Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

Follow

recursal 8

**Вацлаў Рачкавіч** (1420-я — да 1463) — каталіцкі біскуп луцкі. Біяграфія --------- Сын Якуба Рачкі Табутавіча, брат Міхны, Юндзілы і Яна Рачкавічаў. Як частка родавых уладанняў Вацлаву належала прынамсі доля ў Дзітве.. Напэўна, тоесны *Venceslaus Petri de Vaverka*, які зімовым семестрам 1444 года ўнёс поўную аплату за паступленне ў Кракаўскі ўніверсітэт. Патронім *Petri* выклікае некаторыя сумненні, праз яго луцкага біскупа Вацлава часта называюць сынам Пятра Рачкавіча. Аднак, як адзначае Ян Глінка[pl], пра Пятра, сынам якога мог бы быць яшчэ адзін Вацлаў з Ваверкі, сярод родзічаў-уладальнікаў Ваверкі няма сведчанняў. Тым часам як імя *Вацлаў* даволі рэдкае, а біскуп яўна названы сынам Рачкі і братам Рачкавічаў. Таму Глінка не выключае, што *Пётр* магло быць яшчэ адным імем Якуба Рачкі Табутавіча, што не выключэнне ў першым пакаленні па каталіцкім хрышчэнні Літвы. У такім разе, Вацлаў нарадзіўся не пазней за 1431 год, бо ўзрост залічэння ва ўніверсітэт быў не меншы за 14 гадоў, хоць у Кракаўскім універсітэце таго часу вядомы залічэнні і 13-гадовых, аднак звычайна студэнты былі старэйшымі. Перад гэтым, магчыма, навучаўся ў Віленскай кафедральнай школе. У 1451 годзе атрымаў дыплом бакалаўра *in artibus* (вольных мастацтваў), у *Liber promotionum* Кракаўскага ўніверсітэта запісаны як *Venceslaus de Wawerka Lithwanus*. Напэўна, тым часам быў канонікам Віленскага кафедральнага капітула, хоць гэта і не адзначана ва ўніверсітэцкіх дакументах, бо быў ужо дэканам капітула ў 1459 годзе, калі кароль Казімір Ягелончык намінаваў яго біскупам луцкім. Зацверджаны як біскуп 10 верасня 1459 года Папам Піем II, 28 верасня праз свайго дэлегата ў Рыме заплаціў пошліну Курыі памерам 33 1/3 фларына. Паводле выданага 10 верасня ў Мантуі папскага брэвэ, Вацлаў Рачкавіч быў *in sacerdocio ac legitima aetate constitutus*, то-бок меў святарскае пасвячэнне і не менш за 27 гадоў — узрост, неабходны для прыняцця біскупскай хіратоніі. Такім чынам, нарадзіўся не пазней за 1432 год, што, аднак, не дае новых звестак. У актах Апостальскай Камеры[ru] запісаны як *Wenceslaus Raskonicz (Raskonitz)*. Ад каго і калі Вацлаў прыняў біскупскае пасвячэнне, невядома. Звестак пра кіраванне Рачкавіча ў епархіі няма. Біскупам быў не болей за тры гады, ужо ў студзені 1463 года папскую кананічную правізію атрымаў яго наступнік. То-бок, нягледзячы на імаверна малады ўзрост, Вацлаў памёр да гэтага часу. Месца пахавання невядомае. Згадваецца ў дзвюх данацыях родзічаў ад 1463 і 1479 гадоў для касцёла ў родавай Ваверцы. Да публікацыі гэтых дакументаў у *Кодэксе дыпламатычным кафедры і дыяцэзіі віленскай* Вацлаў Рачкавіч наогул не быў вядомы. Заўвагі ------- 1. 1 2 3 4 5 Glinka 1959, T. V, s. 50. 2. ↑ Glinka 1959, T. IV, s. 93. 3. ↑ Wisłocki 1886, s. 9-10. 4. 1 2 3 4 5 6 Prokop 2011. Літаратура ---------- * *Wisłocki W.* O wydawnictwie Liber diligentiarum Krakowskiego Fakultetu Filozoficznego z lat 1487-1563. — Kraków, 1886. * *Krzysztof Rafał Prokop.* Sylwetki biskupów łuckich. — Biały Dunajec — Ostróg, 2011. — С. 33-34. * *Jan Glinka* Ród Klawsucia w wiekach XIII—XIV. Ze studiów nad kształtowaniem się i różanicowaniem spolecznym bojarstwa litewskiego // *Studia Źródłoznawcze.Warszawa*. — Poznan: 1959. — Т. IV. — S. 85-107; T. V. — S. 35-55.

**Ірландска-эфіопскія адносіны** — двухбаковыя дыпламатычныя адносіны паміж Федэратыўнай Дэмакратычнай Рэспублікай Эфіопія і Рэспублікай Ірландыя. Абедзве краіны ўсталявалі дыпламатычныя адносіны ў 1994 годзе, у тым жа годзе было адкрыта ірландскае пасольства ў Адыс-Абебе. Праз некалькі гадоў Эфіопія адкрыла сваё пасольства ў Дубліне. 21 лютага 1995 года краіны падпісалі тэхнічнае пагадненне. У тым жа годзе міністр замежных спраў Ірландыі Джоан Бертан наведала Эфіопію. У 2002 годзе прэм’ер-міністр Мелес Зенаўі і міністр замежных спраў Сеюм Месфін з афіцыйным візітам прыбылі ў Дублін. У студзені 2003 годзе ірландскі міністр замежнай дапамогі Том Кіт наведаў Эфіопію. Мэта візіту была дапамога па барацьбе з голадам у краіне. У 2007 годзе Ірландыя выплаціла 58,94 млн дал, стаўшы шостай краінай па маштабах фінансавай дапамогі для Эфіопіі. Ірландская фінансавая дапамога ўключала гранты, накіраваныя на развіццё аховы здароўя і адукацыі, барацьбу з інфекцыямі ВІЧ і СНІД. Дапамога ажыццяўлялася як наўпрост, так і праз місіянерскія грамадства. Агульныя гранты ў 2007 годзе склалі 32 мільёны еўра. У папярэднім годзе сума склала больш за 37 мільёнаў еўра. Заўвагі ------- 1. ↑ «Bilateral relations» Архівавана {{{2}}}. Ethiopian Ministry of Foreign Affairs website (accessed 28 July 2009) 2. ↑ «Minister of State Kitt leaves for Ethiopia» Архівавана 20 лістапада 2018. Ireland, Department of Foreign Affairs website (accessed 3 February 2009) 3. ↑ «Dataset: 2a. ODA by Recipient by country» Архівавана 19 верасня 2008. OECD. Stat (accessed 1 May 2009) 4. ↑ «Ethiopia overview» Архівавана 14 студзеня 2021. Irish Aid website (accessed 3 February 2009) 5. ↑ «Impact of Irish Aid in Ethiopia in 2006» Архівавана 20 лістапада 2018. Irish Aid website (accessed 3 February 2009) Спасылкі -------- * МИД Эфиопии об отношениях с Ирландией * Эфиопское посольство в Дублине * Ирландское посольство в Аддис-Абебе Архівавана 16 мая 2014.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Дзюжаў. **Дзмітрый Пятровіч Дзюжаў** (руск.: Дми́трий Петро́вич Дю́жев; нар. 9 ліпеня 1978, Астрахань) — расійскі акцёр тэатра і кіно, кінарэжысёр, заслужаны артыст Расійскай Федэрацыі (2018), заслужаны артыст Карачаева-Чаркескай Рэспублікі. Сярод вядомых акцёрскіх работ Дзюжава — «Жмуркі», «Востраў», «Мне не балюча», тэлесерыял «Брыгада» і іншыя. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў Астрахані 9 ліпеня 1978 года ў сям’і акцёра мясцовага тэатра Пятра Дзюжава. У 1995 годзе скончыў «Школу адораных дзяцей» і паступіў у ГІТІС на рэжысёрскі факультэт (акцёрская група, майстэрня Марка Захарава). Па заканчэнні інстытута ў 1999 годзе быў прыняты ў трупу Маскоўскага ТЮГа. У кіно дэбютаваў у 2000 годзе ў фільме Аляксандра Атанесяна «24 гадзіны» і ў фільме «Ізгой» (эпізадычная роля, сартавальнік Federal Express у Расіі). Вядомасць акцёру прынесла роля Космасу ў фільме Аляксея Сідарава «Брыгада» (2002), а прызнанне ў кінакрытыкаў — выкананне ролі бандыта Саймана ў «чорнай камедыі» Аляксея Балабанава «Жмуркі»: гэтая роля была адзначана на АРКФ «Кінатаўр» у Сочы. З 2006 года — акцёр МХТ імя Чэхава. Пасля ўдзелу і перамогі ў тэлешоў «Дзве зоркі» выступае як вакаліст і гастралюе са сваёй партнёркай па праекце Тамарай Гвердцытэлі. У 2011 годзе адбыўся дэбют Дзюжава ў якасці рэжысёра. Скончыўшы Вышэйшыя курсы сцэнарыстаў і рэжысёраў, ён зняў дыпломную працу — паўгадзінны фільм «БРАТиЯ», які ўдзельнічаў у праграме «Кінатаўра» ў конкурсе кароткаметражных фільмаў, а таксама ў Пецярбургскім фестывалі студэнцкага кіно «Пачатак». Пазней фільм «БРАТиЯ» атрымаў спецпрыз журы на Маскоўскім фестывалі аўтарскага кароткага метра «Арткіно» і галоўны прыз на фестывалі «Атражэнне». Таксама фільм быў абраны ад расійскіх кінашкол для ўдзелу ў міжнародных фестывалях кароткага метра ў г. Пуацье (Францыя) і ў г. Котбус (Германія). У 2012 годзе адбылася прэм’ера фільма «Мамы», дзе Дзюжаў зняў навэлу «Маёй каханай» з Сяргеем Бязрукавым. У 2014 годзе зняў навэлу для фільма «Чэмпіёны». Гэта гісторыя кахання і спартыўнага жыцця Антона Сіхарулідзэ і Алены Беражной. У 2015 годзе дэбютаваў у якасці тэатральнага рэжысёра, паставіўшы спектакль «Лаўка» паводле аднайменнай п’есы А. Гельмана з удзелам акцёраў: А. Хабарава і В. Ланской. Зноскі ------ Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дзмітрый Пятровіч Дзюжаў | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Telegram | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram | | Тэматычныя сайты | AllMovie · AlloCiné · Česko-Slovenská filmová databáze · Internet Movie Database · КиноПоиск · MusicBrainz | | Генеалогія і некрапалістыка | Rodovid | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 1048667847 · ISNI: 0000 0001 1217 302X · LCCN: no2008051351 · NKC: xx0158604 · NUKAT: n2010106659 · SUDOC: 128889187 · VIAF: 163354847 | |

**Бенджамін Хокінгс** (англ.: Benjamin Hawkins; 15 жніўня 1754 г. — 6 чэрвеня 1816 г.) — амерыканскі сенатар, грамадскі дзеяч ЗША. Прыхільнік асветніцкай палітыкі ў дачыненні да паўночнаамерыканскіх індзейцаў. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў заможнай сям’і на тэрыторыі Паўночнай Караліны. Навучаўся ў каледжы Нью-Джэрсі, але ў гады Амерыканскай рэвалюцыі пакінуў яго і далучыўся да Кантынентальнай арміі. Падчас службы пазнаёміўся з французскімі ваеннымі і стаў прыхільнікам ідэй Асветніцтва. Прадстаўляў Паўночную Караліну ў Кантынентальным кангрэсе. У 1786 г. ад імя кангрэса заключыў мір з чакта. У 1789—1795 гг. выконваў абавязкі сенатара ЗША ад Паўночнай Караліны. У 1796 г. Прэзідэнт Джордж Вашынгтон прызначыў Б. Хокінгса «галоўным часовым агентам па справах індзейцаў поўдню ракі Агая». Б. Хокінгс распрацаваў план «акультурацыі» або «цывілізацыі» індзейцаў. Пабудаваў на рацэ Флінт агенцтва, у якім жыў разам з сям’ёй, вывучаў мову маскогі, аказваў дапамогу тубыльцам у стварэнні камерцыйных плантацый, вырошчванні раслін, распаўсюджанні жывёлагадоўлі. Асноўная праца вялася сярод індзейцаў крык, якія абвясцілі яго пачэсным чальцом свайго народа. Падчас Англа-амерыканскай вайны 1812—1814 гг. калі большасць крык падтрымала Вялікабрытанію, садзейнічаў стварэнню праамерыканскага злучэння. У 1815 г. Эндру Джэксан прымусіў крык падпісаць дагавор, згодна якому, яны адмаўляліся ад дзвюх трацін сваёй зямлі. Б. Хокінгс палічыў, што ўся праца яго жыцця аказалася марнай. Памёр у 1816 г. у сваім доме пры агенцтве. Б. Хокінгс афіцыйна не быў жанаты. Жыў сумесна з Лавініяй Даўнс, пра якую казалі, што яна паходзіць з племені крык або чакта. Меў ад яе 6 дачок. Пасля смерці спадчына перайшла да пляменніка. Погляды ------- Як сенатара ЗША быў блізкім да поглядаў рэспубліканцаў. Асветніцкая праграма «акультурацыі» або «цывілізацыі» індзейцаў зыходзіла з імкнення зняць пагрозу індзейскіх нападаў падчас вайны і наблізіць найбольш моцныя канфедэрацыі плямён да ЗША. Яна не была разлічана на прадстаўнікоў саслабленых або пераможаных народаў. Пазнейшыя крытыкі меркавалі, што яе мэтай была далейшая асіміляцыя. На плантацыях, арганізаваных Б. Хокінгсам, выкарыстоўвалася праца чарнаскурых рабоў. Б. Хокінгс некалькі разоў звяртаўся да прэзідэнтаў ЗША за адстаўкай, але не атрымоўваў іх згоды. Памяць ------ У гонар Б. Хокінгса названы горад у Джорджыі і графства ў Тэнесі. Апублікаваныя працы ------------------- * Sketch of the Creek Country // Georgia Historical Society Collections, volume 3 (1848) Спасылкі -------- * Энцыклапедыя Джорджыі * Энцыклапедыя Алабамы * Энцыклапедыя Паўночнай Караліны * Выбраныя працы

**Апоўзень у Шо́ві** (Грузія) здарыўся ў 16:00 3 жніўня 2023 года. У першыя суткі з месца трагедыі было эвакуявана 210 чалавек. 18 чалавек былі выяўленыя мёртвымі, яшчэ 18 лічацца без вестак прапаўшымі. Сярод пацярпелых — грамадзянка Украіны і грамадзянка Расіі. Прычынай трагедыі стаў выкліканы апоўзнем селевы паток у даліне ракі Бубісцкалі, які накрыў тэрыторыю вакол высакагорнага курорта «Сансет Шові». Пад вадой апынуліся дамы мясцовых жыхароў і катэджы курорта з адпачывальнікамі. Устаноўлена, што на захад ад ледніка Буба адбыўся абвал скальнага масіва, які, прыйшоўшы ў рух, сутыкнуўся з ледніком, выклікаўшы абвальванне яго часткі, што магло прывесці да разліву падлёдніковых вод, пасля чаго ўтвораны паток стаў рухацца з вялікай хуткасцю ў рэчышчы даліны. Заўвагі ------- 1. ↑ Трагедия в Шови: 18 человек обнаружены мертвыми, ищут еще до 20 пропавших 2. ↑ Мэр Тбилиси заявил о полном уничтожении курорта Шови из-за оползня (руск.). *РБК* (6 жніўня 2023). Праверана 6 жніўня 2023. 3. 1 2 Что произошло на курорте в Шови? Появилось первичное заключение о причинах трагедии в Грузии 4. ↑ Погибшая в Шови Алина Поликовская была гражданкой Украины 5. ↑ Одна из погибших во время схода оползня в Шови — гражданка России

**Пене́сты** (стар.-грэч.: oἱ Πενέσται) — група залежных сялян у старажытнай Фесаліі. Пенесты лічацца нашчадкамі эалійцаў або нават пеласгаў, заваяваных дарыйцамі, што сфарміравалі асноўнае насельніцтва Фесаліі ў 1 тысячагоддзі да н. э. Становішча пенестаў нагадвала стан прыгонных сялян сярэднявечча. Яны залежалі ад канкрэтных фесалійскіх сем’яў і былі абавязаны апрацоўваць іх зямлю. Звычайна пенесты мелі сваю гаспадарку і выплочвалі гаспадарам фіксаваны аброк. Пенесты, што працавалі ў доме гаспадара, атрымоўвалі заробак. У перыяд войн пенесты неслі ваенны абавязак. Яны фарміравалі фесалійскую конніцу. Падобна да спартанскіх ілотаў, паўставалі супраць сваіх гаспадароў. Спасылкі -------- * Penestai * A Dictionary of Greek and Roman Antiquities. Part 2

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Альхімовіч. **Казімір Дамінікавіч Альхімовіч** (польск.: Kazimierz Alchimowicz; 20 снежня 1840, в. Дзембрава (Дубрава) Лідскага павета, цяпер Шчучынскі раён — 31 снежня 1916, Варшава) — мастак. Біяграфія --------- «Каплічка на гары Біруты» (1899) Нарадзіўся ў шляхецкай сям’і, старэйшы брат Гіяцынта Альхімовіча. Скончыў Віленскую гімназію, дзе між іншым атрымаў пачатковую мастацкую адукацыю. На мастацкае станаўленне К. Альхімовіча аказала моцны ўплыў творчасць вядомага віленскага мастака Канута Русецкага. Разам з братам удзельнічаў у паўстанні 1863—1864 г. завошта быў сасланы на Урал. Вярнуўся ў 1869 годзе пасля амністыі, вучыўся ў мастацкай школе В. Герсана ў Варшаве, у 1873—1875 гадах працягвае навучанне жывапісу ў Акадэмію мастацтваў у Мюнхене. У 1876—1877 гадах жыве ў Францыі, выстаўляе свае карціны ў парыжсках салонах. З 1877 года жыве пераважна ў Варшаве. Творчасці К. Альхімовіча характэрная гістарычная і міфалагічная тэматыка. Творчасць --------- «Абарона Ольштына» «Пахаванне Гедыміна» (1888) Творчасць звязана з мастацкім жыццём Польшчы і Беларусі. К. Альхімовіч лічыцца адным з апошніх польскіх мастакоў рамантычнага кірунку. Ён малюе карціны на гістарычную і міфалагічную тэматыку, пейзажы Літвы і Татраў, рэлігійныя палотны, жанравыя сцэнкі. З 1880 года ўдзельнік еўрапейскіх і сусветных выставак. Выстаўляўся ў Варшаве, Мюнхене, Адэсе, Кракаве, Вене. Ствараў карціны на тэмы беларускай, польскай і літоўскай гісторыі: «Пахаванне Гедыміна», «Пасля бітвы», «Ліздзейка з дачкой на руінах царквы Пяруна», «Абарона Ольштына» (1883), «Смерць Глінскага ў турме» (каля 1884), «Мілда — багіня кахання». Яго палатно «Пахаванне Гедыміна» (1888) двойчы заваёўвала ўзнагароды. У творах, створаных пад уплывам сібірскай спасылкі, гучыць пратэст супраць царскага самадзяржаўя: «Смерць у выгнанні», «Пахаванне на Урале» (Каля 1890), «На этапе» (1884) і іншыя. У карцінах на бытавыя тэмы паказаны праца парабкаў, іх цяжкая доля: «Жніво» (1869), «Найманне работнікаў» (1893), «Хата парабка», «У поце чала» і іншыя. Акрамя жывапісу, мастак захапляўся роспісам фарфору і фаянсу, а таксама разьбой па дрэве. Вялікая колькасць прац К. Альхімовіча захоўваецца ў варшаўскім Народным музеі. К. Альхімовіч вядомы як ілюстратар твораў Ю. Славацкага і А. Міцкевіча. Паводле паэмы А. Міцкевіча «Пан Тадэвуш» створана карціна «Над магілай Робака» («Вяртанне герояў») Зноскі ------ 1. 1 2 Catalog of the German National Library Праверана 30 мая 2020.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q23833686'></a> 2. ↑ Kazimierz Alchimowicz // Artists of the World Online, Allgemeines Künstlerlexikon Online, AKL Online / Hrsg.: A. Beyer, B. Savoy — B: K. G. Saur Verlag, Verlag Walter de Gruyter, 2009. — ISSN 2750-6088 — doi:10.1515/AKL<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q64'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q41640909'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q496126'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19276262'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q324303'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q98818'></a> 3. ↑ Kazimierz Alchimowicz // Internetowy Polski Słownik Biograficzny<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q96022943'></a> 4. 1 2 3 4 5 6 Альхимович Казимир // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 19. — 737 с.. Літаратура ---------- * *Бібікава А.* Зорка Казіміра Альхімовіча: (аб творчасці беларускага мастака) / Ала Бібікава // Милицейский вестник: еженедельная газета УВД Гродненского облисполкома. — 2006. — 26 окт. (№ 43). — С. 12. * *Загідуліна М.* Духоўны свет Казіміра Альхімовіча / М. Загідуліна // Мастацтва. — 1998. — № 4. — C. 28-32. * Календарыюм // «Czasopis» № 12/2005. * *Савук А.* Жывапісец паганскай Літвы: (Казіміру Альхімовічу — 160 год з дня нараджэння) // Лідскі Летапісец, № 12. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **Казімір Альхімовіч** * Жывапісец паганскай Літвы. Казіміру Альхімовічу — 160 год з дня нараджэння Архівавана 16 красавіка 2015. * Творчасць Казіміра Альхімовіча (польск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · IPSB: kazimierrz-alchimowicz-malarz-wiesz · Sejm-Wielki.pl | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 1069177954 · ISNI: 0000 0003 7088 9362 · LCCN: n2017073428 · NKC: js20191049564 · NUKAT: n98065070 · VIAF: 96673484, 250293255 · ULAN: 500176695, 500543655 | |

**Мемарыяльны комплекс ахвярам фашызму, воінам-вызваліцелям і землякам** — мемарыяльны комплекс у в. Яніна (Верхнядзвінскі раён, Віцебская вобласць, Беларусь). Знаходзіцца за 0,3 км ад горада Верхнядзвінска, на развілцы шашэйных дарог Верхнядзвінск — Асвея, Даўгаўпілс — Полацк. Гісторыя -------- У Вялікую Айчынную вайну нямецкія войска загубілі 12212 жыхароў Верхнядзвінскага раёна, спалілі 426 вёсак (многія пасля вайны не адрадзіліся, 69 вёсак увекавечаны ў мемарыяльным комплексе Хатынь, у т. л. 43 на Могілках вёсак). 1492 савецкія воіны і партызаны загінулі пры вызваленні тэрыторыі раёна ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў, 3140 землякоў — на франтах Вялікай Айчыннай вайны. Апісанне -------- У 1977 годзе на ўшанаванне памяці загінуўшых адкрыты мемарыяльны архітэктурна-скульптурны комплекс (скульптар І. Краўчанка, архітэктар М. Ткачук; бетон). У цэнтры кампазіцыі на насыпным узгорку ўстаноўлены скульптуры (вышыня 8 м) старога і дзяўчыны. Вакол узгорка ўкапаны 6 масіўных жалезабетонных слупоў, што нагадваюць процітанкавыя надаўбні. На іх нахільных тарцовых плоскасцях звесткі аб стратах раёна ў Вялікую Айчынную вайну. Прыводзяцца лічбы загінуўшых на франтах, загубленых і вывезеных у няволю нямецка-фашысцкімі захопнікамі жыхароў, назвы спаленых вёсак. Да мемарыяла з боку горада вядзе сцежка з бетонных пліт, у пачатку яе пастаўлена стэла. Уздоўж сцежкі, направа ад яе — вялікія камяні. Літаратура ---------- * Чуракова, Т. Р. Мемарыяльны комплекс ахвярам фашызму, спаленым вёскам, воінам-вызваліцелям і землякам / Т. Р. Чуракова, Т. В. Габрусь // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Віцебская вобласць / рэдкал.: С. В. Марцэлеў [і інш.]. — Мінск : БелСЭ імя П. Броўкі, 1985. — С. 160.

**Майкл Сол Дэл** (23 лютага 1965 у Х’юстане) — заснавальнік і кіраўнік кампаніі Dell. Пачынаў сваю фірму з «гаражных» умоў, калі ствараў самаробныя мадыфікацыі IBM PC. У 2006 годзе заняў 12 радок у спісе 100 найбагацейшых людзей свету. Біяграфія --------- Дэл вырас у сям’і зубнога тэхніка яўрэйскага паходжання. Ён вучыўся ў школе «Memorial High School» у Хьюстане (штат Тэхас). Ужо ва ўзросце дванаццаці гадоў Майкл пачаў праяўляць прыкметы кемлівасці. На вакацыях ён падзарабляў на пошце, яго мэта была ў тым, каб пераканаць жыхароў пачаць выпісваць газету. За кожнага новага падпісанта яму выплачвалі працэнты. Хлопчык заўважыў, што лягчэй за ўсё пераканаць тых жыхароў, якія толькі нядаўна заехалі на гэтае месца. Дэл пачаў плаціць сваім сябрам па два долара штодзень, каб яны знаходзілі яму навасельцаў. Так дванаццацігадовы Майкл Дэл зарабіў $2000. Упершыню хлопец сутыкнуўся з камп’ютарм Apple II у 15 гадоў. Скончыўшы школу, ён паступіў у Тэхасскі ўніверсітэт (што ў горадзе Осціне) і збіраўся ў будучыні стаць урачом. Падчас вучобы ён заснаваў кампанію па продажы камп’ютараў *PC’s Limited*. Кампанія ў скорым часе стала прыносіць прыбытак, таму ў 19 гадоў Дэл сышоў з універсітэта і пачаў аддаваць увесь свой час на бізнес. У 1987 *PC’s Limited* была пераназвана ў Dell Computer Corporation. Нягледзячы на шматлікія праблемы, якія праследвалі кампанію (уключаючы праблемы з пажаранебяспекай лэптопаў у 1993, часовую саступку значнай долі рынку кампаніі Gateway у сярэдзіне 1990-х гадоў і іншыя), кампанія змагла не толькі выжыць, але і стаць самым прыбытковым вытворцам персанальных камп’ютараў у свеце. У 2004 годзе продажы кампаніі складалі больш за $49 млрд, а прыбытак — каля $3 млрд. У 2003 годзе кампанія змяніла імя на *Dell, Inc.*, таму што спектар тавараў, вырабляемых кампаніей, значна пашырыўся. 4 красавіка 2004 года Майкл Дэл сышоў з паста галоўнага кіруючага. У 2005 годзе ў апублікаваным часопісам Форбс спісе самых заможных людзей Дэл быў на 4-м месцы ў ЗША і на 18-м месцы ў свеце. Яго багацце ацэньвалася прыблізна ў $18 млрд. Майкл Дэл жыве ў Малібу, штат Каліфорнія. Яго дом знаходзіцца на 15-м месцы ў спісе самых вялікіх дамоў свету (кошт каля $18,7 млн). Зноскі ------ 1. ↑ geni.com — 2006.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2621214'></a> | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | LinkedIn · X | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) · Notable Names Database | | Генеалогія і некрапалістыка | Geni.com | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 13538982n · GND: 121279243 · ISNI: 0000 0000 8413 3556 · LCCN: n98104308 · NDL: 00745534 · NKC: js20100519001 · NTA: 183865154 · SUDOC: 050694391 · VIAF: 116590276 | |

**PAL** (паэтапна-зменная лінія, англ.: Phase-alternating line) — сістэма аналагавага каляровага тэлебачання, распрацаваная інжынерам нямецкай кампаніі «Telefunken» Вальтарам Брухам і прадстаўленая як стандарт тэлевізійнага вяшчання ў 1967 годзе. Геаграфія распаўсюджвання па свеце ---------------------------------- Стандарт тэлевяшчання па краінах (XX стагоддзе). PAL прадстаўлена сiнiм. NTSC зялёным i SECAM аранжавым. Сістэма PAL з’яўляецца асноўнай сістэмай каляровага тэлебачання ў Еўропе (акрамя Францыі, Расіі, Беларусі і Украіны), Азіі, Аўстраліі і шэрагу краін Афрыкі і Паўднёвай Амерыкі. Вострыя дыскусіі па выбары сістэмы каляровага тэлебачання ў вядучых краінах Заходняй Еўропы скончыліся на карысць сістэмы РАL — за ёй стаяў пятнаццацігадовы досвед вяшчання і вытворчасці апаратуры і тэлевізараў у ЗША, Японіі, Канадзе і іншых краінах па сістэме NTSC. Вядома, і тут не абыйшлося без палітыкі — калі некалькі пазней да выбару сістэмы каляровага тэлебачання рыхтавалася Італія, тагачасны прэзідэнт Францыі Ж. Пaмпiду адмыслова прыязджаў у Рым і выступаў у парламенце з заклікам «выявіць раманскую салідарнасць і прыняць французскую сістэму». Аднак Італія такой салідарнасці не выявіла і схілілася да сістэмы РАL. Тэхнічныя асаблівасці --------------------- Як і ўсе аналагавыя тэлевізійныя стандарты, PAL з’яўляецца адаптаваным і сумяшчальным з больш старым манахромным (чорна-белым) тэлевяшчаннем. У адаптаваных аналагавых стандартах каляровага тэлевяшчання дадатковы сігнал колернасці перадаецца ў канцы спектру манахромнага тэлесігналу. Як вядома, амаль любы колер, успрымальны зрокaм чалавека, можна скласці з трох іншых колераў. У выпадку каляровага тэлебачання гэтымі колерамі з’яўляюцца чырвоны (**R**), зялёны (**G**) і сіні (**B**). Такую колерную мадэль пазначаюць абрэвіятурай **RGB**. З-за перавагі ў сярэднестатыстычнай тэлевізійнай выяве зялёнага складніку колеру і для пазбягання залішняга кадавання ў якасці дадатковага сігналу колернасці выкарыстоўваюць рознасць **R-Y** і **B-Y** (**Y** — агульная яркасць манахромнага тэлесігналу). У сістэме PAL выкарыстаюць колерную мадэль YUV. Абодва дадатковыя сігналы колернасці ў стандарце PAL перадаюцца адначасова ў квадратурнай мадуляцыі (разнавіднасць AM) з прыгнечанай паднясучай, тыповая частата паднясучай — 4433618,75 Гц (4,43 Мгц). Пры гэтым «чырвоны» колерна-рознасны сігнал паўтараецца ў наступным радку з паваротам фазы з частатой 15,625 кгц на 180 градусаў, дзякуючы чаму дэкодэр PAL цалкам ухіляе фазавыя памылкі (тыповыя для сістэмы NTSC). Дзеля ўхілення фазавай памылкі дэкодэр складае бягучы радок з папярэднім (з памяці). Пры складанні двух сігналаў узаемна знішчаюцца «чырвоныя» колерна-рознасныя кампаненты, бо іх знак змяніўся. Пры адыманні двух сігналаў узаемна знішчаюцца «сінія». Такім чынам, на выхадах суматара-адымальніка атрымліваюцца падзеленыя сігналы U і V, якія з’яўляюцца маштабна змененымі R-Y і B-Y. У аналагавых тэлевізійных прыёмніках для запамінання колерна-рознаснага сігналу ад папярэдняга радка выкарыстоўваецца лінія затрымкі. Такім чынам, аб’ектыўна, каляровая тэлевізійная выява ў стандарце PAL мае ў чатыры разы меншае разрозненне па вертыкалі, чым манахромная выява. Пагаршэнне не ў два, а ў чатыры разы адбываецца з-за празрадковай разгорткі, бо складаць прыходзіцца сігналы ад 1-га і 3-га радкоў (а не 1-га і 2-га). З гэтым можна змірыцца, бо разрозненне па гарызанталі ў колеры таксама ў чатыры разы менш з-за памяншэння паласы прапускання. Суб’ектыўна, у сілу большай адчувальнасці вока да яркаснага складніка, на сярэднестатыстычных выявах такое пагаршэнне амаль не прыкметна. Ужыванне лічбавай апрацоўкі сігнала яшчэ больш згладжвае гэты недахоп. Ужыванне квадратурнай мадуляцыі з’яўляецца адметнай асаблівасцю PAL, якая адрознівае яго ад стандарту SECAM, паўтор колерна-рознасных сігналаў у проціфазе адрознівае яго ад NTSC, колерная мадэль YUV адрознівае ад усіх аналагавых сістэм. Гл. таксама ----------- * SECAM * NTSC | ⛭Стандарты тэлевізійнага вяшчання | | --- | | PAL · NTSC · SECAM | | Шматканальнае аўдыё | BTSC (MTS) · NICAM · Zweiton (A2, IGR) | | Дадатковыя сігналы | Тэлетэкст · Субтытры · CGMS-A · GCR · PDC · VBI · VEIL · VITC · WSS · XDS | | HDTV · UHDTV · DVB · ATSC · ISDB · SBTVD | | Шматканальнае аўдыё | AAC (5.1) · MP2 (Musicam) · PCM · LPCM | | Прыхаваныя сігналы | Тэлетэкст · Субтытры · CPCM · AFD · EPG | | ⛭Вяшчальныя відэафарматы | | --- | | **Тэлебачанне** | | Аналагавае | | | | | --- | --- | | 525 ліній | NTSC **·** NTSC-J **·** PAL-M | | 625 ліній | PAL **·** PAL-N/NC **·** PALplus **·** SECAM | | Аўдыё | BTSC (MTS) **·** NICAM-728 **·** Zweiton (A2/IGR) **·** EIAJ | | Схаваныя сігналы | Captioning **·** Тэлетэкст **·** CGMS-A **·** GCR **·** PDC **·** VBI **·** VEIL **·** VITC **·** WSS **·** XDS | | Састарэлыя фарматы | Pre-1940 **·** Baird-Nipkow **·** 405 lines **·** 441 lines **·** 819 lines **·** MAC **·** MUSE | | | Лічбавае | | | | | --- | --- | | Празрадковая разгортка | SDTV (480i **·** 576i) **·** HDTV (1080i) | | Прагрэсіўная разгортка | LDTV (240p **·** 288p **·** 1seg) **·** EDTV (480p **·** 576p) **·** HDTV (720p **·** 1080p) | | MPEG-2 стандарты | ATSC **·** DVB **·** ISDB **·** DMB-T/H | | MPEG-4 AVC стандарты | DVB-T  **·** DVB-H **·** DVB **·** SBTVD **·** ISDB (1seg) | | Audio | AC3 (5.1) **·** MPEG Multichannel **·** PCM **·** LPCM **·** AAC | | Схаваныя сігналы | Captioning **·** Тэлетэкст **·** NexTView  **·** CPCM **·** Broadcast flag **·** AFD **·** EPG **·** ESG **·** | | | **Digital cinema** | | UHDV (2540p **·** 4320p) **·** DCI | | **Тэхнічны выпуск** | | 14:9 compromise **·** MPEG transport **·** Reverse Standards Conversion **·** Standards conversion **·** Video processing **·** Video on Demand **·** HDTV blur |

| Бітвы і аперацыі грамадзянскай вайны ў Іспаніі | | --- | | * **Путч**: Мелілья * Тэтуан * Севілья * Барселона (1) * Мантанья * Хіхон * Аўеда (1) * Гранада * Казармы Лаёла * Мяцеж на флоце**1936 год**: Гвадарама * Алькасар * Эстрэмадура * Паветраны мост * Мерыда * Сігуэнса * Бадахос * Балеарскія астравы * Кордава * Гіпускаа * Сьера-Гуадалупе * Монтэ-Пелада * Талавера * Ірун * Іспанская Гвінея * Мыс Спартэль * Сесенья і Эсківіяс * Мадрыд * Вільярэаль * Асейтуна * Лапера * Карунская дарога (1) * Карунская дарога (2)**1937 год**: Карунская дарога (3) * Малага * Харама * Аўеда (2) * Гвадалахара * Пасабланка * Паўночная Іспанія * Біская * Більбаа * Барселона (2) * Сеговія * Уэска * Альбарасін * Герніка * Брунетэ * Сантандэр * Сарагоса * Кінта * Бельчытэ * Астурыя * Сабіньяніга * Эль-Мазука * Фуэнтэс-дэ-Эбра * Мыс Шэршэль * Тэруэль**1938 год:** Вальядалід * Альфамбра * Арагон * Каспэ * Барселона (3) * Лерыда * Гандэса * Сегрэ * Левант * Балагер * Лос-Бласкес * «Мяшок Б’ельсы» * «Мяшок Мерыда» * Мыс Палас * Лінія XYZ * Эбра**1939 год:** Каталонія * Вальсекілья * Менорка * Картахена * Пераварот * Апошняе наступленне | **Баі на рацэ Сегрэ́** (ісп.: Batalla del Segre) — серыя баёў на рэках Сегрэ і Нагера-Пальярэса ў перыяд з красавіка па снежань 1938 года падчас грамадзянскай вайны ў Іспаніі. Сітуацыя -------- Пасля наступлення франкісцкай арміі падчас Арагонскай аперацыі прыхільнікі Рэспублікі ў Каталоніі працягвалі супраціў, абапіраючыся на ракі Эбра і Сегрэ. Лінія Сегрэ была самай доўгай і самай важнай у рэгіянальнай абароне. Да пачатку красавіка 1938 года прасоўванне мяцежнікаў на дадзеным кірунку практычна спынілася, і з тых часоў усе іх спробы пераправіцца праз раку былі заблакаваны, за выключэннем Сераса, дзе ім удалося ўтварыць плацдарм. Далей на поўнач франкісты працягнулі сваё прасоўванне і занялі гарады Балагер (тут яны ўтварылі яшчэ адзін плацдарм), Камараса і Трэмп, дзе знаходзіліся буйныя гідраэлектрастанцыі, якія забяспечвалі электрычнасцю Барселону і ўсю яе прамысловую сетку, жыццёва важную для вайны. З іншага боку, 14 красавіка 43-я рэспубліканская дывізія была акружана ў Арагонскіх Пірэнеях у невялікім катле, размешчаным вакол Б’ельсы. Да гэтага часу рэспубліканцы пачалі аказваць жорсткі супраціў, больш арганізаваны, чым у Арагоне. Адначасова Франсіска Франка, замест працягу наступлення на Барселону, загадаў рушыць на поўдзень, у бок Валенсіі. Такім чынам, рэспубліканскія войскі атрымалі неабходную перадышку для рэарганізацыі. Аднак баі ўздоўж ракі Сегрэ яшчэ вяліся. Сілы бакоў ---------- З боку рэспубліканцаў лінію фронту абараняла Усходняя армія з трох карпусоў (10-й, 11-й, 18-й) і групы Эбра (нядаўна створанай). Усе гэтыя войскі былі моцна аслаблены пасля баёў у Арагоне. Прыбыццё ваенных паставак з СССР узмацніла гэтую армію артылерыяй, танкамі і авіяцыяй. На баку франкістаў у раёне Балагера знаходзіліся Арагонскі і Мараканскі корпуса, а ў раёне Трэмпа — Горны і Наварскі. Ход падзей ---------- ### Балагерскі плацдарм Асноўны артыкул: **Баі за плацдарм «Балагер»** Рэспубліканскае камандаванне разумела небяспеку варожых плацдармаў на Сегрэ, таму адразу ж паспрабавала іх ліквідаваць. З 12 па 15 красавіка 27-я, 60-я і 72-я дывізіі 18-га армейскага корпуса Іспанскай Рэспублікі контратакавалі 53-ю дывізію нацыяналістаў пад Балагерам. Аднак рэспубліканскія салдаты, у асноўным вельмі маладыя людзі (некаторым было ўсяго 17 гадоў), паспешліва мабілізаваныя і дрэнна навучаныя, нягледзячы на іх энтузіязм, не дамагліся поспеху. У маі, з мэтай аслабіць ціск прыхільнікаў Франка на Валенсію, вярхоўнае камандаванне рэспубліканцаў падрыхтавала новую контратаку на плацдарм ля Балагера, засяродзіўшы тут пяць пяхотных дывізій і танкавыя падраздзяленні. Баі пачаліся 22 мая года па ўсёй лініі фронту плацдарма. Атакі рэспубліканцаў пры шырокім выкарыстанні танкаў БТ-5 былі вельмі інтэнсіўнымі. Жорсткія баі вяліся за гарады Вальфагона-дэ-Балагер, Эрміта-дэ-Эль-Педрыс, Сенціу-дэ-Шыа і Мерэнге. Нягледзячы на вялікія страты і першапачатковую няўдачу, рэспубліканцы працягвалі атакі да 29 мая, захапіўшы ўсяго толькі тры ўчасткі, але яны не мелі ніякага стратэгічнага значэння. Праліўны дождж, які ператварыў даліну ракі ў балота, зрабіў немагчымым прасоўванне тэхнікі і людзей і прымусіў спыніць атакі. Праз амаль тры месяцы, разам з больш шырокім рэспубліканскім наступленнем у бітве на Эбра, зноў рушыла ўслед серыя баёў за вяртанне плацдарма пад Балагерам. Атакі былі здзейснены паміж 9 і 11 жніўня, але рэспубліканскія войскі зноў пацярпелі паразу, сутыкнуўшыся з праўзыходнай агнявой моцай нацыяналістаў. ### «Кацёл» Б’ельсы Асноўны артыкул: **Мяшок Б’ельсы** Першая спробы Франка ліквідаваць 43-ю рэспубліканскую дывізію, якая ўсё яшчэ супраціўлялася ў Б’ельсы, праваліліся вясной 1938 года. Гэты ўчастак знаходзіўся вельмі далёка ад фронту на Сегрэ, але ён быў цесна звязаны з баявымі дзеяннямі на каталонскім фронце. Прысутнасць акружанай 43-й дывізіі аслабляла войскі мяцежнікаў, размешчаныя ў раёнах Трэмпа і Балагера, а таксама на левым беразе Сегрэ і Нагера-Пальярэса. У пачатку чэрвеня ціск франкістаў узмацніўся, і 15 чэрвеня, пасля таго, як абараняць свае пазіцыі стала немагчыма, рэспубліканцы перасеклі французскую мяжу, падарваўшы ўсе аб’екты і разбурыўшы інфраструктуру, якія маглі служыць праціўніку. ### Баі за ГЭС Кантроль над гідраэлектрастанцыямі гарадоў Камараса і Трэмп меў вырашальнае значэнне ў баях на Сегре. Гэтыя станцыі, размешчаныя ўздоўж ракі, былі захоплены нацыяналістамі ў пачатку красавіка, і крыніца энергіі для цяжкай прамысловасці каталонскай Барселоны апынуўся ў іх руках. Па прапанове генерала Вісентэ Роха ў канцы мая пачалося наступленне, каб паспрабаваць вярнуць электрастанцыі ў раёне Нагера-Пальярэса і адцягнуць франкісцкія сілы, якія знаходзіліся на ўсходзе. Хоць спроба скончылася няўдачай, яна стала вопытам для рэарганізаванай Усходняй арміі. 9 жніўня 56-я дывізія пры падтрымцы 17 танкаў фарсіравала Сегрэ ў сектары Віланова-дэ-ла-Барка і здолела ўсталяваць плацдарм. Франкісты хутка адрэагавалі і праз 2 дні вярнулі свае пазіцыі. Вынікі і значэнне ----------------- Баі на рацэ Сегрэ сталі аднымі з самых працяглых бітваў за ўсю вайну. Страты з кожнага боку ацэньваліся ў некалькі тысяч чалавек. Упартае супраціўленне рэспубліканскіх войскаў на лініі фронту дазволіла яшчэ на год адтэрмінаваць захоп Каталоніі войскамі нацыяналістаў. Адначасова магчымасць кантраляваць раку стала вырашальнай падчас бітвы на Эбра. Нацыяналісты неаднаразова адкрывалі шлюзы, каб падняць паток вады і, такім чынам, разбурыць рэспубліканскія пешаходныя масткі і пантоны. Спасылкі -------- * Antes de la riada: las batallas del Segre, 1938 Архівавана 23 лютага 2022.

**Аб’яднаная Ірландыя** (англ.: United Ireland) — тэрмін, які вызначае магчымую суверэнную дзяржаву на ўсёй тэрыторыі вострава Ірландыя. Цяпер ён уключае ў сябе тэрыторыі Рэспублікі Ірландыя, якая ахоплівае 26 графстваў, а таксама 6 графстваў брытанскай Паўночнай Ірландыі. Ідэя Аб’яднанай Ірландыі, цалкам незалежнай ад Вялікабрытаніі, падтрымліваецца пераважнай большасцю ірландскіх нацыяналістаў. Гісторыя -------- У 1801 годзе ўвесь востраў стаў часткай Каралеўства Вялікабрытаніі і Ірландыі і кіраваўся як адзінае цэлае. З 1870-х гадоў вырасла падтрымка той ці іншай формы абранага парламента ў Дубліне. У 1870 годзе Ісаак Батт, ірландскі пратэстант, стварыў Асацыяцыю самакіравання, якая пазней стала Лігай самакіравання. Мэтай арганізацыю было набыццё Ірландыяй большай аўтаноміі. Чарльз Сцюарт Парнэл, таксама пратэстант, у 1880 годзе стаў лідарам лігі, а ў 1882 годзе арганізацыя была перайменавана ў Ірландскую Нацыянальную лігу. Нягледзячы на веравызнанне сваіх першых лідараў, яе падтрымлівалі і ірландскія каталікі. У 1886 годзе Парнэл сфармаваў парламенцкі альянс з прэм’ер-міністрам Ліберальнай партыі Уільямам Партам Гладстанам, тым самым забяспечыўшы прыняцце першага праекта закона аб самакіраванні вострава. Супраць гэтага выступіла Кансерватыўная партыя, што прывяло да расколу ўнутры Ліберальнай партыі. Апазіцыя ў Ірландыі была сканцэнтравана ў моцна пратэстанцкіх графствах у Ольстэры. У 1893 годзе другі законапраект аб самакіраванні быў прыняты ў Палаце абшчын, але пацярпеў паразу ў Палаце лордаў, дзе дамінавалі кансерватары. Трэці законапраект аб самакіраванні быў уведзены ў 1912 годзе. У 1916 годзе група рэвалюцыянераў на чале «Ірландскага рэспубліканскага братэрства» падняла ўзброенае паўстанне ў Дубліне, вядомае як Велікоднае паўстанне, падчас якога была прынята Пракламацыя Ірландскай Рэспублікі. Паўстанне не было паспяховым, і шаснаццаць яго лідараў пакараны смерцю. У 1919 годзе на тэрыторыі вострава паднялося новае паўстанне, пасля перарослае ў паўнавартасную вайну за аддзяленне Ірландыі ад Вялікабрытаніі. У 1921 годзе, паводле мірнага дагавора, які скончыў вайну за незалежнасць, адбыўся падзел вострава Ірландыя на дзве тэрыторыі: Паўночную (як частка Вялікабрытаніі) і Паўднёвую Ірландыю (пазней — Ірландская Свабодная дзяржава, сёння Рэспубліка Ірландыя). Падзел адбыўся, калі парламент Вялікабрытаніі прыняў 9 мая Урадавы акт Ірландыі 1920 года і стварыў Паўночную і Паўднёвую Ірландыю ў статусе дамініёнаў Вялікабрытанія. У 1922 годзе Паўночная Ірландыя падкрэслена выкарыстала магчымасць выйсці са складу Ірландскай Свабоднай Дзяржавы і застацца ў Злучаным Каралеўстве (орган, які дэ-факта выконваў ролю паўночнаірландскага парламента, накіраваў прашэнне каралю Георгу V). З моманту падзелу вострава ірландскімі нацыяналістамі праводзіцца работа па ўз’яднанні тэрыторыі з тым, каб востраў цалкам утварыў асобную дзяржаву. У выніку паўночная тэрыторыя вострава апынулася ахоплена шматгадовым узброеным канфліктам. Фармальна ў 1998 годзе ўрады Ірландыі і Вялікабрытаніі прыйшлі да пагаднення, што статус Паўночнай Ірландыі не будзе зменены без згоды яе жыхароў. Народная падтрымка ------------------ Апытанні грамадскай думкі насельніцтва ў Паўночнай Ірландыі паказваюць, што большасць выступаюць супраць Аб’яднанай Ірландыі і ў падтрымку Паўночнай Ірландыі як часткі Вялікабрытаніі. Напрыклад, у апытанні RTÉ і BBC, праведзеным у лістападзе 2015, 30% насельніцтва выказаліся за аб’яднанне Ірландыі на працягу свайго жыцця, 43% — супраць і 27% не вызначыліся. Аднак, калі іх спыталі аб статусе Паўночнай Ірландыі ў кароткатэрміновай і сярэднетэрміновай перспектыве, аб’яднанне падтрымалі толькі 13% насельніцтва. Штогадовае апытанне «Паўночная Ірландыя Life and Times», праведзенае ў 2013 годзе Універсітэтам каралевы ў Белфасце і Універсітэтам Ольстэра, паказала, што ідэю Аб’яднанай Ірландыі падтрымлівае 15% насельніцтва, у той час як за ўваходжанне ў склад Брытаніі выступілі 66% насельніцтва. Калі такое ж даследаванне было праведзена ў 2015, падтрымка ірэдэнтызму склала 22%. Апытанне Red C / Sunday Times, праведзенае ў 2010 годзе ў Паўднёвай Ірландыі, паказала, што 57% выступаюць за аб’яднаную Ірландыю, а 22% — супраць. 21% не вызначыліся. Падтрымка палітычных сіл ------------------------ У Асамблеі Паўночнай Ірландыі такія партыі як DUP (28 месцаў), UUP (10 месцаў), TUV (1 месца) і незалежны кандыдат Клэр Сагдэн (англ.: Claire Sugden) пазначаныя як юніяністы, якія за ўваходжанне рэгіёна ў склад Брытаніі; Шын Фейн (якая атрымала 27 месцаў на выбарах у Асамблею 2017 года) і СДЛП (12 месцаў) прылічаюцца да нацыяналістаў; астатнія — Партыя «Альянс» (8 месцаў), Партыя зялёных (2 месцы) і PBP (1 месца). Існуе шэраг малых нацыяналістычных партый, уключаючы Ірландскую рэспубліканскую сацыялістычную партыю, якая прадугледжвае стварэнне Адзінай сацыялістычнай ірландскай дзяржавы. Партыя цесна звязана з Арміяй нацыянальнага вызвалення Ірландыі. Партыя «Oireachtas» традыцыйна за аб’яднанне Ірландыі, але ўнутры партыі ўзнікалі спрэчкі адносна таго, як гэта будзе дасягнута. Першапачатковы партыйны статут «Oireachtas» 1926 года ўтрымліваў у сабе прынцып «забяспечыць адзінства і незалежнасць Ірландыі як Рэспублікі». У 1937 годзе партыя прапанавала ўнесці папраўку ў Канстытуцыю Ірландыі, згодна з якой рэспубліка мела суверэнітэт над усім востравам. Створаная ў 1933 годзе «Фіне Гэл» першапачаткова называлася «United Ireland» (Адзіная Ірландыя). Пасля пачатку дыскусій аб Брэксіце партыя пачала шукаць спосабы, каб у выпадку выхаду Брытаніі з ЕС аб’яднаць Паўночную Ірландыю з Паўднёвай. У апытанні, праведзеным TheJournal.ie, аб падтрымцы аб’яднання Ірландыі (снежань 2016 года), толькі прадстаўнікі Альянсу па барацьбе з жорсткай эканомікай (цяпер «Салідарнасць») заявілі, што ў сапраўдны момант яны супраць аб’яднанай Ірландыі. Гістарычна склалася так, што ідэя аб’яднанай Ірландыі падтрымліваецца ў левым крыле брытанскай Лейбарысцкай партыі. Лідар лейбарыстаў Джэрэмі Корбіна падтрымлівае аб’яднаную Ірландыю, хоць ён і сказаў, што ірландцы «павінны вырашыць», заставацца ім часткай Вялікабрытаніі, ці не. Заўвагі ------- 1. ↑ CAIN: Politics — An Outline of the Main Political 'Solutions' to the Conflict Архівавана 9 ліпеня 2011. United Ireland Definition. 2. ↑ *McGarry, John; Brendan O'Leary.* The Northern Ireland Conflict: Consociational Engagements. — Oxford University Press, 2004. — С. 243. — ISBN 978-0-19-926657-9. 3. ↑ NSR&O 1921, No. 533 — Note: the Act provided for partition as between the *six* counties of Northern Ireland and the *rest* of Ireland with no reference to *twenty-six counties* 4. ↑ *The Times* dated 9 December 1922 5. ↑ Prime Time Special - Ireland's Call **(нявызн.)**, *RTÉ News* (5 лістапада 2015). Праверана 21 студзеня 2017. 6. ↑ Northern Ireland Life and Times Survey, 2013. "Do you think the long-term policy for Northern Ireland should be for it ... to reunify with the rest of Ireland?" **(нявызн.)**. Ark.ac.uk (2 чэрвеня 2014). Архівавана з першакрыніцы 25 ліпеня 2014. Праверана 24 чэрвеня 2014. 7. ↑ Sharp rise in support for united Ireland, survey reveals **(нявызн.)**, *Irish Times*. Праверана 21 студзеня 2017. 8. ↑ Smaller majority in republic supports united Ireland **(нявызн.)**(недаступная спасылка). The Sunday Times (17 кастрычніка 2010). Архівавана з першакрыніцы 24 снежня 2013. Праверана 21 снежня 2013. 9. ↑ Ireland United Brexit northern **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 14 жніўня 2018. Праверана 15 снежня 2018. 10. ↑ "Fianna Fail 1926 – 1947" -Booklet commemorating 21 years of Fianna Fail **(нявызн.)**. *Irish Election Literature*. Архівавана з першакрыніцы 24 красавіка 2017. Праверана 23 красавіка 2017. 11. ↑ *Victoria Leonard*. Northern Ireland rejects hard border - and 62% say united Ireland more likely after Brexit **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 6 кастрычніка 2021. Праверана 13 лістапада 2018. 12. ↑ We asked every TD if they want a vote on a united Ireland, here's what they said **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *TheJournal.ie* (16 снежня 2016). Архівавана з першакрыніцы 1 мая 2017. Праверана 14 April 2017. 13. ↑ The New Hope For Britain **(нявызн.)**. Labour Party (1983). Архівавана з першакрыніцы 25 мая 1998. Праверана 12 верасня 2007. 14. ↑ The New Hope For Britain **(нявызн.)**. Labour Party (1983). Архівавана з першакрыніцы 25 мая 1998. Праверана 12 верасня 2007. 15. ↑ Labour leader Jeremy Corbyn defends republicans Troubles meetings **(нявызн.)**, *BBC News OnOnlineate=7 September 2015*. Праверана 30 студзеня 2016. «Asked about his support for a united Ireland, he said: 'It's for the Irish people to decide - my view is historically, yes, and I'm very much on the record about that.'».

**Украінская эміграцыя** — працэс перасялення ўкраінцаў за межы этнічных зямель (Украіны). Масавыя перасяленні ўкраінцаў пачынаюцца ў другой палове — канцы 19 ст. Традыцыйна вылучаюць чатыры хвалі ўкраінскай эміграцыі. Па ацэнцы дырэктара Інстытута даследаванняў дыяспары Ігара Вінічэнкі па дадзеных на 2001 г. украінская дыяспара складае 10-13 млн.счалавек. Украінскія перасяленцы ў ЗША (Паўночная Дакота) (кон. 19 ст.) Драматычнае таварыства ім. І. Котляревского (Канада, Вініпег, 1914 г.) Першая хваля ------------ 1-я хваля пачалася з апошняй чвэрці 19 ст. і доўжылася да пачатку Першай сусветнай вайны. Масавая працоўная эміграцыя ў ЗША пачалася ў 1877 г. у Бразілію — 1880-е гг. у Канаду — 1891 г. у Сібір — 1905—1907 гг. Акрамя таго, выязджалі і ў Аргенціну, Аўстралію і Новую Зеландыю. Гэтая хваля была абумоўлена аграрнай перанаселенасцю некаторых украінскіх тэрыторый. Другая хваля ------------ 2-я хваля ахоплівае міжваенны перыяд і была абумоўлена сукупнасцю сацыяльна-эканамічных і палітычных прычын. Сярод эмігрантаў былі землеўладальнікі, гандляры, служачыя, святары. Яны выязджалі ў Польшчу, Чэхаславакію, Аўстрыю, Румынію, Балгарыю, Германію, Францыю, ЗША і Канаду. Трэцяя хваля ------------ 3-я хваля ўзнікла ў канцы Вялікай Айчыннай вайны. Гэта былі пераважна рэпатрыянты з англійскай, амерыканскай і французскай акупацыйных зон. Значную частку складалі тыя, хто сілай быў вывезены на працы ў Германію. Большасць эмігравалі ў Канаду, ЗША, Вялікабрытанію, Аўстралію, Бразілію, Аргентыну, Францыю. Чацвертая хваля --------------- 4-я хваля пачалася ў 1990-х гг. Галоўнай прычынай эміграцыі паслужыла эканамічна цяжкае становішча на Украіне. На часовую працу выехала каля 7-8 млн людзей у Расію, краіны Еўропы і Паўночнай Амерыкі. Спасылкі і крыніцы ------------------ * Мости в Україну / Укладачі: Володимир Білецький, Віра Боднарук, Богдан Боднарук. — Донецьк: Український культурологічний центр, Східний видавничий дім. — 2005. — 116 с. * 4,5 млн українців «орють» закордон // «Украіна Маладая» за 11 красавіка 2008 року * *Косинська Юлія* *«В Україні, сину, ти робив би все це для своїх…»* Українська родина з Барселони — про власний досвід чужини, стосунки між земляками в Іспанії та ставлення українських дипломатів до наших заробітчан // «Украіна Маладая» № 213 за 12 лістапада 2008 года * Українська трудова еміграція до Австралії(недаступная спасылка) *(Special Broadcasting Service, 16 червня 2009)* Архівавана 1 жніўня 2009. — подкаст: feed://feeds.feedburner.com/sbsukraine

**Алаверды** (груз.: ალავერდის მონასტერი) — кафедральны сабор і манастырскі комплекс блізу аднайменнага сяла ў Кахетыі, Грузія. Уваходзіць у Спіс нерухомых помнікаў нацыянальнага значэння Грузіі. Гісторыя -------- Раннія часткі манастыра датуюцца VI ст. але сучасны сабор быў пабудаваны ў XI ст. Квірыке III Кахетынскім на рэштках больш старой царквы Святога Георгія. Новы манастыр быў заснаваны асірыйскім манахам Язэпам Алавердэлі, якія прыйшоў з Антыёхіі і пасяліўся ў вёсцы Алавердзі. Манахі выраблялі ўласнае віно. Склеп датуецца перыядам паміж X і XII стагоддзямі. У мінулым на рэлігійныя святы тут збіралася ад 15 да 20 тысяч чалавек. Пры манастыры пры падтрымцы грузінскіх цароў праводзіўся традыцыйны кірмаш на свята Алавердоба. * Царква Святога Георгія * Званіца * * * Зноскі ------ 1. ↑ Alaverdi Cathedral UNESCO World Heritage Centre 2. ↑ "I Am Wine: Alaverdi Monastery Cellar". Archived from the original on 2012-05-16. Retrieved 2013-01-02. 3. ↑ *ალავერდის მონასტერი (The Alaverdi Monastery)*. Chakiduli Tkhemebi, Tbilisi, Republic of Georgia: Monastery of Saint John the Baptist. ISBN 978-9941-0-2564-8.

**Дзяржаўныя сімвалы Ірландыі** — устаноўленыя Канстытуцыяй ад 1937 года адметныя знакі Рэспублікі Ірландыя: герб, сцяг і гімн. Сцяг ---- Асноўны артыкул: **Сцяг Ірландыі** Сцяг уяўляе з сябе прамавугольнае палотнішча, якое складаецца з трох вертыкальных роўнавялікіх палос: зялёнай, белай і аранжавай. Стаўленне шырыні сцяга да яго даўжыні — 1:2. Зялёны колер сімвалізуе католікаў, аранжавы — пратэстантаў, белы — мір паміж гэтымі канфесіямі. Упершыню сцяг быў прадстаўлены ірландскім нацыяналістам і рэвалюцыянерам Томасам Фрэнсісам Мегерам у Парыжы ў 1848 годзе. Мегер быў выхадцам з Ньюфаўндленда, і традыцыйна лічыцца, што сцяг быў выкананы ім па матывах трыкалора Ньюфаўндленда і Лабрадора, які з’явіўся пяццю гадамі раней, аднак існуе таксама версія паходжання сцяга ад сцяга Францыі. Дакладныя колеры сцяга вызначаюцца ў кіраўніцтве, выпушчаным Дэпартаментам прэм’ер-міністра Ірландыі. Герб ---- Асноўны артыкул: **Герб Ірландыі** Ірландскі герб уяўляе сабой залатую арфу са срэбнымі струнамі ў блакітным (сінім) полі. Арфа доўгі час была геральдычным сімвалам Ірландыі. У сучасным выглядзе герб зацверджаны 9 лістапада 1945 года. Ірландыя з’яўляецца адзінай краінай у свеце, дзяржаўным сімвалам якой служыць музычны інструмент. Арфа сімвалізуе важнасць музыкі ў ірландскай культуры і старажытнасць яе традыцый. Археолагі знаходзяць на тэрыторыі Ірландыі кельцкія арфы, датаваныя XII стагоддзем. Захаваныя старажытныя асобнікі адносяцца да XV стагоддзя. Гімн ---- Асноўны артыкул: **Гімн Ірландыі** Афіцыйны гімн Рэспублікі Ірландыя таксама вядомы як *«Песня салдата»* (ірл.: Amhrán na bhFiann). Першапачаткова тэкст быў напісаны ў 1907 годзе Педарам Кірні (Peadar Kearney) на англійскай мове. Затым сумесна з Патрыкам Хіні (Patrick Heeney) была напісана музыка, а Ліам О’Рын (Liam Ó Rinn) пераклаў тэкст на ірландскую. У 1934 годзе ўрад Ірландыі выкупіў аўтарскія правы на песню за 1200 фунтаў стэрлінгаў. Дзяржаўным гімнам Ірландыі песня стала яшчэ ў 1926 годзе, замяніўшы сабой брытанскі «God Save The King», які ніяк не падыходзіў новаўтворанай Ірландскай Вольнай Дзяржавы. Уласна гімнам Ірландыі з’яўляецца толькі прыпеў песні, выкананы на ірландскай мове. Акрамя таго, першыя чатыры такты, якія пераходзяць у апошнія пяць тактаў песні, выкарыстоўваюцца ў якасці прывітання прэзідэнта Ірландыі — прэзідэнцкага салюту. Неафіцыйныя і іншыя сімвалы --------------------------- * Сіні колер Святога Патрыка * Трыліснік * Сцяг чатырох правінцый Ірландыі * Чырвоная рука Ольстэра * Сцяг Святога Патрыка Заўвагі ------- 1. ↑ John FitzGerald, «Pink, white and green»(недаступная спасылка), *The Independent*, 9 января 2005 (англ.). 2. ↑ Brian Lake, «The common history of the Newfoundland and Irish Tricolours» (англ.) Архівавана 3 сакавіка 2009. 3. ↑ The National Flag: Guidelines for use of the National Flag Архівавана 15 чэрвеня 2007 года. Department of the Taoiseach. ISBN 0-7076-9101-X. (формат pdf) 4. ↑ Office of the Chief Herald, Arms of Ireland Архівавана 18 мая 2013 года. The National Library of Ireland (Grant Type: Registration; Register volume: G.O. MS 111G; Folio number: 20; Date: 9 November 1945) 5. ↑ Acts of the Oireachtas, Appropriation Act, 1934, пункт 75 **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 29 сакавіка 2012. Праверана 18 снежня 2018. | ⛭Краіны Еўропы: Дзяржаўныя сімвалы | | --- | | * Азербайджан¹ * Албанія * Андора * Аўстрыя * Балгарыя * Беларусь * Бельгія * Боснія і Герцагавіна * Ватыкан * Венгрыя * Вялікабрытанія * Германія * Грузія * Грэцыя * Данія * Ірландыя * Ісландыя * Іспанія * Італія * Казахстан² * Кіпр¹ * Латвія * Літва * Ліхтэнштэйн * Люксембург * Малдова * Мальта * Манака * Нарвегія * Нідэрланды * Партугалія * Паўночная Македонія * Польшча * Расія² * Румынія * Сан-Марына * Сербія * Славакія * Славенія * Турцыя² * Украіна * Фінляндыя * Францыя * Харватыя * Чарнагорыя * Чэхія * Швейцарыя * Швецыя * Эстонія | | Залежныя тэрыторыі | | * Азорскія астравы * Аландскія астравы * Гернсі * Гібралтар * Джэрсі * Востраў Мэн * Фарэрскія астравы * Шпіцберген * Ян-Маен | | Непрызнаныя і часткова прызнаныя дзяржавы | | * Абхазія¹ * Косава * Паўднёвая Асеція¹ * Прыднястроўе | | ¹ Часткова або цалкам у Азіі, у залежнасці ад праведзенай мяжы (en) ² У асноўным у Азіі |

Аўтаматычны выключальнік-унутраная будова. Выгляд збоку Аўтаматычны выключальнік на DIN-рэйку **Аўтаматычны выключальнік** (circuit-breaker) — кантактны камутацыйны апарат (механічны або электронны), здольны ўключаць токі, праводзіць іх і адключаць пры нармальных умовах у ланцугу, а таксама ўключаць, праводзіць на працягу нармаванага (зададзенага) часу і аўтаматычна адключаць токі пры нармаваных ненармальных умовах у ланцугу, такіх як токі кароткага замыкання. Гісторыя вынаходкі ------------------ Аўтамат засцярогі лініі вынайдзены амерыканскім навукоўцам Чарлзам Графтанам Пэйджам у 1836 годзе. Першую канструкцыю аўтаматычнага выключальніка апісаў Эдысан у 1879 годзе (яго камерцыйная сістэма электразабеспячэння ў той час выкарыстоўвала плаўкія засцерагальнікі. Канструкцыя сучасных аўтаматычных выключальнікаў была запатэнтавана швейцарскай кампаніяй Brown, Boveri & Cie у 1924 годзе. Ролю ў электрычным ланцугу -------------------------- Аўтаматычны выключальнік прызначаны для засцярогі электрычнай ланцугу ад перагрузкі і токаў кароткага замыкання. Галоўным адрозненнем ад плаўкай устаўкі з'яўляецца магчымасць шматразовага выкарыстання і стабільнасць зададзенага парогавага значэння (устаўка) спрацоўвання. Будова ------ Аўтаматычныя выключальнікі бываюць адно-, двух -, трох-, або чатырохполюсныя і маюць наступныя канструктыўныя вузлы: * галоўная кантактную сістэму * дугагасильную стэму * прывад расчапляльнага прыстасавання * расчапляльнік * дапаможныя кантакты (ня ў кожных мадэлях). Для кожнага выканання аўтаматычнага выключальніка існуе **гранічны ток кароткага замыкання**, ток які гарантавана не прыводзіць да выхаду са строю аўтамата, нягледзячы на шматразовае яго перавышэнне. Перавышэнне гэтага току можа выклікаць падгаранне або зварванне кантактаў. Напрыклад, у папулярных серый бытавых аўтаматаў пры току спрацоўвання 6-50 А гранічны ток звычайна складае 4 500-10 000 А. Аўтаматычныя выключальнікі вырабляюць з ручным і рухальным прывадам, у стацыянарным або высоўным выкананні. Прывад аўтаматычнага выключальніка служыць для ўключэння, аўтаматычнага адключэння і можа быць ручным непасрэднага дзеяння і дыстанцыйным (электрамагнітным, пнеўматычным і г.д.). ### Расчапляльнік Электрамагнітны расчапляльнік модульнага аўтаматычнага выключальніка General Electric G61 Біметалічныя пласціна модульнага аўтаматычнага выключальніка General Electric G61 Файл:Breaker Elektrotechnic.JPGСхемы падлучэння перарывальніка Расчапляльнік (прерарывальнік) — гэта электрамагнітныя, электронныя, мікрапрацэсарныя або тэрмабіметалічныя элементы, служачыя для адключэння аўтаматычнага выключальніка праз механізм свабоднага расчаплення пры кароткім замыканні, перагрузках і знікненні напружання ў першасным ланцугу (непасрэдна: электрамагнітныя і тэрмабіметалічныя элементы; альбо ўскосна праз асобны незалежны электрамагнітны расчапляльнік, электронны ці мікрапрацэсарны). Механізм свабоднага расчаплення складаецца з рычагоў, зашчапак, карамысел і адключальных спружын і прызначаны для імгненнага адключэння аўтаматычнага выключальніка (па-за залежнасці ад становішча органа ўключэння: немагчымасць ўтрымання аўтаматычнага выключальніка ва ўключаным становішчы пры спрацоўванні расчапіцеля), а таксама для ліквідацыі паўторнага ўключэння аўтаматычнага выключальніка на кароткае замыканне пры доўга існуючай камандзе на ўключэнне. #### Электрамагнітны расчапляльнік (адсечка) Расчапляльнік імгненнага дзеяння ўяўляе сабой саленоід (7), рухомы асяродак якога таксама можа прыводзіць у дзеянне механізм расчаплення. Ток, праходзячы праз выключальнік, цячэ па абмотцы саленоіда і выклікае ўцягванне стрыжня пры перавышэнні зададзенага парога току. Імгненны расчапляльнік, у адрозненне ад цеплавога, спрацоўвае вельмі хутка (долі секунды), але пры значна большым перавышэнні току, звычайна ў 2÷10 разоў ад наміналу. У залежнасці ад велічыні неабходнага перавышэння току (адчувальнасці імгненнага расчапляльніка), аўтаматычныя выключальнікі дзеляцца на тыпы (класы) A, B, C і г.д. У аўтаматычных выключальніках на вялікія токі пачынаючы з 1970-х гадоў сталі ўжываць **электронныя расчапіцелі** (напрыклад вырабляльныя ў СССР аўтаматычныя выключальнікі серыі "Электрон", некаторыя тыпы аўтаматаў серый А-37, ВА), а ў апошні час-і **мікрапрацэсарныя расчапіцелі** (мікрапрацэсарныя блокі засцярогі). Адключэнне ---------- Адключэнне можа адбывацца без вытрымкі часу або з вытрымкай. Па ўласным часе адключэння tсо, (прамежак часу ад моманту, калі кантраляваны параметр перасягнуў усталяванае для яго значэнне, да моманту пачатку разыходжання кантактаў) адрозніваюць нармальныя выключальнікі (tсо = 0,02-1 с), выключальнікі з вытрымкай часу (селектыўныя) і хуткадзейныя выключальнікі (tсо < 0,005 с). Нармальныя і селектыўныя аўтаматычныя выключальнікі токаабмежавальным дзеяннем не валодаюць. Хуткадзейныя выключальнікі, гэтак жа як засцерагальнікі, валодаюць токаабмежавальным дзеяннем, так як адключаюць ланцуг да таго, як ток у ім дасягне значэння Iу. Селектыўныя аўтаматычныя выключальнікі дазваляюць ажыццявіць селектыўную засцярогу сетак шляхам ўстаноўкі аўтаматычных выключальнікаў з рознымі вытрымкамі часу: найменшай ў спажыўца і ступеніста нарастаючым да крыніцы сілкавання. ### Характарыстыкі #### Ток імгненнага расчаплення (перарывання) Паводле міжнароднага стандарта ГОСТ IEC 60898-1-2020 (п.5. 3. 5), які прымянім у тым лику да Рэспублікі Беларусь, аўтаматычныя выключальнікі **пераменнага** току (напружаннем да 440 В і токам да 125 А) маюць наступныя стандартныя дыяпазоны токаў імгненнага расчаплення: * тып **B**: 3·*In* - 5·*In* уключна (дзе *In* - намінальны ток) (ужываецца для засцерагання ліній асвятлення або ліній якія маюць вялікую працягласць) * тып **C**: 5·*In* - 10·*In* уключна (ужываецца для засцерагання разеткавых груп або ліній з спажыўцамі з падвышанымі пускавымі токамі) * тып **D**: 10·*In* - 20·*In* уключна (ужываецца для засцерагання трансфарматараў або ліній з спажыўцамі з вялікімі пускавымі токамі) Прамысловыя аўтаматычныя выключальнікі могуць быць наступных тыпаў: * тып **L**: звыш 8·*In* * тып **Z**: звыш 4·*In* * тып **K**: звыш 12·*In* ### Модульны аўтаматычны выключальнік | | | --- | | Унутраная прылада модульнага аўтаматычнага выключальніка 1 | Аўтаматычныя выключальнікі, разлічаныя на невялікія токі (да 40-60 А, а ў некаторых выпадках і да 125 А), у цяперашні час часцей за ўсё мае модульную канструкцыю, якая прызначана для мацавання на DIN-рэйку. Унутраная будоўля модульнага аўтаматычнага выключальніка паказана на малюнку справа. Уключэнне-выключэнне ажыцяўляецца рычажком (1), правады падлучаюцца да шрубавых клем (2). Зашчапка (9) фіксуе корпус выключальніка на DIN-рэйцы і дазваляе пры неабходнасці лёгка яго зняць (для гэтага трэба адцягнуць зашчапку, уставіўшы плоскую зашрубку у пятлю зашчапкі). Камутацыю ланцуга ажыццяўляюць рухомы (3) і нерухомы (4) кантакты. Рухомы кантакт падспружынены, спружына забяспечвае высілак націску кантактаў ва ўключаным стане і хуткае іх адключэнне пры зрыве сабачкі механізму расчаплення з дапамогай аднаго з двух расчапляльнікаў: цеплавога (5) або электрамагнітнага (7). Падчас расчаплення кантактаў можа паўстаць электрычная дуга, таму кантакты маюць асаблівую форму і знаходзяцца побач з дугагасільнай камерай (8). 1. ↑ ГОСТ IEC 60050-441—2015. Международный электротехнический словарь. Часть 441. Аппаратура коммутационная, аппаратура управления и плавкие предохранители 2. ↑ ГОСТ Р 50345-99, раздел 3.1.4 3. ↑ Справочник по наладке электроустановок / под ред. А. Дорофеюка, А. Хечумяна. — М. : Энергия, 1976. 4. ↑ Справка | Справка **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 23 красавіка 2014. Праверана 21 красавіка 2014.

Прыклад модуляў аператыўнай энергазалежнай памяці з адвольным доступам: SDRAM у першую чаргу выкарыстоўвацца ў якасці асноўнай памяці ў персанальных камп’ютарах, рабочых станцыях і серверах. **Памяць з адвольным доступам**, аператыўная памяць (англ.: Random-access memory, RAM) — від камп’ютарных прыладаў для захоўвання інфармацыі. На сённяшні дзень існуе ў выглядзе інтэгральных схем, якія дазваляюць мець доступ да захаванай інфармацыі ў любым парадку (г. зн. адвольна). «Адвольна» ў гэтым выпадку падкрэслівае тое, што любая частка інфармацыі можа быць атрымана за пэўны час, незалежна ад яе месцазнаходжання і суадносін з папярэдняй часткай. Тэрмін «памяць з адвольным доступам» часта асацыююць з энергазалежнымі тыпамі памяці (такімі як *DRAM*), дзе інфармацыя губляецца пасля адключэння сілкавання. Многія іншыя тыпы памяці таксама з’яўляюцца памяццю з адвольным доступам, у тым ліку большасць тыпаў памяці толькі для чытання і флэш-памяць (г. зв. *NOR-flash*). Абмен данымі паміж працэсарам і аператыўнай памяццю адбываецца: 1. непасрэдна, 2. альбо праз звышхуткую памяць 0-га узроўню — рэгістры ў АЛП, ці пры наяўнасці кэша — праз яго. Даныя, якія знаходзяцца ў аператыўнай памяці, даступныя толькі ў той час, калі на модулі памяці падаецца напружанне, г. зн. камп’ютар уключаны. Знікненне на модулях памяці сілкавання, нават кароткачасовае, вядзе да скажэння ці поўнага знішчэння даных у АЗП. Энергазберагальныя рэжымы працы мацярынскай платы камп’ютара дазваляюць пераводзіць яго ў рэжым «сну», што значна скарачае узровень спажывання камп’ютарам электраэнергіі. Для захоўвання зместу АЗП у гэтым выпадку ўжываюць запіс зместу аператыўнай памяці ў спецыяльны файл (у сістэме Windows XP ён называецца *hiberfil.sys*), альбо ў спецыяльны падзел (*swap-partition* у сістэме *gnu/linux*). У агульным выпадку, аператыўная памяць утрымлівае даныя аператыўнай сістэмы і запушчаных на выкананне праграм, таму ад аб’ёму аператыўнай памяці залежыць колькасць задач, якія адначасова можа выконваць камп’ютар. **Аператыўная запамінальная прылада**, **АЗП** — тэхнічная прылада, якая рэалізуе функцыі аператыўнай памяці. АЗП можа быць выраблена як асобны блок ці ўваходзіць у канструкцыю, напрыклад аднакрыштальнай ЭВМ ці мікракантролера. Гісторыя -------- Асноўны артыкул: **Гісторыя вылічальнай тэхнікі** У 1834 годзе Чарлз Бэбідж пачаў распрацоўку Аналітычнай машыны. Адна з важных частак гэтай машыны называлася «Склад» (*store*), і прызначалася для захоўвання прамежкавых вынікаў вылічэнняў. Вынікі запаміналіся з ужываннем валоў і шасцерняў. ЭВМ *першага пакалення* можна лічыць пакуль эксперыментальнымі, таму ў іх ужывалася безліч разнастайных запамінальных прылад: на ртутных лініях затрымкі, электронна-прамянёвых і электрастатычных трубках. У якасці аператыўнай памяці ужываўся таксама магнітны барабан: ён забяспечваў дастатковую для камп'ютараў тых часоў хуткадзейнасць і ўжываўся ў якасці асноўнай памяці для захоўвання праграм і ўведзеных даных. *Другое пакаленне* патрабавала больш тэхналагічных у вытворчасці схем аператыўнай памяці. Найбольш распаўсюджаным відам памяці ў той час стала памяць на магнітных сардэчніках. Пачынаючы з *трэцяга пакалення* большасць вузлоў камп'ютараў сталі вырабляць на мікрасхемах, у тым ліку і аператыўную памяць. Найбольшае распаўсюджанне атрымалі два віды АЗП: на аснове кандэнсатараў (дынамічная памяць) і трыгераў (статычная памяць). Абодва гэтыя віды памяці не здольны захоўваць даныя пры адключэнні сілкавання — для гэтай мэты выкарыстоўваецца энерганезалежкая памяць. АЗП сучасных камп'ютараў ------------------------ АЗП большасці сучасных камп'ютараў уяўляюць сабой модулі дынамічнай памяці, якія змяшчаюць паўправадніковыя ІС ЗП, арганізаваныя па прынцыпу прылад з адвольным доступам. Памяць дынамічнага тыпу танней, чым статычнага, і яе шчыльнасць вышэй, што дазваляе на той жа прасторы крэмніевай падложкі размяшчаць больш ячэек памяці, але пры гэтым яе хуткадзейнасць ніжэй. Статычная, наадварот, больш хуткая памяць, яле яна і даражэй. У сувязі з гэтым масавую аператыўную памяць ствараюць на модулях дынамічнай памяці, а памяць статычнага тыпу ўжываецца для стварэння кэш-памяці ўнутры мікрапрацэсара. Гл. таксама ----------- * Цэнтральны працэсар * DPRAM * MRAM * T-RAM | ⛭Кампаненты персанальнага камп’ютара | | --- | | Сістэмны блок | Блок сілкавання • Ахалоджванне • Мацярынская плата • Працэсар • Шыны • Відэакарта • Гукавая карта • Сеткавая плата | | Памяць | Аператыўная памяць • Запамінальная прылада з адвольным доступам | | Носьбіты і дыскаводы | Цвёрды дыск • Цвёрдацельны назапашвальнік (Флэш-памяць • USB-флэш) • Аптычны прывад (CD • DVD • BD) • НГМД (Дыскета) • Стрымер • Кардрыдар | | Вывад | Дынамік • Манітор • Прынтар • Plotter • Акустычная сістэма | | Увод | Клавіятура • Мыш • Трэкбол • TrackPoint • Тачпад • Датыкальны экран • Лічбавая ручка • Светлавое пяро • Графічны планшэт • Мікрафон • Сканер • Вэб-камера | | Гульні | Джойстык • Руль • Штурвал • Педалі • Пісталет • Paddle • Геймпад • Дэнспад • Трэкер | | Іншае | Мадэм • ТВ-цюнер • Сеткавы фільтр • Крыніца бесперапыннага сілкавання |

**Аблога Полацка** — адна з асноўных падзей Лівонскай вайны. Войска Рэчы Паспалітай пад кіраўніцтвам караля Стафана Баторыя на працягу трох тыдняў трымала Полацк у аблозе і вызваліла яго. На той момант Полацк знаходзіўся пад кантролем Маскоўскага царства 16 гадоў. Перадгісторыя ------------- У 1576 годзе скончыўся перыяд «бескаралеўя». Новым каралём Рэчы Паспалітай абраны сяміградскі ваявода Стафан Баторый. Яго пасольства да Івана Жахлівага з працягам перамір’я скончылася безвынікова. Маючы палітычныя матывы, Іван Жахлівы пайшоў на абвастрэнне канфлікту. У 1577 годзе, пакуль Стафан Баторый займаўся падрыхтоўкай войска, рускія войскі здзейснілі паспяховы паход у Лівонію, заняўшы ўсе літоўскія ўладанні на поўнач ад Заходняй Дзвіны. У выніку баявых дзеянняў літоўскае войска адбіла Дынабург і Вендэн. Сеймам было вырашана аб’явіць вайну Маскоўскаму царству з мэтай вяртання страчаных тэрыторый. Праводзілася падрыхтоўка супраць вайны як у войску, так і на ідэалагічнай пляцоўцы. У 1568 г. войскі Рэчы Паспалітай і Швецыі нанеслі паразу рускім войскам пад Вендэнам, захапіўшы значную частку артылерыі. Працягвалася падрыхтоўка войска Рэчы Паспалітай да кампаніі. Пад час кампаніі і пачатку аблогі Полацка частка войск Маскоўскага царства здзейсніла рэйд па Жамойці і іншых прыбалтыйскіх землях Рэчы Паспалітай. Сілы Рэчы Паспалітай -------------------- Перад кампаніяй, за кошт падняцця падаткаў, былі наняты наёмнікі з Германіі і Венгрыі. Пунктам збору была Свір. ###### Войска Польскай кароны * Кавалерыя: 5634 чал. (5355 гусар, 279 казакоў і пяцігорцаў) * Венгерская кавалерыя: 1577 гусар * Нямецкая кавалерыя: 100 рэйтараў *Агулам: 7311 чал.* * Пяхота: 1775 чал. * Венгерская пяхота: 2017 чал. * Нямецкая пяхота: 2736 чал. *Агулам: 6528 чал.* * Прыватныя пошты кавалерыя: 3500 чал. * Прыватныя пошты пяхота: 1500 чал. *Агулам прыватных пошт: 5000 чал.* *Агулам войска Кароны: 18739 чал. (10811 кавалерыі і 8028 пяхоты)* ###### Войска Вялікага княства Літоўскага * Наёмная кавалерыя: 2530 чал. (2150 гусар, 300 казакоў і пяцігорцаў, 80 стральцоў-кавалерыстаў) * Наёмная пяхота: 1445 чал. (735 ліцвінскай, 110 польскай, 600 казацкай пяхоты) * Магнацкія пошты кавалерыя: 8300 чал. * Магнацкія пошты пяхота: 1700 чал. *Агулам магнацкіх пошт: 10000 чал.* * Паспалітае рушэнне: 9000 чал. (8200 кавалерыі і 800 пяхоты) *Агулам войск ВКЛ: 22975 чал. (19030 кавалерыі і 3945 пяхоты)* Аблога ------ Вакол Полацка былі пабудаваны шанцы, якія падводзіліся да гораду з боку Запалоцкага пасада. Паводле плану, у іх павінны былі закласці міны для падрыву ўмацаванняў Полацка. Рабіліся падкопы пад сцены і вежы. З самага пачатку аблогі горад актыўна абстрэльваўся артылерыяй распаленымі ядрамі, што не прынесла вынікаў. Пасля гэтага была прадпрынята спроба падпаліць драўляныя сцены (пад час акупацыі горада рускія войскі ўзмацнілі горад дубовымі сценамі) сіламі добраахвотнікаў, што таксама не прынесла вынікаў. Адзначалася мужнасць абаронцаў горада. Насельніцтва актыўна ўдзельнічала ў тушэнні пажараў. Не апошнюю ролю адыграла неспрыяльнае для войск Рэчы Паспалітай надвор’е. Рэйнгольдам Гейдэнштейнам адзначалася пагаршэнне стану дарог, што негатыўна ўплывала на лагістыку і, праз праблемы з пад’ездам гандляроў да лагера, на кошты і забеспячэнне правіянтам. Дадаткова ўскладнялі сітуацыю рэйды невялікіх груп рускіх войскаў з Туроўлі і Сокала па лініях забеспячэння. Пад час аблогі войска Рэчы Паспалітай трымала ў напрузе абаронцаў горада па ўсяму перыметру. Пагаршэнне становішча войска стала падставай для прыняцця ваенным саветам рашэння аб агульным штурме 28 жніўня. У гэты час палепшылася надвор’е. 29 жніўня пачаўся штурм. У хроніцы Бельскага паведамляецца аб паспяховым падпале вежы. Спробы патушыць пажар не прынеслі плёну. Нягледзячы на пажар, абаронцы паспелі ўзвесці роў на ўчастках абвала сцяны і замацавацца на ім, тым самым не даўшы польскай і венгерскай пяхоце ўвайсці ў горад. Стафан Баторый з военачальнікамі заняўся прыкрыццём адступлення войска, знаходзячыся на полі боя. З мэтай прадухілення ўзмацнення брэшы абаронцамі было прынята рашэнне аб паўторным штурме. У гэты перыяд абаронцы панеслі значныя страты. Венгры здолелі прабіцца да абарончых збудаванняў. Відавочнай была перамога войск Рэчы Паспалітай, маральны дух абаронцаў падаў. Пачаліся перамовы. Частка абаронцаў вырашыла абараняцца да канца. Быў план аб падрыве парахавых запасаў, аднак стральцы з ліку абаронцаў раскрылі план і сілай вывелі з Сафійскага сабора кіраўнікоў. 31 жніўня горад капітуляваў на ганаровых ўмовах: было дазволена пакінуць горад з асабістай маёмасцю (6 тыс. чал.). Частка гарнізона з кіраўніцтвам, якое планавала абараняцца да канца, засталася ў палоне. Вынікі ------ Заняцце Полацка дазволіла працягнуць наступ войскам Рэчы Паспалітай. Былі вернуты крэпасці Дрыса, Ніша, Туроўля. Пачалася аблога Сокала, які быў узяты крывавым штурмам. Суша капітулявала на ўмовах капітуляцыі Полацка. Былі здзейснены рэйды Філонам Кмітам па Смаленшчыне, а на паўднёвым тэатры баявых дзеянняў Канстанцінам Астрожскім і Міхаілам Вішнявецкім быў узяты ў аблогу Чарнігаў. У гэтыя часы праявілі сябе як карысны сродак «лятучыя лісткі», якія перакладаліся на латынь і нямецкую мову і распаўсюджваліся па Еўропе. Сярод удзельнікаў аблогі быў Андрэй Курбскі, які пасля аблогі пісаў Івану Жахліваму «*Дзе твае перамогі?*» Зноскі ------ 1. ↑ Филюшкин А. И. Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) Архивная копия от 12 ноября 2017 на Wayback Machine // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 309 2. ↑ Филюшкин А. И. Окончание Ливонской войны 1558—1583 гг.: «Московская война» (1579—1582) Архивная копия от 12 ноября 2017 на Wayback Machine // История военного дела: исследования и источники. — 2015. — Специальный выпуск II. Лекции по военной истории XVI—XIX вв. — Ч. II. — C. 314 3. ↑ Пенской В. В. Героическая оборона Полоцка в августе 1579 года Архивная копия от 24 сентября 2020 на Wayback Machine // Военно-исторический журнал. 2013. № 6. С. 65-71. 4. ↑ Kotarski H. Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576—1582… cz. II p. 104—105. Літаратура ---------- * Kotarski, Henryk.Wojsko polsko-litewskie podczas wojny inflanckiej 1576—1582. Sprawy organizacyjne, cz. II //Studia i Materiały do Historii Wojskowości. T. 17. Cz. 1 Warszawa, 1971. P. 51-124. * Kupisz, Dariusz.Połock 1579. Warszawa: Bellona, 2003. 184 p.

Не блытаць з Франкфурт-на-Одэры. **Франкфурт-на-Майне** (ням.: Frankfurt am Main [ˈfʁaŋkfʊɐt am ˈmaɪn] (i)) — пяты паводле велічыні горад Германіі пасля Берліна, Гамбурга, Мюнхена і Кёльна. Адзін з найбуйнейшых фінансавых цэнтраў свету, цэнтр рэгіёна Рэйн-Майн, аднаго з рэгіёнаў Еўропы з найбольш дынамічным развіццём, а таксама найбуйнейшы горад зямлі Гесэн. Дзякуючы свайму цэнтральнаму месцазнаходжанню і міжнароднаму аэрапорту, горад з’яўляецца таксама важным транспартным цэнтрам. Разам з прыгарадамі колькасць жыхароў г.зв. *Вялікага Франкфурта* складае каля 1,5 млн. Франкфурт вядомы вялікай колькасцю хмарачосаў, якія адносяцца да вышэйшых у Еўропе. Сярод жыхароў Франкфурта вельмі шмат іншаземцаў. Каля чвэрці жыхароў не з’яўляюцца грамадзянамі ФРГ. Назва ----- Назва горада ўпершыню згадваецца ў адной з грамат у 794 годзе як *Frankonovurd*, што азначае *брод франкаў*. Згодна са старажытнай легендай, кароль франкаў Карл Вялікі, адступаючы са сваімі войскамі ў час вайны з саксамі, выйшаў да ракі Майн. Пры гэтым ён не ведаў, як пераправіцца на другі бок ракі. У гэты час белы алень перайшоў раку ў мелкім месцы, і такім чынам паказаў шлях каралю. Геаграфія --------- Горад ляжыць па абодвух баках ракі Майн на паўднёвым усходзе горнага масіву Таўнус у паўднёва-заходняй Германіі. Ён распасціраецца на 23,4 км з захаду на ўсход і на 23,3 км з поўначы на поўдзень. Вышэйшая кропка (212 м над узроўнем мора) ляжыць у раёне *Зэкбах*, ніжэйшая (88 м.) на беразе Майна ў раёне *Зіндлінген*. Франкфурт знаходзіцца ў адным з цяплейшых рэгіёнаў Германіі. У перыяд з 1971 па 2000 сярэднегадавая тэмпература складала 10,1 °C, сярэднегадавая колькасць ападкаў — 611 мм. Пры гэтым самым цёплым месяцам быў ліпень (19,4 °C), самым халодным — студзень (1,6 °C). Раёны горада ------------ Горад падзелены на 46 раёнаў (*Ortsteile*), якія ў сваю чаргу падзяляюцца на 118 гарадскіх акруг (*Stadtbezirke*). 46 раёнаў аб’яднаны ў 16 акруг (*Ortsbezirke*) наступным чынам: 16 акруг (*Ortsbezirke*) Франкфурта | | Акруга (*Ortsbezirk*) | Раёны (*Ortsteile*) | Колькасць жыхароў (2011) | | --- | --- | --- | --- | | 1. | Цэнтр І (*Innenstadt I*) | Стары горад (*Altstadt*), Прывакзальны раён (*Bahnhofsviertel*), Галус (*Gallus*), Гутлёйтфіртэль (*Gutleutviertel*), Цэнтр (*Innenstadt*) | 44.183 | | 2. | Цэнтр ІI (*Innenstadt II*) | Бокенхайм (*Bockenheim*), Вестэнд-Поўнач (*Westend-Nord*), Вестэнд-Поўдзень (*Westend-Süd*) | 57.629 | | 3. | Цэнтр ІII (*Innenstadt III*) | Нордэнд-Усход (*Nordend-Ost*), Нордэнд-Захад (*Nordend-West*) | 51.671 | | 4. | Цэнтр ІV (*Innenstadt IV*) | Борнхайм (*Bornheim*), Остэнд (*Ostend*) | 56.723 | | 5. | Поўдзень (*Süd*) | Аэрапорт (*Flughafen*), Нідэррад (*Niederrad*), Обэррад (*Oberrad*), Заксэнхаўзэн-Поўнач (*Sachsenhausen-Nord*), Заксэнхаўзэн-Поўдзень (*Sachsenhausen-Süd*) | 91.662 | | 6. | Захад (*West*) | Шванхайм (*Schwanheim*), Грызхайм (*Griesheim*), Нід (*Nied*), Хёхст (*Höchst*), Зіндлінген (*Sindlingen*), Цайльсхайм (*Zeilsheim*), Унтэрлідэрбах (*Unterliederbach*), Зосэнхайм (*Sossenheim*) | 125.057 | | 7. | Сярэдні Захад (*Mitte-West*) | Хаўзэн (*Hausen*), Праўнхайм (*Praunheim* ), Родэльхайм (*Rödelheim*) | 38.919 | | 8. | Паўночны Захад (*Nord-West*) | Хедэрхайм (*Heddernheim*), Нідэрурзэль (*Niederursel*) | 35.961 | | 9. | Сярэдняя Поўнач (*Mitte-Nord*) | Дорнбуш (*Dornbusch*), Эшэрсхайм (*Eschersheim*), Гінхайм (*Ginnheim*) | 49.616 | | 10. | Паўночны Усход (*Nord-Ost*) | Беркерсхайм (*Berkersheim*), Банамес (*Bonames*), Франкфуртэр Берг (*Frankfurter Berg*), Экенхайм (*Eckenheim*), Пройнгесхайм (*Preungesheim*) | 44.180 | | 11. | Усход (*Ost*) | Фехенхайм (*Fechenheim*), Рыдэрвальд (*Riederwald*), Зэкбах (*Seckbach*) | 31.068 | | 12. | Кальбах/Рыдберг (*Kahlbach/Riedberg*) | - | 7.882 | | 13. | Ніжні Эрленбах (*Nieder-Erlenbach*) | - | 4.583 | | 14. | Хархайм (*Harheim*) | - | 4.155 | | 15. | Ніжні Эшбах (*Nieder-Eschbach*) | - | 11.487 | | 16. | Берген-Энкхайм (*Bergen-Enkheim*) | - | 17.891 | Гісторыя -------- Статуя Карла Вялікага перад музеем гісторыі ў Франкфурце Першыя пасяленні на тэрыторыі сучаснага Франкфурта з’явіліся прыблізна 2000 гадоў да н.э. яшчэ ў каменным веку. Пасля пераможнага паходу рымскага імператара Даміцыяна ў 83/84 г. н.э. рымляне захапілі рэгіён Таўнус і пабудавалі тут свае ваенныя лагеры. Галоўны з іх знаходзіўся на рацэ Ніда на тэрырыторыі сучаснага раёна Франфурта *Хедэрнхайм*. Каля 260 г. рымляне былі выцеснены з гэтага рэгіёна геманскімі плямёнамі. Упершыню назва Франкфурт упамінаецца ў сувязі з скліканнем так званага Франкфурцкага Сінода (схода царкоўных прадстаўнікоў Франкскай Імперыі), інцыяванага каралём франкаў Карлам Вялікім у 794 годзе. У 843 годзе, пасля падзелу Франкскай Імперыі, Франкфурт становіцца цэнтрам яе ўсходняй часткі. У 1152 князь Фрыдрых І Барбароса быў абраны ў Франкфурце германскім каралём, што стала пачаткам традыцыі абрання германскіх каралёў, а пазней і імператараў Свяшчэннай Рымскай Імперыі ў гэтым горадзе аж да 19 века. У 1848—1949 гадах у Франкфурце ў Паўльскірхе (*Pauluskirche*) адбываюцца паседжанні першага свабодна абранага нямецкага парламента. Падчас другой сусвенай вайны ў 1943-44 гадах горад быў практычна цалкам разбураны ў выніку налётаў авіяцыі. 26 сакавіка 1945 Франкфурт быў заняты войскамі ЗША. Падчас абрання сталіцы ФРГ у 1949, Франкфурт быў спачатку фаварытам, але саступіў Бону з прычыны падтрымкі апошняга Конрадам Адэнаўэрам. У 1968 у горадзе адчынена першая лінія метро. У 1998 Франкфурт абраны месцам знаходжання Еўрапейскага Цэнтральнага Банка. Эканоміка --------- Франкфурт з’яўляецца буйным фінансавым цэнтрам. Згодна з рознымі аўтарытэтнымі рэйтынгамі ён уваходзіць у дзясятак найважнейшых фінансавых цэнтраў свету. Тут месцяцца Еўрапейскі цэнтральны банк, Бундэсбанк, а таксама штаб-кватэры буйнейшых немецкіх банкаў (сярод іншых Deutsche Bank, Commerzbank, KfW, DZ Bank). Франкфурцкая фондавая біржа (*ФФБ*) пад кіраўніцтвам Deutsche Börse — галоўная фондавая біржа Германіі. Каля 98 % гандлю акцыямі нямецкіх прапрыемстваў адбываецца на ФФБ і XETRA, электроннай пляцоўцы Deutsche Börse, трэцяй па велічыні фондавай біржы Еўропы пасля *London Stock Exchange* і *NYSE Euronext*. Акрамя таго ў Франкфурце знаходзяцца нямецкія штаб-кватэры трох асноўных рэйтынгавых агенцтваў: Standard & Poors, Moody’s і Fitch Ratings. Гарадскія кірмашовыя традыцыі маюць даўнюю гісторыю, а сёння ў Франкфурце праводзяцца буйныя выставачныя мерапрыемствы — Internationale Automobil-Ausstellung (IAA, выстаўка аўтамабільнай індустрыі), Frankfurter Buchmesse (кніжная выстаўка), Ambiente (выстаўка спажывецкіх тавараў), Frankfurt Musikmesse (музычная выстаўка), Achema (хімічная і фармацэўтычная выстаўка). Палітыка -------- Выбары ў Гарадскі Савет (*Stadtverordnetenversammlung*) адбываюцца кожныя пяць гадоў. На апошніх выбарах, якія прайшлі 27 сакавіка 2011, бальшыню галасоў атрымалі хрысціянскія дэмакраты (30,5 % галасоў). Другое месца занялі Зялёныя з 25,8 % галасоў. Обер-бургамістрам (*Oberbürgermeister*) горада з’яўляецца прадстаўнік СПДГ Петэр Фельдман (Peter Feldmann), які на выбарах у сакавіку 2012 перамог у другім туры ХДС-кандыдата Борыса Райна (Boris Rhein), набраўшы 57,4 % галасоў. Транспарт --------- Сетка чыгуначнага транспарту Франкфурт-на-Майне з’яўляецца адным з галоўных транспартных вузлоў Еўропы. Франфурцкі аэрапорт займае па колькасці пасажыраў трэцяе месца ў Еўропе, пасля лонданскага Хітроў і парыжскага Шарль-дэ-Голь. У 2012 годзе праз яго было перавезена 57,5 млн пасажыраў і 2,0 млн тон грузаў. Аэрапорт Франкфурт-Хан (*Frankfurt-Hahn*) знаходзіцца за 120 кіламетраў ад горада ў заходнім кірунку. Паблізу Франкфурцкага аэрапорту перасякаюцца аўтабаны A 5 (Hattenbacher Dreieck-Basel) і A 3 (Arnheim-Linz). Гэтае скрыжаванне, вядомае пад назвай Франкфурцкі крыж (*Frankfurter Kreuz*), самае ажыўленае ў Германіі (каля 320.000 аўтамабіляў у дзень). Франкфурцкі галоўны вакзал адзін з найбуйнейшых у Еўропе. Найдаўжэйшы прамы чыгунаны маршрут, праходзячы праз Франкфурт-на-Майне гэта Базель-Масква. Грамадскі транспарт горада ўключае прыгарадныя цягнікі (*S-Bahn*), метро (*U-Bahn*), аўтобусныя і трамвайныя лініі. Адукацыя -------- У Франкфурце знаходзяцца два ўніверсітэта і шмат спецыялізаваных адукацыйных і навукова-даследчых устаноў. ### Універсітэт імя Гётэ Найстарэйшая і самая вядомая вышэйшая навучальная ўстанова горада — Універсітэт імя Гётэ (*Goethe-Universität Frankfurt am Main*), чыя кампусы размешчаны ў раёнах Бокенхайм, Вестэнд і Рыдберг. У раёне Нідэррад знаходзіцца ўніверсітэцкі шпіталь. Акрамя таго ў Вестэндзе размяшчаецца прэстыжная бізнес-школа ўніверсітэта. ### Універсітэт прыкладных навук Франкфурцкі ўніверсітэт прыкладных навук (*Frankfurt University of Applied Sciences*; да чэрвеня 2014 — *Fachhochschule Frankfurt am Main*) створаны ў 1971 годзе ў выніку рэарганізацыі раней існавалых навучальных устаноў. Прапануе навучанне па розных кірунках — мастацтва, прыродазнаўчыя навукі, інжынерная справа і юрыспрудэнцыя. Культура -------- ### Mузеі У Франкфурце ёсць каля 60 музеяў і выстаў, якія знаходзяцца пераважна па абодвух берагах Майна. На т.зв. Музейным беразе (раён Заксэнхаўзэн на поўдні Франкфурта) месцяцца наступныя музеі: Штэдэль (*Städel*), Лібігхаўз (*Liebieghaus*), Музей камунікацыі (*Museum für Kommunikation*; былы Музей Пошты), Нямецкі архітэктурны музей (*Deutsches Architekturmuseum*), Нямецкі музей фільмаў (*Deutsches Filmmuseum*), Музей сусветных культур (*Museum der Weltkulturen*), а таксама Музей прыкладнога мастацтва (Museum für Angewandte Kunst). Штогод, пачынаючы з 1988 года, у апапошнія выходныя жніўня тут адбываецца Свята Музейнага берага (*Museumsuferfest*). Кожны год больш за тры мільёна чалавек наведваюць гэты фэст, падчас якога музеі адкрыты да позняй ночы і адна картка дазваляе ўваход ва ўсе музеі-ўдзельнікі. Пры гэтым уздоўж Майна на шматлікіх сцэнах адбываюцца музычныя і танцавальныя прадстаўленні, у кіёсках прадаюцца тавары рамесленага вырабу, ювелірныя ўпрыгажэнні і вопратка, пад адкрытым небам праходзяць выстаўкі мастакоў. Музеі Франкфурта можна падзяліць на наступныя катэгорыі: Галоўныя *мастацкія музеі і галерэі* ўключаюць акрамя Штэдэля і Музея прыкладнога мастацтва выстаўку Шырн (*Schirn*). Да *гістарычных музеяў* адносяцца Франкфуртскі гістарычны музей (*Historisches Museum*), Яўрэйскі музей (*Jüdisches Museum*) і Археалагічны музей (*Archäologisches Museum*). Да катэгорыі *Тэхнічныя музеі* належаць паміж іншага вышэйзгаданы Музей камунікацыі, музей Experiminta і Музей транспарту (*Verkehrsmuseum Frankfurt am Main*). Катэгорыя *Прыродазнаўчыя музеі* ўключае перад усім сусветна вядомы Зенкенбергскі прыродазнаўчы музей (*Senckenberg Naturmuseum*). Спорт ----- У Франкфурце размяшчаюцца розныя спартыўныя каманды і клубы: * Eintracht Frankfurt, футбол (Бундэсліга) * FSV Frankfurt, футбол, (2-я Бундэсліга) * Rot-Weiss Frankfurt, футбол (Оберліга Гесэн) * 1. FFC Frankfurt, жаночы футбол (Бундэсліга) * Frankfurt Lions, хакей (Оберліга) * Fraport Skyliners, баскетбол (Бундэсліга) * Frankfurter RG Germania 1869, адзін з найбуйнейшых і найстарэйшых нямецкіх вяслярных клубаў Значныя спартыўныя мерапрыемствы, якія адбываюцца штогод: * Frankfurt-City-Triathlon, спаборніцтвы па трыятлону ў жніўні * Frankfurt-Marathon, гарадскі марафон у кастрычніку * Rund um den Finanzplatz Eschborn-Frankfurt (Вакол фінансавай пляцоўкі Эшборн-Франкфурт), велагонка * Ironman Germany, спаборніцтвы па трыятлону ў ліпені * JPMorgan Chase Corporate Challenge, спаборніцтвы па бегу * Frankfurter City-Halbmarathon, паўмарафон у сакавіку * Hessen tanzt (Гесен танчыць), буйны турнір спартыўных танцаў Асноўныя спартыўныя збудаванні Франкфурта: * Commerzbank-Arena, футбольны стадыён * Frankfurter Volksbank Stadion, футбольны і лёгкаатлетычны стадыён * Fraport Arena, баскетбольная і гандбольная зала * Лядовы каток * Іпадром Нідэррад У Франкфурце снаходзяцца штаб-кватэры нямецкага Нацыянальнага алімпійскага камітэта і Нямецкага футбольнага саюза. Варта ўбачыць ------------- ### Небаскробы Франкфурта Commerzbank Tower Асноўны артыкул: **Спіс самых высокіх будынкаў Франкфурта-на-Майне** Франкфурт-на-Майне, як ніякі іншы горад Еўропы, адметны вялікай колькасцю небаскробаў, якія будуюцца ў горадзе з 50-х гадоў 20-га стогоддзя. З гэтай прычыны Франкфурт часта называюць *Mainhattan* (гэта назва нагадвае Манхэтан у Нью-Ёрку). | | Назва будынка | Вышыня (м.) | Год пабудовы | Колькасць паверхаў | | --- | --- | --- | --- | --- | | 1. | Commerzbank Tower | 259 | 1997 | 63 | | 2. | Messeturm | 257 | 1990 | 70 | | 3. | Westend Tower (DZ Bank) | 208 | 1993 | 53 | | 4. | Maintower | 200 | 2000 | 55 | | 4. | Tower 185 | 200 | 2011 | 55 | | 6. | Trianon (DekaBank) | 186 | 1993 | 47 | | 7. | Новы будынак Еўрапейскага цэнтральнага банка | 185 | 2014 | 46 | | 8. | Opernturm | 170 | 2009 | 42 | | 8. | Taunusturm | 170 | 2014 | 40 | | 10. | Silver Tower | 166 | 1978 | 32 | ### Старая Опера Старая Опера ў Франкфурце Былы оперны тэатр выкарыстоўваецца сёння як канцэртная зала і месца правядзення святочных мерапрыемстваў. Будынак Старай Оперы (*Alte Oper*) ў стылі неа-рэнесанс, спраектаваны берлінскім архітэктарам Рыхардам Люкэ (*Richard Lucae*), быў адчынены ў 1880. На адкрыцці прысутнічаў імператар Вільгельм І, які адзначыў: «У Берліне я б сабе такога дазволіць не змог». Будаўніцтва была фінансавана жыхарамі горада і каштавала 6,8 млн залатых марак. У 1937 тут адбылася прэм’ера оперы «Карміна Бурана» Карла Орфа. У сакавіку 1944 будынак быў моцна разбураны ў выніку бамбардзіроўкі з паветра. Пасля шматгадовых дэбатаў будынак быў адноўлены і зноў адчынены ў 1981. На фасадзе будынка знаходзіцца надпіс: «Праўдзіваму, прыгожаму, добраму». ### Галоўны вакзал Франкфурцкі галоўны вакзал Франкфурцкі галоўны вакзал — адзін з найбуйнейшых і найбольш важных у Германіі. Тупіковы вакзал быў адчынены ў 1888 годзе і з’яўляецца сёння, з 350.000 падарожнікамі і наведвальнікамі штодзень, трэцім паводле пасажыраабароту вакзалам пасля вакзалаў у Гамбургу і Мюнхене (па 450.000 падарожнікаў і наведвальнікаў). Будаўніцтва вакзала цягнулася пяць гадоў. Да 1915 года, калі быў пабудаваны вакзал у Лейпцыгу, гэта быў найбуйнейшы вакзальны будынак у Еўропе. Даўжыня будынка сёння 270 м (у 1888 годзе — 210 м), вышыня 30 м. Вялізная зала з платформамі (усяго 24 пуці) падзелена сёння пяццю нефамі (першапачаткова тры нефа і 18 пуцей). Фасад будынка ў стылі неарэнесасу ўпрыгожваюць ляпныя фігуры. Пад вакзалам знаходзяцца падземныя станцыі метро і прыгарадных цягнікоў. ### Стары горад Гістарычны стары горад знаходзіцца на беразе Майна. Пасля амаль поўнага разбурэння праз авіяўдары ў час Другой сусветнай вайны частка будынкаў была адноўлена. Галоўнымі славутасцямі старога горада з’яўляюцца Імператарскі сабор (*Kaiserdom*), плошча Ромерберг (*Römerberg*), царква Св. Паўла (*Paulskirche*), а таксама дом, у якім нарадзіўся Іаган Вольфганг фон Гётэ (*Goethe-Haus*). Імператарскі сабор Св. Варфаламея — гэта самы вялікі храм Франкфурта-на-Майне, пабудаваны паміж 1250 і 1514 гадамі, дзе раней праводзіліся цырымоніі каранацыі імператараў Свяшчэннай Рымскай імперыі. Перад саборам знаходзіцца Археалагічны сад (*Archäologische Garten*) з раскопкамі рымскага перыяду, а таксама перыяду Каралінгаў. Ля цэнтральнай плошчы гораду Ромерберг знаходзіцца ратуша (Ромер), пабудаваная ў 14 стагоддзі, і Старая царква Св. Мікалая. На балконе ратушы звычайна святкуюцца перамогі мясцовых спартыўных каманд, а таксама чэмпіянаты па футболу. У царкве Св. Паўла праходзілі ў 1948/1949 гг. паседжанні Нацыянальнага сходу, першага свабодна абранага нямецкага парламента. ### Мосты праз Майн Абодва берагі Майна становяцца ўсё больш прывабным раёнам Франкфурта. Гэтаму садзейнічаюць праекты па развіццю музейнай набярэжнай і рэканструкцыі берагавых збудаванняў, будаўніцтва новага мікрараёна ў былым Заходнім порце а таксама архітэктурна прэтэнцыёзныя мосты праз Майн. *Alte Brücke* (Стары мост), які ўпершыню згадваецца ў 1222 годзе, лічыўся на працягу стагоддзяў самай важнай пабудовай горада. *Eiserner Steg* (Жалезны мост), адкрыты ў 1869 годзе пешаходны мост, з’яўляецца адной са славутасцей горада. Від з аднаго з мостаў на Стары горад і небаскробы часта выкарыстоўваецца ў сродках масавай інфармацыі ў якасці ілюстрацыі для сюжэтаў з Франкфурта. У апошнія гады на ўсход ад цэнтра горада на паўночным і паўднёвым берагах Майна з’явіліся два вялікія пляжныя начныя клубы. Таксама на беразе Майна знаходзіцца *Gerbermühle* — папулярны турыстычны рэстаран, які ўвайшоў у гіторыю літаратуры як месца сустрэч Гётэ з Марыянай фон Віллемер, аўстрыйскай актрысай і танцоўшчыцай. ### Заксэнхаўзен Раён Заксэнхаўзен, які знаходзіцца на паўднёвым беразе Майна, упершыню згадваецца ў 1192 годзе. З часоў Сярэднявечча тут жылі галоўным чынам рыбакі, сельскагаспадарчыя рабочыя і рамеснікі. З 18-га і 19-га стагоддзя тут таксама ўсё больш сяліліся заможныя жыхары. З гэтага часу Заксэнхаўзен становіцца папулярным раёнам са збалансаваным спалучэннем рознічнага гандлю і рэстаранаў. Сёння акрамя добра вядомых сваім яблачным віном і традыцыйнай кухняй рэстаранаў, такіх як *Wagner* і *Gemaltes Haus*, тут таксама знаходзяцца сучасныя кактэйль-бары Архітэктурнай дамінантай Заксэнхаўзэна з’яўляецца царква *Dreikönigskirche*, пабудаваная ў 1875—1881 гадах. Уздоўж Майна ляжыць т.зв. Музейны бераг, дзе месцяцца галоўныя музеі Франкфурта. Кожную другую суботу тут таксама адбываецца азін з найбуйнейшых блашыных рынкаў Германіі . Сродкі масавай інфармацыі ------------------------- У Франкфурце выдаюцца две шматтыражныя нямецкія газеты — ліберальна-кансерватыўная *Франкфуртэр Альгемайнэ Цайтунг* (*Frankfurter Allgemeine Zeitung*) і левалібеальная Франкфуртэр Рундшаў (*Frankfurter Rundschau*). Таксама тут знаходзяцца цэнтральныя нямецкія прадстаўніцтва агенстваў навін Асашыэйтэд Прэс (*Associated Press*) і Ройтэрс (*Reuters*). Кулінарыя --------- * Яблачнае віно (*Apfelwein*) * Зялёны соус (*Grüne Sauce*) * Ручны сыр з музыкай (*Handkäs mit Musik*) * Франкфурцкія сасіскі (*Frankfurter Würstchen*) * Рабрынкі з кіслай капустай (*Rippchen mit Kraut*) Адметныя асобы -------------- * Тэадор Адорна — нямецкі філосаф і сацыёлаг, адзін з галоўных прадстаўнікоў Крытычнай грамадскай тэорыі, нарадзіўся ў Франкфурце ў 1903 годзе. З 1921 па 1924 ён вывучаў у Франкфурцкім універсітэце філасофію, сацыялогію, псіхалогію і музыку. З 1949 па 1969 (пасля вяртання з эміграцыі) Адорна выкладаў у гэтай навучальнай установе філасофію і сацыялогію. Ён таксама кіраваў Інстытутам сацыяльных даследванняў пры ўніверсітэце. Погляды Адорна мелі вялікі ўплыў на нямецкае студэнцтва ў 60-х гадах 20-га стагоддзя. * Васіль Быкаў — вядомы беларускі пісьменнік, жыў і працаваў у Франкфурце з 2001 па 2002 ў рамках праекту *Гарады прытулку*, атрымаўшы запрашэнне ад Ведамства Мультыкультурных Спраў і Франкфурцкага Кніжнага Кірмашу . * Іаган Вольфганг фон Гётэ — нямецкі паэт, грамадскі дзеяч і прыродазнаўца. Нарадзіўся і вырас у Франкфурце. У 1971 г. пасля заканчэння вучобы ў Страсбурге, Гётэ адчыніў у Франкфурце адвакатскую кантору, якая праіснавала да яго ад’езду ў Веймар у 1775 г. У гэты перыяд ён напісаў сярод іншага раман *Пакуты маладога Вертэра* (1774). * Барыс Кіт — беларускі грамадскі дзеяч, настаўнік, матэматык, вядомы фізік, канструктар амерыканскай ракетнай тэхнікі. Жыў у Франкфурце з 1972 г. «Мне вельмі падабаецца тут. У сэрцы я ж еўрапеец» — сказаў Б. Кіт на імпрэзе, прысвечанай яго 100-гадоваму юбілею . * Майер Амшэль Ротшыльд — заснавальнік вядомага аднайменнага франкфуртскага банка. * Ганна Франк — нямецкая дзяўчынка яўрэйскага паходжання, якая пасля прыхода Гітлера да ўлады хавалась ад нацысткага тэрору разам з сям’ёй у Нідэрландах. Аўтар сусветна вядомага *Дзённіка Ганны Франк* — дакумента, які аблічае нацызм. Ганна Франк нараділась у Франкфурце і жыла там да 1933 г. * Эрых Фром — нямецка-амерыканскі філосаф і псіхааналітык. Нарадзіўся і жыў у Франкфурце да сваёй эміграцыі ў ЗША ў 1934 г. Кіраўнік сацыяльна-псіхалагічнага аддзела франкфуртскага Інстытута сацыяльных даследванняў з 1930 па 1934. * Ота Ган — нямецкі хімік. Выхадзец з Франкфуту адкрыў у 1938 г. разам з Лізэ Майтнер і Фрыдрыхам Штрасманам расшчапленне ўрана. Атрымаў у 1944 г. Нобелеўскую прэмію. * Артур Шапенгаўэр — нямецкі філосаф. Пераехаў у 1833 з Берліна, дзе ў гэты час пачалась эпідэмія халеры, у Франкфурт і жыў тут да сваёй смерці ў 1860. У сваім дзённіке Шапенгаўэр так апісвае прычыны выбара Франкфурта: «Здаровы клімат. Прыгожыя мясціны. Прыемнасці вялікіх гарадоў. Лепшая чытальня. Прыродна-гістарычны музей. Лешыя тэатры, опера і канцэрты. Больш англічан. Лепшыя кавярні. Нядрэннае надвор’е. Зэнкенбергская бібліятэка. Няма паводак.» * Роланд Кох — нямецкі палітык. * Фрыдрых Вёлер — нямецкі хімік. Гарады-пабрацімы ---------------- * Сцяг Францыі Ліён (Францыя) (з 1960) * Сцяг Вялікабрытаніі Бірмінгем (Вялікабрытанія) (з 1966) * Сцяг Італіі Мілан (Італія) (з 1971) * Сцяг Егіпта Каір (Егіпет) (з 1979) * Сцяг Ізраіля Тэль-Авіў (Ізраіль) (з 1980) * Сцяг Кітая Гуанчжоу (Кітай) (з 1988) * Сцяг Канады Таронта (Канада) (з 1989) * Сцяг Венгрыі Будапешт (Венгрыя) (з 1990) * Сцяг Чэхіі Прага (Чэхія) (з 1990) * Сцяг Германіі Лейпцыг (Германія) (з 1991) * Сцяг Нікарагуа Гранада (Нікарагуа) (з 1991) * Сцяг Польшчы Кракаў (Польшча) (1991) * Сцяг ААЭ Дубай (Аб’яднаныя Арабскія Эміраты) (з 2002) * Сцяг Індыі Чэнаі (Індыя) (з 2005) * Сцяг Пакістана Ісламабад (Пакістан) Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ Xinhua-Dow Jones International Financial Centers Development Index 2012 **(нявызн.)** (PDF; 1,5 MB). Xinhua and Dow Jones. 3. ↑ The Global Financial Centres Index 12.5 **(нявызн.)** (PDF; 137 kB)(недаступная спасылка). Long Finance (1 студзеня 2013). Архівавана з першакрыніцы 23 студзеня 2013. 4. ↑ 5. ↑ 6. ↑ Архівавана 23 ліпеня 2007. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Франкфурт-на-Майне на Вікісховішчы | * Афіцыйны сайт Архівавана 8 красавіка 2007. * Інфармацыя для турыстаў * Стары Франкфурт Архівавана 5 снежня 2006. * Інфармацыйны партал * Блог аб Франкфурце Архівавана 31 сакавіка 2009. | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · X | | Тэматычныя сайты | DMOZ | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Кароткая яўрэйская · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (9-th) · Britannica (онлайн) · Universalis · Швейцарскі гістарычны · Гранат | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 11000840 · BNF: 11864186q · GND: 4018118-2 · ISNI: 0000 0001 2185 8098 · LCCN: n79149017 · NKC: ge129155 · NLA: 35944560 · NLG: 177433 · NSK: 000586616 · PTBNP: 1254730 · SUDOC: 026383993 · VIAF: 151720959 | |

**Джуманіяз Джабараў** (25 лістапада 1930, кішлак Пулаты, цяпер Касанскі раён, Кашкадар’інскі вілает — 13 снежня 2010, Ташкент, Узбекістан) — народны паэт Узбекістана. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям’і служачага. У 1952 годзе скончыў філалагічны факультэт Сярэднеазіяцкага ўніверсітэта. Друкаваўся з 1950 года. Працоўную дзейнасць пачаў ў 1953 годзе загадчыкам аддзела часопіса «Шарк юлдузи». З’яўляўся галоўным рэдактарам часопіса «Гулхан», намеснікам галоўнага рэдактара газеты «Узбекистон овози», дырэктарам выдавецтва літаратуры і мастацтва імя Гафура Гуляма. Аўтар зборнікаў вершаў «Я слаўлю Радзіму» («Ватанимни куйлайман», 1953), «Подых вясны» («Баҳор нафаси», 1956), «Рэха гор» («Тоғлар садоси», 1961), «Сшытак дваццаці дзён» («Йигирма кун дафтари», 1967), «Адной хвіліны натхнення» («Илғом дақиқалари», 1971), «Песня роднай зямлі», «Ранішнія мары», «Вера» і іншыя. Выступаў як перакладчык і драматург. На беларускую мову асобныя вершы пераклалі Рыгор Барадулін і Вольга Іпатава. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1998. — Т. 6. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0106-0 (т. 6). | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | VIAF: 7034154260837424480000 |

**Свальбардская царква** (букмал: Svalbard kirke, нюнорск Svalbard kyrkje) — лютэранская царква, якая знаходзіцца на Лонгйіры, Шпіцберген, Нарвегія. Назва царквы паходзіць ад нарвежскай назвы Шпіцбергена (Свальбард). Свальбардская царква ўваходзіць у нарвежскую лютэранскую епархію Нур-Халугалана і з’яўляецца самай паўночнай лютэранскай царквой у свеце і другой хрысціянскай (пасля рыма-каталіцкай царквы у Понт-Інлет у Канадзе) царквой у свеце. Гісторыя -------- Старая царкова, Лонгйір, 1925 год Сучасная драўляная свальбардская царква была пабудавана ў 1957 годзе. Заснавальнікам-спонсарам будаўніцтва была «Store Norske Spisbergen Kullkompani» Раней у Лонгйіры знаходзілася іншая царква, пабудаваная ў 1921 годзе, якая была першай пабудаванай лютэранскай царквой на Шпіцбергене. Гэтая царква была разбурана пад час Другой сусветнай вайны. Пасля падпісання Шпіцбергенскага трактата і прадастаўлення Нарвегіі правоў на востраў епіскап Эйвін Бергграў зрабіў першы неафіцыйны візіт у царкву ў 1935 годзе. У 1941 годзе востраў быў эвакуіраваны. Тагачасны пастар, Юст Філіп Крысціян Крузэ, забраў з сабою ў Брытанію алтарныя срэбра, купель і кнігі. У 1943 Лонгйір быў разбомблены немцамі, і царква згарэла. У 1949 годзе пастарам быў Севярын Рыйбер. У 1956 годзе быў закладзены краевугольны камень пад новы храм. Будаўніцтва пачалося ў 1957 годзе. 24 жніўня 1958 года адбылося асвячэнне царквы, якое здзейсніў епіскап Альф Віг. Архітэктура і абсталяванне -------------------------- Аб’ект мае 140 месцаў і ахоўваецца як гістарычна-культурны помнік. У 2004 годзе Свальбардская царква была адрэмантавана — царква была падключана да цэнтральнага цеплазабеспячэння Лонгйіра. Царква падзелена на царкоўную (прыхадскую) і жылую (падвальную) часткі. Унутры знаходзяцца арыгінальныя срэбраныя алтарныя падсвечнікі, якія былі падарункам караля Хокана VII і Каралевы Мод, а таксама старая купель (баптыстэрый). Кіраванне царквой на Шпіцбергене было перададзена нарвежскаму Кіраванню будаўніцтва і нерухомасці (Statsbygg) у 1977 годзе. Акармленне вернікаў і арганізацыя --------------------------------- Акрамя Свальбардскай царквы, на Шпіцбергене яшчэ знаходзіцца часоўня РПЦ у Барэнцбурзе, але без святара. Таксама існуе каталіцкая абшчына з 10 чалавек (2021) на польскай даследчай станцыі у Хорнсуне без храма і сталага святара. Пастар Свальбардскай царквы наведвае іншыя лютэранскія абшчыны на Шпіцбергене, якія знаходзяцца ў Свеа і Ню-Олесун. Пастар Свальбардскай царквы супрацоўнічае з РПЦ і з Рыма-Каталіцкай Царквой у Нарвегіі па пытаннях, якія тычацца акармлення вернікаў гэтых цэркваў (на момант 2021 няма дазволу на прыняцце Прычасця па прычыне невызначанасці ў пытаннях Апостальскай пераемнасці і веры ў Прычасце лютэранскага пастара, але духоўнае акармленне праз малітвы і размовы — дазваляюцца. Акрамя пастара, у царкве таксама працуе катэхізатар і кіраўнік хатняй гаспадаркі (2021). Мерапрыемствы пад эгідай Нарвежскай лютэранскай царквы фінансуюцца з бюджэту Шпіцбергена. Прыхадскі пастар адказвае за кіраванне той часткі бюджэту, якая ідзе на любую дзейнасць прыхода. Пастар і катэхізатар выконваюць царкоўныя дзеянні, такія як царкоўныя службы, хрышчэнне, канфірмацыя, заключэнне шлюбу, пастырскую апеку і іншую пастарскую дзейнасць. Таксама вядзецца праца з дзецьмі і моладдзю. Царква мае выразны экуменічны профіль. Паколькі гэта храм для ўсяго архіпелага, яго могуць выкарыстоўваць каталікі, праваслаўныя і іншыя. Царкву наведваюць жыхары Барэнцбурга, Свеа, Ню-Олесун, Хопена, Б’ёрноя і траперскіх станцый. На гэтым прыходзе няма прыхадскога савета, так як на Шпіцберген не распаўсюджваецца нарвежскае заканадаўства, што значыць, што законы нарвежскай лютэранскай царкоўнай абшчыны таксама не распаўсюджваюцца, але, нягледзячы на гэта, прыход стварыў царкоўны савет. Пастары Свальбардскай царквы ---------------------------- * 1920—1924 — Торлейф Фрэдрык Остэнстад * 1924—1927 — Свэн Тоб’ясэн Сторакер * 1927—1932 — Марсэль Ларсэн-Камер * 1932—1935 — Птэр Маціяс Рэйнхарт Зэфлан * 1936—1941 — Юст Філіп Крысціян Крузэ * 1946—1948 — Севярын Хенрык Рэдэр Рыйбэр * 1948—1949 — Ён Раалсэт * 1949—1951 — Севярын Хенрык Рэдэр Рыйбэр * 1951—1960 — Эрлін Йохан Нётвет * 1960—1963 — Олаф Рагнар Цюнсэс * 1963—1970 — Самсон Вік * 1970—1971 — Ян П. Хагберг * 1971—1973 — Самсон Вік * 1973—1984 — Шэль Эдгар Енсэн * 1984—1985 — Сверэ Мёле * 1985—1988 — Скірнір Гардарсан * 1988—1992 — Б’ёрн Йох. Сёрэнсэн * 1992—1995 — Пэр-Арнэ Энгдал * 1995—1999 — Ян Хойфёд * 1999—2005 — Свейн Радум * 2005—2006 — Магнэ Клінгсхейм * 2006—2018 — Лейф Магнэ Хельгесэн * 2019 — ц. ч. — Сіў Лімстран * Свальбардская царкваСвальбардская царква * Экстэр’ерЭкстэр’ер * Інтэр’ерІнтэр’ер * Інтэр’ерІнтэр’ер Зноскі ------ 1. ↑ Svalbard kirke (нарв.). Праверана 10 лістапада 2021. 2. 1 2 Restaurerer verdens nordligste kirke (нарв.). Праверана 10 лістапада 2021. 3. 1 2 *Mie Petersen Ledende redaktionssekretær Indtast din e-mail adresse Ved opskrivning accepterer jeg at modtage særtilbud fra Kristeligt Dagblad på brev, Telefon Eller E-Mail*. Besøg verdens nordligste kirke på Svalbard (дацк.). Праверана 10 лістапада 2021. 4. ↑ Karol Wilczyński, *Lekcja geografii i religii*, w: *Tygodnik Powszechny*, nr 34/2021, s. 38 5. 1 2 3 Om Svalbard Kirke (нарв.). Праверана 10 лістапада 2021. 6. ↑ Ny side 1 **(нявызн.)**. Праверана 10 лістапада 2021. 7. ↑ Velkommen til Svalbard Kirke (нарв.). Праверана 10 лістапада 2021. Спасылкі -------- * Svalbard kirkes hjemmeside * Kirkelig Pressekontor: Svalbardfolk samles til åpen peisestue * Афіцыйны сайт (нарв.)

**Выбух у мінскім метрапалітэне** — выбух, які адбыўся ў мінскім метрапалітэне на станцыі «Кастрычніцкая» 11 красавіка 2011 года ў 17:56 па мінскім часе. 15 чалавек загінулі, больш за 200 пацярпелі. Акалічнасці выбуху ------------------ Станцыя «Кастрычніцкая» — найбольш загружаная з усіх станцый Мінскага метрапалітэна. Станцыя Кастрычніцкая з'яўляецца перасадачны вузлом на іншую лінію метро. Да моманту выбуху там знаходзілася каля 300 чалавек. Меркавана, выбух адбыўся паміж другім і трэцім вагонам у раёне другога шляху (кірунак да станцыі метро «*Інстытут Культуры*»). Магчыма, бомба была закладзена пад лаўку на станцыі насупраць другога вагона. Магутнасць выбуховага прыстасавання складала ад 5 да 7 кг у трацілавым эквіваленце. Яно было начыненае металічнымі шарыкамі. Па словах некаторых відавочцаў, у выніку выбуху адбылося разбурэнне эскалатара. На пероне — варонка дыяметрам 80 сантыметраў. Да станцыі метро прыбылі пажарныя разлікі, карэты хуткай дапамогі і Медыцынская служба Міністэрства надзвычайных сітуацый. На месцы здарэння працавалі супрацоўнікі МНС. Прэзідэнт Рэспублікі Беларусь Аляксандр Лукашэнка правёў нараду з нагоды надзвычайнага здарэння, пасля чаго разам з міністрам унутраных спраў і сваім сынам спусціўся ў метро для ўскладання кветак на месца выбуху. Неўзабаве выбух быў прызнаны тэрактам. Міжнародная рэакцыя ------------------- * Сцяг ЕС Старшыня Еўрапейскага парламента Ежы Бузек выказаў спачування сем'ям загінуўшых у выніку выбуху ў мінскім метро. * Сцяг Расіі Прэзідэнт РФ Дзмітрый Мядзведзеў прапанаваў прэзідэнту Аляксандру Лукашэнка дапамогу ў раследванні акалічнасцяў выбуху ў мінскім метро. Таксама ў тэлефоннай размове з прэзідэнтам Беларусі ён выказаў спачуванні ў сувязі з адбыўшымся. Таксама Прэм'ер-міністр РФ Уладзімір Пуцін накіраваў тэлеграму спачування старшыне ўрада Беларусі Міхаілу Мясніковічу. * Старшыня АБСЕ Аўдронюс Ажубаліс выказаў спачуванні народу Беларусі ў сувязі з выбухам у мінскім метро. * Сцяг ААН Генеральны сакратар ААН Пан Гі Мун выказаў спачуванні сем'ям загінуўшых і дадаў: > > Я перадаю шчырыя спачуванні сем'ям ахвяр. ААН разам з дзяржавамі-членамі працуе над тым, каб прадухіліць гвалтоўныя, тэрарыстычныя метады. > > > * Сцяг Германіі Дэпутат нямецкага Бундэстага Марылуізэ Бэк ад імя фракцыі «Зялёных» выказала спачуванні пацярпелым і сем’ям загінулых у выніку выбуху ў мінскім метрапалітэне. Сама яна адзначыла, што «шакіравана жудаснымі падзеямі на станцыі Кастрычніцкая». * Сцяг Вялікабрытаніі Сцяг Ізраіля Паводле прэс-службы прэзідэнта Беларусі дапамогу ў расследаванні тэракта ў мінскім метро прапанавалі Вялікабрытанія і Ізраіль. * Сцяг Расіі Губернатар Санкт-Пецярбург а Валянціна Мацвіенка накіравала свае спачуванні беларускаму народу, прэзідэнту Аляксандру Лукашэнка і намесніку гарвыканкама Мікалаю Ладуцька: > > Выказваю самыя глыбокія, самыя шчырыя спачуванні вам, усяму беларускаму народу ў сувязі з тэрактам у самым цэнтры беларускага сталіцы — мінскім метро. Гэта наш агульны душэўны боль. Трагедыя ўскалыхнула ўсіх расіян, пецябруржцаў. У гэтыя дні пецябруржцы смуткуюць разам з усімі жыхарамі Беларусі. > > > * Сцяг КітаяАфіцыйны прадстаўнік МЗС КНР рашуча асудзіў выбух у мінскім метро і выказаў спачуванні ад імя кітайскага кіраўніцтва: > > Мы звярнулі ўвагу на выбух у мінскім метро, які выклікаў чалавечыя ахвяры. Мы рашуча асуджаем падобныя дзеянні і просім прыняць спачуванні. > > > * Сцяг Украіны Прэзідэнт Украіны Віктар Януковіч выказаў спачуванні прэзідэнту Беларусі ў сувязі з гібеллю людзей у мінскім метро: > > Разам з дружалюбным беларускім народам падзяляем боль тых, хто страціў родных і блізкіх. Ад імя народа Украіны і ад мяне асабіста прашу перадаць шчырыя словы спачування і падтрымкі сем'ям загінулых, а таксама пажаданні скарэйшага выздараўлення ўсім пацярпелым. > > > * Сцяг ЕС Парламенцкая асамблея Савета Еўропы пачала пасяджэнне хвілінай маўчання ў сувязі з тэрактам у Мінску: Старшыня ПАСЕ Меўлют Чавушоглу паведаміў: > > Выбух, які ўнёс жыцці ўжо як мінімум 11 чалавек і траўміраваў многіх іншых, з'яўляецца варварскім актам, цалкам не сумяшчальным з каштоўнасцямі, у імя якіх працуе ПАСЕ. Я хачу выказаць нашы спачуванні сем'ям загінулых, а таксама салідарнасць з усімі пацярпелымі і іх сем'ямі > > > * Генеральны сакратар АДКБ Мікалай Бардзюжа асудзіў тэракт у Мінску і падкрэсліў надзвычайную важнасць барацьбы з экстрэмізмам і тэрарызмам: > > Супраць грамадзян нашых дзяржаў здзейснена цяжкае злачынства. Такога роду нечалавечныя акты не маюць ніякага апраўдання.Выказваю свае шчырыя спачуванні родным і блізкім загінуўшых, спачуванні і падтрымку параненым і пацярпелым, сваю салідарнасць з беларускім народам. > > > * Сцяг Расіі Патрыярх Маскоўскі і ўсея Русі Кірыл звярнуўся са словамі падтрымкі і спачування да прэзідэнта Аляксандра Лукашэнкі і народа Беларусі ў сувязі з тэрактам 11 красавіка ў мінскім метро. * Сцяг Грузіі Прэзідэнт Грузіі Міхаіл Саакашвілі выказаў спачуванні сваякам ахвяр тэракта ў Мінскім метрапалітэне: * Сцяг Польшчы Міністр замежных спраў Радаслаў Сікорскі накіраваў на імя старшыні МЗС Беларусі спачуванні ў сувязі з трагедыяй у мінскім метро. * Сцяг Азербайджана Прэзідэнт Азербайджана Ільхам Аліеў выказаў спачуванні свайму беларускаму калегу Аляксандру Лукашэнка ў сувязі з тэрактам у Мінскі метрапалітэне Наступствы ---------- Кветкі і свечы на месцы здарэння ў знак спачування ахвярам выбуху Рух на маскоўскай лініі метро быў перакрыты: на суседніх станцыях метро «*Плошча Перамогі*» і «*Плошча Леніна*» пасажыраў не дапускалі ў метро. ### Пацярпелыя Пацярпелыя ад выбуху на скрыжаванні Энгельса і Маркса Брыгады хуткай дапамогі на месцы здарэння Паранены ад выбуху атрымлівае медыцынскую дапамогу на месцы Непасрэдна ў выніку выбуху загінула 11 чалавек, пазней ад атрыманых траўм яшчэ два чалавекі памерлі ў бальніцы. За медыцынскай дапамогай звярнулася 204 чалавека. На некаторых навінавых рэсурсах апублікаваныя спісы пацярпелых. | Грамадзянства | Загінулыя | Пацярпелыя | | --- | --- | --- | | Сцяг Беларусі Беларусь | 14 | 196 | | Сцяг Расіі Расія | — | 5 | | Сцяг Арменіі Арменія | — | 1 | | Сцяг Туркменістана Туркменістан | — | 1 | | Сцяг Украіны Украіна | — | 1 | | Усяго | **14** | **204** | Для аказання дапамогі пацярпелым расійскае міністэрства аховы здароўя і сацыяльнага развіцця накіравала ў Беларусь групу высокапрафесійных урачоў, якія працавалі ў надзвычайных сітуацыях. Увечары 12 красавіка на тэлеканале АНТ падчас ток-шоў «Адкрыты фармат» (вядучыя — Вячаслаў Бандарэнка, Тенгiз Думбадзэ) прайшоў беспрэцэдэнтны дабрачынны марафон. На працягу 2 гадзін на спецыяльную тэлефонную лінію патэлефанавала звыш 166 тысяч жыхароў Беларусі, якія пералічылі ў фонд дапамогі пацярпелым ад тэракту звыш 332 мільёнаў беларускіх рублёў (больш 100 тысяч долараў). ### Жалоба Прынята рашэнне аб аб'яўленні ў Беларусі нацыянальнай жалобы ў сувязі з гібеллю людзей у выніку выбуху. Пра гэта заявіў Аляксандр Лукашэнка.. Траур абвешчаны на **13 красавіка**. ### Узмацненне мер бяспекі Прэзідэнт Лукашэнка распарадзіўся праверыць усе воінскія склады на наяўнасць узрыўчаткі і боепрыпасаў, узмацніць бяспеку транспарта і месц масавага збору людзей. Пачаты мерапрыемствы па выяўленню выбуховых рэчываў і зброі, якія захоўваюцца нелегальна. У мінскім метро вядзецца ўстаноўка металадэтэктараў. ### Грашовыя кампенсацыі Сем'і загінулых пры выбуху ў мінскім метро атрымаюць па 10 тысяч долараў у эквіваленце, паведаміў старшыня Мінгарвыканкама Мікалай Ладуцька: «Рашэнне аб аказанні матэрыяльнай дапамогі прынята: сем'ям загінуўшых будзе выдзелена $10 тысяч». Сем'і пацярпелых атрымаюць матэрыяльную кампенсацыю ў памеры ад 20 да 100 базавых велічынь у залежнасці ад характару траўм: пацярпелыя з цяжкімі цялеснымі пашкоджаннямі атрымаюць дапамогу ў 100 базавых велічынь (Br3, 5 млн), людзям з пашкоджаннямі сярэдняй ступені цяжкасці — 50 базавых велічынь (Br1,75 млн), пацярпелым з лёгкімі траўмамі кампенсуецца 20 базавых велічынь (Br700 тыс.) Таксама ўлады горада прынята рашэнне аб аказанні дапамогі сем'ям загінуўшых у арганізацыі пахавання і цырымоніях памінак. Памер расходаў на гэтыя мэты павінен скласці 800 базавых велічынь (Br28 млн). У мэрыі дадалі, што гарадская адміністрацыя прапануе сваякам загінуўшых для пахавання на выбар любыя могілкі Мінска, за выключэннем Усходніх і Ваенных. Менгарвыканкам выплаціць матэрыяльную дапамогу ў памеры ад 200 да 400 базавых велічынь ($2,2—4,4 тыс.)асобам, якія атрымалі інваліднасць у выніку выбуху ў мінскім метро: да 400 базавых велічынь інвалідам 1-й і 2-й груп і 200 базавых велічынь — інвалідам 3-й групы. ### Ушанаванне ахвяр #### Мінск Акцыя ўшанавання працягвалася пасля заходу сонца Увечары 11 красавіка людзі прыйшлі на Кастрычніцкую плошчу ў Мінску, каб паставіць свечкі і ўскласці кветкі, ушанаваўшы ахвяр выбуху на станцыі метро. Кветкі каля беларускага пасольства ў Маскве Мітрапаліт Мінскі і Слуцкі Філарэт 12 красавіка выступіў са зваротам у сувязі з выбухам у метро і адслужыў паніхіду па загінулых у 12.00 у мінскім Кафедральным саборы Сашэсця Святога Духа. Мітрапаліт Мінска-Магілёўскі Архібіскуп Тадэвуш Кандрусевіч і Канферэнцыя Каталіцкіх Біскупаў у Беларусі выказалі спачуванні сем'ям загінуўшых, параненым і ўсім пацярпелым у выніку тэрарыстычнага акта. 12 красавіка ў касцёле Святых Сымона і Алены ў 12.00 і ў Архікафедральным касцёле Найсвяцейшай Дзевы Марыі а 18:30 адбыліся святыя літургіі за ахвяр тэракта. Раніцай 12 красавіка каля пасольства Беларусі ў Маскве з'явіліся першыя кветкі ў знак жалобы па заўчасна загінуўшых у выніку тэракта. Таксама да будынка аддзялення пасольства Беларусі ў Санкт-Пецярбургу прыходзяць сотні пецябруржцаў, каб пакінуць кветкі, свечкі і свае спачуванні беларускаму народу ў сувязі з катастрофай. Каля 18:00 у раёне месца трагедыі сабраліся некалькі сотняў чалавек, у асноўным — моладзь. Памяць ахвяр тэракта ўшанавалі хвілінай маўчання і ўскладаннем кветак. #### Брэст У сувязі з тэрактам у мінскім метро на цэнтральнай плошчы ў Брэста сабралася каля сотні чалавек, каб выказаць сваю салідарнасць з загінуўшымі і пацярпелымі. Без накіравання адмысловай заявы ў мясцовую адмністрацыю было дамоўлена, каб а 18-й гадзіне загучалі званы касцёла. На акцыю прыйшла ў асноўным моладзь, якая несла кветкі і свечкі да знака «нулявога кіламетра». #### Гродна Як паведамляе «Вечерний Гродно», 13 красавіка а 20:30 на пл. Савецкай гараджане плануюць ушанаваць памяць ахвяр трагедыі хвілінай маўчання. Акцыя прайшла з удзелам больш за 300 гродзенцаў. #### Магілёў Акцыі шанавання ахвяр выбуху ў мінскім метро прайшлі на пл. Леніна каля знака «нулявога кіламетра» і каля Вечнага агню на пл. Савецкай. На месцах моладзь ускладала кветкі і запальвала свечкі. Пазней была аб'яўлена агульнагарадская хвіліна маўчання. Паводле інфармацыі, якая паступіла з гарвыканкаму, 13 красавіка ў 14.00 прагучыць хранометр і жалобны звон, спыніцца транспарт. На адміністрацыйных будынках горада будуць жалобна аформленыя сцягі. #### Віцебск Акцыя па ўшанаванні заўчасна загінулых на ст. м. «Кастрычніцкая» павінна прайсці каля падземнага пераходу на плошчы Перамогі ў Віцебску, дзе раней быў усталяваны знак «нулявога кіламетра», каб ускласці там кветкі і запаліць свечкі. #### Гомель У Гомелі ў знак салідарнасці з ахвярамі тэрарыстычнага акта да знака «нулявы кіламетр» былі ўскладзены кветкі і запаленыя свечкі. 12 красавіка праз суткі пасля выбуху памяць загінулых была ўвекавечана хвілінай маўчання. Паводле паведамлення прэс-службы Гомельскага аблвыканкама ў сувязі з тэрактам у мінскім метро ў Гомелі былі адмененыя ўсе забаўляльныя мерапрыемствы. #### Бабруйск Увечары 12 красавіка і ўначы на 13 красавіка жыхары Бабруйска выйшлі на вуліцы горада ў знак грамадзянскай салідарнасці з жыхарамі Мінска і спачування па ахвярах выбуху. Людзі прыйшлі ў сквер на вуліцы Мінскай, каб запаліць свечкі, ускласці кветкі і ўшанаваць памяць ахвяр хвілінай маўчання. #### Баранавічы З 13 красавіка да канца тыдня ў горадзе аб'яўлена жалоба. Спыненыя ўсе забаўляльныя мерапрыемствы. У той жа дзень адбылася акцыя салідарнасці ў памяць аб загінулых, падчас акцыі жыхары горада ўсклалі кветкі да вечнага агню. Таксама 13 красавіка адбылося пахаванне жыхаркі горада Вольгі Салаўёвай, якая загінула падчас тэракта. Расследаванне ------------- Прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка даручыў генеральнаму пракурору стварыць следчую групу і ўзмацніць яе супрацоўнікамі МНС і КДБ, кіраўніком групы прызначаны намеснік генпракурора Андрэй Швед. Па словах А. Лукашэнка, асабістую адказнасць за расследаванне тэракта нясе намеснік Камітэта дзяржаўнай бяспекі. Таксама кіраўнік дзяржавы даручыў праверыць магчымыя сувязі сённяшняга выбуха з выбухам на Дзень незалежнасці ў 2008 годзе. Міністру абароны было загадана праверыць усе склады з баявымі прыпасамі і выбуховымі рэчывамі. Улады Расіі, Ізраіля і Вялікабрытаніі прапанавалі дапамогу ў расследаванні тэракту. Выбухатэхнікі гэтых краін едуць у Мінск. Адразу ж пасля тэракта былі забраныя запісы камер відэаназірання, якія былі ў метро. Таксама праваахоўнымі органамі выкарыстоўваліся фатаграфіі і відэазапісы здарэння, выкладзеныя ў інтэрнэце. Раніцай 12 красавіка КДБ Беларусі паведаміў пра тое, што ўстаноўлены найбольш верагодны выканаўца тэракта. Вядзецца пошук меркаванага злачынца. Складзены фотаробаты двух падазроных у здзяйсненні тэракта. Імёны падазроных не раскрываюцца. Крыху пазней па падазрэнні ў дачыненні да тэракту былі затрыманыя некалькі чалавек. 13 красавіка на нарадзе аб ходзе расследавання тэракта ў метро Аляксандр Лукашэнка заявіў, што тэракт у мінскім метро раскрыты, выканаўцы затрыманы. За арганізацыю выбуху былі затрыманыя Дзмітрый Канавалаў і Уладзіслаў Кавалёў. 30 лістапада 2011 года іх прызналі вінаватымі і прыгаварылі да найвышэйшай меры пакарання — расстрэлу. У сакавіку 2012 г. Канавалаў і Кавалёў былі расстраляныя. Версіі прычын тэракта і палітычныя каментары -------------------------------------------- Высунута некалькі палітычных версій прычын тэрарыстычнага акту. Камітэт дзяржаўнай бяспекі Беларусі назваў тры версіі: дэстабілізацыя абстаноўкі, помста экстрэмісцкіх арганізацый і дзеянні псіхічна нездаровага чалавека. Прэзідэнт Лукашэнка не выключае, што тэрарыстычны акт мог быць арганізаваны звонку. Былы кандыдат у прэзідэнты Беларусі, апазіцыянер Аляксандр Мілінкевіч лічыць, што магчымае ўзмацненне палітычных рэпрэсій пасля тэракта можа быць выгадны таксама і палітычным сілам за мяжой, якія імкнуцца «знішчыць шанц нашай дзяржавы на еўраінтэграцыю, аслабляць яго незалежнасць». У брытанскай і амерыканскай прэсе (The Guardian, Independent, Los Angeles Times) выказвалася меркаванне, згодна з якім «тэракт згуляе на руку кіраўніцтву краіны, якое можа выкарыстаць яго як падставу для далейшага наступлення на праціўнікаў улады» Аляксандра Лукашэнкі. Журналісты дадзеных выданняў паказваюць (не салідарызіруючыся з імі) на існаванне канспіралагічных версій, якія прыпісваюць арганізацыю тэракта самім беларускім спецслужбам. Эксперт ИА REGNUM Сяргей Шыпценка паказвае ў сувязі з гэтай версіяй, што Беларусь адчувае сур'ёзныя праблемы на фінансавым рынку і пасля выбараў 2010 года, не прызнаных шэрагам дзяржаў, апынулася ў міжнароднай ізаляцыі. За некалькі гадзін да тэракту 11 красавіка ўлады абмежавалі доступ да двух найбольш папулярным апазіцыйных інтэрнэт-рэсурсаў, на 12 красавіка быў прызначаны разгляд палітычнай сітуацыі ў Беларусі ў ПАСЕ і Саветам міністраў замежных спраў ЕС. Іншая версія паказвае на магчымую радыкалізацыю некаторай групы беларускай апазіцыі, якая раней выкарыстоўвала толькі мірныя сродкі, пад уплывам рэпрэсій з боку ўлад. Гл. таксама ----------- * Выбух у Мінску, 2008 Зноскі ------ 1. ↑ Теракт в Минске: три версии. 2. ↑ На станции метро «Октябрьская» произошел взрыв Архівавана 28 жніўня 2012. (руск.) 3. ↑ Колькасць ахвяр тэракта ў метро павялічылася да 15 чалавек Архівавана 28 мая 2011. 4. ↑ Серьезный вызов (руск.) 5. 1 2 3 «Взрывотехники из Британии, Израиля и России едут в Минск» 6. ↑ СМИ сообщили о погибших при взрыве в Минске (руск.) 7. ↑ Глава МВД: Взрыв эквивалентен 5-7 килограммам тротила Архівавана 17 красавіка 2011. (руск.) 8. ↑ Лукашенко проведёт совещание по чрезвычайному происшествию в метро Архівавана 5 сакавіка 2016. 9. ↑ Риа Новости Архівавана 5 сакавіка 2016. 10. ↑ Взрыв в минском метро был признан терактом (руск.) 11. ↑ *ИА REGNUM*. Старшыня Еўрапарламента выказаў спачуванні сем'ям загінулых пры выбуху ў Мінску **(нявызн.)** (11 красавіка 2011). Праверана 28 студзеня. (руск.) 12. ↑ *Lenta.ru*. Мядзведзеў прапанаваў Лукашэнка дапамогу ў расследаванні тэракту **(нявызн.)**. Праверана 28 студзеня 2017. (руск.) 13. ↑ *Інтэрфакс-Захад*. Пуцін спачувае ў сувязі з выбухам у мінскім метро **(нявызн.)** (11 красавіка 2011). Праверана 28 студзеня 2017.(недаступная спасылка) (руск.) 14. ↑ *ИА REGNUM*. Старшыня АБСЕ выказаў спачуванні ў сувязі з выбухам у Мінску **(нявызн.)** (11 красавіка 2011). Праверана 28 студзеня 2017. (руск.) 15. ↑ Генсек ООН соболезнует жертвам взрыва в Минске (руск.). *Единый информационнный центр* (11 красавіка 2011). Праверана 11 красавіка 2011. 16. ↑ Марылуізэ Бек спачувае пацярпелым і сем'ям загінулых **(нявызн.)**. Еўрапейскае радыё для Беларусі (11 красавіка 2011). Праверана 12 красавіка 2011. 17. ↑ Власти Минска предлагают объявить днем траура 14 апреля (руск.). Вести.ру (11 красавіка 2011). Праверана 12 красавіка 2011. 18. ↑ Архіўная копія (руск.)(недаступная спасылка). Интерфакс (12 красавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 18 красавіка 2011. Праверана 12 красавіка 2011. 19. ↑ Архіўная копія (руск.)(недаступная спасылка). Интерфакс (12 красавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 12 ліпеня 2013. Праверана 12 красавіка 2011. 20. ↑ Архіўная копія (руск.)(недаступная спасылка). *Интерфакс* (11 красавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 15 красавіка 2011. Праверана 12 красавіка 2011. 21. ↑ ПАСЕ пачало паседжанне хвілінай маўчання ў сувязі з тэрактам у Мінску **(нявызн.)**. Еўрапейскае радыё для Беларусі (12 красавіка 2011). Праверана 12 красавіка 2011.(недаступная спасылка) 22. ↑ Архіўная копія (руск.)(недаступная спасылка). Интерфакс (12 красавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 12 ліпеня 2013. Праверана 12 красавіка 2011. 23. ↑ Архіўная копія (руск.)(недаступная спасылка). Интерфакс (12 красавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 12 ліпеня 2013. Праверана 12 красавіка 2011. 24. ↑ Архіўная копія (руск.)(недаступная спасылка). Интерфакс (12 красавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 12 ліпеня 2013. Праверана 12 красавіка 2011. 25. ↑ Архіўная копія (руск.)(недаступная спасылка). Интерфакс (12 красавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 12 ліпеня 2013. Праверана 12 красавіка 2011. 26. ↑ Архіўная копія (руск.)(недаступная спасылка). Интерфакс (12 красавіка 2011). Архівавана з першакрыніцы 12 ліпеня 2013. Праверана 12 красавіка 2011. 27. ↑ «Теракт в Минском метро: Более 100 пострадавших, 11 погибших» 28. ↑ 29. ↑ 30. ↑ Архівавана 16 верасня 2011. 31. ↑ 32. ↑ Архівавана 14 красавіка 2011. 33. ↑ В результате взрыва в минском метро пострадали восемь иностранцев **(нявызн.)**, *Белорусские новости* (13.04.2011). 34. ↑ 35. ↑ 36. ↑ «В Белоруссии объявят траур по погибшим при взрыве» 37. ↑ 38. ↑ 39. 1 2 Пацярпелыя падчас выбуху ў мінскім метро атрымаюць выплаты ў памеры 20-100 базавых велічынь - Мінгарвыканкам = Пострадавшие при взрыве в минском метро получат выплаты в размере 20-100 базовых величин - Мингорисполком. — Интерфакс, 13 красавіка 2011.(недаступная спасылка) 40. ↑ Пацярпелым, якія атрымалі інваліднасць у выніку тэракта, будзе выплачана матэрыяльная дапамога ў $ 2,2-4,4 тыс. = Пострадавшим, которые получили инвалидность в результате теракта, будет выплачена материальная помощь в $2,2-4,4 тыс.. — Интерфакс, 13 красавіка 2011. Архівавана 16 красавіка 2011. 41. ↑ Жыхары Мінску ўшанавалі памяць ахвяр выбуху ў метро = Жыхары Менску ўшанавалі ахвяраў выбуху ў мэтро. — Радыё Свабода. — 12 красавіка 2011. 42. ↑ Мітрапаліт Філарэт адслужыць паніхіду па загінулых у мінскім метро = Митрополит Филарет отслужит панихиду по погибшим в минском метро. — БелТА, 12 красавіка 2011. 43. ↑ Зварот архібіскупа Тадэвуша Кандрусевіча ў сувязі з тэрактам у мінскім метро. — Канферэнцыя Каталіцкіх Біскупаў у Беларусі, 12 красавіка 2011. 44. ↑ Паведамленне Канферэнцыі Каталіцкіх Біскупаў у Беларусі з нагоды тэракту ў мінскім метро. — Канферэнцыя Каталіцкіх Біскупаў у Беларусі, 12 красавіка 2011. 45. ↑ Каталіцкі Касцёл у Беларусі моліцца за ахвяр выбуху ў мінскім метрапалітэне. — Канферэнцыя Каталіцкіх Біскупаў у Беларусі, 12 красавіка 2011. 46. ↑ Да пасольства Беларусі ў Маскве нясуць кветкі = К посольству Беларуси в Москве несут цветы. — БелТА, 12 красавіка 2011.(недаступная спасылка) 47. ↑ Пецябруржцы з мінулага вечара прыносяць кветкі да дыпмісіі Беларусі = Петербуржцы с прошлого вечера приносят цветы к дипмиссии Беларуси. — Интерфакс, 12 красавіка 2011. Архівавана 15 красавіка 2011. 48. ↑ *Людмила Сивец, Сергей Альферович.* Да месца трагедыі мінчане нясуць кветкі і свечкі = К месту трагедии минчане несут цветы и свечи. — TUT.BY, 12 красавіка 2011. Архівавана 14 красавіка 2011. 49. ↑ Акцыя жалобы ў Брэсце = Акцыя жалобы ў Брэсце. — Радыё Свабода, 13 красавіка 2011. 50. ↑ Хвіліна маўчання = Минута молчания. — Вечерний Гродно, 3 красавіка 2011. Архівавана 14 мая 2011. 51. ↑ У Гродне ўшанавалі памяць ахвяр выбуху ў мінскім метро (фота). — Еўрапейскае радыё для Беларусі, 13 красавіка 2011. 52. ↑ У Магілёве прайшлі акцыі памяці ахвяр выбуху ў мінскім метро = В Могилеве прошли акции памяти жертв взрыва в минском метро. — TUT.BY, 13 красавіка 2011. Архівавана 29 красавіка 2011. 53. ↑ Агульнагарадская хвіліна маўчання аб'яўлена ў Магілёве = Общегородская минута молчания объявлена в Могилеве. — TUT.BY, 13 красавіка 2011. Архівавана 29 красавіка 2011. 54. ↑ У Віцебску адбудзецца акцыя салідарнасці з ахвярамі тэракта ў мінскім метро. — TUT.BY, 13 красавіка 2011. Архівавана 29 красавіка 2011. 55. 1 2 Беларусь смуткуе па загінулых у мінскім метро = Беларусь скорбит по погибшим в минском метро. — n1.by, 13 красавіка 2011. 56. ↑ *Алесь Красавін.* Бабруйчане смуткуюць па ахвярах тэракта ў мінскім метро = Бобруйчане скорбят по жертвам терракта в минском метро. — Вечерний Бобруйск, 13 красавіка 2011. Архівавана 18 красавіка 2011. 57. ↑ У Баранавічах жалоба = В Барановичах траур. — Intex-Press, 13 красавіка 2011. 58. ↑ Баранавічы правялі акцыю салідарнасці = Барановичи провели акцию солидарности. — Intex-Press. 59. ↑ *Наталья Семенович, Людмила Прокопова.* Баранавічы правялі ў апошні шлях Вольгу Салаўёву = Барановичи провели в последний путь Ольгу Соловьеву. — Intex-Press, 13 красавіка 2011. 60. ↑ «Помощь Беларуси в расследовании теракта предложили Великобритания, Израиль и Россия» 61. ↑ 62. ↑ 63. ↑ 64. ↑ Архівавана 13 красавіка 2011. 65. 1 2 3 Белорусский эксперт: В Минске произошёл политический теракт // ИА REGNUM 66. ↑ 67. ↑ Архівавана 16 красавіка 2011. 68. ↑ Ура-Информ Архівавана 27 жніўня 2011. 69. ↑ Naviny.by 70. ↑ Западные СМИ: Трагедия в Минске — дело рук белорусских спецслужб? Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Выбух у мінскім метрапалітэне * Выбух у мінскім метро * Аматарскае відэа, знятае пасля здарэння * Храналогія падзей * Папярэдні спіс пацярпеўшых Архівавана 16 красавіка 2011. * *Радыё Свабода.* Выбух на станцыі метро «Кастрычніцкая». — 11 красавіка 2011. — фатаздымкі з месца выбуху і каментары сведкаў. * Вершы беларускіх паэтаў, прысвечаныя бязвінна загінуўшым у мінскім метро * Страх у краіне спакою, дак. фільм на YouTube — 2012, Белсат | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | LCCN: sh2014002191 | | ⛭Катастрофы ў Беларусі | | --- | | Тэхнагенныя | * Патоп на Дубравенцы (1942) * Выбух на Мінскім радыёзаводзе (1972) * Чарнобыльская катастрофа (1986) * Выбух на заводзе «Пінскдрэў-ДСП» (2010) * Выбух на Светлагорскім цэлюлозна-кардонным камбінаце (2023) | | Транспартныя | * Крушэнне парахода «Надзея» (1919) * Крушэнне цягніка «Вільня — Мінск» на перагоне «Радашковічы — Заслаўе» (1919) * Сутыкненне цягнікоў на станцыі «Крыжоўка» (1977) * Пажар у аўтобусе ў Мінску (1980) * Падзенне аўтобуса пад Хацежынам (1991) * Чыгуначная катастрофа ў Барысаве (1997) * Сутыкненне аўтобусаў у Маларыцкім раёне (2011) * ДТЗ у Барысаўскім раёне (2020) * ДТЗ у Смалявіцкім раёне (2023) | | Авіяцыйныя | * Аварыя ПС-7 у Мінску (1941) * Катастрофа С-47 пад Маладзечнам (1944) * Аварыя C-47 у Мінску (1945) * Аварыя Лі-2 у Мінску (1946) * Катастрофа ТС-62 у Мінску (1948) * Катастрофа Іл-12 у Мінску (1960) * Катастрофа Як-12 пад Мінскам (1966) * Сутыкненне Мі-4 пад Ружанамі (1974) * Катастрофа Ан-24Б пад Мінскам (1979) * Катастрофа Іл-76 пад Віцебскам (1979) * Катастрофа Як-42 пад Нароўляй (1982) * Аварыя Ан-26 у аэрапорце Мінск-1 (1983) * Катастрофа Ту-134А пад Мінскам (1985) * Катастрофа Міг-25РУ пад Шчучынам (1992) * Збіццё паветранага шара ў Бярозаўскім раёне (1995) * Катастрофа Су-27 пад Арабаўшчынай (1996) * Катастрофа BAe-125 пад Мінскам (2009) * Катастрофа PZL «Kania» пад Высокім (2009) * Катастрофа MD-500 пад Мінскам (2010) * Катастрофа МіГ-29 пад Ганцавічамі (2010) * Катастрофа Х-32 Бекас у Росі (2011) * Катастрофа Eurocopter AS 355 NP на Пастаўшчыне (2011) * Катастрофа Мі-24 пад Пружанамі (2011) * Катастрофа Су-25 пад Навагрудкам (2012) * Катастрофа Іл-103 пад Брэстам (2015) * Катастрофа Як-130 у Баранавічах (2021) | | Іншыя | * Пажар у Гомелі (1737) * Пажар у Мінску (1881) * Пажар у Гродне (1885) * Пажар ў дзіцячых яслях вёскі Грамошча (1933) * Пажар у Клубе НКДБ (1946) * Пажар у вёсцы Буса (1957) * Выбух у Маладушы (1959) * Трагедыя на Нямізе (1999) * Пажар у Казлоўшчынскім псіханеўралагічным доме-інтэрнаце (2003) * Абвал даху ў Краснапольскай сярэдняй школе (2004) * Выбух на станцыі метро «Кастрычніцкая» (2011) |

**Browning M1900** (пісталет Браўнінга ўзору 1900 года, **FN Browning M1900**) — самазарадны пісталет, распрацаваны Джонам Браўнінгам у 1896 годзе, выпускаўся бельгійскай кампаніяй Fabrique Nationale d’Armes de Guerre (FN) у 1900—1912 гадах. Гісторыя -------- Джон Мозес Браўнінг быў вядомым амерыканскім канструктарам агнястрэльнай зброі. У канцы ХІХ стагоддзя ён стварыў самазарадны пісталет калібру 7,65 мм з аўтаматыкай, які працаваў на аддачы свабоднага затвора. Каробчаты магазін устаўляўся ў рукаяць, а зваротна-баявая спружына знаходзілася над ствалом. Пісталет з нестандартнай кампаноўкай не выклікаў энтузіязму ў амерыканцаў, аднак у Еўропе навінку хутка ацанілі. З 1899 года пісталеты сталі выпускаць на бельгійскай фірме «Fabrique Nationale d’Armes de Guerre». Зброя атрымала назву «Пісталет Браўнінга ўзору 1900 года». Пісталеты Браўнінга — адны з нешматлікіх, якія атрымалі імя ад свайго сапраўднага стваральніка. У пачатку ХХ стагоддзя з Браўнінгам не мог параўняцца ні адзін аўтаматычны пісталет у свеце. Надзейны, лёгкі, а галоўнае — зручны, Браўнінг стаў эталонам кішэннай зброі. Створаныя Дж. Браўнінгам патроны калібра 7,65 мм з бяздымнага пораху значна пераўзыходзілі патроны з дымным порахам як па магутнасці, так і па балістычных паказчыках. Гэтыя перавагі канчаткова ліквідавалі канкурэнта — рэвальвер. У 1903 годзе была выпушчана яшчэ адна мадэль пад калібр 9 мм. Канструкцыя была вельмі ўдалай, і ён быў прыняты на ўзбраенне арміі, паліцыі і жандармерыі. З’яўленне браўнінгаў стала рэвалюцыяй у зброевай справе. Іх канструкцыя вызначыла развіццё большасці сучасных пісталетаў. Карыстальнікі ------------- * Бельгія * Бразілія - куплена для патрэб паліцыі * Кітай * Фінляндыя - Упершыню набыта паліцыяй да 1917 года. Пісталет быў вельмі папулярны на грамадзянскім рынку і сярод ранняга фінскага нацыяналістычнага руху Voimaliitto. Таксама выкарыстоўваўся дзяржаўным банкам Фінляндыі. * Германская імперыя - куплена паліцэйскімі агенцтвамі. * КНДР * Парагвай — папулярная зброя сярод афіцэраў. * Расійская імперыя - выдаваўся паліцэйскім і вайскоўцам. Зноскі ------ 1. ↑ Пісталет Браўнінг 2. ↑ Brassey's Infantry Weapons of the World, 1950-1975, J.I.H Owen (1975), p. 45 3. ↑ Handguns: Semi‐automatic Pistols and Revolvers and Sub‐machine Guns // *Reference Reviews*. — 1997-05-01. — В. 5. — Т. 11. — С. 42–43. — ISSN 0950-4125. — DOI:10.1108/rr.1997.11.5.42.319 | ⛭Зброя фірмы FN Herstal | | --- | | Пісталеты і рэвальверы | * Barracuda * Five-seven * FNP * FNX * FNS * Forty-Nine * Hi-Power * HP-DA * Forty-Nine * FN 503 * FN 509 * FN 510 * M1900 * M1903 * M1906 * Model 1910 * Baby Browning * HiPer | | | Пісталет-кулямёты | * P90 | | Аўтаматы і вінтоўкі | * CAL * F2000/FS2000 * FAL * FNAR * FNC * M1949 * PS90 * SCAR-L/SCAR-H | | Кулямёты | * BRG-15 * Browning M2 * MAG * Minimi * Browning M1918 | | Снайперскія вінтоўкі | * Ballista * M1950 * Model 30-11 * PBR * SSR * SPR * TSR | | Стрэльбы | * P-12 * SLP * TPS * SC 1 | | Несмяротныя | * FN 303 * FN 303 P |

**Язёрак** (па-польску: Jeziorak; раней Гізэрэк (Gizerek), Езежыце (Jezierzyce), па-нямецку: Geserich See) — возера вадасцековае, размешчанае на паўночным усходзе Польшчы ў межах Ілаўскага паазер’я. Самае доўгае і шостае па велічыні возера ў Польшчы. Возера злучанае з Элблонгскім каналам. Берагі лясныя — паўночныя з высокімі дрэвамі, паўднёвыя з нізкімі. Над возерам Язёрак ляжыць горад Ілава. Працуе там водная валанцёрская хуткая дапамога. Возера пад назвай Язёрак — месца падзей кнігі «Новыя прыгоды Пана Самаходжыка», у якой герой шукае скарбы, разрабаваныя падчас Другой сусветнай вайны.

Сцёблы плюшча чапляюцца за ствол (адраўнелае сцябло) бука Папярочны зрэз ільнянога сцябла: 1. сэрцавіна, 2. протаксілема, 3. ксілема, 4. флаэма, 5. склерэнхіма, 6. перыдэрма, 7. эпідэрма **Сцябло́** — восевы вегетатыўны орган раслін, частка парастка. Сцябло нясе лісты, пупышкі, кветкі або суквецці, звязвае паміж сабой корань расліны і лісты. Яно выконвае апорную функцыю і праводзіць ваду і мінеральныя рэчывы ад каранёў да лістоў. Па сцябле ажыццяўляецца перамяшчэнне прадуктаў фотасінтэзу з лістоў да тых органаў, дзе яны назапашваюцца. Складаецца з вузлоў і міжвузелляў. Маладое сцябло мае эпідэрму, першасную кару і цэнтральны цыліндр (стэлу); шматгадовае сцябло (напр. ствалы і галіны) мае другасную будову: кара, луб, камбій, драўніна з кольцамі гадавых прыростаў. Сцёблы адрозніваюцца па папярочным сячэнні. Найбольш часта сустракаюцца расліны з круглаватым сцяблом. Напрыклад, сцябло злакаў з полымі міжвузеллямі называецца саломіна. Сцёблы могуць быць трохграннымі (асака), чатырохграннымі (мята, шалфей), пляскатымі (урэчнік), рабрыстымі (морква, кроп). Сцёблы могуць па-рознаму размяшчацца ў прасторы. У большасці раслін сцёблы прамастаячыя. У іх добра развіта механічная тканка. Павойныя сцёблы здольны да кругавых вярчальных рухаў. Гэта дазваляе раслінам абвівацца вакол апоры (бярозка палявая). Лазячыя (або самазачэпныя) парасткі падтрымліваюць вертыкальнае становішча расліны пры дапамозе розных прыстасаванняў. Вінаград і чына чапляюцца за апору з дапамогай вусікаў. Плюшч чапляецца за дрэвы, сцены каранямі. Сцелістыя сцёблы размяшчаюцца гарызантальна на паверхні глебы. Яны характэрны для гарбуза, кавуна, агурка, дыні. Паўзучыя сцёблы ўтвараюць на вузлах прыдаткавыя карані і ўкараняюцца. Дзякуючы гэтаму расліны могуць хутка займаць вялікія тэрыторыі. Такія сцёблы характэрны для дуброўкі гусінай, суніц, блюшчыка плюшчападобнага. Сцёблы бамбука Рост сцябла ў даўжыню (верхавінкавы рост) адбываецца за кошт утваральнай тканкі конуса нарастання сцябла. Яго клеткі дзеляцца і растуць. За кошт гэтага парастак павялічваецца ў памерах. Адначасова з утварэннем сцябла на конусе нарастання закладваюцца зачаткі лістоў. У злакаў сцябло расце за кошт утваральнай тканкі, якая знаходзіцца ў вузлах. Дзякуючы дзяленню і росту клетак гэтай тканкі адначасова адбываецца падаўжэнне многіх міжвузелляў. Такі рост называецца ўставачным. Пры ўставачным росце сцябло расце хутчэй, чым пры верхавінкавым. Так, у бамбука сцёблы за суткі могуць вырастаць на 1 м. Галінаванне сцябла Сцёблы большасці відаў раслін галінуюцца. Галінаванне забяспечвае павелічэнне надземнай часткі расліны. У самым простым выпадку верхавіна галоўнай восі парастка здольна вільчаста раздвойвацца і ўтвараць два парасткі наступнага парадку. Такі тып галінавання называецца верхавінкавым. Гэта найбольш прымітыўны тып галінавання. У цяперашні час ён сустракаецца толькі ў невялікай колькасці раслін. Для большасці вышэйшых раслін характэрна бакавое галінаванне. Пры гэтым бакавыя парасткі развіваюцца з бакавых пупышак. Рост расліны ў вышыню адбываецца за кошт развіцця верхавінкавай пупышкі, а рост у шырыню — дзякуючы развіццю бакавых пупышак. Сцёблы розных відаў раслін маюць шэраг агульных рыс арганізацыі. У дрэвавых раслін у сцябле выдзяляюць кару, драўніну і стрыжань. Утварэнне драўніны, лубу і рост сцябла ў таўшчыню адбываецца дзякуючы дзейнасці камбію. Камбій адкладвае к вонкаваму боку сцябла луб, а ўнутр — драўніну. У выніку нераўнамернай дзейнасці камбію ўзнікаюць гадавыя кольцы — прырост драўніны на працягу аднаго вегетацыйнага перыяду. Па колькасці гадавых кольцаў можна вызначыць узрост расліны, а па іх шырыні — кліматычныя ўмовы і напрамкі свету. Заўвагі ------- 1. ↑ БелЭн 2002. Літаратура ---------- * Сцябло́ // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 315. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). * Біялогія: вучэб. дапам. для 7-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. мовай навучання / В. М. Ціхаміраў [і інш.]; пад рэд. В. М. Ціхамірава; пер. з рус. мовы Г. І. Кулеш. — Мн.: Нар. асвета, 2010. — 199 с. : іл. ISBN 978-985-03-1340-9. * Сте́бель // Краткий словарь ботанических терминов / Сост. М. В. Буланая и др.; Под ред. А. Г. Еленевского. — Саратов: Изд-во Сарат. пед. ин-та, 1993. — С. 125—126. — 151 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-87077-064-5. (руск.) * Сцяблі́на; Сцябло́ // Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: У 5-ці т / АН БССР, Інстытут мовазнаўства імя Я. Коласа. — Мн.: Беларус. Сав. Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 1983. — Т. 5 кн. 1: С — Улагодзіць / [рэдактар М. Р. Суднік]. — С. 423. — 663 с. | | | | --- | --- | | commons: | Сцябло на Вікісховішчы | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | BNF: 12340856m · GND: 4182592-5 · LCCN: sh85127927 · Microsoft: 97546083 · NDL: 00566958 |

**Евангелічна-лютэранская царква Фінляндыі** (фінск.: Suomen evankelis-luterilainen kirkko шведск.: Evangelisk-lutherska kyrkan i Finland) — фінская лютэранская абшчына, вернікамі якой з’яўляюцца 76,4 % фінаў, што складае каля 4.1 млн чалавек (2012). Глава фінскіх лютэран — архібіскуп Турку Кары Мякінен. Галоўнымі абрадамі царквы з’яўляюцца: хрышчэнне, еўхарыстыя, канфірмацыя (у 15-ці гадовым узросце), шлюб, пахаванне. Гісторыя -------- Першапачаткова з’яўлялася часткай Царквы Швецыі, аднак была вылучана ў самастойную адзінку ў 1809 годзе пасля далучэння Фінляндыі да Расіі. Апостальская пераемнасць была перарвана ў 1889 годзе, але адноўлена ў 1934 годзе ад шведскіх і англіканскіх епіскапаў. Кафедральны лютэранскі сабор Хельсінкі У наш час членамі евангелічна-лютэранскай царквы Фінляндыі з’яўляюцца 76,4 % фінаў, (2012). Фінансаванне ------------ Дзейнасць царквы фінансуецца дзяржавай за кошт спецыяльнага царкоўнага падатка, які спаганяецца як з фізічных, так і юрыдычных асоб. Са студзеня 2012 года царкоўны падатак павялічыўся ў 37 прыходах Евангелічна-лютэранскай царквы. Рост падатку — умераны, ён склаў ад 0,1 да 0,15 працэнтных адзінак. Больш за ўсё падатак узрос у муніцыпалітэце Хумпіла, дзе ён падняўся на 0,3 % і ў выніку склаў 1,9 %. Разам з тым, з 2013 года царква пачала выпрабоўваць значныя эканамічныя цяжкасці. Структура --------- Вышэйшы орган — царкоўны сход (фінск.: kirkolliskokous, шв. *kyrkomötet*), выканаўчы орган — царкоўная ўправа (фінск.: kirkkohallitus, шв. *kyrkostyrelse*), прадстаўнічыя органы дыяцэзій — дыяцэзіяльныя думы (фінск.: hiippakuntavaltuusto), прадстаўнічыя органы прыходаў — царкоўныя думы (фінск.: kirkkovaltuusto). ### Епархіяльны падзел | Дыяцэзія | Цэнтр | Галоўны сабор | Біскупы | Дзеючы біскуп | | --- | --- | --- | --- | --- | | Дыяцэзія Турку | Турку | Кафедральны сабор Турку | Спіс архібіскупаў Турку Спіс біскупаў Турку | **Кары Мякінен** (Kari Mäkinen) | | Дыяцэзія Куопіа | Куопіа | Кафедральны сабор Куопіа | Спіс біскупаў Куопіа | Віле Рыекіненаў (Wille Riekkinen) | | Дыяцэзія Лапуа | Лапуа | Кафедральны сабор Лапуа | Спіс біскупаў Лапуа | Сіма Пеўра (Simo Peura) | | Дыяцэзія Мікелі | Мікелі | Кафедральны сабор Мікелі | Спіс біскупаў Мікелі | Сепа Хякінен (Seppo Häkkinen) | | Дыяцэзія Оўлу | Оўлу | Кафедральны сабор Оўлу | Спіс біскупаў Оўлу | Самуэл Салмі (Samuel Salmi) | | Дыяцэзія Порва | Порва | Кафедральны сабор Порва | Спіс біскупаў Порва | Густаў Б’ёркстранд (Gustav Björkstrand) | | Дыяцэзія Тамперэ | Тамперэ | Кафедральны сабор Тамперэ | Спіс біскупаў Тамперэ | Маці Рэпа (Matti Repo) | | Дыяцэзія Хельсінкі | Хельсінкі | Кафедральны сабор Хельсінкі | Спіс біскупаў Хельсінкі | Ір'я Аскала (Irja Askola) | | Дыяцэзія Эспа | Эспа | Кафедральны сабор Эспа | Спіс біскупаў Эспа | Міка Хейка (Mikko Heikka) | | ### Раскол У ЕЛЦФ таксама маецца ўнутраны раскол, звязаны з дзейнасцю кансерватыўнага крыла з «Фонду Лютэра». У Швецыі ў абыход фінскага архібіскупа ў сан біскупа быў прысвечаны Маці Вяйсянен, якога ў Фінляндыі тут жа пазбавілі пастарскага сану. Тым не менш, Маці Вяйсянен працягнуў сваю дзейнасць біскупа і пасвяціў шэраг пастараў для кансерватыўнага блока Колькасць --------- Дынаміка колькасці тых, хто прытрымліваецца лютэранства, у Фінляндыі паказвае няўхільнае зніжэнне колькасці вернікаў гэтай хрысціянскай дэнамінацыі ў адносінах да агульнага народанасельніцтва краіны. У 2010 годзе царкву пакінула каля 80 тысяч чалавек (у 2012 — 41 тысяча, у 2013 годзе — каля 50 тысяч чалавек). | | | | **Гады** | **1950** | **1980** | **1990** | **2000** | **2005** | **2006** | **2007** | **2008** | **2009** | **2010** | **2011** | **2012** | | **Лютэранства** | *95,7 %* | ▼ *90,3 %* | ▼ *87,9 %* | ▼ *85,1 %* | ▼ *83,1 %* | ▼ *82,5 %* | ▼ *81,8 %* | ▼ *80,7 %* | ▼ *79,9 %* | ▼ *78,3 %* | ▼ *77,2 %* | ▼ *76,4 %* | | Рашэннем кіраўніцтва ЕЛЦФ, з мая 2012 года набудзе моц закон, паводле якога імігранты змогуць больш свабодна станавіцца членамі лютэранскіх абшчын (да гэтага ў чалецкі рэгістр уключаліся толькі ўвесь час якія пражываюць на тэрыторыі Фінляндыі). Жаночае святарства ------------------ Не гледзячы на тое, што жаночае святарства было зацверджана ў структуры царквы ў 1986 годзе (першыя ардынацыі ажыццёўлены ў сакавіку 1988 года), а на 2013 год колькасць жанчын-пастараў ацэньваецца амаль у 50 %, пытанне пра месца жанчыны ў царкоўнай іерархіі застаецца адкрытым. У адпаведнасці з рашэннем Вярхоўнага надворнага суда, праціўнікі жаночага святарства не маюць права адмаўляцца ад супрацоўніцтва з жанчынай-святаром. У сакавіку 2007 года пастар Ары Нора адмовіўся праводзіць імшу разам з жанчынай-пастарам Петрай Пох’янрайта ў кірсе ў Хювінкяя, што прывяло да судовага разгляду. У кастрычніку 2010 год Вярхоўны Суд Фінляндыі вынес абвінаваўчы прысуд па справе з вердыктам, што «рэлігійныя перакананні не могуць служыць апраўданнем працоўнай дыскрымінацыі па палавой прыкмеце» і прысудзіў пастара Ары Нора да штрафу. Разам з тым 3 чэрвеня 2010 года на выбарах на пасаду біскупа горада Хельсінкі атрымала перамогу жанчына-пастар Ір'я Аскала, якая стала першай у гісторыі Фінляндыі жанчынай-біскупам. Яе ардынацыю 12 верасня 2010 года здзейсніў новаабраны глава евангелічна-лютэранскай царквы Фінляндыі архібіскуп Кары Мякінен. У сваёй інсталяцыйнай пропаведзі біскуп Ір’я Аскала закранула, у прыватнасці, пытанні, звязаныя са становішчам жанчын. Абранне ў Фінляндыі першай жанчыны-біскупа вітаў генеральны сакратар Сусветнай лютэранскай федэрацыі Ішмаэль Нока. Каталіцкая царква ў Фінляндыі ў асобе біскупа Тэму Сіпа выказала шкадаванне з нагоды абрання першай жанчыны-біскупа. У інтэрв’ю газеце «Kotimaa» (Радзіма) біскуп заявіў, што *«абранне Ір’і Аскала на пасаду біскупа Фінляндыі яшчэ больш аддаляе царкоўныя абшчыны адна ад адной»*. Для жанчын-пастараў у 1980-я гады дызайнерам Вуока Нурмесніемі была распрацавана спецыяльная форменнае адзенне, якое 14 чэрвеня 2011 года было заменена на новы варыянт, створаны мадэльерам Кірсімары Кяркяйнен. Пытанне аб правах ЛГБТ ---------------------- Асноўны артыкул: **Гомасексуальнасць і лютэранства** Гей-прайд у Хельсінкі 2007 Царква Фінляндыі не лічыць грахом гомасексуальнасць і змену полу. Цяпер у царкве вядуцца бязлітасныя дэбаты пра права гомасексуальных пар на царкоўны шлюб. Па пытанні аб блаславенні аднаполых пар лютэранская царква Фінляндыі заняла палітыку чакання. Паводле апытанняў 2008 года дзве траціны лютэранскіх святароў Фінляндыі гатовыя багаслаўляць аднаполыя саюзы, хоць новы глава фінскіх лютэран архібіскуп Кары Мякінен заклікае да актыўнага абмеркавання гэтага пытання, а біскуп Хельсінкі Ір’я Аскала не выключае права аднаполых пар атрымліваць блаславенне царквы пасля рэгістрацыі адносін. У канцы 2010 года царкоўны Сабор прыняў рашэнне 78 галасамі супраць 30 аб складанні малітвы за аднаполыя пары, якія ўступаюць у афіцыйныя адносіны Біскуп Хельсінкі Эра Хуавінен заявіў у 2010 годзе, што царква можа адмовіцца ад права на заключэнне шлюбу, калі парламент краіны прыме закон аб аднаполых шлюбах. Яму запярэчыў біскуп Куопіа Віле Рыекінен, які настойвае на тым, што ў такім разе царква павінна будзе вянчаць аднаполыя пары. Царква Фінляндыі стала першай у свеце, якая дазволіла чалавеку, які змяніў пол, застацца ў святарскім сане. Святарка Марыя-Сіска Аалта (англ.), якая праслужыла пастарам з 1986 года, прызналася ў сваёй транссексуальнасці і прайшла аперацыю па карэкцыі полу ў 2009 годзе. У гэтым жа годзе царкоўнае кіраўніцтва дазволіла ёй вярнуцца ў свой прыход. Аднак у 2010 годзе яна пакінула свой сан, спаслаўшыся на немагчымасць даверных адносін з вернікамі. 9 чэрвеня 2013 года біскуп Хельсінкі Ір’я Аскала ўпершыню ў гісторыі евангелічна-лютэранскай царквы Фінляндыі блаславіла аднаполую пару для місіянерскай паездкі ў раён ракі Меконг у Паўднёва-Усходняй Азіі. Гл. таксама ----------- * Царква Даніі * Царква Ісландыі * Царква Нарвегіі * Царква Швецыі Заўвагі ------- 1. 1 2 3 Колькасць тых людзей, што адракліся ад царквы летась скарацілася // Сайт тэлерадыёкампаніі *Yleisradio Oy*. *Novosti po-russki*. — 1 лютага 2013.(Праверана 6 верасня 2023) 2. ↑ Ардынацыя духавенства Архівавана 11 мая 2011. 3. ↑ Царкоўны падатак павялічыцца // Сайт тэлерадыёкампаніі *Yleisradio Oy*. *Novosti po-russki*. — 28 студзеня 2012.(Праверана 6 верасня 2023) 4. ↑ Цэрквы Фінляндыі выпрабоўваюць фінансавыя цяжкасці // Сайт тэлерадыёкампаніі *Yleisradio Oy*. *Novosti po-russki*. — 16 чэрвеня 2013.(Праверана 7 верасня 2023) 5. ↑ Першыя пастары «Фонду Лютэра» былі прысвечаны ў святары 6. ↑ Архібіскуп Мякінен заклапочаны хваляй адрачэння ад царквы 7. ↑ Фінская евангелічная лютэранская царква губляе папулярнасць // Сайт тэлерадыёкампаніі *Yleisradio Oy*. *Novosti po-russki*. — 2 студзеня 2014.(Праверана 6 верасня 2023) 8. ↑ Імігрантам палегчаць шлях у члены Евангелічна-лютэранскай царквы // Сайт тэлерадыёкампаніі *Yleisradio Oy*. *Novosti po-russki*. — 7 чэрвеня 2012.(Праверана 6 верасня 2023) 9. ↑ У Фінляндыі пастар збіраецца змяніць пол 10. ↑ Першыя жанчыны-святары з'явіліся ў Фінляндыі 25 гадоў назад // Сайт тэлерадыёкампаніі *Yleisradio Oy*. *Novosti po-russki*. — 10 сакавіка 2013.(Праверана 6 верасня 2023) 11. ↑ Вярхоўны суд прысудзіў пастара Фінскай Евангелічна-лютэранскай царквы да штрафу за дыскрымінацыю жанчыны-святара. 12. ↑ У Евангелічна-лютэранскай царкве Фінляндыі ўпершыню сан біскупа атрымала жанчына 13. ↑ У Лютэранскай Царкве Фінляндыі з’явіцца першая жанчына-біскуп 14. ↑ Каталікі Фінляндыі выказалі незадаволенасць з нагоды абранні жанчыны біскупам Архівавана 20 мая 2013. 15. ↑ У аўторак была прадстаўлена новая адзежа жанчын-святароў 16. ↑ Лютэранская Царква Фінляндыі не будзе багаслаўляць аднаполыя «шлюбы» 17. ↑ Фінскія пастары гатовыя багаслаўляць гей-саюзы Архівавана 12 верасня 2014. 18. ↑ Новы біскуп Хельсінкі Ір’я Аскала ўступіла на пасаду 19. ↑ Царкоўны сабор Евангелічна-лютэранскай царквы Фінляндыі ўхваліў рашэнне па складанні малітвы за гомасексуальныя пары. 20. ↑ Біскуп Куопіа Рыекінен: царква не павінна адмаўляцца ад права законнага шлюбу 21. ↑ У Фінляндыі вікарый, які змяніў пол, страціў давер прыходу 22. ↑ Біскуп Хельсінкі блаславіла гей-пару на месіянерства // Сайт тэлерадыёкампаніі *Yleisradio Oy*. *Novosti po-russki*. — 9 чэрвеня 2013.(Праверана 7 верасня 2023) Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт Архівавана 8 жніўня 2009. | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90221041 · BNF: 12515144m · GND: 81759-4 · ISNI: 0000 0001 2166 7128 · LCCN: n81120679 · NKC: kn20040902012 · NUKAT: n01071011 · LIBRIS: 244296 · SUDOC: 034391177 · VIAF: 163003201 | |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Саву. **Са́ву**, або **ха́ву** (саманазва: *Hawu*) — карэннае насельніцтва вострава Саву ў Інданезіі. Агульная колькасць — 135 тыс. чал. (2015 г.) Паходжанне ---------- Саву маюць аўстранезійскае паходжанне, размаўляюць на мове, блізкай да моў Сумбы. Аднак у перыяд позняга сярэднявечча востраў Саву знаходзіўся пад уплывам яванскай індуісцкай дзяржавы Маджапахіт, што адлюстравалася на мясцовай міфалогіі. Саву лічаць сябе нашчадкамі выхадцаў з Індыі. Традыцыйная культура -------------------- Галоўны занятак саву — сельская гаспадарка. Паколькі яны насяляюць даволі засушлівы рэгіён, земляробства залежыць ад умелага сумеснага выкарыстання водных рэсурсаў. Вузкія палосы апрацаванай зямлі абсажваюць дрэвамі, якія захоўваюць вільгаць. Да нашых дзён большая частка працы выконваецца ўручную. Вырошчваюць розныя культуры — бабовыя, рыс, кукурузу, цукровую пальму, гародніну, бавоўнік. Трымаюць кароў, авечак, коз, коняў, кур, свінняў. Важны рамесны занятак — ткацтва. Яно набыло камерцыйнае значэнне толькі ў часы галандскага каланіяльнага панавання ў другой палове XIX — першай палове XX стагоддзя Тканіны *ікат* вырабляюць з бавоўны, фарбуюць натуральнымі пігментамі. Пераважаюць нуклеарныя сем’і, якія ўваходзяць у пэўны бацькоўскі род *уду*. Прыналежнасць да *ўду* лічыцца вызначальнай, паколькі менавіта яна, а не мова, месца пражывання і паўседзённая культура вызначаюць прыналежнасць да народа саву. Кожны род згодна паходжанню мае свой сацыяльны статус. Вясковыя сем’і аб’яднаны тэрытарыяльнымі абшчынамі, што кантралююць зямельныя і водныя рэсурсы. Да пачатку XX ст. уся тэрыторыя вострава Саву была падзелена на дробныя дзяржаўныя ўтварэнні, на чале якіх стаялі спадчынныя правадыры-раджы. Фальклор саву адметны музычным мастацтвам. Найбольш папулярны традыцыйны музычны інструмент — гонг. Рэлігія ------- Дзякуючы высілкам галандскіх місіянераў у XIX — першай палове XX стст. большасць саву прыняла хрысціянства. Больш за 75 % насельніцтва вострава Саву спавядае пратэстантызм. 20 % належаць да вернікаў традыцыйнай рэлігіі *джынгі тыы эў*, заснаванай на анімістычных вераваннях і кульце продкаў. Рытуалы *джынгі тыы эў* арганізуюць святары. У мінулым галоўнымі святарамі былі толькі прадстаўнікі рода Джары-Га, аднак у пачатку XXI стагоддзя яны прынялі хрысціянства. Зноскі ------ 1. ↑ SABU OF INDONESIA Літаратура ---------- * *Бернова А. А.* Хаву // Народы и религии мира / Глав. ред. В. А. Тишков. — М.: Большая Российская Энциклопедия, 1999. * *Бромлей Ю. В.*, *Арутюнов С. А.* Народы мира: историко-этнографический справочник. — Советская энциклопедия, 1988. — С. 101; * Большой энциклопедический словарь / Под ред. А. М. Прохорова. Т. 1. — 1991. — С. 137; * [*Кондрашов А.*] Большой новейший справочник необходимых знаний. — 2005. — С. 959. Спасылкі -------- * Savu Islands * The people of Sawu and Rai Jua

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Ляўковіч. **Гальяш Леўчык**, сапр. **Ілья Ляўковіч** (20 ліпеня 1880, Слонім — 1944, Варшава) — беларускі паэт, беларусазнавец, публіцыст, перакладчык, музыкант. Біяграфія --------- Гальяш Леўчык са сваёй раднёй. 1910-я. (БДАМЛМ) Ілья Ляўковіч нарадзіўся ў сям’і каваля. Скончыў Слонімскае павятовае вучылішча. Служыў у канцылярыях з’ездаў міравых суддзяў, судовага следчага ў Слоніме. У 1904-20 працаваў чарцёжнікам у магістраце Варшавы. Пастаянна жыў у Варшаве, але лета праводзіў звычайна ў Слоніме, дзе меў свой дом. Гальяш Леўчык, Зоська Верас, Рамуальд Зямкевіч Друкавацца Гальяш Леўчык пачаў з 1908 у «Нашай ніве». Выдаў зборнік вершаў «Чыжык беларускі» (Вільня, 1912). У 1920-я прымкнуў да рэвалюцыйна-рамантычнага кірунку заходнебеларускай паэзіі. Выступаў як публіцыст, гумарыст і сатырык (друкаваўся ў гумарыстычных часопісах «Авадзень», «Маланка»). Супрацоўнічаў з дзіцячым часопісам «Заранка». «Чыжык беларускі». 1912 У Варшаве ён збіраў сродкі на пасмяротнае выданне зборніка твораў Сяргея Палуяна, шукаў платную рэкламу для «Беларускага календара», выпытваў і выманьваў у збяднелых арыстакратаў Польшчы граматы, пячаткі, беларускія выданні. У Слоніме ў хаце быў сапраўдны музей, як згадвала Зоська Верас: | | | | | --- | --- | --- | | "| Адзін даволі вялікі пакой, даўгі-даўгі, з адным акном. Пакой здаваўся вузкім таму, што адна яго сцяна была адбудаваная даволі шырокімі паліцамі ад падлогі да столі. І на іх кніжкі, кніжкі… Сапраўды, бібліятэка вялікая, цікавая і каштоўная. Сабрана хіба ўсё, што выйшла з друку ў беларускай мове. Усе гадавікі «Нашай нівы» ад самага яе пачатку, «Гоман», некалькі нумароў «Мужыцкай праўды», Францішак Багушэвіч: Дудка, Смык…, «Сялянка» Дунін-Марцінкевіча ды іншыя яго творы… Купала, Колас… Усё, што выдала Суполка «Загляне сонца і ў наша ваконца»… І ўсе тамы «Lud Bialoruski» М. Федароўскага, падараваныя Гальяшу Леўчыку аўтарам… Усе паліцы ўпрыгожаныя партрэтамі пісьменьнікаў, паштоўкамі, краявідамі… Шмат з таго было купленым, але шмат і падараваным аўтарамі ды знаёмымі. | "| Партрэт Гальяша Леўчыка. Антон Карніцкі, 1927 Г. Леўчык быў вялікім кніжнікам. Меў багатыя, найперш беларусазнаўчыя бібліятэкі ў Варшаве і Слоніме. Збіраў і апрацоўваў фальклор, узоры народнай керамікі. Добра іграў на гітары, акарыне, маляваў. На свае тэксты пісаў музыку (зберагліся ноты яго песні «Мне трэба умярці…»). Пераклаў на беларускую мову творы Ю. Славацкага, У. Сыракомлі, М. Канапніцкай, К. Тэтмаера, А. Лянге і інш. Падрыхтаваныя ім зборнікі вершаў «Беларускі жаваранак» і трыялетаў «Мудра пагаворка — соладка і горка» аўтару выдаць не ўдалося. У 1932 дзякуючы аднаму артыкулу ў варшаўскай газеце пра дзяўчыну, якая жыве ў Слоніме і напісала кнігу, Гальяш пазнаёміўся са сваёй будучай жонкай Зосяю. Але жыццё было падобна да пекла, жонка ўвесь час сварылася. Таму яны жылі паасобку — у Варшаве ці Слоніме, часам мяняючыся. Пасля далучэння Заходняй Беларусі да БССР у 1939, у Слонім адмыслова да Гальяша заехаў Янка Купала. Жонка паэта была арыштавана нямецкай паліцыяй у 1942 годзе. У яе падушцы быў знойдзены польскі сцяг з арлом. Таму ў 1942 годзе яе расстралялі на Пятралевіцкай гары каля Слоніма. З гэтай прычыны ў 1942 годзе Гальяш падаўся ў Варшаву, каб выратаваць сваю кватэру і архіў. Але ў Варшаве яго кватэра была занята іншымі людзьмі. Леўчык застаўся без жонкі, кватэры і архіваў. У акупаванай немцамі Варшаве ён галадаў, а напачатку 1944 памёр. У 1980 Янка Саламевіч сабраў і выдаў асобнай кнігай яго выбраныя творы пад загалоўкам «*Доля і хлеб*». У філатэліі ----------- * Зноскі ------ 1. ↑ Слонимский Чижик Совецка Архівавана 12 лістапада 2011. Людміла Рублеўская, Беларусь сегодня 23.06.2010 2. ↑ Краса і сіла Гальяш Леўчык(недаступная спасылка) Міхась Скобла, 5 ліпеня 2000 г. Звязда 3. 1 2 Жыў у Слоніме паэт Архівавана 5 сакавіка 2016. Газета Слонімская № 685 от 14.07.2010 Літаратура ---------- * Туронак Ю. Пра Гальляша Леўчыка // Беларускі каляндар. Беласток, 1980. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | s: | Гальяш Леўчык у Вікікрыніцах | | commons: | Гальяш Леўчык на Вікісховішчы | * ЛЕУЧЫК Гальяш | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | GND: 1089524188 · ISNI: 0000 0001 2051 2351 · NKC: js2011639691 · VIAF: 171451909 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Пракулевіч. **Уладзімір Антонавіч Пракулевіч** (нар. 5 красавіка 1949, Новасысоеўка, Якаўлеўскі раён, Прыморскі край, РСФСР, СССР) — доктар біялагічных навук, прафесар, загадчык кафедры мікрабіялогіі біялагічнага факультэта Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. Біяграфія --------- Уладзімір Антонавіч Пракулевіч нарадзіўся 5 красавіка 1949 года ў сяле Новасысоеўка Якаўлеўскага раёна Прыморскага краю Расійскай федэрацыі. У 1966 годзе паступіў на біялагічны факультэт БДУ. Пасля навучання ў аспірантуры пры кафедры мікрабіялогіі ў 1975 годзе абараніў кандыдацкую дысертацыю па спецыяльнасці «Мікрабіялогія». З 1974 года працаваў малодшым навуковым, затым старшым навуковым супрацоўнікам у Мінскім апорным пункце ВНДІ генетыкі пры БДУ. З 1985 года — загадчык сектара генетыкі фітапатагенных бактэрый навукова-даследчай лабараторыі эксперыментальнай біялогіі Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта. У 1989 годзе Уладзіміру Антонавічу прысуджана вучоная ступень доктара біялагічных навук і ў гэтым жа годзе ён быў абраны на пасаду загадчыка кафедры мікрабіялогіі біялагічнага факультэта БДУ. Званне прафесара прысвоена ў 1995 годзе. Навуковая дзейнасць ------------------- Уладзімір Пракулевіч — спецыяліст у галіне генетыкі мікраарганізмаў і біятэхналогіі. Курсавыя працы, дыпломны праект і кандыдацкая дысертацыя, выкананая ў працэсе навучання ў аспірантуры, былі прысвечаны вывучэнню механізмаў уздзеяння ДНК-тропных агентаў хімічнай (азоцісты іпрыт) і фізічнай прыроды (ультрафіялетавае святло) на працэс кан’югацыі бактэрый. Асаблівасцю даследавання з’явіліся метадычныя падыходы, выкарыстаныя ў працы. Пашкоджвальным уздзеянням фактараў падвяргаліся мужчынскія клеткі (клеткі донараў), а асноўны вынік мадыфікацый ДНК вывучаўся пасля яе перадачы ў рэцыпіентныя (жаночыя клеткі). Пасля абароны кандыдацкай дысертацыі ў 1975 годзе па прапанове загадчыка лабараторыі і кафедры мікрабіялогіі прафесара Ю. К. Фамічова, Уладзімір Антонавіч змяніў тэматыку даследаванняў і пачаў праводзіць фундаментальныя даследаванні па вывучэнні арганізацыі генаў фітапатагенных бактэрый і высвятленні малекулярных механізмаў узаемадзеяння патагенаў з раслінамі-гаспадарамі. Ён абгрунтаваў новыя падыходы і распрацаваў методыкі правядзення генетычны аналізу бактэры рода Erwinia. Ім пабудавана першая ў свеце кальцавая генетычная карта храмасом гэтых бактэрый. У 1990-я гады щ сувязі з сітуацыяй, якая склалася ў эканамічнай сферы пры развале Савецкага Саюза, узніклі праблемы з лячэбна-прафілактычнымі прэпаратамі, асабліва ў ветэрынарыі. У Беларусі ветэрынарныя прэпараты практычна не праводзіліся, прадпрыемствы ў Расіі — галоўныя пастаўшчыкі, у асноўным зачыніліся. Валюты для закупкі імпартных прэпаратаў у краіне не хапала, а масавасць жывёлагадоўчай галіны сельскай гаспадаркі ў Беларусі засталася. Тады па прызыву і заданні Мінсельгасхарча рэспублікі ўзнікла неабходнасць у змене навуковага напрамку работы кафедры. Уладзімір Пракулевіч узяўся за распрацоўку, навуковае і тэхналагічнае суправаджэнне фармацэўтычных прэпаратаў для ветэрынарыі. Ужо праз месяц была распрацавана тэхналогія і дакументацыя на выпуск першага ветпрепарата «Гентаміцін для ветэрынарыі-4 %». Вытворчасць арганізавалі на аб’яднанні «Белмедпрэпараты». Пачаўся экспарт у Расію, на Украіну і інш. рэспублікі былога СССР. Затым распрацавалі тэхналогіі і арганізавалі выпуск прэпаратаў «Метранідазол для ветэрынарыі», «Трымеразін». Уладзімір Пракулевіч прымаў таксама ўдзел сумесна з супрацоўнікамі ВНДІ генетыкі і ЗАТ «Масаграген» у комплексе даследаванняў, якія скончыліся Дзяржаўнай рэгістрацыяй арыгінальнага, інавацыйнага антывіруснага ветэрынарнага прэпарата «Міксаферон», у 1999 адзначаны Дзяржаўнай прэміяй Расійскай Федэрацыі за распрацоўку і ўкараненне. У пачатку 2000-х гадоў бюджэтам пачалося фінансаванне праграм навуковых даследаванняў ў галіне геннай інжынерыі і біятэхналогіі, што дазволіла вярнуцца да распрацовак у ветэрынарнай фармацэўтыцы. У гэты час Уладзімір Пракулевіч сфармуляваў навукова-практычную канцэпцыю пад умоўнай назвай «Бялковая ветэрынарыя». Галоўным элементам гэтай канцэпцыі з’яўляецца пасыл, што хваробы жывёл трэба лячыць не чужароднымі для іх рэчывамі (ксенабіётыкамі), а іх уласнымі «ахоўнымі» бялкамі, якіх у арганізме налічваецца больш за 500, і ў працэсе эвалюцыі прырода выпрацавала генетычна абумоўленую паўнавартасную абарону ад інфекцыйных і неінфекцыйных захворванняў. На аснове прапанаванай канцэпцыі на дадзены момант распрацаваныя, прайшлі дзяржаўную рэгістрацыю і вырабляюцца — 15 субстанцый і больш за 20 ветэрынарных прэпаратаў новага пакалення, якія не маюць сусветных аналагаў. Прэпараты «Энрафлаксаветферон-Б», «Лаферон», «Фаніферон», «Цыпрафан», «Біферон-Б» і інш. экспартуюцца і рынак пастаянна пашыраецца. На падставе атрыманага вопыту ў 2012 годзе Пракулевіч В. А стаў ініцыятарам ўключэння ў Дзяржаўную праграму «Інавацыйныя біятэхналогіі» падпраграмы «Малатанажныя біятэхналогіі», якая была прынята да выканання і атрымала бюджэтнае фінансаванне. Уладзімір Пракулевіч — аўтар больш за 220 навуковых прац. Ажыццяўляе вялікую навукова-арганізацыйную працу па супрацоўніцтву кафедры з рознымі навучальнымі і навукова-даследчымі ўстановамі Рэспублікі Беларусь і замежжа. З’яўляецца членам Навукоўцаў і Навукова-тэхнічных саветаў, Дзяржаўнага экспертнага савета па ахове здароўя, членам рэдкалегіі выдавецтва «Вышэйшая школа», членам рэдакцыйнага савета часопісаў «Веснік Беларускага ўніверсітэта», «Працы Беларускага дзяржаўнага ўніверсітэта», серыя «Фізіялагічныя, біяхімічныя і малекулярныя асновы функцыянавання біясістэм», міжнароднага навукова-тэарэтычнага часопіса «Эпізааталогія, імунабіялогія, фармакалогія, санітарыя». Ён з’яўляецца рэцэнзентам шэрагу кніг і афіцыйным апанентам многіх кандыдацкіх і доктарскіх дысертацый і інш. Асноўныя публікацыі ------------------- 1. Пракулевіч В. А. Ю. К. Фамічоў, Былінскі А. Ф. Уплыў УФ-апраменьвання донара на частату рэкамбінацыі пры бактэрыяльнай конъюгации // Веснік БДУ, сер. П, N2, 1974, с. 42-45. 2. Пракулевіч В. А. Варганов В. А. Ўплыў індукаваных структурных змяненняў у ДНК на стварэнне гетэрагеннай нашчадкаў пры бактэрыяльнай конъюгации // Сб. Структура і генетычныя функцыі біяпалімераў // Кіеў, Наукова думка, 1975, с. 30-34. 3. Пракулевіч В. А. Уплыў УФ-апраменьвання і апрацоўкі донарскіх бактэрый азоцістым іпрытам на этапы бактэрыяльнай кан’югацыі // Канд.дыс. Белдзяржуніверсітэт // Мн. 1975, 253 °C. (рук.). 4. Пракулевіч В. А. Ю. К. Фамічоў Перадача F°1ас-плазмиды Escherichia coli Да-12 бактэрыям роду Егwinia // Генетыка. 1978, т. 14. N11, с. 1892—1899. 5. Пракулевіч В. А. Ю. К. Фамічоў Кан’югацыйная перадача храмасамальных маркераў ў сістэме бактэрый Егwinia chrysanthei. Паведамл. I. Канструяванне штаму, здольнага перадаваць храмасому пры кан’югацыі // Генетыка, 1981, т. 17, N11, с. 2049—2052. 6. Пракулевіч В. А. Каровіна Н. А. Ю. К. Фамічоў Кан’югацыйная перадача храмасамальных маркераў ў сістэме бактэрый Егwinia chrysanthei. Паведамл. II. Характарыстыка донарскага штаму Erwinia сhrysаnthеmi ENA49 VY1-10 // Генетыка, 1982, т. 18, Т11, с. 1806—1810. 7. Пракулевіч В. А. Бялясава Н. А. Ю. К. Фамічоў Кан’югацыйная перадача храмасамальных маркераў ў сістэме бактэрый Егwinia chrysanthei. Паведамл. ІІІ. Генетычнае карціраванне сегмента храмасомы Егwinia chrysanthei ENA49 // Генетыка, 1983, т. 19, N11, с. 1624—1629 8. Пракулевіч В. А. Лысак У. В. Ю. К. Фамічоў Рэкамбінацыйна-дэфектны мутант Егwinia chrysanthei: сувязь з сінтэзам бактэрыяцына // Генетыка, 1983, т. 19, Т11, с. 1769—1777 9. Еўтушэнкаў А. Н. Пракулевіч В. А. Бялясава Н. А. Папова Л. Б. Ю. К. Фамічоў Мутанты Егwinia chrysanthei, дэфектныя па секрецыі пазаклеткавай эндапектатліаз // Мол, генетыка, мікрабіялогія і вірусалогія, 1984, N6, с. 11-15. 10. Пракулевіч В. А. Еўтушэнкаў А. Н. Ю. К. Фамічоў Рэгуляцыя сінтэзу пазаклеткавай эндапектатліазы бактэрыямі Егwinia chrysanthei ENA49 // Мол, генетыка, мікрабіялогія і вірусалогія, 1984,№ 8, с. 26-30. 11. Пракулевіч В. А. Бялясава Н. А. Ю. К. Фамічоў Кан’югацыйная перадача храмасамальных маркераў ў сістэме бактэрый Егwinia chrysanthei. Паведамл. IY. Кальцавая генетычная карта храмасомы Erwinia сhrysаnthеmi ENA49 // Генетыка 1984, т. 20, N12, с. 1961—1967 12. Пракулевіч В. А. Бялясава Н. А. Камара С. Ф. Кульба А. М. Ю. К. Фамічоў Роля транспазіцыі Tn1000 з F’1ас-плазміды ў храмасоме Егwinia chrysanthei ў фарміраванні донараў Нfг-тыпу // Генетыка, 1985, т. 21, N11, с. 1787—1793 13. Пракулевіч В. А. Ю. К. Фамічоў Феномены цямнавых рэпарацый ў Erwinia сhrysаnthеmi пасля УФ-апраменьвання // Мол, генетыка, мікрабіялогія і вірусалогія, 1986. N6,С. 11-14 14. Еўтушэнкаў А. Н. Пракулевіч В. А. Папова Л. Б. Ю. К. Фамічоў Штам бактэрый Егwinia chrysanthei УК ПМВ-2946 — прадуцэнтаў пазаклеткавай пектатліазы // Пол. рэш. па заяўцы N369886/31-13 ад 20.08.86 Спасылкі -------- * * * Архівавана 15 снежня 2018. * Архівавана 4 жніўня 2018. * Архівавана 9 верасня 2017. * Архівавана 1 верасня 2018.

**Военачальнік** — вышэйшы ваенны або ваенна-марскі начальнік (камандзір), на якога ўскладзены абавязкі кіравання войскамі, як у мірны, так і ў ваенны час. У Старажытнай Грэцыі і асабліва Рыме, а таксама ў перыяд новай і найноўшай гісторыі (XVI—XX стст.) пад гэтым паняццем меліся на ўвазе **военачальнікі** — камандуючыя буйнымі ваеннымі аб’яднаннямі, колькасцю не менш за 20 000 — 30 000 чал. і якасці стратэга, што яны праяўляюць у сваёй каманднай дзейнасці. Ва Узброеных сілах СССР военачальнікамі было прынята лічыць камандуючых войскамі франтоў, акруг, камандуючых флатамі, арміямі і флатыліямі, членаў ваенных саветаў, начальнікаў штабоў і родаў войскаў гэтых аператыўных аб’яднанняў і г. д. Паняцце «военачальнік» у шырокім разуменні з’яўляецца абагульняючым, у тым ліку для палкаводцаў і флатаводцаў. Аднак, у адрозненне ад вышэйпрыведзеных катэгорый, военачальнік не абавязкова адносіцца да ваенных лідараў, якія валодаюць талентам, які дазваляе ім з найбольшай эфектыўнасцю выкарыстоўваць наяўныя сілы і сродкі і менш або роўнымі сіламі наносіць паражэнне пераўзыходзячым сілам праціўніка пры вядзенні баявых дзеянняў (бітваў або ваенных аперацый). Гл. таксама ----------- * Армія * Маршал * Галоўнакамандуючы * Камандзір * Палкаводзец Спасылкі -------- * Военачальник (руск.) * Scientia rei militaris (к вопросу о профессионализме высших военачальников римской армии) (руск.)

14 чэрвеня 2023 года каля берагоў Грэцыя пацярпела крушэнне лодка, якая перавозіла мігрантаў. Меркавана 10 чэрвеня судна адправілася з Табрука, Лівія, яе пунктам прызначэння была Італія. У ноч на 14 чэрвеня яна перавярнулася ў міжнародных водах недалёка ад горада Пілас, Грэцыя. Большасць пасажыраў былі з Егіпта, Сірыі і Пакістана. Пасля крушэння пачалася маштабная выратавальная аперацыя з прыцягненнем берагавой аховы і ВМС, таксама ўдзел прымалі прыватныя судны. Колькасць пасажыраў на лодцы ацэньваецца ў 400—750 чалавек, паведамляецца аб выратаванні 104 з іх. Колькасць загінулых — 82 чалавекі, дакладная колькасць зніклых без вестак невядома. Каля 30 чалавек шпіталізаваны ў Пілосе. Чатыры чалавекі з сімптомамі пераахаладжэння былі дастаўлены верталётам у бальніцу горада Каламата. Урад Грэцыі абвясціў трохдзённую жалобу. Гэта здарэнне стала найбуйнейшым караблекрушэннем у Грэцыі з пачатку года, а таксама ацэньваецца як адно з самых смяротных у Еўропе за апошнія гады. Папярэдняй прычынай называецца перагружанасць. Гл. таксама ----------- * Караблекрушэнне ля Кратонэ (2023) Зноскі ------ 1. ↑ Seventy-nine dead and hundreds missing in 'one of Greece's biggest migrant tragedies' **(нявызн.)**, *BBC News* (14 чэрвеня 2023). Праверана 15 чэрвеня 2023. 2. 1 2 3 4 Tagaris, Karolina. At least 79 drown, hundreds missing in migrant shipwreck off Greece **(нявызн.)**, *Reuters* (14 чэрвеня 2023). Праверана 15 чэрвеня 2023. 3. 1 2 У берегов Греции перевернулась лодка с мигрантами из Северной Африки. Погибли больше 70 человек (руск.). *Meduza* (16 красавіка 2023). Праверана 15 чэрвеня 2023. 4. ↑ Death toll in Greece refugee boat tragedy soars to 78 (англ.). *Al Jazeera* (14 чэрвеня 2023). Праверана 15 чэрвеня 2023. 5. ↑ At least 79 people drown as refugee boat sinks off Greece **(нявызн.)**, *The Guardian* (14 чэрвеня 2023). 6. ↑ Dozens of migrants dead, fears for hundreds missing in Greece shipwreck (англ.). *France 24* (14 чэрвеня 2023). 7. ↑ At least 79 dead, hundreds missing in year’s deadliest wreck off Greece **(нявызн.)**, *Washington Post* (14 чэрвеня 2023). 8. ↑ У берегов Греции перевернулась лодка, погибли десятки человек (руск.). *Радио Озоди* (14 чэрвеня 2023).

пра гістарычную падзею гл. Першая Іўдзейская вайна. **«Іўдзейская вайна»** (**Гісторыя іўдзейскай вайны**; грэч. Φλαυίου Ἰωσήπου ἱστορία Ἰουδαϊκοῦ πολέμου πρὸς Ῥωμαίους βιβλία) — сямітомная кніга іўдзейскага гісторыка Іосіфа Флавія, яго першае сачыненне, напісанае на грэчаскай мове. Кніга была напісана прыкладна ў 75 годзе н.э. Першыя тамы ўяўляюць сабой гісторыю яўрэйскага народа з біблейскіх часоў. Наступныя кнігі апісваюць аблогу і разбурэнне Іерусаліма ў час Іўдзейскай вайны, перад якімі ідзе кароткі нарыс аб падзеях, што папярэднічалі вайне — ад узяцця Іерусаліма Антыёхам IV Епіфанам да адступлення ад Іерусаліма кіраўніка рымскай Сірыі Цэсція Гала і разгрому яго войскаў іўдзеямі. Гэта перамога пацягнула за сабой паўстанне іўдзеяў супраць рымскай улады, якое і стала прадметам апавядання ў апошніх пяці кнігах. Аўтар гэтай кнігі быў сведкай і ўдзельнікам апісаных падзей. Пасля паланення перайшоў на бок рымлян. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Іўдзейская вайна на Вікісховішчы | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | LibraryThing | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX2035124 · BNF: 12008314w · GND: 4211816-5 · LCCN: n88277065 · NLA: 35719405 · LIBRIS: 323283 · SUDOC: 050565419, 028199561 · VIAF: 177058742, 301677728, 668151002096530280007 | |

**Сцяпан Пятровіч Шупеня** (10 лістапада 1896, в. Нача, Крупскі раён — 10 жніўня 1979) — адзін з кіраўнікоў партыйнага падполля і партызанскага руху ў Баранавіцкай вобласці. Біяграфія --------- Член КПСС з 1926 года. З 1918 года ў Чырвонай Арміі, удзельнік грамадзянскай вайны. У 1935 годзе скончыў Камуністычны універсітэт нацыянальных меншасцей Захаду імя Мархлеўскага. У 1940—1941 гадах — першы сакратар Шчучынскага РК КП(б)Б. З ліпеня 1941 года ў тыле ворага. З 1942 года — упаўнаважаны ЦК КП(б)Б і ЦШПР па Шчучынскаму раёну; у красавіку — снежні 1943 года — кіраўнік Шчучынскага падпольнага міжрайпартцэнтра, у лістападзе 1943 — ліпені 1944 гадоў — сакратар Шчучынскага падпольнага РК КП(б)Б, адначасова з красавіка 1943 года — камандзір Шчучынскага партызанскага злучэння. З 19 сакавіка 1943 да ліпеня 1944 — член Баранавіцкага падпольнага абкама КП(б)Б. З 1944 года на партыйнай і савецкай рабоце. Член ЦК КПБ у 1949—1956 гадах, кандыдат у члены ЦК КПБ у 1956—1960 гадах. Дэпутат Вярхоўнага Савета БССР (1947—1959), Вярхоўнага Савета СССР (1954—1960). Памяць ------ Яго імя прысвоена сярэдняй школе вёскі Орля Шчучынскага раёна; на будынку школы ўстаноўлена мемарыяльная дошка. Ганаровы грамадзянін горада Шчучын. Літаратура ---------- * Беларусь у Вялікай Айчыннай вайне, 1941—1945: Энцыкл. / Рэдкал.: І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш.. — Мн.: БелСЭ, 1990. — 680 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-85700-012-2. 1. ↑

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Алешка. **Антон Антонавіч Алешка** (1 лютага 1913, в. Балотчыцы, цяпер Слуцкі раён — 13 верасня 1971) — беларускі пісьменнік. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сялянскай сям'і. Скончыў 2-гадовыя педагагічныя курсы пры Слуцкім педагагічным тэхнікуме (1931), да 1935 працаваў настаўнікам у мястэчку Лапічы (цяпер Асіповіцкі раён). Скончыў Ваенна-медыцынскую акадэмію  (руск.) (бел. ў 1941 годзе. У Вялікую Айчынную вайну ваяваў спачатку на Заходнім, а потым на 3-м Беларускім фронце. Пасля вайны служыў ваенным урачом у ваенна-паветраных сілах. Дэмабілізаваўся ў 1963. Жыў у Мінску. Член Саюза пісьменнікаў СССР з 1951. Творчасць --------- Дэбютаваў апавяданнямі ў 1932. У 1938—1939 апублікаваныя некалькі апавяданняў і аповесць «Маладосць» А. Алешкі (часопіс «Полымя»). Аўтар кніг аповесцей і апавяданняў «Раніца» (1949), «Іх першых вітае сонца» (1957), «Пяць сутак» (1959), «Над намі мільён вышыні» (1965), раман «Дарогі без слядоў» (1969), «Неба на замку» (выбранае, 1974, 1984). Асноўная тэма творчасці пісьменніка — жыццё і баявыя подзвігі савецкіх лётчыкаў. Узнагароды ---------- Узнагароджаны ордэнамі Чырвонага Сцяга, Айчыннай вайны II ступені, двума ордэнамі Чырвонай Зоркі, «Знак Пашаны» і медалямі. Зноскі ------ 1. 1 2 3 Алексютович Константин Андреевич // Биографический справочник. — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 19. — 737 с.. Літаратура ---------- * Антон Антонавіч Алешка // БЭ ў 18 тамах. Т.1, Мн. 1996, С.249 * Алешка Антон // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1992—1995. * Алешка Антон // Беларускія пісьменнікі (1917—1990): Даведнік / Склад. А. К. Гардзіцкі. Нав. рэд. А. Л. Верабей. — Мн.: Мастацкая літаратура, 1994. — 653 с.: іл. — ISBN 5-340-00709-X. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | GND: 1222626888 · ISNI: 0000 0004 1035 0135 · VIAF: 306146745 |

**Colt Detective Special** — цэльнарамны з вугляродзістай сталі кароткаствольны шасцізарадны рэвальвер з УСМ падвойнага дзеяння, у асяроддзі прыхільнікаў стралковай зброі адносіцца да класа «snubnosed», «snubbies» (бел.: «кірпаты») ці «belly guns» (бел.: літар. «зброя за пазухай»). Як вынікае з назвы **«Detective Special»**, зброя такога класа арыентавана на ўтоенае нашэнне і ўжыванне пераважна паліцыянтамі, апранутымі ў грамадзянскае — дэтэктывамі а таксама супрацоўнікамі спецслужбаў. Упершыню прадстаўлены ў 1927 годзе рэвальвер не быў падобны на існыя тады на рынку іншыя ўзоры стралковай зброі утоенага нашэння, якія мелі пераломную раму і маглі страляць маламагутнымі патронамі ці былі больш рэвальвераў з укарачвальным ствалом і дзяржальняй. Detective Special, магчыма, стаў першым цэльнарамным рэвальверам вышэйшага класа, з самага пачатку распрацоўкі прыстасаваным для ўтоенага нашэння, прызначаным для стральбы зараджаным у адкідальны налева барабан патронам .38Spl, прызнаным адным з самых магутных патронаў 1920-х гадоў. Гісторыя -------- Папярэднікам Detective Special з'яўляецца рэвальвер Colt Police Positive Special пад патрон .38 Special, які меў кампактную рамку. Джон Генры Фітцджэральд, які працаваў у кампаніі Colt Firearms, у 1920-я гады распрацаваў канцэпт кароткаствольнага «кірпатага» рэвальвера, які прадстаўляў мадыфікацыю Police Positive Special: яна заключалася ў пакарочванні ствала да 2 цаляў (каля 51 мм), пакарочванні дзяржальні з закругленнем вострых кутоў знізу, выдаленні спіцы курка і пярэдняй часткі спускавой клямары. Дзякуючы змененаму выгляду ўдарніка і рукаяці зброю можна было лёгка схаваць пад пінжаком, а верагоднасць яго выяўлення пры ператрусе зводзілася да мінімуму; адсутнасць спіцы курка дазваляла дастаць зброю без рызыкі зачапіцца за вопратку, а адсутнасць спускавой клямары дазваляла лягчэй націскаць на спускавы кручок не толькі людзям, у якіх былі доўгія і тоўстыя пальцы рук, але і тым, хто насіў пальчаткі. Выкарыстанне ------------ Дзякуючы добрым схаваным якасцям рэвальвера, Colt Detective Special выкарыстоўваўся ў якасці зброі ў асноўным паліцэйскімі дэтэктывамі ў цывільным, хоць ён таксама быў папулярным пазаслужбовым і рэзервовым агнястрэльнай зброяй сярод паліцэйскіх у форме. Яго выкарыстоўвалі целаахоўнікі для асабістай абароны і спартыўнай стральбы. Colt Detective Special быў папулярным зброяй да таго, як паўаўтаматычныя пісталеты замянілі рэвальвер ў многіх паліцэйскіх упраўленнях, урадавых установах і узброеных сілах. Зноскі ------ | ⛭Рэвальверы Colt | | --- | | * 1860 Army Model * 1851 Navy * Anaconda * Buntline * Cobra * Detective Special * Diamondback * Dragoon Revolver * Frontier Six-Shooter * King Cobra * M1861 Navy * M1889 * M1892 * M1905 New Marine * Model 1877 * New Service * Official Police * Paterson * Pocket Percussion Revolvers * Police Positive * Police Positive Special * Python * Single Action Army * Trooper * Walker * Colt М1917 | 1. ↑ *Association, National Rifle*. An Official Journal Of The NRA | The Fitz Special (англ.). *An Official Journal Of The NRA*. Праверана 26 кастрычніка 2023.

21 чэрвеня 2023 года адбыўся выбух газу ў рэстаране барбекю Fuyang (富洋烧烤店), раён Сінцін, правінцыя Іньчуань, Нінся-Хуэйскі аўтаномны раён Кітая. 31 чалавек загінуў і сем атрымалі раненні. Выбух стаў самым смяротным у краіне з 2019 года, калі падчас аналагічнага здарэння на хімічным заводзе ва ўсходняй правінцыі Цзянсу загінулі 78 чалавек. Здарэнне -------- Выбух адбыўся каля 20:40 па мясцовым часе. У будынку пачаўся пажар, а вуліцу ўсыпала аскепкамі шкла і іншым смеццем. На месца накіраваліся больш за 100 пажарных і 20 адзінак тэхнікі. Сярод ахвяр былі старшакласнікі і пенсіянеры, большасць з якіх загінулі ў выніку ўдыхання дыму. Загінуў як мінімум 31 чалавек. Таксама пацярпелі сем чалавек, адзін у цяжкім стане. За гадзіну да гэтага супрацоўнік рэстарана выявіў пах уцечкі. Пасля гэтага ён заўважыў пашкоджаны клапан на баку са звадкаваным газам, але было ўжо позна. Наступствы ---------- Генеральны сакратар Камуністычнай партыі Сі Цзіньпін заклікаў прыкласці максімум намаганняў для аказання медыцынскай дапамогі пацярпелым і ўзмацнення мер бяспекі. 22 чэрвеня ўлады Іньчуаня паабяцалі пачаць расследаванне ў адпаведных галінах, каб пазбегнуць падобных бедстваў у будучыні. Дзевяць чалавек, уключаючы ўладальніка рэстарана, акцыянераў і персанал, былі затрыманы паліцыяй, а іх фінансавыя актывы былі замарожаны. Улады правінцыі таксама перасялілі 64 сям’і з суседніх жылых комплексаў у гасцініцы. Заўвагі ------- 1. ↑ *Dang, Yuanyue*. 9 held after China restaurant gas tank blast kills 31 on eve of festival. live **(нявызн.)**. *South China Morning Post* (22 чэрвеня 2023). Архівавана з першакрыніцы June 22, 2023. 2. ↑ *Yeung, Jessie*. 31 dead after gas explosion at barbecue restaurant in China. live **(нявызн.)**. *CNN* (22 чэрвеня 2023). Архівавана з першакрыніцы June 22, 2023. 3. 1 2 3 4 Yong, Nicholas. Yinchuan: China restaurant gas explosion kills 31 **(нявызн.)**, *BBC News* (22 чэрвеня 2023). 4. ↑ Woo, Ryan. Blast at BBQ shop in northwest China kills 31 **(нявызн.)**, *Reuters* (June 22, 2023). 5. ↑ Meer dan dertig doden na explosie in restaurant in China (гал.). *NOS* (22 чэрвеня 2023). 6. ↑ Cooking gas explosion kills 31 people at a barbecue restaurant in northwestern China **(нявызн.)**, *NPR* (22 June 2023). 7. ↑ Explosion at Chinese restaurant kills 31 people **(нявызн.)** (June 22, 2023). 8. ↑ 应急管理部工作组在宁夏银川市指导燃气爆炸事故应急处置工作 **(нявызн.)** (22 чэрвеня 2023). 9. ↑ *China: blast at Yinchuan barbecue restaurant kills dozens – video*. 10. 1 2 31 dead, 7 hurt in blast in Ningxia **(нявызн.)**, *China Daily* (22 June 2023). 11. ↑ At least 31 dead after gas explosion at China barbecue restaurant **(нявызн.)**. *Al Jazeera* (22 чэрвеня 2023).

| Тэатры ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны | | --- | | **Еўропа** Балканы — ✰ Італія — Заходняя Еўропа — Усходняя Еўропа **Блізкі Усход**Аравія — Паўднёвая Аравія — Каўказ — Сінай і Палестына — Месапатамія — Персія — Дарданэлы **Афрыка** Паўднёва-Заходняя Афрыка — Тагаленд — Камерун — Усходняя Афрыка — Паўночная Афрыка **Азія і Ціхі Акіян** Самоа — Цындаа — Мікранезія **Вайна на моры**Атлантыка — Міжземнае мора — Ціхі і Індыйскі акіяны | **Пе́ршая сусве́тная вайна́** — вайна двух геапалітычных блокаў, Антанты і Цэнтральных дзяржаў (28 ліпеня 1914 — 11 лістапада 1918). Гэтая назва ўмацавалася ў гістарыяграфіі толькі пасля пачатку Другой сусветнай вайны ў 1939 годзе. У міжваенны перыяд ужывалася назва «**Вялікая вайна**» (англ.: the Great War, фр.: La Grande guerre), часам «**Сусветная вайна**» (ням.: der Weltkrieg), у Расіі яе часам называлі «**Другой Айчыннай**»; затым у СССР — «**імперыялістычнай вайной**». Непасрэднай нагодай да вайны паслужыла Сараеўскае забойства 28 чэрвеня 1914 года аўстрыйскага эрцгерцага Франца Фердынанда сербскім студэнтам Гаўрылам Прынцыпам, які быў членам тэрарыстычнай арганізацыі «Млада Босна». Першапачаткова вайна вялася 8 дзяржавамі, у канцы — 38 дзяржавамі з агульнай колькасцю насельніцтва звыш 1,5 млрд чал. Доўжылася 51 месяц і 2 тыдні, чалавечыя страты ўсіх бакоў каля 9,5 млн забітых, каля 20 млн параненых. У выніку вайны спынілі сваё існаванне тры імперыі: Расійская, Аўстра-Венгерская і Асманская. Назва ----- Сучасную назву вайны даў афіцэр брытанскай арміі і ваенны журналіст Чарлз Рэпінгтан у сваёй публікацыі ў «Morning Post» у 1918 годзе — *«World War One»*. Прычыны ------- Асноўны артыкул: **Прычыны Першай сусветнай вайны** ### Перадгісторыя Канадскі плакат, што заклікае франкаканадцаў да ўступлення ў армію Венскі кангрэс, які тэрытарыяльна ўпарадкаваў Еўропу, не даваў правоў на самавызнанне і свабоду «іншым» народам, пакідаючы ім месца пад патранажам магутных дзяржаў. Доўгі час пастанаўленні кангрэса існавалі дзякуючы так званаму Свяшчэннаму саюзу, але з часам паміж еўрапейскімі краінамі сталі ўзнікаць непаразуменні. Аб’яднанне Італіі ў 1861 годзе і Германіі ў 1871 годзе, дасягнутыя нацыяналістамі, прывялі да перастаноўкі сіл. У выніку франка-прускай вайны, Францыя страціла на карысць Германіі Эльзас і Латарынгію, што пасеяла сярод французаў жаданне помсты суседзям. У Аўстра-Венгрыі і на Балканах усе часцей узнікалі канфлікты этнічнага характару. У асноўным хваляванні адбываліся ў паўднёвай частцы імперыі, якую насялялі славяне, прыхільнікі панславізму, пашыранага Сербіяй і Расіяй. Аналагічнай дактрынай панславянізму, з’яўлялася дактрына пангерманізму, якая была пашырана сярод урадаў Германіі і Аўстра-Венгрыі, што, безумоўна, вяло да абастрэння супярэчнасцяў. Адным з фактараў напружання паміж дзяржавамі быў імперыялізм. У выніку прагрэса індустрыяльнай рэвалюцыі Вялікабрытаніі, Францыі і Германіі былі неабходны вялікія рынкі збыту для сваіх тавараў, колькасць якіх штогод павялічвалася. Гэтыя краіны актыўна ўдзельнічаюць у эканамічнай экспансіі Афрыкі, Азіі і Акеаніі. Англія і Францыя здолелі мірна вырашыць пытанні, датычныя сваіх калоній. Але яны не хацелі мірыцца з агрэсіўнай каланіяльнай палітыкай Другога Рэйха, што яшчэ больш павялічвала напружанне. На Блізкім Усходзе за распадам Асманскай імперыі ўважліва сачылі Расія і Аўстра-Венгрыя, якія рыхтаваліся да падзелу тэрыторый саслабелага суседа. Пад канец 19 ст. узнікла новая сацыяльная і філасофская дактрына, якая атрымала назву «Сацыяльны дарвінізм». Паводле гэтай тэорыі, усе нацыі, народы і этнічныя групы павінны былі весці канкурэнцыю за сусветнае лідарства. Будавалася гэтая тэорыя на думках Дарвіна, а менавіта на біялагічнай эвалюцыі і міжвідавай канкурэнцыі, што разумелася як «выжыванне найбольш прыстасаваных». Такая ідэалогія выдатна спалучалася з імперскай палітыкай, якую праводзілі еўрапейскія дзяржавы. Апраўданая жорсткая «бітва за выжыванне» паміж краінамі, вымушала мацнейшых «з’ядаць» слабейшых, што пазней, у міжваенны перыяд, дало пачатак нацыскаму расізму. Сацыяльны дарвінізм таксама служыў апраўданнем каланізацыі ў Азіі і Афрыцы. У дадатак, у такіх краінах як Аўстра-Венгрыя і Германія, шла барацьба паміж германскай і славянскай культурамі. Менавіта ў гэты час ваенная перавага над суседзямі стала галоўным фактарам развіцця для шматлікіх еўрапейскіх цывілізацый. Такая філасофія была каталізатарам для фармавання патрабавальных адносін паміж дзяржавамі. Большасць краін пачала праводзіць агрэсіўную прапагандысцкую кампанію, выклікаючы такім чынам у грамадстве нянавісць і агрэсію да супернікаў. Любыя дыпламатычныя крокі разглядаліся як правакацыя. ### Унутраная палітыка Германіі На парламенцкіх выбарах 1912 года ў Германіі, адносна вялікую колькасць галасоў атрымала партыя левых сацыял-дэмакратаў (Сацыял-дэмакратычная партыя Германіі). Прускія юнкеры, якія склалі большасць новага парламента, асцерагаючыся росту папулярнасці левых, імкнуліся адцягнуць увагу грамадства ад палітычных спраў. Правыя пачалі шукаць знешняга канфллікту, які б з’яднаў народ і выклікаў патрыятычныя пачуцці да ўрада. Некаторыя крыніцы сцвярджаюць, што шматлікія прускія кансерватары выступалі супраць любых ваенных дзеянняў, нават пераможных, лічачы што вайна можа выклікаць рэвалюцыйны настрой, калі б яна была доўгай і знішчальнай. ### Крах саюзаў Мікалай II, імператар расійскі Першая сусветная вайна часткова была справакавана існаваннем двух варожых саюзаў: Антанты (Велікабрытанія, Францыя і Расія) і Траістага саюза (Германія, Аўстра-Венгрыя і Італія), які ўзнік дзякуючы канцлеру Рэйха — Бісмарку пасля франка-прускай вайны. Бісмарк, жадаючы ізаляваць Францыю, у 1879 годзе заключыў з Аўстра-Венгрыяй ваенную дамову супраць Расіі (у выпадку вайны паміж Германіяй і Францыяй, Аўстра-Венгрыя павінна была захоўваць нейтралітэт). У 1882 годзе, скарыстаўшыся сітуацыяй, "жалезны канцлер" уцягнуў у альянс Італію, якая была незадаволена захопам французамі Тунісу. Італія павінна была застацца нейтральнай, калі б Расія атакавала Аўстра-Венгрыю. А немцы і аўстра-венгры, у сваю чаргу, згаджаліся дапамагчы італьянцам у выпадку напада французаў. Тым часам адносіны паміж Аўстра-Венгрыяй і Расіяй пагаршаліся праз сітуацыю на Балканах. Яшчэ перад адстаўкай Бісмарк заключыў з Расіяй мірную дамову, паводле якой абодва бакі мусілі захоўваць нейтралітэт у выпадку, калі адзін з бакоў знаходзіцца ў стане вайны. Але на змену Бісмарку прыйшоў Вільгельм II (20 сакавіка 1890 года), які крута змяніў кірунак знешняй палітыкі Рэйха. Новыя прадстаўнікі ўрада былі нецярпімыя да славян, а менавіта да Расіі. Такім чынам нядаўняя мірная дамова не мела шанцаў на далейшае існаванне. Францыя скарыстала магчымасць і знайшла сабе новага саюзніка ў асобе Мікалая II, рускага цара, заключыўшы з ім шэраг абарончых трактатаў у 1892 годзе. Тым часам Вялікабрытанія пачала насцярожана ставіца да нямецкіх палітычных праграм, у прыватнасці велізарнага пашырэння германскага флоту, якое ставіла пад пагрозу панаванне англійскага флоту. У 1904 годзе Францыя і Вялікабрытанія вырашылі пераадолець узаемную варожасць і аб’яднацца ў палітычна-ваенны саюз, які атрымаў назву Антанта. У 1907 годзе да саюзу далучылася Расія. Вялікабрытанія таксама мела саюзныя адносіны з Японіяй. Так Еўропа ў пачатку ХХ стагоддзя была падзелена на два варожыя лагеры: Антанта і Траісты саюз. ### План Шліфена Асноўны артыкул: **План Шліфена** Напружанне нарастала, вайны было не пазбегнуць. Тэарэтыкі пачалі распрацоўваць ваенныя планы. Большасць з іх лічыла, што для перамогі неабходна напасць першым і такім чынам атрымаць перавагу над праціўнікам. Для ажыцяўлення гэтага плана, неабходна было як мага хутчэй аб’явіць мабілізацыю і не апынуцца ў абароне. Нямецкае вярхоўнае кіраўніцтва, у выпадку вайны паміж дзяржавамі, разлічвала хутка разабрацца з Францыяй, для таго каб Расія не паспела мабілізаваць свае велізарныя чалавечыя рэсурсы. Пасля ліквідацыі аднаго праціўніка, усе нямецкія войскі павінны былі перайсці на ўсходні фронт. Ня гледзячы на тое, што план бліцкрыга быў распрацаваны яшчэ ў 1905 годзе графам Адольфам Шліфенам, нямецкае кіраўніцтва ўскладала на яго вялікія надзеі, асабліва пасля руска-японскай вайны, якая выявила слабыя месцы царскай Расіі. ### Гонка ўзбраенняў Еўропа рыхтавалася да вайны. Большасць краін увялі воінскую павіннасць і распрацавалі планы дзеянняў на выпадак пачатка канфлікту. Тэхналагічнае і арганізацыённае развіццё прывялі да стварэння генеральных штабаў з выразным раскладам для мабілізацыі і наступальных аперацый. Войскі Францыі і Германіі павялічылі сваю колькасць амаль што ўдвая. Гонка ўзбраенняў на моры была відавочнай, асабліва паміж Велікабрытаніяй і Германіяй. Першая дзеля забеспячэння марскога панавыання распрацавала новыя мадэлі ваеннай марской тэхнікі, як вынік - стварэнне ў 1906 годзе дрэдноўтаў Джонам Фішарам. Вайна 1905 года паміж Расіяй і Японіяй паказала ўсю моц сучаснага флоту і падштурхнула еўрапейскія дзяржавы да стварэння вялікай колькасці браніраваных, буйнакаліберных караблёў. Калі Велікабрытанія павялічыла вытворчасць ваенных судоў, Германія ў адказ зрабіла тое ж, наладзіўшы вытворчасць дрэдноўтаў. Між тым, міжнародныя высілкі былі накіраваныя на спыненне і запавольванне гонкі ўзбраення, у тым ліку Гаагскія канвенцыі 1899 і 1907 гадоў, якія на жаль не мелі поспеху. ### Мараканскі і Балканскі крызісы Палітычная карта Еўропы, 1914 Асноўныя артыкулы: **Першы Мараканскі крызіс**, **Балканскія войны** і **Захоп Марока Францыяй** Інтарэсы еўрапейскіх дзяржаў яшчэ больш разышліся падчас Мараканскага і Балканскага крызісаў. У 1905 годзе Германія падтрымала Марока на шляху да незалежнасці, афрыканскую калонію, якую Брытанія перадала пад пратэктарат Францыі ў 1904 годзе. У германска-французскім канфлікце англічане занялі французскі бок, а вайны ўдалося пазбегнуць дзякуючы канферэнцыі ў Альхесірасе ў 1906 годзе, на якой Марока было замацавана за Францыяй. Іншы канфлікт быў справакаваны Аўстра-Венгрыяй, якая ў 1908 годзе анэксавала былую турэцкую правінцыю — Боснію. Пасля гэтай падзеі так званы «вялікасербскі рух» паставіў перад сабою мэту здабыць славянскую Боснію, абвастрыўшы такім чынам адносіны Аўстрыі і Сербіі. Расія, звязаная з Сербіяй саюзам, падтрымала яе ў спрэчцы і аб’явіла мабілізацыю. Але пачатак вайны гэтым разам быў адкладзены, бо Расія вырашыла выйсці з канфлікту. Тым не менш аўстра-рускія адносіны засталіся вельмі напружаннымі. Другі мараканскі крызіс успыхнуў у 1911 годзе, калі немцы адправілі сваіх кананераў у Агадзір, у адказ на ўвод французскіх войскаў у сталіцу Марока, горад Фес. Гэтыя войскі павінны былі абараняць еўрапейскіх жыхароў Феса ад мараканцаў, патрабуючых незалежнасці. Аднак Германія палічіла гэта парушэннем Альхесірасскага пагаднення. Англія зноў заняла бок Францыі і засцерагла Германію ад неразважлівых крокаў. Германія атрымала частку Французскай Экватэрыяльнай Афрыкі, а Францыя атрымала поўны пратэктарат над Марока. Тым часам на Балканах успыхнулі дзве вайны, пад час якіх Грэцыя, Сербія і Балгарыя спачатку занялі амаль усю еўрапейскую тэрыторыю Турцыі, а пасля прыняліся дзяліць паміж сабою здабытую тэрыторыю (Грэцыя, Сербія і Румынія супраць Балгарыі). Таксама абвастраліся аўстра-сербскія стасункі, у прыватнасці Аўстра-Венгрыя вымусіла сербаў саступіць некаторыя тэрыторыі, здабытыя падчас нядаўніх балканскіх войн. ### Сараеўскае забойства Гаўрыла Прынцып Асноўны артыкул: **Сараеўскае забойства** 28 чэрвеня 1914 года эрцгерцаг аўстрыйскі Франц Фердынанд, нашчадак аўстрыйскага стальца, быў застрэлены ў баснійскім Сараеве. На той час Боснія была заселена шматлікімі этнічнымі сербамі. Забойцам быў Гаўрыла Прынцып — сербскі нацыяналіст, які належаў да тэрарыстычнай арганізацыі "Чорная рука". Адразу пасля забойства Германія выказала падтрымку Аўстра-Венгрыі ў любых дальнейшых дзеяннях, тым самым правакуючы яе на ваенны канфлікт з Сербіяй. Між тым Францыя выказала падтрымку Расіі. Аўстра-Венгрыя, інфармаванная, што ініцыятарам забойства быў сербскі ўрад, выдвінула Сербіі непрымальны ўльтыматум, які фактычна пазбаўляў краіну суверэнітэту. Сербія пагадзілася амаль на ўсе пункты, у тым ліку адмаўлялася ад любых правоў на Боснію і давала згоду на ўласнае аўстрыйскае расследаванне сараеўскага забойства, аднак адхіліла запыт, паводле якога аўстрыйская паліцыя мела права дзейнічаць у сваіх інтарэсах на тэрыторыі Сербіі. Аўстра-Венгрыя палічыла адказ нездавальняючым. ### Пачатак вайны 28 ліпеня 1914 года Аўстра-Венгрыя аб’явіла вайну Сербіі. 29 ліпеня Расія яб’яўляе частковую мабілізацыю, але толькі супраць Аўстра-Венгрыі, і ў якасці крока падтрымкі Сербіі. Аднак пасля абвяшчае ўсеагульную мабілізацыю. 31 ліпеня Германія пагражае Расіі вайной у выпадку далейшага правядзення поўнай мабілізацыі. У дадатак Францыя таксама абвяшчае ўсеагульную мабілізацыю. 1 жніўня Другі Рэйх аб’явіў вайну Расіі, а двума днямі пазней - Францыі. Нямецкае ўварванне ў Бельгію, са скасаваннем яе незалежнасці, вымусіла Брытанію 4 жніўня абвясціць вайну Германіі. Да вайны таксама далучылася Японія, якая мела дамову з Англіяй. 6 жніўня Аўстра-Венгрыя аб’явіла вайну Расійскай імперыі. Развіццё падзей --------------- Першыя ваенныя дзеянні пачаліся ў Афрыцы і Ціхаакіянскім рэгіёне, у калоніях і залежных тэрыторыях еўрапейскіх краін. 8 жніўня 1914 года злучаныя брытанскія і французскія сілы нанеслі ўдар па нямецкаму пратэктарату Тога, што ў Заходняй Афрыцы. Пасля, 10 жніўня нямецкія войскі атакавалі Паўднёвую Афрыку — частку брытанскай каланіяльнай імперыі. Новая Зеландыя (адзін з англійскіх дамініёнаў), 30 жніўня акупавала нямецкія астравы Самоа (дакладней іх заходнюю частку). 11 верасня, для падтрымкі Рэйха, аўстралійскі ваенна-марскі флот і сухапутныя сілы высадзіліся на востраве Новая Памеранія (сёння Новая Брытанія), які з’яўляўся часткай нямецкай Новай Гвінеі. На працягу некалькіх месяцаў сілы Антанты або выціснулі, або прынялі капітуляцыю ад усіх нямецкіх войск размешчаных у Ціхаакіянскім рэгіёне (большасць астравоў была занята Японіяй). Войска Рэйха аказала жорсткае супраціўленне толькі ў некаторых рэгіёнах Афрыкі (галоўным чынам на тэрыторыі сучаснай Танзаніі). Нямецкія салдаты адпраўляюцца на фронт. Надпіс на вагоне "*З Мюнхена праз Мец у Парыж*" У Еўропе арміі цэнтральных дзяржаў Германіі і Аўстра-Венгрыі пакутавалі ад адсутнасці супрацоўніцтва паміж штабамі ваеннай выведкі, і таму часта саюзнікі нават не ведалі аб узаемных планах дзеянняў. Спачатку Германія гарантавала падтрымку аўстрыйцам падчас уварвання Аўстра-Венгрыі ў Сербію, аднак абяцанні не перараслі ў рэальныя дзеянні. Аўстра-Венгрыя спадзявалася, што Германія здолее забяспечыць абарону паўночнай мяжы ад Расіі. Аднак нямецкае ваеннае кіраўніцтва найперш разлічвала ўсімі сіламі атакаваць заходні фронт, то бок - Францыю. Гэтыя ўзаемныя непаразуменні прывялі да перафармавання аўстрыйскай арміі з поўдня на поўнач, каб супрацьстаяць расійскаму войску. Аднак пры ракіроўцы 12 жніўня аўстрыйцы натрапілі на сербскія сілы і, распачаўшы бітву, былі пераможаны. З цягам часу сербы занялі відавочна абарончую пазіцыю у адрознені ад аўстрыйцаў, якія 16 жніўня спрабавалі прабіць сербскія гарнізоны. Падчас аднаго з жорсткіх начных баёў сербы нечакана атрымалі падтрымку пад кіраўніцтвам Сцепа Сцепановіча. Праз тры дні аўстра-венгры былі вымушаны адступіць за Дунай, нясучы пры гэтым вялікія людскія страты ў 21000 чалавек, пры 16000 з сербскага боку. Гэта была першая вялікая перамога Антанты з пачатку вайны. Аўстрыйцы не здолелі дасягнуць галоўнай мэты — ліквідацыі паўднёвага фронту. Выявілася, што без нямецкай дапамогі Аўстра-Венгрыя не зможа весці вайну на два бакі (з Сербіяй і Расіяй). Нямецкі план прадугледжваў накіраваць усе сілы на Францыю, каб у хуткім часе пазбавіць яе ўдзелу ў вайне. А затым накіраваць усю армію супраць Расіі. Згодна плану Шліфена напад на Францыю павінны быў адбыцца з поўначы, праз тэрыторыю Бельгіі. У мэтах выканання плана нямецкае кіраўніцтва даслала бельгійскаму ўраду ноту, у якой змяшчала патрабаванне на дазвол знаходжання нямецкіх войск на тэрыторыі Бельгіі. Бельгійскі ўрад адмовіў немцам, у адказ на што войска Германіі ўварвалася ў краіну, захапіўшы пры гэтым Люксембург. Немцы не прадугледжвалі моцнага супрацьстаяння, якое яны сустрэлі каля горада Ліеж, дзе знаходзілася ваеннае ўмацаванне. Імператарская армія, аднак, не зважаючы на бельгійскі супраціў прасоўвалася ў кірунку Францыі. Велікабрытанія ў дапамогу свайму саюзніку выслала экспедыцыйны корпус, які накіраваўся на ўсход. 21 жніўня 1914 года быў забіты першы брытанскі салдат. Адбылося гэта паблізу Монса. Заходні фронт ------------- Асноўны артыкул: **Заходні фронт Першай сусветнай вайны** ### 1914 год – нямецкае ўварванне ў Бельгію і Францыю Заходні фронт, 1914 год Першай бітвай на тэрыторыі Бельгіі была аблога Льежа, якая працягвалася з 5 па 16 жніўня. Пасля падзення гарадской крэпасці бельгіскае войска адступіла ў кірунку Антверпена і Намюра. Асноўнае нямецкае войска, якое імкнулася прарвацца на тэрыторыю Францыі, абмінула бельгійскую армію, якая стала цяпер сур’ёзнай пагрозай для нямецкага тылу. З гэтай прычыны горад Намюр быў узяты ў аблогу, якая цягнулася з 20 па 23 жніўня. Французскі наступальны план (План XVII) прадугледжваў здабыццё Эльзаса і Латарынгіі. 14 жніўня пачалося ажыццяўленне плана праз атаку французаў на Сарбур у Латарынгіі і Мюлуз у Эльзасе. Французы здолелі здабыць першы горад і дайсці да ракі Саар, аднак пазней яны былі адкінуты з гэтага рэгіёна. Ужо 20 жніўня нямецкай контратакай быў захоплены Сарбур. Акрамя таго, першапачаткова здабыты французскім войскам Мюлуз, быў пакінуты імі з-за пагрозы знішчэння латарынгскіх ваенных аддзелаў. Нямецкія салдаты на бельгійскай мяжы Пасля перасячэння Бельгіі і Люксембурга кайзераўская армія падступіла да граніцы Паўночнай Францыі, дзе сутыкнулася з аб’яднаным войскам французаў і брытанцаў. Пачаўся шэраг памежных бітваў. Асноўныя баі разгарнуліся ў раёне Шарлеруа і Монс. Пасля шэрага параз урад саюзнікаў абвясціў генеральнае адступленне, падчас якога адбыліся бітвы пры Ле-Като, першая бітва на Марне і аблога Мабёжа. Перадавыя нямецкія батальёны знаходзіліся ўжо на адлегласці 70 км ад Парыжа, як нечакана два корпусы былі пераведзены ва Усходнюю Прусію, што значна паслабіла наступ на французскую сталіцу. У гэтай сітуацыі немцы былі вымушаны адступіць на поўнач ад ракі Эна, дзе войска і замацавалася. Такім чынам з гэтага моманту на Заходнім фронце пачынаецца статычнае вайна, якая працягнецца яшчэ тры гады. За гэты перыяд была вельмі моцна развіта сістэма траншэй і акопаў, якія цягнуліся ад Ла-Манша да швейцарскай мяжы. ### 1915 год Заходні фронт 1915-1916 Лінія фронту цягнулася паміж паўночным узбярэжжэм і Вагезамі, і насіла імя Наён (ад назвы захопленага немцамі тутэйшага горада). Брытанцы імкнуліся прарвацца з поўначы і рухацца ў кірунку Артуа, у той час калі французы атакавалі б Шампань. 10 сакавіка сілы саюзнікаў распачалі вялікі наступ. Англійскае войска рушыла ў атаку, імкнучыся авалодаць узвышшам Аўберс. Атаку праводзілі чатыры дывізіі, займаючы тэрыторыю шырынёй каля трох кіламетраў. Перад наступам нямецкім пазіцыі апынуліся пад шчыльным артылерыйскі абстрэлам, які цягнуўся паўгадзіны. Пачатак аперацыі суправаджаўся поспехам: ужо праз чатыры гадзіны былі захопленыя бліжэйшыя вёскі. Аднак атака была прыпынена у сувязі з папаўненнем боепрыпасаў. Гэты момант дазволіў немцам сцягуць рэзервы і зладзіць контратаку, дзякуючы якой было адбіта ўзвышша Аўберс. Нямецкае камандаванне імкнулася ўтрымаць нязменнай сітуацыю на фронце і адначасова рыхтавала наступ у раёне горада Іпр, які брытанцы захапілі яшчэ ў лістападзе 1914 года падчас першых сутычак у гэтым рэгіёне. Атака мела на мэце адцягнуць увагу ад галоўнага ўдару, што мусіў адбыцца на Усходнім фронце, падарваць ажыццяўленне франка-брытанскіх планаў, а таксама выпрабаваць новую зброю. Пасля двухдзённай бамбардзіроўкі, 22 красавіка 1915 года, нямецкія войскі распылілі хлорны газ, які быў знесены ветрам да брытанскіх акопаў. Зялёна-жоўтая хмара прынесла абаронцам смяротна-задушлівы эфект, сярод войску пачалася паніка. Людзі кінуліся наўцёкі, што прывяло да ўтварэння трохкіламетровага прабою ў абарончых камунікацях саюзнікаў. Аднак немцы не валодалі дастатковымі сіламі, каб выкарыстаць сітуацыю. Хутка падцягнутыя канадскія войскі здолелі ўзяць сітуацыю ў свае рукі і запаволіць падыход праціўніка. Гэтая бітва стала першай, дзе была ўжыта газавая зброя (немцы выкарысталі 168 тон атрутнага хлору), якая ўнесла 5000 жыццяў. Праз два дні хімічная зброя была знoў ужыта, што прывяло да адступлення войск Антанты. Аднак і гэты поспех немцы не здолелі скарыстаць. 27 красавіка саюзнікі ўжылі новыя метады абароны ад атрутных газаў, непадалёк Іпра, пяхота 16-й ірландскай дывізіі нягледзечы на распылены хлор здолела застацца і весці абарону на сваіх пазіцыях. Увосень 1915 года падчас баёў у небе усё часцей сталі з’яўляцца самалёты. Да гэтага моманту самалёты ўжываліся пераважна для назірання і фатаграфавання пазіцый ворага. Аднак немцы пераабсталявалі свае машыны пад знішчальнікі, усталяваўшы другому пілоту кулямёт, што дало велізарную перавагу над разведвальнымі самалётамі брытанцаў і французаў. У верасні саюзнікі правялі новую наступальную аперацыю, французы атакавалі Шампань, брытанцы Лоас. Французскае камандаванне амаль на працягу ўсяго лета рыхтавалася да наступу, пры гэтым брытанцы занялі абарончую пазіцыю на доўгім прамежку фронта, імкнучыся прапусціць французаў наперад. Артылерыйскі абстрэл нямецкіх пазіцый распачаўся 22 верасня. Галоўны ўдар быў прызначаны на 25 верасня. Немцы прадбачылі сцэнарый наступу і былі гатовыя да атакі праціўніка: за галоўнай лініяй акопаў былі пабудаваны дадатковыя абарончыя пазіцыі, што дасягалі трох кіламетраў у глыбіню абароны. Гэта дазволіла ім затрымаць французаў, якія імкнуліся аднавіць атаку да лістапада. Таксама 25 верасня, пачалася атака брытанцаў на Лоас, якая галоўным чынам мела на мэце падтрымку наступу французаў. Брытанскай атацы папярэднічала чатырохдзённая артылерыйская выведка агнём, пад час якой было скарыстана 250000 снарадаў і больш за 5000 капсул з хлорам. Галоўныя ўдарныя сілы наступу складаліся з двух корпусаў і двух дадатковых корпусаў, якія імітавалі наступленне на Іпр. Брытанцы, распачаўшы наступленне, панеслі тут вялікія страты, дасягнуўшы нязначнага поспеху. Гэта было абумоўлена ўдалым размяшчэннем нямецкіх кулямётных разлікаў. Аднак новая атака 13 кастрычніка прынесла больш плёну. ### 1916 год — вайна на знясіленне Нямецкі шэф штаба — Эрых фон Фалькенхайн сцвярджаў, што калі французы будуць працягваць несці такія вялізныя страты, гэта можа прывесці да іх знясілення і поўнай капітуляцыі. У пачатку 1916 года немцы пачалі рыхтавацца да поўнамаштабнай контратакі, сцягнуўшы ў раён Вердэна пяхоту і паветранныя сілы. Вердэн з’яўляўся добраўмацаванай крэпасцю, акружанай кальцом абарончых фартоў; суцэльны комплекс заставаўся, бадай што, апошняй перашкодай на шляху ў Парыж. Вялікая роля адводзілася нямецкай авіяцыі, якая на пачатку вайны здолела знішчыць большасць самалётаў саюзнікаў, што давала ёй магчымасць панавання ў паветры над крэпасцю і вольнага маніпулявання нямецкіх бамбардзіроўшчыкоў і самалётаў-разведнікаў. Дзякуючы гэтаму артылерыйскі абстрэл быў досыць дакладным. Але пасля з’яўленнія ў маі ў небе над Вердэнам французскай эскадры пераследу *Nieuport* паветраныя сутычкі перараслі ў бітвы беспрэцэдэнтных маштабаў. Кожны з бакоў спрабаваў атрымаць кантроль у паветры, свабодна выконваць паветраную выведку і бамбардзіроўку пазіцый праціўніка. 21 лютага нямецкія войскі абрынулі на Вердэн ураганны агонь, правёўшы дзевяцігадзінны артылерыйскі абстрэл. Аднак, калі нямецкая пяхота пайшла ў атаку, спадзяючыся, што артылерыя знішчыла ўсё жывое на ўмацаваных лініях французскіх войск, яна неспадзявана сутыкнулася з інтэнсіўным агнём французаў. Немцы штораз аднаўлялі наступ. Яны пачыналі з артылерыйскай падрыхтоўкі, падвяргаючы французскія пазіцыі мацнейшаму абстрэлу. Пасля шматмесячных крывавых баёў немцы здолелі дабіцца толькі нікчэмнага прасоўвання. Авалодаць Вердэнам і прарваць французскі фронт яны так і не здолелі, нягледзечы на велізарныя страты. Увосень французы сутыкнуліся з праблемай утрымання сваіх пазіцый. З мэтай даць адпачынак французскім войскам, якія знаходзіліся ў раздробленым стане, брытанцы арганізавалі наступленне, якое павінна было паменшыць ціск на французскі фронт, а таксама дапамагчы Расіі, яка несла вялікія страты на Усходзе. 1 ліпеня брытанцы пачалі наступ на рацэ Сома, правы фланг захоўвалі пяць французскіх дывізій. Атацы папярэднічала цяжкая сямідзённая артылерыйская бамбардзіроўка. Французскія сілы дасягнулі значных поспехаў, аднак брытанцы моцна пацярпелі з-за сваёй артылерыі, якая не здолела знішчыць ні калючы дрот, ні нямецкія акопы. Саюзнікі, атрымаўшы ўрок пад Вердэнам, распрацавалі новыя тыпы самалётаў, якія былі выкарыстаны ў небе над Сомай. Іх дзейнасць дасягнула вялікіх поспехаў і вымусіла немцаў рэарганізаваць свае паветраныя сілы. З гэтага часу ў паветраных баях бралі ўдзел шмат самалётаў, а не па адной машыне, як гэта было раней. Пасля перагрупоўкі сіл, бітвы ў рэгіёне Сомы працягваліся далей у ліпені і жніўні. Брытанцы дасягнулі значных поспехаў, нягледзечы на падмацаванне праціўніка новымі нямецкмі салдатамі. У жніўні саюзнікі змянілі тактыку атакуючых аддзелаў, выкарыстоўваючы адносна невялікія штурмавыя групы, аднак і яны не змаглі зламаць пазіцыі праціўніка. Вынікам праведзеных баёў стала ўмацаванне лініі фронту, занятай брытанцамі. Астатняя фаза бітвы над Сомай стала першым у гісторыі эпізодам калі былі ўжыты танкі. Але тэхнічная навінка была няздольная дапамагчы саюзнікам дасягнуць значных поспехаў: танкаў была малая колькасць і яны ламаліся на поле бітвы. Вырашальная бітва на Соме адбылася ў кастрычніку і пачатку лістапада. Як вынік невялікі зрух фронту і велізарныя страты з абодвух бакоў (саюзнікі страцілі 600 000 чалавек, немцы 460 000). Таксама, у жніўні 1916 года адбыліся значныя перамены ў Германскім вярхоўным камандванні, дзе пасля адстаўкі Фалькенхайна, кіраўніцтва прынялі прыбылыя з Усходняга фронту Паўль фон Гіндэнбург і Эрых Людэндорф. Два новых камандуючых пасля прыбыцця заявілі, што бітва пад Вердэнам і наступленне пад Сомай значна знясілілі нямецкую армію на ўсіх кірунках фронту. З гэтай прычыны яны вырашылі застацца ў стратэгічнай абароне на захадзе, аднак кіраўніцтва саюзных дзяржаў планавала нанесці ўдар у іншым месцы. Падчас бітвы над Сомай і падчас зімы немцы пачалі будаўніцтва новых абарончых пазіцый, па-за асноўнай лініяй фронту, абарончая лінія атрымала назву Лінія Гіндэнбурга. Будаўніцтва лініі мела на мэце скарачэнне нямецкага фронту і вылучэнне пэўнай колькасці салдатаў для новых заданняў. Фартыфікацыі цягнуліся ад Араса да Сен-Кантэн. Брытанскія лётчыкі-разведчыкі даведаліся аб будаўніцтве лініі ў лістападзе 1916 года. ### 1917 Аперацыя па перамяшчэнню нямецкай арміі да Лініі Гіндэнбурга атрымала назву Альберых. Яна распачалася 9 лютага і скончылася 5 красавіка 1917 года. Немцы пакунулі пасля сябе поўнасцю вынішчаны абшар, які хутка быў заняты англічанамі. Перасоўванне адбылося на адлегласць ад 10 да 50 км ад зыходнай лініі фронту. Перадыслакацыя імператарскай арміі суправаджалася частымі брытанскімі контратакамі. 6 мая Злучаныя Штаты абвясцілі вайну Германіі. Пасля затаплення трансантлатычнага лайнера Луізітанія ў 1915 годзе, немцы спынілі сваю стратэгічную праграму падводнай вайны на Атлантыцы, таму што гэта магло зацягнуць у вайну ЗША. Цяпер, з ростам незадаволенасці сярод нямецкага насельніцтва, у лютым 1917 года нямецкі штаб пастанавіў аднавіць напады на ўсе судны, якія заходзілі ў парты саюзнікаў. Меркавалася, што дзякуючы гэтаму ўдасца вымусіць Англію пайсці не поўгадовы перапынак у вайне, у той час як амерыканскім войскам, каб стаць значнай сілай на заходнім фронце, патрабаваўся, як мінімум год. Першапачаткова падводныя лодкі наносілі велізарныя страты для гандлёвых караванаў, але пазней, у сувязі з увядзеннем вайсковых канвояў, страты былі значна зменшаныя. Нямецкі генеральны штаб. Генерал фон Гіндэнбург, кайзер Вільгельм, генерал Людэндорф, Студзень 1917 Далейшыя падзеі атрымалі ў гісторыяграфіі назву па прозвішчы галоўнакамандуючага французскімі войскамі Рабера Нівеля - "Наступ Нівеля","Бойня Нівеля" альбо "Мясарубка Нівеля". Гэтыя падзеі сталі сімбалам безсэнсоўных чалавечых ахвяр. Перад пачаткам аперацыі саюзнікі здолелі дасягнуць значнай колькаснай перавагі (4 500 000 супраць 2 700 000 германцаў). Нівель разлічваў на раптоўнасць удара, але 4 красавіка ў нямецкі палон трапіў французскі ўнтр-афіцэр з дакументамі датычнімі аперацыі. Такім чынам адцягваючы англійскі ўдар 9 красавіка пры Арасе рабіўся безсэнсоўным. У гэты ж час французы распачалі 7-12 красавіка артылерыйскую падрыхтоўку. Непасрэдна наступ пачаўся 16 красавіка і адбываўся на складанай мясцовасці. Акрамя таго немцы мелі кантроль у паветры, што перашкаджала саюзным самалётам-разведнікам карэктаваць агонь артылерыі. З вялікімі стратамі французы здолелі авалодаць 2-й лініяй нямецкіх умацаванняў, але былі адразу адтуль выбіты. Паказальна, што ў атацы бралі ўдзел 128 танкаў "Шнэйдэр", з якіх толькі 10 здолелі вярнуцца назад. 17 красавіка атака ўзнавілася і 4-я французская армія здолела авалодаць узвышшам, але гэта было бадай адзіным поспехам, нягледзячы на тое, што атакі працягваліся ажно да мая. Такім чынам германскі фронт не быў прарваны. У выніку наступу страты забітымі і параненымі склалі з французскага боку 180 000 чал. з англійскага - 160 000, а з нямецкага - 163 000 (29 000 палоннымі). Нівель страціў сваю пасаду і на яго месца быў прызначаны генерал Петэн. Безсэнсоўныя ахвяры абурылі шматлікіх французскіх салдатаў, што адмаўляліся падпарадкоўвацца і спрабавалі вярнуцца ў Парыж. Хваляванні ахапілі 54 дывізіі. У выніку Петэн пачаў жорсткую барацьбу з "непаслухмянымі" і абвясціў у ліпені аб увядзенні смяротнага пакарання за непадпарадкаванне. Людзі вярнуліся ў акопы, аднак удзельнічаць у атаках адмовіліся. Ад гэтага часу цэлы год французы знаходзіліся ў абароне, а ўвесь цяжар атак лёг на брытанцаў і іх каланіяльныя войскі. Зімою 1917 года немцы пачалі выкарыстоўваць новую тактыку паветранага бою (паветраная школа была адкрыта ў Валансьен). Вынік - велізарныя страты сярод машын саюзнікаў, у прыватнасці брытанскіх, чые машыны састарэлі, а пілоты былі дрэнна падрыхтаваны. Немцы выходзілі пераможцамі ў большасці сутыкненняў. Падчас нападу на Арас, саюзнікі страцілі 316 машын, у параўнанні з 114 нямецкімі. 7 ліпеня брытанцы зладзілі чарговы наступ на ўзвышшах Месайнс, на поўдні ад Іпра. З 1915 года брытанскія інжынеры ажыццяўлялі падкоп траншэй і тунэляў пад умацаваннямі праціўніка. Пасля земляных прац было заложана 455 тон выбуховых рэчываў і ў ходзе чатырохдзённага артылерыйскага абстрэлу большасць выбухоўкі спрацавала, у выніку моцнага выбуху загінула 10 тысяч нямецкіх салдат. Нягледзячы на паўторны артылерыйскі абстрэл, наступленню не атрымалася выцесніць імператарскія войскі з іх лініі. Наступ стаў у тупіку з-за бруднай мясцовасці (што замінала транспарту) і ў сувязі з вялікімі стратамі. 11 ліпеня 1917 года немцы ўжылі новы спосаб газавай атакі, а менавіта кантэйнеры хімічных рэчываў. Сітуацыя вымусіла немцаў вынаходзіць больш шкодныя газы, для гэтага вельмі добра падыходзіў гарчычны газ, які ўжо ў невялікіх дозах выклікаў сур’ёзныя пашкоджанні ў выглядзе апёкаў. Акрамя таго, новы газ быў здольны захоўвацца на адным месцы цягам некалькіх дзён, што больш дэмаралізавала салдатаў суперніка. Новы газ разам з фасгенам былі скарыстаны ў вялікіх маштабах з абодвух бакоў, саюзнікі таксама пачалі павялічваць вытворчасць газу для хімічнай вайны. 25 чэрвеня 1917 ў Францыю пачынаюць прыбываць першыя амерыканскія падраздзяленні, з якіх быў сфармаваны Амерыканскі экспедыцыйны корпус. Аднак удзел у бітвах салдаты пакуль не бралі, ажно да кастрычніка. Гэтая паўза была выклікана неабходнай перадваеннай падрыхтоўкай. Але ўжо сама прысутнасць корпуса падымала маральны дух саюзнікаў. У кастрычніку аднавіліся ваенныя дзеянні ў рэгіёне Іпра, пачалася бітва пад вёскай Пашэндэйле. Дзякуючы канадскім сілам, саюзнікі здолелі захапіць вёску. Нягледзячы на вялікія страты, прагрэс быў нязначны. Не спрыяла саюзнікам і надвор’е: моцныя залевы зрабілі з поля боя непраходныя балоты. Абодва бакі падчас бітвы страцілі каля 500 000 чалавек. 20 лістапада брытанцы першы раз падчас вайны ажыцявілі напад з удзелам вялікай колькасці танкаў (бітва пры Камбрэ). Атаку здзяйснялі 12 дывізій супраць усяго 2 нямецкіх. Дзеля нечаканасці атака не суправаджалася артылерыйскім абстрэлам нямецкіх пазіцый і была ўжыта толькі дымавая завеса. На танках былі размешчаны фашыны (звязкі гялля), якімі запаўняліся нямецкія абарончыя рвы. Толькі адная дывізія (51-я шатландская) не здолела дамагчыся пастаўленай мэты, астатняе войска дасягнула значнага прагрэсу. Брытанскія сілы прасунуліся ў глыб пазіцый непрыяцеля цягам 6 гадзін больш, чым за час трэцяй бітвы пад Іпрам, страціўшы пры гэтым толькі 4000 салдат. Аднак хуткі наступ стварыў выпукласць у брытанскай лініі, на што добра адрэагавалі немцы, зладзіўшы 30 лістапада контратаку. Яна адкінула брытанцаў на першапачатковыя пазіцыі. Нягледзечы на правал атакі, наступ палічылі ўдалым, бо выкарыстанне танкаў дазваляла з лёгкасцю пераадольваць добраўмацаваныя акопы немцаў. Падчас бітвы немцы першы раз ужылі добрападрыхтаваныя атрады штурмавікоў. ### 1918 апоші наступ Пасля шэрагу паспяховых акцый саюзнікаў, Людэндорф бачыў выратаванне сітуацыі ва ўсеагульным наступе па ўсёй лініі заходняга фронту, пры чым пачаць наступ было неабходна вясной, да таго часу, як амерыканскія сілы пачнуць адыгрываць значную ролю. Тым часам 3 сакавіка 1918 года ў Брэсце кайзераўская Германія падпісала мірны трактакт з бальшавіцкай Расіяй, паводле якога апошняя абвяшчала аб аднабаковым выхадзе з вайны. Гэтая падзея мела велізарнае значэнне, бо пазваляла немцам перавесці на захад 44 дывізіі. Цяпер 173 дывізіям саюзнікаў супрацьстаяла 192 нямецкія. Нямецкая армія паспяхова ажыццяўляла новую тактыку, выпрабаваную на ўсходнім фронце: саюзнікі цярпелі ад праблем з адсутнасцю адзінага кіравання, слабога маральнага духа і недахопу новых папаўненняў. Людэндорф імкнуўся найперш ударыць па брытанскім пазіцыям, каб адцясніць іх ад французскіх войскаў і парушыць сувязь саюзнікаў з марскімі партамі на поўначы, адкуль прыходзіла амерыканская дапамога. Наступленне ўзначалілі штурмавікі, падмацаваныя шматлікай артылерыяй і авіяцыяй. Таксама быў ужыты атрутны газ. Агулам на працягу 8-мі дзён немцы вымусілі брытанскія і французскія сілы адыйсці далёка на захад. Аперацыя, названая імем Міхаэль, перанесла лінію фронту амаль на 100 км і дазволіла немцам упершыню, пасля 1914 года, бамбардраваць Парыж. У выніку няўдачы саюзнікі вырашылі стварыць адзінае камандванне, якое ўзначаліў маршал Фердынанд Фош — галоўнакамандуючым саюзнікаў з гэтага моманту. Дзякуючы гэтаму значна палепшылася ўзаемадзеянне паміж братанскай, французскай і амерыканскай арміямі. Першую перамогу войскі ЗША атрымалі каля Кантыньі. Цягам лета ў Францыю прыбывалі 300 000 вайскоўцаў штомесячна і пад канец лістапада гэтая лічба перавысіла 2 000 000 чалавек. Павелічэнне прысутнасці амерыканцаў на полі бою ў значнай ступені перашкодзіла немцам хутка перагрупаваць свае сілы. У ліпені Фош вырашыў распачаць вялікі наступ ў раёне ракі Марна, аднак усе выпады былі блакаваны немцамі. Другі вялікі наступ адбыўся двумя днямі пазней і прыйшўся на Амьен, што на паўночы. Падчас атакі былі ўжыты магутныя сілы: прыкладна 600 танкаў і 800 самалётаў. Гіндэнбург назваў 8 жніўня „чорным днём у гісторыі нямецкай арміі". У верасні Першая Амерыканская армія пад камандваннем генерала Пешынга дасягнула колькасці ў 500 000 чалавек і пачала бітву пры Сент-Мішэлі. Адначасова з гэтай аперацыяй было выканана наступленне на Мейз-Арганэ. Дзякуючы гэтым двум атакам была адбіта тэрыторыя плошчай 500 км². Пасля 4 годоў цяжкіх сражэнняў нямецкае войска была моцна знясілена, пачаў адчувацца недахоп ваеннай тэхнікі. Акрамя таго супольнасць моцна стамілася ад працяглай вайны. Паразы ішлі адна за адной і нават буйныя нямецкія групіроўкі пачалі здавацца, не выяўляючы аніякага жадання змагацца. Калі саюзнікі з вялікімі стратамі зламалі абарону немцаў, Германская Імперыя пакрысе наблізілася да канца свайго існавання. Галоўнакамандуючыя Гіндэнбург і Людэндорф падалі ў адстаўку.Аднак сутычкі на фронце працягваліся. Канец ім быў пакладзены Германскай рэвалюцыяй, што прывяло да ўтварэння новага ўрада ў Берліне, які 11 лістапада 1918 года падпісаў акт аб спыненні вайны. Усходні фронт ------------- Асноўны артыкул: **Усходні фронт Першай сусветнай вайны** Усходні фронт, 1914 год ### 1914 #### Усходне-Пруская аперацыя Асноўны артыкул: **Усходне-Пруская аперацыя (1914)** На Усходнім фронце вайна пачалася з Усходне-Прускай аперацыі. Германія пачынала вайну на два фронту. 17 жніўня руская армія перайшла мяжу, пачаўшы наступ на Усходнюю Прусію. 1-я руская армія рушыла на Кенігсберг з усходу ад Мазурскіх азёраў, 2-я армія — з захаду ад іх. Першы тыдзень дзеянні рускіх армій былі паспяховымі, саступаўшыя па колькасці немцы паступова адыходзілі. Аднак рускае камандаванне не здолела скарыстаць гэтую сітуацыю, што дало кайзераўскім войскам магчымасць зладзіць наступ. 26-30 жніўня падчас бітвы пад Таненбергам, 2-я армія генерала Самсонава была цалкам разбіта, значная частка трапіла ў палон. Пасля гэтага 1-я руская армія, знаходзячыся пад пагрозай акружэння, была вымушана з баямі адыйсці на зыходную пазіцыю. Адыход скончыўся 16 верасня. Дзеянні кіраўніцтва 1-й арміі палічылі няўдалымі, што стала першым эпізодам характэрнага ў далейшым недаверу да ваеннага камандавання. #### Галіцыйская бітва Асноўны артыкул: **Галіцыйская бітва** 18 жніўня пачалася Галіцыйская бітва — вялікая па маштабе задзейсненных сіл бітва паміж рускімі войскамі Паўднёва-Заходняга фронту (5 армій) пад камандаваннем генерала Іванова і чатырма аўстра-венгерскімі войскамі пад камандаваннем эрцгерцага Фрыдрыха. Рускія войскі перайшлі ў наступленне па шырокаму (450-500 км) фронту, маючы мэтай наступу Львоў. Баявыя дзеянні, якія адбываліся па даўжыні ўсяго фронту, падзяліліся на шматлікія асобныя аперацыі, якія суправаджаліся як наступамі, так і адступленнямі абодвух бакоў. #### Польскі кірунак Рускія салдаты Абставіны ў паўднёвай частцы руска-аўстрыйскай мяжы спачатку складаліся неспрыяла для рускай арміі. Да 1 — 2 верасня рускія войскі адступілі на тэрыторыю Польскага Царства, да Любліна і Холма. Дзеянні ў цэнтры фронту аказаліся няўдалымі для Аўстра-Венгрыі. Наступ рускіх пачаўся 19 жніўня і развіваўся вельмі хутка. Пасля першага адступлення аўстра-венгерская армія аказала моцнае супраціўленне на рубяжах рэк Залатая Ліпа і Гнілая Ліпа, але вымушаная была адступіць. Рускае войска 3 верасня заняло Львоў, 4 верасня — Галіч. 11 верасня пачалося агульнае адступленне аўстрыйскай арміі. Руская армія, захоўваючы шпаркі тэмп наступу, у самы кароткі тэрмін захапіла велізарную стратэгічна важную тэрыторыю — Усходнюю Галіцыю і частку Букавіны. 26 верасня фронт стабілізаваўся на прамежку 120 — 150км на захад ад Львова. Моцная аўстрыйская крэпасць Перамышль апынулася ў аблозе ў тыле рускай арміі. Аўстра-Венгрыя страціла ўпэўненасць у моцы свайго войска і ў далейшым не рызыкавала распачынаць буйныя аперацыі без дапамогі германскіх войскаў. Пасля таго, як рускае наступленне ва Усходняй Прусіі правалілася, Германія магла наступаць толькі ў польскім кірунку, на поўдзень, каб фронт не рассекся на дзве часткі. Апрача гэтага поспех наступу ў паўднёвай частцы Польшчы мог паспрыяць поспеху на Аўстра-Венгерскім напрамку. 28 верасня наступам германцаў распачалася Варшаўска-Івангарадская аперацыя. Наступленне ішло ў паўночна-ўсходнім напрамку, маючы на мэце Варшаву і крэпасць Івангарад. 12 кастрычніка немцы выйшлі да ракі Віслы. 20 кастрычніка рускія пачалі пераходзіць Віслу, а 27 кастрычніка германская армія пачала агульнае адступленне. 8 лістапада немцы, не дамогшыся станоўчага выніку, адышлі на першапачатковыя пазіцыі, а 11 лістапада распачалі паўторны наступ ў тым жа паўночна-ўсходнім кірунку (Лодзінская аперацыя). Цэнтрам бітвы стаў горад Лодзь, захоплены і пакінуты германцамі некалькімі тыднямі раней. Вынікі баёў былі невыразнымі — рускія здолелі адстаяць Лодзь і Варшаву, але ў той жа час Германія захапіла паўночна-заходнюю частку Польшчы. Лінія фронту цягнулася амаль 1200 км і знаходзілася блізу даваенных межаў. ### 1915 год У маі 1915 года нямецкае камандаванне ўзяло на сябе кіраванне ўсходнім фронтам, вылучыўшы дадатковыя часткі для запаўнення прагалаў у аўстрыйскай арміі. 2 мая пачалося Горліцкае наступленне. Удар атрымаўся сакрушальным, немцы здолелі прарваць умацаванні і трапілі ўглыб тэрыторыі, захапіўшы Пшэмышль і Львоў. Пасля грубых памылак рускага камандавання, расійскі фронт на поўдні быў амаль знішчаны, узнікла пагроза страты польскіх земляў. 5 жніўня немцы занялі Варшаву, а пад канец лета крэпасці, Модлін, Брэсцкую, Асавецкую, крэпасці ў Коўне і Вільні. У верасні, новаўтвораная нямецкая 12 армія, пад камандаваннем генерала Макса фон Гальвіца атакавала Курляндыю, рухаючыся ў кірунку Рыгі. Аднак на канец верасня руская армія ачуняць і стварыла новую лінію ўмацаванняў. Неўзабаве пасля гэтых падзей, цар Мікалай II асабіста ўзначаліў кіраўніцтва імпаретарскім войскам, што ў далейшым выклікала блытаніцу. Пад канец 1915 года лінія фронту ішла ад Рыжскага заліва, праз Баранавічы, Цярнопаль, Каменец-Падольскі, землі Польшчы, Літвы, Латвіі, Заходняй Беларусі і Украіны. Амаль 2 мільёны рускіх салдат загінулі, страты Аўстрыі і Германіі склалі 1 000 000 вайскоўцаў. Пасля поспехаў Германіі і Аўстрыі на усходнім фронце, на бок Цэнтральных дзяржаў перайшлі Балгарыя і Турцыя. Спроба ўтварэння калідору для зносін паміж Антантай з Расіяй праз Дарданэлы скончылася няўдачай: аперацыя брытанскіх і аўстралійскіх дэсантных войск у бітве пад Галіполі пацярпела фіяска. ### 1916 год У 1916г. Цэнтральныя дзяржавы актыўных дзеянняў на Усходнім Фронце не планавалі. У сваю чаргу, саюзнікі па Антанце рыхтавалі скаардынаваны наступ і на Захадзе і на Усходзе. Пасля пачатку германскага наступу на Захадзе французы звярнуўся да рускага камандавання каб тыя зладзілі ў сакавіку адцягвальны ўдар. 16 сакавіка генерал Аляксееў распачаў наступ рускіх армій ля возера Нарач у Беларусі. Германскае камандаванне пачало сцягваць рэзервы да небяспечнага ўчастку і гэтым спыніла атакі на французскі Вердэн. У выніку немцы здолелі утрымаць пазіцыі ля Нарачы. Рускае кіраўніцтва запланавала наступ пад камандванннем Аляксея Брусілава (гл. Брусілаўскі прарыў). У адрознені ад папярэдняй аперацыі, кампаніі Брусілава папярэднічала працяглая падрыхтоўка, таксама ўпершыню былі ўжыты спецыяльныя ўдарныя групы. З дапамогай саюзнікаў з захаду і павелічэннем прамысловай вытворчасці, рускія здолелі кампенсаваць страты, панесеныя ў папярэдніх баях. Тым не менш першапачатковыя поспехі былі выкарыстаны не найлепшым чынам з-за пастаянных непаразуменняў паміж камандуючымі і перабоямі ў пастаўках харчавання. 4 чэрвеня 1916 года чатыры арміі Брусілава: 8-я, 11-я, 7-я і 9-я, прарвалі нямецкія пазіцыі і трапілі далёка ўглыб тэрыторыі праціўніка, захапіўшы 13 000 палонных. Наступ, які цягнуўся два месяцы, паспрыяў моцнаму паслабленню аўстра-венгерскай манархіі. У гэты момант, да вайны на баку Антанты далучаецца Румынія, якая замест утварэння пазіцыйнай абароны, напала на Трансільванію, у разліку на лёгкую перамогу. Гэтую памылку скарысталі немцы, зладзіўшы разбуральную контраатаку і акупаваўшы ўсю тэрыторыю Румыніі. Германія і Аўстрыя здабылі каштоўныя рэсурсы каменнага вугля, а таксама правізію для войска, аднак арміям гэтага дзяржавам дадалося яшчэ 180 км лініі фронту.   Брусілаў, выконваючы кіраванне з Пецярбурга, аднавіў атаку, нягледзечы на рост страт. У верасні наступ яшчэ працягваўся і быў спынены толькі пасля заняцця Букавіны ў Галіцыі. Але поспех меў высокі кошт, страты наблізіліся да 1 000 000 чалавек. У дадатак ваенная прамысловасць не спраўлялася з патрэбамі арміі, якія увесь час павялічваліся.  Усе гэтыя падзеі прывялі да ўздыму народных хваляванняў у Расіі і Аўстра-Венгрыі. Насельніцтва гэтых краін моцна пацярпела ад вайны і знаходзіліся ў цяжкім эканамічным становішчы, што адыграла адмоўную ролю і на маральным стане армій. Балканскі фронт --------------- Асноўны артыкул: **Балканскі тэатр ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны** Адступленне сербскай арміі праз Албанію, 1915 год На сербскім фронце справы для аўстрыйцаў ішлі няўдала. Нягледзячы на вялікую колькасную перавагу, ім удалося заняць памежны Белград толькі 2 снежня, але 15 снежня сербы адбілі горад і пагналі аўстрыйцаў са сваёй тэрыторыі. Хоць патрабаванні Аўстра-Венгрыі да Сербіі і былі непасрэднай прычынай пачатку вайны, менавіта ў Сербіі ваенныя дзеянні 1914 года шлі досыць млява. Да восені на Балканах не назіралася ніякай актыўнасці. Пасля завяршэння ўдалай кампаніі па выцісканню рускіх войскаў з Галіцыі і Букавіны, аўстра-венгры і германцы змаглі перакінуць на Балканы вялікую колькасць войскаў. У той жа час меркавалася, што Балгарыя пад уражаннем поспехаў Цэнтральных дзяржаў далучыцца да вайны на іх баку. У такім выпадку маланаселеная Сербія з невялікай арміяй трапіла б у акружэнне з двух франтоў. Англа-французская дапамога падыйшла з вялікім спазненнем - толькі 5 кастрычніка войскі сталі сыходзіць на бераг ў Салоніках. Расія, усваю чаргу, не здолела дапамагчы: нейтральная Румынія адмовілася прапусціць рускія войскі. 5 кастрычніка пачалося наступленне Аўстра-Венгрыі, а 14 кастрычніка Балгарыя абвясціла вайну краінам Антанты і пачала ваенныя дзеянні супраць Сербіі. Войска сербаў, англічан і французаў колькасна саступала сілам праціўніка больш чым у 2 разы і не мела шанцаў на поспех. Да канца снежня сербскія войскі пакінулі тэрыторыю Сербіі, адступіўшы ў Албанію, адкуль у студзені 1916 г. іх рэшткі былі эвакуаваны на востраў Корфу і ў Бізерту. Англа-французскія войскі ў снежні адышлі на тэрыторыю Грэцыі, дзе змаглі замацавацца, утварыўшы Саланікійскі фронт па мяжы Грэцыі з Балгарыяй і Сербіяй. Войскі Сербскай арміі (150 000 чал.) былі захаваны і вясной 1916 ўзмацнілі Саланікійскі фронт. Уступленне Балгарыі ў вайну і падзенне Сербіі адкрыла для Цэнтральных дзяржаў прамыя зносіны па сушы з Турцыяй. Краіны ўдзельніцы ----------------- **Цэнтральныя дзяржавы**: Аўстра-Венгрыя Германская імперыя Асманская імперыя Балгарыя (з 1915) Італія (удзельнічала ў вайне на баку Антанты з 1915 года, нягледзячы на тое, што была членам Траістага саюза) **Саюзнікі (Антанта)**: Францыя Брытанская імперыя Расійская імперыя Італія (з 1915) ЗША (з 1917) Японія (з 1917) Сербія (з 1917) **Члены Антанты** (падтрымалі Антанту ў вайне): Чарнагорыя, Бельгія, Грэцыя, Бразілія, Кітай, Афганістан, Куба, Нікарагуа, Сіям, Гаіці, Ліберыя, Панама, Гандурас, Коста-Рыка Камандуючыя ----------- ### Камандуючыя Антанты вялікі князь Мікалай Мікалаевіч Мікалай II Міхаіл Васільевіч Аляксееў † Аляксей Аляксеевіч Брусілаў Лаўр Георгіевіч Карнілаў † Аляксандр Фёдаравіч Керанскі Мікалай Мікалаевіч Духонін † Мікалай Васільевіч Крыленка Раймон Пуанкарэ Жорж Бенжамэн Клемансо Жазэф Жак Сезар Жофр Фердынанд Фош Рабер Жорж Нівель Анры Філіп Петэн Георг V Герберт Генры Эсквіт Дэвід Лойд Джордж Дуглас Хейг Джон Рашуорт Джэліка Гарацыа Герберт Кітчэнер Віктар Эмануіл III Луіджы Кадорна Арманда Дыяз прынц і герцаг Луіджы Амедэа Томас Вудра Вільсан Джон Джозаф Першынг ### Камандуючыя Цэнтральных дзяржаў Франц Іосіф I † Карл I Франц Конрад фон Гётцэндорф Артур Арц фон Штраўсенбург Вільгельм II Эрых фон Фалькенгайн Паўль фон Гіндэнбург Хельмут Іаган Людвіг фон Мальтке (Малодшы) † Райнгард Шэер Эрых Фрыдрых Вільгельм Людэндорф кронпрынц Рупрэхт Мехмед V † Мехмед VI Энвер-паша Мустафа Кемаль Атацюрк Фердынанд I Уладзімір Вазаў Нікола Жэкаў Георг Стаянаў-Тодараў Беларусь у гады Першай сусветнай вайны -------------------------------------- Асноўны артыкул: **Беларусь у Першай сусветнай вайне** Фронт на лініі Дзвінск-Паставы-Баранавічы-Пінск Згодна з распрацаванымі планамі ваенных дзеянняў Германія разлічвала спачатку разбіць Францыю, а затым Расію. Уварваўшыся праз тэрыторыю нейтральнай Бельгіі ў межы Францыі, немцы стварылі рэальную пагрозу для Парыжа. Расія планавала нанесці галоўны ўдар па Аўстра-Венгрыі ў напрамку Галіцыі, што давала магчымасць пранікнуць на Балканы і да праліваў Басфор і Дарданэлы. З пачатку 1915 г. асноўныя сілы Германіі знаходзіліся на Усходнім фронце. У выніку нямецкага наступлення расійскія войскі ў чэрвені 1915 г. пакінулі Галіцыю, страціўшы каля 600 000 палоннымі, забітымі і параненымі. Захапіўшы Галіцыю, Германія сканцэнтравала галоўныя сілы на польскім тэатры ваенных дзеянняў. Расійскія войскі, церпячы паражэнне за паражэннем у Польшчы, у ліпені 1915 г. здалі Варшаву. Фронт імкліва набліжаўся да Беларусі. У жніўні 1915 г. пачалося нямецкае наступленне ў напрамку Коўна-Вільня-Менск. У пачатку верасня 1915 г. расійская армія пакінула Вільню, Гродна, Ліду, Брэст і іншыя гарады Заходняй Беларусі. Стаўка Вярхоўнага галоўнакамандуючага перасунулася з Баранавіч у Магілёў. У кастрычніку 1915 г. фронт стабілізаваўся на лініі Дзвінск-Паставы-Баранавічы-Пінск. Значная частка тэрыторыі Беларусі апынулася пад германскай акупацыяй. Напярэдадні і ў першыя дні вайны заходнія, у тым ліку беларускія, губерні былі аб’яўлены на ваенным становішчы. Забараняліся забастоўкі, сходы, шэсці, маніфестацыі, уводзілася ваенная цэнзура. У сувязі з наступленнем германскіх войск на ўсход рушыў вялікі паток бежанцаў з Польшчы, Літвы і заходніх паветаў Беларусі (больш за 1320,5 тыс. чалавек). На захопленай Германіяй тэрыторыі Беларусі ўводзіліся розныя ваенныя павіннасці. На абаронныя працы (капанне акопаў, будаўніцтва мастоў, рамонт дарог, ахову ваенных аб’ектаў і г.д.) прыцягвалася ўсё насельніцтва прыфрантавой паласы. Пачаліся масавыя рэквізіцыі жывёлы, харчавання і фуражу. У Віцебскай губерні з 1 чэрвеня 1914 г. да 1 чэрвеня 1915 г. было рэквізавана 120 000 галоў буйной рагатай жывёлы, у выніку яе пагалоўе скарацілася на 21,5%. Рэквізіцыі і прымусовыя работы на патрэбу фронту праводзілі і германскія ўлады. Акупанты сілаю забіралі ў сялян коней, кароў, іншую хатнюю жывёлу, прадукты, фураж, адзенне, абутак, прымушалі выконваць розныя павіннасці. Гл. таксама ----------- * Беларуская Народная Рэспубліка * Другая сусветная вайна * Сербская кампанія Першай сусветнай вайны Зноскі ------ 1. 1 2 Evans, David. Teach yourself, the First World War, Hodder Arnold, 2004.p.188 2. ↑ Adam Stankiewicz: Geneza wybuchu I wojny światowej (pol.). konflikty.pl, 21-02-2009. [dostęp 7-06-2010]. 3. ↑ Сёння дзеліца на Заходняе Самоа і Амерыканскае Самоа 4. ↑ У сувязі з наступленнем расійскага войска 5. ↑ Ужыванне газавай зброі было забаронена канвенцыяй у 1899 годзе 6. ↑ Страты брытанцаў у першы дзень бітвы налічвалі каля 57 тыс. чалавек. Літаратура ---------- * Беларусь у Першай Сусветнай вайне: Гіст. нарыс / Юры Весялкоўскі; [Рэд. А.Мірановіч]. — Беласток; Лондан, 1996. — 361 с. (*Бібліяграфія: С. 359—361*). | ⛭Перадумовы і наступствы Першай сусветнай вайны | | --- | | Перадумовы | * Англа-германскае супрацьстаянне * Крызісы + танжэрскі + баснійскі + агадзірскі * Сараеўскае забойства * Ліпеньскі крызіс | | Наступствы | * Людскія страты * Грамадзянская вайна ў Расіі * Распад Расійскай імперыі * Брэсцкі мір + Дагавор з УНР + Дагавор з РСФСР * Бухарэсцкі мір * Расстрэл царскай сям’і ў Расіі * Паўстанне левых эсэраў * Парыжская канферэнцыя * Распад Аўстра-Венгерскай імперыі + Польска-ўкраінская вайна + Фіумскі канфлікт + Чэхаславацка-венгерская вайна * Распад Асманскай імперыі * Вайна за незалежнасць Турцыі * Стварэнне Югаславіі * Дагаворы + Версальскі + Сен-Жэрменскі + Нёіскі + Трыянонскі + Сеўрскі + Лазанскі * Ліга Нацый * Вялікая дэпрэсія | | ⛭Першая сусветная вайна | | --- | | Ваенныя планы | * План Шліфена * План Аўстра-Венгрыі * План Расіі * План XVII | | Папярэднія ўзброеныя канфлікты | * **Прычыны Першай сусветнай вайны** * Першы Мараканскі крызіс * Агадзірскі крызіс * Ліпеньскі крызіс * Каланіяльны падзел Афрыкі * Антысербскія беспарадкі ў Сараеве * Сараеўскае забойства * Руска-японская вайна * Італа-турэцкая вайна * Захоп Марока Францыяй | | Удзельнікі Першай сусветнай вайны | | | | | --- | --- | | Антанта | * Расійская імперыя Расійская імперыя * Францыя Францыя + Французская каланіяльная імперыя: + Алжыр + Туніс + В’етнам * Злучанае каралеўства Вялікабрытаніі і Ірландыі Брытанская імперыя + Вялікабрытанія + Аўстралія + Канада + Індыя + Новая Зеландыя + Ньюфаўндленд + Паўднёвая Радэзія + ПАС * ✰ Італія Італія * Бельгія Бельгія * Румынія Румынія * Каралеўства Чарнагорыя Каралеўства Чарнагорыя * Грэцыя Грэцыя * Каралеўства Сербія Каралеўства Сербія * Партугалія Партугалія * Злучаныя Штаты Амерыкі ЗША * Тайвань Кітай * Японія Японія * Арменія Арменія * Бразілія Бразілія * Сіям | | Цэнтральныя дзяржавы | * Германская імперыя Германія + Камерун + Тогаленд + Усходняя Афрыка + Паўднёва-Заходняя Афрыка * Аўстра-Венгрыя Аўстра-Венгрыя * Асманская імперыя Асманская імперыя * Балгарыя Балгарыя * ***Саюзнікі блока цэнтральных дзяржаў:*** * Украінская Народная Рэспубліка Украіна * Усевялікае войска Данское * Польшча Каралеўства Польшча * Літва Літоўская Рэспубліка/Каралеўства Літва * Герцагства Курляндскае і Семігальскае * Аб’яднанае Балтыйскае герцагства * Фінляндская рэспубліка/Каралеўства Фінляндыя * Рэспубліка Горцаў Каўказа * Дзяржава дэрвішаў * Джэбель-Шамар * Азербайджан Азербайджанская Дэмакратычная Рэспубліка | | Нейтральныя краіны | * Люксембург Люксембург * Швейцарыя Швейцарыя * Швецыя Швецыя | | | **Тэатры ваенных дзеянняў:** | | | | | --- | --- | | Еўрапейскі | * Балканскі * Румынская кампанія * Заходні фронт * Усходняя Еўропа * ✰ Італьянскі фронт | | Блізкаўсходні | * Дарданэльская аперацыя * Сінайска-Палесцінская кампанія * Каўказскі * Месапатамская кампанія * Персідская кампанія * Паўднёвая Аравія | | Афрыканскі | * Паўднёва-Заходняя Афрыка * Тагаленд * Камерун * Усходняя Афрыка * Паўночная Афрыка * Заходняя Афрыка | | Азіяцка-Ціхаакіянскі | * Цындаа * Германскае Самоа | | Вайна на моры | * Атлантыка * Міжземнае мора * Балтыка * Чорнае мора * Дарданэлы * Усходняя Азія * Каранель * Фалкленды * Ютландыя | | | Храналогія: | **1914**: * Пагранічная бітва * Першая бітва на Марне * Сербскі фронт * Бітва пры Цэры * Усходне-Пруская аперацыя * Галіцыйская бітва * Варшаўска-Івангарадская аперацыя * Бег да мора * Бітва пад Таненбергам * Першая Мазурская бітва * Лодзінская аперацыя * Бітва пры Калубары * Вялікае адступленне на Захадзе * Сарыкамышская бітва * Першая бітва пры Іпры **1915**: * Карпаты * Перамышльская аблога * Другая Мазурская бітва * Другая бітва пры Іпры * Першая бітва пры Ізонцы * Вялікае адступленне на Усходзе * Другая шампанская бітва * Косаўская аперацыя * Аблога Эль-Кута * Салоніцкі фронт * Свянцянскі прарыў * Горліцкі прарыў * Першая бітва пры Артуа * Нішская аперацыя **1916**: * Брусілаўскі прарыў * Баранавіцкая аперацыя * Бітва на Соме * Бітва пры Азьяга * Нарачанская аперацыя * Вердэнская бітва * Эрзурумская бітва * Арабскае паўстанне * Манастырская аперацыя * Бітва ў Трансільваніі **1917**: * Пятая Галіцкая бітва * Бітва пры Капарэце * Бітва пры Арасе * Бітва пры Пашэндэйле * Бітва за Багдад * Бітва пры Мэрэшэшці * Першая бітва за Газу * Паўднёвапалесцінскае наступленне * Бітва пры Камбрэ * Наступленне Нівеля * Аперацыя «Альбіён» **1918**: * Аперацыя «Фаўстшлаг» * Крымская аперацыя * Бітва за Баку * Вясновае наступленне * Другая бітва на Марне * Бітва пры Алепе * Бітва пры Віторыа-Венета * Мёз-Аргонскае наступленне * Трэцяе Трансірданскае наступленне * Бітва пры Мегідзе * Стодзённае наступленне * Вялікапольскае паўстанне * Вайна за незалежнасць Эстоніі * Вардарскае наступленне * Пятая бітва пры Іпры * Бітва пры Імбросе | | Звязаныя канфлікты | * Украінская рэвалюцыя * Савецка-ўкраінская вайна * Польска-ўкраінская вайна * Вайна за незалежнасць Літвы * Польска-літоўская вайна * Рух за незалежнасць Ірландыі * Арабскае паўстанне * Лівійскі рух супраціву * Першая балканская вайна * Другая балканская вайна * Бурскае паўстанне * Заянская вайна * Мексіканская рэвалюцыя * Велікоднае паўстанне * Антыбрытанскае паўстанне ў Іраку * Туарэгскае паўстанне * Расійская рэвалюцыя * Лютаўская рэвалюцыя * Кастрычніцкая рэвалюцыя * Лістападаўская рэвалюцыя * Грамадзянская вайна ў Расіі * Замежная ваенная інтэрвенцыя ў Расію * Грамадзянская вайна ў Фінляндыі * Грамадзянская вайна ў Ірландыі * Самалілендская кампанія * Кампанія Сенусі * Дарфурская экспедыцыя * Польска-савецкая вайна * Савецка-грузінская вайна * Вайна за незалежнасць Ірландыі * Грэка-турэцкая вайна * Вайна за незалежнасць Турцыі * Армяна-азербайджанская вайна * Армяна-грузінская вайна * Франка-сірыйская вайна * Чэхаславацка-венгерская вайна * Румынская інтэрвенцыя ў Венгрыю * Барацьба за незалежнасць Латвіі * Трэцяя Англа-афганская вайна * Егіпетская рэвалюцыя * Армяна-турэцкая вайна | | Спецыяльныя тэмы | | | | | --- | --- | | Ваеннае майстэрства | * Авіяцыя * Артылерыя * Конніца * Канвоі * Крыптаграфія * Тэхналогіі * Стратэгічныя бамбардзіроўкі * Атрутныя рэчывы * Чыгункі * Пазіцыйная вайна * Татальная вайна | | **Злачынствы супраць мірнага насельніцтва** | * Талергоф * Генацыд армян * Генацыд асірыйцаў * Генацыд грэкаў | | | Пагадненні і дагаворы | * Вайсковыя дамовы * Пагадненне Сайкса — Піко * Пагадненне Сен-Жан-дэ-Мар’ен * Пагадненне Венізелас-Цітоні * Версальскі дагавор * Нёіскі дагавор * Лонданскае пагадненне * Лазанскі мірны дагавор * Парыжская мірная канферэнцыя * Трыянонскі дагавор * Дамаскі пратакол * Сеўрскі мірны дагавор * Мудраскае перамір’е * Камп’енскае перамір’е * Перамір’е ў Віла-Джусці * Сен-Жэрменскі мірны дагавор * Французска-армянскае пагадненне * Капітуляцыя Германіі * Брэсцкі мір | | Дадатковая інфармацыя | * Роля жанчын * Мастацтва * Іспанскі грып * Каляднае перамір’е * Статыстыка * Эканамічная гісторыя | | Наступствы Першай сусветнай вайны | * Распад Аўстра-Венгерскай імперыі * Распад Асманскай імперыі * Распад Расійскай імперыі * Мемарыялы * 14 пунктаў Вільсана * Вільсанаўская Арменія * Ліга Нацый * Страчанае пакаленне | | ⛭Асноўныя падзеі Першай сусветнай вайны (храналогія) | | --- | | 1914 | * Штурм Льежа * Усходне-Пруская аперацыя * Сербская кампанія * Пагранічная бітва * Бітва на Марне * Галіцыйская бітва * Варшаўска-Івангарадская аперацыя * Бег да мора * Лодзінская аперацыя * Фландрская бітва * Сарыкамышская бітва * Бітва пры Каранелі * Фалклендскі бой | | 1915 | * Карпацкая аперацыя * Дарданэльская аперацыя * Бітва пры Іпры * Аўгустоўская аперацыя * Праснышская аперацыя * Аблога Перамышля * Горліцкі прарыў * Свянцянскі прарыў * Адкрыццё Салоніцкага фронта * ✰ Італьянская кампанія | | 1916 | * Бітва пры Вердэне * Нарачанская аперацыя * Брусілаўскі прарыў * Бітва на Соме * Эрзурумская бітва * Ютландская бітва * Румынская кампанія * Месапатамская кампанія * Арабскае паўстанне | | 1917 | * Наступленне Нівеля * Чэрвеньскае наступленне * Бітва пад Пашэндэйлем * Аперацыя «Альбіён» * Бітва пры Капарэце * Бітва пры Камбрэ * Палесцінская кампанія | | 1918 | * Брэсцкі мір * Вясновае наступленне * 2-я бітва на Марне * Стодзённае наступленне * Бітва пры Віторыа-Венета * Мёз-Аргонскае наступленне * Капітуляцыя Германіі | | ⛭Удзельнікі Першай сусветнай вайны | | --- | | Антанта | Аўстралія • Бельгія • Бразілія • Вялікабрытанія • Грэцыя • Індыя • ✰ Італія • Канада • Кітай • Новая Зеландыя • Ньюфаўндленд • Партугалія • Расія • Румынія • Сербія • ЗША • Францыя • Чарнагорыя • Паўднёва-Афрыканскі Саюз • Японія | | Чацвяртны саюз | Аўстра-Венгрыя • Балгарыя • Германія • Асманская імперыя | | Генацыд армян | | --- | | Перадумовы | Усходняе пытанне (Армянскае пытанне) • Панцюркізм • Першая сусветная вайна • Распад Асманскай імперыі | | Падзеі (1877—1922) | Баязэцкая разня • Хамідыйская разня (Разня ў Сасуне • Эрзурумская разня) • Младатурэцкая рэвалюцыя • Кілікійская разня • Чырвоная нядзеля • Дэпартацыі • Аперацыя «Немезіс» • Разня ў Смірне | | Арганізатары і ўдзельнікі | Абдул-Хамід II • Хамідые • Младатуркі (Талаат-паша • Джэмаль-паша • Энвер-паша) • Тэшкілят-і Махсуса • Атацюрк | | Супраціўленне | Фідаі • Сасун (1894) • Зейтун (1895) • Сасун (1904) • Сасун (1915) • Ван • Муш • Муса-Даг • Урфа | | Юрыдычныя аспекты | Прызнанне • Адмаўленне • Довады • Турэцкі ваенны трыбунал | | Памяць | Генацыд у культуры • Дзень памяці ахвяр генацыду армян · «Прабачце нас» • Цыцэрнакаберд • Незабудка | | Злучаныя тэмы | Армянская дыяспара • Заходняя Арменія • Вынішчэнне хрысціянскіх народаў у Асманскай імперыі • Халакост | | ⛭Гісторыя Еўропы | | --- | | Дагістарычная Еўропа | * Еўропа каменнага веку * Еўропа новакаменнага веку * Еўропа бронзавага веку * Еўропа жалезнага веку | | Антычнасць | * Класічная Грэцыя * Рымская рэспубліка * Элінізм * Рымская імперыя * Позняя Антычнасць * Ранняе хрысціянства * Крызіс Рымскай імперыі III стагоддзя * Падзенне Заходняй Рымскай імперыі | | Сярэднявечча | * Ранняе Сярэднявечча * Вялікае перасяленне народаў * Візантыя * Хрысціянізацыя * Кіеўская Русь * Чорная смерць * Высокае Сярэднявечча * ✰ Свяшчэнная Рымская імперыя * Крыжовыя паходы * Феадалізм * Позняе Сярэднявечча * Стагадовая вайна * Адраджэнне | | Новы час | * Рэфармацыя * Вялікія геаграфічныя адкрыцці * Барока * Трыццацігадовая вайна * Перыяд абсалютызму * Стары парадак * Рэч Паспалітая * Галандская рэспубліка * Габсбургская манархія * Імперыі (Асманская * Партугальская * Іспанская * Швецкая * Брытанская * Расійская) | | Сучасная гісторыя | * Асветніцтва * Еўрапейскі цуд * Вялікая французская рэвалюцыя * Напалеонаўскія войны * Нацыяналізм (Сербская рэвалюцыя) * Вясна народаў * Індустрыялізацыя * Першая сусветная вайна * Кастрычніцкая рэвалюцыя * Інтэрбелум * Другая сусветная вайна * Халодная вайна * Еўрапейская інтэграцыя | | Гл. таксама | * Генетычная гісторыя Еўропы * Гісторыя заходняй цывілізацыі * Гісторыя Міжземнамор’я * Ваенная гісторыя Еўропы * Гісторыя еўрапейскага мастацтва * Марская гісторыя Еўропы * Гісторыя Еўрапейскага саюза | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Giant Bomb | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Канадская · Кругасвет · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Treccani · Universalis · Universalis · Швейцарскі гістарычны · Гранат | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX527831 · BNF: 11939093g · GND: 4079163-4 · LCCN: sh85148236 · Microsoft: 2911105763 · NDL: 00570522 · NKC: ph126327 | |

«**Вялікі бацька, маленькі бацька і іншыя гісторыі**» (в’етн.: Cha và con và) — мастацкі фільм 2015 года рэжысёра Данг Дзі Фана[fr]. Фільм быў прадстаўлены ў асноўнай конкурснай праграме ігравога кіно 22-га Мінскага міжнароднага кінафестывалю «Лістапад». Сюжэт ----- Сайгон, пачатак XXI стагоддзя. Ву, студэнт-фатограф, толькі што прыехаў у горад. Ён адразу ж пасябраваў з выхвальным суседам па пакоі Тангам, дробным гандляром наркотыкамі, і стаў суправаджаць яго ў начных эскападах, адкрыўшы для сябе новы свет. Пазнаёміўся ён і з танцоркай Ван, якая калі-нікалі падтрымлiвае адносіны з Ву. Паступова сяброўства герояў набывае ўсё больш і больш неадназначны характар. Аднойчы пасля начной бойкі яны вымушаны збегчы ў родную вёску Ву. Бацька рады іх з’яўленню і хоча пазнаемiць Ву з нявестай, якую знайшоў для яго. Узнагароды ---------- Паводле інфармацыі сайта «*Internet Movie Database*» фільм быў адзначаны 1 кінаўзнагародай і яшчэ 8 намінацыямі. Зноскі ------ 1. ↑ filmportal.de — 2005.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q15706812'></a> 2. ↑ Cha và con và... (2015) — IMDb (англ.). Сайт «*Internet Movie Database*». Праверана 18 лютага 2022. 3. 1 2 Вялікі бацька, маленькі бацька і іншыя гісторыі  (бел.). Сайт кінафестывалю «*Лістапад*». Праверана 18 лютага 2022. 4. ↑ Cha và con và... — Awards (англ.). Сайт «*Internet Movie Database*». Праверана 18 лютага 2022. Спасылкі -------- * Вялікі бацька, маленькі бацька і іншыя гісторыі на сайце «*Internet Movie Database*» (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | AlloCiné · Česko-Slovenská filmová databáze · FilmAffinity · Filmportal · Internet Movie Database · Rotten Tomatoes |

**Секс** (англ.: sex, фр.: sexe, лац.: sexus — пол) — сексуальнасць, сукупнасць псіхічных і фізіялагічных рэакцый, перажыванняў і ўчынкаў, звязаных з праявай і задавальненнем палавой цягі або жаданнем працягнуць род. Упершыню значэнне слова «секс» у сэнсе каітус зарэгістравана ў 1929 г. Вынікі праявы сексуальнасці ў чалавечым грамадстве -------------------------------------------------- **Секс** можа быць сродкам: * размнажэння, * праявы кахання, * зносін, усталявання інтымнай блізкасці паміж партнёрамі, * атрымання задавальнення — гл. аргазм, * паляпшэння фізічнага і эмацыйнага стану, * рэлігійнай або містычнай практыкі, * атрымання прыбытку — гл. прастытуцыя. У шэрагу выпадкаў секс можа быць змушаным — гл. згвалтаванне, а таксама з’яўляцца спосабам перадачы венерычных хвароб. У любым грамадстве секс і праява сексуальных паводзін людзей з’яўляецца прадметам сацыяльных, ідэалагічных і крымінальных абмежаванняў. Як правіла, чым аўтарытарней грамадства, тым гэтыя абмежаванні мацней. Напрыклад, у СССР і фашысцкай Германіі мужчынская гомасексуальнасць была крымінальным злачынствам. А ў шматлікіх краінах (як ісламскіх, так і хрысціянскіх) шлюбная нявернасць таксама прызнаецца злачынствам, за якое можа быць прызначаная альбо матэрыяльная, альбо крымінальная адказнасць, аж да смяротнага пакарання. Часам прэлюдыяй да сексу служыць флірт. Тэхніка сексу ------------- Асноўны артыкул: **Сексуальныя пазіцыі** Упершыню падрабязнае апісанне як сексуальных пазіцый, так і мастацтва кахання з’явілася, відаць, у Індыі — знакамітая «Кама Сутра» і некалькі менш вядомая «Ананга Рангу». У XX стагоддзі выйшаў цэлы шэраг папулярных кніг, прысвечаных тэхніцы сексу. Як сведчыць беларускі фальклор, найбольш распаўсюджанай тут была класічная еўрапейская пазіцыя «мужчына зверху»: *Не лажыся, Марка, бокам —**Гэта табе не нарокам. Да лажыся правусенька:* *Будзе табе да мілюсенька.* Даволі часта ў фальклоры сустракаецца ўказанне і на пазіцыю «мужчына ззаду»: *Як у полі, ў полі**Пасець дзеўка коні. Прыйшоў да е Якаў —* *Ставіў дзеўку ракам;* а таксама «вершніца» ці «жанчына зверху»: *Сядзіць свацця на елі,* *Распусціўшы калені.* Асексуальнасць і гіперсексуальнасць ----------------------------------- Пад асексуальнасцю разумеюць альбо адсутнасць палавой цягі, альбо яе свядомае прыгнечанне па тых ці іншых прычынах (аскетызм). Супрацьлегласцю з’яўляецца гіперсексуальнасць — падвышанае запатрабаванне ў сексуальных кантактах (сатырыязіс). Нейкай адзінай для ўсіх «нормы інтэнсіўнасці палавога жыцця» не існуе, але сярэдняя (статыстычна) частата палавых кантактаў у сталых гетэрасексуальных парах складае, па розных адзнаках, ад некалькіх разоў у тыдзень да некалькіх разоў у месяц. Найбольш лагічна вызначаць такую норму, зыходзячы не з якіх-небудзь статыстычных даследаванняў, а з індывідуальных асаблівасцей пэўнай пары. Сексуальная арыентацыя і палавыя адхіленні ------------------------------------------ ### Сексуальная арыентацыя Асноўны артыкул: **Сексуальная арыентацыя** Адрозніваюць гетэрасексуальныя (hetero — розны, разнаполы — гэта значыць паміж мужчынам і жанчынай) і гомасексуальныя (homo- аднолькавы, аднаполы) палавыя кантакты. Адпаведна вылучаецца **сексуальная арыентацыя** — перавага таго або іншага полу: гетэра- (цяга да процілеглага полу), гома- (да свайго полу) і бісексуальная (да абодвух палоў) арыентацыя. Тэрмін «метрасексуал», насуперак ходкаму меркаванню, не паказвае на сексуальную арыентацыю. ### Палавыя адхіленні Асноўны артыкул: **Палавое адхіленне** Існуюць адхіленні ад нармальных палавых паводзін. Грамадская і медыцынская адзнака шэрагу варыяцый такіх праяў змяняецца з часам. Напрыклад, сёння, з пункта гледжання шэрагу псіхіятраў і асабліва — псіхолагаў, сама па сабе сексуальная арыентацыя не можа лічыцца паталагічнай. Тым не менш раней у большасці культур гома- і бісексуальная арыентацыя лічылася чымсьці няправільным і адчынена пераследвалася, а цяпер часта высмейваецца. Некаторыя навукоўцы XIX стагоддзя (Р. Крафт-Эбінг) лічылі, што гомасексуальная арыентацыя з’яўляецца вынікам дэгенерацыі. Сексуальнасць у міфалогіі і фальклоры ------------------------------------- У міфалогіі сексуальная патэнцыя ўсведамляецца як адна з праяваў касмічнай стваральнай энергіі, што дазваляе чалавеку ўдзельнічаць у быцці Сусвету. У традыцыйных супольнасцях абрадаваму афармленню падлягалі ўсе значныя моманты сацыяльнага і індывідуальнага жыцця, таму тэма сексуальных адносін мужчыны і жанчыны не магла быць ігнараваная. Эратызм, сімвалічнае выяўленне сексуальнасці і полавых узаемадачыненняў — абавязковы элемент практычна ўсіх рытуалаў каляндарнага і сямейнага цыклу. Асабліва гэта датычылася абрадаў, якія сімвалічна рэалізоўвалі пераход ад «старога» да «новага» ці на калектыўным (Каляды, Масленка, Вялікдзень, Купалле), ці на індывідуальным (Радзіны, Вяселле) роўні. Традыцыйная беларуская культура надзяляе эратычным зместам шырокую катэгорыю з’яў і рэчаў. Так, фалічнае «прачытанне» маюць рэчы, звязаныя з дзейснай інструментальнай сферай: голка, хлебная лапата, саха, рала, таўкач, дзіда, шабля, меч, стрэльба, вуда і да т. п. Фармальнае (колер, абрысы) і тыпалагічнае (цвёрдасць, актыўнасць) ляжалі ў аснове такога сімвалізму: елка, шышка, морква, гурок, грыб, рыба, джала, каўбаса, пірог, кол, арэх, палка, рог — як фальклорныя значэнні фаласа. Жаночы, дзетародны пачатак сімвалізаваўся рэчамі полымі, з адтулінай, але прынцыпова пасіўнымі: гаршчок, бочка, вядро, дзяжа, мех, яма, нара, печ і да т. п. Сам полавы акт выяўляецца ў катэгорыях актыўнай дзейнасці: каваць, араць, рабіць, дзяўбці, таўчы, засаджваць, устаўляць, мець, нацягваць, пароць, качаць, шыць і г. д. У сімволіцы, звязанай з гаспадарчай дзейнасцю, полавыя органы мужчыны ці жанчыны ўвасаблялі прадукцыйнасць у адносінах да палеткаў, насення, будучага ўраджаю. На Віцебшчыне, каб пшаніца ўрадзіла, гаспадар сеяў яе ўночы, распрануўшыся дагала. Калі садзілі гуркі, з мэтай стымуляцыі іх росту выкарыстоўвалі рэчы з выразнай фалічнай сімволікай: кол, палена, таўкач; забаранялася садзіць гуркі жанчыне не дзетароднага веку. Эратычную афарбоўку мела і качанне/кулянне жанчын на ніве падчас дажынак, а таксама маніпуляцыі з «барадой» — рэштай жытніх каласоў, пакінутых на полі. З фальклору вынікае, што для беларусаў, акрамя іншага, секс ёсць крыніцай задавальнення. У прыватнасці, гэта вынікае з суаднясення на шкале жыццёвых каштоўнасцей полавага акту і харчавання: «На што бабе рашато, на што бабе сіта: дзед бабу патаптаў — будзе баба сыта». Пры гэтым жарсць магла заспець у любым месцы, а сам «двубой» вызначаўся нічым не прыхаванай эмацыйнасцю: *Ах ты, Сідар-макацёр,**На парозе бабу цёр: Што паверніць — Баба пердніць, Што пацісніць —* *Баба пісьніць.* Народныя жарты апявалі мужчынскую палавую моц: *Наш дзед сані гнець —**Па чатыры кліны б’ець: Пастой, бабко, яшчэ слабко.* *Ганю пяты — пойдзіць гладка!* Пры гэтым «парыву плоці» з апантанасцю, да поўнае знямогі аддаваліся і жанчыны: *Там была, там была,**Дзе коні пасуцца; Так дала, так дала,* *Што рукі трасуцца.* Аднак часам жаночыя спадзяванні не спраўджваліся: *— Шавялі, бабка, нагой!**— Ні магу, кармілец мой! Я б і рада шавяліць —* *Шавялуха не стаіць.* Пераноснае значэнне ------------------- Слова «секс» ва ўжытку часта выкарыстоўваецца ў пераносным сэнсе для пазначэння нуднага занятку, якое павінна прывесці да «поўнага задавальнення». Да прыкладу, існуе дыстрыбут аперацыйнай сістэмы GNU/Linux, названы «SEXLinux — дыстрыбутыў для сапраўдных мужчын». Распрацоўшчыкі SEXLinux максімальна ўскладнілі задачу ўсталёўкі і наладкі сістэмы. Гл. таксама ----------- * У СССР сексу няма * Бербек * Докінг Зноскі ------ 1. 1 2 3 Лобач, 2004 Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14). * Лобач У. Секс і эротыка ў беларускай традыцыйнай культуры // Arche № 3(32) — 2004. Архівавана 20 лістапада 2008. * Рут К. Вестхаймер Секс для «чайников» = Sex For Dummies. — 2-е изд. — М.: «Диалектика», 2007. — С. 512. — ISBN 0-7645-5302-X * Кейт М. Уокс Взаимоотношения для «чайников» = Relationships For Dummies. — М.: «Диалектика», 2005. — С. 304. — ISBN 0-7645-5384-4 Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Секс на Вікісховішчы | * Мишель Фуко. Секс Архівавана 22 лютага 2012. // Использование удовольствий. История сексуальности. Т. 2. СПб.: Академический проект, 2004, с. 57-98. * Ален де Либера. Секс и досуг Архівавана 22 лютага 2012. // Де Либера Ален. Средневековое мышление. — М.: Праксис, 2004, с. 134—206. * 236 причин не получить удовольствие // Телеграф Вокруг Света. Анна Рубан | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Кароткая яўрэйская · Britannica (онлайн) · Швейцарскі гістарычны | | Нарматыўны кантроль | LNB: 000080464 · Microsoft: 2780356807 · NKC: ph125495 | | ⛭Секс і сексуальнасць чалавека | | --- | | Формы сексуальнайактыўнасці | * Пацалунак (французскі) * Палавы акт (Прэлюдыя, Пазіцыі) * Вагінальны секс * Аральны секс (Мінет, Кунілінгус) * Анальны секс * Пегінг * Групавы секс * Фістынг * Мастурбацыя * Ручная стымуляцыя пеніса * Эякуляцыя на цела (Букакэ) * Нарвасадата * Жамчужныя каралі * Крэмпай * Ірумацыя * Петынг * Секс без пранікнення * Догінг * Віртуальны секс * Секстынг | | Парафіліі і сексуальныя дэвіяцыі | * Спіс сексуальных адхіленняў * Сексуальны фетышызм (аксілізм, гамесвестызм) * Эксгібіцыянізм * Вуаерызм * Эксаўдырызм * Нарцысізм * Садамазахізм * Педафілія * Заафілія * Некрафілія * Фратэрызм * Асфіксіяфілія * Экскрэментафілія * Герантафілія | | Секс-індустрыя | * Эротыка * Парнаграфія * Порнаіндустрыя * Сексуальныя цацкі * Лубрыкант * Секс-шоп * Секс па тэлефоне * Стрыптыз * Эратычны відэачат * Эдалт * Порнасайт * Секс-відэа знакамітасцей | | Здароўе і адукацыя | * Кантрацэпцыя * Эрэктыльная дысфункцыя * Гінекалогія * Асексуальнасць * Гіперсексуальнасць * Захворванні, якія перадаюцца палавым шляхам * Сексалогія * Сексомнія | | Ідэнтычнасць | * Сексуальная арыентацыя * Сексуальная самаідэнтыфікацыя | | Закон | * Палавыя злачынствы * Узрост сексуальнай згоды * Згвалтаванне * Сексуальнае злоўжыванне | | Фізіялагічныя аспекты | * Палавая цяга * Палавая юрлівасць * Эрэкцыя * Эякуляцыя * Палюцыя * Аргазм * Цяжарнасць * Патэнцыя * Дэфларацыя | | Адносіны і грамадства | * БДСМ * Секс-турызм * Інцэст * Сексуальныя дэвіяцыі * Прастытуцыя * Сексуальны комплекс * Тантрычны секс * Свінг * Сексуальная этыка * Сексуальнае рабства * Антысексуалізм * Сусветны аргазм |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Зайчанка. **Мікалай Зайчанка** (1948 —) — беларускі дзяржаўны дзеяч, міністр эканомікі Рэспублікі Беларусь (24 снежня 2003 — 4 снежня 2009). Біяграфія --------- Нарадзіўся ў 1948 годзе ў г. п. Градзекава Прыморскага края (Расія). Скончыў у 1971 годзе Беларускі політэхнічны інстытут. Па спецыяльнасці інжынер-эканаміст. Кандыдат эканамічных навук. Працаваў інжынерам, старэйшым інжынерам Інстытута праблем надзейнасці і даўгавечнасці машын АН БССР, старэйшым эканамістам, малодшым навуковым супрацоўнікам Інстытута эканомікі АН БССР. Быў аспірантам гэтага інстытута. У 1981—1994 гадах — старэйшы навуковы супрацоўнік, загадчык сектара метадалогіі і метадаў фарміравання і рэалізацыі мэтавых комплексных праграм навукова-даследчага эканамічнага інстытута (НДЭІ) Дзяржплана БССР, намеснікам дырэктара па навуковай працы НДЭІ Дзяржэканомплана БССР. У 1994—1996 гадах — намеснік дырэктара па навуковай працы НДЭІ Міністэрства эканомікі Рэспублікі Беларусь. У 1996—1997 гадах — намеснік міністра эканомікі Рэспублікі Беларусь. У 1997—2003 гадах — першым намеснік міністра эканомікі Рэспублікі Беларусь. 24 снежня 2003 года — 4 снежня 2009 года  — міністр эканомікі Рэспублікі Беларусь. Узнагароды ---------- Узнагароджаны Ганаровай Граматай Савета Міністраў Рэспублікі Беларусь. Узнагароджаны медалём «За працоўныя заслугі» (2006). Цікавая інфармацыя ------------------ У 2008 годзе аналітычны цэнтр «Стратэгія» прызнаў «Цытатай года» лютаўскае выказванне міністра эканомікі Мікалая Зайчанка: > «*Мы павінны разглядаць нашу эканоміку такой, якая яна ёсць, і рэфармаваць яе так, як яна можа быць змененая, і паступова рабіць яе такой, якой яна павінна быць*». > > > Зноскі ------ 1. ↑ Президент Республики Беларусь рассмотрел ряд кадровых вопросов, 4.12.2009, pravo.by(недаступная спасылка) (руск.) 2. ↑ *Указ Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь з 1 сакавіка 2006 г. № 136 Аб узнагароджаннi работнiкаў, якiя ўнеслi найбольш значны ўклад у сацыяльна-эканамiчнае развiццё рэспублiкi ў 2001—2005 гадах, дзяржаўнымi ўзнагародамi Рэспублiкi Беларусь, 1/7323* Архівавана 24 верасня 2015. Спасылкі -------- * Старонка на праекце «Хто ёсць хто ў РБ»(недаступная спасылка) (руск.) * Указ прэзідэнта Рэспублiкi Беларусь № 290 «Аб назначэннi членаў Урада Рэспублiкi Беларусь» Архівавана 5 сакавіка 2016. | ⛭Міністры эканомікі Беларусі | | --- | | * Сяргей Лінг (1994—1995) * Георгій Бадзей (1995—1996) * Уладзімір Шымаў (1996—2002) * Андрэй Кабякоў (2002—2003) * Мікалай Зайчанка (2003—2009) * Мікалай Снапкоў (2009—2014) * Уладзімір Зіноўскі (2014—2018) * Дзмітрый Крутой (2018—2019) * Аляксандр Чарвякоў (з 2020) |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з імем Канстанцін III. **Флавій Клаўдзій Канстанцін** (лац.: Flavius Claudius Constantinus), таксама вядомы ў гістарыяграфіі як **Канстанцін III** — рымскі імператар-узурпатар у 407—411 гадах. Канстанцін быў простым салдатам. У 407 годзе, абвешчаны імператарам у Брытаніі, ён падняў паўстанне супраць заходняга рымскага імператара Ганорыя ў Галіі і Іспаніі. Частка Галіі неўзабаве перайшла пад яго кантроль, а яго сын Канстант II захапіў Іспанію. Апроч таго, Канстанцін прымусіў Ганорыя прызнаць сябе і свайго сына імператарамі, аднак кіраваў нядоўга: мяцеж палкаводца Геронція  (руск.) (бел. падарваў яго ўладу, і ён быў разгромлены палкаводцам Ганорыя Канстанцыем, пасля чаго пакараны смерцю. Пасля вываду войскаў Канстанціна з Брытаніі Рым страціў кантроль над гэтай правінцыяй. Біяграфія --------- ### Прыход да ўлады Жан-Поль Ларан  (руск.) (бел.. Заходне-рымскі імператар Ганорый. 31 снежня 406 года некалькі плямён варвараў, у тым ліку вандалы, бургунды  (руск.) (бел. аланы і свевы, фарсіравалі Рэйн (магчыма, непадалёк ад Маганцыяка) і захапілі рымскія абарончыя збудаванні, пачаўшы паспяховае ўварванне на тэрыторыю Заходняй Рымскай імперыі. Ад гэтак сур'ёзнага ўдару імперыі так і не ўдалося акрыяць. Рымскія ўлады не змаглі выгнаць ці знішчыць захопнікаў, большасць якіх урэшце асталявалася ў Іспаніі і Паўночнай Афрыцы; апроч таго, не было спынена прасоўванне франкаў, бургундаў і вестготаў у Галіі, якое адбывалася ў той жа час. Важным фактарам, што ўплываў на паспяховасць супрацьстаяння варварам, аказалася адсутнасць адзінства сярод саміх рымлянаў: толькі аб'яднаная імперыя з поўнай падтрымкай насельніцтва змагла б знайсці ў сабе сілы спыніць уварванне і захаваць свае межы ранейшымі. Падчас гэтага нашэсця правінцыя Брытанія была ахоплена паўстаннямі, якія падрыхтавалі глебу для з'яўлення некалькіх узурпатараў, са смерцю якіх пачалося ўзвышэнне Канстанціна ў пачатку 407 года. Спачатку ў 406 годзе брытанскія легіёны, незадаволеныя няздольнасцю заходняга імператара Ганорыя і яго палкаводца Стыліхона абараніць востраў, абвясцілі імператарам нейкага салдата Марка  (руск.) (бел. неўзабаве забітага іншым прэтэндэнтам, мясцовым жыхаром Грацыянам  (руск.) (бел.. Грацыян таксама быў забіты праз чатыры месяцы, у 407 годзе. Падзел Рымскай імперыі ў 395 годзе на Заходнюю (чырвоная) і Усходнюю (фіялетавая). Вайскоўцы рымскай Брытаніі асцерагаліся ўварвання германцаў, да таго ж дзяржава імкліва распадалася, і яны роспачна мелі патрэбу ў пачуцці абароненасці. Таму салдаты выбралі лідарам чалавека, названага ў гонар знакамітага імператара пачатку IV стагоддзя Канстанціна I Вялікага, які сам узышоў на трон у выніку вайсковага перавароту, быўшы ўсяго толькі простым салдатам, але меў, па ўсёй бачнасці, некаторыя здольнасці. Пра паходжанне Канстанціна III нічога не вядомае, а на выбар салдатаў значны ўплыў зрабіла яго імя. Адразу пасля прызнання імператарам Канстанцін пачаў актыўныя дзеянні. Ён пераправіўся праз Ла-Манш на кантынент, высадзіўся ў Баноніі і, паводле дапушчэнняў гісторыкаў, адвёў з Брытаніі ўсе мабільныя войскі, тым самым пазбавіўшы правінцыю абароны і паспрыяўшы аддзяленню Брытаніі ад Рымскай імперыі. У Баноніі Канстанцін прабыў нядоўга. Адказныя за абарону Галіі прэфект прэторыя  (руск.) (бел. Ліменій і варвар Харыябад, па ўсёй бачнасці, неўзабаве беглі, не зрабіўшы ўзурпатару асаблівага супраціўлення. Пасля ўступу ў Галію ўлада Канстанціна была хутка прызнана ў Іспаніі і на рэйнскім узбярэжжы. Тады імператар Ганорый падрыхтаваў супраць узурпатара армію пад камандаваннем гоцкага палкаводца Сара  (англ.) (бел.. Два военачальнікі Канстанціна, рымлянін Юстыніян  (англ.) (бел. і франк Небіягаст  (англ.) (бел. якія камандавалі авангардам яго арміяй, былі пабіты Сарам. Спачатку Сар разграміў Юстыніяна (апошні сам загінуў у баі), а потым абсадзіў у Валенцыі Небіягаста, якога потым падманам забіў. Тым не менш Канстанцін паслаў іншую армію на чале з Эдобіхам  (руск.) (бел. і Геронціем  (руск.) (бел.; Сар быў змушаны адступіць, пакінуўшы ўсе свае трафеі багаудам  (руск.) (бел. якія кантралявалі праходы праз Альпы, каб атрымаць дазвол прайсці ў Італію. Канстанцін забяспечыў абарону рэйнскіх меж і паставіў гарнізон на шляхі з Галіі ў Італію. У Галіі ён разграміў некаторыя германскія плямёны, а з іншымі склаў мірныя дагаворы. У Арылаце, Лугдуне і Аўгусце Трэвіраў Канстанцін заснаваў манетныя двары. У маі 408 года ён зрабіў сваёй сталіцай Арылат і прызначыў Апалінарыя (дзеда пісьменніка і паэта Сідонія Апалінарыя  (руск.) (бел.) прэфектам прэторыя Галіі. Вестка пра захоп Галій прыйшла ў Рым, калі Ганорый знаходзіўся ў сталіцы, а Стыліхон — у Равене. У той час імператар і яго военачальнік рыхтаваліся арганізаваць паход разам з гоцкім уладцам Аларыхам у Ілірыю, якую мелі намер адабраць ва ўсходняга імператара Аркадзія, але паўстанне Канстанціна сарвала іх планы. ### Прызнанне імператарам Улетку 408 года, калі рымскія войскі былі сабраны ў Італіі для падрыхтоўкі да контратакі ўзурпатара, у Канстанціна былі іншыя задумы. Асцерагаючыся, што некалькі лаяльных сваякоў імператара Ганорыя ў Іспаніі, якая была радзімай і апорай дынастыі Феадосія  (руск.) (бел. могуць арганізаваць напад з гэтай правінцыі, тым часам як войскі пад камандаваннем Сара і Стыліхона нападуць на яго з Італіі, у выніку чаго ён апынецца ў акружэнні, узурпатар вырашыў здзейсніць удар па Іспаніі. Канстанцін выклікаў свайго старэйшага сына Канстанта з манастыра, дзе той жыў, узвёў яго ў ранг цэзара і адправіў з вайсковым магістрам  (руск.) (бел. Геронціем у Іспанію. Іншага свайго сына, Юліяна, узурпатар зрабіў набілісімам. Ёсць здагадка, што Юліян і Канстант прынялі свае імёны пасля абвяшчэння іх бацькі імператарам, а да гэтага ў іх былі іншыя імёны, таму што такія імёны насілі імператары з дынастыі Канстанціна, да якіх у Брытаніі працягвалі ставіцца з павагай. Стрыечнікі Ганорыя былі пераможаны Канстантам без асаблівых цяжкасцей; двое з іх — Дыдым і Верэніян — трапілі ў палон, два іншых — Феадосіёл і Лагодый — беглі ў Італію і Канстанцінопаль. Потым Канстант, пакінуўшы жонку ў сваёй штаб-кватэры Цезаравгусце пад апекай Геронція, вярнуўся ў Арылат. У той жа час (13 жніўня 408 года) падначаленая Ганорыю рымская армія падняла паўстанне ў Тыцыне, за якім адбылося забойства імператарам патрыцыя Стыліхона 22 жніўня. З прычыны гэтага мяцяжу і інтрыг пры імператарскім двары военачальнік Сар адмовіўся ад камандавання заходнім войскам; Ганорый у Равене застаўся без значнай вайсковай падтрымкі. Сітуацыю ўскладняла тое, што гоцкая армія пад кіраўніцтвам Аларыха, якая знаходзілася ў Этрурыі, стала практычна некантралюемай. Таму, калі пасланцы Канстанціна прыбылі на перамовы ў Равену, Ганорый, які асцерагаўся готаў, ахвотна прызнаў Канстанціна сваім суправіцелем, а ў 409 годзе прызначыў яго консулам нароўні з сабой. Хоць у Канстанцінопалі Феадосій II не паўтарыў прыклад Ганорыя, ён не стаў пярэчыць супраць таго, што Канстанцін з Канстантам славілі на манетах «Перамогу чатырох аўгустаў» (лац.: VICTORIA AAAVGGGG.), то бок заходняга і ўсходняга імператараў і іх саміх. ### Паход у Італію Сіліква Канстанціна III. У 409 годзе магутнасць Канстанціна дасягнула найвышэйшай кропкі. Аднак ужо да верасня гэтага года варварскія плямёны, якія прарвалі абарону рэйнскай мяжы і правялі наступныя два гады, рабуючы ўсе землі, што ляжалі на іх шляхі праз Галію, дасягнулі Пірэнеяў. Там яны разграмілі гарнізон Канстанціна і ўварваліся ў Іспанію. Тым часам як Канстанцін збіраўся адправіць свайго сына Канстанта назад у правінцыю, каб аднавіць стабільнасць у рэгіёне, прыйшла вестка, што яго военачальнік Геронцій, які перамог варвараў, збунтаваўся і абвясціў свайго набліжанага (магчыма, сына) Максіма імператарам. Нягледзячы на ўсе высілкі Канстанціна, яго боязі наконт нападу з боку Іспаніі апраўдаліся ўжо ў наступным годзе, калі Геронцій уварваўся ў Галію пры падтрымцы сваіх саюзнікаў-варвараў. Прыкладна ў той жа час саксонскія піраты здзейснілі набег на Брытанію, якую Канстанцін пакінуў без якой-небудзь абароны. Рымскія жыхары Брытаніі і Арморыкі, незадаволеныя тым, што Канстанцін забыўся пра іх і не здолеў усцерагчы правінцыю ад вонкавых нападаў, паўсталі супраць улады ўзурпатара і выгналі яго ўрадоўцаў. Спадзеючыся ўмацаваць сваю рэпутацыю, якая пахіснулася, Канстанцін III вырашыўся на адчайную авантуру: летам 410 года ён рушыў на Італію з астатнімі ў яго войскамі, перайшоў праз Альпы і ўступіў у Лігурыю — напэўна, пасля перамоў з магістрам конніцы Алабіхам, які хацеў замяніць Ганорыя больш здольным кіраўніком. Аднак паход завяршыўся паразай, бо Алабіх быў пакараны смерцю Ганорыем па падозранні ў здрадзе, і Канстанціну давялося адступіць у Галію пад канец лета 410 года. Становішча Канстанціна рабілася ўсё больш ненадзейным; яго войска, якое вяло баявыя дзеянні супраць Геронція, пацярпела паразу пры Віене ў 411 годзе, пасля чаго яго сын Канстант ІІ быў схоплены і пакараны смерцю. Прэфект прэторыя Канстанціна Дэцым Русцік  (італ.) (бел. які змяніў Апалінарыя на год раней, адмовіўся падначальвацца ўзурпатару, а потым узяў удзел у новым паўстанні Іявіна  (руск.) (бел. ў Рэйнскай вобласці. Геронцій вымусіў Канстанціна і яго сына Юляна атуліцца ў Арылаце, а потым абсадзіў горад, аднак Канстанцін паспеў адправіць свайго палкаводца Эдобіха ў Паўночную Галію і за Рэйн, даручыўшы яму сфармаваць новую армію. ### Параза і пакаранне смерцю Консульскі дыптых Канстанцыя III — пераможца Канстанціна III і будучага суправіцеля Ганорыя. У той жа час знайшоўся военачальнік, які падтрымаў Ганорыя: гэта быў будучы імператар Канстанцый III, які падышоў да Арылата, звярнуў армію Геронція ва ўцёкі, а потым сам усталяваў блакаду горада. Канстанцін імкнуўся зацягнуць аблогу, спадзеючыся на вяртанне Эдобіха, які збіраў новую армію ў Паўночнай Галіі, наймаючы салдатаў з ліку франкаў і алеманаў, аднак на падыходзе да горада Эдобих пацярпеў паразу, паддаўшыся на простую вайсковую хітрасць Канстанцыя. Слабая надзея абложанага імператара на дапамогу даканцова знікла, калі апошнія верныя яму войскі, што ахоўвалі рэйнскую мяжу, адмовіліся яго падтрымаць і высунулі свайго прэтэндэнта на трон — Іявіна. Канстанцін быў змушаны здацца. Перад адкрыццём варот ён быў пасвечаны ў святары ў мясцовым храме. Нягледзячы на абяцанне бяспекі і духоўны сан палоннага, Канстанцый пазбавіў зрынутага імператара волі і загадаў зняць яму галаву ў трыццаці мілях ад Равены 18 верасня 411 года. Хоць Геронцій здзейсніў самагубства ў Іспаніі, а кароль вестготаў Атаульф  (руск.) (бел. праз два гады здушыў паўстанне Іявіна, рымскае валадарства больш так ніколі і не ўсталявалася ў Брытаніі пасля смерці Канстанціна III: па словах гісторыка Пракопія Кесарыйскага, *«з гэтага моманту яна заставалася пад уладай тыранаў»*. Галія з тых часоў распалася на падуладныя Рыму землі і мноства германскіх каралеўстваў, хоць Канстанціну атрымалася на некаторы час стабілізаваць рэйнскую мяжу Заходняй імперыі. Дзеі Канстанціна нам вядомыя толькі з варожа наладжаных у адносінах да яго крыніц. Асоба Канстанціна, што прадстаўляецца ў гэтых крыніцах, вядома, адмоўная, але ён, мабыць, адрозніваўся ад двух сваіх кароткачасовых папярэднікаў. Імператар, па ўсёй бачнасці, павінен быў валодаць валявым характарам, каб зрабіць усё тое, што ён зрабіў, і ваяваць цягам некалькіх гадоў супраць розных ворагаў. Мэтай палітыкі Канстанціна было захаванне адзінства імперыі, ва ўсякім разе, адзінствы сваіх тэрыторый да Альп. ### У легендах Імя Канстанціна засталося ў легендах брытаў — так, Гальфрыд Монмуцкі ў сваёй «Гісторыі каралёў Брытаніі» прысвячае яму некалькі разделаў. Паводле яго аповеда, пасля смерці Грацыяна Вольнаадпушчаніка Брытанію ахапіў крызіс, і лонданскі архібіскуп Гветэлін адправіўся ў Брэтань прасіць дапамогі ў мясцовага караля Алдраена. Аднак Алдраен не пажадаў асабіста кіраваць адразу і Брэтанню, і Брытаніяй, таму паслаў свайго брата Канстанціна замест сябе. Канстанцін прыняў кіраванне і разграміў скотаў, піктаў і нарвежцаў, якія ўварваліся ў Брытанію раней. Потым ён быў абвешчаны каралём у Цырцэстрыі, пасля чаго ўзяў шлюб з мясцовай рымлянкай. Паводле паведамлення Гальфрыда Монмуцкага, ад гэтага шлюбу нарадзіліся трое сыноў: Канстант, Амвросій Аўрэліян  (руск.) (бел. і Утэр Пендрагон  (руск.) (бел.. Праз дзесяць гадоў Канстанцін быў забіты: > *«Па сканчэнні дзесяці гадоў да караля з'явіўся нейкі прабывалы ў яго ў падначаленні пікт і, выдумаўшы, быццам яму трэба перамовіцца з ім сам-насам, адасобіўся з Канстанцінам у кустах і, калі нікога вакол не было, ударам нажа ўразіў таго да смерці».* > > Пасля смерці Канстанціна паміж яго сынамі бліснула вайна за ўладу, якая доўжылася датуль, пакуль каралём не стаў Канстант, неўзабаве пасля гэтага таксама забіты. Заўвагі ------- 1. 1 2 3 4 5 6 7 Грант, 1998 2. ↑ Bury, 1889, p. 138 3. 1 2 3 4 5 6 7 Gibbon, 1930 4. ↑ *Зосим*. Новая история. VI. 1. 2. 5. 1 2 PLRE, 1980, Fl. Cl. Constantinus 21 6. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 Elton, 1999 7. ↑ *Павел Орозий*. История против язычников. VII. 40. 4. 8. 1 2 Freeman, 1886, p. 57 9. 1 2 3 Birley, 2005, p. 460 10. ↑ *Зосим*. Новая история. VI. 2. 3. 11. ↑ *Зосим*. Новая история. VI. 2. 4. 12. ↑ Birley, 2005, pp. 458—459 13. 1 2 Bury, 1889, p. 140 14. ↑ PLRE, 1980, Apollinaris 1 15. 1 2 Freeman, 1886, p. 61 16. ↑ *Зосим*. Новая история. VI. 2. 5. 17. ↑ PLRE, 1980, Constans 1 18. ↑ *Олимпиодор Фиванский*. История. Глава 12. 19. ↑ Freeman, 1886, p. 60 20. 1 2 Bury, 1889, p. 141 21. 1 2 3 Canduci, 2010, p. 152 22. ↑ Bury, 1889, p. 142 23. 1 2 Bury, 1889, p. 143 24. ↑ Birley, 2005, p. 459 25. ↑ *Григорий Турский*. История франков. II. 9. 26. ↑ Freeman, 1886, p. 75 27. 1 2 Bury, 1889, p. 144 28. ↑ *Олимпиодор Фиванский*. История. Глава 16. 29. ↑ Canduci, 2010, p. 153 30. ↑ *Павел Орозий*. История против язычников. VII. 42. 4. 31. ↑ Canduci, 2010, p. 155 32. ↑ Birley, 1980, p. 160 33. ↑ Flavius Claudius Constantinus (III.) (ням.). *PERSONEN Gegenkaiser*. Архівавана з першакрыніцы 23 кастрычніка 2012. 34. 1 2 Freeman, 1886, p. 56 35. ↑ *Гальфрид Монмутский*. История королей Британии. 92. 36. 1 2 *Гальфрид Монмутский*. История королей Британии. 93. 37. ↑ *Гальфрид Монмутский*. История королей Британии. 94—96. Крыніцы і літаратура -------------------- ### Крыніцы 1. *Зосим.* Книга VI // Новая История (пер. Н. Н. Болгова). 2. *Павел Орозий.* Книга VII // История против язычников. 3. *Гальфрид Монмутский.* Главы 92—94 // История королей Британии (пер. А. С. Бобовича). ### Літаратура 1. *Грант, М.* Константин III // Римские императоры.. — М.: ТЕРРА — Книжный клуб, 1998. 2. *Birley, A.* The People of Roman Britain. — University of California Press, 1980. 3. *Birley, A.* The Roman government of Britain. — Oxford University Press, 2005. 4. *Bury, J. B.* A History of the Later Roman Empire from Arcadius to Irene, Vol. I. — 1889. 5. *Canduci, A.* Triumph & Tragedy: The Rise and Fall of Rome's Immortal Emperors. — PIER 9, 2010. 6. *Elton, H.*. Constantine III (407—411 A.D.) (англ.). *An Online Encyclopedia of Roman Emperors*. 1999. Архівавана з першакрыніцы 18 жніўня 2012. 7. *Freeman, E. A.* The Tyrants of Britain, Gaul and Spain, A.D. 406-411(англ.) // *English Historical Review*. — 1886. — Vol. 1. — № 1. — P. 53—85. — ISSN 0013-8266. — DOI:10.1093/ehr/I.I.53 8. *Gibbon, E.* The History of the Decline and Fall of the Roman Empire. Volume 5. Chapter 30—31. — New York: Fred de Fau and Co, 1930. 9. *Kulikowski, M.* Barbarians in Gaul, Usurpers in Britain(англ.) // *Britannia*. — 2000. — Vol. 31. — P. 325—345. — ISSN 0068113X. 10. *Martindale J.R.* The Prosopography of the Later Roman Empire: Volume II. A.D. 395—527. — Cambridge: Cambridge University Press, 1980. Спасылкі -------- * Монеты Константина III | Рымскія імператары | | --- | | Прынцыпат27 да н.э. — 235 | * Актавіян Аўгуст * Тыберый * Калігула * Клаўдзій * ✰ Нерон * Гальба * Атон * Вітэлій * Веспасіян * Ціт * Даміцыян * Нерва * Траян * Адрыян * Антанін Пій * Марк Аўрэлій і Луцый Вер * Комад * Пертынакс * Дзідзій Юліян * Песцэній Нігер * Клодзій Альбін * Септымій Север * Каракала * Гета * Макрын і Дыядумен * Геліягабал * Аляксандр Север | | | Крызіс235—284 | * Максімін Фракіец * Гардыян I і Гардыян II * Пупіен і Бальбін * Гардыян III * ✰ Філіп Араб * Дэцый і Герэній Этруск * Гастыліян * Трэбаніян Гал і Валузіян * Эміліян * Валерыян I * Галіен і Салонін * Клаўдзій II * Квінціл * ✯ Аўрэліян * Тацыт * Фларыян * Проб * ✰ Кар * Карын і Нумерыян | | Дамінат284—395 | * Дыяклетыян * Максіміян * ✰ Канстанцый I Хлор * Галерый * Флавій Север * Максенцый * Максімін * Ліцыній з Валентам і Марцініянам * Канстанцін I * Канстанцін II * Канстант * Канстанцый II і Ветраніён * Флавій Клаўдзій Юліян * Іавіян * Валентыніян I * Валент II * Грацыян * Валентыніян II * Феадосій | | Заходняя імперыя395—480 | * Ганорый * Канстанцый III * Канстанцін III * Іаан * Валентыніян III * Петроній Максім і Паладый * Авіт * Маярыян * Лібій Север * Антэмій * Алібрый * ✰ Гліцэрый * Юлій Непат * ✰ Ромул Аўгуст | | Усходняя імперыя395—476 (да падзення Рыма) | * Аркадзій * Феадосій II * Маркіян * Леў I Макела * Леў II * Зянон * Васіліск * Зянон |

Сінтэтычны крышталь вісмута. Вясёлкавыя колеры тлумачыцца тонкай плёнкай аксідаў на паверхні. **Вісмут** (лац.: Bismuthum), **Bi** — хімічны элемент V групы перыядычнай сістэмы; атамны нумар 83. Метал серабрыста-белага колеру з ружовым адценнем. Вісмут доўга лічыўся самым масіўным элементам са стабільнымі ізатопамі, але ў 2003 годзе было ўстаноўлена, што ён вельмі слаба радыеактыўны: яго адзіны прыродны ізатоп, вісмут-209, альфа-радыеактыўны з перыядам паўраспаду, які больш чым у мільярд разоў пераўзыходзіць ацэначны ўзрост Сусвету. З-за вельмі вялікага перыяду паўраспаду вісмут-209 можна разглядаць амаль для ўсіх патрэб як стабільны нуклід. Асноўныя характарыстыкі ----------------------- Прыродны вісмут складаецца з аднаго ізатопа 209Ві, які раней лічыўся самым цяжкім з існуючых у прыродзе стабільных ізатопаў. У зямной кары знаходзіцца 2x10-5% па масе. Крохкі серабрыста-шэры з ружовым адценнем метал, шчыльнасць 9800 кг/м³, тэмпература плаўлення 271,4 °С (пры плаўленні памяншаецца ў аб'ёме), тэмпература кіпення 1564 °С. Самародны вісмут крышталізуецца ў трыганальнай сінганіі. Крышталі вельмі рэдкія, звычайна слаістыя або зярністыя агрэгаты, дэндрыты. Колер серабрыста-белы, з чырванаватым адценнем на свежым зломе і карычневы — на старым. Лёгка рэжацца нажом. Бляск металічны. Цвёрдасць 2,5. Шчыльннасць 9,8 г/см³. Устойлівы ў сухім паветры, пры тэмпературы вышэй за 1000 °С гарыць (утварае аксід Ві2O3). Раствараецца ў кіслотах азотнай і канцэнтраванай сернай (пры награванні). 3 галагенамі пры 200— 250 °С утварае трыгалагеніды (напр. вісмут хларыд BiCl3), з большасцю металаў пры сплаўленні — інтэрметалічныя злучэнні вісмутыды (напр. вісмутвды натрыю Na2Ві, магнію Mg3Ві2). Прыродныя крыніцы ----------------- Сустракаецца і як самародны метал, і ў злучэннях з іншымі элементамі. Самародны вісмут рэдкі мінерал, трапляецца ў гідратэрмальных жылах або пегматытах, звычайна ў сувязі з рудамі серабра, кобальту, нікелю, свінцу і волава. Вядома больш за 60 рудных вісмутавых мінералаў. Асноўныя: вісмут самародны, вісмуцін, тэтрадыміт, казаліт, бісміт, бісмуціт, тэлуравісмуціт. Радовішчы эндагенныя (постмагматычныя і гідратэрмальныя) і экзагенныя. Радовішчы ўласна вісмутавых руд, у якіх больш за 0,2% вісмуту, рэдкія. Асноўнае значэнне маюць вісмутзмяшчальныя руды (0,001—0,1 Bi) вальфрамавых, алавяных, медных, залатарудных і свінцова-цынкавых радовішчаў. Галоўныя радовішчы — у Балівіі, Перу і на востраве Тасманія (Аўстралія). Сусветная здабыча невялікая, ненамнога перавышае здабычу золата. Прымяненне ---------- Выкарыстоўваецца як кампанент легкаплаўкіх сплаваў (напр. сплаў Вуда), бабітаў, як цепланосьбіт у ядзерных рэактарах (расплаў), для вытворчасці пастаянных магнітаў, у прыладах для вымярэння напружанасці магнітнага поля. Прэпараты прымяняюцца ў дэрматалогіі і касметалогіі, як антысептычныя сродкі. Злучэнні вісмуту выкарыстоўваюць у вытворчасці керамікі, фарфору, спецыяльнага шкла. Зноскі ------ 1. ↑ Dumé, Belle. Bismuth breaks half-life record for alpha decay **(нявызн.)**, *Physicsworld* (23 April 2003). 2. 1 2 Kean, Sam (2011). *The Disappearing Spoon (and other true tales of madness, love, and the history of the world from the Periodic Table of Elements)*. New York/Boston: Back Bay Books. pp. 158–160. ISBN 978-0-316-051637. Літаратура ---------- * Боднар І. Вісмут // БЭ ў 18 т. Т. 4. Мн. 1997. | ⛭Перыядычная сістэма хімічных элементаў Д. І. Мендзялеева | | --- | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | H | | | | | | | | | | | | | | | | | He | | Li | Be | | B | C | N | O | F | Ne | | Na | Mg | | Al | Si | P | S | Cl | Ar | | K | Ca | Sc | Ti | V | Cr | Mn | Fe | Co | Ni | Cu | Zn | Ga | Ge | As | Se | Br | Kr | | Rb | Sr | Y | Zr | Nb | Mo | Tc | Ru | Rh | Pd | Ag | Cd | In | Sn | Sb | Te | I | Xe | | Cs | Ba | \* | Hf | Ta | W | Re | Os | Ir | Pt | Au | Hg | Tl | Pb | Bi | Po | At | Rn | | Fr | Ra | \*\* | Rf | Db | Sg | Bh | Hs | Mt | Ds | Rg | Cn | Nh | Fl | Mc | Lv | Ts | Og | | Uue | Ubn | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | **\*** | La | Ce | Pr | Nd | Pm | Sm | Eu | Gd | Tb | Dy | Ho | Er | Tm | Yb | Lu | | | **\*\*** | Ac | Th | Pa | U | Np | Pu | Am | Cm | Bk | Cf | Es | Fm | Md | No | Lr | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | Шчолачныя металы | Шчолачназямельныя металы | Лантаноіды | Актыноіды | Пераходныя металы | Лёгкія металы | Паўметалы | Неметалы | Галагены | Інертныя газы | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (11-th) · Brockhaus · Treccani · Universalis | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX544135 · BNF: 12150872q · GND: 4145722-5 · LCCN: sh85014436 · Microsoft: 533668322, 2909491005, 2909925661 · NDL: 00560691 · NKC: ph118931 | |

**Андрэй Баболя** (30.11.1591, в. Страхоціна, каля г. Санак, цяпер у Падкарпацкім ваяводстве, Польшча — 16.5.1657) — рэлігійны каталіцкі дзеяч, місіянер. Скончыў Віленскую езуіцкую акадэмію (1616), Віленскую тэалагічную акадэмію (1622). Член ордэна езуітаў (1611), ксёндз (1622). Працаваў у езуіцкіх установах Нясвіжа (1623-24), Вільні (1625-30), Бабруйска (1630-33), Плоцка (1633-38), Варшавы і Ломжы (1638-42), з 1642 у Пінску (у 1646-52 наездамі таксама жыў у Вільні). Андрэй Баболя праславіўся як знаўца твораў грэчаскіх айцоў царквы і здольны прамоўца, што дазваляла яму перамагаць прадстаўнікоў праваслаўя ў дыспутах і схіляць іх да каталіцызму. Быў празваны «душахватам», «апосталам Піншчыны». У час вайны Расіі з Рэччу Паспалітай 1654—1667 гадоў схоплены і закатаваны ў Янаве-Палескім (цяпер г. Іванава Брэсцкай вобл.) атрадам казакаў палкоўніка А. 3дановіча. Цела Андрэя Баболі пазней перавезена ў Пінск і пахавана ў крыпце касцёла езуітаў; у 1702 годзе эксгумавана і знойдзена нятленным. Культ Андрэя Баболі пачаў пашырацца ў Рэчы Паспалітай, потым у Аўстрыі і Германіі. 30.10.1853 беатыфікаваны. У 1808 яго цела перавезена ў Полацк, у 1922—1924 экспанавалася ў Маскве ў музеі медыцыны, 18.5.1924 перавезена ў Рым у езуіцкі сабор Іль-Джэзу. Перавозка мошчаў бласлаўлёнага Андрэя Баболі з Масквы ў Рым ----------------------------------------------------------- Перавозку мошчаў бласлаўлёнага Андрэя Баболі з Масквы ў Рым у кастрычніку 1923 года як дыпламатычны кур’ер здзейсніў езуіцкі святар Луі Галахер. У кастрычніку 1923 года Луі Галахеру, які працаваў у складзе папскай місіі дапамогі галадаючым у Расіі, было даручана перавезці мошчы бласлаўлёнага Андрэя Баболі з Масквы ў Рым. Для гэтага савецкія ўлады выдалі яму дыпламатычны пашпарт і груз быў абвешчаны дыпламатычнай поштай. 3 кастрычніка ў музеі выяўленчага мастацтва ў Маскве Галахер у прысутнасці прадстаўнікоў уладаў агледзеў труну з целам бласлаўлёнага Андрэя. Труна была размешчана ў драўлянай скрыні, якую запламбавалі пячаткамі Пія XI і маскоўскай мытні Дыпламатычны багаж загрузілі ў асобны вагон і адправілі ў складзе паштовага цягніка ў Адэсу. У Бранску да цягніка для аховы прычапілі вагон з салдатамі, каб папярэдзіць магчымае нападзенне бандытаў. У Кіеве ледзь не адбылася затрымка, бо начальнік вакзала адмаўляўся без загаду прычапіць спецыяльны вагон да цягніка ў Адэсу. Але з дапамогай агента ДПУ ўдалося ўнікнуць затрымкі. 6 кастрычніка Галахер прыбыў у Адэсу. Ён планаваў на параходзе «Чычэрын» даставіць груз у Канстанцінопаль і перадаць прадстаўнікам Ватыкана. Аднак высветлілася, што «Чычэрын» затрымаўся ў Канстанцінопалі пра эпідэмію халеры. Галахеру давялося тры тыдні чакаць у Адэсе. Урэшце, 27 кастрычніка «Чычэрын» прыбыў у Адэсу, і наступным днём Галахер адправіўся ў шлях. Па прыбыцці ў Канстанцінопаль ён з дапамогай турэцкага пасла здолеў без затрымак правесці дыпламатычны груз праз мытню. 4 лістапада мошчы бласлаўлёнага Андрэя перададзены прадстаўнікам Ватыкана і адпраўлены ў Італію 17.4.1938 года Андрэй Баболя кананізаваны (дзень памяці 16 мая), пасля чаго мошчы перавезены ў Варшаву. У 1958 годзе Папа Пій XII выдаў энцыкліку з нагоды 300-годдзя спачыну святога. Андрэй Баболя лічыцца галоўным патронам Пінскай рымска-каталіцкай дыяцэзіі, а таксама ўшаноўваецца як адзін з патронаў Віленскай, Ломжынскай, Плоцкай, Вармінскай дыяцэзій. Зноскі ------ 1. ↑ *Deutsche Nationalbibliothek* Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 26 красавіка 2014.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578'></a> 2. ↑ 3. ↑ Andrzej Bobola h. Leliwa // Internetowy Polski Słownik Biograficzny<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q96022943'></a> 4. 1 2 3 4 A Jesuit Cossack: A Memoir by Louis J. Gallagher 2020, с. 52. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFA\_Jesuit\_Cossack:\_A\_Memoir\_by\_Louis\_J.\_Gallagher2020 (даведка) 5. 1 2 A Jesuit Cossack: A Memoir by Louis J. Gallagher 2020, с. 53. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFA\_Jesuit\_Cossack:\_A\_Memoir\_by\_Louis\_J.\_Gallagher2020 (даведка) 6. 1 2 3 4 5 A Jesuit Cossack: A Memoir by Louis J. Gallagher 2020, с. 54. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFA\_Jesuit\_Cossack:\_A\_Memoir\_by\_Louis\_J.\_Gallagher2020 (даведка) Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме **святы Андрэй Баболя** * «Святыя Андрэй Баболя» Архівавана 21 верасня 2008. (бел.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Catholic (1997—…) | | Генеалогія і некрапалістыка | IPSB: andrzej-bobola-h-leliwa-zm-1657-jezuita-swiety-katolicki-wiesz · Sejm-Wielki.pl · Geni.com · Rodovid · Rodovid | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV10232142 · BNF: 17073645x · CONOR: 131786339 · GND: 119550245 · ISNI: 0000 0001 0877 4172 · LCCN: n93120160 · NKC: jo2016918084 · NLP: a0000001181670 · NTA: 08342833X · SUDOC: 079825281 · VIAF: 20493475 | |

**Абло́га Срэ́браніцы** (баснійская: Opsada Srebrenice, сербская: Опсада Сребреницe) — трохгадовая аблога горада Срэбраніца ва ўсходняй частцы Босніі і Герцагавіны, якая доўжылася з красавіка 1992 года па ліпень 1995 года падчас Баснійскай вайны. Гісторыя -------- Пасля нападу Югаслаўскай народнай арміі (JNA) і сербскай добраахвотніцкай гвардыі (SDG), горад быў канчаткова абложаны арміяй Рэспублікі Сербскай (VRS) у маі 1992 года. У чэрвені 1995 года камандуючы арміі Рэспублікі Босніі і Герцагавіны (ARBiH) у анклаве, Насер Орыч, пакінуў Срэбраніцу і збег у горад Тузла. Ягоным наступнікам стаў Раміз Бечыравіч. У ліпені 1995 году Срэбраніца была захоплена падчас аперацыі пад кодавай назвай Operation Krivaja '95 аб'яднанымі сіламі Рэспублікі Сербскай і шматлікіх ваенізаваных фарміраванняў, якія ўключаны сотні грэчаскіх і рускіх добраахвотнікаў. Наступствам захопу горада стала разня мужчынскага насельніцтва горада (было забіта 8000 баснійскіх мужчын і хлопчыкаў), і лічыцца найбуйнейшым актам масавага забойства ў Еўропе з канца Другой сусветнай вайны. Гэтае злачынства было вызначана як генацыд міжнароднымі крымінальнымі судамі. У выніку, генерал VRS Радзіслаў Крсціч быў прызнаны вінаватым Міжнародным крымінальным трыбуналам па былой Югаславіі (МТБЮ) у забойстве, пераследзе і генацыдзе. Генерал VRS Здраўка Талімір быў таксама прызнаны вінаватым у генацыдзе. Абодва былі асуджаныя на пажыццёвае зняволенне. Ратка Младзіч, камандуючы VRS падчас вайны, быў абвінавачаны ў разні ў Срэбраніцы. Камандзір баснійскіх сіл у анклаве Насер Орыч, быў прызнаны вінаватым у няздольнасці прадухіліць жорсткае абыходжанне вайскоўцаў VRS да зняволеных, якiя ўтрымлiваліся ў Срэбраніцы ў перыяд з верасня 1992 года па сакавік 1993 года. Тым ня менш, яго прысуд быў адменены ў 2008 годзе.

**Біяэнерге́тыка** — раздзел біялогіі, які вывучае ператварэнне энергіі ў біясістэмах: атрыманне энергіі (у першую чаргу сонечнай) з навакольнага асяроддзя, яе назапашванне і выкарыстанне для жыццядзейнасці арганізмаў. Гісторыя -------- Пачаткам біяэнергетыкі лічацца работы нямецкага ўрача Ю. Р. Маера, які адкрыў закон захавання і ператварэння энергіі (1841) на прыкладзе чалавека. Біяэнергетыка атрымала шырокае развіццё ў 2-й палове 20 стагоддзя. Вялікі ўклад зрабілі французскі вучоны Л. Пастэр, нямецкія вучоныя Г. Эмбдэн, О. Меергоф, О. Варбург (браджэнне і дыханне), рускія вучоныя У. А. Энгельгарт, У. А. Беліцэр, амерыканскі вучоны А. Ленінджэр (акісляльнае фасфарыліраванне), англійскі вучоны П. Мітчэл (хеміасматычная тэорыя спалучэння паміж акісленнем і фасфарыліраваннем). На Беларусі ----------- На Беларусі навуковыя даследаванні па біяэнергетыцы пачаліся ў 1960-я гады, звязаны з імёнамі А. Н. Разумовіча, А. Ц. Пікулева, Ю. М. Астроўскага, В. М. Іванчанкі, Э. П. Цітаўца, А. М. Стажарава, Л. С. Чаркасавай, М. Ю. Тайца і інш. (цыкл Крэбса, энергетычны стан арганізма пры розных вонкавых, у т.л. радыяцыйных, уздзеяннях і паталогіях). У працах С. В. Конева і А. М. Рудэнкі даказана вырашальная роля канфармацыйнай рухомасці бялкоў унутранай мембраны мітахондрый у трансмембранным выкідзе пратонаў. Істотны ўклад у разуменне біясінтэзу фотасінтазнага апарату раслін і яго арганізацыі зрабілі Ц. М. Годнеў, А. А. Шлык, М. М. Ганчарык, Л. І. Фрадкін, Н. Г. Аверына, А. Б. Руды. Даследаванні па біяэнергетыцы вядуцца ў інстытутах НАН РБ (фотабіялогіі, эксперыментальнай батанікі), Беларускім НДІ неўралогіі, нейрахірургіі і фізіятэрапіі, БДУ, Мінскім медыцынскім інстытуце і інш. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 3: Беларусы — Варанец / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 3. — 511 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0068-4 (т. 3). | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая расійская (старая версія) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | BNF: 119423031 · GND: 4112769-9 · LCCN: sh85014133 · Microsoft: 100206155 · NKC: ph118887 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Кардовіч. **Іо́сіф Мітрафа́навіч Кардо́віч** (5 красавіка 1899, в. Друцк Магілёўскай губерні (цяпер Талачынскі раён Віцебскай вобласці), Расійская імперыя — 27 снежня 1967) — беларускі партыйны і дзяржаўны дзеяч, адзін з арганізатараў партызанскага руху ў Магілёўскай вобласці, былы старшыня Магілёўскага аблвыканкама (1943—1948) і Віцебскага абласнога выканаўчага камітэта (1949—1953). Біяграфія --------- У 1919 — 1925 гады служыў у РСЧА. Пасля працаваў старшынёй Друцкага сельскага савета. З 1928 года працаваў у сістэме народнай адукацыі: паслядоўна быў загадчыкам Талочынскага, Дубровенскага, Лельчыцкага і Мсціслаўскага раённых аддзелаў народнай адукацыі. З 1937 года быў намеснікам старшыні выканаўчага камітэта Мсціслаўскага раённага савета, праз год прызначаны старшынёй выканкама Горацкага райсавета. У 1939 годзе быў прызначаны намеснікам старшыні Арганізацыйнага камітэта Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай па Магілёўскай вобласці, са студзеня 1940 года — намеснік старшыні Выканаўчага камітэта Магілёўскага абласнога Савета. Пасля пачатку Вялікай Айчыннай вайны быў эвакуіраваны разам з сям'ёй, пасля восенню быў прызваны у арміі, удзельнічаў у абароне Магілёва, быў адным з кіраўніком абласнога штаба народнага апалчэння, трапіў у акружэнне, падчас выхаду з яго спаліў партыйны білет. Амаль паўгода знаходзіўся ў турме НКУС, пасля хадатайства П. Панамарэнкі яго вызвалілі і адправілі сакратаром Бабруйскага падпольнага міжраённага камітэта КП(б)Беларусі, пасля быў упаўнаважаным ЦК КП(б) Беларусі па арганізацыі партызанскага руху ў Магілёўскай вобласці. У верасні 1943 года ўзначаліў прадстаўніцтва ЦШПР на Бранскім фронце. Пасля вызвалення Беларусі ў 1943—1948 гадах быў старшынёй Магілёўскага аблвыканкама. З 1949 па 1953 года быў старшынёй Віцебскага аблвыканкама. Пасля перанесенага інфаркту ў 1953 годзе яго перавялі ў Мінск, дзе ён працаваў членам калегіі Міністэрства прамысловасці харчовых тавараў БССР, з 1954 года намеснік міністра прамысловасці мясных і малочных прадуктаў БССР. З 1957 года працаваў у апараце Беларускага рэспубліканскага саюза спажывецкіх таварыстваў. Кандыдат у члены ЦК КПБ (1949—1952), член ЦК КПБ (1952—1954). Дэпутат Вярхоўнага Савета БССР (1951—1955), Дэпутат Вярхоўнага Савета СССР (1946—1954). Зноскі ------ 1. 1 2 3 [*Людмила СЕЛИЦКАЯ* Не пахнут лилии войной...(руск.) // *Беларусь сегодня* : газета. — 2003.] 2. ↑ Высшее партизанское командование Белоруссии. 1941—1944: справочник / Э. Г. Иоффе [и др.]; под общ. ред. д-ра ист. наук проф. Э. Г. Иоффе — Мінск: Беларусь, 2009. С. №41 (руск.) Літаратура ---------- * Высшее партизанское командование Белоруссии. 1941—1944: справочник / Э. Г. Иоффе [и др.]; под общ. ред. д-ра ист. наук проф. Э. Г. Иоффе — Мінск: Беларусь, 2009.— 271 с. — ISBN 978-985-01-0836-4. (руск.) * Кардович Иосиф Митрофанович // Биографический справочник — Мн.: «Белорусская советская энциклопедия» имени Петруся Бровки, 1982. — Т. 5. — С. 274 — 737 с. Спасылкі -------- * Біяграфія (руск.) | ⛭Старшыні Віцебскага абласнога выканаўчага камітэта | | --- | | БССР | Ілля Рабцаў (1940—1944) • Ігнат Ярмошанка (1944—1947) • Аляксей Сярмяжка (1947—1949) • Іосіф Кардовіч (1949—1953) • Павел Лознеў (1953—1955) • Мікіта Парашчанка (1955—1959) • Уладзімір Труноў (1959—1963) • Пётр Рубіс (1964—1977) • Іван Шыбека (1977—1984) • Уладзімір Кулакоў (1984—1994) | | | Рэспубліка Беларусь | Уладзімір Кулакоў (1984—1994) • Уладзімір Андрэйчанка (1994—2008) • Аляксандр Косінец (2008—2014) • Мікалай Шарснёў (2014—2021) • Аляксандр Субоцін (з 2021) | | ⛭Старшыні Магілёўскага абласнога выканаўчага камітэта | | --- | | БССР | * Іван Церахаў (1938—1941) * Іосіф Кардовіч (1943—1948) * Давід Лукашэвіч (1948—1949) * Якім Жылянін (1949—1959) * Пётр Лявіцкі (1959—1962) * Глеб Крывулін (1962—1963) * Глеб Крывулін (1963—1964, сельск.) * Міхаіл Заваротны (1963—1964, прам.) * Васіль Луцкін (1964—1974) * Віталь Прышчэпчык (1974) * Анатоль Маслакоў (1974—1985) * Аляксей Яновіч (1985—1987) * Аляксандр Кічкайла (1987—1989) * Мікалай Грынёў (1989—1994) | | | Рэспубліка Беларусь | * Мікалай Грынёў (1989—1994) * Аляксандр Кулічкоў (1994—1999) * Міхаіл Дражын (1999—2000) * Барыс Батура (2000—2008) * Пётр Руднік (2008—2014) * Уладзімір Даманеўскі (2014—2019) * Леанід Заяц (2019—2021) * Анатоль Ісачанка (з 2021) |

«**Канферэ́нцыя**» (руск.: Конференция) — мастацкі фільм 2020 года рэжысёра Івана Цвярдоўскага. Сюжэт ----- Праз 17 гадоў пасля падзей у Тэатральным цэнтры на Дуброўцы з ціхага манастырскага жыцця Наталля прыязджае ў Маскву. Атрымаўшы блаславенне, яна збірае былых закладнікаў «Норд-Осту» для правядзення вечара памяці трагедыі, ахвярамі якой яны сталі 23—26 кастрычніка 2002 года. Аднаўляючы дэталі і храналогію падзей, Наталля адкрывае страшныя падрабязнасці сваёй асабістай гісторыі — фатальнай памылкі, якая перакасавала ўсё далейшае жыццё. Як жыць з непасільным цяжарам незагойных ран мінулага? Ці здолее Наталля заслужыць дараванне ўласнай сям’і? Акцёрскі склад -------------- * Наталля Паўленкава * Вольга Лапшына * Ксенія Зуева * Ян Цапнік * Ганна Слю * Наталля Патапава * Філіп Аўдзееў Узнагароды ---------- Паводле інфармацыі сайта «*Internet Movie Database*» фільм быў адзначаны 6 кінаўзнагародамі і яшчэ 4 намінацыямі. Зноскі ------ 1. 1 2 film distribution certificate database<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q98554059'></a> 2. ↑ Konferentsiya (2020) — IMDb (англ.). Сайт «*Internet Movie Database*». Праверана 31 снежня 2020. 3. ↑ Канферэнцыя  (бел.). Сайт кінафестывалю «*Лістапад*». Праверана 31 снежня 2020. 4. ↑ Konferentsiya — Awards (англ.). Сайт «*Internet Movie Database*». Праверана 31 снежня 2020. Спасылкі -------- * Канферэнцыя на сайце «*Internet Movie Database*» (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | AlloCiné · Internet Movie Database |

**Фонд Ле Карбюзье** (англ.: Fondation Le Corbusier) — фонд, музей і архіў заснаваны ў гонар архітэктара Шарля Эдуара Жанерэ-Гры (1887—1965). Фонд уключае будынак Дому Ля Рашэ (англ.: Maison La Roche), музей на плошчы д-ра Бланша, 8-10, кватэра, дзе Ле Карбюзье пражываў з 1933 года па 1965 год (на вуліцы Нюнжэсэ э Калі (англ.: rue Nungesser et Coli), дом «Маленькі дом» пабудаваны для яго бацькоў у Карсо (англ.: Corseaux) на беразе Жэнеўскага возера (англ.: Lac Leman) (у 1924 годзе). У 2002 годзе Фонд Ле Карбюзье і Міністэрства культуры Францыі высунулі ініцыятыву ўнесці творы Ле Карбюзье ў спіс помнікаў спадчыны ЮНЕСКА. Фонд засноўвае ўзнагароды Зноскі ------ 1. ↑ Grants for young researchers, 2009—2011(недаступная спасылка) Спасылкі -------- * Фонд Ле Карбюзье(недаступная спасылка) * Paris : réouverture de La Maison La Roche de Le Corbusier Архівавана 4 студзеня 2012. * Ле Карбюзье (Шарль Эдуард Жанерэ-Гры). Le Corbusier (Charles Édouard Jeanneret-Gris)

**Дыега-Гарсія** (англ.: Diego Garcia) - востраў у Індыйскім акіяне, частка архіпелага Чагас. Уваходзіць у склад Брытанскай тэрыторыі ў Індыйскім акіяне. Фактычна кантралюецца ЗША. Плошча сушы - 27,19 км². Насельніцтва (2006 г.) - 4000 чал. Гісторыя -------- Пра існаванне Дыега-Гарсія і іншых астравоў Чагас здаўна ведалі жыхары Мальдываў. Пад час экспедыцыі 1512 - 1513 гг. яны былі адкрытыя партугальскім навігатарам Педра дэ Маскарэньясам. У 1778 г. астравы фактычна былі анэксіраваны Францыяй. Па загаду французскага губернатара Маўрыкія Дыега-Гарсія быў перададзены ў карыстанне прадпрымальніку Дз. дэ ла Фэю. У 1786 г. калі да вострава падыйшоў англійскі карабель, каб заснаваць тут паселішча, то англічане ўбачылі некалькіх французаў, што жылі ў простых хацінах. Дз. дэ ла Фэй арганізаваў плантацыі какосавай пальмы, для працы на якіх пачаў увозіць афрыканскіх неграў-рабоў. Яны склалі аснову мясцовых тубыльцаў *ілуа* (літаральна "астравіцян"). У 1814 г. астравы Чагас і Дыега-Гарсія былі далучаны да Вялікабрытаніі і адміністрацыйна кіраваліся з Маўрыкія. У 1833 г. рабства было адменена. Ніякіх іншых істотных захадаў для далейшага развіцця калоніі брытанскія ўлады не прадпрымалі. У 1881 - 1888 гг. праз Дыега-Гарсія праходзіла параходная лінія паміж Суэцам і Аўстраліяй. У 1882 г. кантроль над мясцовымі плантацыямі атрымала прыватная кампанія. У 1942 - 1946 гг. на Дыега-Гарсія размяшчалася часовая брытанская ваенна-марская база. У 1965 г. калі Маўрыкій атрымаў незалежнасць, Вялікабрытанія стварыла Брытанскую тэрыторыю ў Індыйскім акіяне. У 1966 г. Вялікабрытанія заключыла дагавор з ЗША, згодна якому перадавала Дыега-Гарсія ў карыстанне ЗША для забеспячэння абароны (першапачаткова да 2016 г. пазней да 2036 г.). У кастрычніку 1971 г. *ілуа* (у 1952 г. іх колькасць дасягала 1142 чал.) атрымалі нязначную фінансавую кампенсацыю і былі прымусова выселены з падставы закрыцця непрыбытковых плантацый. У 2004 г. улады Вялікабрытаніі падцвердзілі забарону на вяртанне карэнных астравіцян. З 1971 г. востраў кіруецца амерыканскай ваеннай адміністрацыяй. Тут была пабудавана буйная ваенная база, якая абслугоўвае самалёты і караблі. База да Дыега-Гарсія выкарыстоўвалася амерыканцамі ў тым ліку пад час ваенных аперацый у Афганістане (2001–2006 гг.) і Іраке (2003–2006 гг.). Прырода і геаграфія ------------------- Востраў уяўляе сабою класічны атол. Знаходзіцца ў 3300 км на ўсход ад узбярэжжа Афрыкі і ў 2200 км на поўдзень ад узбярэжжа Азіі. У цэнтры размешчана лагуна 19 км у даўжыню і 8 км у шырыню, акружаная вузкай паласой надводных каралавых рыфаў. Глыбіня лагуны дасягае 25 м. Агульная плошча атола - 174 кв. км. аднак суша займае толькі 27,19 кв. км. Максімальная вышыня над узроўнем мора - каля 7 м. Клімат - трапічны пасатны. На працягу года тэмпература вагаецца ад 29 да 31°C. Сярэднегадавая колькасць ападкаў - 250 мм у год. Наймацнейшыя дажджы працягваюцца з кастрычніка па люты. Сталых наземных вадатокаў няма. Дыега-Гарсія знаходзіцца ў зоне мінімальнай рызыкі пашкоджання з боку трапічных цыклонаў. Нязначную частку вострава займаюць пяшчаныя выдмы і пляжы. Астатняя тэрыторыя знаходзіцца ў карыстанні ці занята насаджэннямі, у тым ліку 12 відамі дрэў, 5 - хмызнякоў, 10 - травянистых раслін, 4 - лоз, 5 - папарацяў. Найбольш распаўсюджаныя расліны - какосавая пальма, махагоніевыя, кенаф і інш. Жывёльны свет бедны, прадстаўлены сухапутнымі крабамі, кажанамі, олушамі, фрэгатамі, мадагаскарскімі фодзі і г. д. У 2004 г. лагуна Дыега-Гарсія атрымала статус Рамсарскага ўгоддзя (гл. Рамсарская канвенцыя). Галерэя ------- * СушаСуша * Заход сонца (выгляд з мыса Кэнан)Заход сонца (выгляд з мыса Кэнан) * БушБуш * Частка лагуныЧастка лагуны * Сухапутны крабСухапутны краб * Каралеўскі фрэгатКаралеўскі фрэгат * Будынак старой плантацыіБудынак старой плантацыі * ІлуаІлуа * Амерыканскі авіяносец "Саратога", 1985 г.Амерыканскі авіяносец "Саратога", 1985 г. * Бамбардзіроўшчык Rockwell B-1 на Дыега-ГарсіяБамбардзіроўшчык Rockwell B-1 на Дыега-Гарсія * ВучэнніВучэнні * Прэзідэнт Буш на Дыега-ГарсіяПрэзідэнт Буш на Дыега-Гарсія Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Дыега-Гарсія * Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне (англ.) * Барацьба карэнных жыхароў за вяртанне (руск.) * Фатаздымкі | ⛭ Геастратэгічныя пункты сусветнага акіяна | | --- | | Марскіяпралівы | | | | | --- | --- | | Еўропа | * Гібралтарскі * Дацкія пралівы * Ірбенскі * Карскія Вароты * Керчанскі * Ла-Манш: Па-дэ-Кале * Месінскі * Норт-Мінч * Отранта * Святога Георга * Паўночны * Чарнаморскія пралівы: Басфор * Дарданэлы * Фарэра-Ісландская мяжа | | Амерыка | * Берынгаў * Дрэйка * Залатыя Вароты * Магеланаў * Фларыдскі * Юкатанскі | | Азія | * Баб-эль-Мандэбскі * Карэйскі * Лаперуза * Лусонскі * Малакскі * Армузскі * Сінгапурскі * Тайванскі | | Астатнія | * Мазамбікскі * Торэсаў | | | | Каналы | * Балтыйскі * Гёта-канал * Кільскі * Карынфскі * Нордзэ-канал * Панамскі * Суэцкі * *Праекты: Нікарагуанскі* * Тайскі | | Мысы | * Горн * Дзяжнёва * Добрай Надзеі * Зялёны * Іголкавы * Каньякумары * Спартэль | | Астравы іархіпелагі | | | | | --- | --- | | Еўропа | * Азорскія * Аландскія * Балеарскія * Борнхальм * Гельгаланд * Готланд * Ісландыя * Кіпр * Корсіка * Крыт * Мадэйра * Мальта * Маанзунд * Мэн * Нармандскія * Родас * Сардзінія * Сазані * Сіцылія * Фарэрскія * Шпіцберген | | Амерыка | * Антыльскія * Ванкувер * Гаіці * Куба * Ньюфаўндленд * Пуэрта-Рыка * Трынідад * Фалклендскія * Ямайка | | Азія | * Лабуан * Рукю * Сахалін * Сінгапур * Сакотра * Суматра * Тайвань * Тымор * Філіпіны * Хайнань * Шры-Ланка * Курыльскія * Ява | | Афрыка | * Біёка * Дыега-Гарсія * Узнясення * Маўрыкій * Маёта * Рэюньён * Сан-Тамэ * Святой Алены | | Акіянія | * Гаваі * Гуам * Новая Гвінея * Самоа * Саламонавы * Таіці * Фіджы | | | * Геапалітыка * Ваенная блакада * Каланіялізм * Марское права * Адкрытае мора * Суднаходства |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Тарашкевіч. **Бранісла́ў Ада́мавіч Тарашке́віч** (8 (20) студзеня 1892, Мацюлішкі, цяпер Віленскі раён, Літва — 29 лістапада 1938, Менск, НКУС) — беларускі грамадска-палітычны дзеяч, мовазнавец, пісьменнік-перакладчык. Кандыдат філалогіі (1916). Акадэмік АН Беларусі (1928). Аўтар першай агульнапрынятай граматыкі беларускай мовы (Беларуская граматыка для школ, 1918). Біяграфія --------- ### Дзяцінства, Віленская гімназія Браніслаў Тарашкевіч па заканчэнні Віленскай гімназіі, 1911 г. Нарадзіўся ў засценку Мацюлішкі Віленскага павета, за 30 км на ўсход ад Вільні, (цяпер Літва) у сям’і каталіцкага селяніна-серадняка Адама Тарашкевіча і яго жонкі Алены Чарняўскай. З сямі гадоў Браніслаў дапамагае бацьку з гаспадаркай, працуе пастухом. У народным вучылішчы Браніслаў паказвае выдатныя вынікі. Вестка пра гэта дайшла да маладой памешчыцы Гелены Стамброўскай. У 1906 годзе яна забрала Браніслава да сябе, апекавала яго і дапамагла паступіць у трэці клас 2-й Віленскай гімназіі. У асяроддзі гімназістаў карыстаўся павагай. У 16-гадовым узросце Браніслаў пачынае зарабляць сабе на жыццё рэпетытарствам. У гімназіі паказвае сябе добрым вучнем, мае сярэдні бал 4,3, у праграму ўваходзіла навучанне па 4 сучасных мовах (руская, польская, французская, нямецкая) і дзвюх класічных (грэчаская, лацінская). У гімназіі Тарашкевіч трапляе ў студэнцкія згуртаванні, адным з такіх згуртаванняў была патрыятычна-незалежніцкая арганізацыя з клерыкальным адценнем Вызваленне (польск.: Wyzwalenie). Дзейнічала яна пад лозунгам: «*Навука, Цнота, Айчына*», мела на мэце працяг традыцый філаматаў і філарэтаў. Да гэтай арганізацыі належалі самыя перадавыя вучні гімназіі, але з рознымі жыццёвымі крэда, з рознымі, але талерантнымі поглядамі на нацыянальнае пытанне. Тарашкевіч трапляе ў левае адгалінаванне гуртка, там цікавяцца палітычнай філасофіяй і эканомікай. У гэты ж самы час Тарашкевіч канчаткова самавызначаецца як беларус, перастае хадзіць у касцёл, становіцца атэістам. У часе навучання ў Вільні знаёміцца з беларускай інтэлігенцыяй, наведвае выдавецтва Нашай Нівы, органа Беларускай сацыялістычнай грамады. У 1911 годзе скончыў 2-ю Віленскую гімназію з срэбным медалём. ### Пецярбургскі перыяд У жніўні 1911 года Браніслаў Тарашкевіч апынуўся ў сталіцы Расійскай імперыі і быў без перашкод прыняты на гісторыка-філалагічны факультэт Пецярбургскага ўніверсітэта. Тут на працягу чатырох гадоў вучыўся пад кіраўніцтвам славутых мовазнаўцаў: Яна Бадуэна дэ Куртэнэ, Яўхіма Карскага. Навуковым кіраўніком Браніслава быў акадэмік Аляксей Шахматаў. У Пецярбургу Тарашкевіч жыў па адрасе Англійскі праспект 30, кв. 21. У Пецярбургу пачынае стварэнне навукова-літаратурнага гуртка студэнтаў Санкт-Пецярбургскага ўніверсітэта. Піша статут да яго. Пазней становіцца старастам гуртка. У Пецярбургу Тарашкевіч даволі блізка сышоўся з Янкам Купалам, які ў той час пашыраў сваю адукацыю. Купала хоць і быў старэйшы на 10 гадоў, вельмі цаніў Тарашкевіча. Вось такі ліст атрымлівае пазней Тарашкевіч ад Янкі Купалы: > *«Дзядзька Тарас, што чуваць у Вас з беларускай граматыкай? Ці зрабілі што-небудзь у гэтым напрамку? Калі маеце ўжо яе накід, то будзьце ласкавы прыслаць яго нам, калі не — то ўпэўніце ў сваёй добрай волі і спрыце і зрабіце гэта як найхутчэй. Просіць аб гэтым Вас п. Іваноўскі, старшыня Беларускага Выдавецкага Таварыства ў Вільні. Граматыку Вашу хоча Таварыства выдаць і пусціць у свет у „назіданіе" маладому беларускаму пакаленню. Дык варушыцеся, дзядзька, і ў шапку не спіце. Чакаем хутка ад вас адказу. Шчыра вам адданы.»* > > У Пецярбургу Тарашкевіч трапляе ў розныя колы нацыянальных рухаў, прыхільна ставіцца да польскага нацыянальнага руху. Працуючы хатнім настаўнікам, Тарашкевіч пазнаёміўся з сям’ёй Зябіцкіх. Вось што піша Юзаф Зябіцкі ў сваім дзённіку: > *«Гэты сын селяніна з-пад Вільні садзейнічае далейшаму ўмацаванню польскасці ў нашым доме… Неўзабаве пачаў дастаўляць жонцы польскую літаратуру, падабраную так, каб даць ёй магчымасць пазнаць жыццё і імкненні польскага народа, у духу якога павінна выхоўваць сыноў.»* > > У траўні 1916 года скончыў гісторыка-філалагічны факультэт Петраградскага ўніверсітэта і быў пакінуты там пры кафедры рускай мовы і літаратуры. Працаваў і як прыват-дацэнт старажытнагрэчаскай і лацінскай моў. ### Вяртанне ў Беларусь. Пачатак палітычнай дзейнасці. Удзельнікі святкавання 15-годдзя творчай працы Янкі Купалы на ганку Беларускага (Юбілейнага) дома ў Менску, сярод якіх Браніслаў Тарашкевіч. 6 чэрвеня 1920 г. У 1917 годзе становіцца актыўным удзельнікам і адным з лідараў Беларускай сацыялістычнай грамады. Знаходзіцца ў Менску ў часе абвяшчэння Беларускай Народнай Рэспублікі. У аўтабіяграфіі пазней піша, што ніколі не ўваходзіў ва ўрад, але і чужым у гэтых колах не быў. Палітычную пазіцыю Тарашкевіча на той час можна акрэсліць, як хістанне паміж прызнаннем рэвалюцыі, лаяльным супрацоўніцтвам з бальшавікамі і платформай беларускіх незалежнікаў. З некаторых крыніц вынікае, што ён уваходзіў у склад «Вярхоўнай рады» беларускага эміграцыйнага ўрада, а з іншых крыніц — што быў актыўным дзеячам у Беларускім нацыянальнага камісарыяце ў Петраградзе ў лютым 1918 года, выконваў функцыю загадчыка аддзела культуры і асветы. Арганізатар Беларускага з’езда Віленшчыны і Гродзеншчыны, у верасні 1919 года стаў старшынёй Цэнтральнай беларускай рады Віленшчыны і Гродзеншчыны. З канца 1919 года — паводле запрашэння Усевалада Ігнатоўскага выкладчык беларускай і старажытнагрэчаскай моў у Менскім педагагічным інстытуце. З наступленнем бальшавікоў на Менск у ліпені 1920 года, з’язджае ў Вільню. ### Дзейнасць у Заходняй Беларусі Беларускі пасольскі клуб. Сядзяць (злева направа): у 1-м радзе — А. Аўсянік, Ф. Ярэміч, П. Валошын; у 2-м радзе — В. Багдановіч, М. Кахановіч, Б. Тарашкевіч, А. Назарэўскі, А. Уласаў; стаяць: В. Рагуля, С. Якавюк, А. Станкевіч, С. Рак-Міхайлоўскі, П. Мятла. Варшава. 1923 г. У 1920 годзе — загадчык беларускага сектара дэпартамента асветы марыянеткавай Сярэдняй Літвы. Непрацяглы перыяд уваходзіць у віленскую масонскую ложу «Праўда». У 1921 годзе становіцца дырэктарам Віленскай беларускай гімназіі. З 1922 па 1927 год — пасол сойма Польскай Рэспублікі, у 1922—1924 гадах быў старшынёй Беларускага пасольскага клуба. У першы перыяд сваёй парламенцкай працы трымаўся ў цэлым паланафільскай арыентацыі, хоць востра крытыкаваў з соймавай трыбуны нацыянальную і сацыяльную палітыку польскіх урадаў. Спрабаваў знайсці аб’ядноўваючы вектар для польскага і беларускага народаў. > *«…Добра разумеем, што польскія войскі прыбылі на нашую бацькаўшчыну з мэтай ператварэння земляў былога Вялікага Княства Літоўскага ў крэпасць для абароны Рэчы Паспалітай Польскай… З гэтага вынікае, што… інтарэсы Польшчы з’яўляюцца і нашымі інтарэсамі. Таму гэтая супольнасць інтарэсаў дае нам магчымасць будучую работу па адбудове незалежнай Беларусі весці на грунце згод з польскім народам. Узаемаразуменне на аснове прызнання польскім народам незалежнасці і цэласнасці Беларусі, звязанай з Рэччу Паспалітай сумеснай абаронай свайго незалежнага існавання, лічым за пажаданае і карыснае для абодвух народаў. Польская акупацыя пакінула пасля сябе справядлівы горыч і расчараванне ў шчырасці палітыкі Польшчы, якая аднеслася да Беларусі толькі як да сваіх крэсаў усходніх. Аднак свядомая беларуская народная думка не перастала шукаць падтрымкі Польшчы, верачы, што прынцыпы сапраўднай дэмакратыі павінны ўрэшце перамагчы»*. > > > Выява з часопіса Маланка, адлюстроўвае папулярнасць БСРГ 1926 г. У 1923 годзе Беларускім пасольскім клубам, а менавіта, Тарашкевічам распрацоўваецца праект аўтаноміі Беларусі. Юрыдычны бок кансультуе і ўхваляе вядомы адвакат Тадэвуш Урублеўскі. Але праект так і не быў заслуханы ў сейме. У лютым 1924 года разам з Радаславам Астроўскім і Аляксандрам Уласавым прыняў удзел у стварэнні Беларуска-польскага таварыства ў Вільні, за што быў адхілены ад старшынства ў Беларускім пасольскім клубе і заменены на Васіля Рагулю. Паступова мяняе свае погляды і на магчымасць дэмакратычных змен у Польшчы. У прамове ў сейме 25 сакавіка 1925 года Тарашкевіч гаварыў: > *«Абвінавачваеце нас у камунізме, у распальванні дыверсійнага руху, бандыцкага, як вы кажыце, а па сутнасці руху паўстанцкага, абвінавачваеце нас у тым, што не хочам быць лаяльнымі ў адносінах да польскай дзяржавы, але прыгадайце, што прыйшлі мы ў гэты сойм менавіта дзеля таго, каб знайсці тут прававую аснову; былі мы, праўда, на кароткі час, наіўнымі, мы паддаліся канстытуцыйным ілюзіям, мы спадзяваліся, што законы і канстытуцыя надзейна гарантуюць палітычныя і нацыянальныя правы. Мы прыйшлі ў гэты сойм, каб змагацца за аўтаномію. Мы выбралі прэзідэнта, мы галасавалі за ўрад Сікорскага, каб падкрэсліць сваю лаяльнасць. А што сталася? За тое, што мы набраліся смеласці выбраць прэзідэнта, вы яго забілі».* > > Пасля гэтага зблізіўся з левым крылом БПК. 24 чэрвеня 1925 года разам з Сымонам Ракам-Міхайлоўскім, Паўлам Валошыным і Пятром Мятлой выйшаў са складу Беларускага пасольскага клуба і заснаваў пасольскі клуб Беларускай сялянска-работніцкай грамады (БСРГ). Стаў старшынёй клубу, а пасля старшынёй ЦК створанай на яго аснове масавай палітычнай партыі. Напісаў праграму БСРГ, якая была прынята 12 мая 1926. Шчыльна зблізіўся з лідарамі Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі, і ў снежні 1925 года быў прыняты ў партыю. Таемна ўдзельнічаў у III канферэнцыі Камуністычнай партыі Заходняй Беларусі (студзень 1926 года). У студзені 1927 года быў арыштаваны польскімі ўладамі, а ў траўні 1928 года асуджаны на 12 гадоў зняволення. У часе турэмнага тэрміна на Лукішках у 1929 годзе Тарашкевіч чытае «Капітал» Карла Маркса, «Развіццё капіталізму ў Расіі» Леніна, «Фінансавы капітал» Гільфрэндынга. У 1929 годзе тэрмін зняволення быў зменшаны да 8 гадоў, а ў траўні 1930 года Тарашкевіч быў датэрмінова выпушчаны з астрога. Актыўна далучыўся да камуністычнай выбарчай кампаніі ў польскі парламент, з восені 1930 года ўзначаліў пракамуністычны Цэнтральны сялянска-работніцкі выбарчы камітэт «Змаганне», даў згоду балатавацца ў дэпутаты. Пад ціскам польскіх улад перебраўся ў вольны горад Данцыг, адкуль пры дапамозе сувязных кіраваў выбарчай кампаніяй; жыў ва ўмовах канспірацыі. 5 лютага 1931 года арыштаваны на польскай тэрыторыі пры спробе праехаць з Данцыга ў Берлін па пашпарце на чужое імя і з дакументамі па выбарчай кампаніі ў Заходняй Беларусі. У лістападзе 1932 годзе асуджаны на 8 гадоў катаржнай турмы. ### Абмен у СССР і смерць З верасня 1933 быў абмяняны ля прыгранічнай станцыі Коласава на вязня Салавецкага лагера  (бел. (тар.)) (бел. беларускага драматурга і публіцыста Францішака Аляхновіча. У СССР быў вымушаны працаваць загадчыкам аддзела Польшчы і Прыбалтыкі ў Міжнародным аграрным інстытуце (Масква), хаця з’яўляўся правадзейным членам АН Беларусі. 6 траўня 1937 года арыштаваны. 5 студзеня 1938 «двойкай» НКУС і Пракуратуры СССР прыгавораны да расстрэлу. Як сцвярджае афіцыйная версія, ён быў расстраляны 29 кастрычніка 1938 у Менску. Даследчык Леанід Маракоў выказвае меркаванне, што Браніслаў Тарашкевіч загінуў у часе катаванняў, якія доўжыліся дзевяць месяцаў. Рэабілітаваны Ваеннай калегіяй Вярхоўнага суда СССР 26 студзеня 1957 года. Сям’я ----- Браніслаў Тарашкевіч з Верай Сніткай і сынам Радаславам, другая палова 1920-х гг. У 1923 годзе ажаніўся з Верай Сніткай (1901—1998), праваслаўнай беларускай з-пад Радашковічаў, у 1925 годзе у іх нарадзіўся сын. Сына назвалі Радаслаў, у сям’і яго называлі Славікам. Радаслаў Тарашкевіч загінуў 15 чэрвеня 1944 года ў баі каля вёскі Гарэлы Луг (Бягомльскі раён), быў савецкім партызанам, пазней перапахаваны ў брацкай магіле ў Бягомлі. У 1933 годзе Браніслаў Тарашкевіч назаўсёды развітваецца з першай сям’ёй праз палітычны абмен у СССР, жонка і сын мелі права паехаць за бацькам і мелі намер гэта зрабіць, але па невядомых прычынах засталіся ў Польшчы. У 1934 годзе ў Маскве бярэцца шлюбам з другой жонкай, выпускніцай вышэйшых літаратурных курсаў, Нінай Палянскай. У далейшым Ніна Палянская старанна змагалася за рэабілітацыю мужа. Навуковая і літаратурная дзейнасць ---------------------------------- Подпіс Браніслава Тарашкевіча Беларуская граматыка Тарашкевіча, 1918 г. У 1913 годзе пачынае працаваць над граматамі XII ст. Паводле загаду Шахматава едзе ў Рыжскі архіў старажытных грамат. Працуе над гістарычнай граматыкай беларускай мовы. Дакладна не вызначана навуковая ступень Браніслава Тарашкевіча. Не знойдзены дакументы аб атрыманні ім звання прафесара, але аб гэтым ёсць ускосныя сведчанні. Выступаў у беларускім друку з 1914 года. У 1918 годзе, працуючы загадчыкам культурна-асветнага аддзела Белнацкама, падрыхтаваў і выдаў у Вільні першую «Беларускую граматыку для школ». У ёй аўтар абагульніў і замацаваў пісьмовыя традыцыі, што складаліся ў той час у выданні мастацкай, навукова-папулярнай і публіцыстычнай літаратуры, у пісьмовым друку; улічыў здабыткі тагачаснай лінгвістычнай навукі (даследаванні Аляксея Шахматава, Яўхіма Карскага) і вопыт папярэднікаў. Граматыка пасля вытрымала 6 перавыданняў. Граматыка доўгі час была галоўным падручнікам па беларускай мове, асабліва ў часы беларусізацыі 1920-х гадоў у БССР. Пераклаў на беларускую мову «Іліяду» Гамера і «Пана Тадэвуша» Адама Міцкевіча. Псеўданімы: *Адам Навука*, *«Тарас на Парнасе»*, *Я. Тарас*, *Тарас Язычнік*, *Тарас Навіна*. Творы ----- * Заходняя Беларусь — плацдарм імпэрыялістычнай інтэрвэнцыі. — Менск: Беларуская акадэмія навук, Камісія па вывучэньні Заходняй Беларусі, 1931. — 20 с. * Сьцежкай двурушніцтва і здрады // Супроць контррэволюцыйнага беларускага нацыянал-дэмократызму. — Мн.:Белдзяржвыдавецтва, 1931. * Как живут крестьяне за границей. — Москва-Ленинград: Леноблиздат, 1935. — 82 с. * Дифференциация крестьянства в Польше во время кризиса // Польская деревня во время кризиса. — Москва, 1935. С. 3—80. * Выбранае: крытыка, публіцыстыка, пераклады / Б. Тарашкевіч // Укладанне, уступ, каментарыі А. Ліса. — Мінск: Мастацкая літаратура, 1991. — 319 с. Ушанаванне памяці ----------------- Шыльда на Беларускім ліцэі імя Браніслава Тарашкевіча ў Бельску Падляскім Імем Браніслава Тарашкевіча названы вуліцы ў горадзе Маладзечне і ў гарадскім пасёлку Радашковічы. У 1969 годзе імя Тарашкевіча стаў насіць ліцэй з беларускай мовай навучання ў польскім горадзе Бельску Падляскім. У 2003 годзе імем Тарашкевіча была названа вуліца ў жылым раёне Сцяпянка горада Мінска. У Вільнюсе на будынку колішняй штаб-кватэры заходнебеларускіх арганізацый усталяваная памятная дошка Браніславу Тарашкевічу. Зноскі ------ 1. ↑ Дзяржаўны архіў літаратуры і мастацтва РБ, Фонд 3, Вопіс 1, справа 225, старонка 3 // Сведчанне аб паспяховасці 1910/1911 год. 2. ↑ Асабістая справа: ЦГИА СПб. Ф. 14, оп. 3, д. 58823, л. 15 3. ↑ Справаздача пра дзейнасць гуртка з 1912 °C. 92-115// Бібліятэка літоўскай акадэміі навук у Вільні. 4. ↑ В. Рагойша Народныя песняры Мн. 1972. — C. 254. 5. ↑ Pawet: Аўтабіяграфія Браніслава Тарашкевіча **(нявызн.)**. *pawet.net*. Праверана 13 верасня 2023. 6. ↑ B. Taraszkewicz, Białoruskie postułaty polityczne, «Przymierze», 1920. — C. 6. 7. ↑ Рагуля В. // Успаміны; Нью Ёрк, 1957 °C. 41. 8. ↑ Sprawozdania stenograficzne, okres I, posiedzenie 129; 13.06.1924 9. ↑ Возвращенные имена: Сотрудники АН Беларуси, пострадавшие в период сталин. репрессий / сост. и авт. предисл. Н. В. Токарев; под ред. А. С. Махнача.. — Мн.: Навука i тэхнiка, 1992. — С. 104-106. 10. ↑ Архівавана 5 сакавіка 2016. 11. ↑ *Вера Андрэеўна Снітка, дачка беларускага археолага і краяведа Андрэя Сніткі і пляменіца па матчынай лініі Аляксандра Уласава.* 12. ↑ Пецюкевіч М. // Успаміны; Бергман. А // Слова аб Браніславе Тарашкевічы. — Мн. 1992. С. 56. 13. ↑ Сын Браніслава Тарашкевіча пахаваны ў брацкай магіле ў Бягомлі **(нявызн.)**(недаступная спасылка). westki.info (7 верасня 2015). Архівавана з першакрыніцы 22 красавіка 2019. Праверана 23-4-2019. 14. ↑ Бергман А. // Слова аб Браніславе Тарашкевічы. — Мн. 1992. — С. 93. 15. ↑ Бергман А. // Слова аб Браніславе Тарашкевічы, Мн. 1992. С. 25. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. С. 439. * Энцыклапедыя гісторыі Беларусі. У 6 т. Т. 6. Кн. 1: Пузыны — Усая / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў (галоўны рэд.) і інш.; Маст. Э. Э. Жакевіч. — Мн. : БелЭн, 2001. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0214-8. — С. 504. * Беларуская мова: энцыклапедыя / пад рэдакцыяй А. Я. Міхневіча. — Мінск : Беларуская Энцыклапедыя, 1994. — 653 с. — ISBN 5-85700-126-9. — С. 558. * *Тарашкевіч Браніслаў* // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1992—1995. — Т. 6. — С. 69. * Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі. Энцыклапедычны даведнік у 10 тамах (15 кнігах). Т. 2 / Укладальнік Л. У. Маракоў. — Смаленск, 2003. * Ліс А. С. Браніслаў Тарашкевіч. Мінск: Навука і тэхніка, 1966. 167 с. * Бергман А. Слова пра Браніслава Тарашкевіча. Мн.: Мастацкая літаратура, 1996. 192 с. * Валахановіч А. І. Міхнюк У. М. Споведзь у надзеі застацца жывым. Мінск: БелНДІДАС, 1999. 197 с. * Семашкевіч Р. М. Беларускі літаратурна-грамадскі рух у Пецярбурзе. — Мн, 1971. * Клейн Б. Старонкі палымянага жыцця // Полымя. 1963. № 10. С. 141—153. * Марціновіч А. Быў. Ёсць. Будзе (100 гадоў з дня нараджэння Браніслава Тарашкевіча) // Літаратура і мастацтва. 1992. 7 лютага. № 6. С. 12. * Ліс А. Браніслаў Тарашкевіч: трагічны пошук свабоды // Назаўсёды разам: да 60-годдзя ўз’яднання Заходняй Беларусі з БССР. Мінск, 2001. С. 47 — 53. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | q: | Браніслаў Адамавіч Тарашкевіч у Вікіцытатніку | | s: | Браніслаў Адамавіч Тарашкевіч у Вікікрыніцах | | commons: | Браніслаў Адамавіч Тарашкевіч на Вікісховішчы | * Біяграфія на Slounik.org * ТАРАШКЕВІЧ Браніслаў Адамавіч // *Маракоў Л. У.* Рэпрэсаваныя літаратары, навукоўцы, работнікі асветы, грамадскія і культурныя дзеячы Беларусі, 1794—1991. Энц. даведнік. У 10 т. Т. 2. — Мн:, 2003. ISBN 985-6374-04-9. * ТАРАШКЕВИЧ Бронислав Адамавич Архівавана 31 жніўня 2021. // Возвращенные имена: Сотрудники АН Беларуси, пострадавшие в период сталин. репрессий / сост. и авт. предисл. Н. В. Токарев; под ред. А. С. Махнача. — Мн.: Навука i тэхнiка, 1992. — 120 с. — 1 000 экз. — ISBN 5-343-01246-9. * Імя ў гісторыі — Браніслаў Адамавіч Тарашкевіч * Браніслаў Тарашкевіч. Беларуская граматыка для школаў Архівавана 12 мая 2006. * Луцкевіч Антон. Тарашкевіч і Аляхновіч // НАША СЛОВА. № 37 (1448), 11 верасня 2019. Архівавана 26 лютага 2020. // на pawet.net * Талочка Ул. Беларускі Гандзі // Наша Слова. № 34 (1497), 26 жніўня 2020 // на pawet.net * Успаміны сеймавага аглядальніка пра беларускі клуб // Наша Слова. № 34 (1497), 26 жніўня 2020 // на pawet.net * Валахановіч А. І. Міхнюк У. М. Споведзь у надзеi застацца жывым: Аўтабiягр. Б. Тарашкевiча. / Рэд. А. С. Ліс. — Мн.: БелНДІДАС, 1999. // на pawet.net * Браніслаў Адамавіч Тарашкевіч у базе даных «История белорусской науки в лицах» Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі (руск.) * Біябібліаграфічны паказальнік у рэпазіторыі Цэнтральнай навуковай бібліятэкі імя Якуба Коласа НАН Беларусі (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl · Rodovid | | Нарматыўны кантроль | GND: 121121305 · ISNI: 0000 0003 8546 6717 · LCCN: nr96040621 · NUKAT: n98011164 · VIAF: 235392147 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Пятрова. **Алена Юр'еўна Пятрова** (укр.: Олена Юріївна Петрова;; нар. 24 верасня 1972, Шаркан, Удмурцкая АССР) — украінская біятланістка, сярэбраны прызёр Алімпійскіх гульняў 1998 года ў індывідуальнай гонцы, 10-кратны прызёр Еўропы 2004 гады. Біяграфія --------- З 1987 года займалася лыжамі, а ў 1989 годзе перайшла ў біятлон. У гэтым жа годзе Пятрова выйграе чэмпіянат СССР сярод юніёраў. Пасля распаду СССР яна з'яжджае ва Украіну, дзе, выйграўшы два нацыянальныя першынствы, трапляе ў склад асноўнай зборнай гэтай краіны. Дэбютавала ў Кубку свету ў сезоне 1992/1993. Сапраўдным поспехам можна назваць выступленне Пятровай на Чэмпіянаце свету 1996 года ў Рупольдынгу, дзе яна заваявала тры медалі, а па выніках сезона заняла сёмае месца ў агульным заліку Кубка свету. У 1997 годзе Пятрова заваёўвае яшчэ адзін медаль Чэмпіянату свету, а на Зімовых Алімпійскіх гульнях 1998 года ў Нагана яна трапляе на подыум у індывідуальнай гонцы. Чатырохразовая віцэ-чэмпіёнка свету заўсёды адрознівалася добрай стральбой. Менавіта таму яе шануюць як добрага каманднага байца, незаменнага ў эстафетных спаборніцтвах. Пасля завяршэння спартыўнай кар'еры стала функцыянерам НАК Украіны, і з'яўляецца кіраўніком Сумскага рэгіянальнага аддзялення.

Жаніх і нявеста адной з ніжэйшых каст шудраў, 1908 г. **Шу́дра** (санскр.: शूद्रः) — ніжэйшая з 4 асноўных варн у індуізме. Падзяляецца на мноства каст, кожная з якіх можа мець адрозны сацыяльны статус. Паходжанне ---------- Паводле гімна X.XC Рыгведы, пры ахвярапрынашэнні першачалавека Пурушы багі зрабілі з яго вуснаў брахмана, з рук — раджу, са сцёгнаў — вайш’я, з ног — шудру. Законы Ману атаяснялі шудраў з аказаннем паслуг, не давалі магчымасці змяніць нізкі статус, забаранялі двіджа ўступаць з імі ў шлюб, дазвалялі цялесныя пакаранні ў дачыненні да прадстаўнікоў гэтай варны. Яны ж пералічваюць шэраг плямёнаў кшатрыяў, якія з-за грэбавання святарамі былі паніжаны да статуса шудраў. Такім чынам, у ранняй брахманічнай культуры нізкі статус шудр тлумачыўся як першаснай міфалогіяй аб іх паходжанні, так і ўчынкамі продкаў, якія спачатку мелі болей высокі статус. Шудры ў Індыі ------------- Еўрапейскія даследчыкі XIX — першай паловы XX стст. якія мелі справу з нізкім сацыяльным становішчам большасці каст шудр у іх час, звычайна шукалі падставы для гэтага ў старажытнай індуісцкай літаратуры. У заходнім свеце шырылася ідэя пра тое, што рэлігійныя ўяўленні адлюстроўвалі сацыяльны стан, які існаваў у старажытнасці. Некаторыя гісторыкі нават імкнуліся рацыянальна патлумачыць нізкі статус тым, што шудры з’яўляліся нашчадкамі карэнных народаў, заваяваных і пераўтвораных у рабоў арыямі. Аднак старажытныя тэксты накшталт Махабхараты сведчаць пра тое, што шудры былі арыямі, да таго ж маглі мець нашчадкаў, якія падвышалі свой статус у сістэме варн. Іншыя тэксты накшталт Артхашастры наогул ігнаруюць забабоны сацыяльнай мабільнасці ніжэйшай варны. У другой палове XX ст. шэраг даследчыкаў сканцэнтраваўся на абвяржэнні традыцыйнага тлумачэння спрадвечнага нізкага статуса шудр. Былі выяўлены факты, калі шудры засноўвалі манархічныя дынастыі. Так, Махападма Нанда стварыў старажытную імперыю Нанда. Шудра Дурджая стаў заснавальнікам сярэднявечнай дынастыі валадароў Какатыя ў Андхра-Прадэш. У паходжанні ад шудраў падазраюць дынастыю Маур’яў. У індуізме вядомы шудры, якія займаліся актыўнай рэлігійнай дзейнасцю. Напрыклад, Бходжа Бхагат з Гуджарата паходзіў з непрывілеяванай касты земляробаў, але ў выніку быў ушанаваны як святы. З гэтай нагоды выказваецца думка, быццам нізкі сацыяльны статус шудр — адносна нядаўняя гістарычная з’ява, а вядомая каставая сістэма была сканструявана каланіяльнымі ўладамі Брытанскай Індыі. Меркаванне прыхільнікаў другога пункту гледжання часткова пацвярджаюць сучасныя генетычныя даследаванні, якія выявілі, што ў перыяд 4200 — 1900 гадоў таму людзі з розных генетычных папуляцый у Індыі актыўна змешваліся, але пазней пачалі практыкаваць эндагамію. Гэта можа сведчыць пра пачатак укаранення каставай сістэмы. Такім чынам, нізкі сацыяльны статус шудр характэрны для эпохі не раней за пачатак нашай эры. Аднак генетычныя даследаванні ніяк не тлумачаць факт узвышэння дынастый шудр у сярэднявеччы і ніяк не пацвярджаюць дачыненне каланіяльных улад да стварэння каставай сістэмы. Прамежкавым пунктам гледжання можа быць тое, што каставая сістэма ў розныя перыяды змякчалася пад ціскам абставін, і касты з варны шудр прасоўваліся па сацыяльнай лесвіцы. Часцяком яны імкнуліся змяніць фармальна нізкі статус на болей высокі і пераўтварыцца ў прадстаўнікоў вышэйшых варн. Так, каста маратхаў стала часткай варны кшатрыяў толькі у XVII ст. у выніку ўзвышэння свайго прадстаўніка Шываджы. На поўдні і ўсходзе Індыі, дзе індуізм пачаў распаўсюджвацца пазней, чым у іншых рэгіёнах, варны кшатрыяў і вайш’яў не склаліся, таму некаторыя касты шудр занялі характэрнае для іх сацыяльнае становішча. Варна шудр не з’яўляецца адзінай і падзяляецца на мноства каст *джаці*. У розных рэгіёнах існуюць свае ўяўленні пра пэўны сацыяльны статус той ці іншай *джаці*. На ніжэйшай прыступцы стаяць касты «недатыкальных» далітаў. Сучасныя генетычныя даследаванні ў Тамілнадзе паказалі, што прадстаўнікі каст, статус якіх разглядаецца як непрывабны, найболей генетычна неаднастайны і радзей уступаюць у шлюбныя адносіны з прадстаўнікамі іншых каст. Паміж прадстаўнікамі ніжэйшых каст часцей успыхваюць узаемныя сутычкі. Пасля ўсталявання брытанскай каланіяльнай сістэмы ўладамі рабіліся захады для паляпшэння сацыяльнага становішча чальцоў непрывілеяваных *джаці*. У сучаснай незалежнай Індыі прадстаўнікі розных каст з’яўляюцца роўнымі перад законам, аказваецца дапамога прадстаўнікам «недатыкальных» каст, аднак каставы падзел працягвае існаваць і аказвае значны ўплыў на развіццё краіны. Шудры на Балі ------------- У сярэднявеччы індуізм распаўсюджваўся за межамі Індыйскага субкантынента ў краінах Паўднёва-Усходняй Азіі. У нашы дні найбуйнейшым месцам шчыльнага пражывання індуістаў за межамі Індыі з’яўляецца востраў Балі ў Інданезіі. Тут замацаваўся падзел грамадства на 4 асноўныя варны, прычым шудры склалі 90 % ад усяго насельніцтва. Іх сацыяльны статус апісваўся мясцовымі вызначэннямі *Jaba* «чужынец» і *Panjak* «абшчыннік». Сярод балійцаў таксама існуюць аб’яднанні *warga*, падобныя на індыйскія *джаці*, але яны ўзніклі адносна нядаўна ў XIX ст. не з’яўляюцца надзвычай замкнёнымі і болей характэрныя для варн брахманаў і кшатрыяў. Мадэрнізацыя, якая адбываецца на Балі з пачатку мінулага стагоддзя, прывяла да разбурэння традыцыйных узаемаадносін паміж варнамі. Сярод адукаваных балійцаў папулярны рэфармаваны індуізм, які адвяргае жорсткую каставую сістэму. Зноскі ------ 1. ↑ Rig Veda: Rig-Veda, Book 10: HYMN XC. Puruṣa 2. ↑ Full text of «Manusmriti in Sanskrit with English Translation» 3. ↑ SHUDRAS VERSUS ARYANS 4. ↑ WHO WERE THE SHUDRAS? SHUDRAS WERE KSHATRIYAS 5. ↑ Kautilya's Arthashastra Архівавана 12 лістапада 2020. 6. ↑ Nandas — History of India 7. ↑ Kakatiya — The History Files 8. ↑ Maurya dynasty and the question of caste identity 9. ↑ Bhoja Bhagat (1785—1850), Indian farmer, saint, poet 10. ↑ Vijayendra Rao, The Political Construction of Caste in South India 11. ↑ Genetic Study Reveals Origin of India's Caste System 12. ↑ Genetic study of scheduled caste populations of Tamil Nadu 13. ↑ Why caste battle in Tamil Nadu never ends 14. ↑ HISTORY OF THE INDIAN CASTE SYSTEM AND ITS IMPACT ON INDIA TODAY 15. ↑ Caste in Modern Balinese Hinduism 16. ↑ Leo Howe, The Changing World of Bali: Religion, Society and Tourism Спасылкі -------- * Caste System in Ancient India * Shudra HINDU CLASS * What is India’s caste system? * B. R. Ambedkar, WHO WERE THE SHUDRAS? * A Look into the Balinese Caste System | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) |

**Арыкара** (саманазва: *Arikara*, літаральна «рогі» або «лосі») — індзейскі народ, жывуць пераважна ў Паўночнай Дакоце (ЗША). Агульная колькасць (2019 г.) — 3 300 чал. Паходжанне ---------- Відавочна, арыкара з’яўляюцца нашчадкамі носьбітаў Кадаанскай культуры, якая існавала ў сярэднявеччы на поўдні ад сучасных населеных тэрыторый. Амерыканскі даследчык А. Б. Вэлч, які вывучаў культуру арыкара ў першыя дзесяцігоддзі XX ст. сцвярджаў, што індзейцы-правадыры, што суправаджалі экспедыцыю Ф. Каранада, былі арыкара. У той перыяд арыкара разам з іншымі кадаанцамі насялялі раку Канзас. Разам з паўні мігрыравалі на раку Місуры, дзе фіксаваліся французскімі вандроўнікамі і картографамі з пачатку XVIII ст. Арыкара тлумачылі сваю назву звычаем мець прычоску ў форме двух рагоў. Гісторыя -------- Да канца XVIII ст. арыкара сутыкнуліся з міграцыяй на захад сіў. Яна суправаджалася жорсткімі сутычкамі і масавымі забойствамі, якія адлюстраваны ў фальклоры арыкара і пацвярджаюцца сучаснымі археолагамі. Акрамя таго, арыкара моцна пацярпелі ад эпідэмій. Мяркуецца, што іх вынікам было скарачэнне насельніцтва ў 10 разоў. У 1805 г. дзякуючы экспедыцыі Льюіса і Кларка прадстаўнікі арыкара прыбылі ў Вашынгтон, але пасольства скончылася няўдала, паколькі правадыр, што стаяў на чале прадстаўнікоў, захварэў і памёр, а яго таварышы абвінавацілі ў смерці белых. Арыкара варожа адносіліся да амерыканскіх гандляроў, але ў 1825 г. былі вымушаны пагадзіцца на мір з ЗША. Націск з боку сіў прывёў да міграцыі груп арыкара на захад і на поўнач. Найбольшая па колькасці група заключыла саюз з былымі супернікамі мандан і хідаца і да сярэдзіны XIX ст. перасялілася ў Паўночную Дакоту. У 1869 г. ЗША адкрыта ўзброілі арыкара супраць сіў. У 1887 г. амерыканскія ўлады пацвердзілі правы племені на занятыя ім тэрыторыі. У 1900 г. арыкара атрымалі правы грамадзян ЗША. У 1934 г. было створана аўтаномнае аб’яднанне «нацыя мандан, арыкара і хідаца», якое атрымала прызнанне і права на самакіраванне з боку ЗША. Агульныя тэрыторыі аб’яднання складаюць каля 3600 км². Асаблівасці традыцыйнай культуры -------------------------------- Са старажытных часоў арыкара займаліся земляробствам. Вырошчвалі кукурузу, сланечнік, гарбузы. Земляробства, выраб керамікі і вопраткі лічыліся жаночымі заняткамі. Дадатковую ежу давалі паляванне, рыбалоўства, збіральніцтва. Улетку да восені мужчыны палявалі на бізонаў. Важную эканамічную ролю адыгрываў пасрэдніцкі гандаль. Для перамяшчэння карысталіся каркаснымі лодкамі, пазней — канямі. У адрозненне ад іншых плямён Вялікіх раўнін, пасля асваення конегадоўлі арыкара захоўвалі жыццё ў сталых вёсках, якія будавалі абапал рачных тэрас. Жытламі з’яўляліся зямлянкі з драўлянымі купалападобнымі дахамі. Палеткі месціліся каля вёсак. Вясковая абшчына з’яўлялася буйной сацыяльнай арганізацыяй. Знутры абшчын існавалі драбнейшыя суседскія аб’яднанні, што сумяшчалі функцыі рэлігійных братэрстваў, ваенных атрадаў, аказвалі суседскую ўзаемадапамогу. Першаснай сацыяльнай арганізацыяй з’яўлялася малая нуклеарная сям'я на чале са старэйшым мужчынам. Аднак сваяцтва перадавалася па жаночай лініі. Выбраныя ваенныя, вясковыя правадыры, а таксама лідары суседскіх аб’яднанняў падзяляліся па рангу ў залежнасці ад асабістага аўтарытэту. Па сведчаннях аўтараў XIX ст. арыкара захоўвалі надзвычайную ваяўнічасць у адносінах да прыхадняў з іншых тэрыторый. На вайне карысталіся лукамі, стрэламі, булавамі, сякерамі, дзідамі, нажамі, шчытамі. Мелі звычай скальпаваць ворагаў. Падчас ваенных дзеянняў малявалі на скуры ваяўнічыя знакі, багата карысталіся белай фарбай. Традыцыйная вопратка складалася з шырокіх кароткіх штаноў, скураной кашулі, макасінаў, галаўной повязі, упрыгожанай бісерам, птушыным пер’ем. Арыкара шанавалі вышэйшае бажаство Нішара, а таксама Маці Кукурузы, што вывела іх продкаў з падземнага свету і навучыла земляробству, рамёствам і будаўніцтву. Рэлігійныя культы ўзначальвалі правадыры. Існавала суседскае аб’яднанне, што спецыялізавалася на медыцыне і медыцынскіх абрадах. Зноскі ------ 1. ↑ Arikara History Brief — Manataka American Indian Council Архівавана 14 мая 2019. 2. ↑ Arikara in United States 3. ↑ The Arikara Indians … who are they and when did they come to Dakota (1925) 4. ↑ Гл.: *Calloway, C*. One Vast Winter Count: The Native American West Before Lewis and Clark. — University of Nebraska Press, 2006 Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Арыкара на Вікісховішчы | * The Mandan, Hidatsa and Arikara Nation * Arikara Tribe: Facts, Clothes, Food and History * Arikara Indian Culture and History * The Arikara Tribe — Indians With Horns

**Джыбу́ці** (араб. جيبوتي‎‎, фр.: Djibouti), **Рэспу́бліка Джыбу́ці** (араб. جمهورية جيبوتي‎‎, фр.: République de Djibouti) — краіна на паўночным усходзе Афрыкі, мае выхад да Індыйскага акіяна. Мяжуе з Самалі, Эфіопіяй і Эрытрэяй. Сталіца — горад Джыбуці. Гісторыя -------- ### Дакаланіяльны перыяд Тэрыторыю сучаснага Джыбуці шмат стагоддзяў засялялі плямёны афараў і ісаў, якія мелі моцныя гандлёвыя сувязі з арабамі. Ад арабаў у краіну пранік іслам, які стаў дзяржаўнай рэлігіяй. З 1285 да 1415 гг. тэрыторыя Джыбуці была часткай мусульманскага дзяржаўнага ўтварэння султанат Іфат. ### Каланіяльны перыяд У другой палове ХІХ ст. тэрыторыяй, якая прылягае да Адэнскага заліва, зацікавіліся французы. У 1880-я гг. яны стварылі тут свой пратэктарат — Французскі бераг Самалі, якое паступова стала адной з французскіх калоній у Афрыцы. У 1947 г. калонія атрымала статус заморскай тэрыторыі Францыі, а ў 1956 г. — частковую аўтаномію. У ходзе рэферэндуму 1967 г. 60,6% насельніцтва выказалася за аўтаномію ў рамках Французскай Рэспублікі і краіна з чэрвеня 1967 г. стала афіцыйна называцца «*Французскія тэрыторыі афараў і іса*». У 1970-я ў краіне і за мяжой узнік моцны незалежніцкі рух сярод іса, дыскрымінаваных французамі на карысць афараў. У 1972 г. была створана Афрыканская народная ліга. У эміграцыі дзейнічалі незалежніцкія партыі, у т.л. тыя, што выступалі за аб'яднанне з Самалі ці Эфіопіяй. ### Незалежнасць Асноўны артыкул: **Пратэсты ў Джыбуці** 8 мая 1977 г. тэрыторыя атрымала незалежнасць змяніўшы назву на Рэспубліка Джыбуці; ролю канстытуцыі ў краіне выконвалі «арганічныя законы». Краіну ўзначаліў Хасан Гулед Аптыдон. Прадпрымаліся спробы падтрымання этнічнага балансу паміж іса і афарамі (за першыя два гады незалежнасці тройчы мяняўся склад урада). У сакавіку 1979 г. на базе Афрыканскай народнай лігі за незалежнасць была створана партыя Народны рух за прагрэс на чале з Х. Г. Аптыдонам. Пасля яго пераабрання ў 1981 г. на безальтэрнатыўнай аснове ў краіне ўсталяваўся аўтарытарны аднапартыйны рэжым. Унутрыпалітычная напружанасць у 1990 — 1992 гг. выклікала сутыкненні кланава-племянных інтарэсаў афараў і іса. Афарская апазіцыя стварыла Фронт за аднаўленне адзінства і дэмакратыі (ФААД) і разгарнула антыўрадавае ўзброеннае супраціўленне. У чэрвені 1992 г. Фронт разам з іншымі апазіцыйнымі партыямі і рухамі, у т.л. прадстаўнікамі інтарэсаў іса, утварылі Аб'яднаны фронт апазіцыі. У 1992 г. на рэферэндуме 98,1% прагаласавала за Канстытуцыю Джыбуці. На прэзідэнцкіх выбарах 1993 г. у чарговы раз перамогу атрымаў Х. Г. Аптыдон. У 1994 г. ўзброеныя сутыкненні скончыліся мірнай дамовай. Урад прызнаў ФААД легальнай палітычнай сілай. Умеранае крыло кіраўніцтва ФААД на парламенцкіх выбарах 1997 г. выступіла ў адзінай кааліцыі з кіруючай партыяй «Народны рух за прагрэс». Але радыкальная крыло ФААД працягвала ўзброеннае выступленне да мая 2001 г. калі з імі была таксама падпісана мірная дамова. У 1999 г. пераемник Х. Г. Аптыдона Ісмаіл Амар Геле, атрымаўшы на прэзідэнцкіх выбарах 74% галасоў, быў абраны на шасцігадовы тэрмін прэзідэнцтва. 1 жніўня 2017 г. Кітайская народна-вызваленчая армія, для аховы судоў, выратавальных і антыпірацкіх аперацый у Адэнскім заліве і каля ўзбярэжжа Самалі, адкрыла ваенна-марскую базу ў горадзе Абок. Палітыка -------- Джыбуці — парламенцкая рэспубліка, з моцнай прэзідэнцкай уладай. Кіруецца згодна з канстытуцыяй, прынятай у 1992 годзе. Кіраўніком дзяржавы з'яўляецца прэзідэнт, які выбіраецца на ўсеагульных выбарах на шасцігадовы тэрмін. Выканаўчая ўлада належыць прэм’ер-міністру і ўраду, якія назначаюцца прэзідэнтам. Заканадаўчая ўлада належыць аднапалатнаму парламенту, які складаецца з 65 дэпутатаў, выбраных на пяцігадовы тэрмін. Дазволена дзейнасць толькі адной партыі — **Народны рух на карысць развіцця**, якая кіруе краінай з моманту атрымання Джыбуці незалежнасці ў 1977 г. Адміністрацыйны падзел ---------------------- Асноўны артыкул: **Адміністрацыйны падзел Джыбуці** Джыбуці падзелена на 5 акругаў і адзін горад прыроўнены да акругі, якія ў сваю чаргу дзеляцца на 15 раёнаў. Эканоміка --------- Джыбуці — гэта бедная, слабаразвітая краіна. Атрымлівае замежную дапамогу з боку Францыі і Саудаўскай Аравіі. Асновай эканомікі застаюцца транзітныя паслугі, за якія краіна атрымлівае значныя грошы дзякуючы свайму зручнаму размяшчэнню. Значная частка эканомікі гэта сельская гаспадарка, у якой заняты 80 % працаздольнага насельніцтва. Насельніцтва ------------ Насельніцтва краіны складаецца ў асноўным з двух этнічных груп: ісы (самалійцы) — 60 % і афары — 35 %. Астатнія 5 % гэта нашчадкі еўрапейцаў, у асноўным французаў і італьянцаў. У пачатку 90-х гадоў паміж афрамі і ісамі ўзніклі ўзброеныя сутыкненні, якія паступова перараслі ў грамадзянскую вайну. Асноўнай рэлігіяй з'яўляецца іслам (гл. іслам у Джыбуці), хрысціянства распаўсюджана сярод еўрапейцаў (гл. хрысціянства ў Джыбуці). Нягледзячы на тое, што афіцыйнымі мовамі з'яўляюцца французская і арабская, у штодзённым жыцці часта выкарыстоўваецца яшчэ і самалійская і афарская мовы. Акрамя сталіцы гарадское насельніцтва сканцэнтравана ў горадзе Арта. Беларуска-джыбуційскія адносіны ------------------------------- 26 жніўня 2013 года ў Пасольстве Беларусі ў Парыжы адбылося падпісанне Сумеснага камюніке аб устанаўленні дыпламатычных адносін паміж Рэспублікай Беларусь і Рэспублікай Джыбуці. Рэспубліка Джыбуці стала 184-й дзяржавай у спісе краін, з якімі Беларусь устанавіла дыпламатычныя адносіны. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.6: Дадаізм — Застава / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 1998. — Т. 6. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0106-0 (т. 6) Зноскі ------ 1. ↑ Китай открыл в Джибути свою первую зарубежную военную базу (руск.). *Известия* (1 жніўня 2017). Праверана 24 сакавіка 2019. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Джыбуці | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | DMOZ | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Кругасвет · Праваслаўная · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Universalis · Сучаснай Украіны · Швейцарскі гістарычны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX460660 · BNF: 120780286 · GND: 4070610-2 · ISNI: 0000 0001 0729 2948 · LCCN: n78080066 · NDL: 00575679 · NKC: ge129069 · SUDOC: 029080029 · VIAF: 155608529 | | | ⛭Джыбуці паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Джыбуці»** | | Ліга арабскіх дзяржаў | | --- | | Сцяг ААЭ ААЭ • Сцяг Алжыра Алжыр • Сцяг Амана Аман • Сцяг Бахрэйна Бахрэйн • Сцяг Джыбуці Джыбуці • Сцяг Егіпта Егіпет • Сцяг Емена Емен • Сцяг Іарданіі Іарданія • Сцяг Ірака Ірак • Сцяг Каморскіх Астравоў Каморы • Сцяг Катара Катар • Сцяг Кувейта Кувейт • Сцяг Лівана Ліван • Сцяг Лівіі Лівія • Сцяг Марока Марока • Сцяг Маўрытаніі Маўрытанія • Сцяг Палесціны Палесціна • Сцяг Самалі Самалі • Сцяг Саудаўскай Аравіі Саудаўская Аравія • Сцяг Сірыі Сірыя • Сцяг Судана Судан • Сцяг Туніса Туніс | | ⛭Краіны Агадзірскага пагаднення | | --- | | Члены |  Алжыр •  Бахрэйн •  Егіпет •  Ірак •  Іарданія •  Кувейт •  Катар •  Ліван •  Лівія •  Марока •  Аман •  ААЭ •  Палесціна •  Саудаўская Аравія •  Судан •  Сірыя •  Туніс •  Емен | | Кандыдаты |  Джыбуці •  Каморы •  Маўрытанія •  Самалі | | Краіны Афрыкі | | --- | | | * Алжыр * Ангола * Батсвана * Бенін * Буркіна-Фасо * Бурундзі * Габон * Гамбія * Гана * Гвінея * Гвінея-Бісау * Джыбуці * Дэмакратычная Рэспубліка Конга * Егіпет * Замбія * Зімбабвэ * Каба-Вердэ * Камерун * Каморы * Кенія * Кот-д’Івуар * Лесота * Ліберыя * Лівія * Мадагаскар * Мазамбік * Малаві * Малі * Марока * Маўрыкій * Маўрытанія * Намібія * Нігер * Нігерыя * Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка * Паўднёвы Судан * Руанда * Рэспубліка Конга * Самалі * Сан-Тамэ і Прынсіпі * Сейшэлы * Сенегал * Судан * Сьера-Леонэ * Танзанія * Тога * Туніс * Уганда * Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка * Чад * Экватарыяльная Гвінея * Эрытрэя * Эсваціні * Эфіопія --- Залежныя тэрыторыі Азорскія астравы Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне Канарскія астравы Мадэйра Маёта Мелілья Рэюньён Астравы Святой Алены, Узнясення і Трыстан-да-Кунья Астравы Эпарсэ Сеута --- Дзяржавы са спрэчным статусам Сахарская Арабская Дэмакратычная Рэспубліка¹ (Заходняя Сахара) дзяржаўныя ўтварэнні на тэрыторыі Самалі Аўдаленд Азанія Галмудуг Джубаленд Пунтленд Самаліленд Сул, Санааг і Кайн Хіман і Бэб --- ¹ З’яўляецца членам Афрыканскага Саюза, вялікая частка тэрыторый акупавана Марока. | | Сцяг Афрыканскага саюза Афрыканскі Саюз | | --- | | * Алжыр * Ангола * Батсвана * Бенін * Буркіна-Фасо * Бурундзі * Габон * Гамбія * Гана * Гвінея\* * Гвінея-Бісау * Джыбуці * Дэмакратычная Рэспубліка Конга * Егіпет * Замбія * Зімбабвэ * Каба-Вердэ * Камерун * Каморскія Астравы * Кенія * Кот-д’Івуар * Лесота * Ліберыя * Лівія * Мадагаскар * Мазамбік * Малаві * Малі\* * Маўрыкій * Маўрытанія * Намібія * Нігер * Нігерыя * Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка * Паўднёвы Судан * Руанда * Рэспубліка Конга * Самалі * Сан-Тамэ і Прынсіпі * САДР * Сейшэльскія Астравы * Сенегал * Судан * Сьера-Леонэ * Танзанія * Тога * Туніс * Уганда * Цэнтральнаафрыканская Рэспубліка * Чад * Экватарыяльная Гвінея * Эрытрэя * Эсваціні * Эфіопія | | \* Членства прыпынена | | Краіны ля Чырвонага мора | | --- | | Сцяг Джыбуці Джыбуці • Сцяг Егіпта Егіпет • Сцяг Емена Емен • Сцяг Ізраіля Ізраіль • Сцяг Саудаўскай Аравіі Саудаўская Аравія • Сцяг Судана Судан • Сцяг Эрытрэі Эрытрэя | | Франкафонія | | --- | | * Албанія * Андора * Арменія * Бельгія + Французская супольнасць Бельгіі * Бенін * Балгарыя * Буркіна-Фасо * Бурундзі * Вануату * В’етнам * Габон * Гаіці * Гана1 * Гвінея * Гвінея-Бісау * Грэцыя * Джыбуці * Дамініка * Егіпет * Каба-Вердэ * Камбоджа * Камерун * Канада + Нью-Брансуік + Квебек * Кіпр1 * Каморы * Дэмакратычная Рэспубліка Конга * Рэспубліка Конга * Кот-д’Івуар * Лаос * Ліван * Люксембург * Маўрыкій * Маўрытанія * Мадагаскар * Малі * Марока * Малдова * Манака * Нігер * Паўночная Македонія * Руанда * Румынія * Сан-Тамэ і Прынсіпі * Сейшэльскія Астравы * Сенегал * Сент-Люсія * Тога * Туніс * Францыя + Французская Гвіяна + Гвадэлупа + Марцініка + Сен-П’ер і Мікелон * Цэнтральнаафрыканская Рэспубліка * Чад * Швейцарыя * Экватарыяльная Гвінея | Сцяг Франкафоніі | | 1Асацыяваны член |

Меркаваны ўчастак кратара, які будзе даследаваць Mars Science Laboratory **Кратар Гейла** (англ.: Gale crater) — ударны кратар на Марсе, названы ў гонар Уолтэра Фрэдэрыка Гейла, астранома-аматара, які назіраў Марс у канцы XIX стагоддзя і апісаў наяўнасць каналаў на чырвонай планеце. Яго дыяметр каля 154 км і ён мае каардынаты 5.4°S 137,8°E. Геалагічны ўзрост кратара складае прыкладна ад 3,5 да 3,8 мільярдаў гадоў. Асаблівасці ----------- Незвычайнай асаблівасцю кратара Гейл з'яўляецца велізарны насып вакол цэнтральнага піка. Аб'ект складаецца са слаістага матэрыялу, вышынёй 5,5 км над паўночным дном кратара і 4,5 км над паўднёвым дном — ледзь вышэй паўднёвага беражка самога кратара, які, магчыма, быў закладзены на працягу прыблізна 2 мільярдаў гадоў. Паходжанне гэтага ўзвышэння не вядома, але даследаванні паказваюць, што гэта рэшткі эрозіі асадкавых пластоў, якія калісьці запаўнялі кратар цалкам, магчыма, першапачаткова нанесены на дне возера. Аднак маюць месца дыскусіі наконт гэтага. Назіранні за слаістымі адкладамі магчымыя з верхняй часткі насыпа, што наводзіць на думку пра эолавыя працэсы, але паходжанне пластоў ніжняй часткі застаецца неадназначным. Даследаванні ------------ 6 жніўня 2012 года ў раён кратара паспяхова здзейсніў пасадку марсаход Curiosity Марсіянскай Навуковай Лабараторыі. Тэлеметрыя была атрымана ў 9:31 (мінскі час). Ужо праз пяць хвілін атрыманы першыя чорна-белыя здымкі, на адным з якіх бачна цень самога марсахода на марсіянскім грунце. Зноскі ------ 1. ↑ NASA's Next Mars Rover to Land at Gale Crater **(нявызн.)**, *NASA*. (англ.) Спасылкі -------- * Кратар Гейла на сайце Planetary Names | ⛭Марс | | --- | | Геаграфія | | | | --- | | Атмасфера · Іанасфера · Гідрасфера · Каналы · Клімат · Жыццё | | Рэгіёны: | Кідонія · Фарсіда · Даліны Марынер · Ацыдалійская раўніна · Даліна Маадзім · Возера Эрыданія · Раўніна Утопія · Раўніна Хрыса · Раўніна Элада · Паўночны разлом | | Вулканы: | Гара Алімп · Гара Арсія · Гара Паўліна · Гара Аскрыйская · Вялікі Сырт **·** Купал Гекаты | | Кратары: | Вікторыя **·** Гале **·** Гейла **·** Гусева **·** Ібрагімаў **·** Хайнлайн **·** Холдэн **·** Эберсвальдэ | | Mars as seen by the Hubble Space TelescopeMars as seen by the Hubble Space Telescope | | Спадарожнікі: | Дэймас · Фобас | | Даследванне | Марынер-4 · Марынер-6 · Марынер-7 · Марынер-9 · Марс-2 · Марс-4 · Марс-5 · Марс-6 · Марс-7 · Фобас-2 · Mars Global Surveyor · Марс Адысей · Mars Express · Mars Reconnaissance Orbiter | | Спускаемыя апараты | Марс-3 · Вікінг-1 · Вікінг-2 · Фенікс | | Марсаходы | Mars Pathfinder · Spirit · Opportunity · Curiosity · Perseverance · Чжужун | | Мімапралётныя | Разета · Dawn | | **Катэгорыя:Марс • Вікісховішча:Марс** |

**Сангай** — гандлёвая дзяржава, створаная ў XV—XVI стст. народам сангай уздоўж сярэдняга цячэння ракі Нігер на тэрыторыі сучасных дзяржаў Малі, Нігер і Нігерыя. Гісторыя -------- Асновай дзяржавы паслужыла невялікае царства, якое існавала па легендарным звестках з IX стагоддзя ў вобласці Гаа. Аб ранняй гісторыі народа сангай вядома мала. Іх найстарэйшая дынастыя — За, або Зува — паходзіла ад еменскага араба За Аліямена, які па легендзе забіў святую рыбу, якую шанавалі народы сорка і габібі. У XI стагоддзі мясцовы кіраўнік Косай прыняў іслам і на працягу наступных 300 гадоў яго пераемнікам ўдалося распаўсюдзіць сваю ўладу на вялікую частку тэрыторыі сучаснага Малі. У першай палове XIII стагоддзя сярэднявечная імперыя Малі заваявала Сангай, які заставаўся васальнай дзяржавай на працягу паўстагоддзя, пакуль не стаў незалежным пры Сулеймане-Мары. Стваральнікам Сангайскай імперыі выступіў Сонні(шы)Алі Бер, які паміж 1462 і 1492 гадамі значна пашырыў межы дзяржавы, пасля сямігадовай аблогі авалодаў Джэнэ (1468—1475) і выбіў туарэгаў з Тамбукту (1468). Падчас яго кіравання Сангай перасягнула імперыю Малі, якая пасля ўвайшла ў склад імперыі Сангай. Яго сын Абубакар, або Соні Бара, не мог падтрымаць раўнавагі паміж інтарэсамі жывёлагадоўцаў-язычнікаў і ісламскім купецтвам і, згодна з вуснай традыцыяй, быў скінуты ў 1493 годзе правадыром племя санінке і ваенным начальнікам ў войску Алі Бера Махамедам Аскіяй, падчас доўгага праўлення якога (1493 −1528) імперыя дасягнула вяршыні сваёй магутнасці. Яго палітыка прывяла да хуткага пашырэння гандлю з Еўропай і Азіяй, стварэнню школ, а іслам стаў неад’емнай часткай імперыі. Сам кіраўнік у 1495 годзе здзейсніў паломніцтва ў Меку. Махамед I стварыў бюракратычны апарат для эфектыўнага кіравання імперыяй і збору падаткаў, правёў рэформы ў аграрнай і ваеннай палітыцы. У 1528 годзе Махамед Аскія быў скінуты уласным сынам Аскіяй Мусой і памёр праз дзесяцігоддзе. Дынастыя нашчадкаў Махамеда Аскіі, якія насілі тытул аскія, заставалася на троне да 1591 года. Аднак пасля звяржэння першага аскіі ніводнаму імператару не ўдавалася пратрымацца ва ўладзе на працягу доўгага часу. Сын Махамеда I, Муса, кіраваў тры гады; яго пераемнік Махамед II — шэсць гадоў; чацвёрты аскія прасядзеў на троне ўсяго два гады, а пяты, дэспатычны Аскія Ісхак I — дзесяць. Толькі ў 1549 годзе да ўлады прыйшоў Аскія Дауд і кіраваў каля трох дзесяцігоддзяў, да 1582 года. Мараканскі султан Ахмад аль-Мансур імкнуўся ўсталяваць кантроль над транссахарскім гандлем і запатрабаваў ад Сангая выплаты падаткаў з прыбыткаў ад здабычы солі. Нашэсце войскаў ваеначальніка султана Джудар-пашы, узброеных агнястрэльнай зброяй, прынесла канец імперыі Сангай, саслабленай міжусобнай дынастычнай вайной пасля смерці Аскіі Дауда. Вынікам гэтага паходу ў 1591 годзе стаў разгром сангаяў у бітве пры Тандзібі і іх падпарадкаванне Марока. Спадчынніцай традыцыі Сангай стала дзяржава Дэндзі (1591—1901). Зноскі ------ 1. ↑ *Meri J. W.* Medieval Islamic Civilization — 2005.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q6806825'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q3184043'></a> | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) · Treccani · Universalis · Universalis | | Нарматыўны кантроль | LCCN: n97031423 · SUDOC: 027885100 · VIAF: 135042118 |

**Сцяг Навабеліцкага раёна** — афіцыйны геральдычны сімвал Навабеліцкага раёна, адзінкі ў складзе горада Гомеля. Сцяг зарэгістраваны ў Гербавым матрыкуле Рэспублікі Беларусь 28 студзеня 2002 года № 81. Апісанне -------- Прамавугольнае палотнішча блакітнага колеру з суадносінамі бакоў 1:2, якое мае справа выраз у форме «ластаўчын хвост», у цэнтры правага боку якога гербавая эмблема — рысь жоўтага колеру, якая ляжыць. Рашэнне аб зацвярджэнні сцяга Навабеліцкага раёна г. Гомеля было прынята Адміністрацыяй Навабеліцкага раёна Гомеля 13 лютага 2001 года. Гл. таксама ----------- * Герб Навабеліцкага раёна Зноскі ------ 1. ↑ Сцяг Навабеліцкага раёна Гомеля

**Туркменістан** — краіна ў Сярэдняй Азіі. Мяжуе з Казахстанам, Узбекістанам, Афганістанам, Іранам, мае выхад да Каспійскага мора. Адна з дзяржаў былога СССР. З’яўляецца асацыяваным членам СНД. Большая частка тэрыторыі занята пустыняй Каракумы, што абумовіла невялікую шчыльнасць насельніцтва. Геалагічная будова тэрыторыі паспрыяла накапленню ў былыя эпохі неверагодных запасаў прыроднага газу, здабыча і экспарт якога фарміруюць аснову бюджэту дзяржавы і дазваляюць ажыццяўляць незвычайныя сацыяльныя праграмы. Нягледзячы на некаторае паслабленне аўтарытарызму ў апошняе дзесяцігоддзе, сітуацыя з дэмакратыяй і правамі чалавека ў Туркменістане застаецца адной з найгоршых у свеце. Па ступені закрытасці з Туркменістанам можа паспрачацца толькі Паўночная Карэя. Этымалогія ---------- Назва краіны ўтворана далучэннем персідскага суфікса «стан» (краіна) да этноніма «туркмен». Геаграфічнае становішча ----------------------- На поўначы, на плато Усцюрт, мяжуе з Казахстанам. Мяжа з Узбекістанам праходзіць па ўпадзіне Сарыкамышскага возера і даліне Амудар’і. На паўднёвым захадзе мяжуе з Афганістанам. Паўднёвая мяжа з Іранам часткова праходзіць па гарах Капетдаг. Не мае выхаду да мораў Сусветнага акіяна. На захадзе абмываецца Каспійскім морам, Туркменістану належыць акваторыя яго найбуйнейшага заліва Кара-Багаз-Гол. Прырода ------- Рэльеф Туркменістана Большую частку Туркменістана займае Туранская нізіна (Арала-Каспійская ўпадзіна), аблямаваная: на поўначы — плато Устцюрт, на поўдні — гарамі Капетдаг (да 2942 м), ля Каспія — Вялікім Балханам (да 1800 м). На тэрыторыі нізіны маюцца асобныя замкнёныя ўпадзіны — Сарыкамышская і Унгузская. Непасрэдна ля Каспійскага мора ляжыць Краснаводскае плато (да 300 м). На поўдні маюцца невысокія горы Бадхыз (1267 м) і Карабіль (984 м) — перадгор’і Парапаміза. На мяжы з Узбекістанам — хрыбет Кугітангтау, з гарой Айрыбаба або пікам Вялікага Туркменбашы (3139 м), найвышэйшым пунктам краіны. Супрацьлеглы полюс — западзіна Акчакайя (-81 м над узроўнем мора). Нярэдкія землетрасенні (землетрасенне 1948 года забрала жыцці больш за 60 тысяч чалавек). Клімат пераважна субтрапічны, кантынентальны. Зімы даволі халодныя, лета — спякотнае. Ападкаў выпадае няшмат, вясновы максімум (сакавік-красавік) звязаны з праходжаннем умеранага фронта. Большую колькасць ападкаў атрымліваюць схілы Капетдага. На 80 % тэрыторыі адсутнічае паверхневы сцёк. На ўсходзе працякае Амудар’я, ад якой адыходзяць каналы: Каракумскі з ланцужком вадасховішчаў (1445 км, вадазабор канала складае 12-13 км³ (каля 45 % сцёку Амудар’і)) і Шават. Іншы буйныя рэкі — Мургаб, які сканчаецца ўнутранай дэльтай ў раёне Мервскага аазіса, а таксама Тэджэн — таксама высыхаюць у Каракумах; з Капетдага сцякае Атрэк, які належыць да басейна Каспійскага мора. Каракумы Большая частка краіны занятая буйнейшай у Сярэдняй Азіі пустыняй Каракумы (350 тыс.кв.км.). З Узбекістана на поўдзень прасоўваюцца пяскі Кызылкумаў. Для пустыняў характэрны ландшафт барханаў вышынёй 2-20 м, створаны пануючымі вятрамі. Ва ўпадзінах часта сустракаюцца забалочаныя саланчакі, якія абавязаны сваім існаваннем капілярным глебавым працэсам. Працэсы апустыньвання ў Сярэдняй Азіі па сваіх масштабах саступаюць толькі афрыканскім. Апустыньванне разам з забруджваннем навакольнага асяроддзя прывялі да змяншэння біялагічнай прадукцыйнасці ландшафтаў у апошнія дзесяцігоддзі на 30-50 %. Найбуйнейшыя запаведнікі: Рэпетекскі, Капетдагскі, Амудар’інскі. Гісторыя -------- Асноўны артыкул: **Гісторыя Туркменістана** ### Старажытнасць Тэрыторыя Туркменістана заселена чалавекам у ніжнім палеаліце. Да I-га тыс. да н. э. тэрыторыю Туркменістана насялялі іранамоўныя народы. Найбольш развітай вобласцю была Маргіяна з цэнтрам у г. Мерв, што ўваходзіла ў склад Бактрыі. У перадгор’ях Капетдага знаходзілася вобласць Парфія, у паўднёва-ўсходнім Прыкаспіі — Гурган (Гірканія) — увахозілі ў склад Мідыі. У VII—VI стст. да н. э. У канцы VI ст. да н. э. ўсе яны былі заваяваны дзяржавай Ахеменідаў, у 330—329 да н.э. — Аляксандрам Македонскім, а пасля распаду яго дзяржавы ўвайшлі ў склад дзяржавы Селеўкідаў. У сярэдзіне III ст. да н. э. Парфія стала ядром Парфянскага царства. У 224 да н.э. Парфянскае царства заваявана Сасанідамі, якія ў 2-й палове III ст. пашырылі сваю ўладу на ўсю тэрыторыю Туркменістана. ### Сярэднявечча і Новы час У сярэдзіне VII ст. на тэрыторыі Туркменістана ўварваліся арабы. З іх прыходам у Туркменістане пачаў пашырацца іслам. Пры арабскім панаванні Мерв стаў адным з найважнейшых цэнтраў Арабскага халіфата і дзяржаў, што ўтварыліся пры яго распадзе (халіфатаў Абасідаў, Тахірыдаў, дзяржавы Саманідаў). З падзеннем у 999 дзяржавы Саманідаў узмацніўся націск цюрскіх плямён, што вяло да цюркізацыі мясцовага насельніцтва. Тады ж пачала складвацца супольнасць цюркскіх плямён (частка агузаў, халаджы, карлукі і інш.), якая атрымала назву туркмены. Частка туркменаў удзельнічала ў паходах сельджукаў, у выніку якіх створана дзяржава Сельджукаў. У пачатку XIII ст. Дзяржава Харэзмшахаў заваявала туркменскія землі. У 1220-я тэрыторыя Туркменістана пацярпела ад нашэсця манголаў: знішчана значная частка насельніцтва, разбураны гарады, заняпала ірыгацыя. Землі Туркменістана падзелены манголамі паміж Залатой Ардой, Джагатайскім (Чагатайскім) улусом і дзяржавай Хулагуідаў, а пасля распаду гэтых дзяржаў увайшлі ў склад дзяржавы Цімура. У XIII—XIV стст. сфарміравалася тукрменская народнасць, але туркмены не здолелі стварыць уласнай адзінай дзяржавы. З XVI ст. розныя землі Туркменістана пад уладай дзяржавы Сефевідаў, Хівінскага ханства і Бухарскага ханства (з 1747 Бухарскі эмірат), аднак туркменскія плямёны прызнавалі іх уладу толькі намінальна. Да сярэдзіны XIX ст. туркмены захоўвалі племянны падзел (іамуды, тэкінцы і інш.); значная іх частка вяла качавы і паўкачавы лад жыцця. ### У складзе Расійскай імперыі Першыя спробы рускага пранікнення на тэрыторыю Туркменістана адбыліся ў пачатку XVIII ст. У 1717—1718 расійскі цар Пётр I накіраваў у Туркменістан ваенную экспедыцыю на чале з князем А. Бековічам-Чаркаскім, якая была знішчана хівінскімі войскамі. У 1869 расійскія войскі высадзілмся на ўсходнім беразе Каспійскага мора і заснавалі там горад і порт Краснаводск. Пасля падпарадкавання Бухары (1869) і Хівы (1873) Расійская імперыя пачала прасоўванне ў Туркменістан. Пад націскам расійскай арміі туркменскія плямёны пачалі прызнаваць расійскую ўладу. Упартае супраціўленне аказалі толькі тэкінцы, якія ў 1879 разбілі расійскую ваенную экспедыцыю. Супраць іх былі накіраваны войскі на чале з генералам М. Дз. Скобелевым. У студзені 1881 г. расійскія войскі штурмам захапілі крэпасць тэкінцаў Геок-Тэпе, у 1884 г. занялі Мерв. У 1882 г. на тэрыторыі Цэнтральнага і Заходняга Туркменістана створана Закаспійская вобласць, якая ў 1898 уключана ў склад Туркменскага краю. У 1880—1885 гг. была пабудавана Закаспійская чыгунка, будаваліся гарады еўрапейскага тыпу (Ашгабат, Краснаводск і інш.) з пераважна рускім і армянскім насельніцтвам. ### Савецкі Туркменістан З красавіка 1918 года Закаспійская вобласць увайшла ў Туркестанскую АССР у складзе РСФСР. У ліпені 1918 мясцовыя сацыялісты-рэвалюцыянеры пры падтрымцы брытанскага ваеннага атрада скінулі савецкую ўладу і ўтварылі ўласны ўрад Закаспія. Пасля адыходу брытанскіх войск Чырвоная Армія ў ліпені 1919 года заняла Ашгабат, у лютым 1920 года — Краснаводск. Да сярэдзіны 1920-х на тэрыторыі Туркменістана задушаны паўстанцкі рух. 27 кастрычніка 1924 года ЦВК СССР пастанавіў стварыць Туркестанскую ССР. Калектывізацыя, якая пачалася ў 1929 годзе, выклікала новы ўздым басмацкага руху (ліквідаваны да 1933 года). За гераізм на франтах Другой сусветнай вайны ордэнамі і медалямі ўзнагароджаны больш за 19 тыс. ураджэнцаў Туркменістана, званне Героя Савецкага Саюза прысвоена больш як 80 воінам з Туркменістана, у т.л. за вызваленне Беларусі К. Азалаву, А. Анаеву, М. Байрамаву, Б. Даўлетджанаву, Т. Ніязмамедаву. У Туркменскай ССР была створана сучасная прамысловасць. Асаблівае развіццё набыла здабыча прыроднага газу (2-е месца ў СССР да 1980-х). За гады савецкай улады туркмены канчаткова перайшлі да аселага жыцця. Узнікла нацыянальная інтэлігенцыя. У той жа час савецкія ўлады імкнуліся абмежаваць свабоднае развіццё грамадскай думкі, уплыў мусульманскіх традыцый (у пачатку 1980-х легальна дзейнічалі толькі 4 мячэці). З пачаткам у СССР перабудовы ў Туркменістане ўзмацніўся нацыянальны рух. У маі 1990 года туркменская мова абвешчана дзяржаўнай. ### Незалежны Туркменістан * 22 жніўня 1990 года прынята дэкларацыя аб дзяржаўным суверэнітэце Туркменістана. * 27 кастрычніка 1990 года С. Ніязаў выбраны першым прэзідэнтам Туркменістана. Унутры дзяржавы ўсталяваўся аўтарытарны рэжым прэзідэнта С. Ніязава, які ў 1999 годзе атрымаў ад Халк Маслахаты (Народны савет — верхняя палата парламента) права знаходзіцца на пасадзе прэзідэнта без абмежавання тэрміну. * На Усенародным рэферэндуме 26 кастрычніка 1991 года насельніцтва Туркменістана выказалася за дзяржаўную незалежнасць (абвешчана 27 кастрычніка 1991 года). * У канцы 2006 года 66-гадовы дыктатар раптоўна памірае. Яго спадкаемца Гурбангулы Бердымухамедаў не адышоў ад аўтарытарнага стылю, аднак бачыцца кіраўніком больш мяккім. Ён адмяніў шматлікія дзівацкія законы Туркменбашы і паступова згарнуў неймаверны культ асобы Ніязава, незаўважна падмяніўшы яго культам уласнай асобы. * У 2022 годзе пасля нечарговых прэзідэнцкіх выбараў прэзідэнтам Туркменістана стаў Сердар Бердымухамедаў. Дзяржаўны лад і палітыка ------------------------ Асноўны артыкул: **Палітыка Туркменістана** Форма праўлення — прэзідэнцкая рэспубліка. Кіраўніком дзяржавы з’яўляецца прэзідэнт, што выбіраецца шляхам тайнага галасавання на 5 год. Заканадаўчы орган — Мілі Генгеш Туркменістана, які складаецца з Халк маслахаты, верхняй палаты і Меджліса, ніжняй палаты. Халк Маслахаты Туркменістана (Народны савет) — верхняя палата парламента Туркменістана, якая была створана ў 1992 годзе і праіснавала да 2008 года. Пасля перапынку зноў створана 9 кастрычніка 2017 года ў адпаведнасці з Канстытуцыйным Законам Туркменістана. Меджліс Туркменістана — ніжняя палата парламента Туркменістана, якая складаецца са 125 дэпутатаў. Меджліс абіраецца тэрмінам на 5 гадоў па аднамандатных акругах з прыкладна роўнай колькасцю выбаршчыкаў. **Палітычныя партыі** 1991 г. — Дэмакратычная партыя Туркменістана (ДПТ) — пераемнік Кампартыі Туркменістана. У рамках «пацёмкінскай дэмакратызацыі» ў 2010-х гадах былі створаны Партыя прамыслоўцаў і Аграрная партыя, такім чынам, цяпер палітычных партый тры. ### Беларуска-Турменскія адносіны Дыпламатычныя адносіны з Беларуссю былі ўсталяваны 21 студзеня 1993 года. ### Адміністрацыйна-тэрытарыяльны падзел Туркменістан дзеліцца на 5 велаятаў і сталічны горад Ашгабат * Ахалскі велаят (сталіца Анаў) * Балканскі велаят (сталіца Балканабад) * Дашагузскі велаят (сталіца Дашагуз) * Лебапскі велаят (сталіца Туркменабад) * Марыйскі велаят (сталіца Мары) Насельніцтва ------------ Ашгабат Даныя аб насельніцтве засакрэчаны. З канца 2006 і па цяперашні час (па стане на 2017 год) ніякіх афіцыйных публікацый аб колькасці насельніцтва краіны не рабілася. Ўскосна меркаваць аб колькасці насельніцтва Туркменістана дапамагаюць даныя аб выніках выбараў. На прэзідэнцкіх выбарах у лютым 2017 года ў краіне было зарэгістравана 3 млн. 252 тыс. выбаршчыкаў. Дакладна вядома, што з пачатку 2000-х тэмпы росту насельніцтва значна знізіліся, але працягваюць заставацца немалымі (каля 1,5 % ў 2013 годзе). У 2012 годзе быў праведзены перапіс, вынікі якога сталі вядомыя з ананімных крыніц, у тым ліку і нацыянальны склад: 85,6 % — туркмены, 5,8 % — узбекі, 5,1 % — рускія. Пасля распаду СССР узрасла доля тытульнай нацыі, эміграцыя няцюркскага насельніцтва была паскорана дыскрымінацыяй. Каля 90 % насельніцтва — мусульмане, большасць астатніх — праваслаўныя. У сталічнай агламерацыі Ашгабата пражываюць каля 750 тысяч чалавек (2015) Найбуйнейшыя гарады — Чарджоў (Туркменабад), Ташауз, Мары, Небіт-Даг (цэнтры велаятаў), Туркменбашы. Эканоміка --------- Грашовая адзінка — манат. ВУП на душу насельніцтва — 18 000 долараў ЗША (2017). Чацвёртая ў свеце краіна па запасах прыроднага газу, тут размешчана другое па памерах радовішча (Галкыныш — 21 трл м³). Здабыча, перапрацоўка і экспарт нафты і газу фармуюць прыкладна 70 % ВНП. Цяжкасці для экспарту стварае геаграфічнае становішча краіны. Функцыянуе газаправод «Сярэдняя Азія — Цэнтр», пабудаваны ў савецкі час. Галоўны рынак збыту — Украіна. У 2009 годзе адкрыты газаправод Туркменістан — Кітай (да Урумчы). Туркменістан зацікаўлены ў будаўніцтве газаправода праз Афганістан у Індыю, а таксама Транскаспійскага газаправода. Праект газаправода «Набука», задуманы ў абыход Расіі, быў згорнуты. Найбуйнейшыя ЭС: Гіндукушская ГЭС і Марыйская ЦЭС. Развіты лёгкая прамысловасць: вытворчасць тканін (у асноўным, баваўняных) і адзення, дываноў; харчовая прамысловасць. Беларусы ўдзельнічаюць у будоўлі горна-абагачальнага калійнага камбіната ў Гарлыку. Галоўнай сельскагаспадарчай культурай у XXI cт. стала пшаніца (амаль палова абрашаных зямель), пацясніўшы больш рэнтабельны бавоўнік — такім чынам заваёўваеца харчовая бяспека. У 2016 на бавоўну прыйшлося 5 % экспарту Асноўны транспарт — аўтамабільны. У 2006 годзе адкрыта Транскаракумская чыгунка. Паміж Туркменбашы і Баку дзейнічае паромная чыгуначная пераправа. На Каспійскім ўзмор’і ствараецца курортная зона Аваза. Некаторыя цікавінкі ------------------- * У Туркменістане знаходзіцца правал Дарваза з бесперапынна палаючым прыродным газам — найбуйнейшы ў свеце прыродны «Вечны агонь». * З 1993 года па 1 лістапада 2017 года ў Туркменістане існавалі ліміты на бясплатную электраэнергію, водакарыстанне і газаспажыванне, якія не мелі аналагаў ва ўсім свеце. У 2017 годзе яны былі адменены, паколькі «туркменскі народ выйшаў на больш высокі ўзровень эканамічнага развіцця і ўжо ў стане плаціць за электрычнасць». Вядомыя асобы ------------- * Махтумкулі * Назар Байрамаў * Мая (Мамаджан) Куліева * Клыч Куліеў * Сапармурат Ніязаў Зноскі ------ 1. ↑ «Атлас Мира» — М: ПКО «Картография» ISBN 5-85120-243-2 2. ↑ ІДЦ «Туркменістан» 3. ↑ 4. ↑ 5. ↑ Валавы ўнутраны прадукт (ВУП) Туркменістана, 1990-2011 гг 6. ↑ Індэкс развіцця чалавечага патэнцыялу ў краінах і рэгіёнах свету (Human Development Index) 7. ↑ 8. ↑ Аляксандр Лукашэнка накіраваў віншаванне Прэзідэнту Туркменістана Гурбангулы Бердымухамедаву// Прэс-служба Прэзідэнта Рэспублікі Беларусь. 21 студзеня 2008 9. ↑ Архівавана 19 ліпеня 2020. 10. ↑ Архівавана 30 мая 2015. 11. ↑ Архівавана 30 мая 2015. 12. ↑ Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Туркменістан * Туркменістан — Золотой век | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | DMOZ | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Кароткая яўрэйская · Кругасвет · Ларуса · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Treccani · Universalis · Даведка РІА · Даведка РІА · Швейцарскі гістарычны · Энцыклапедыя ТАСС | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNE: XX453272 · BNF: 15359153f, 119424697 · CiNii: DA13009904 · GND: 4061255-7 · LCCN: n91129790 · NDL: 00577553 · NKC: ge131145 · NSK: 000505329 · LIBRIS: 163806 · SUDOC: 027367681 · VIAF: 144179578 | | | ⛭ Туркменістан у тэмах | | --- | | Гісторыя | * Маргіяна * Парфія * Харасан * Тахірыды * Саманіды * Сельджукі * Харэзм * Мангольскае заваяванне Сярэдняй Азіі * Бухарскі эмірат * Хівінскае ханства * Закаспійская вобласць * Туркменская Савецкая Сацыялістычная Рэспубліка * Эпоха Туркменбашы * Сучасны Туркменістан | | | Сімвалы | * Герб * Сцяг * Гімн | | Палітыка | * Дзяржаўны лад * Выбары * Прэзідэнт * Парламент * Урад * Канстытуцыя * Палітычныя партыі * Знешняя палітыка * Унутраная палітыка | | Узброеныя сілы | * Сухапутныя войскі * Ваенна-паветраныя сілы * Ваенна-марскія сілы | | Геаграфія | * Адміністрацыйны падзел * Гарады (Сталіца) * Рэкі Туркменістана | | Грамадства | * Насельніцтва * Мовы (туркменская * руская) * Спорт (Алімпійскі камітэт) * Адукацыя * Навука * Ахова здароўя * Рэлігія * Паліцыя * Суд (Вярхоўны суд) * Міжнародныя рэйтынгі | | Эканоміка | * Валюта * Турызм (сусветная спадчына) * Транспарт (Чыгункі, Суднаходства) * Гандаль | | Сувязь | * Тэлефонная * Інтэрнэт (.tm) * Тэлебачанне * Радыё * Пошта (гісторыя і маркі) * СМІ | | Культура | * Літаратура * Архітэктура * Святы (Дзень незалежнасці) * Славутасці * Музыка * Кінематограф * Тэатр | | ⛭ Цюркскі савет | | --- | |  Азербайджан •  Казахстан •  Кыргызстан •  Турцыя | | ⛭Краіны і рэгіёны са значнай прысутнасцю іранскіх этнасаў | | --- | | Сучасныядзяржавы | | | | | --- | --- | | Незалежныя | * Афганістан * Іран * Таджыкістан | | Частковапрызнаная |  Паўднёвая Асеція | | Непрызнаная |  Вазірыстан | | | Краіны і рэгіёныса значнымпрысутнасцюіранскіх этнасаў | | | | | --- | --- | | больш 20 % | * Ірак (Іракскі Курдыстан) * Кітай Ташкурган-Таджыкскі аўтаномны павет (КНР) * Расія Паўночная Асеція (Расія) | | 10—20 % | * Катар * ААЭ * Сірыя (Сірыйскі Курдыстан) * Турцыя (Турэцкі Курдыстан) | | 5—10 % | * Бахрэйн * Індыя (Кашмір) * Пакістан (Пакістанскі Белуджыстан, Хайбер-Пахтунхва) | | 1—5 % | * Азербайджан * Арменія * Грузія (без Паўднёвай Асеціі і Абхазіі) * Кыргызстан * Кувейт * Расія Кабардзіна-Балкарыя (Расія) * Туркменістан * Узбекістан (Самарканд) | | | Гістарычныядзяржавы | | | | | --- | --- | | Старажытны свет | * Бактрыя * Грэка-бактрыйскае царства * Давань * Імперыя Ахеменідаў * Кімерыя * Кушанскае царства * Мідыя * Парфія * Туран | | Сярэднявечча | * Імперыя Сасанідаў * Аланія * Дзяржава Эфталітаў * Скіфія | | Новы час | * Мехабадская рэспубліка * Персідская імперыя * Талышскае ханства * Арарацкая Курдская Рэспубліка * Талыш-Муганская Аўтаномная Рэспубліка | | | Краіны Азіі | | --- | | | Аб’яднаныя Арабскія Эміраты · Азербайджан² · Аман · Арменія · Афганістан · Бангладэш · Бахрэйн · Бруней · Бутан · В’етнам · Грузія² · Егіпет¹ · Емен · Іарданія · Ізраіль · ✯ Інданезія · Індыя · Ірак · Іран · Казахстан² · Камбоджа · Катар · Кіпр · Кітай · Кувейт · Кыргызстан · Лаос · Ліван · Малайзія · Мальдывы · Манголія · М’янма · Непал · Пакістан · Паўднёвая Карэя · Паўночная Карэя · Расія² · Саудаўская Аравія · Сінгапур · Сірыя · Таджыкістан · Тайланд · Туркменістан · Турцыя² · Узбекістан · Усходні Тымор · Філіпіны · Шры-Ланка · Японія --- **Дзяржавы і краі са спрэчным статусам**: Абхазія · Азад Кашмір · Вазірыстан  · Дзяржава Ва · Дзяржава Шан · Заходні бераг ракі Іардан · Іракскі Курдыстан · Нагорна-Карабахская Рэспубліка · Палесцінская аўтаномія · Паўднёвая Асеція · Паўночны Кіпр · Тайвань --- **Залежныя тэрыторыі**: Акратыры і Дэкелія (Брыт.) · Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне · Ганконг (Кітай) · Какосавыя астравы (Аўстр.) · Востраў Каляд (Аўстр.) · Макаа (Кітай) ¹ У асноўным у Афрыцы  ² Часткова ў Еўропе | | ⛭Садружнасць Незалежных Дзяржаў **Садружнасць Незалежных Дзяржаў** | | --- | | Удзельнікі | * Азербайджан * Арменія * Беларусь * Казахстан * Кыргызстан * Малдова * Расія * Таджыкістан * Узбекістан | | Асацыяваны ўдзельнік |  Туркменістан | | Былыя ўдзельнікі | Грузія Грузія (1993—2009) | | Былыя краіны-назіральніцы |  Украіна\* (1993—2018) | | \* Украіна так і не ратыфікавала Статут СНД | | Арганізацыя ісламскага супрацоўніцтва | | --- | | * ААЭ * Азербайджан * Албанія * Алжыр * Аман * Афганістан * Бангладэш * Бахрэйн * Бенін * Бруней * Буркіна-Фасо * Габон * Гамбія * Гаяна * Гвінея * Гвінея-Бісау * Джыбуці * Егіпет * Емен * Іарданія * ✯ Інданезія * Ірак * Іран * Казахстан * Камерун * Каморы * Катар * Кот-д’Івуар * Кувейт * Кыргызстан * Ліван * Лівія * Мазамбік * Малайзія * Малі * Мальдывы * Марока * Маўрытанія * Нігер * Нігерыя * Пакістан * Палесціна * Самалі * Саудаўская Аравія * Сенегал * Сірыя * Судан * Сурынам * Сьера-Леонэ * Таджыкістан * Тога * Туніс * Туркменістан * Турцыя * Уганда * Узбекістан * Чад Дзяржавы-назіральнікі Боснія і Герцагавіна Цэнтральна-Афрыканская Рэспубліка Расія Тайланд Мусульманскія арганізацыі і абшчыны — назіральнікі Нацыянальна-вызваленчы фронт маро Паўночны Кіпр Міжнародныя арганізацыі — назіральнікі Арганізацыя эканамічнага супрацоўніцтва Арганізацыя Аб’яднаных Нацый Афрыканскі саюз Ліга арабскіх дзяржаў Рух недалучэння | | ⛭Постсавецкая прастора | | --- | | Дзяржавы-члены ААН | * Азербайджан * Арменія * Беларусь * Грузія * Казахстан * Кыргызстан * Латвія * Літва * Малдова * Расія * Таджыкістан * Туркменістан * Узбекістан * Украіна * Эстонія | | Непрызнаныя і часткова прызнаныя дзяржавы | * Абхазія * Нагорна-Карабахская Рэспубліка * Аўтаномная Рэспубліка Крым * Прыднястроўская Малдаўская Рэспубліка * Паўднёвая Асеція * ДНР * ЛНР Рэінтэграваны  Рэспубліка Гагаузія  Чачэнская Рэспубліка Ічкерыя | | Міжнародныя арганізацыі | * СД * СНД (ЗСГ) * СНД-2 * ЗДПН * АДКБ * ЕўрАзЭС + Мытны саюз * АЭП * ЦАС * Еўразійскі эканамічны саюз * ГУАМ * БА З іншымі краінамі СГА ШАС СДВ СДБМ АЧЭС Цюркскі савет ЦЕАСГ ЧБГР Саюз непрызнаных дзяржаў (арганізацыя спыніла існаванне) З іншымі краінамі, заснаваны да распаду СССР ЕС Усходняе партнёрства АЭС СЕ НАТА ПДМ СЕАП АБСЕ АІК РН ААН АЦЭС АЭСР ЕБРР ЦЕІ ЛС Франкафонія | | Нейтральныя дзяржавы | | --- | | * Аландскія астравы * Аўстрыя * Ватыкан * Ірландыя * Коста-Рыка * Ліхтэнштэйн * Мальта * Панама * Сан-Марына * Туркменістан * Фінляндыя * Швейцарыя * Швецыя |

**Мілан Ракіч** (сербск.: Милан Ракић; 18 верасня 1876, Бялград — 30 чэрвеня 1938, Заграб) — сербскі паэт і дыпламат; акадэмік Сербскай акадэміі навук і мастацтваў (1934). Біяграфічныя звесткі -------------------- Нарадзіўся ў Бялградзе ў 1876 годзе ў сям’і міністра фінансаў Міты Ракіча (дзедам паэта па матчынай лініі быў Мілан Мілічавіч, пісьменнік і навуковец), там жа скончыў пачатковую і сярэднюю школу. Пасля вывучаў у Сарбоне права (1898—1901), па заканчэнні універсітэта адразу паступіў на дыпламатычную службу, дзе працаваў да самае смерці. Памёр у 1938 годзе ў Заграбе. Творчасць --------- У 1902 годзе надрукаваў першыя вершы ў «Сербскім літаратурным весніку», а ў 1903 годзе выдаў зборнік «Вершы» (перавыдаваўся пасля ў 1924 і 1936 гадах), які зрабіўся першай кнігай сербскага мадэрнізму. Другая кніга пад назвай «Новыя вершы» выйшла ў 1912 годзе — праз высокую патрабавальнасць да сваіх твораў аўтар не надрукаваў больш нічога, апроч гэтых кніг. Нягледзячы на тое, што паэтычная спадчына Мілана Ракіча складаецца з 64 вершаў, паэт лічыцца адным з класікаў нацыянальнай літаратуры і пачынальнікам не толькі сербскага мадэрнізму, але і ўсёй сербскай літаратуры ХХ ст. Даследчыкі творчасці паэта гавораць пра ўплыў на яе парнаскай школы і французскага сімвалізму (асабліва блізкай яму была паэзія Шарля Бадлера), пра матывы трагічнай і гордай любові да Радзімы (цыкл вершаў, прысвечаных Косаваму полю). Адна з важных тэмаў яго творчасці — смерць, пра якую ён пісаў у скептычным і часам іранічным тоне. Зноскі ------ 1. 1 2 Milan Rakić // Brockhaus Enzyklopädie / Hrsg.: Bibliographisches Institut & F. A. Brockhaus, Wissen Media Verlag Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q464633'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2586178'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q237227'></a> 2. 1 2 Ракич Милан // Большая советская энциклопедия: [в 30 т.] / под ред. А. М. Прохоров — 3-е изд. — М.: Советская энциклопедия, 1969. Праверана 28 верасня 2015.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5061737'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17378135'></a> Спасылкі -------- * prajdzisvet.org | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Brockhaus | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90577025 · BNF: 12103296r · CONOR: 17337955 · GND: 118787772 · ISNI: 0000 0001 0881 6352 · LCCN: n85115423 · NKC: ola2003169789 · NLA: 36192635 · NSK: 000067634 · NTA: 073609226 · NUKAT: n2007145315 · SUDOC: 066859581 · VIAF: 27095545 | |

**Сінтэза́тар** — клавішны электра-музычны інструмент, які шырока выкарыстоўваецца ва ўсіх стылях сучаснай музыкі. Сучасныя сінтэзатары маюць вялікую колькасць арыгінальных гукаў і таксама імітуюць разнастайныя жывыя музычныя інструменты. Музычны тэлеграф ---------------- Музычны тэлеграф быў створаны ў 1876 годзе амерыканскім інжынерам і вынаходнікам Элайшам Грэем (*Elisha Gray*), які падчас эксперыментаў з электра-магнітнымі ланцугамі знайшоў, што з іх дапамогай можна атрымаць меладычны гук. Дзеля гэтых жа мэт ён сабраў з вібрыруючай дыяфрагмы прымітыўны дынамік. Грэй прапанаваў з дапамогаю сваёй вынаходкі спрасціць працу звычайнага тэлеграфа, але калі прыйшоў у патэнтнае бюро, высветлілася, што за дзве гадзіны да яго нейкі брытанскі інжынер Аляксандр Грэм Бэл запатэнтаваў больш зручную для карыстання прыладу — тэлефон. Тым не менш вынаходкі, выкарыстаныя пры стварэнні музычнага тэлеграфа, знайшлі свайго спажыўца ў іншых сферах, а ён сам даў жыццё першым электра-музычным інструментам. Тэлармоніум ----------- Першым сапраўдным электра-музычным інструментам стаў запатэнтаваны ў 1897 годзе і сканструяваны праз дзевяць год амерыканцам Тадэўсам Кэхілам (*Thaddeus Cahill*) **тэлармоніум**. Інструмент уяўляў сабой набор са 145 электрагенератараў і складанай сістэмы пераключальнікаў і індуктараў. Меў тры сяміактаўных клавіятуры. Гралі на тэлармоніуме ў чатыры рукі. Праз адсутнасць, якіхсці ўзмацняльнікаў (нават лампавыя былі створаны толькі праз 20 год) гук тэлармоніума выводзіўся праз вялізарных памераў трубы, кшталту грамафонных, а пасля перадаваўся ў тэлефонныя лініі. Праслухаць канцэрт тэлармоніума можна было праз звычайныя тэлефонныя лініі, дзеля чаго на навушнік трэба было апрануць адмысловы ражок. З прычыны неверагодных памераў (агульная вага інструмента была 200 тон) складанасці вытворчасці і перавозак было створана толькі тры экзэмпляры. Не апошнюю ролю ў знікненні тэлармоніуму згулялі таксама тэлефонныя кампаніі т.ч. гук перадаваўся праз тэлефонныя лінніі, а моцнасць інструменту была большая за іх магчымасці, таму сігнал тэлармоніуму даваў моцныя памехі і перашкаджаў тэлефонным размовам. У 1916 годзе ён быў разабраны. *Няма аніводнага запісу гэтага ўнікальнага інструменту, тым не менш вядома, што ён надоўга апярэдзіў свой час. Напрыклад, тэлармоніум меў дынамічныя клавіятуры, сучасныя сінтэзатары атрымалі падобную амаль праз 100 год* Тэрменвокс ---------- Тэрменвокс **Эфірафон** расійскага фізіка і вынаходніка Льва Тэрмена (пазней у яго гонар перайменаваны на тэрменвокс) не надта падобны на тое, што мы прызвычаіліся лічыць за сінтэзатар, але тым не менш менавіта ён быў моцным крокам да стварэння лініі музычных інструментаў. Тэрменвокс уяўляе сабой невялічкую скрынку з дзвюма антэнамі, якія ствараюць вакол сябе электрамагнітнае поле, на патрапленне рук выканаўцы ў гэтае поле інструмент адказвае гукам, вышыню гука можна змяняць рухамі рук, нібы выканаўца дырыжыруе. У адрозненні ад папярэднікаў, тэрменвокс быў прасцей у вытворчасці і колькі часу меў камерцыйны поспех, пакуль яго месца не занялі першыя электраарганы. Электраарганы ------------- Пад канец 1930-х гадоў малады інжынер і ўладар невялікага заводу па вытворчасці электронных гадзіннікаў Лорэнс Хаманд (*Laurens Hammond*) зразумеў, што яго справа перастала прыносіць прыбытак і трэба тэрмінова пераарыентаваць прадпрыемства на іншую галіну. Пасля шэрагу эксперыментаў і некалькіх даволі вялізных прататыпаў, у Хаманда атрымливаецца стварыць даволі кампактны электра-музычны інструмент, які добра імітаваў гук касцёльнага аргана, флейты і некаторых іншых блізкіх па гучанні інструментаў. А пасля таго, як у 1960-х Хаманд прыбраў са свайго інструмента вялікую і цяжкую акустычную сістэму, яго электраарган стаў амаль што абавязковым атрыбутам шматлікіх рок-музыкаў. Тады ж у 1950-я—1960-я гады індустрыя па вытворчасці электраарганаў пачала рэзка развівацца і свае пазіцыі саступіла толькі ў 1970-х, калі электраарганы спачатку пацяснілі аналагавыя, а потым лічбавыя сінтэзатары. Новы віток цікавасці да электраарганаў пачаўся ўжо ў 21 стагоддзі, але з большага гэта лічбавыя сінтэзатары, што імітуюць іх гук. Электрапіяны ------------ З’явіліся ў 1940-я—1950-я гады, дзякуючы вынаходцу-аматару Гаральду Родасу. У хуткім часе да яго далучыўся шэраг фірм, якія займаліся падобнай вытворчасцю. Шырока развілася ў 1970-я, калі вытворчасцю электрапіянаў займаліся разнастайныя фірмы з Італіі, Японіі, Германіі і ЗША і страціла свае пазіцыі толькі ў 1980-х, падчас з’яўлення лічбавых сінтэзатараў. Сённяшнія электрапіяны — гэта з большага лічбавыя копіі сваіх продкаў. Аналагавыя сінтэзатары ---------------------- Першыя спробы зрабіць гук сінтэзатараў больш разнастайным рабіліся яшчэ ў 1940-я—1950-я гады, але тагачасная прамысловасць не ведала больш-менш кампактных паўправаднікоў, а паўправадніковыя лямпы мелі надзвычай вялікі памер і моцна грэліся, таму першыя аналагавыя сінтэзатары мелі памер з даволі вялікі пакой, граць на іх можна было даволі абмежаваны час, таму выкарыстоўвалі іх альбо ў вялікіх студыях гуказапісу, альбо ў кінаіндустрыі. Такім напрыклад быў савецкі сінтэзатар **АНС**, што існаваў у двух экзэмплярах, адзін з якіх размяшчаўся на студыі-гуказапісу фірмы **«Мелодыя»**. Адным з першых, хто паспрабаваў зрабіць больш-менш кампактныя сінтэзатары, быў амерыканскі фізік і вынаходнік галандскага паходжання Роберт Моог (*Robert Moog*). Пазнаёміўшыся на пачатку 1960-х гадоў з кампазітарам Гербертам Дойчам (*Herbert Deutsch*), а пазней з музыкам і інжынерам Уолтэрам Карласам (*Walter Carlos*), Моог стварае свой першы сінтэзатар, які першапачаткова меў назву **Модульная Сістэма** (*Modular Systems*). Але ён таксама быў прыгодны толькі для студыйнай працы, хаця быў значна кампактнейшым за сваіх папярэднікаў. Дапамагло з’яўленне паўправаднікоў новага пакалення — **транзістараў** і ў 1970 годзе на рынку аб’яўляецца першы кампактны сінтэзатар **МініМуг** (*прозвішча стваральніка памылкова прачыталі на англійскі манер, а пасля дадзеная памылка ператварылася на брэнд*). У 1970-я гады, адчуўшы патрабавальнасць менавіта ў канцэртных сінтэзатарах стварыўся шэраг новых брэндаў, якія падхапілі ідэі і навацыі Моога. Да іх далучыліся і частка старых кампаній, што дагэтуль займаліся вытворчасцю электраарганаў і электрапіянінаў. Аналагавыя сінтэзатары пачалі масава вырабляць у ЗША, Японіі, Германіі, СССР і інш. Але са з’яўленнем у 1980-х першых інтэгральных мікрасхем, эра аналагавых сінтэзатараў завяршылася. Новае жыццё аналагавым сінтэзатарам дало з’яўленне ў 2000-я гады электроннае музыкі, выканаўцы якой пачалі выкарыстоўваць старыя клавішныя інструменты праз больш цёплае гучанне. Лічбавыя сінтэзатары -------------------- Амаль з самага пачатку з’яўлення першых канцэртных сінтэзатараў разнастайныя фірмы, лабараторыі і вынаходнікі-аматары спрабавалі палепшыць яго магчымасці і пазбегнуць шумоў, якія непазбежна суправаджалі іх працу. Вялікім прарывам на гэтым шляху было з’яўленне ў сярэдзіне 1970-х гадах першых мікрасхем, а пасля першых персанальных камп’ютараў. Пасля шэрагу эксперыментаў і паўаматарскіх спроб з’явіліся першыя сінтезатары, створаныя па лічбавай тэхналогіі. Ужо ў 1975 годзе амерыканская кампанія **«New England Digital»** прэзентуе навінку лічбавы сінтэзатар «Сінклавер» (*Synclavier*). Ён быў даволі даступным па кошце, але дастаткова дзіўна выглядаў, бо меў як фартэпіянную, так і камп’ютарную клавіятуры. Падобныя сінтэзатары каштавалі вялізных грошаў і займалі шмат месца. Пераломны момант для лічбавых сінтэзатараў пачаўся пад канец 1970-х гадоў, калі адначасова некалькі кампаній з розных краін свету прэзентавалі значна спрошчаныя кампактныя сінтэзатары. Яны маглі прайграваць некалькі не складаных мелодый, імітаваць гук дзясятка разнастайных музычных інструментаў і на іх можна было запраграмаваць некалькі простых сэмплаў, якія захоўваліся ў памяці сінтэзатара пакуль ён быў уключаны. Сітуацыя значна палепшылася, калі па замове адначасова двух буйных вытворцаў сінтэзатараў, Roland і Yamaha, быў створаны адзіны пратакол праграмавання, які атрымаў назву MIDI. Праз колькі часу да іх далучыліся іншыя вытворцы і MIDI атрымаў усеагульнае карыстанне. З гэтага моманту і па сённяшні дзень лічбавыя сінтэзатары з’яўляюцца фаварытамі на рынку клавішных інструментаў, але ў іх маюцца дастаткова моцныя канкурэнты. Працоўныя станцыі ----------------- Яшчэ з часоў стварэння Сінклавера вытворцы мроілі канчаткова спалучыць сінтэзатар з камп’ютарам, але першы ўдалы вынік быў прэзентаваны карпарацыяй Корг, толькі ў 1988 годзе, калі з’явілася мадэль **Korg M1**. З далейшае ж развіццём Працоўных Станцый стала мажліва ператварыць іх на міні-студыю, якія не толькі маглі запісваць і граць мелодыі і сэмплы створаныя на інструменце, але і прайграваць запісаныя ў іншым месцы жывыя гукі, што яшчэ больш пашырыла мажлівасці электронных музыкантаў і калектываў з абмежаваным саставам, якім дагэтуль прыходзілася, альбо карыстацца паслугамі запрошаных музыкантаў, альбо фанаграмай. Канчатковага развіцця Працоўныя станцыі дасягнулі ў 1990-я, калі Yamaha прэзентавала першыя **Партатыўную Працоўную Станцыю**, ці **Walkstation** (*гульня слоў «Walk» — «Хадзіць» і «Workstation» — «Працоўная станцыя»*). У адрозненні ад іншых Працоўных Станцый, Партатыўная не мела клавіятуры і ўяўляла сабой нейкая спалучэнне камп’ютара, сэмплера, сэквенсара і драм-машыны. Партатыўная Станцыя як мага больш падыхлдзіла для тых музыкантаў, якія не любяць працаваць з камп’ютарнымі праграмамі, але жадаюць кантраляваць працэс стварэння кампазіцыі на выснове забітых, ці ўласна створаных лупаў і сэмплаў. А наступнае пакаленне Партатыўных Станцый — **Грувбоксы** атрымалі шырокае распаўсюджанне сярод выканаўцаў танцавальнай музыкі, музыкантаў эксперыментатараў і DJяў, якім было неабходна ў online-рэжыме ствараць простыя кампазіцыі на выснове сэмплаў і лупаў загружаных у памяць інструмента, але не хацелася цягнуць з сабой апаратуру. Віртуальныя сінтэзатары ----------------------- Віртуальны сінтэзатар, альбо эмулятар — па сутнасці камп’ютарны софт, прызваны дапамагчы музыкам і аранжыроўшчыкам працуючым у студыі. Замест таго, каб мець шэраг сінтэзатараў (часцей аналагавых) розных вытворцаў, дастаткова запусціць праграму якая імтуе іх працу і падключыць да MIDI-клавіятуру. Пры гэтым на экране камп’ютара будзе бачна працоўная панэль сінтэзатара і праз яе мажліва стварыць неабходны ўнікальны гук, як і на «жывым», аналаге і захаваць дадзеныя налады. Адзіны мінус эмулятара — немажлівасць карыстання ім на канцэртах. Аналага-мадэлюемыя і аналагавыя сінтэзатары новага пакалення ------------------------------------------------------------ На пачатку 21 стагоддзя з развіццём розных стылей электроннай музыкі, а таксама з жаданнем зрабіць гук больш цёплым, сярод выканаўцаў нанова пачуўся попыт на старыя аналагавыя сінтэзатары, але тыя адначасова з больш цёплым гучаннем давалі старыя праблемы (нізкая якасць гука), да таго ж ад часу шмат якія з іх сапсаваліся. Розныя фірмы адказалі на запыт патрабавальнікаў па рознаму. Прадсаўнікі **Трох Кітоў Сінтазатарабудавання** выпусцілі кожны па колькі мадэляў сінтэзатараў і працоўных станцый, якія дазвалялі эмуляваць аналагавы гук і апрацаваць іх згодна з правіламі, якія існавалі ў аналагавых сінтэзатараў. Такія сінтэзатары атрымалі назву **Аналагава-мадэлюемыя**. Таксама актывізаваліся прадстаўнікі старых вытворцаў, прадукцыя якіх нанова стала карыстацца попытам. Аднавілі сваю дзейнасць «Муг», «Арганы Хаманда», «Родас» і іншыя. Некаторыя ж фірмы пачалі вытворчасць аналагавых сінтэзатараў створаных з улікам сучасных тэхналогій, што пазбавіла дадзеныя сінтэзатары ад старых праблем з якасцю гука і шумамі. Гэтыя сінтэзатары атрымалі назву **Аналагавыя сінтэзатары новага пакалення**. Апошнім часам распачаўся выпуск аналагавых працоўных станцый і аналагавых модуляў, якія маюць толькі прыборную панэль без клавіятуры. Гл. таксама ----------- * Мелатрон Літаратура ---------- * Сінтэзатар // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 14. — С. 405. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0238-5 (т. 14). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Сінтэзатар * Артыкул прысвечаны пачатку сінтэзатарабудавання (руск.) * Агульны разгляд прысвечаны развіццю сінтэзатарабудавання ад пачатку да сённяшніх дзён (руск.) * Артыкул Зміцера Папова «Как устроен синтезатор» Архівавана 2 студзеня 2009. (руск.) * Нізка артыкулаў прысвечаных гісторыі сінтэзатараў Архівавана 8 лютага 2005. (руск.) * Артыкул Рамана Пішчалава «Істрорія електронної музики» Архівавана 28 жніўня 2008. (укр.) * Афіцыйны сайт кампаніі «Муг» (англ.) * Сайт карпарацыі «Корг» (англ.) * Расійскі сайт карпарацыі «Роланд» Архівавана 11 мая 2018. (руск.) * Афіцыйны сайт карпарацыі «Ямаха» Архівавана 19 красавіка 2009. (яп.) | ⛭Электронныя музычныя інструменты | | --- | | Адаптаваныя | Бас-гітара · Электрагітара · Электраскрыпка · Электрапіяніна | | Электрамагнітныя | Тэрменвокс | | Электронныя | Сінтэзатар · Рэактэйбл · Музычная рабочая станцыя · Тэноры-он · Эмірытон | | Электрамеханічныя | Тэлармоніум · Арган Хаманда · Мелатрон | | **Духавыя музычныя інструменты** · **Струнныя музычныя інструменты** · **Ударныя музычныя інструменты** | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | GND: 4124279-8 · LCCN: sh85131654 · NDL: 00940402 |

**Уладзімірска-Берасцейская епархія**, або **Уладзімірская і Берасцейская епархія** — праваслаўная царкоўная адміністрацыйная адзінка ў складзе Кіеўскай мітраполіі, створаная ў канцы X — XI стст. У 1596 годзе перададзена Уніяцкай Царкве як Уладзімірска-Берасцейская епархія. Гісторыя -------- Праваслаўная епархія ва Уладзіміры, напэўна, узнікла ў 2-й палове XI ст. хаця некаторыя аўтары адносяць гэта да канца X ст. За стварэнне епархіі ў 2-й палове XI ст. можа сведчыць тое, што толькі тым часам ва Уладзіміры пабудаваны мураваны кафедральны сабор, які імітаваў архітэктуру галоўнага храма Кіева-Пячэрскага манастыра. Стварэнне адміністрацыі звязана з палітычным падзелам Русі і актыўнай палітыкай кіеўскага мітрапаліта Іаана ІІ, які імкнуўся да стварэння на Русі новых епархій. Яго намерам спрыялі ўдзельныя князі, якія ствараючы епархіі ў сваіх сталіцах, падкрэслівалі сваю значнасць і незалежнасць ад Кіева. Першым уладзімірскім епіскапам, вядомым па імі, быў Стэфан, рукапакладзены ў 1086 годзе. Уладзімірскія епіскапы мелі права ўжываць ганаровы тытул пратапопа — другога пасля кіеўскага мітрапаліта. Да сярэдзіны XII ст. епархіі падпарадкоўваліся Валынь, Палессе, Надбужжа з Мельнікам, басейн вярхоўяў Днястра, а таксама Чэрвеньскія і Перамышльскія гарады. У XIII ст. разам са стварэннем паслядоўна епархій Галіцкай (1147 г.), Перамышльскай (1219), Тураўскай, Уграўскай, затым Холмскай (1223) і Луцкай (1235) яе тэрыторыя скарачалася. У канцы XIII ст. у склад Уладзімірска-Берасцейскай епархіі ўваходзілі толькі Уладзімірскі і Крамянецкі паветы на Валыні, а таксама землі Бельска, Бярэсця і Драгічына. Праваслаўная Уладзімірская епархія дзейнічала да 1596 года, калі епіскап Уладзімірскі і Берасцейскі Іпацій Пацей прыняў унію, такім чынам епархія перайшла да ўніяцкай царквы. У 1621 г. Іерусалімскі патрыярх Феафан III пасвяціў Іосіфа Курцэвіча ў епіскапы Уладзімірскія. Гэтую хіратонію не прызнаваў кароль Жыгімонт Ваза. У 1625 годзе епіскап Іосіф уцёк у Маскву, дыскрэдытаваны ў вачах вернікаў амаральнымі паводзінамі. У прывілей Уладзіслава Вазы*,* які легалізоўваў праваслаўную іерархію ў Рэчы Паспаслітай, Уладзімірска-Берасцейская епархія не была ўключана. Манаскае жыццё ў епархіі ------------------------ Найстаражытнейшым цэнтрам манаскага жыцця Уладзімірска-Берасцейскай епархіі быў мужчынскі манастыр Нараджэння Божай Маці ва Уладзіміры, заснаваны ў сярэдзіне XI стагоддзя або ў XII стагоддзі. У XIII стагоддзі быў заснаваны манастыр св. Міхала Арханёла ва Уладзіміры. Пазней ва Уладзіміры былі створаны яшчэ тры праваслаўныя манастыры, усе яны былі найважнейшымі цэнтрамі манаскага жыцця на Валыні. З 1227 года існаваў манастыр св. Мікалая ў Жыдычыне. Найважнейшым быў найстарэйшы з вышэйназваных манастыроў, з 1320 года яго настаяцель меў права ўжываць тытул архімандрыта. Епіскапы -------- * Стэфан, 1090—1094 * Амфілохій, 1105—1122 * Сімяон, 1122—1136 * Феадор, 1137—1147 * Палікарп, 1196—1213 * Фама, 1213—1229 * Мікалай, 1230—1235 * Мітрафан, 1235—1239 * Юстын, 1239—1249 * Стэфан, 1249—1260 * Серапіён, 1260—1282 * Мікіта, 1282—1286 * Энсегеній, 1286—1289 * Пімен, 1306—1326 * Арсеній, 1326—1330 * Афанасій I, 1331—1353 * Аляксей I, 1353—1354 * Герасім I, з 1354 * Іона, 1386—1388 * Феагност, 1388—1405 * Пётр, 1405—1413 * Герасім II, 1413—1416 * Харытон, 1416—1425 * Данііл, 1425—1455 * Акацюш, 1455—1487 * Васіян I, 1487—1497 * Васіян II, 1509—1513 * Пафнуцій, 1511—1522 * Іона II, 1523—1533 * Іосіф, 1533—1540 * Генадзій, 1540—1546 * Іосіф Борзабагаты, 1550—1565 * Феадосій Лазоўскі, 1565—1588 * Мялецій Храптовіч, 1588—1593 * Іпацій Пацей, 1593—1596, да 1599 уніяцкі епіскап уладзімірскі і берасцейскі. * Іосіф (Курцэвіч), 1620—1625, без згоды караля. Зноскі ------ 1. 1 2 Mironowicz, 2011, s. 24 2. 1 2 3 4 Mironowicz, 2011 3. ↑ Патриарх Иоасаф I и Русская Церковь в период его патриаршества 4. 1 2 3 Mironowicz, 2011, s. 39 5. ↑ D. Małaszewski, *Niektóre aspekty życia monastycznego na terenie diecezji włodzimiersko-brzeskiej do końca XVI wieku* [w:]. ISBN 8390292882. 6. ↑ . ISBN 978-83-7431-127-4. Літаратура ---------- * *Mironowicz A.* Biskupstwo turowsko-pińskie w XI—XVI wieku. — Białystok: Trans Humana, 2011. — 358 s. — ISBN 978-83-61209-55-3.

**Чэмпіянат свету па футболе** — міжнароднае спаборніцтва па футболе, у якім удзельнічаюць нацыянальныя зборныя каманды. Праводзіцца пад эгідай ФІФА раз у 4 гады. Чэмпіянат свету па футболе з’яўляецца найпрэстыжнейшым футбольным турнірам у свеце, а таксама найпапулярнейшай спартыўнай падзеяй у свеце. Сукупная аўдыторыя ўсіх матчаў чэмпіянату свету па футболе 2006 года ацэньвалася ў 26,29 мільярда чалавек, пры гэтым фінальны матч глядзелі 715,1 мільёна чалавек, што складае дзявятую частку ўсяго насельніцтва планеты. Станам на 2018 год былі праведзены 22 фінальныя турніры, у якіх прынялі ўдзел 80 нацыянальных каманд. Трафей заваявалі восем нацыянальных каманд. Бразілія выйграла пяць разоў, і гэта адзіная каманда, якая гуляла ва ўсіх турнірах. Іншымі пераможцамі чэмпіянату свету з’яўляюцца Германія і Італія, кожная з якіх заваявала па чатыры тытулы; Аргенціна з трыма тытуламі; Францыя і першы пераможца Уругвай з двума тытуламі кожны; і Англія і Іспанія, па адным тытуле кожная. Апошні турнір 2022 года прымаў Катар, а наступны чэмпіянат у 2026 годзе будуць сумесна прымаць Канада, ЗША і Мексіка, што дасць Мексіцы гонар стаць першай краінай, якая прыняла гульні трох чэмпіянатаў свету. Акрамя мужчынскага, разыгрываецца таксама чэмпіянат свету па футболе сярод жанчын. Усяго на цяперашні час адбыліся 8 чэмпіянатаў, апошні чэмпіянат свету 2019 прайшоў у Францыі. Гісторыя -------- Ідэя арганізацыі турніру наймацнейшых футбольных каманд свету з’явілася ў пачатку XX стагоддзя. На заснавальным кангрэсе ФІФА (21 мая 1904 года) было пастаноўлена запісаць у статут, што ФІФА валодае «эксклюзіўным правам арганізацыі міжнародных турніраў». Аднак спроба правесці чэмпіянат з удзелам 15 еўрапейскіх краін не ўдалася, бо не знайшлося ахвотных удзельнічаць. Пазней статус чэмпіянату свету меркавалася прысвоіць футбольнаму турніру Алімпійскіх гульняў 1916 у Берліне, якія не адбыліся з-за вайны. Нарэшце, на кангрэсе ФІФА ў Амстэрдаме (29 мая 1928 года) было пастаноўлена правесці першы сусветны прафесійны футбольны турнір у 1930 годзе, ва Уругваі. Гэты турнір і стаў I чэмпіянатам свету па футболе. Першыя тры турніры называліся «Чэмпіянат свету — Кубак свету». На кангрэсе ФІФА ў Люксембургу (1946) было пастаноўлена называць турнір «Чэмпіянат свету — Кубак Жуля Рымэ», такім чынам было ўшанавана імя тагачаснага прэзідэнта ФІФА, аднаго з галоўных стваральнікаў турніру. На кангрэсе ФІФА ў Афінах (1971) турнір атрымаў сваю сучасную назву «Чэмпіянат свету — Кубак свету ФІФА». На чэмпіянатах 1930—1978 да ўдзелу ў фінальнай стадыі турніру дапускаліся 16 каманд. У турнірах 1982, 1986, 1990 і 1994 удзельнічалі па 24 каманды. З 1998 у фінальных частках удзельнічаюць 32 каманды. ### Першыя міжнародныя спаборніцтвы Чэмпіянат свету — не самае першае футбольнае спаборніцтва ў сусветнай футбольнай гісторыі. Аматарскі футбол стаў часткай праграмы Алімпійскіх гульняў з 1908 года. У 1909 годзе ў Турыне сэр Томас Ліптан арганізаваў турнір, які пазней звалі «Самы першы чэмпіянат свету». Італьянцы, немцы і швейцарцы даслалі на гэты турнір найбольш прафесійныя клубы, аднак Англійская федэрацыя футбола ў адказ на прапанову зрабіць тое ж самае адказала адмовай. Разумеючы, што без удзелу родапачынальнікаў футбола брытанцаў турнір не можа лічыцца сур’ёзным, Ліптан запрасіў для ўдзелу ў турніры аматарскі футбольны клуб з паўночнага ўсходу Англіі пад назвай «Уэст Окленд» (*West Auckland FC*). Вялікую частку гэтай каманды складалі працоўныя вугальных шахтаў, аднак «Уэст Окленд» выйграў турнір з удзелам прафесіяналаў з кантынента. У 1911 годзе англічане вярнуліся ў Італію абараняць тытул, заваяваны дзвюма гадамі раней, і ізноў выйгралі турнір, перамогшы ў фінале «Ювентус» з разгромным лікам 6:1. Футбольны турнір на Алімпійскіх гульнях, на якіх маглі ўдзельнічаць футбалісты розных краін, быў адзіным афіцыйным спаборніцтвам. У 1924 і 1928 гадах абодва разы выйграла каманда Уругвая. Шырокае развіццё прафесійнага спорту і імклівае нарастанне разрыву паміж узроўнем гульні «профі» і аматараў прымусіла ФІФА прыступіць да арганізацыі чэмпіянату свету. На кангрэсе ФІФА 1926 года Анры Дэланэ заявіў: «Сёння ўжо немагчыма трымаць футбол за сценамі Алімпійскіх гульняў». Тады ж выканкам ФІФА ўтварыў камісію і даручыў ёй вывучыць магчымасць арганізацыі Кубка свету. Канчатковае рашэнне аб сусветным чэмпіянаце прыняў кангрэс ФІФА ў Амстэрдаме 29 мая 1928 года. «За» выказалася 25 дэлегатаў, 5 — «супраць». ### Першы чэмпіянат Асноўны артыкул: **Чэмпіянат свету па футболе 1930** Дзякуючы перамогам на двух папярэдніх чэмпіянатах Алімпійскіх гульнях Уругвай стаў месцам правядзення першага афіцыйнага чэмпіянату свету пад эгідай ФІФА. Спачатку прэтэндэнтаў на правядзенне першага чэмпіянату свету было пяць — Італія, Іспанія, Швецыя, Нідэрланды і Уругвай. У выніку, большасць прагаласавала за Уругвай. Федэрацыя Уругвая дала цвёрдае абяцанне выканаць усе фінансавыя ўмовы ФІФА. «Сентэнарыа» — першы стадыён, на якім праходзіў фінал чэмпіянату свету Аднак выбар Уругвая згуляў з арганізатарамі злы жарт: вандраванне ў Уругвай з Еўропы атрымлівалася доўгім і дарагім, і ўсяго за 2 месяцы да пачатку турніру ні адна еўрапейская федэрацыя не планавала пасылаць сваю каманду на чэмпіянат. У выніку, грандыёзнымі высілкамі атрымалася схіліць да ўдзелу ў турніры 4 еўрапейскія каманды: зборныя Францыі, Бельгіі, Румыніі і Югаславіі. У агульнай колькасці, у турніры прыняло ўдзел усяго 13 камандаў — сем з Паўднёвай Амерыкі, 4 з Еўропы і 2 з Паўночнай Амерыкі. Гэты самы маленькі лік удзельнікаў чэмпіянату свету ў яго гісторыі (гэтулькі жа было ў фінальным турніры чэмпіянату свету 1950 года), і адзіны раз у гісторыі розыгрышаў, калі не паўстала неабходнасці ў адборачным турніры. 13 камандаў былі падзеленыя на чатыры групы. Пераможцы груп выходзілі ў паўфінал. Новы стадыён «Сентэнарыа» быў пушчаны ў эксплуатацыю толькі на шосты дзень турніру. Да гэтага на матчах збіралася часам па 800—1000 гледачоў. Першыя матчы ў гісторыі чэмпіянатаў свету былі адначасова выйграныя Францыяй і ЗША, якія перамаглі Мексіку з лікам 4:1 і Бельгію 3:0 адпаведна. Першы гол у гісторыі чэмпіянатаў свету быў забіты французам Люсьенам Ларанам, першы хет-трык зрабіў Берт Патэна з зборнай ЗША ў матчы супраць Парагвая (ЗША атрымалі перамогу з лікам 3:0). У фінале турніру, як і вынікала чакаць (паколькі самыя моцныя еўрапейскія зборныя ў турніры не ўдзельнічалі), сустрэліся дзве паўднёваамерыканскія каманды — у прысутнасці 93 тысяч гледачоў на стадыёне «Сентэнарыа» ў Мантэвідэа зборная Уругвая стала першым чэмпіёнам свету, абгуляўшы Аргенціны з лікам 4:2. Алімпійскія гульні 1932 года праводзіліся ў Лос-Анджэлесе, ЗША, дзе папулярнасць амерыканскага футбола значна пераўзыходзіла (і дагэтуль пераўзыходзіць) еўрапейскі, вядомы ў Паўночнай Амерыцы пад назвай *сокер*. Адсутнасць цікавасці да еўрапейскага футбола з боку амерыканцаў, а таксама рознагалоссі паміж МАК і ФІФА ў пытаннях азначэння статусу гульцоў-прафесіяналаў, прывялі да таго, што футбол быў выключаны з праграмы Алімпійскіх гульняў 1932 года. ### Развіццё Галоўнымі праблемамі, з якімі сутыкаліся арганізатары пры правядзенні першых чэмпіянатаў свету, былі высокі кошт праезду да месца правядзення фінальнага турніру для каманд з іншых кантынентаў, і вайна: чэмпіянаты свету 1942 і 1946 гадоў былі адмененыя з-за Другой сусветнай вайны. Родапачынальнікі футбола з Брытанскіх астравоў ігнаравалі першыя 3 чэмпіянаты свету. Упершыню брытанцы прынялі ўдзел у чэмпіянаце свету толькі ў 1950 годзе, пасля дасягнення дамовы з ФІФА аб сваім адмысловым статусе. У фінальных турнірах чэмпіянатаў з 1934 па 1978 гады прымалі ўдзел 16 камандаў (акрамя рэдкіх выпадкаў, калі нейкія каманды адмаўляліся ад удзелу ў турніры ўжо пасля заканчэння кваліфікацыі). Большасць удзельнікаў пападала ў фінал з Еўропы і Паўднёвай Амерыкі, з невялікім дадаткам лепшых камандаў Афрыкі, Азіі і Акіяніі. Звычайна гэтыя каманды станавіліся пастаўшчыкамі ачкоў для еўрапейцаў і паўднёваамерыканцаў, хоць былі і выключэнні — напрыклад, каманда КНДР у 1966 года, якая выйшла ў чвэрцьфінал. У 1982 годзе склад удзельнікаў фінальнага турніру быў пашыраны да 24 камандаў, а ў 1998 — да 32. Дадатковыя месцы ў асноўным аддаваліся прадстаўнікам Афрыкі, Азіі і Паўночнай Амерыкі. На апошніх турнірах каманды з гэтых рэгіёнаў, якія раней лічыліся нефутбольнымі, сталі выступаць усё больш і больш паспяхова, напрыклад Камерун у 1990 годзе, Паўднёвая Карэя, Сенегал і ЗША на чэмпіянаце ў 2002 годзе. Чэмпіянаты свету сталі сапраўды змаганнем камандаў са ўсяго свету — 197 каманд прымалі ўдзел у адборачных спаборніцтвах да чэмпіянату свету 2006 года, 204 прынялі ўдзел у чэмпіянату свету 2010 і спіс фаварытаў чэмпіянату не абмяжоўваецца больш камандамі толькі з Еўропы і Паўднёвай Амерыкі. Формула правядзення ------------------- ### Адборачны турнір Адборачныя, або кваліфікацыйныя, спаборніцтвы праводзяцца для таго, каб паменшыць колькасць удзельнікаў і адабраць самых моцных для ўдзелу ў фінальным турніры. Адзіны ЧС, перад якім не праводзілася кваліфікацыйных спаборніцтваў — самы першы чэмпіянат 1930 года. Адборачныя спаборніцтвы праводзяцца па занальным прынцыпе ў адпаведнасці з рэгіёнамі ФІФА: Афрыка, Азія, Паўднёвая Амерыка, Акіянія, Еўропа і Паўночная Амерыка); арганізацыяй адборачных турніраў займаюцца рэгіянальныя федэрацыі (у Еўропе, напрыклад, УЕФА) у адпаведнасці з агульнымі прынцыпамі ФІФА. Перад чарговым турнірам ФІФА вызначае лік месцаў у фінальным турніры, якія атрымлівае кожны рэгіён; асноўным крытэрам з’яўляецца «моц» футбола ў рэгіёне, але таксама ўлічваецца той факт, што дадатковыя месцы ў фінале чэмпіянату стымулююць развіццё футбола ў рэгіёне, і, вядома, мае месца лабіяванне сваіх інтарэсаў рэгіянальнымі канфедэрацыямі. Пачынаючы з 1938 года, краіна-арганізатар турніру аўтаматычна атрымлівае месца ў фінале. Больш таго, да 2002 года пераможца папярэдняга чэмпіянату свету таксама атрымліваў месца ў фінале без папярэдняга адбору. Падчас азначэння рэгламенту ЧС-2006, аднак, гэта правіла было адменена, і чэмпіён свету 2002 года Бразілія ўдзельнічала ў адборачным турніры на агульных падставах. У нашы дні адборачны турнір стартуе амаль за тры гады да фінальнага і працягваецца больш за два гады. Фармат адборачных спаборніцтваў моцна адрозніваецца паміж рэгіёнамі, а таксама змяняецца ад турніру да турніру. Як правіла, акрамя спаборніцтваў усярэдзіне рэгіёнаў праводзіцца некалькі дадатковых міжкантынентальных стыкавых матчаў, пераможцы якіх выходзяць у фінал. Напрыклад, пераможца адборачнай зоны Акіяніі адстойваў сваё права ўдзелу ў фінальным турніры ЧС-2006 у двух матчах з камандай, якая заняла пятае месца ў турніры краін Паўднёвай Амерыкі. ### Фінальны турнір Формула, якая выкарыстоўваецца для правядзення чэмпіянатаў свету з ЧС-1998, прадугледжвае 32 удзельнікі фінальнага турніру. Фінальны турнір праходзіць у загадзя абранай краіне на працягу месяца і складаецца з 2 стадый — групавога турніру і гульняў па кубкавай сістэме на выбыванне. На стадыі групавога турніру каманды дзеляцца на 8 груп па 4 каманды. Склад груп вызначаецца лёсаваннем, падчас якой 8 каманд («сеяныя») становяцца першым нумарам у групе, а астатнія 24 каманды падзяляюцца на 3 кошыкі ў адпаведнасці з геаграфіяй і рэйтынгам зборных-удзельніц. З кожнага кошыка ў кожную групу пападае ў выніку адна каманда, аднак ёсць дадатковыя правілы, якія ўскладняюць працэдуру лёсавання: напрыклад, у адной групе не можа быць больш двух еўрапейскіх камандаў, або больш адной каманды з любога іншага рэгіёна. У кожнай групе каманды праводзяць аднакругавы турнір з 3 тураў. Матчы апошняга тура, каб выключыць магчымасць змовы, праводзяцца ў адзін дзень у адзін час. За перамогу ў матчы каманда атрымлівае 3 ачкі, за нічыю — адно. З кожнай групы ў другі раўнд выходзяць каманды, якія занялі першыя два месцы — усяго 16 удзельнікаў чэмпіянату. У другім раўндзе каманды гуляюць матчы на выбыванне — які прайграў сканчае свой удзел у турніры. У выпадку, калі лік пасля 90 хвілін гульні застаецца нічыйным, гуляе дадатковы час і ў выпадку неабходнасці праводзіцца серыя пенальці. У 1/8 фіналу пераможца кожнай з груп першага раўнда гуляе з другой камандай з іншай групы, далей пераможцы выходзяць у 1/4 фіналу, паўфінал і фінал. Пераможцы фіналу становяцца чэмпіёнамі свету. Каманды, якія прайгралі ў паўфіналах, разгульваюць трэцяе месца ў матчы паміж сабой. Пераможцы --------- Асноўны артыкул: **Спіс фіналаў чэмпіянатаў свету па футболе** | Год | Месца правядзення | Пераможца | Лік | Другое месца | | --- | --- | --- | --- | --- | | 1930 |  Уругвай | **Уругвай** | **4:2** | Аргенціна | | 1934 |  Італія | **Італія** | **2:1**(дадатковы час) | Чэхаславакія | | 1938 |  Францыя | **Італія** | **4:2** | Венгрыя | | 1950 |  Бразілія | **Уругвай** | фіналу не было | Бразілія | | 1954 |  Швейцарыя | **Германія** | **3:2** | Венгрыя | | 1958 |  Швецыя | **Бразілія** | **5:2** | Швецыя | | 1962 |  Чылі | **Бразілія** | **3:1** | Чэхаславакія | | 1966 |  Англія | **Англія** | **4:2**(дадатковы час) | Германія | | 1970 |  Мексіка | **Бразілія** | **4:1** | Італія | | 1974 |  Германія | **Германія** | **2:1** | Нідэрланды | | 1978 |  Аргенціна | **Аргенціна** | **3:1** | Нідэрланды | | 1982 |  Іспанія | **Італія** | **3:1** | Германія | | 1986 |  Мексіка | **Аргенціна** | **3:2** | Германія | | 1990 |  Італія | **Германія** | **1:0** | Аргенціна | | 1994 |  ЗША | **Бразілія** | **0:0****3:2** (пенальці) | Італія | | 1998 |  Францыя | **Францыя** | **3:0** | Бразілія | | 2002 |  Рэспубліка Карэя  Японія | **Бразілія** | **2:0** | Германія | | 2006 |  Германія | **Італія** | **1:1****5:3** (пенальці) | Францыя | | 2010 |  Паўднёва-Афрыканская Рэспубліка | **Іспанія** | **1:0**(дадатковы час) | Нідэрланды | | 2014 |  Бразілія | **Германія** | **1:0**(дадатковы час) | Аргенціна | | 2018 |  Расія | **Францыя** | **4:2** | Харватыя | | 2022 |  Катар | **Аргенціна** | **3:3****4:2** (пенальці) | Францыя | | 2026 |  ЗША  Канада  Мексіка | | | | | 2030 |  Іспанія  Партугалія  Марока | | | | Зноскі ------ 1. ↑ 2006 FIFA World Cup™ broadcast wider, longer and farther than ever before **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *fifa.com*. Архівавана з першакрыніцы 20 студзеня 2012. Праверана 7 мая 2022. 2. ↑ The Economics of Football **(нявызн.)**. *books.google.by*. Праверана 7 мая 2022. 3. ↑ Conheça o Passado para Entender o Futuro **(нявызн.)**. *casasdeapostas365.com*. Праверана 7 мая 2022. 4. ↑ World Cup 2026: United States, Canada and Mexico Win Bid to Be Host **(нявызн.)**. *nytimes.com*. Праверана 7 мая 2022. 5. ↑ Уругвай 1930 — Афіцыйны сайт Чэмпіянату свету ФІФА 6. ↑ Вытокі Чэмпіянату свету ФІФА Прэс-рэліз ФІФА. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Чэмпіянат свету па футболе * Афіцыйны сайт Фіфа Архівавана 23 чэрвеня 2010. * Афіцыйная статыстыка ФІФА ўсіх турніраў 1930—2002. Вынікі ўсіх матчаў усіх чэмпіянатаў 1930—2002 Архівавана 18 сакавіка 2015. * Гісторыя Чэмпіянатаў Свету па футболе * Увесь свет у гасцях у сяброў. ЧС-2006 г. Архівавана 17 верасня 2009. * Кароткія звесткі аб чэмпіянатах свету Архівавана 7 ліпеня 2010. * Афіцыйны сайт ФІФА Архівавана 1 ліпеня 2006. * Афіцыйны сайт чэмпіянату свету 2006 года * WorldCup-History.com * Дабрачынная кампанія ў рамках Чэмпіянату свету ФІФА Архівавана 6 жніўня 2009. * *Planet World Cup* з інфармацыяй аб усіх фіналах чэмпіянатаў свету * Вынікі ўсіх матчаў усіх чэмпіянатаў, сумарная статыстыка | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · Sina Weibo · X · X (ням.) · X (ісп.) | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram · TikTok | | Тэматычныя сайты | worldfootball.net | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кітайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Britannica (онлайн) · Universalis · Universalis | | Нарматыўны кантроль | BIBSYS: 14068828 · GND: 1047989-2 · LCCN: n98090291 · NKC: ph122907, ko20221167177 · VIAF: 133874960 | | ⛭≛ Чэмпіёны свету па футболе | | --- | | * **1930:** Сцяг Уругвая Уругвай * **1934:** Сцяг Каралеўства Італія Італія * **1938:** Сцяг Каралеўства Італія Італія * **1950:** Сцяг Уругвая Уругвай * **1954:** Сцяг Германіі ФРГ * **1958:** Сцяг Бразіліі (1889—1960) Бразілія * **1962:** Сцяг Бразіліі (1960-1968) Бразілія * **1966:** Сцяг Англіі Англія * **1970:** Сцяг Бразіліі (1968—1992) Бразілія * **1974:** Сцяг Германіі ФРГ * **1978:** Сцяг Аргенціны (1812—1985) Аргенціна * **1982:** Сцяг Італіі Італія * **1986:** Сцяг Аргенціны Аргенціна * **1990:** Сцяг Германіі ФРГ * **1994:** Сцяг Бразіліі Бразілія * **1998:** Сцяг Францыі Францыя * **2002:** Сцяг Бразіліі Бразілія * **2006:** Сцяг Італіі Італія * **2010:** Сцяг Іспаніі Іспанія * **2014:** Сцяг Германіі Германія * **2018:** Сцяг Францыі Францыя * **2022:** Сцяг Аргенціны Аргенціна | | ⛭Чэмпіянат свету па футболе | | --- | | Турніры | * Уругвай 1930 * Італія 1934 * Францыя 1938 * 1942 * 1946 * Бразілія 1950 * Швейцарыя 1954 * Швецыя 1958 * Чылі 1962 * Англія 1966 * Мексіка 1970 * ФРГ 1974 * Аргенціна 1978 * Іспанія 1982 * Мексіка 1986 * Італія 1990 * ЗША 1994 * Францыя 1998 * Карэя/Японія 2002 * Германія 2006 * ПАР 2010 * Бразілія 2014 * Расія 2018 * Катар 2022 * *ЗША/Канада/Мексіка 2026* * *Іспанія/Партугалія/Марока 2030* | | Кваліфікацыя | * 1930 * 1934 * 1938 * 1950 * 1954 * 1958 * 1962 * 1966 * 1970 * 1974 * 1978 * 1982 * 1986 * 1990 * 1994 * 1998 * 2002 * 2006 * 2010 * 2014 * 2018 * 2022 * *2026* * *2030* | | ≛ Фіналы | * 1930 * 1934 * 1938 * 1950 * 1954 * 1958 * 1962 * 1966 * 1970 * 1974 * 1978 * 1982 * 1986 * 1990 * 1994 * 1998 * 2002 * 2006 * 2010 * 2014 * 2018 * 2022 * *2026* * *2030* | | Склады | * 1930 * 1934 * 1938 * 1950 * 1954 * 1958 * 1962 * 1966 * 1970 * 1974 * 1978 * 1982 * 1986 * 1990 * 1994 * 1998 * 2002 * 2006 * 2010 * 2014 * 2018 * 2022 * *2026* * *2030* | | Пасевы | * 1998 * 2002 * 2006 * 2010 * 2014 * 2018 * 2022 * *2026* * *2030* | | Вяшчанне | * 1998 * 2002 * 2006 * 2010 * 2014 * 2018 * 2022 * *2026* * *2030* | | Выбары арганізатараў | * 2014 * 2018 і 2022 * 2026 * 2030 | | Рэкорды і статыстыка | * Табліца ўдзелу * Бамбардзіры + найлепшыя + бамбардзіры фіналаў + хет-трыкі + аўтагалы * Серыі пенальці * Удзел футбалістаў * Чырвоныя карткі * Арбітры * Удзел зборных * Зборныя, якія не гулялі на чэмпіянатах свету | | Іншае | * Узнагароды * Эканоміка * Лёсаванне * Гісторыя * Краіны-гаспадыні * Талісманы * Афіцыйныя фільмы * Афіцыйныя песні * Арганізатары * Трафей * Відэагульні | | 1. 1 2 Чэмпіянаты свету 1942 і 1946 не праводзіліся з-за Другой сусветнай вайны 2. ↑ На чэмпіянаце свету 1930 года адсутнічала кваліфікацыя, а права на ўдзел атрымлівалі толькі запрошаныя каманды. 3. ↑ На чэмпіянаце свету 1950 года адсутнічаў фінальны матч. Артыкул пра вырашальны матч фінальнай групавой стадыі. | | ⛭Міжнародны футбол | | --- | | ФІФА · Чэмпіянат свету · Алімпійскія гульні · Кубак канфедэрацый · Рэйтынг зборных · Ігрок года · Залаты мяч ФІФА · Моладзевы чэмпіянат свету · Юнацкі чэмпіянат свету · Спіс зборных · Коды Карта светуКарта свету      *Азія:* АФК — Кубак Азіі      *Афрыка:* КАФ — Кубак афрыканскіх нацый      *Паўночная Амерыка:* КАНКАКАФ — Залаты кубак      *Паўднёвая Амерыка:* КАНМЕБОЛ — Кубак Амерыкі      *Акіянія:* АФК — Кубак нацый АФК      *Еўропа:* УЕФА — Чэмпіянат Еўропы · Ліга нацый | | **Не ФІФА:** VIVA World Cup · NF-Board |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Бахановіч. **Аляксандр Антонавіч Бахановіч** (1875, Азёры, Гродзенская губерня — пасля 1919) — расійскі і беларускі грамадскі дзеяч часоў грамадзянскай вайны, палітычны авантурыст. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў 1875 годзе в. Азёры Гродзенскай губерні ў сялянскай сям’і. Скончыў Віленскае пяхотнае вучылішча (1897). Пачаў служыць у Петразаводскім палку, але праз амаральныя паводзіны па патрабаванні афіцэрскага сходу звольніўся ў запас, вярнуўся ў Азёры. У 1901 годзе, падчас падзей у Кітаі, дзе адбываліся сутыкненні паўстанцаў з войскамі каланіяльных дзяржаў, паехаў на Далёкі Усход каб зноў паступіць на службу. У Омску зарубіў шабляй партнёра па гульні на більярдзе, прыгавораны да ссылкі ў Сібір. Ссылку замянілі на два гады турэмнага зняволення, адбываў яго ў Дзвінскай крэпасці. Пасля вызвалення на кароткі час вярнуўся ў Азёры. Потым працаваў чыноўнікам на станцыі Мысавая Сібірскай чыгункі каля Іркуцка. Падчас руска-японскай вайны прызваны на вайсковую службу, але неўзабаве ў чарговы раз звольнены, калі камандаванне даведалася пра яго папярэднюю біяграфію. Зноў вярнуўся ў Азёры. Паводле пазнейшага сведчання павятовага спраўніка, выдаваў сябе за параненага і камісаванага па стане здароўя. Потым пераехаў у Маскву і Пецярбург, быццам служыў пры аддзяленні таварыства «Свет» і стаў яго дырэктарам. Кантора таварыства знаходзілася па адрасе Неўскі праспект, 156, там пазначана і месца жыхарства Бахановіча. Палітычную кар’еру пачаў у 1917 годзе, калі пры дапамозе Аляксандра Керанскага стварыў Гродзенскі вайсковы саюз. Пасля бальшавіцкага перавароту Бахановіч узначаліў Цэнтральны камітэт аб’яднаных грамадскіх арганізацый Гродзенскай губерні ў Петраградзе, 22 чэрвеня 1918 года атрымаў ад Віленскага нацыянальнага беларускага камітэта паўнамоцтвы на перамовы з бальшавіцкімі і нямецкімі ўладамі пра вяртанне бежанцаў і маёмасці з цэнтральных губерняў Расіі ў заходнія губерні. У снежні 1918 года Бахановіч у Кіеве, інтрыгаваў супраць прадстаўнікоў Ураду БНР, у першую чаргу супраць Аляксандра Цвікевіча. Супрацоўнічаў з Кіеўскай нарадай беларускіх грамадскіх дзеячаў. Паводле Антона Луцкевіча, падмануў яго і Ежы Рома на 3.000 рублёў. У студзені 1919 года Бахановіч у Адэсе, паводле ўласных сцвярджэнняў, прысутнічаў на міжсаюзніцкай канферэнцыі ў Ясах. Уступіў у Беларускі нацыянальны цэнтр (БНЦ), якому прапанаваў прыняць функцыі Часовага краёвага ўраду Беларусі. На пасяджэнні 21 студзеня 1919 года прапанова Бахановіча адхілена сябрамі БНЦ. 26 студзеня 1919 года спрабаваў падмануць БНЦ, паведаміў, што ў Слоніме 13 студзеня 1919 года адбыўся Усебеларускі з’езд і абраў Дырэкторыю на чале з ім. Паведамленню паверыў Антон Дзянікін, які тэлеграмай ад 2 лютага 1919 года вітаў «урад» Бахановіча. 28 студзеня 1919 года выключаны з БНЦ і па просьбе арганізацыі высланы французскімі ўладамі з Адэскай акругі. У красавіку 1919 года ў Вене. Называў сябе «прэзыдэнтам Беларускай Рэспублікі», прасіў дапусціць яго на мірную канферэнцыю ў Парыж. Зноскі ------ 1. ↑ Сідарэвіч А. Бахановіч // ЭГБ 2. ↑ Міхалюк Д. [манаграфія] 3. 1 2 3 4 5 Чарнякевіч, 2021 Літаратура ---------- * *Чернякевич А. Н.* «Тот, почти единственный белорус»: политическая биография Александра Бахановича // Восточнославянские исследования. 2022. Вып. 1. — С. 153—188. DOI 10.31168/2782-473X.2022.1.09 Спасылкі -------- * *Чарнякевіч А.* Пра Аляксандра Антонавіча Бахановіча // Запісы беларусаведа, 15.6.2021.

**Дзяме́еўка** — былы пасёлак у Малажынскім сельсавеце Брагінскага раёна Гомельскай вобласці Беларусі. У 2005 годзе пасёлак быў выключаны са звестак па ўліку населеных пунктаў. Геаграфія --------- ### Размяшчэнне У 12 км на ўсход ад Брагіна, 40 км ад чыгуначнай станцыі Хойнікі (на галінцы Васілевічы — Хойнікі ад лініі Калінкавічы — Гомель), 125 км ад Гомеля. ### Водная сістэма На поўначы і поўдні меліярацыйныя каналы. Транспартная сістэма -------------------- Транспартныя сувязі па прасёлкавай, затым аўтадарозе Брагін — Лоеў. Забудова драўлянымі хатамі сядзібнага тыпу. Гісторыя -------- Заснаваны ў 1-й палове 1920-х гадоў перасяленцамі з вёсак Стары Макрэц і Новы Макрэц, на былых памешчыцкіх землях. У 1932 годзе арганізаваны калгас. У 1940 годзе 24 двары. Падчас Вялікай Айчыннай вайны ў верасні 1943 года фашысты цалкам спалілі пасёлак. У 1959 годзе ў складзе калгаса «XVIII партз'езд» (цэнтр — вёска Крыўча). Насельніцтва ------------ ### Колькасць * 2004 год — 1 двор, 1 жыхар. ### Дынаміка * 1930 год — 21 двор, 137 жыхароў. * 1959 год — 87 жыхароў (паводле перапісу). * 2004 год — 1 двор, 1 жыхар. * 2006 год — жыхароў няма Зноскі ------ 1. ↑ Решение Гомельского областного исполнительного комитета от 17 ноября 2005 г. № 793 Об исключении из данных по учету и регистрации административно-территориальных и территориальных единиц населенных пунктов Брагинского, Ветковского, Ельского и Хойникского районов Літаратура ---------- * Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т.1, кн.1. Гомельская вобласць/С. В. Марцэлеў; Рэдкалегія: Г. П. Пашкоў (галоўны рэдактар) і інш. — Мн.: Белэн, 2004. 632с.: іл. Тыраж 4000 экз. ISBN 985-11-0303-9 ISBN 985-11-0302-0

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з імем Тарос. **Таро́с Тараманя́н** (арм.: Թորոս Թորամանյան; 1864—1934) — армянскі архітэктар і археолаг, даследчык гісторыі архітэктуры Арменіі. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў 1864 годзе ў Шапін-Карахісары, Асманская імперыя. Пасля заканчэння Канстанцінопальскай акадэміі мастацтваў заняўся праектаваннем прыватных і грамадскіх будынкаў у Канстанцінопалі, затым у Балгарыі, куды пераехаў у 1896 годзе, а таксама ў Румыніі. Тарос Тараманян у Ані, 1907 У 1902 годзе Тараманян прымае прапанову прыняць удзел у экспедыцыі ў адну са старажытных сталіц Арменіі — Ані, куды прыязджае ў 1903 годзе і далучаецца да экспедыцыі Мікалая Мара. У 1904 годзе Тараманян па запрашэнні архімандрыта Хачыка Дадзяна далучаецца да раскопак царквы Звартноц. Вынікі даследаванняў у 1905 годзе ён публікуе ў працы «Храм Звартноц». Тараманян страціў магчымасць весці там свае даследаванні, пасля таго, як Ані ў 1921 годзе апынуўся на турэцкай тэрыторыі. У 1923 годзе ў Армянскай ССР ствараецца Камітэт па ахове старажытных помнікаў, членам якога становіцца Тараманян. У складзе Камітэта ён бярэ ўдзел у рэканструкцыі Эчміядзінскага сабора. У 1930—1932 гадах таксама кіраваў архітэктурным аддзелам Гістарычнага музея Арменіі ў Ерэване. У 1933 годзе атрымаў званне заслужанага дзеяча навукі Армянскай ССР. Быў членам Сусветнага Армянскага Кангрэса. Памёр у 1934 годзе. Памяць ------ Бекназаран, Таманян, Папазян, Таіраў, Енгібаран, Даніэлян, Амбарцумян, Шагінян, Тараманян * У 1969 годзе АН Арменіі заснавала памятны медаль імя Тараманяна. * У 2000 годзе была выпушчана паштовая марка Арменіі, прысвечаная Тараманяну. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Армянская савецкая энцыклапедыя / пад рэд. Վ. Համբարձումյան, Կ. Խուդավերդյան — 1974.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q164396'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q6429958'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2657718'></a> 2. ↑ Toros Toramanian // Праверана 9 кастрычніка 2017. 3. ↑ Дзеячы навукі "Сусветны Армянскі Кангрэс Архівавана 4 сакавіка 2016. 4. ↑ Тараманян Тарос (1864—1934) Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Тарос Тараманян * Біяграфія на сайце Энцыклапедыі фонду «Хаязг» * Архітэктар Тарос Тараманян * TOROS TORAMANIAN (англ.) | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 124578446 · ISNI: 0000 0000 2347 6504 · LCCN: n00046253 · NTA: 393828271 · NUKAT: n2015135132 · SUDOC: 183711653 · VIAF: 62485436 | |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Шатэрнік. **Аляксандр (Алесь) Сяргеевіч Шатэрнік** (нар. 16 кастрычніка 1940, г. Южа, РСФСР) — беларускі мастак. Біяграфія --------- Нарадзіўся 16 кастрычніка 1940 года ў гарадку Южа Іванаўскай вобласці (Расія). Дзед Міхаіл Шатэрнік працаваў на чыгунцы, ягонымі роднымі братамі былі мовазнавец і краязнавец Мікола Шатэрнік (1890—1934) ды селекцыянер Андрэй (Аўдзей) (1890—?). Цётка Ксенія Якаўлеўна была другой жонкай кампазітара Аляксея Туранкова. Бацька Сяргей Міхайлавіч Шатэрнік быў ваенным урачом, прайшоў вайну, удзельнічаў у вызваленні Мінска і Прагі, вярнуўшыся ў беларускую сталіцу, узначаліў станцыю па барацьбе з малярыяй. Сям’я вярнулася з эвакуацыі ўвосень 1944 года. Даваенны дом быў разбураны, яны пасяліліся ў дзядзькі Івана Адамавіча Юдзіцкага, брата маці, у ацалелым доме па адрасе Рэвалюцыйная вуліца, 10. | | | | | --- | --- | --- | | "| Калі мы сюды ўсяліліся, суседні дом быў разбураны, ад яго засталася толькі цэгла. І ў нас кавалак сцяны таксама быў выбіты, папа збіраў цэглу і закладваў дзіру. Людзі жылі ўсюды — і ў падвалах, і на гарышчах. … Ну ў нас вось у падвале была друкарня «Чырвоны друкар». Ва ўсіх кватэрах былі цудоўныя кафляныя печы, якія апальваліся паперай. Паперу з друкарні цягалі мяшкамі! *Арыгінальны тэкст* (руск.)   *Когда мы сюда вселились, соседний дом был разрушен, от него остались только кирпичи. И у нас кусок стены тоже был выбит, папа собирал кирпичи и закладывал дыру. Люди жили везде — и в подвалах, и на чердаках. … Ну у нас-то в подвале была типография «Красный печатник», — подхватывает нить разговора Александр Шатерник. — Во всех квартирах были великолепные кафельные печи, которые отапливались бумагой. Бумагу из типографии таскали мешками!* | "| Разам са старэйшым стрыечным братам Васям Юдзіцкім ён хадзіў у Палац піянераў да мастака Сяргея Пятровіча Каткова. Пасля мастацкай студыі брат паступіў у на скульптурнае аддзяленне, а Алеся праз два гады залічылі на педагагічнае жывапіснае, хоць хацеў ён на скульптурнае. Скончыў Мінскае мастацкае вучылішча ў 1964 годзе, у 1967 годзе адзяленне інтэр’ера і дызайна Беларускага дзяржаўнага тэатральна-мастацкага інстытута. Вучыўся ў Генадзя Мурамцава, Ігара Глебава, Валянціна Гусева. Працаваў мастаком у Горкаўскім тэатры. Член Беларускага саюза мастакоў з 1975 года, член творчай суполкі «Пагоня». Жыве ў Мінску. Творчасць --------- Працуе ў галіне станковай i манументальна-дэкаратыўнай скульптуры, а таксама жывапісу. Найбольш значныя творы: «Хлеб» (1984), «Бабіна лета» (1968), «Рагнеда» (1984), «Кірыла Тураўскі» (1987), «Крывічы» (2001), «Дрыгавічы» (1984), «Вінцук Дунін-Марцінкевіч» (1983), «Якуб Колас  — настаўнік» (1982), «Максім Багдановіч» (1983), «Ефрасіння Полацкая» (1994—1999), «Яўген Кулік» (2000), «Тадэвуш Касцюшка» (2005), манументальна-дэкаратыўныя працы «Гуканне вясны» (1980), «Развітанне» (2015), помнікі Андрэю Макаёнку (1986), Міхасю Ткачову (1993), Язэпу Драздовічу на могілках паміж вёскамі Ліпляні і Малыя Давыдкі (1982), мемарыяльныя дошкі Гаўрылу Гарэцкаму, Кандрату Крапіве, у гонар абвяшчэння незалежнасці БНР (1993, паўторана ў 2018). Творы захоўваюцца ў фондах Нацыянальнага мастацкага музея Рэспублікі Беларусь, Музея сучаснага выяўленчага мастацтва ў Мінску, Беларускага саюза мастакоў, Літаратурнага музея Максіма Багдановіча, Дзяржаўнага літаратурна-мемарыяльнага музея Якуба Коласа, Полацкага гісторыка-культурнага запаведніка, Траццякоўскай галерэі (Масква, Расія), у Белым Доме (Вашынгтон, ЗША), арт-музеі «Цымерлі» (Нью-Джэрсі, ЗША), у галерэях i прыватных зборах Беларусі, ЗША, Італіі, Францыі, Вялікабрытаніі, Польшчы, Новай Зеландыі, Літвы і іншых краін свету. Аўтар мастацкага выдання «СОНЦАКРЫЖ. Форма, колер, слова» (Мінск, 2008). Выстаўкі -------- У мастацкіх выставах бярэ ўдзел з 1966 г. Творы экспанаваліся на выставах у Беларусі, Германіі, ЗША, Расіі, Польшчы, Літве, Нарвегіі. Персанальныя выстаўкі: Мінск (1999, 2000 (юбілейная), 2011, 2013, 2015); Нью-Джэрсі (2006); Джэрсі-Сіці (2009). Узнагароды ---------- Узнагароджаны медалём «За заслугі ў выяўленчым мастацтве» Беларускага саюза мастакоў (2000), медалём да стагоддзя БНР (2019). Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 Живописец, скульптор и поэт Алесь Шатерник о своих учителях, о бумаге, о хлебе, о доме и о воздухе для дыхания 2. ↑ ГОД МАЛОЙ РОДИНЫ. Скульптор Александр Шатерник. 1 марта 2018 Архівавана 4 красавіка 2021. 3. ↑ Вытокі. Вяртанне Архівавана 4 красавіка 2021. 4. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 Шатэрнік Алесь Архівавана 12 жніўня 2018. 5. ↑ Алексіевіч, Пазьняк, Вольскі, Эрыксан, Белавус. Хто яшчэ ўзнагароджаны мэдалём у гонар БНР-100(недаступная спасылка) Спасылкі -------- * Шатэрнік Алесь Архівавана 12 жніўня 2018.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Ціхановіч. **Платон Максімавіч Ціхановіч** (17 лістапада (29 лістапада) 1836, Вылазы, Пінскі павет, Мінская губерня — 1922, Лунін, цяпер Лунінецкі раён Брэсцкай вобласці) — беларускі праваслаўны святар, мовазнаўца. Біяграфія --------- ### Паходжанне Паходзіў са святарскай сям’і. Пра яго бацьку вядома, што Максім Данілавіч Ціхановіч (памёр пасля 1883) скончыў Мінскую духоўную семінарыю ў 1830 годзе і пачынаў служэнне псаломшчыкам у віленскім Свята-Духавым манастыры. У 1832 годзе ён быў высвечаны на святара і накіраваны служыць у царкву ў вёску Вылазы ў Пінскім павеце. Паводле інфармацыі А. Ільіна і А. Ігнацюк, Платон Ціхановіч нарадзіўся менавіта на Піншчыне ў вёсцы Вылазы, дзе і прайшлі ягоныя дзіцячыя гады. У 1843 годзе бацьку Платона Ціхановіча прызначылі святаром у Глінянскую царкву, а ў 1857 годзе — у Міхайлаўскую царкву ў вёску Хатынічы Пінскага павета. З 1852 па 1868 год яго бацька з’яўляўся благачынным, быў адзначаны ордэнам Святой Ганны 3 ст. ### Адукацыя і святарскае служэнне Пра Платона Ціхановіча вядома, што ён быў сярод выпускнікоў Пінскага духоўнага вучылішча, якія скончылі яе ў 1850-я гады і ўваходзілі ў пінскі гісторыка-этнаграфічны гурток. Пасля заканчэння Мінскай духоўнай семінарыі з 1861 года служыў святаром Лунінскай Барысаглебскай царквы. У чэрвені 1870 года падаў царкоўным уладам просьбу аб перамяшчэнні яго на іншае месца. Быў пасланы служыць у Пінск у царкву Святога велікамучаніка Фёдара Тырона («Фёдараўскі сабор»). Прычына пераводу ў Пінск царкоўнымі ўладамі не паведамляецца, таксама як і прычына і дата яго вяртання ў Лунін. Але архіўныя дакументы сведчаць, што ў 1873 годзе ён ужо зноў служыць у Луніне. Згодна з хадайніцтвам дырэкцыі народных вучылішчаў ад 13 студзеня 1875 года, Платон Ціхановіч прызначаецца са студзеня 1875 года выкладчыкам Закону Божага ў Лунінскае народнае вучылішча. Актыўна садзейнічаў развіццю народнай асветы ў сваёй мясцовасці. У 1882 годзе пры яго падтрымцы насельніцтва прыходу арганізавала збор грашовых сродкаў на дапамогу пацярпелым ад неўраджаю 1891 года ў Расіі[ru]. У снежні 1885 года пры непасрэдным удзеле і настойлівасці святара Платона Ціхановіча ў вёсцы Вулька 1, якая ўваходзіла ў Лунінскі прыход, зноў адкрылася школа пісьменнасці, якая раней па невядомых прычынах была зачынена. Усе навучальныя дапаможнікі для гэтай школы падрыхтаваў Ціхановіч. Тым не менш у 1887 годзе, з невядомых прычын епархіяльнае кіраўніцтва адзначала пра святара Платона Ціхановіча адзначала, што ён быў сярод *«не позаботившихся об открытии в своих приходах вопреки распоряжению высшего начальства и воле монарха»* царкоўнапрыходскіх школ, яму *«поставляется на вид такое небрежное их отношение к своим обязанностям и вменяется им в непременную обязанность позаботиться об открытии в своих приходах церковноприходских школ»*. Апошнія гады Платон Ціхановіч дажываў у Луніне з жонкай, меў дачку, якая была замужам у Пагосце-Загародскім з мясцовым урачом Сухадольскім. Жонка святара звалілася з печы, працягла хварэла і ўрэшце памерла. Таму ён пасяліў да сябе ўнучку з яе сям’ёй. Пасля рэвалюцыі 1917 года, калі прыйшла бальшавіцкая ўлада, з святара часта здзекаваліся, крыўдзілі. Гэта вымусіла старога святара пакінуць дом, пабудаваны на царкоўнай зямлі, і перайсці жыць у дом унучкі Марыі, які яна пабудавала ў канцы вёскі. Памёр святар у 1922 годзе ў Луніне, але дачка пахавала яго ў Пагосце Загародскім. Граматыка Ціхановіча -------------------- Праваслаўны святар з Луніна на мясцовым матэрыяле стварыў уласнае даследаванне «Беларуская граматыка». Першаадкрывальнікам «Беларускай граматыкі» святара Платона Ціхановіча з’яўляецца Генадзь Каханоўскі. Гэтая рукапісная праца напісана на шаснаццаці старонках васьмі вялікафарматных аркушаў. Сваю «Беларускую граматыку» праваслаўны святар пісаў на дзвюх мовах: беларускай і рускай. Яе першую частку, якая ёсць уводзінамі да ўсёй працы, аўтар напісаў у Луніне 31 студзеня 1875 года. Ва ўводзінах аўтар пераконвае чытача, што беларуская мова мае свае асаблівасці і яе не трэба блытаць з рускай. У сваім навуковым даследаванні лунінскі святар-філолаг паказаў асаблівасці беларускай мовы ў вымаўленні гукаў як зычных, так і галосных, адрозненні ў склонавых і дзеяслоўных формах у параўнанні з рускай мовай, асаблівасці ў родах назоўнікаў і асаблівасці ў сінтаксічным ладзе. У сваёй працы Платон Ціхановіч звяртаўся таксама да аналізу жывой гаворкі мясцовых палешукоў, прыводзіў адпаведныя прыклады, даў іх у перакладзе на рускую мову. Фразеалагізмы, абароты гаворкі, якія прыкмеціў Ціхановіч і ўвёў у навуковае даследаванне, і сёння жывуць сярод лунінчан. Паводле ўспамінаў старажылаў Луніна, цікавіўся Платон Ціхановіч і беларускімі народнымі песнямі. На думку пінскіх краязнаўцаў Аляксандра Ільіна і Алены Ігнацюк, святар Платон Ціхановіч мог быць аўтарам і прататыпам аднаго з персанажаў «Пінскай шляхты». Памяць ------ У Луніне ў музеі мясцовай школы сабраныя некаторыя матэрыялы, прысвечаныя святару Платону Ціхановічу і яго граматыцы. У 2006 годзе яму прысвечаны трэція чытанні «Лунінская восень». Пінскі журналіст і літаратар Мікола Елянеўскі пра свайго земляка з Луніна Платона Ціхановіча напісаў аповесць «Час святара» («Время пастыря»), якая была апублікавана ў часопісе «Нёман» (2007, № 4), а таксама сцэнарый відэафільма. Заўвагі і крыніцы ----------------- ### Заўвагі 1. ↑ Дата паводле метрычнай кнігі, Мікалай Елянеўскі дае «*4 лістапада (18 лістапада) 1836 года*», напэўна, памылка адбылася праз неаднаразовае пералічэнне з Юліянскага на Грыгарыянскі і назад з няслушнай розніцай дзён паміж імі. У іншых крыніцах нараджэнне часта даецца пад 1838 годам. ### Крыніцы 1. ↑ МК, 1836, арк. 100, пазіцыя 10 м.п. 2. ↑ Еленевский, 2011, с. 109 3. 1 2 3 4 Памяць, 1995 4. ↑ Тихонович Максим Данилович, священник — Священник Гордей Щеглов (руск.)  **(нявызн.)**?. Праверана 8 жніўня 2023. 5. 1 2 3 Гiстарычная брама № 1 (25) 2010 г. **(нявызн.)**. *brama.brestregion.com*. Праверана 8 жніўня 2023. 6. ↑ Лунінеччына ў краязнаўчым працэсе | Информ-прогулка **(нявызн.)**. *web.archive.org* (10 верасня 2013). Архівавана з першакрыніцы 10 верасня 2013. Праверана 8 жніўня 2023. Літаратура ---------- * *Еленевский Н. В.* Время пастыря : роман-хроника. — Минск: Четыре четверти, 2011. — 216 с. — (Библиотека Союза писателей Беларуси). * *Макарэвіч С. І.* Духоўная спадчына Платона Ціхановіча — святара, настаўніка, патрыёта // Нравственные ценности и будущее человечества: сборник научных статей конференции, УО «Полесский государственный университет», г. Пинск 20 ноября 2017 г. / Министерство образования Республики Беларусь [и др.]; редкол.: К. К. Шебеко [и др.] — Пинск : ПолесГУ, 2017. — С. 75-85. Спасылкі -------- * Метрычны запіс пра нараджэнне Платона Ціхановіча, арк. 100 **(нявызн.)**. *familysearch.org*. * Памяць. Лунінецкі раён. **(нявызн.)**. *luninec.by2.by*. Праверана 8 жніўня 2023.

**«Жыта»** — старажытны карагод. Выконваўся вясной на Юр’я: «хадзілі па ране (ранняе жыта), калі ў ім ужо можа схавацца варона». Збіраліся ўсёй вёскай і адзін за адным ланцужком, праходзілі па палях. Наперадзе ўсіх хлопец нёс хлеб, упрыгожаны галінкамі елкі. На кожным полі хлопец круціўся ў сярэдзіне карагода, а вакол яго — карагод, які суправаджаўся рытуальнымі песнямі: > > Дзе карагод ходзіць, > > Там жыта родзіць, > > А дзе не бывае, > > Там улягае. > > Зафіксаваны на Беларускім Палессі. У Смаргонскім раёне зафіксаваны варыянт танца «жыта», у якім выканаўцы імітавалі калыханне жыта і яго жніво касілкай. Крыніцы ------- 1. ↑ Варламаў 1989, с. 97. Літаратура ---------- * *Варламаў А. Л.* Берёзка // *Этнаграфія Беларусі: Энцыклапедыя* / Редкал. І. П. Шамяк (гл. рэд.) і інш.. — Мн.: Беларуская савецкая энцыклапедыя, 1989. — С. 199. — ISBN 5-85700-014-9.

**Гаўешціца** (сербск.: Говјештица/Govjestica) — вялікая карставая пячора, што знаходзіцца ў каньёне Прача ля левага прытоку ракі Дрына ў горным масіве Раманія. У адміністрацыйным дачыненні прыналежыць да муніцыпалітэта Рагаціца, Рэспубліка Сербская, Боснія і Герцагавіна, знаходзіцца на адлегласці дваццаці аднаго кіламетра ад горада. Гісторыя даследаванняў ---------------------- Гаўешціца доўгі час заставалася невядомай і ўпершыню была выяўлена толькі ў пачатку XX стагоддзя, калі ў 1906 годзе ў выніку будавання чыгуначнай лініі Сараева—Вішаград адбылося абвальванне часткі скальных парод і адкрыўся ўваход у пячору. Першыя згадванні пра даследаванне пячоры датуюцца 1911 годам, але даследчыкам атрымалася прайсці ўглыб толькі на 100 метраў — далейшае пасоўванне было занадта небяспечным і патрабавала адмысловага абсталявання. З гэтых пор пячора стала даволі папулярнай сярод турыстаў, хоць сур'ёзным яе вывучэннем тады ніхто не займаўся. У біялагічнай і палеанталагічнай літаратуры 1960-х — 1970-х гадоў Гаўешціца згадваецца толькі мімаходзь без якіх б там ні было навуковых дадзеных. Сур'ёзны зрух у вывучэнні пячоры адбыўся толькі ў 2010 годзе, калі прыехала група італьянскіх спелеолагаў з Балонні і Навары — у супрацоўніцтве з мясцовымі навукоўцамі з Босніі і Герцагавіны пры спрыянні Цэнтра карсту і спелеалогіі Сараева яны дамагліся вызначаных поспехаў у даследаванні: склалі падрабязную карту тунэляў, задакументавалі новыя адгалінаванні, з якімі агульная даўжыня пячоры складала каля 1200 метраў. Усяго ў перыяд 2010—2013 гадоў былі распачаты некалькі навуковых экспедыцый, недалёка ад уваходу з'явіўся невялікі даследчыцкі лагер, да працэсу вывучэння далучыліся многія спецыялісты з іншых гарадоў. З часам даследчыкі прасоўваліся ўсё далей і далей, так, у 2011 годзе даўжыня вывучанай часткі пячоры складала 3800 метраў, у 2012 годзе — ужо 7715 метраў і, нарэшце, у 2013 годзе даследчыкі назвалі канчатковую на дадзены момант даўжыню — 9682 метры. Такім чынам, Гаўешціца з'яўляецца самай вялікай пячорай на тэрыторыі Босніі і Герцагавіны, апераджаючы па даўжыні папярэдніх лідараў Печына Ізвор Макраньске Міляцке (7200 м) і В'етраніцу (6700 м). Падчас экспедыцый праводзіліся біялагічныя даследаванні залаў пячоры, збіраліся ўзоры мінеральных і арганічных матэрыялаў. У пячоры была выяўлена калонія кажаноў, былі знойдзены множныя аскепкі чэрапаў і костак пячорнага мядзведзя дагістарычнага віду, які, як лічыцца, вымер каля 15 тыс. гадоў назад. Апроч таго, усярэдзіне навукоўцамі знойдзены рэдкія насякомыя сямейства леядзідаў. Гаўешціца ўваходзіць у лік аб'ектаў, якія падпадаюць пад абарону па класіфікацыі Міжнароднага саюзу аховы прыроды. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Пячора Гаўешціца на Вікісховішчы | * Pećina Govještica (Dugovještica) (серб.) * Пећина Говјештица: Језеро, украси, фосили... (серб.) * РОГАТИЧКИ ДРАГУЉ: ПЕЋИНА ГОВЈЕШТИЦА (серб.) * Govjestica najduža pećina u BiH (серб.)

сцяг Усходняга Берліна **Усходні Берлін** — частка горада Берліна, якая пасля Другой сусветнай вайны патрапіла ў савецкі сектар акупацыі. У 1949 Усходні Берлін стаў сталіцай ГДР і афіцыйна зваўся **Берлін, сталіца ГДР**. На савецкіх картах усходняя частка горада называлася як **Дэмакратычны Берлін** у процівагу Заходняму Берліну. Заходнія Саюзнікі ніколі не прызналі суверэнітэт Усходняй Германіі ў горадзе і рэгулярна пратэставалі супраць знаходжання ў Берліне Нацыянальнай народнай арміі ГДР. Усходні (зялёны колер) і Заходні (шэры колер) Берлін. Надпісаны акругі Усходняга Берліна. У склад Усходняга Берліна ўваходзіла 11 акруг: * Мітэ (Mitte) * Прэнцлаўэр-Берг (Prenzlauer Berg) * Фрыдрыхсхайн (Friedrichshain) * Панкаў (Pankow) * Вайсензэе (Weissensee) * Хохэншонхаўзэн (Hohenschönhausen) (з 1985) * Ліхтэнберг (Lichtenberg) * Марцан (Marzahn) * Хелерсдорф (Hellersdorf) * Трэптаў (Treptow) * Кёпенік (Köpenick) Цэнтрам сталіцы ГДР была плошча Александэрплац (Alexanderplatz, «Alex»), галоўнай вуліцай — Унтэр-дэн-Ліндэн (ням.: Unter den Linden). На захадзе гэта вуліца ўпіралася ў Брандэнбургскія вароты, за якімі пачынаўся Заходні Берлін, які аб’ядноўваў тры пакінутыя паваенныя зоны акупацыі — амерыканскую, брытанскую і французскую. Гл. таксама ----------- * Заходні Берлін * Савецкая зона Германіі * Берлінская сцяна Спасылкі -------- * фатаграфіі з 1949 па 1973 Архівавана 26 кастрычніка 2005. | ⛭Германская Дэмакратычная Рэспубліка паводле тэм | | --- | | * Герб * Сцяг * Гімн * Палітыка * Канстытуцыя * Парламент * Адміністрацыйны падзел * Геаграфія * Гарады * Сталіца * Насельніцтва * Мовы * Гісторыя * Эканоміка * Валюта * Культура * Рэлігія * Кінематограф * Тэлебачанне * Літаратура * Музыка * Святы * Спорт * Адукацыя * Навука * Транспарт * Турызм * Пошта (гісторыя і маркі) * Інтэрнэт * Узброеныя сілы * Сусветная спадчына * Знешняя палітыка **Партал «Германская Дэмакратычная Рэспубліка»** |

**Царква на дзядзінцы Менска** — адна з найраннейшых культавых пабудоў на тэрыторыі Беларусі. Рэшткі храма ў Мінску размешчаны ў раёне плошчы 8 Сакавіка, за 22 м ад усходняй сцяны Дома фізкультуры Добраахвотнага спартыўнага таварыства «Працоўныя рэзервы». У царквы няма аналагаў у старажытна-рускім манументальным дойлідстве, ёсць рысы раманскай архітэктуры. Рэшткі бажніцы знойдзены ў 1949 годзе падчас раскопак Васілём Тарасенкам ва ўсходняй частцы Мінскага замчышча, на правым беразе Свіслачы. Пытанне часу будаўніцтва застаецца дыскусійным. Паводле версіі Эдуарда Загарульскага, храм пачалі будаваць паміж 1069 і 1073 гадамі. Паводле версіі Леаніда Аляксеева і Георгія Штыхава — у пачатку XII ст. Будаўніцтва пачалі пасля моцнага пажару, які знішчыў забудову дзядзінца, магчыма, у тым ліку і ранейшую драўляную царкву. На думку Загарульскага і Аляксеева, бажніцу па невядомых прычынах не дабудавалі, бо раскопкі не выявілі слядоў разбурэння і вызначана, што ў XII—XIII ст. на месцы храма фунцыянаваў некропаль, а на пачатку XIII ст. зверху пакладзена драўляная маставая. Загарульскі адзначыў будаўніча-тэхнічныя асаблівасці храма — кладка з бутавага каменя і выкарыстанне вапняковых пліт, даследчык падкрэсліваў, што менскі храм не мае аналогій сярод культавых манументальных пабудоў Старажытнай Русі. Таксама Загарульскі выказаў думку, што дойліды былі знаёмы з архітэктурай заходнеславянскіх земляў і, магчыма, былі запрошаны ў Менск з Польшчы. Цяпер рэшткі храма знаходзіцца на глыбіні 0,5—2,1 м ад дзённай паверхні. У 1967 годзе за 30 м ад сапраўдных рэштак на дзённай паверхні пабудаваны іх муляж. Гісторыя -------- ### Гісторыя даследаванняў Памятны знак на месцы царквы. Муляж рэштак царквы. Схема Менскага дзядзінца і месцы археалагічных раскопаў. Белым контурам пазначаны абрыс царквы. План царквы паводле даных раскопак. Рэшткі храма выяўлены ў 1949 годзе Васілём Тарасенкам. Наступныя раскопкі ў 1950 і 1951 гадах, па сутнасці, былі прысвечаны даследаванню храма, але не даведзены да канца — не адкрыты і не прасочаны ў глыбіню падмуркі, не выяўлены падмуркавыя равы, не зроблены адмысловыя разрэзы, не прааналізавана стратыграфічная сувязь будынка з вакольнымі культурнымі напластаваннямі. За ўсе гады складзены толькі адзін профіль, якія паказвае рэшткі храма — заходняя сценка раскопу 1950 года. Асноўная ўвага ў профілі нададзена фіксацыі культурных напластаванняў вышэй храма, а не стратыграфічнаму вывучэнню будынка, чым, мабыць, тлумачыцца адсутнасць у чарцяжы многіх важных дэталяў. Так, не прасочана глыбіня, на якую ўпушчаны ў мацярык падмуркі сцен і слупоў, незразумелым і сумніўным здаецца перададзены ў чарцяжы характар культурных напластаванняў на поўнач ад храма, не адзначаны сляды падмуркавых равоў або катлавана, не прасочаны могільныя ямы ад пахаванняў ўнутры храма. Апісанне пабудовы, якое дае Тарасенка, стратыграфічна мала што тлумачыць. Тое, што падмурак быў упушчаны ў мацярык на глыбіню да 1,4 м, не пацвярджаюць разрэзы і моцна адрозніваецца ад замераў, зробленых Эдуардам Загарульскім у 1961 годзе на паўднёвай сцяне. Тарасенка апублікаваў тры планы храма, усе яны адрозніваюцца адзін ад другога, маюць разыходжанне ў памерах і ні адзін з іх не фіксуе пабудовы цалкам з контурамі падмурку на ўсім працягу сцен, што стала прычынай некаторых памылковых рэканструкцый плана і несправядлівых абвінавачванняў да дойлідаў і будаўнікоў. Не вывучаны належным чынам і не ацэнены, помнік прастаяў на адкрытым паветры 10 гадоў і быў засыпаны. У пачатку 1970-х гадоў помнік вывучаў Загарульскі, у 1976 годзе паўторнае даследаванне правёў Георгій Штыхаў, часткова ў 2009 годзе Аляксандр Мядзведзеў. Спробу вывучыць менскі храм, вызначыць ідэйна-мастацкія задачы, якія стаялі перад дойлідамі і заказчыкамі, зрабіў Леанід Аляксееў (ён называе яго храмам Прасвятой Багародзіцы). Разглядаючы бажніцу ў параўнанні з іншымі помнікамі Русі і найперш з манументальнымі будынкамі Полацкай зямлі, Аляксееў вылучыў арыгінальныя тэхнічныя і ідэйна-мастацкія рысы менскага храма. Матэрыялы даследаванняў захоўваюцца ў Інстытуце гісторыі АН Беларусі і Дзяржаўным музеі Беларусі. ### Датаванне Васіль Тарасенка адзначаў, што храм — адно з найраннейшых збудаванняў Мінскага замчышча. Пад яго будаўнічымі рэшткамі ёсць невялікі культурны пласт — 0,12 метры, датаваны Тарасенкам XI ст. Свае высновы пра храналогію храма даследчык зрабіў на падставе апрыёрнага ўяўлення, што «*найбольш імаверным будаўніком мінскага храма з’яўляецца князь Глеб*», які распачаў будаўніцтва «*з мэтай падняць значэнне Менскага княства*». Праз тое, што Глеб княжыў у Менску да 1119 года, храм атрымаў дату — пачатак XII ст. Эдуард Загарульскі звяртае ўвагу, што з часу ўзнікнення Менска і да пачатку будаўніцтва храма сфармавалася ўсяго толькі каля 20 см культурных напластаванняў, перакрытых на вялікай прасторы слядамі будаўніцтва, выкідамі з катлавана або падмуркавых равоў і рэшткамі будаўнічых матэрыялаў. Гарызонт, на якім пачалося будаўніцтва, у наступны час быў перакрыты амаль 5-мятровымі культурнымі напластаваннямі. Толькі культурны пласт XII—XIII стст. меў таўшчыню ад 2 да 3,5 м. І зыходзячы з неабвержных стратыграфічных даных, на думку Загарульскага, будаўніцтва менскага храма можна датаваць часам не пазней за 1071—1085 гады. Асноўныя аргументы даследчыкаў, якія адносяць час пабудовы храма да XII ст. зводзяцца да наступнага: 1) мінскі храм мае невялікія памеры, якія характерны для культавых пабудоў XII ст.; 2) яго простая чатырохслупавая канструкцыя не характэрна для XI ст.; 3) квадратная ў сячэнні форма слупоў, якую мае мінскі храм, распаўсюджваецца ў старажытнарускіх помніках сярэдзіны і нават 2-й паловы XII ст. Рэканструкцыя плана Юр’евай бажніцы ў Астры. XI ст. Між тым, Загарульскі адзначае, што не толькі мінскі храм, але і шэраг іншых помнікаў другой паловы XI ст. дэманструюць тэндэнцыю да спрашчэння плана і памяншэння аб’ёмаў культавых будынкаў: храм у сядзібе Мастацкага інстытута ў Кіеве, саборы Зарубскага манастыра[ru], чатыры малыя храмы ў Пераяслаўлі, Асцёрская бажніца[ru] ў вёсцы Старагарадку. Хоць гэтыя пабудовы яшчэ ў большай ступені выяўляюць блізкасць да культавых збудаванняў XII ст. аднак даследчыкі гэтых помнікаў вызначаюць іх дату не на падставе гэтых фактаў, а па характары муру, тыповага для XI ст. Адзначаючы раманскія рысы мінскага храма (муроўка з бутавага камяню на вапнавым растворы, квадратныя ў сячэнні слупы) і адсутнасць уплыву полацкай архітэктурнай школы, Загарульскі выказвае меркаванне, што будаўніцтва храма праводзілася тады, калі Менск не належаў полацкім князям. Гэта мог быць час, калі пасля паражэння полацкага князя Усяслава Брачыславіча ў 1069 годзе ў Менск, магчыма, быў пасаджаны Яраполк — сын кіеўскага князя Ізяслава Яраславіча. На карысць гэтага сведчыць тое, што пад 1073 годзе летапіс згадвае пра магчымую дамову Ізяслава з Усяславам, і тое, што сын Усяслава — Глеб быў жанаты з дачкой Яраполка — Анастасіяй. Мяркуецца, што гэты кампраміс мог быць замацаваны перадачай Менска ва ўладанне Глебу. Такім чынам, Менск мог знаходзіцца ва ўладанні Яраполка Ізяславіча у 1069—1073 гадах, калі ён быў вымушаны ўцякаць з бацькам і братам Святаполкам у Польшчу. Вядома, што маці Яраполка — Гертруда, дачка польскага караля Мешкі ІІ, родная сястра караля Казіміра. Сувязь Ізяслава з польскім дваром была цесная, а дачыненні прыязныя. Гэтым можа тлумачыць прычыну запрашэння польскіх майстроў да будаўніцтва храма ў горадзе, які атрымаў Яраполк. Калі на самой справе было так, то пачатак будаўніцтва храма можа быць датавана паміж 1069 і 1073 годам, што, як заўважае Э. М. Загарульскі, не супярэчыць стратыграфічным даным. Леанід Аляксееў паспрабаваў прапанаваць некалькі іншае стратыграфічнае месца мінскага храма ў тоўшчы культурных напластаванняў, прыпадняўшы гарызонт будаўніцтва прыблізна на 40 см: *«Чатырохслупныя храмы з’яўляюцца на Русі з сярэдзіны XII ст. відавочна, у сувязі з узнікненнем будаўніцтва гарадоў і неверагодна, каб маленькі Менск у сваёй архітэктуры абагнаў на 50-60 гадоў астатнія гарады Русі»*. Даследчык адзначае, што квадратныя ў плане слупы, відавочна, з’яўляюцца на Русі не раней 2-й паловы XII ст. Аднак, ён усё ж прыходзіць да высновы, што будаўніцтва храма варта звязваць менавіта з менскім князем Глебам і адносіць яго да першых двух дзесяцігоддзяў XII ст.. Ён трымлаецца думкі, што ў XI ст. не было яшчэ полацкіх дойлідаў і пагатоў іх традыцый: «Адзіны храм XI ст. — Сафійскі — быў узведзены візантыйскімі дойлідамі», і заўважае, што князь Глеб быў цесна звязаны з Кіевам, у 1108 годзе адбудаваў ў Пячорскім манастыры трапезную, яго ўдава аддала гэтаму манастыру па завяшчанні «все и до повоя». На думку Аляксеева, цалкам імаверна, што Глеб Усяславіч быў звязаны з Кіевам і раней, у пачатку XII ст. калі кіеўскім дойлідствам захапляліся і іншыя Усяславічы, выпісваючы адтуль майстроў. Як падавалася Аляксееву, «ізгойны Глеб» выклікаў архітэктара з Захаду і паказаў яму на храм у сядзібе Мастацкага інстытута як на ўзор, чатырохслупная частка якога задавальняла яго па памерах. Плінфа не была звыклай для заходняга дойліда і ён выкарыстоўваў камень. Зыходзячы з тыпу пабудовы, XII ст. датуе менскі храм і Георгій Штыхаў, не адмаўляючы, зрэшты, даты, прапанаванай Аляксеевым. ### Лёс пабудовы Эдуард Загарульскі адзначае, што раскопкамі не выяўлена слядоў разбурэння храма. Невядома чаму, але будаўніцтва храма далей ніжніх частак сцен не пайшло — няма ні слаёў развалу, ні рэштак іншых матэрыялаў будаўніцтва (акрамя «тварыла» для гашэння вапны), а камяні вакол — без слядоў раствора. Магчыма, майстры не разлічылі свае магчымасці, адбіліся цяжкасці з незвычайным для гэтых месцаў будаўнічым матэрыялам, можа быць, перашкодзіла складаная палітычныя абставіны тых гадоў, адзначаныя бясконцымі міжусобіцамі. Імаверна, царкву спадзяваліся з часам скончыць. Да сярэдзіны XII ст. узведзеную частку не разбіралі і не засыпалі. Затым у ёй быў некропаль. У 1-й палове XIII ст. відавочна, страціўшы надзею дабудаваць царкву, пачатак яе сцен перакрылі вулічным насцілам, які пазней перамошчавалі чатыры разы. Можна меркаваць, што старажытная царква была ў іншым месцы дзядзінца. Пісьмовыя крыніцы, пачынаючы з XVI стагоддзя, згадваюць саборную царкву Мінскага замка, называюць яе таксама праваслаўнай Замкавай царквой. ### Некропаль Пахаванне 1-й паловы XIII ст. Паводле Аляксеева, хаваць у храме пачалі яшчэ да заканчэння будаўніцтва, што не можа здзіўляць, бо вядома, напрыклад, пахаванне чарнігаўскага князя Мсціслава Уладзіміравіча ў недабудаваным ім Спаскім саборы[ru], калі сцены былі выведзены да вышыні «на кони стояще рукою досящи». Выяўлена 21 пахаванне XIII ст. у дамавінах скрыневага тыпу з вялікіх хваёвых дошак на шыпах без цвікоў. Труны былі прамавугольнай формы, некаторыя вечкі і бакавыя сценкі абгорнуты бяростай. Нябожчыкі пахаваны па славянскім звычаі галавой на захад са скрыжаванымі на грудзях рукамі, без рэчаў. Захаваліся рэшткі шарсцянога адзення і скуранога мяккага абутку (чаравікі, вышытыя ніткамі). Каля аднаго дзіцячага пахавання знойдзены залаты бранзалет вагой 75,5 грам, відаць, пакладзены як ахвярапрынашэнне або схаваны як скарб. Архітэктура ----------- Рэшткі храма Паводле плана — кампактны чатырохслуповы крыжова-купальны храм, амаль квадратны ў плане, з трыма паўавальнымі апсідамі. Па будаўніча-тэхнічных асаблівасцях не мае дакладных аналогій сярод культавых манументальных пабудоў Старажытнай Русі. Нават у незавершаным выглядзе ён дэманструе арыгінальную будаўнічую тэхніку, прадуманую арганізацыю будаўнічых прац. Дойлід імкнуўся стварыць невялікую, строгую культавую пабудову, якая адпавядала характару паселішча. Царква павінна была стаць упрыгожаннем і асновай планіроўкі гэтага раёна. Не выключана, што менскі храм адзін з найраннейшых узораў малой культавай пабудовы. На паўночны ўсход ад царквы выяўленыя яма для прыгатавання вапны плошчай 25 м² і пляцоўка майстэрні, дзе абчэсвалі пліткі, калі вялося будаўніцтва. Ад храма захаваліся падмуркі сцен і слупоў і ніжнія часткі саміх сцен. Падмурак быў апушчаны ў мацерыковы пясок на глыбіню каля 0,8 м. Шырыня яго пад паўднёвай і паўночнай сценамі — 2,1 м. Выкладзены ён акуратна з бутавага камяню на вапнавым растворы роўнымі гарызантальнымі шэрагамі. Дзе-нідзе на сценках падмурка як з вонкавага, так і з унутранага боку заўважны адбіткі дашчанай апалубкі. Супраць слупоў на, унутраных баках паўночнай і паўднёвай сцен вызначаюцца прастакутныя лапаткі. На сценах каля паўднёва-заходняга вугла ўнутры царквы захаваліся ўчасткі, абліцаваныя цэглападобнымі вапнавымі блокамі. Прапорцыі плана храма простыя і строгія. Па вонкавых абмерах асноўны аб’ём храма без апсід ўяўляе сабой правільны квадрат 12х12 м. Алтарная апсіда выступае за межы квадрата на 4,2 м, складаючы, такім чынам, 1/4 частку агульнай даўжыні. Шырыня апсіды 6,5 м. Па баках выступ яе згладжваюць дзве бакавыя паўдугі ахвярніка і дыяканніка. Па цэнтральнай восі ўнутры сабор меў даўжыню 12,8 м (звонку — 16,3 м, таўшчыня сцен 1,5 м), шырыню 8,4 м. Адлегласць ад заходняй сцяны да рэшт дугі апсіды амаль такое ж — 8,5 м. Шырыня цэнтральнага нефа 3,5 м, паўночнага і паўднёвага — 1,2 м. Адлегласць ад слупоў да заходняй сцяны і канцоў дугі апсіды аднолькавыя — 1,4 м. Такім чынам, адной з характэрных рысаў мінскага храма з’яўляецца выключная геаметрычная выразнасць плана. Эдуард Загарульскі адзначае арыгінальныя рысы мінскага храма, якія адрозніваюць яго ад іншай старажытнарускай архітэктуры XI—XIII стст.: будаўнікі мінскай царквы абралі ў якасці будаўнічага матэрыялу дэфіцытны для гэтага рэгіёна бутавы камень, цалкам адмовіўшыся ад добра засвоенай на Русі тэхнікі цаглянага муру. Гэтак жа нязвыклым ў практыцы старажытнарускага дойлідства было і выкарыстанне вапняковых пліт, яшчэ больш дэфіцытных, чым бутавы камень. На думку ж Леаніда Аляксеева, арганізацыя ўнутранай прасторы выкрывала не вельмі дасведчанага майстра (або майстра, які будуе ў гэтай манеры ўпершыню) -- цэнтральны падкупальны квадрат ссунуты на поўдзень, паўднёвы неф, як гэта бачна па абмерах, атрымаўся вузейшы за паўночны. Асаблівасці канструкцыі ----------------------- ### Падмурак Фундамент зроблены з дзвюх сценак, складзеных з бутавага каменю, прастора паміж якімі запоўнена неапрацаванымі камянямі на вапнавым растворы. Усе падмуркі ўрэзаныя ў пясчаны грунт (глыбіня месцамі больш за 1 м). Паўторным даследаваннем Георгія Штыхава ў 1976 годзе выяўлены сляды апалубкі з тонкіх дошак забітых вертыкальна ўздоўж рова падмурка. Памеры бакоў падкупальнага квадрата каля 3,3 м, падмуркі слупоў, якія яго ўтвараюць, у плане Г-падобныя, складзены з невялялікіх камянёў, паміж імі стужкавыя фундаменты. Праз слабую стратыграфічную вывучанасць збудавання застаецца пакуль незразумелым, ці закладаўся падмурак у спецыяльных равах, як гэта было прынята ў будаўнічай практыцы таго часу, ці пад усю пабудову папярэдне выкопвалі катлаван. На падставе тых профіляў, якія маюцца, дакладнага адказу па гэтае пытанне даць нельга. У асноўным профілі, складзеным у 1950 годзе, у сярэдзіне пабудовы і на ўзроўні верхніх частак падмурка і слупоў паказаны мацярык. У профілі невялікай стратыграфічнай сценкі, закладзенай у 1957 годзе на поўдзень ад храма, добра бачны перакапаныя пласт з вертыкальнай сценкай, якая знаходзіцца за 1,3 м ад падмурка, але сказаць упэўнена, што гэта сляды катлавана, нельга, бо ў гэтым перакопе выяўленыя рэшткі драўлянай труны і яна магла ўтварыцца пры капанні магілы. На карысць версіі будаўніцтва ў папярэдне выкапаным катлаване сведчыць і тое, што на значнай плошчы за межамі храма меўся магутны пласт пяску, які перакрываў раннія культурныя напластаванні. Ён мог быць выкідам з катлавана. Дбайная паслойная кладка падмурка з выкарыстаннем апалубкі таксама можа ўскосна сведчыць, што будаўнічыя работы вяліся на паверхні, вызваленай ад грунта. Каля падножжа дуг апсідаў ёсць па пары скразных адтулін пад масіўныя бэлькі, магчыма, алтарнай перагародкі. Для гэтага неабходна было спачатку выбраць грунт. Таму пачатковы перыяд будаўніцтва храма можна было б уявіць наступным чынам. Спачатку было выбрана месца ў цэнтры ўсходняй часткі крэпасці, затым праведзена папярэдняя разметка. Вырыты катлаван на глыбіню прыблізна 0,8-1,0 м, у катлаване праведзена дакладная разметка плана пабудовы, складзены і выведзены да ўзроўню старажытнай паверхні падмурак і цэнтральны квадрат. Затым ўнутранае прастора была засыпана мацерыквым пяском. Перад гэтым папярэдне былі выкладзены драўляныя бэлькі на дне дыяканніка, ахвярніка і алтара(?). Між тым, змацаванне камянёў вапнавым растворам, зарэгістраванае толькі па кутах цэнтральнага подкупольнага квадрата, можа супярэчыць уяюленню аб апісанай тэхналогіі пачатковага цыклу будаўніцтва. Вуглы павінны былі стаць падмуркам слупоў. Прастора паміж імі ўяўляла, відавочна, простую забутоўка камянём, якую звычайна рабілі ў равах. Зрэшты, гэта магчыма зрабіць і з дапамогай апалубкі, а таксама ўжо пасля запаўнення грунтам катлавана. ### Сцены Унутры храма на яго паўднёвай і часткова заходняй сценках захавалася абліцоўка з добра апрацаваных плітак (памеры 5,4х14,5х19 см і 9,4х20х29,4 см), вырабленых з наздраватага даламіту і пакладзеных гарызантальна з перавязкай швоў. Матэрыялам сцен быў таксама бутавы камень, такой самай заставалася і тэхніка кладкі. Аднак камень для сцен падбіраўся больш старанна. Плоскі бок яго, звычайна, быў звернуты вонкі, складаючы плоскасці сцен. Таўшчыня сцен апсіды адпавядала шырыні падмурка і заўважыць мяжу паміж падмуркам і сцяной немагчыма. Паўночная, заходняя і паўднёвая сцены былі вужэйшыя за падмурак. Найлепей вывучаць тэхніку кладкі сцен на прыкладзе паўднёвай сцяны царквы, дзе колькасць аперацый была большай, чым на іншых участках пабудовы. З боку фасада сцяна ўкладвалася роўна з падмуркам. Відаць, што тэхналогія будаўнічых работ, чарговасць працоўных аперацый былі добра прадуманыя. Пасля завершэння кладкі падмурка быў выкладзены першы пласт камянёў сцяны — свайго роду цокаль — шырынёй 1,8-1,85 м. Ён быў на 0,3 м вужэйшы за падмурак, у выніку чаго знутры стварыўся падмуркавы выступ. Выкладзены на выступе крайні рад складаўся з адмыслова падабраных больш буйных камянёў з падцясанай паверхняй, якія ўтвараюць ніжнюю частку плоскасці сцяны. Наступныя слаі камянёў выкладваліся з одступам на 0,25 м ад краю ніжняга пласта з боку ўнутранай плоскасці сцяны, што адпавядала шырыні абліцовачных пліт, з тым каб абліцаваная пліткамі сцяна знаходзілася ў адной плоскасці з ніжнім радам падцясаных камянёў. Кожны пласт камянёў заліваўся зверху роўным пластом вапнавага раствора, які запаўняў не толькі прастору паміж камянямі, але і ўтвараў плоскую паверхню кожнага выкладзенага рада. Абліцоўку пліткамі пачалі рабіць пасля вываду сцяны на вышыню прыблізна 1 м. Як абліцовачны матэрыял ўжываўся цясаны вапняк — наздраваты даламіт, якому надавалася цэглападобная форма. Памеры плітак нестандартныя. Больш ці менш былі вытрыманы шырыня (у сярэднім 20 см) і таўшчыня (каля 10 см), даўжыня ж была рознай — ад 15 да 45 см і больш. Часта даюцца асноўныя тыпалагічныя памеры плітак — 5,4х14,5х19 см і 9,4х20х29,4 см. Абліцаваць паспелі толькі частку паўднёвай і заходняй сцен, месцамі да 5-6 радоў. Унутры будынка паўночная і паўднёвая сцены чляніліся вузкімі лапаткамі па дзве з кожнага боку. Іх непрапарцыйна невялікія памеры ў параўнанні з магутнымі сценамі і слупамі дазваляюць бачыць у іх толькі толькі дэкаратыўны элемент. Выкананыя, як і сцены, з вапняковых пліт, яны павінны былі падкрэсліць ўрачыстую суровасць інтэр’еру. Пабудова на ўнутраных сценах лапатак рабілася амаль адначасова з абліцоўкай ці пасля яе. Захавалася ніжняя частка цалкам выкладзенай лапаткі на паўднёвай сцяне насупраць паўднёва-заходняга слупа. Лапаткі былі вузкія і кароткія і складзены з двух абліцовачных плітак. Такім чынам, выступалі яны над плоскасцю сцяны на шырыню плітак, г.зн. на 20 см, шырыня лапаткі каля 70 см. Цікава, што ў тым месцы, дзе павінна была прайсці лапатка, паміж пліткамі абліцоўкі пакідалі вертыкальны жолаб, верагодна, для лепшага змацавання з пліткамі лапаткі. Унізе лапаткі былі схаваныя на падмуркавыя выступе. Вонкавыя сцены не мелі ні абліцоўкі, ні тынкоўкі, ні плоскіх лапатак, якія б дзялілі фасады па вертыкалі. Ніякіх намёкаў на іх не было выяўлена падчас раскопак. Цалкам верагодна, што яны і не былі закладзены ў праекце. Мяркуецца, што мінскі храм павінен быў мець плоскія фасады, адзіным упрыгожваннем якіх былі б роўныя шэрагі самога каменнага мура. Арганічнае адзінства тэхнічных і дэкаратыўна-мастацкіх асаблівасцяў было характэрнай рысай сярэднявечнай архітэктуры, як старажытнарускай, так і заходнееўрапейскай. Слупы меркавалася узвесці пазней. Ва ўсякім выпадку пры тым стане, у якім былі адкрыты рэшткі менскага храма, пабудова слупоў абмежавалася толькі кладкай пад іх падмурка. Памеры, форма плана, а таксама своеасаблівасць тэхнікі каменнага мура вызначалі канструкцыю і асаблівасць крыжова-купальнага перакрыцця, якое павінна было быць збудавана на чатырох апорных слупах. Гэта ў сваю чаргу заахвоціла дойліда адмовіцца ад звыклых для таго часу крыжападобных ў сячэнні слупоў, зрабіць іх больш масіўнымі, надаўшы ім у сячэнні форму квадрата, у якім для павелічэння аб’ёму інтэр’еру быў выбраны адзін кут. Такімі іх ва ўсякім выпадку можна ўяўляць на падставе падмуркаў. ### Апсіды Царква мела тры апсіды, у гэтым сэнсе трымалася традыцыі храмаў XI ст. займаючы прамежкавае месца паміж трохапсіднымі будынкамі XI ст. і аднапасіднымі малымі храмамі XII ст. Для чатырохслупных храмаў, якія былі распаўсюджаны на Русі з XII ст. была характэрна адна апсіда. Ахвярнік і дыяканнік часта ўладкоўваліся ў тоўшчы ўсходняй сцяны, для чаго яна рабілася таўсцей за іншыя. У менскім храме таўшчыня сцен ўсіх трох апсід аднолькавая, а ў параўнанні з іншымі трыма сценамі была нават танчэй, бо не мела абліцоўкі. У цэнтральнай апсідзе зафіксаваны квадратны ў плане вянок з бярвён і абчасаная каменная пліта ад алтара. Упоперак малых бакавых апсід былі пакладзеныя бярвёны, якія злучалі падмуркамі. ### Аналогіі ў архітэктуры Эдуард Загарульскі адзначае такія арыгінальныя рысы мінскага храма, якіх наогул не ведае старажытнаруская архітэктура XI—XIII стст. Гэта — бутавая кладка сцен, унутраная абліцоўка цэглападобнымі вапняковымі пліткамі і інш. Мінскі храм і не капіруе ні адну з вядомых культавых пабудоў Русі. На думку Загарульскага, ёсць падставы выказаць здагадку, што будаўнік мінскага храма быў знаёмы з архітэктурай заходнеславянскіх земляў, у прыватнасці з раманскай архітэктурай Польшчы. Добра вядома, што рускія майстры выкарыстоўвалі не толькі старажытныя традыцыі і ўласны вопыт каменнага будаўніцтва, але і нярэдка звярталіся да архітэктуры суседзяў. Нават у XII ст. былі выпадкі пераносу на рускую глебу візантыйскіх архітэктурных формаў (Міражскі манастыр у Пскове і Кліментаўская царква ў Старой Ладазе). Ужо з канца X ст. тыповым будаўнічым матэрыялам у Польшчы быў бутавы камень на вапнавым растворы. З гэтага ж часу ў польскіх храмавых пабудовах вядомыя квадратныя ў сячэнні слупы. Такія слупы з каменя былі ў Пазнаньскім саборы, адноўленым пасля 1050 года. У раманскай школе Польшчы, да думку Загарульскага, можна бачыць найбольш імаверныя вытокі сваеасаблівасці мінскага храма. На думку Аляксеева, хто б ні будаваў храм, у якой бы тэхніцы ні працаваў, ён ставіў праваслаўны храм і павінен быў кіравацца рускімі ўзорамі. Сярод усіх старажытнарускіх храмаў, па словах даследчыка, ёсць адзіны храм, пабудаваны таксама ў канцы XI ст. чатырохслупная частка якога (без нартэкса) ва ўсіх дэталях і нават абсалютных памерах цалкам супадае з менскай царквой. Гэта кіеўскі храм, раскапаны Міхаілам Каргерам у сядзібе Мастацкага інстытута ў 1947 годзе. Чатырохслупная частка кіеўскага храма складае квадрат з бокам 12 м, а даўжыня гэтай часткі з апсідай — таксама 16 м. Хоць гэта помнік зусім іншы — ён выкладзены з плінфы на цамянцы, з шасцю слупамі, але, па словах Аляксеева, поўнае супадзенне прапорцый і памераў яго чатырохслупнай часткі з мінскім храмам выпадковым быць не можа. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Збор помнікаў… 1987, с. 67. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFЗбор\_помнікаў…1987 (даведка) 2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Архітэктура Беларусі 1993, с. 319-320. 3. 1 2 3 Загорульский 1982, с. 201-202. 4. ↑ Загорульский 1982, с. 190-191. 5. 1 2 Загорульский 1982, с. 191. 6. ↑ Алексеев 2006, с. 79. 7. ↑ Мядзведзеў 2011, с. 79. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFМядзведзеў2011 (даведка) 8. 1 2 3 4 Загорульский 1982, с. 197. 9. ↑ Загорульский 1982, с. 198. 10. 1 2 3 Загорульский 1982, с. 199. 11. 1 2 3 4 5 6 Алексеев 2006, с. 81. 12. ↑ Загорульский 1963, с. 43. 13. ↑ Загорульский 1982, с. 202. 14. ↑ Загорульский 1963, с. 43-44. 15. ↑ Загорульский 1963, с. 44. 16. ↑ Загорульский 1982, с. 189. 17. ↑ Загорульский 1982, с. 192. 18. ↑ Загорульский 1963, с. 42-43. 19. 1 2 3 Загорульский 1982, с. 195. 20. ↑ Загорульский 1982, с. 201. 21. ↑ Загорульский 1982, с. 192-193. 22. 1 2 3 Загорульский 1982, с. 193. 23. ↑ Загорульский 1982, с. 193-194. 24. 1 2 3 4 Загорульский 1982, с. 194-195. 25. 1 2 Загорульский 1982, с. 195-196. 26. ↑ Загорульский 1982, с. 196. 27. 1 2 Загорульский 1982, с. 200. Літаратура ---------- * *Алексеев Л. В.* Западные земли домонгольской Руси. Очерки истории, археологии, культуры. Книга 2.. — Москва: «Наука», 2006. (3) * Археалогія і нумізматыка Беларусі. Энцыклапедыя. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя імя Патруся Броўкі, 1993. (5) * *Загорульский Э. М.* Возникновение Минска. — Минск: Издательство БГУ им. А. И. Ленина, 1982. (2) * *Загорульский Э. М.* Древний Минск. — Минск: Государственное издательство БССР, 1963. (1) * *Мядзведзеў Л. В.* Мінская замкавая царква // *Археалогія Беларусі. Энцыклапедыя ў двух тамах.*. — Мінск: Беларуская энцыклапедыя імя Патруся Броўкі, 2011. — Т. 2. — С. 79. (4) * *Штыхаў Г.* Ажываюць сівыя стагоддзі. — Мінск: Народная асвета, 1982. (6) * *Штыхаў Г. В.* Мінская замкавая царква // Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. — С. 319—320. * *Штыхаў Г. В.* 46. Рэшткі храма // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі / АН БССР. Ін-т мастацтвазнаўства, этнаграфіі і фальклору; Рэд. кал.: С. В. Марцэлеў (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1988. — Мінск. — С. 67. — 333 с.: іл. — ISBN 5-85700-006-8. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Замкавая царква (Мінск) * Мінская замкавая царква. 2-я пал. XI ст. (пач. XII ст.) архівавана са spadczyna.com * *Раппопорт П. А.* Строительное производство Древней Руси (X—XIII вв.) * Праекты і будаўніцтва: Мінскае замчышча. SkyscraperCity * Мінскае замчышча. Станоўчая адзнака. Навіны «Будзьма!» | ⛭Полацкая школа дойлідства | | --- | | Полацк | Сафійскі сабор • Княжацкі церам • Княжацкі храм • Царква на рове • Царква на стрэлцы Ніжняга замка • Бельчыцкі Барысаглебскі манастыр (Вялікі сабор • Пятніцкая царква • Барысаглебская царква • Храм-трыконх) • Спаса-Ефрасіннеўскі манастыр (Спаса-Праабражэнская царква • Храм-пахавальня полацкіх епіскапаў) • Багародзіцкі манастыр | | Віцебск | Дабравешчанская царква | | Мінск | Замкавая царква |

**Сядзіба Вольскіх** — колішні сядзібна-паркавы комплекс у Жалезніцы Баранавіцкага раёна. Размешчаная над ракой Мышанкай. Гісторыя -------- Старадаўняя сядзіба. Паводле пісьмовых крыніц, Жалезніца вядома з 1471 года як маёнтак у складзе Вялікага Княства Літоўскага. Належаў Кежгайлам, Хадкевічам, Камароўскім, Кашыцам, пазней — Завішам. У другой палове XIX стагоддзя Жалезніца была набыта Вольскімі. У пачатку XX стагоддзя маёнтак па невядомых прычынах быў здадзены ў арэнду Равінскаму. Сам Вольскі з сям’ёй з’ехаў у Польшчу. Адсутнасць гаспадара стала прычынай заняпаду маёнтка, разбурэнні будоў. У 1911—1912 гадах землі маёнтка былі перададзены ў Мінскі банк, які пасля падзяліў іх на некалькі ўчасткаў, што здаваліся ў арэнду з выплатай у 55 гадоў. У час Першай сусветнай вайны праз Жалезніцу прайшла вузкакалейная чыгунка ад вёскі Міцкавічы. Архітэктура ----------- Сядзібна-паркавы ансамбль у Жалезніцы знаходзіцца на берагах ракі Мышанкі і складаецца з трох адасобленых частак. Аснову ансамбля складае сядзіба, размешчаная на левым беразе Мышанкі, на поўдзень ад аўтадарогі Пастарынне — Катмінаўцы. У цэнтры сядзібы размяшчаўся сядзібны дом (не захаваўся). На месцы сядзібы ў пасляваенны час існавала школа (закрыта). З колішніх збудаванняў сядзібы засталіся рэшткі дваровай сыраварні канца XIX стагоддзя. Сядзібу атачалі пасадкі дрэў і кустоў. У наш час дрэвава-хмызняковая расліннасць прадстаўлена спірэяй вербалістай, каштанам конскім звычайным (узрост у дрэў — 110—120 гадоў), лістоўніцай еўрапейскай. Побач з дваром існаваў касцёл, пазней перабудаваны пад праваслаўную царкву, якая была знішчана ў час Другой сусветнай вайны. На поўнач ад аўтадарогі размяшчаецца парк плошчай 7 га. У яго аснове — чатыры паляны, утвораныя таполяй белай (серабрыстай), ліпай буйналістай, клёнам чырвоным, клёнам вастралістым, клёнам ясенялістым, вярбой белай, вярбой ломкай. Цэнтральная паляна аформлена двума кустарнікавымі баскетамі спірэі. На адной з палян выяўлены падмурак пабудовы, складзенай з бутавага каменю. На правым беразе ракі Мышанкі, на ўзвышшы размяшчаюцца руіны капліцы-пахавальні ў стылі неакласіцызму. Вакол капліцы знаходзяцца невялікія могілкі (самае старое з захаваных пахаванняў датавана 1911 годам). Яе будынак квадратны ў плане, з элементамі класіцызму. Уваход вылучаны порцікам на чатырох масіўных калонах, які завершаны трохвугольным шчытком. Унутры капліцы існавала некалькі скляпоў, якія былі разрабаваны яшчэ ў сярэдзіне XX стагоддзя. Да капліца-пахавальні вядзе алея з белых таполяў. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 Несцярчук, 2002, с. 65 2. 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Зуев, 2003 Літаратура ---------- * Жалезніца // Замкі, палацы, паркі Берасцейшчыны Х — XX стагоддзяў (гісторыя, стан, перспектывы) / Л. М. Несцярчук. — Мн.: БЕЛТА, 2002. — С. 65. — 336 с. — ISBN 985-6302-37-4. * Зуев, В. Н. Усадебно-парковые ансамбли в Большой Своротве и Железнице Барановичского района как объекты природного и историко-культурного значения Архівавана 23 снежня 2022. / В. Н. Зуев // Материалы Международной научно-практической конференции молодых исследователей, 16—17 дек. 2003 г. : в 2 ч. / редкол.: Л. Ф. Мирзаянова (гл. ред.) [и др.]. — Барановичи : БГВПК, 2003. — Ч. 2. — С. 124—128. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Сядзіба Вольскіх (Жалезніца) на сайце Глобус Беларусі (руск.) *

**Сезон антлантычных ураганаў 2011 года** — штогадовы перыяд фарміравання найбольш інтэнсіўных ураганаў у сярэдняй частцы паўночнай паловы Атлантычнага акіяна. У сезоне 2011 г. утварылася 19 трапічных цыклонаў, з якіх толькі 7 дасягнулі ўзроўня трапічнага шторму і 4 ўзроўня буйнога урагану (Айрын, Каця, Афелія і Рына). Афіцыйна сезон пачаўся 1 чэрвеня і завяршыўся 30 лістапада, але першы трапічны шторм Арлен сфарміраваўся толькі 28 чэрвеня, а апошні — Шон, рассеяўся 11 лістапада. Штармы ------ ### Трапічны шторм Арлен Асноўны артыкул: **Трапічны шторм Арлен** ### Ураган Айрын Асноўны артыкул: **Ураган Айрын (2011)** ### Трапічны шторм Хасэ Пачаў фарміравацца 26 жніўня над Бермудскімі астравамі. Дасягнуўшы свайго піку з інтэнсіўнасцю хуткасці паветра 75 км/ч і мінімальным бараметрычным ціскам 1006 mbar (hPa; 29,71 inHg), 29 жніўня Хасэ сыйшоў каля 220 км на паўночны захад ад астравоў Зноскі ------ 1. ↑ Beven, J. L. Tropical Cyclone Report: Tropical Storm Jose // National Hurricane Center. — P. 1, 4.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Даніловіч. **Янка Золак**, сапраўднае **Антон Міхайлавіч Даніловіч** (1 (14) лістапада 1912, в. Лучнікі, Слуцкі павет, цяпер у Слуцкім раёне, Мінская вобласць — 20 снежня 2000, Мілтаўн[en], штат Нью-Джэрсі) — беларускі паэт, журналіст, выдавец, грамадскі дзеяч. Біяграфія --------- Брат (па маці) Алеся Змагара. Скончыў Мінскі педагагічны тэхнікум (1935). Належаў да творчай арганізацыі «Маладняк», пад час нямецкай акупацыі жыў на Случчыне, працаваў у «Газеце Случчыны». З лета 1944 г. — у эміграцыі. У Заходняй Германіі заснаваў саматужнае выдавецтва «Ніва». У 1950 г. пераехаў у ЗША, пасяліўся ў Нью-Джэрсі. быў прыхільнікам Беларускай Цэнтральнай Рады. Заснаваў Беларускае культурна-мастацкае і навуковае таварыства. Адзін з заснавальнікаў і ў 1960—1983 гадах галоўны рэдактар часопіса «Беларуская думка». Выдавец беларускай літаратуры і насценных беларускіх календароў, уладальнік выдавецтва «Адгук» у Саўт-Рыверы. Удзельнік кангрэсаў беларусаў Амерыкі, адзін з кіраўнікоў БККА. Творчасць --------- Пачынаў сваю паэтычную дзейнасць на радзіме. У Амерыцы ім напісана вялікая колькасць вершаў, якія можна аб’яднаць у некалькі цыклаў: духоўнае жыццё паэта і атмасфера, якая яго акаляла; роздум над пражытым і перажытым; гісторыя, родная мова, Бацькаўшчына; асэнсаванне пабачанага на Беларусі пасля прыезду на Радзіму праз паўвека. Некалькі разоў напачатку 1990-х прыязджаў на Беларусь, тут у 1996 выйшаў яго паэтычны зборнік «Вятрыска з радзімай краіны». Акрамя вершаў пісаў апавяданні, аповесці «Бывай, незваротная» і «Т. Д. Ч.», для дзяцей напісаў казку «Бабок». Найбольш значнымі ў мастацкіх адносінах былі аповесці «Віталія», «Ціхі стаў». У 1979—1981 гг. выйшлі два тамы яго «Твораў». Аўтар успамінаў «Мая сустрэча з Якубам Коласам у 30-я гады», крытычных артыкулаў пра творчасць Масея Сяднёва, Міхася Кавыля, Уладзіміра Клішэвіча, даследавання «На 500-годдзе з дня нараджэння Міколы Гусоўскага» і інш. Зборнікі -------- * «За чужы грэх» (1958) * «Агонь душы» (1979) Зноскі ------ 1. ↑ Zolak1 et al. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFZolak11988Золак26 (даведка) 2. ↑ Savik, 2001 & Савік 241. Памылка шаблона sfn: няма якара: CITEREFSavik2001Савік241 (даведка) Літаратура ---------- * *Юрэвіч, Л.* Шматгалосы эпісталярыум : гісторыя людзей і ідэй на эміграцыі ў ліставанні / Прадм. і рэд. Н. Гардзіенка. — Мінск: Кнігазбор, 2012. — 660 с. — (Бібліятэка Бацькаўшчыны ; кн. 20). — ISBN 978-985-7007-43-1. * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.7: Застаўка — Кантата / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: Белэн, 1999. — 608 с.: іл. ISBN 985-11-0279-2 | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | GND: 1191803139 · VIAF: 8631156497237617740007 |

Спадарожнікавы фотаздымак метэаабстаноўкі над кантынентам 23 снежня. **Зімовы шторм у Паўночнай Амерыцы** (неафіцыйная назва **зімовы шторм «Эліят»**) — шторм, які пачаў фарміравацца 21 снежня 2022 года, узмацняючыся над паўночнымі Вялікімі Раўнінамі і закранаючы таксама Скалістыя горы і Сярэдні Захад. Прыроднае бедства ахапіла тэрыторыю ў 3200 км — ад Тэхаса да Квебека. Пад удар стыхіі трапіла вялікая частка Канады і ЗША. Умовы надвор’я -------------- Халодныя паветраныя масы спусціліся з паўночных раўнін, з-за чаго тэмпература паветра рэзка ўпала. Папярэджанні аб умовах надвор’я закранулі каля 200 мільёнаў чалавек. Амерыканскія метэаролагі папярэдзілі суайчыннікаў, што ў некаторых раёнах знаходжанне на адкрытым паветры можа прывесці да абмаражэння «за лічаныя секунды». У прыбярэжных раёнах на паўночным усходзе штатаў (гістарычныя вобласці Новая Англія і Новыя Нідэрланды) назіралася падтапленне берагавой лініі. Вельмі складанай заставалася сітуацыя ў горадзе Бафала, дзе выпала да 89 сантыметраў ападкаў. Бачнасць з-за снегападу была практычна нулявая. Метэаролагі заклікалі мясцовых жыхароў па магчымасці не выходзіць на вуліцу і адмовіцца ад паездак на аўтамабілі. У Паўднёвым Антарыа  (англ.) (бел. (Канада) 23 і 24 снежня бушавалі завеі. Многія аўтамабілі затрымаліся на дарогах, бо іх перасталі расчышчаць снегаачышчальнікі. Урадавыя мерапрыемствы ---------------------- 21 снежня рэжым надзвычайнага становішча абвясціў штат Джорджыя, а на наступны дзень таксама Каларада, Канектыкут, Канзас, Кентукі, Мэрыленд, Місуры, Паўночная Караліна, Нью-Ёрк, Аклахома, Заходняя Віргінія, Вісконсін і Паўднёвая Дакота. У апошнім да барацьбы са стыхіяй прыцягнута Нацыянальная гвардыя. Прэзідэнт ЗША Джо Байдэн звярнуўся да насельніцтва з заклікам паставіцца да гэтага шторму сур’ёзна. Міністэрства навакольнага асяроддзя Канады  (англ.) (бел. выпусціла папярэджанне аб снежнай буры для значнай часткі паўднёва-заходняга і сярэдне-заходняга Антарыа, а таксама поўдня рэгіёну Ніагара  (англ.) (бел. раёнаў на ўсход ад заліва Джорджыян і ўсходняй частцы возера Антарыа, уключаючы Кінгстан. Папярэджання аб зімовым шторме былі выпушчаны для астатняй часткі Паўднёвага Антарыа. У тым жа рэгіёне большасць школьных саветаў, у тым ліку на ўсходзе Атавы, зачынілі школы на 23 снежня. Ахвяры і шкода -------------- Да Каталіцкага Раства толькі ў ЗША загінулі 33 чалавекі ў 16 штатах. Многія з іх памерлі ў выніку няшчасных выпадкаў, звязаных са штормам. У ліку такіх здарэнняў аўтамабільныя аварыі і атручэнні выхлапамі машын і абагравальнікаў, якія выкарыстоўваліся ў памяшканні, каб сагрэцца. Так, адзін з раёнаў Тэхаса паведаміў аб больш чым 300 завіксаваных атручванняў выхлапамі. У Паўночнай Караліне снежная бура выклікала тарнада, ад якога загінулі тры чалавекі, а яшчэ 10 атрымалі траўмы. У канадскай правінцыі Брытанская Калумбія ў выніку перакульвання аўтобуса праз абледзяненне дарогі чатыры чалавекі загінулі, яшчэ 52 былі шпіталізаваны. У некаторых частках ЗША назіраліся перабоі з электрычнасцю, паколькі ў выніку з’яў надвор’я абрынуты лініі электраперадач. Паводле звестак сайта PowerOutage.com, да ночы з 23 на 24 снежня перабоі ў падачы электраэнергіі закранулі больш за мільён гаспадарак і прадпрыемстваў. У штаце Тэхас без яе засталіся каля 2 млн жыхароў. Кампанія Tyson Foods  (англ.) (бел. прыпыніла вытворчасць на некаторых сваіх заводах з-за шторму. У многіх службаў дастаўкі, уключаючы Amazon, FedEx  (англ.) (бел.UPS  (англ.) (бел. і USPS  (англ.) (бел. былі сур’ёзныя затрымкі ў вузлавых пунктах. Па даных сайта FlightAware.com, у ЗША і ў Канадзе адменены тысячы рэйсаў. У прыватнасці, у ЗША толькі 23 снежня адмянілі 5 700 рэйсаў унутры краіны. У Канадзе нацыянальны авіяперавозчык WestJet  (англ.) (бел. у той жа дзень адмяніў усе авіярэйсы ў Таронта (аэрапорт) — самай буйной і загружанай паветранай гавані краіны. На 24 снежня ў аэрапорце Таронта адмянілі больш за 30 % рэйсаў. Гл. таксама ----------- * Хаўер (цыклон) Заўвагі ------- 1. ↑ Амерыканскім тэлеканалам The Weather Channel  (англ.) (бел.. Зноскі ------ 1. ↑ В США ожидают самое холодное Рождество за последние 40 лет **(нявызн.)**, *BBC News Русская служба* (22 снежня 2022). Праверана 24 снежня 2022. «Метеоканал Weather Channel даже присвоил шторму собственное имя — „‎Эллиот"». 2. ↑ *Ty Roush*. Winter Storm Elliott: 4,300 Flights Canceled And These States Have Major Power Outages (англ.). *Forbes*. Праверана 24 снежня 2022. 3. ↑ Winter Storm Elliott Brings Holiday Travel Chaos | Weather.com (англ.). *The Weather Channel* (20 снежня 2022). Праверана 24 снежня 2022. 4. ↑ Bomb Cyclone To Pack Snow, High Winds, Blizzard | Weather.com (англ.)  **(нявызн.)**?. *The Weather Channel*. Праверана 24 снежня 2022. 5. 1 2 В США и Канаде невиданные морозы. Из-за снегопада под Рождество миллионы остались без света, отменены сотни рейсов **(нявызн.)**, *BBC News Русская служба*. Праверана 24 снежня 2022. 6. ↑ *NWSBUFFALO [@NWSBUFFALO]*. A once-in-a-generation storm will produce high winds east of Lake Ontario Thursday night into Friday morning, then over a larger coverage of our region Friday into Saturday. **(нявызн.)**. *Твітэр* (21 снежня 2022). 7. ↑ Зимний шторм грозит сорвать праздничные планы миллионов американцев (руск.). *ГОЛОС АМЕРИКИ*. Праверана 24 снежня 2022. 8. 1 2 В США отменили тысячи рейсов в преддверии Рождества из-за непогоды (руск.). *Interfax.ru*. Праверана 24 снежня 2022. 9. ↑ Fort Erie, Ont. digs out after crippling 2-day blizzard (англ.). CBC News (25 снежня 2022). Праверана 26 снежня 2022. 10. ↑ *Natalie Neysa Alund, Thao Nguyen and Saleen Martin*. Winter storm updates: Dozens of vehicles involved in fatal Ohio crash; New York hit with 'everything'; freezing cold in most of USA (англ.)  **(нявызн.)**?. *USA TODAY*. Праверана 24 снежня 2022. 11. ↑ *Rachel Scully*. Here are the states where governors are taking emergency measures ahead of massive winter storm (англ.)  **(нявызн.)**?. *The Hill* (23 снежня 2022). Праверана 24 снежня 2022. 12. ↑ Gov. Kristi Noem declares 'winter storm emergency' for South Dakota; activates National Guard (англ.)  **(нявызн.)**?. *Argus Leader*. Праверана 24 снежня 2022. 13. ↑ Remarks by President Biden in Briefing on Severe Winter Weather (англ.)  **(нявызн.)**?. *The White House* (22 снежня 2022). — «And — but in the meantime, please take this storm extremely seriously»  Праверана 24 снежня 2022. 14. ↑ Winter storm power outages may not be fixed until Christmas Day: ‘A difficult go’ - National | Globalnews.ca (англ.)  **(нявызн.)**?. *Global News*. Праверана 24 снежня 2022. 15. ↑ Some school closures already announced in Ontario for Friday ahead of winter storm | Globalnews.ca (англ.)  **(нявызн.)**?. *Global News*. Праверана 24 снежня 2022. 16. ↑ Blizzard closes roads across Midwestern Ontario (англ.). *London* (23 снежня 2022). Праверана 24 снежня 2022. 17. 1 2 Снежная буря на юге США: больше 20 погибших, миллионы без электричества **(нявызн.)**, *BBC News Русская служба*. Праверана 24 снежня 2022. 18. ↑ *Akshay Kulkarni*. 4 dead after Christmas Eve bus rollover on B.C. Highway 97C that left dozens injured (англ.). *CBC News*. Праверана 26 снежня 2022. 19. ↑ В США продолжаются метели и ледяные дожди, тысячи рейсов отменены в преддверии Рождества **(нявызн.)**. *Interfax-Tourism*. Праверана 24 снежня 2022. 20. ↑ Kelley, Lora. Tyson Foods suspends operations at some meatpacking plants. **(нявызн.)**, *The New York Times* (22 снежня 2022). Праверана 24 снежня 2022. 21. ↑ Christmas alert: Amazon closes some sites, stop deliveries due to winter storm Elliott (англ.)  **(нявызн.)**?. *Akron Beacon Journal*. Праверана 24 снежня 2022. 22. ↑ USPS, Amazon and FedEx close facilities across the country due to winter storm conditions (англ.). *ABC7 New York* (23 снежня 2022). Праверана 24 снежня 2022.

**Фрыулі-Венецыя-Джулія** (італ.: Friuli-Venezia Giulia, вен.: Friułi-Venezsia Julia, фрыульск. Friûl-Vignesie Julie) — адміністрацыйны рэгіён у Італіі. Мае пашыраныя паўнамоцтвы (нараўне з наступнымі аўтаномнымі рэгіёнамі Італіі: Сардзінія, Сіцылія, Трэнціна — Альта-Адыджэ, Вале-д’Аоста) у сувязі з наяўнасцю этнічных меншасцей і асаблівасцямі гістарычнага развіцця. Адміністрацыйны цэнтр — Трыест. Эканоміка --------- Фрыулі-Венецыя-Джулія — адзін з найбольш развітых італьянскіх рэгіёнаў. Вядучыя галіны прамысловасці: хімічная прамысловасць, суднабудаванне, металургія, вытворчасць мэблі. Прыдатныя для сельскагаспадарчага выкарыстання зямлі займаюць пшаніца, кукуруза, цукровыя буракі, агароднінныя культуры, вінаграднікі. З’яўляючыся натуральным выхадам да мора для многіх краін Цэнтральнай Еўропы, рэгіён знаходзіцца на скрыжаванні важных транспартных шляхоў паміж усходам і захадам Паўднёвай Еўропы. Гл. таксама ----------- * Фрыульская мова * Амара * Марсана-аль-Тальямента Зноскі ------ 1. ↑ archINFORM — 1994. Праверана 6 жніўня 2018.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q265049'></a> 2. ↑ база даных<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q8513'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1630548'></a> | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) · Treccani · Universalis | | Нарматыўны кантроль | BNF: 119777525 · GND: 4018496-1 · NKC: ge138007 · VIAF: 313188856 | | Рэгіёны Італіі | | --- | | Сцяг Італіі | * Абруцы * Апулія * Базіліката * Вале-д’Аоста * Венета * Калабрыя * Кампанія * Ламбардыя * Лацыа * Лігурыя * Малізэ * Марке * П’емонт * Сардзінія * Сіцылія * Таскана * Трэнціна — Альта-Адыджэ * Умбрыя * Фрыулі-Венецыя-Джулія * Эмілія-Раманья |

**Сутыкненні ў Карабаху 2023 года** (азербайджанскі бок выкарыстоўвае назвы «**ваенная аперацыя**» і «**антытэрарыстычная аперацыя**») — канфлікт паміж узброенымі сіламі Азербайджана з аднаго боку і ўзброенымі фарміраваннямі непрызнанай Нагорна-Карабахскай Рэспублікі (НКР) і Арменіі з другога, які пачаўся 19 верасня 2023 года. Сутыкненні завяршыліся спыненнем баявых дзеянняў на ўмовах Азербайджана 20 верасня. Напярэдадні ----------- Накіраваным пасля Другой Карабахскай вайны ў Нагорны Карабах расійскім міратворцам у адпаведнасці з умовамі спынення агню 2020 года было даручана прадухіліць аднаўленне канфлікту. Баявым дзеянням папярэднічала блакада НКР з боку Азербайджана, якая працягваецца ўжо на працягу дзевяці месяцаў. З 11 па 20 верасня на тэрыторыі Арменіі праходзілі сумесныя з ЗША ваенныя вучэнні міратворцаў «Eagle Partner 2023». Ход падзей ---------- Раніцай 19 верасня 2023 года Міністэрства абароны Азербайджана афіцыйна паведаміла, што «*ў мэтах спынення шырокамаштабных правакацый у карабахскім эканамічным раёне, раззбраення і вываду фарміраванняў УС Арменіі з нашых тэрыторый, нейтралізацыі іх ваеннай інфраструктуры, забеспячэння бяспекі мірнага насельніцтва, якое вярнулася на вызваленыя ад акупацыі тэрыторыі, грамадзянскіх служачых, задзейнічаных у будаўніча-аднаўленчых работах і нашых вайскоўцаў, а таксама аднаўлення канстытуцыйнага ладу Азербайджанскай Рэспублікі, у рэгіёне пачаты антытэрарыстычныя мерапрыемствы лакальнага характару*». Па армянскіх пазіцыях была прыменена высокадакладная зброя. Былы дзяржміністр, які знаходзіўся ў Нагорным Карабаху, Рубен Варданян паведаміў аб масіраваным артылерыйскім абстрэле з боку УС Азербайджана. 20 верасня начальнік прэс-службы Мінабароны Азербайджана Анар Эйвазаў паведаміў, што раніцай азербайджанцы знішчылі вайсковую часць праціўніка ў сяле Танашен на поўначы Нагорнага Карабаха і ў якасці трафеяў захапілі шэсць ваенных аўтамабіляў «Урал» з боекамплектамі да мінамётаў і чатыры мінамёты. Інфармацыйны цэнтр НКР заявіў, што яе ўлады прынялі прапанову расійскіх міратворцаў аб спыненні агню з 13:00 20 верасня 2023 года. У заяве таксама паведамляецца аб поўным раззбраенні арміі Карабаха і вывадзе цяжкай тэхнікі з тэрыторыі непрызнанай рэспублікі і аб тым, што 21 верасня на сустрэчы ў горадзе Еўлах будуць абмяркоўвацца пытанні Баку *«аб рэінтэграцыі, забеспячэнні правоў і бяспекі армян Нагорнага Карабаха, а таксама пытанні забеспячэння жыццядзейнасці насельніцтва Нагорнага Карабаха ў рамках Канстытуцыі Азербайджана»*. Згодна з навіннай стужкай Рускай службы BBC, Міністэрства абароны Азербайджана пацвердзіла гатоўнасць прыпыніць баі, калі НКР здасць усё ўзбраенне і цяжкую тэхніку, вайскоўцы складуць зброю і сыдуць з баявых пазіцый. У НКР, у сваю чаргу, пагадзіліся на гэтыя ўмовы. Наступствы ---------- Новы віток супрацьстаяння стварыў небяспеку для армянскага насельніцтва Нагорнага Карабаха. Раніцай 25 верасня Арцахскі інфармацыйны штаб паведаміў, што ўсе грамадзяне, якія жадаюць пераехаць у Арменію, могуць пакінуць рэгіён. 28 верасня прэзідэнт Арцаха Самвел Шахрамян падпісаў указ аб спыненні існавання Нагорна-Карабахскай Рэспублікі і роспуску ўсіх яе дзяржаўных устаноў і арганізацый з 1 студзеня 2024 года. Ахвяры ------ Амбудсмен НКР Гегам Сцепанян паведаміў, што ў першы дзень баявых дзеянняў з боку азербайджан пацярпела 11 мірных жыхароў і 2 загінулі, сярод іх 1 дзіця. 20 верасня ён жа паведаміў аб павелічэнні ахвяр і параненых сярод мірнага насельніцтва. На пачатак дня колькасць параненых вырасла да 35, колькасць загінулых дасягнула 7 чалавек, сярод іх двое дзяцей. Усяго з боку непрызнанай дзяржавы і Арменіі налічвалася 200 загінулых (у т. л. 10 мірных грамадзян) і больш за 400 параненых (у т. л. 40 цывільных асоб). Загінулі некалькі расійскіх ваеннаслужачых з міратворчага кантынгента. Рэакцыя ------- МЗС Расіі ў асобе афіцыйнага прадстаўніка Марыі Захаравай заявіла, што Масква глыбока ўстрывожана рэзкай эскалацыяй сітуацыі ў Карабаху, і заклікае бакі спыніць ваенныя дзеянні і вярнуцца да дыпламатычнага ўрэгулявання. Паводле Крамля, Баку паведаміў пра запланаванае наступленне за некалькі хвілін да яго пачатку. Старшыня Еўрапейскага савета Шарль Мішэль заявіў: «*ваенныя дзеянні Азербайджана павінны быць неадкладна спыненыя, каб забяспечыць сапраўдны дыялог паміж Баку і карабахскімі армянамі*». Вярхоўны прадстаўнік Саюза па замежных справах і палітыцы бяспекі Жазэп Барэль заявіў, што ЕС асуджае ваенную эскалацыю ўздоўж лініі судакранання і ў іншых месцах Карабаха і заклікаў Азербайджан неадкладна спыніць ваенныя дзеянні У МЗС Францыі рашуча асудзілі пачатак баявых дзеянняў з боку УС Азербайджана, заявіўшы, што ніводная падстава не можа апраўдаць ваенную аперацыю ў Нагорным Карабаху. Таксама было заяўлена, што Парыж заклікае да тэрміновага сходу Савета Бяспекі ААН Заўвагі ------- 1. ↑ «Третья Карабахская» по плану Запада: Армия Армении не вмешается? — реакция пабликов (руск.). *EurAsia Daily*. Праверана 19.09.2023. 2. ↑ *Tim Lister, Gianluca Mezzofiore, Christian Edwards, Anna Chernova and Nick Paton Walsh*. Azerbaijan launches operation against Armenian forces in Nagorno-Karabakh (англ.). *CNN* (20 верасня 2023). 3. ↑ Azerbaijan launches operation against Nagorno-Karabakh and demands surrender 4. ↑ *Momen Zellmi*. Armenia to Host Joint U.S.-Armenian Military Exercise Eagle Partner 2023 (англ.). *BNN* (6 верасня 2023). 5. ↑ Азербайджан начал военную операцию в Нагорном Карабахе (руск.). *EurAsia Daily*. Праверана 19.09.2023. 6. ↑ Рубен Варданян сообщил о массированном обстреле Нагорного Карабаха (руск.). *Интерфакс*. Праверана 19.09.2023. 7. ↑ Азербайджан отчитался об уничтожении воинской части в Карабахе **(нявызн.)**. Кавказский узел (20 верасня 2023). Праверана 20 верасня 2023. 8. ↑ *Pietromarchi, Virginia*. Armenia, Azerbaijan reach ceasefire on Nagorno-Karabakh conflict: Reports (англ.). *www.aljazeera.com*. Праверана 20 верасня 2023. 9. ↑ Лидеры непризнанной Нагорно-Карабахской республики объявили о сложении оружия 10. ↑ В Нагорном Карабахе заявили о прекращении огня 11. ↑ Азербайджан подтверждает условия прекращения огня 12. ↑ Արցախից ՀՀ տեղափոխվել ցանկացող բոլոր քաղաքացիները կունենան այդ հնարավորությունը. Արցախի շտաբ (арм.). *news.am* (26 верасня 2023). Праверана 25 верасня 2023. 13. ↑ Власти непризнанного Карабаха объявили о скором прекращении существования республики (руск.). *BBC News Русская служба* (28 верасня 2023). Праверана 28 верасня 2023. 14. ↑ Омбудсмен Нагорного Карабаха сообщил о двух погибших мирных жителях (руск.). *РБК*. Праверана 19.09.2023. 15. ↑ Возросло число погибших мирных жителей в Нагорном Карабахе **(нявызн.)**. Кавказский узел (20 верасня 2023). Праверана 20 верасня 2023. 16. ↑ Омбудсмен заявил о 200 погибших в Нагорном Карабахе 17. ↑ МИД: Россия глубоко встревожена резкой эскалацией ситуации в Карабахе (руск.). *News.ru*. Праверана 19.09.2023. 18. ↑ Захарова: Баку сообщил Москве об "операции" за несколько минут до ее начала (руск.). *ria.ru*. Праверана 19.09.2023. 19. ↑ Azerbaijan: Statement by the High Representative on the military escalation 20. ↑ Opération militaire azerbaïdjanaise au Haut-Karabagh (19 septembre 2023)

**Лісічанск** **(Лысычанск)** (укр.: Лисичанськ) — горад абласнога падпарадкавання ў Луганскай вобласці Украіны, цэнтр тэрыторыі, падпарадкаванай Лысычанскаму гарсавету, адзін з найстарэйшых гарадоў Данбаса і буйны індустрыяльны цэнтр. Чыгуначная станцыя на лініі Куп’янск-Вузлавы — Папасная Данецкай чыгункі. Плошча — 95,64 км² (гарсавет — 115,25 км²) (2010). Насельніцтва — каля 105.417 тыс. чал. (гарсавет — 121.124 тыс. чал.) (на 01.05.2011). Геаграфія --------- Месца размешчанае ў паўночна-заходняй частцы Луганскай вобласці за 89 кіламетраў ад Луганска, на правым беразе ракі Северскі Данец. Места раскінулася на паўночных адрогах Данецкага кражу, што навісаюць над ракой, таму рэльеф складаецца як з пагоркаў і ўзвышшаў, так і з лагчынаў, балак і далінаў. Гісторыя -------- ### Перыяд Расійскай імперыі На левым беразе Северскага Данца мястэчкі Бароўскае, Трохізбенскае і іншыя, заснаваныя на пачатку XVIII ст. беглымі сялянамі на тэрыторыі сучаснага Лысычанска, пасля Булавінскага паўстання былі перанесены паводле загаду Пятра I. Амаль адразу на іх месцы былі пераселены казакі. З мэтай асваення правабярэжжа Северскага Данцу між рэкамі Бахмутка і Лугань урад Расійскай імперыі пачаў ствараць ваенныя паселішчы. Паселішча на рацэ Верхняй Беленькай атрымала падвойную назву: Трэцяя Рота — ад нумара ваеннага падраздзялення і вёска Верхняя — ад назвы ракі. Інтэнсіўнае асваенне паўднёвых стэпаў і развіццё Чарнаморскага флоту запачаткавалі першяя прадпрыемствы Данбасу. 14 лістапада 1795 г. Кацярына II выдала загад *«Пра стварэнне ліцейнага завода ў Данецкім павеце пры рацэ Лугані і пра заснаванне ломкі знайдзенага ў той краіне каменнага вуглю»*. Пасля рэформы 1861 года жыхары Лысычанска і Верхняга былі вызвалены ад абавязковай работы на рудніку і надзеленыя зямлёю. Паводле стану на 1886 г. у вёсцы, цэнтры Лысычанскай воласці, мешкала 2159 асоб, налічвалася 426 гаспадарак, існавалі праваслаўная царква, школа, 7 лавак, вінны пограб, 2 кірмашы на рок, базары па нядзелях. У 1879 годзе ад Папаснай да Лысычанска была пракладзена чыгунка, а ў 1895 годзе Лысычанск быў злучаны чыгункай з Купянскам. Гэта спрыяла далейшаму развіццю прамысловасці. У 1890 годзе ў вёсцы Верхняй быў заснаваны Данецкі содавы завод, які ў 1892 годзе пачаў выпускаць кальцынаваную соду. Побач з заводам быў адкрыты чыгуначны пост Любімаўская. ### Перыяд Савецкага Саюза Пасля сканчэння грамадзянскай вайны ў Расіі жыхары Лысычанска прыступілі да аднаўлення прамысловасці ў рэгіёне. У другой палове 1921 года пачаў даваць прадукцыю содавы завод, быў пабудаваны шкляны завод колішняга Левенгофскага таварыства. Да 1926 года аднаўленне гаспадаркі раёна ў асноўным было завершана. Дзякуючы развіццю прамысловасці павялічылася колькасць насельніцтва, змянілася яго структура. У 1938 годзе Лысычанск быў аднесены да катэгорыі гарадоў. З пачаткам Другой сусветнай вайны тысячы гараджанаў пайшлі на фронт, у тым ліку 1200 добраахвотнікаў. Шмат прадпрыемстваў былі эвакуіраваны ўглыб краіны. Увосень 1941 года фронт наблізіўся да горада. На гэтай лініі часткі савецкай арміі ўтрымлівалі абарону больш за паўгады. Лысычанск двойчы быў акупаваны, сотні яго жыхароў былі знішчаны немцамі. 1 верасня 1943 года ў горад ўвайшлі часткі 279-й стралецкай дывізіі, хоць афіцыйнае свята вызвалення адзначаецца 2 верасня. Пасля вайны прамысловасць ізноў пачала аднаўляцца, Лысычанск значна вырас і ў 1952 г. стаў горадам абласнога падпарадкавання. Далейшае развіццё атрымала хімічная, нафтахімічная і іншыя галіны прамысловасці. 7 сакавіка 1972 г. ў Лысычанску з’явілася першая тралейбусная лінія: ад заводу «Пралетарый» да Цагельнага завода, пазней былі адкрыты 2-я і 3-я лініі. ### Сучаснасць Асноўны артыкул: **Вайна на ўсходзе Украіны** У 1990-х справы горада станавіліся горш. Зачыняліся прадпрыемствы, замарожваліся шахты. У 1995 годзе крызіс адбіўся на тралейбуснай управе: маршрут № 2 закрылі, маршруты № 1 і № 3 скарацілі. У першай палове 2000-х прадпрыемствы пайшлі на аднаўленне. У 2008 годзе быў адрэстаўраваны футбольны стадыён. У месце з’явіліся новыя гандлёвыя комплексы. Але ў 2010 годзе прыпыніў сваю працу содавы завод. Падвясная дарога з Белагораўкі была цалкам дэмантаваная. У 2011 годзе была замарожана работа на нафтаперапрацоўчым заводзе. У перыяд 22 мая да 24 ліпеня 2014 горад знаходзіўся пад кантролем самаабвешчанай непрызнанай Луганскай Народнай Рэспублікі, пакуль яго не вызвалілі батальён «Данбас» і 24-я механізаваная брыгада Узброеных сіл Украіны. Насельніцтва ------------ Адміністрацыйна гораду Лысычанск падпарадкаваныя г. Навадружаск і Прывілле. Колькасць насельніцтва гарада складае 120 085 чалавек, у тым ліку: * г. Лысычанск — 104.314 чалавек, * г. Навадружаск — 7.870 чалавек, * г. Прывілле — 7.901 чалавек. Нацыянальны склад насельніцтва па выніках перапісу 2001 года: * украінцы — 66,7 %, * рускія — 30,5 %, * беларусы — 1 %. Адукацыя -------- Дзейнічаюць 15 дашкольных устаноў, 17 сярэднеадукацыйных, 6 вучэльняў, тэхнікумы і аддзяленні ВНУ. Транспарт --------- У суседнім Севераданецку знаходзіцца аэрапорт, яшчэ адзін, буйнейшы — у Луганску. Тралейбуснае злучэнне дзейнічае з 7 сакавіка 1972 года. Шырока разгалінаваная сетка маршрутных таксовак. З Лысычанска ходзяць малыя аўтобусы ў найбліжэйшыя гарады: Севераданецк, Прывілле, Рубіжнае, Крамянная, Новадружаск, Старабільск. Наўпроставае міжгародняе злучэнне з Данецкам, Харкавам, Запарожжам, Бярдзянскам, Марыупалем і іншымі. У месцы знаходзіцца чатыры чыгуначныя станцыі: Лысычанск, Насвітавіч, Пераезная і Воўчаярская. Чыгункай Лысычанск злучаны не толькі з гарадамі Украіны, а таксама Расіі і Беларусі. Славутасці ---------- * Будынак гімназіі Зноскі ------ 1. ↑ РЕГІОНИ УКРАЇНИ ТА ЇХ СКЛАД 2. ↑ — Луганская абласная дзяржаўная адміністрацыя.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q16705276'></a> 3. ↑ — Дзяржаўная служба статыстыкі Украіны.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q7603543'></a> 4. ↑ Волости и важнѣйшія селенія Европейской Россіи. По данным обслѣдованія, произведеннаго статистическими учрежденіями Министерства Внутренних Дѣл, по порученію Статистическаго Совѣта. Изданіе Центральнаго Статистическаго Комитета. Выпуск VIII. Губерніи Новороссійской группы. СанктПетербургъ. 1886. — VI + 157 с. 5. ↑ Чисельність наявного населення України на 1 січня 2012 года, Київ-2012 (rar) — Державний комітет статистики України Архівавана 27 чэрвеня 2015. 6. ↑ *Дністрянський М. С.* Етнополітична географія України: проблеми теорії, методології, практики. — Львів: Видавничий центр ЛНУ імені Івана Франка, 2006. — 490 с ISBN 966-613-482-9 7. ↑ У Лісічанску Луганскай вобласці знішчылі гімназію, якую пабудавалі бельгійцы ў XIX стагоддзі Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Лысычанск * Лысычанск на старонцы Вярхоўнай Рады Украіны * Лысычанск on-line(недаступная спасылка) (руск.) * Інфармацыйны партал Лысычанска (руск.) * Лысычанск як ён ёсць Архівавана 21 красавіка 2014. (руск.) * Інфармацыйны сайт Лысычанска Архівавана 16 мая 2014. (руск.) | Луганская вобласць | | --- | | Раёны | * Антрацытаўскі * Білаводскі * Білакуракынскі * Даўжанскі * Крэмінскі * Лутугынскі * Маркіўскі * Мілаўскі * Навапскоўскі * Новаайдарскі * Папаснянскі * Пэрэвальскі * Сарокынскі * Сватаўскі * Слаўянасэрбскі * Станычна-Луганскі * Старабільскі * Троіцкі | Сцяг Луганскай вобласціСцяг Луганскай вобласціГерб Луганскай вобласціГерб Луганскай вобласці | | Гарады | * Алмазна2 * Алчэўск1 * Алэксандрыўск2 * Антрацыт1 * Бокава-Хрустальнэ2 * Бранка1 * Вазнэсэніўка2 * Галубіўка1 * Гірскэ2 * Даўжанск1 * Залатэ2 * Зорынск2 * Зымагір’я2 * Ірміна2 * Кадзііўка1 * Крэмінна2 * Кыпучэ2 * **Луганск**1 * Лутугынэ2 * Лысычанск1 * Маладагвардзійск2 * Міўсынск2 * Навадружэск2 * Папасна2 * Прывілля2 * Пэрвамайск1 * Пэрэвальск2 * Пэтрова-Краснасілля2 * Равэнькы1 * Рубіжнэ1 * Сарокынэ1 * Сватавэ2 * Севераданэцк1 * Старабільск2 * Сухадзільск2 * Хрустальны1 * Шчасця2 | | Пгт | * Байрачкы * Барыўскэ * Білаводск * Білагорыўка * Білакуракынэ * Білалуцк * Біларычэнскы * Білэ * Бокава-Платавэ * Бугаіўка * Вальяніўскэ * Ваўчаярыўка * Воранавэ * Врубіўка * Врубіўскы * Вэдмэжэ * Вэлыкакам’янка * Вэлыкы Лог * Вэргуліўка * Вэрхні Нагольчык * Ганніўка * Гарадышчэ * Гірнэ * Гірнык * Глыбокы * Грушавэ * Гэоргііўка * Данэцкы * Дубіўскы * Дубовэ * Есауліўка * Запарыжжа * Іваніўка * Іваніўскэ * Ізварынэ * Калынавэ * Камісарыўка * Кам’янэ * Камышуваха * Картушынэ * Катэрыніўка * Клэновы * Княгыніўка * Краснадарскы * Краснарычэнскэ * Красны Кут * Крынычанскэ * Крынычнэ * Крыпэнскы * Кундручэ * Лазіўскы * Ламуватка * Лозна-Алэксандрыўка * Любыміўка * Маламыкалаіўка * Маларазанцэвэ * Маркіўка * Марыя * Мілавэ * Мэцёлкінэ * Мырна Далына * Мырнэ * Мыхайліўка *(Пэрэвальскі р-н)* * Мыхайліўка *(Равэнькыўскі гарсавет)* * Навадар’іўка * Навапскоў * Навасвітліўка * Наватошкіўскэ * Нагольна-Тарасіўка * Новаайдар * Новаалэксандрыўка * Ныжне * Ныжні Нагольчык * Ныжня Дуванка * Паўліўка * Пэтрапаўліўка * Радаковэ * Садова-Хрустальнэнскы * Севэрны * Севэра-Гундорыўскы * Сімэйкынэ * Слаўянасэрбск * Сафііўскы * Станыця Луганска * Сыратынэ * Сэлэзніўка * Сэнцяніўка * Талавэ * Тацынэ * Тошкіўка * Троіцкэ * Тэплэ * Урала-Каўказ * Успэнка * Фашчыўка *(Антрацытаўскі р-н)* * Фашчыўка *(Пэрэвальскі р-н)* * Фэдарыўка * Хрустальнэ * Цэнтральны * Чарнухынэ * Чэлюскінэць * Шахтарскэ * Штэрыўка * Шчотавэ * Энгэльсавэ * Южна Ламуватка * Юр’іўка * Ясэніўскы * Яшчыкавэ | | **Заўвагі:** 1горад абласнога значэння; 2горад раённага значэння |

**Туарэгскае паўстанне 2012—2014 гадоў** — узброены рух туарэгаў у Малі. Падзеі сталі прамым следствам грамадзянскай вайны ў Лівіі 2011 года. Прадмова -------- Туарэгі (саманазва азавад), якія ў якасці наёмнікаў змагаліся на баку Муамара Кадафі падчас вайны ў Лівіі, пасля паражэння рэжыму Джамахірыі беглі ў Малі. З сабой яны прывезлі велізарную колькасць зброі і баявой тэхнікі, уключаючы супрацьтанкавыя ракетныя комплексы, ПЗРК «Ігла-1» і нават РСЗА БМ-21 «Град». У лівійскай арміі туарэгі служылі ў знакамітым Панафрыканскім легіёне і 32-й брыгадзе Хаміса Кадафі. Іх выдатныя баявыя якасці добра вядомыя ў Паўночнай Афрыцы. Ход падзей ---------- З сярэдзіны студзеня 2012 года сепаратысцкая туарэгская групоўка «Нацыянальны рух за вызваленне Азавада» разгарнула фактычна поўнамаштабную вайну з малійскім урадам. Урадавыя сілы першапачаткова неслі паражэнні. Паўстанцы захапілі на поўначы Малі горад Агуэльхок. Далей яны разгарнулі наступленне на Менаку і Тэсаліт, але былі адкінуты назад. У пачатку лютага ім удалося прарвацца ў цэнтр краіны да буйнога горада Тамбукту. 8 лютага паўстанцы захапілі горад Тынзаватэнэ на мяжы з Алжырам, узяўшы такім чынам пад кантроль асноўныя конныя шляхі ў рэгіёне. Няўдачы ў вайне з сепаратыстамі сталі прычынай дзяржаўнага перавароту. Малійскія вайскоўцы 21 сакавіка штурмам узялі прэзідэнцкі палац у Бамако. Замест зрынутага прэзідэнт Амаду Тумані Турэ ўлада ўзяў нацыянальный камітэт аднаўлення дэмакратыі і адраджэння дзяржавы на чале з капітанам Амаду Санога. На гэтым фоне, 6 красавіка, баевікі абвясцілі аб стварэнні на падкантрольных ім паўночных тэрыторыях незалежнай дзяржавы Азавад. 11 студзеня 2013 года французскія войскі разгарнулі ў Малі аперацыю «Сервал». Кампанія замежнікаў была накіравана як супраць паўстанцаў-туарэгаў на поўначы краіны, так і ісламісцкіх тэрарыстычных груповак. Інтэрвенцыя прадпрынятая па просьбе ўрада краіны. Аперацыя абвешчаная скончанай да 14 ліпеня 2014 года, прысутнасць французскіх сіл у рэгіёне працягвалася ў рамках аперацыі «Бархан». 23 мая 2014 года было падпісана пагадненне аб спыненні агню і перамір’і паміж уладамі Малі і трыма групоўкамі туарэгаў. Гэтаму папярэднічалі пяць дзён жорсткіх баёў, у выніку якіх у рукі паўстанцаў перайшоў Кідаль і яшчэ некалькі населеных пунктаў на поўначы краіны. У выніку сутыкненняў вайсковыя падраздзяленні панеслі вялікія страты. 24 ліпеня прадстаўнікі ўладаў і шасці туарэгскіх руха падпісалі ў Алжыры пагадненне аб спыненні варожасці і дамовіліся вызваліць захопленых падчас канфлікту асоб. Заўвагі ------- 1. ↑ Making sense of Mali **(нявызн.)**. *Haaretz* (12 красавіка 2012). Архівавана з першакрыніцы 6 February 2013. Праверана 23 November 2012. 2. 1 2 Fierce clashes between Malian army and Tuareg rebels kill 47 **(нявызн.)**, *The Telegraph* (19 January 2012). Праверана 7 March 2012. 3. ↑ Mali says 20 rebels killed, thousands flee **(нявызн.)**, *Reuters* (5 February 2012). Праверана 7 March 2012. 4. ↑ Коновалов 2012, pp. 23–24. 5. 1 2 Коновалов 2012, p. 24. 6. ↑ French troops continue operation against Mali Islamists, BBC News Africa, 12 January 2013 Last updated at 12:24 GMT, retrieved on 12.01.2012 15:02 **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 12 студзеня 2013. Праверана 12 студзеня 2013. 7. ↑ Французская антитеррористическая операция в Мали получила название «Сервал» **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 22 студзеня 2013. Праверана 12 студзеня 2013. 8. ↑ Au Sahel, l’opération «Barkhane» remplace «Serval» Архівавана 13 снежня 2017. (фр.) 9. ↑ Власти Мали и племена туарегов согласовали "дорожную карту" мирных переговоров Літаратура ---------- * Коновалов, И.П. (2012). *Африканские войны современности*. Пушкино: Центр стратегической конъюнктуры. p. 98. ISBN 978-5-906233-01-1. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | LCCN: sh2013001455 · NKC: ph829091 |

**Dziennik Handlowy** — эканамічны часопіс, выдаваны ў Варшаве ў 1786—1793 гадах. Аўтар часопіса — Юзаф Францішак Мейер. Галоўны рэдактар — Тадэвуш Караль Падлецкі. У адрозненне ад большай часткі перыядычных эканамічных выданняў Рэчы Паспалітай 2-й паловы XVIII ст. дзе большую частку матэрыялаў прысвячалі сельскай гаспадарцы, у «Дзённіку Гандлёвым» узнімаліся пераважна праблемы гандлю ў гарадах і мястэчках. Спачатку планавалася, што будзе выходзіць як штомесячнік, але праз аб’ектыўныя прычыны — затрымку ў паступленні інфармацыі і праблемы з друкам, у 1786 годзе выйшаў толькі двума тамамі, кожны з шасці частак — па адной прысвечанай кожнаму месяцу. З такой перыядычнасцю часопіс губляў актуальнасць, бо інфармацыя пра продаж і заставу маёмасці, цэны на рынках і іншае старэла. Таму ў 1787 годзе часопіс выйшаў ужо 4 разы на год па 3 часткі. У часопіс стала паступаць і друкавацца разнастайная інфармацыя з розных месцаў Рэчы Паспалітай. Аднак, кола карэспандэнтаў было абмежаваным, як аўтар часопіса ні спрабаваў і заклікаў да супрацоўніцтва шырокую аўдыторыі, карэспандэнтамі былі ў асноўным дзяржаўныя ўраднікі — войты, лентвойты, кантралёры скарбовай камісіі і іншыя. Супрацоўніцтва карэспандэнтам не аплачвалі, паштовыя выдаткі на перасылку сваіх паведамленняў мусілі браць на сябе. Набыць часопіс можна было ў рэдакцыі ў Варшаве або заказаць праз пошту. Цана часткі прысвечанай аднаму месяцу была 2 злотых, то бок гадавога камплекту — 24 злотых. Столькі ў 1786 годзе каштавала 1 бочка (144 гарцы або 15 пудоў) ячменю на торгу ў Менску. Такім чынам, выданне было і недаступным шырокім колам чытачоў. У 1793 годзе выйшаў адным томам, як штогоднік. Працягам часопіса быў «Dziennik Uniwersalny», выдаваны Юзафам Мейерам. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 2. ↑ *Danuta Hombek*. Nad bibliografią Tadeusza Podleckiego: w kręgu domniemań i hipotez. «Pamiętnik Literacki». LXXXVIII (88/4), s. 153—166, 1997. ISSN 0031-0514 3. ↑ Кітурка, 2010, с. 58 4. 1 2 Кітурка, 2010, с. 59 5. ↑ *Krzysztof Lubczyński*: Moi ulubieni księża — Józef Mejer (1743—1825). (польск.) Літаратура ---------- * *Кітурка І. Ф.* «Гандлёвы дзённік» («Dziennik handlowy») як крыніца па эканамічнай гісторыі Менска апошняй чвэрці XVIII ст. // Мінск і мінчане : дзесяць стагоддзяў гісторыі (да 510-годдзя атрымання Менскам магдэбургскага права) : матэрыялы Міжнароднай навукова-практычнай канферэнцыі, Мінск, 4-5 верасня 2009 г. / НАН Беларусі; рэдкал.: А. А. Каваленя [і інш.]. — Мінск : Беларуская навука, 2010. — С. 57-64.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з імем Глеб Святаславіч. **Глеб Святасла́віч** (? — 12 жніўня 1399) — князь смаленскі (1392—1395). Старэйшы сын вял. кн. смаленскага Святаслава Іванавіча. Упершыню Глеб успамінаецца крыніцамі пад 1386 годам, калі разам з бацькам, малодшым братам Юрыем і стрыечным братам Іванам Васілевічам, браў удзел у паходзе смаленскіх войскаў на Віцебск, Оршу і Мсціслаў. Летапісцы адзначаюць, што смаляне былі вельмі жорсткія да вялікалітоўскіх падданых, *«кого где изъимавши, и мучаху нещадно различными казньми, мужеи, и жон, и детеи, а иных в ызбы насажавше, и запирающе, и зажигаху»*. Да Мсціслава смаленскае войска падышло 18.4.1386 года і аблажыла горад. На дапамогу абложаным 29.4.1386 года падышлі вялікалітоўскія войскі пад камандаваннем Скіргайла. Смаляне былі знішчальна разбітыя ў бітве на рацэ Віхры (29.4.1386), вял. кн. Святаслаў і яго пляменнік Іван Васілевіч загінулі, параненыя Глеб і Юрый Святаславічы трапілі ў палон. З пад Мсціслава вялікалітоўскае войска прыйшло да Смаленска, горад здаўся і заплаціў выкуп. Скіргайла даў смаленскі сталец малодшаму брату Глеба — Юрыю, які 16.9.1386 года ў Вільні прысягнуў на вернасць польскаму кар. і вярх.кн. літоўскаму Уладзіславу-Ягайла і яго літоўскаму намесніку Скіргайле, абавязаўся аказваць вайсковую падтрымку і не мець сувязяў з полацкім кн. Андрэем Альгердавічам. Мяккасць стаўлення да Юрыя і наданне менавіта яму смаленскага стальца, напэўна, тлумачыцца яго шлюбам з пляменніцай Альгердавічаў. Глеб Святаславіч, напэўна, застаўся закладнікам пры двары Скіргайлы. Калі ў 1390 годзе Вітаўт пры падтрымцы Ордэна пачаў барацьбу за вялікалітоўскі сталец, Глеб Святаславіч браў удзел у гэтым канфлікце на баку Ягайла і Скіргайла. У верасні 1390 года ў баі з ордэнскімі войскамі на пераправе цераз Вілію паблізу Вейшышак літвіны пацярпелі паразу, сярод іншых князёў у палон трапіў і кн. Глеб. Пазней ён стаў адным з закладнікаў, напэўна, як брат жонкі Вітаўта, якіх апошні даў Ордэну, і пэўны час знаходзіўся ў Прусіі. У 1392 годзе Ягайла памірыўся з Вітаўтам і той стаў літоўскім намеснікам караля. У 1393 годзе яшчэ Юрый Святаславіч як князь смаленскі браў удзел у паходзе Вітаўта і Скіргайлы на Віцебск супраць Свідрыгайла, тады Вітаўт пацвердзіў Юрыю трыманне смаленскага стальца. Аднак неўзабаве Юрый захапіў аршанскія воласці і раздаў іх смаленскім баярам. Пасля гэтага Вітаўт перадаў Смаленск Глебу Святаславічу, які вярнуўся з ім з Прусіі, а Юрыю даў Рослаўль. У 1395 годзе паміж сынамі Святаслава Іванавіча пачалася барацьба за перадзел уладанняў у непадуладнай Літве частцы Смаленскай зямлі. У верасні 1395 года Вітаўт падышоў да Смаленска і абвясціў, што хоча быць пасрэднікам паміж смаленскімі князямі і памірыць іх. Калі князі на чале з Глебам Святаславічам прыйшлі да Вітаўта ў шацёр для перамоў, той захапіў іх у палон і заняў Смаленск. Паводле Супрасльскага (спіс 1520) і Слуцкага (спіс 1520-х) летапісаў, якія ўскосна апраўдваюць Вітаўта, у 1395 годзе быццам Глеб Святаславіч «нача не в послушани быти» і за гэта выведзены са Смаленска. Пасля захопу Смаленска ў 1396 вялікім князем Вітаўтам Глеб з дзецьмі накіраваны ў ВКЛ, дзе атрымаў маёнтак Палоннае. Загінуў у бітве на Ворскле 1399. Ад яго нашчадкаў пайшлі княжацкія роды Жыжэмскіх, Шаховічаў, Саламярэцкіх. Зноскі ------ 1. ↑ ПСРЛ. Т. 35. С. 64, 70 і інш. 2. 1 2 Полехов 2014, с. 244.. 3. 1 2 3 Кузьмин 2006. 4. ↑ Смоленские грамоты / Подг. к печ. Т. А. Сумникова и В. В. Лопатин, под ред. Р. И. Аванесова. — М. 1963. — С. 72-74. 5. ↑ Полехов 2014, с. 245.. 6. ↑ ПСРЛ. Т. 35. С. 65, 72. Літаратура ---------- * *Кузьмин А. В.* Глеб Святославич // *Православная энциклопедия*. — М.: Церковно-научный центр «Православная энциклопедия», 2006. — Т. Том XI: Георгий — Гомар. — С. 569-570. — ISBN 5-89572-017-Х. * Вялікае княства Літоўскае: Энцыклапедыя. У 3 т.. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя. * *Полехов С.В.* Браки князя Свидригайла Ольгердовича // *По любви, въ правду, безо всякие хитрости. Друзья и коллеги к 80-летию В.А. Кучкина.* : Сб. ст.. — Москва: ИНДРИК, 2014. — С. 235—268. | Князі смаленскія | | --- | | | * Расціслаў Мсціславіч * Раман Расціславіч * Яраполк Раманавіч * Мсціслаў Расціславіч Храбры * Давыд Расціславіч * Мсціслаў Раманавіч Стары * Уладзімір Рурыкавіч * Мсціслаў Давыдавіч * Расціслаў Мсціславіч * Святаслаў Мсціславіч * Усевалад Мсціславіч * Глеб Расціславіч * Міхаіл Расціславіч * Фёдар Расціславіч Чорны * Аляксандр Глябовіч * Іван Аляксандравіч * Святаслаў Іванавіч * Юрый Святаславіч * Глеб Святаславіч |

Мадэль жаночай сукенкі. 1873 **Фру-фру** (фр.: frou frou — гукаперайманне шоргату, шолаху або шамацення) — дэталь жаночага адзення апошняй трэці XIX стагоддзя, шырокая фальбона  (руск.) (бел. з шаўковай тканінай, якая моцна шамаціць, што прышываць да турнюру  (руск.) (бел. гэтак жа называлі ніжнюю спадніцу  (руск.) (бел. з такой фальбонай ці зубчастымі або плісіраванымі фальбонамі  (руск.) (бел.. Дадатковы эфект «фру-фру» таксама ствараў пры судотыку з фальбонамі ніжняй спадніцы падшыты пад сукенку чахол з шоўку і тафты. Шолах зборкі пры руху лічыўся жаноцкім і элегантным. Распаўсюджванню тэрміна магла спрыяць пастаўленая ў 1869 годзе ў Парыжы аднайменная п’еса Л. Галеві  (руск.) (бел. і А. Мельяка  (руск.) (бел. з Сарай Бернар у галоўнай ролі. У Расіі ў пастаноўцы перакладзенай п’есы бліскала ў модных уборах М. Г. Савіна  (руск.) (бел.. Фру-фру неаднаразова згадваецца ў рускай класічнай літаратуры. У «Талентах і прыхільніках  (руск.) (бел.» А. М. Астроўскага ў французскай п’есе збіралася выступаць галоўная гераіня Негіна. Конь з мянушкай Фру-Фру быў у сям’і Л. М. Талстога, гэтым імем ён назваў пародзістага каня  (руск.) (бел. Вронскага  (руск.) (бел. ў рамане «Ганна Карэніна». У рамане Ф. М. Дастаеўскага «Падлетак  (руск.) (бел.» пад фру-фру маецца на ўвазе сам турнюр, модная канструкцыя сімвалізуе фрывольнасць  (руск.) (бел. і параўноўваецца з крупам каня. Заўвагі ------- 1. 1 2 Розовая ксандрейка и драдедамовый платок, 1989 2. ↑ Р. М. Кирсанова, 1995 Літаратура ---------- * Андреева Р. П. Фру-фру // Энциклопедия моды. — СПб.: Издательство «Литера», 1997. — С. 366. — ISBN 5-86617-030-2. * *Кирсанова Р. М.* Фру-фру // Костюм в русской художественной культуре 18 — первой половины 20 вв.: Опыт энциклопедии / под ред. Т. Г. Морозовой, В. Д. Синюкова. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1995. — С. 302—303. — 383 с.: ил. с. — 50 000 экз. — ISBN 5-85270-144-0. * Кирсанова Р. М. Фру-фру // Розовая ксандрейка и драдедамовый платок: Костюм — вещь и образ в русской литературе XIX в. / под ред. Э. Б. Кузьминой. — М.: Книга, 1989. — С. 257—260. — 286 с. — 55 000 экз. — ISBN 5-212-00130-7.

**Арарацкая даліна** (арм. Արարատյան դաշտ) — раўніна на тэрыторыі Армянскага нагор'я, размешчаная ў каўказскім рэгіёне на захад ад возера Севан, у перадгор'ях гары Гегам. На поўначы раўніны мяжа гары Арагац, на поўдні — гара Арарат. Рака Аракс дзеліць раўніну на дзве часткі: паўночная (вялікая), якая належыць Арменіі і паўднёвая (меншая) — Турцыі. Вышыня над узроўнем мора — 850—1000 метраў. Даўжыня 90 км. Клімат кантынентальны з умерана гарачым летам. На раўніне развіта паліўнае земляробства. Палі арашаюцца водамі ракі Аракс і яго левымі прытокамі — Сеўджурам, Касахам, Разданам і інш. Колькасць прасвідраваных глыбінных свідравін (да 200-250 м) на Арарацкай раўніне ў 1980-я гады, па прыблізных адзнаках, дасягнула 3000. Арарацкая раўніна па працягласці сапраўднага сонечнага ззяння можа быць параўнана з субтрапічнымі зонамі Сярэдняй Азіі. У цёплы перыяд працягласць сапраўднага сонечнага ззяння ў рэспубліцы складае 82-87% ад гадавой. * widths="200px" * Арарацкая раўніна. Від на манастыр Хор Вірап і Вялікі АраратАрарацкая раўніна. Від на манастыр Хор Вірап і Вялікі Арарат * Смуга над Арарацкай раўнінайСмуга над Арарацкай раўнінай * Арарацкая раўнінаАрарацкая раўніна * Саланчаковая пустыня на Арарацкай раўніне, каля ЕрасхаўнаСаланчаковая пустыня на Арарацкай раўніне, каля Ерасхаўна Гл. таксама ----------- * Раўніны Арменіі * Геаграфія Арменіі Зноскі ------ 1. ↑ рук. программы Вардеванян Ашот Национальная программа действий по борьбе с опустыниванием в Армении. — Ереван, 2002. — ISBN 99930-935-6-4. Літаратура ---------- * Тахтаджян А. Л. Фёдоров Ан. А. Флора Еревана: Определитель дикорастущих растений Араратской котловины / Академия наук СССР. Ботанический институт им. В. Л. Комарова. Академия наук Армянской ССР. Ботанический институт. — Изд. 2-е, перераб. и доп. — Л.: Наука, Ленинградское отделение, 1972. — 394 с. — 2 200 экз. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Арарацкая раўніна

Адзін з Эрмітажных катоў **Эрміта́жныя каты́** — каты, якіх афіцыйна трымаюць на тэрыторыі пецярбургскага Зімняга палаца з часоў, калі ён быў пабудаваны, з мэтай прадухілення інтэнсіўнага размнажэння пацукоў і мышэй у Эрмітажы. Паводле словаў дырэктару музея Міхаіла Піятроўскага, «каты — легенда эрмітажнага жыцця і яго неад’емная частка», а «інтэрв'ю і здымкі пра катоў, не радзейшыя, чым пра Рэмбранта». Гісторыя -------- Лічыцца, што гісторыя эрмітажных катоў пачынаецца з прывезенага з Нідэрландаў Пятром I ката па мянушцы Васіль, якога пасялілі ў драўляным Зімнім палацы. Паводле іншай версіі, Пётр узяў Васіля ў 1724 годзе з дому галандскага купца, які гандляваў на Валагодчыне. У XVIII стагоддзі ў Зімнім палацы распладзілася вялікая колькасць мышэй і пацукоў, якія наносілі істотную шкоду будынку. Паводле падання, да імператрыцы Лізаветы Пятроўны дайшлі чуткі, што ў Казані, дзякуючы катам, не засталося грызуноў. У 1745 годзе яна загадала даслаць з Казані да двара 30 найлепшых катоў. Заснавальніца Эрмітажа імператрыца Кацярына II катоў не любіла, але пакінула іх у палацы і надала ім статус «ахоўнікаў карцінных галерэй». Каты жылі ў палацы і ў XIX—XX стагоддзях. Падчас блакады Ленінграда ўсе каты загінулі, а Зімні літаральна кішэў пацукамі. Пасля вайны ў Ленінград з Омска, Цюмені і Іркуцка было завезена 5 тысяч катоў, і неўзабаве пацукі зніклі. У наш час кожны эрмітажны кот мае асабісты пашпарт, ветэрынарную картку і афіцыйна лічыцца кваліфікаваным спецыялістам па ачыстцы музейных сутарэнняў ад пацукоў. Катоў трымаюць у добрых умовах. Пры музеі існуе Клуб сяброў катоў Эрмітажа, а штовясну музей ладзіць *«Дзень эрмітажнага ката»*. Гл. таксама ----------- * Сквер сібірскіх катоў Зноскі ------ 1. ↑ 21 апреля 2012 — День эрмитажного кота (руск.) 2. ↑ *Фомина, М. Каралис*, Д. «К 250-летию откроем всё»: [Беседа с М. Пиотровским] // Литературная газета. — 2014. — 19 февраля. — № 7 (6450). (руск.) 3. ↑ В Петербурге отмечают День эрмитажного кота (руск.) 4. ↑ Эрмитажные домовые оставили 1600 записей в «Книге учёта музейных котов» (руск.) 5. ↑ Музей кошки в Петербурге восстанавливает родословную кота Петра Великого (руск.) 6. ↑ *Соколов-Митрич, Д.* «Мяу» особого назначения // Русский репортёр. — 23 сентября 2008. — № 36 (66). Архівавана 13 лютага 2020. (руск.) 7. ↑ День Эрмитажного кота. Музеи России (24 мая 2014). — Российская сеть культурного наследия. (руск.) 8. ↑ Чернышёв, С. Хранители национальных сокровищ: Коты Эрмитажа охраняют культурное наследие России // Российские вести : газета. — М. 2012. — 25—31 июля. — № (21) 2096. (руск.) 9. ↑ Хвостатые герои. От грызунов блокадный Ленинград спасли кошки // Аргументы и факты : газета. — 2014. — 28 февраля. (руск.) 10. ↑ *Зорина, А.* «Эрмитажные коты» // Секретные материалы 20 века : журнал. — 2011. — № 13 (166). (руск.) Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт Эрмітажных катоў (руск.) * Англамоўны блог пра эрмітажных катоў Архівавана 4 ліпеня 2012. (англ.) | ⛭Дзяржаўны Эрмітаж | | --- | | Будынкі | * Вялікі Эрмітаж * Новы Эрмітаж * Малы Эрмітаж і Вісячы сад * Запасны дом Зімняга палаца * Меншыкаўскі палац * Зімні палац * Прыдворны сабор Спасу Нерукатворнага * Старая Дзярэўня * Эрмітажны гараж * Эрмітажны тэатр | | Філіялы | * Эрмітаж на Амстэле * Эрмітаж-Выбарг * Эрмітаж-Казань | | Іншае | * Экспанаты Эрмітажа * Дварцовая плошча * Аркестр Дзяржаўнага Эрмітажа * Эрмітаж 20/21 * Эрмітажныя каты |

**Сцыфоідныя** (*Scyphozoa*) — клас кішачнаполасцевых жывёл. Вядомы з ніжняга кембрыю. Падзяляюцца на 5 атрадаў: дыскамедузы, каранаты, караняротыя медузы, кубамедузы, стаўрамедузы; каля 200 відаў. Пашыраны ва ўсіх морах, пераважна ў трапічных. Найбольш вядомыя аўрэлія, або вушастая медуза, каранярот, або рызастома, ядомая рапілема і інш. Памеры ад 1—3 мм (паліпы) да 2,3 м (медузы). Жыццёвы цыкл з чаргаваннем пакаленняў. Палавое пакаленне — медузы (сцыфамедузы). Лічынкі медуз (планулы) асядаюць на субстрат і ператвараюцца ў паліпы (сцыфастомы) — бясполае пакаленне. Папярочным дзяленнем паліп утварае маладых медуз. Жыгучыя клеткі некаторых сцыфоідных выклікаюць моцныя апёкі. Ёсць ядомыя. Літаратура ---------- * Сцыфоідныя // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15).

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Бельскі сельсавет. **Бе́льскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Дрыбінскага раёна Магілёўскай вобласці. Цэнтр — вёска Кішчыцы. Утвораны 20 жніўня 1924 года ў складзе Дрыбінскага раёна Аршанскай акругі БССР. Цэнтр — вёска Бельск. Пасля скасавання акруговай сістэмы 26 ліпеня 1930 года ў Дрыбінскім раёне БССР, з 8 ліпеня 1931 года — у Горацкім раёне. У 1931 годзе цэнтр сельсавета перанесены ў вёску Кішчыцы. З 12 лютага 1935 года ў складзе адноўленага Дрыбінскага раёна БССР, з 20 лютага 1938 года — Магілёўскай вобласці. 16 верасня 1959 года сельсавет скасаваны, яго тэрыторыя далучана да Любіжскага сельсавета Горацкага раёна (3 населеныя пункты: Белая, Засценкі Белыя і Рабкі) і Чэрнеўскага сельсавета Шклоўскага раёна (4 населеныя пункты (Васільеўка, Галабурды, Зямцы і Кішчыцы). На момант скасавання ў склад сельсавета ўваходзілі 7 населеных пунктаў. Зноскі ------ 1. ↑ Указ Прэзідыума Вярхоўнага Савета БССР Аб скасаванні Дрыбінскага, Круглянскага і Чэрыкаўскага раёнаў Магілёўскай вобласці ад 16 верасня 1959 г. // Збор законаў, указаў Прэзідыума Вярхоўнага Савета Беларускай ССР, пастаноў і распараджэнняў Савета Міністраў Беларускай ССР. — 1959, № 12. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

**Глазет** (фр.: glacé — «бліскучы») — разнавіднасць парчы, тканіна з шаўковай асновай і металічным утком срэбнага колеру. Глазет ткалі гладкім і ўзорыстым, расшывалі каляровымі шаўкамі. Дарагі глазет выпускалі з сапраўднай срэбнай ніткай — расплясканым дротам. Пазней для асновы выкарыстоўвалі таксама баваўняную і ваўняную нітку. За кошт розных колераў ніткі асновы, якая праглядалася на згінах, глазет быў не толькі срэбным, але і іншых адценняў: белага, блакітнага, зялёнага, бэзавага. У «Страшнай ночы» ў А. П. Чэхава глазет ружовы. У XVIII стагоддзі ў Расіі парадную вопратку з глазету насілі як мужчыны, так і жанчыны. У «Капітанскай дачцэ  (руск.) (бел.» А. С. Пушкіна ў глазетавым кафтане выступае дырэктар мытні, румяны дзядок. Да XIX стагоддзя ў Расіі канчаткова наладзілі вытворчасць глазету і іншых парчовых тканін, прычым рускія парчы маглі смела канкураваць са знакамітай Ліёнскай вытворчасцю, але сам глазет да гэтага часу ўжо заставаўся запатрабаваным толькі ў праваслаўнай царквы і літургічным уборы святароў. Для гэтых мэтаў глазет выконваўся ў тэхніцы вышыўкі і «брака́», а суцэльнаметалічны ўток змяніла фольга на ніткавай аснове, якая імітуе яго. З такога глазету прыватныя асобы і манастыры заказвалі паднашэнні (дары) для царквы: рызы  (руск.) (бел. для духавенства, разнастайныя аеры, заслоны і надмагільныя пакровы. Зноскі ------ 1. ↑ Лазука, Барыс Андрэевіч. Слуцкія паясы і еўрапейскі тэкстыль XVIII стагоддзя. Малы лексікон / Б. А. Лазука; [фота: Б. А. Лазука, М. П. Мельнікаў]. ― Мінск : Беларусь, 2015. — 170, [2] с. : каляр. іл. партр. ; 30 см. Фактычная дата выхаду ў свет ― 2014. ― Бібліяграфія: с. 170―171. 2. ↑ Глазет // Толковый словарь живого великорусского языка  (руск.) (бел. / авт.-сост. В. И. Даль. — 2-е изд.. — СПб.: Типография М. О. Вольфа, 1880—1882. 3. ↑ Розовая ксандрейка и драдедамовый платок, 1989 4. ↑ Р. М. Кирсанова, 1995 Літаратура ---------- * Андреева Р. П. Глазет // Энциклопедия моды. — СПб.: Издательство «Литера», 1997. — С. 146. — ISBN 5-86617-030-2. * Беловинский Л. В. Глазет // Иллюстрированный энциклопедический историко-бытовой словарь русского народа. XVIII — начало XIX в. / под ред. Н. Ерёминой. — М.: Эксмо, 2007. — С. 128. — 784 с. — 5000 экз. — ISBN 978-5-699-24458-4. * Кирсанова Р. М. Гродетур // Костюм в русской художественной культуре 18 — первой половины 20 вв.: Опыт энциклопедии / под ред. Т. Г. Морозовой, В. Д. Синюкова. — М.: Большая Российская энциклопедия, 1995. — С. 86. — 383 с.: ил. с. — 50 000 экз. — ISBN 5-85270-144-0. * Кирсанова Р. М. Глазет // Розовая ксандрейка и драдедамовый платок: Костюм — вещь и образ в русской литературе XIX в. / под ред. Э. Б. Кузьминой. — М.: Книга, 1989. — С. 69. — 286 с. — 55 000 экз. — ISBN 5-212-00130-7. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая савецкая (1 выд.) · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона |

Асноўны артыкул: **Анамальная гарачыня ў свеце (2023)** Паведамленне NWS аб гарачыні ў Пуэрта-Рыка. У чэрвені 2023 года над Карыбскім рэгіёнам утварылася анамальная гарачыня, якая прынесла гістарычна высокія тэмпературы і пабіла шматлікія рэкорды. Заглухлая сістэма высокага ціску на ўсход ад Пуэрта-Рыка ўтварыла цеплавы купал, у той час як пыл з Сахары стрымліваў утварэнне аблокаў. Найбольш складаная сітуацыя склалася ў паўночнай частцы вострава. 6 чэрвеня ўстаноўлены некалькі тэмпературных рэкордаў, у тым ліку ў Сан-Хуане — 95°F (35°C). У некаторых рэгіёнах назіралася тэмпература ў 110°F (38°C). Галоўны рэкорд належыць гораду Дарада, дзе паведамлялася пра адзнаку ў 125°F (51°C). На бліжэйшых да Пуэрта-Рыка астравах таксама назіралася анамальная гарачыня: на Саба быў зафіксаваны рэкорд у 92°F (33°C), а на Арубе — 95,5°F (35°C). З-за выхаду са строю электрастанцыі 6 чэрвеня на востраве адбылося адключэнне электраэнергіі, якое закранула больш за 100 000 чалавек. У адказ Luma Energy, кампанія, адказная за размеркаванне і перадачу электраэнергіі ў Пуэрта-Рыка, заклікала кліентаў эканоміць энергію. Да наступнага дня сітуацыя з электрычнасцю нармалізавана. Метэаролагі назвалі гарачыню беспрэцэдэнтнай. Асноўнай прычынай анамаліі названа змяненне клімату. Заўвагі ------- 1. 1 2 3 Historic heat is roasting Puerto Rico, where it feels like 125 degrees **(нявызн.)**, *The Washington Post* . 2. 1 2 125 degrees? Puerto Rico faces 'dangerous situation' with record (англ.). *NBC News* (7 чэрвеня 2023). Праверана 9 чэрвеня 2023. 3. 1 2 Sengupta, Somini. Record Pollution and Heat Herald a Season of Climate Extremes(англ.)  **(нявызн.)**?, *The New York Times* (8 чэрвеня 2023).

**Нарвежская лютэранская царква (НЛЦ), Царква Нарвегіі (ЦН)** (букмал: Den norske kirke, нюнорск Den norske kyrkja, пн.-саамск.: Norgga girku, пд.-саамск.: Nöörjen gærhkoe) — найбуйнейшая рэлігійная суполка ў Нарвегіі, адносіцца да пратэстанцкай канфесіі лютэранскага толку. Абшчына стала набыла статус дзяржаўнай у Нарвегіі пасля расколу большасці дацка-нарвежскага рыма-каталіцкага духавенства з Каталіцкай Царквой, а кароль Дацка-нарвежскай уніі стаў кіраўніком нарвежскай і дацкай хрысціянскай абшчыны з 1537 года. Гістарычна царква была адным з галоўных інструментаў каралеўскай улады і афіцыйнай улады, а таксама важнай часткай дзяржаўнага кіравання; мясцовае самакіраванне грунтавалася на прыходах са значнай афіцыйнай адказнасцю, якую нёс пастар. З даты ўтварэння і да 1814 года, Нарвежская лютэранская царква фактычна была часткай Дацкай лютэранскай царквы. У ХІХ і ХХ стагоддзях яна паступова саступіла большасць адміністрацыйных функцый свецкай уладзе. Сучасная канстытуцыя Нарвегіі апісвае абшчыну як «народную царкву» краіны і патрабуе, каб кароль Нарвегіі быў яе сябрам. Гэта, безумоўна, самая вялікая рэлігійная арганізацыя ў Нарвегіі; да сярэдзіны ХІХ стагоддзя, дзяржаўная НЛЦ мела амаль поўную манаполію на рэлігію ў Нарвегіі. Гэта была адзіная законная рэлігійная арганізацыя ў Нарвегіі, сяброўства ў якой было абавязковым для кожнага подданага каралеўства, і нікому, акрамя пастараў дзяржаўнай царквы, не дазвалялася склікаць рэлігійныя сходы. Пасля прыняцця Закона «Аб раскольніках» 1845 года, дзяржаўная царква захавала сваё юрыдычна прывілеяванае становішча, у той час як рэлігійным суполкам меншасцей, такім як каталікі, было дазволена заставацца ў Нарвегіі і па закону называцца «раскольнікамі». Царкоўныя служачыя былі дзяржаўнымі службоўцамі з часоў расколу з Рымам да 2017 года, калі абшчына стала юрыдычнай асобай, асобнай ад дзяржаўнай адміністрацыі. Нарвежская лютэранская царква канкрэтна згадваецца ў канстытуцыі 1814 года і падпадае пад дзеянне закона «Аб царкве». Па закону, камуны абавязаны падтрымліваць дзейнасць прыходаў і ўтрымліваць культавыя будынкі і двары. Іншыя рэлігійныя абшчыны маюць права на той жа ўзровень дзяржаўных субсідый, што і НЛЦ. Сёння Нарвегія з’яўляецца адной з 9 краін Еўропы (і адна з 4 (не ўлічваючы Андору) краін у Еўропе, дзе кіраўнік дзяржавы адначасова з’яўляецца кіраўніком царквы), дзе няма падзелу дзяржавы і царквы і такім чынам, Нарвегія не з’яўляецца свецкай дзяржавай, хаця фармальна з 2017 года ролю манарха замяніў епіскап-прэсэс і рэлігія аддзялілася ад дзяржавы. Па стане на 2015 год, Нарвежская лютэранская царква налічвала каля 1200 пастараў, сярод якіх каля 25 % — жанчыны (жанчын пачалі ставіць у пастары з 1961 года), 11 дыяцэзій, 106 пробстваў (дэканатаў), каля 1600 цэркваў і капліц і каля 1200 дзеючых прыходаў. Прававая аснова --------------- Некалькі канстытуцыйных палажэнняў згадваюць або ўступаюць у сілу для нарвежскіх лютэран. Найбольш важным з’яўляецца 16 раздзел канстытуцыі, у якім гаворыцца: «Царква Нарвегіі, Евангеліцка-лютэранская царква, застаецца нацыянальнай царквой Нарвегіі і падтрымліваецца дзяржавай». Абшчына дадаткова рэгулюецца некалькімі законамі, дзе закон «Аб нарвежскай царкве» з’яўляецца найбольш цэнтральным. У адпаведнасці з 1 раздзелам, мэтай з’яўляецца «стварэнне ўмоў для актыўнага ўдзелу і пастаяннага абнаўлення Евангеліцка-лютэранскай царквы ў Нарвегіі». Закон рэгулюе, сярод іншага, сяброўства, адміністрацыйныя органы царквы на мясцовым, рэгіянальным і цэнтральным узроўнях, маёмасныя адносіны і кіраванне царкоўнымі будынкамі і шмат іншага. Арганізацыя ----------- ### Правілы сяброўства і прыналежнасці Сяброўства ў Нарвежскай лютэранскай царкве юрыдычна звязана з хрышчэннем у адпаведнасці з § 3 «Закона аб царкве» 1996 года. Каб быць сябрам нарвежскай лютэранскай абшчыны, чалавек павінен быць ахрышчаны і, альбо пражываць у Нарвегіі, альбо быць подданым Нарвегіі, якія пражываюць за мяжой. Асобы, ахрышчаныя ў іншай лютэранскай абшчыне ці ў іншай хрысціянскай канфесіі, могуць стаць сябрамі нарвежскай царкоўнай абшчыны пасля залічэння. Нельга быць адначасова сябрам НЛЦ і іншай канфесіі. Дзеці залічваюцца ў Нарвежскую лютэранскую царкву з нараджэння, калі абодва бацькі з’яўляюцца сябрамі або калі адзін з бацькоў з’яўляецца сябрам і не пазначана, што дзіця не павінен лічыцца прадстаўніком іншай супольнасці. Калі дзіця дасягае 18-гадовага ўзросту без хрышчэння, яно больш не абавязана належаць да нарвежскай лютэранскай царкоўнай абшчыны. Дзеці, якія належаць да нарвежскіх лютэран, але не ахрышчаныя, уключаюцца ў рэестр сябраў НЛЦ як тыя, хто ёй прыналежаць, але не тыя, хто з’яўляюцца яе сябрамі. Сябры царкоўнай абшчыны, якія пражываюць у Нарвегіі, належаць да прыходу, які тэрытарыяльна належыць месцу, дзе подданы пражывае. Усе дарослыя ахрышчаныя сябры абшчыны маюць права голасу і маюць права ўдзельнічаць у царкоўных выбарах. Узрост для галасавання складае 15 гадоў, з 2011 года — 18 гадоў (2011). У асаблівых выпадках можа быць пададзена заява аб перадачы права голасу і права на ўдзел у выбарах у іншы прыход. Залічэнне і ўваход у нарвежскае лютэранства ажыццяўляюцца шляхам асабістага кантакту з мясцовым прыхадским офісам (царкоўным бухгалтарам) па месцы жыхарства. 15 жніўня 2016 года было запушчана электроннае рашэнне для праверкі членства і рэгістрацыі або вываду сродкаў. Гэта рашэнне прывяло да таго, што большасць аперацый уводу і вываду сродкаў зараз адбываецца менавіта такім чынам. Асоба, якая рэгіструецца ў нарвежскай лютэранскай абшчыне, або выходзіць з яе, павінна быць ахрышчана і павінна даць інфармацыю пра імя і месца жыхарства, Нацыянальны ідэнтыфікацыйны нумар, месца хрышчэння і дату, калі дастасавальна, а таксама імя і нацыянальны ідэнтыфікацыйны нумар усіх дзяцей ва ўзросце да 15 гадоў, якія суправаджаюць аднаго з бацькоў. Залічэнне і выхад з лютэранскай абшчыны Нарвегіі рэгулюецца «Законам аб царкве» § 3 і правіламі аб залічэнні ў Нарвежскую лютэранскую царкоўную абшчыну і выхадзе з яе (4 студзеня 2006 года). Калі ў 1998 годзе быў створаны цэнтральны царкоўны рэестр, нацыянальны рэестр выкарыстоўваўся ў якасці асновы для рэестра сябраў абшчыны ў Нарвегіі. Пасля пратэстаў, 75 000 сябраў былі выдаленыя пасля крыжаванай праверкі спісаў сябраў у іншых рэлігійных і рэлігійных супольнасцях. Пазіцыя нарвежскай лютэранскай царкоўнай абшчыны заключаецца ў тым, што «менавіта хрышчэнне дае сяброўства ў царкве». ### Царкоўныя прыходы Нарвежская лютэранская царква мае геаграфічна спецыфічную канцэпцыю царкоўнасці і складаецца з прыхадскіх цэркваў. Акрамя гэтай базавай структуры, ёсць некаторыя выключэнні: глухія цэрквы (прыходы, дзе адбываюцца службы для глухіх) геаграфічна не размежаваны. Тое ж самае адносіцца і да саамскай суполцы ў паўднёвай саамскай моўнай зоне. У НЛЦ таксама праходзяць судовыя працэсы з так званымі выбарчымі цэрквамі, дзе сябрам абшчыны прадастаўляецца магчымасць сфармаваць «асабісты прыход» (гарадская царква Санднэсе). * Прыход (нарв.: Sogn). Нарвежская лютэранская царква падзелена прыкладна на 1280 согнаў або прыходаў. Прыход уяўляе сабой геаграфічна падзеленую царкву. Сябры абшчыны ў межах абмежаванай геаграфічнай зоны звычайна наведваюць прыход. Прыход мае асобнае судовае памяшканне і звычайна валодае мясцовай царквой. Прыход прадстаўлены двума выбарнымі органамі: прыхадскім саветам для асобнага прыходу і царкоўным саветам, які звычайна ўяўляе прыход у межах муніцыпалітэта. Акрамя таго, на прыходзе праводзіцца агульны сход сябраў абшчыны, прыхадскі сход. Побач з 1274 (у адпаведнасці з 1 студзеня 2011) геаграфічныя прыходы існуе 5 цэркваў для глухіх, 1 царква саамаў у раёне, дзе гавораць на саамскай мове, і 1 выбарчая царква. * Прыхадскі савет (нарв.: Menighetsråd). З’яўляецца выбарным органам для аднаго прыходу і складаецца з 4-10 абраных сталых сябраў, пяці намеснікаў і аднаго пастара. Прыхадскі савет адказвае за хрысціянскую дзейнасць на прыходзе, рэлігійную адукацыю, дыяканію і царкоўную музыку. Прыхадскі савет таксама адказвае за арэнду царквы, размеркаванне царкоўных ахвярапрынашэнняў (прыхадскія саветы былі ўведзеныя ў 1920 годзе). Прыхадскія саветы абіраюцца кожныя чатыры гады. Яўка выбаршчыкаў на выбарах у прыхадскі савет 2011 года склала 13,43 % па ўсёй краіне. * Царкоўны сабор (нарв.: Menighetsmøte). Быў ўведзены ў 1873 годзе. На сходзе абшчыны разгледжаюцца такія важныя пытанні, як увядзенне новых богаслужбаў і зборніка гімнаў, будаўніцтва і, магчыма, закрыццё царквы, могілак, сумеснае выкарыстанне, зліццё або іншыя змены межаў прыхода. Усе, хто мае права голасу, сябры нарвежскай лютэранскай царкоўнай абшчыны, якія пражываюць на прыходзе, маюць права голасу на прыхадскім сходзе. * Царкоўны савет (нарв.: Kirkelig fellesråd). З’яўляецца органам для прыходаў у кожным муніцыпалітэце. Царкоўны савет адказвае за фінансавыя і адміністрацыйныя задачы ад імя прыходаў. Савет складаецца з 1-2 сябраў кожнага прыхадскога савета, пастара і прадстаўніка муніцыпалітэта. У муніцыпалітэтах, дзе ёсць толькі адзін прыход, задачы агульнага савета вырашаюцца прыхадскім саветам, прызначаным прадстаўніком муніцыпалітэта. Ва ўсіх царкоўных саветах ёсць генеральны кіраўнік (царкоўны апякун). У некаторых месцах быў створаны сумесны савет, у які ўваходзяць больш аднаго муніцыпалітэта. * Прыхадскі пастар (нарв.: Soknepresten). Узначальвае пастарства на прыходзе і мае месца ў прыхадскім савеце. ### Епархія-дэканат Нарвежская лютэранская царква з’яўляецца епіскапальна-сінадальнай царкоўнай абшчынай і падзелена на 11 епархій і, з 2 кастрычніка 2011 года — з’яўляецца зонай назірання за епархіямі з боку епіскапаў (Нідараскі пробашчы кафедры ў цэнтры ў Тронхейме). * Епархіяльны савет (нарв.: Bispedømmeråd) былі ўведзеныя ў 1933 годзе. Сёння епархіяльны савет складаецца з епіскапа, 7 сябраў царкоўнай абшчыны, 1 пастара і 1 епіскапа. У епархіі Осла таксама ёсць прадстаўнік глухіх цэркваў. У епархіях Нідараса, Паўднёвага Галаленда і Паўночнага Галаленда ёсць прадстаўнік саамскай царкоўнай абшчыны, паўднёвыя саамы, лулесаамы або паўночныя саамы, адпаведна. Прадстаўнікі абіраюцца часткова шляхам прамых выбараў, часткова шляхам ускосных выбараў сябраў прыхадскога савета ў епархіі. Пастар абіраецца пастарамі дыяцэзіі і сярод пастары, якія з’яўляюцца публічным царкоўным пастарствам. Царкоўныя служачыя абіраюцца іншымі царкоўнымі службоўцамі дыяцэзіі, якія займаюць больш чым на 40 % пасад. У 2011 годзе яўка выбаршчыкаў на прамых выбарах сябраў епархіяльнага савета склала 10,59 % па ўсёй краіне. Епархіяльны савет наймае пастараў у епархіі і нясе бюджэтную адказнасць за пастарства. Сябры епархіяльнага савета таксама з’яўляюцца дэлегатамі савета. * Епіскап (нарв.: Biskop). Кожную епархію ўзначальвае епіскап. Акрамя таго, Нарвежская лютэранская царква з 2 кастрычніка 2011 года мае сталага вядучага епіскапа-прэсэса з рэзідэнцыяй у Нідарасе (Тронхейм). Епіскап кіруе сходамі і супрацоўнікамі рэлігійнай абшчыны ў дыяцэзіі (пастар, катэхізатар, дыякан, кантар) і іншымі пасадамі. Епіскап узначальвае пастараў у епархіі. Епіскап нясе адказнасць за вучэнне лютэранскай царкоўнай абшчыны і за яе адзінства. * Епархіяльны дырэктар (нарв.: Stiftsdirektøren) з’яўляецца генеральным дырэктарам епархіяльнай адміністрацыі. * Пробства (дэканат/благачынне) (нарв.: Prosti) — гэта вобласць кіравання пастарскім служэннем. Існуе 107 дэканатаў (2011). Усе пробствы геаграфічна акрэслены, за выключэннем глухога пробства, якое ўключае глухія цэрквы ў Нарвегіі. * Пробашч (нарв.: Prosten) узначальвае пастарскае служэнне ў пробстве. **Дыяцэзіі згадваюцца ў адпаведнасці з гістарычным рангам першых пяці епархій, у залежнасці ад узросту:** Епархіі Нарвежскай лютэранскай царквы Епіскапы Нарвежскай лютэранскай царквы ў сакавіку 2007 года. На заднем плане, злева направа: Тур Ёргенсэн, Од Бундэвік, Фін Вагле, Эрнст Одвар Бослан, Пер Оскар Хьёлас, Уле Крысціян Квармэ. На пярэднім плане, злева направа: Улаў Шэвеслан, Лайла Рыксасэн Даль, Хельга Хёўглан Бюфугліен, Сальвейг Фіске, Уле Хагесэтэр. | Дыяцэзія | Кафедра | Фюльке | Заўвагі | | --- | --- | --- | --- | | Осло | Осла | Осла, камуны Аскер и Берум (фюльке Акерсхус) | Епіскап Осла адказвае таксама за прыходы для глухіх і вайсковыя прыходы (корпус капеланаў). Епіскап — Кары Вейтэберг (2021) | | Борг | Фрэдрыкстад | Акерсхус (за выключэннем Аскера и Бэрума), Эстфал | Епіскап — Атле Замэрфельт (2021) | | Хамар | Хамар | Оплан, Хедмарк | Епіскап — Сальвейг Фіске (2021) | | Тунсберг | Цёнсберг | Бускеруд, Вестфал | Епіскап — Пэр Арнэ Даль (2021) | | Агдэр і Тэлемарк | Крысціянсан | Вест-Агдэр, Тэлемарк, Эўст-Агдэр | Епіскап — Стэйн Рэйнердсэн (2021) | | Ставангер | Ставангер | Ругалан | Епіскап — Івар Браўт (2021) | | Бьёргвін | Берген | Согн-ог-Ф’юранэ, Хордалан | Епіскап Бьёргвіна таксама адказвае за працу Нарвежскай лютэранскай царквы за мяжой («царква маракоў»). Епіскап — Хальвар Нордхаўг (2021) | | Мёрэ | Моле | Мёрэ-ог-Румсдал | Епіскап — Інгеборг Мітцёмэ (2021) | | Нідарас | Тронхейм | Нур-Трондэлаг, Сёр-Трондэлаг | Епіскап — Хельга Хёўглан (2021). Нідараскае пробства з цэнтрам у Тронхейме. З 2 кастрычніка 2011 года з’яўляецца вобласцю назірання за епархіяй, у той час як епіскап Надараса нясе наглядную адказнасць за астатнюю частку епархіі. Дыяцэзія акругі Трондэлаг. Епіскапы: епіскап-прэсэс Надараса Хельга Хёўглан Бюфугліен, епіскап Нідараса Херборг Фінсэт. | | Сёр-Халугалан | Будзё | Нурлан | Епіскап — Ан-Хелен Фьельдстат Юснэс (2021) | | Нур-Холугаланн | Тромсё | Тромс, Фінмарк, Шпіцберген | Епіскап — Олаф Ойгарт (2021) | ### Нацыянальны ўзровень Царква Бака ў Эўрлане, Согн Царква Фёрдэ, Фёрдэ * Сабор (нарв.: Kirkemøtet) з’яўляецца вышэйшым выбарным органам абшчыны (заснаваны ў 1984 годзе), у якім удзельнічаюць усе епархіяльныя саветы і епіскапы, у дадатак да кіраўнікоў саамскага царкоўнага савета і міжцаркоўнага савета. * Савет цэркваў (нарв.: Kirkerådet) (створаны ў 1969 годзе, перагледжаны ў 1984 годзе) з’яўляецца падрыхтоўчым органам для савета і выканаўчым органам у перыяд паміж пасяджэннямі савета. * Епіскапскі сабор (нарв.: Bispemøtet) складаецца з усіх 12 епіскапаў. Сход не можа звязваць асобнага епіскапа, але «працуе для каардынацыі задач, якія ў адпаведнасці з дзеючымі правіламі належаць епіскапам» (рэгламент епіскапскага сходу, усталяваны 6 чэрвеня 1997 года). Епіскапскі сход праводзіцца тры разы на год і праходзіць пад старшынствам прэсэсаў. Прэсэс з’яўляецца прадстаўніком епіскапа ў царкоўным савеце. * Царкоўны савет саамаў (нарв.: Samisk kirkeråd) (заснаваны ў 1992 годзе) працуе над забеспячэннем служэння на саамскай мове і забеспячэннем павагі саамскіх традыцый. * Міжцаркоўны савет (нарв.: Mellomkirkelig råd) адказвае за кантакты з лютэранамі ў іншых краінах і міжнароднымі арганізацыямі, а таксама за экуменічныя і міжрэлігійныя кантакты ў Нарвегіі. * Навучальны камітэт (нарв.: Den norske kirkes lærenemnd) (створаны ў 1988 годзе) з’яўляецца незалежным экспертным органам, які па запыце займаецца пытаннямі дактрыны. У школе налічваецца ў агульнай складанасці 20 сябраў. * Царкоўнае партнёрства (нарв.: Kirkepartner) (заснавана ў 2013 годзе) як сумесная кампанія падраздзяленняў Нарвежскай лютэранскай царквы для прадастаўлення сумесных паслуг. #### Іншыя камітэты і выбарчыя органы * Камітэт па справах моладзі (нарв.: Utvalg for ungdomsspørsmål) пры царкоўным савеце. * Моладзевы сабор (нарв.: Ungdommens kirkemøte) (упершыню ў 1993 годзе) з’яўляецца кансультатыўным органам, які забяспечвае, каб моладзь у царкоўнай абшчыне выказвала свае погляды. Тут, акрамя дэлегатаў ад розных моладзевых епархіяльных саветаў, сустракаюцца прадстаўнікі дзіцячых і моладзевых арганізацый, звязаных з НЛЦ. У епархіях таксама існуюць моладзевыя саветы і моладзевыя камітэты. * Камітэт па набажэнствах (нарв.: Nemnd for gudstjenestliv). * Тэалагічны трыбунал (нарв.: Teologisk nemnd) пры царкоўным савеце. * Камітэт па міжнародных справах (нарв.: Komiteen for internasjonale spørsmål) пры міжцаркоўным савеце. * Багаслоўская камісія (нарв.: Den norske kirkes lærenemnd) адказвае за пытанні веравучэння. У яе працы ўдзельнічае 20 сябраў. ### Саамскае царкоўнае жыццё і глухія цэрквы Саамскае царкоўнае жыццё. Саамскі царкоўны савет нясе нацыянальную адказнасць за царкоўнае жыццё саамаў. У трох самых паўночных епархіях ён абіраецца прадстаўніком саамскай суполкі ў епархіяльным савеце. Епархія Нідараса нясе асаблівую адказнасць за царкоўнае жыццё саамаў. Стратэгічны план на 2011 савет пастанавіў: Біблія, набажэнствы, псалмы і вывучэнне саамскіх моў з’яўляюцца прыярытэтнымі абласцямі ў царкоўным жыцці саамаў. Саамскі царкоўны савет удзельнічае ад імя Нарвежскай лютэранскай царквы. Цэрквы глухіх клапоціцца аб працы Нарвежскай лютэранскай царквы для глухіх і слаба чуючых. Глухая царква арганізавана з 5 глухіх прыходаў, якія разам ахопліваюць усю краіну. Пастары для глухіх арганізаваны ў асобную суполку, у той час як гэтыя прыходы арганізаваны ў агульны савет глухіх цэркваў. Глухія цэрквы маюць прадстаўніка ў епархіяльным савеце Осла. ### Дзяржаўны царкоўны савет * Пасля папраўкі 21 мая 2012 года больш не праводзіцца дзяржаўны царкоўны савет, і пасля гэтага для служыцеляў не патрабуецца сяброўства ў нарвежскай лютэранскай суполцы. Дзяржава цяпер з’яўляецца па-заканфесійнай (за выключэннем манарха Нарвегіі), і для НЛЦ гэта азначае, у першую чаргу, што епіскапы і пастары больш не прызначаюцца урадам (царкоўным саветам), а ўласнымі органамі царквы (царкоўным саветам і епархіяльнымі саветам). З новым тэкстам канстытуцыі ў дзяржаве больш не будзе «дзяржаўнай рэлігіі», і да нарвежскай лютэранскай царкоўнай абшчыны і іншых рэлігійных і канфесійных суполак будуць ставіцца аднолькава. НЛЦ па-ранейшаму будзе знаходзіцца ў адмысловым становішчы, паколькі яна «застаецца народнай царквой Нарвегіі і падтрымліваецца дзяржавай» (артыкул 16 канстытуцыі). * Міністэрства. Кіраванне справамі царкоўнай абшчыны дэлегавана Міністэрству дзяржаўнага кіравання, рэформаў і царкоўных спраў (з 1814 па 1989 год існавала асобнае Міністэрства царквы і адукацыі, часта званае Міністэрствам па справах царквы). * Уплыў Стортынга ў царкоўных справах ажыццяўляецца пасродкам прадастаўлення паўнамоцтваў і з дапамогай заканадаўства (Закон аб царкве). * Фонд інфармацыйных сістэм (OVF) з’яўляецца дзяржаўнай нарвежскай установай, якая кіруе маёмасцю і капіталам вікарыя ў выніку распараджэння гэтай маёмасцю ў адпаведнасці з § 116 канстытуцыі і «Законам аб фондзе інфармацыйных сістэм». Фонд падпарадкоўваецца Міністэрству культуры і пераследуе найважнейшыя інтарэсы Нарвежскай лютэранскай царквы. ### Маёмасныя адносіны «Закон аб царкве» 1897 года пацвердзіў, што нават будынак царквы належыць НЛЦ, за выключэннем некаторых музейных цэркваў і будынкаў, якія належаць Асацыяцыі культурнай спадчыны. Могілкі маюць тую ж ўласнасць, што і будынак. Асобны муніцыпалітэт звычайна адказвае за тэхнічную эксплуатацыю і фінансаванне царкоўных будынкаў і могілак, звязаных з Нарвежскай лютэранскай царквой, у той час як нагляд і кіраванне (пасля 1996 года) ўскладзены на ўласныя органы царквы і генеральнага мэнэджара (царкоўную ахову). Нарвежскі ўрад практычна не валодае царкоўнымі будынкамі, за выключэннем царквы замка Акерсхус і царквы на Шпіцбергене. Сабор Ниідараса таксама можна лічыць дзяржаўнай уласнасцю, паколькі рэстаўрацыйныя працы з 1869 года фінансаваліся непасрэдна з дзяржаўнага бюджэту. Гісторыя -------- ### Пераход да лютэранства Кароль Крысціян ІІІ, першы дацкі і нарвежскі пратэстанцкі кароль Лютэранства прыйшло ў Данію-Нарвегію ў 1536—1537 гадах. Гэта адбылося ў выніку прыняцця каралём Крысціянам III лютэранства. У 1537 годзе ён прымусіў усё рыма-каталіцкае духавенства аніі-Нарвегіі перайсці ў лютэранства, а тых, хто адмаўляўся гэта рабіць, пераследвалі (за некаторымі выключэннямі). Такім чынам новаўтвораная Нарвежская лютэранская царква стала афіцыйнай рэлігіяй каралеўства. Каталіцкія багаслужбы былі забаронены, але манахам у каталіцкіх манастырах дазвалялася працягваць закрытае служэнне, як і раней. Манастырам не дазвалялася прымаць новых кандыдатаў, таму ў рэшце рэшт яны апусцелі. Вядома, што ў некаторых месцах у Рагалане і Хордалане ў 1550-х гадах з’явіліся новыя каталіцкія святары, а таксама былі больш арганізаваныя суполкі Каталіцкай Царквы, у рамках контррэфармацыі. Драўляная царква ва Урнесе Рыма-каталіцкая архіепархія Нідароса была скасаваная, а епіскапы замененыя лютэранскімі суперінтэндантамі, таму афіцыйная Рыма-Каталіцкая Царква стала лютэранскай за адносна кароткі час. Сярод насельніцтва ў цэлым прайшло шмат часу, перш чым лютэранства стала дамінуючай формай веры. Людзі не былі падрыхтаваны да такіх змен, улічваючы, што ніхто а ні якай катэхізацыі не праводзіў. Таму каталіцкія звычаі заставаліся жывымі доўгі час — у некаторых месцах аж да XIX стагоддзя, а некаторыя вернікі нават да гэтага часу умалі, што ніякага расколу не было і яны як былі ў Царкве, так і засталіся. Адным з прыкладаў з’яўляецца драўляная царква ў Ролдале, дзе практычна да сярэдзіны ХІХ стагоддзя заставаліся распяцці, іконы і нават праводзіліся багаслужбы ў гонар гэтых ікон (сёння таксама лютэранская суполка дазволіла каталікам рабіць у гэтую царкву паломніцтва). Больш за палову ўсёй зямлі ў Нарвегіі былі царкоўнымі землямі, калі ў краіну прыйшло лютэранства. Гэта было закладзена дзяржавай, а пазней асноўная частка была прададзеная буржуазіі. З-за пераходу Даніі-Нарвегіі да лютэранства, кароль змог атрымаць усю ўладу над царквой. Царкоўная абшчына не мела незалежнай ўлады і была часткай ўрада дзяржавы, такім чынам, сярод хрысціян Нарвегіі, духоўная ўлада Папы і епіскапаў замянілася на абсалютную ўладу свецкага кіраўніка дзяржавы. Па царкоўнаму ардананс 1537 года, ўсталёўвалася адрозненне паміж царкоўным указам і ўказам караля. Царкоўная абшчына нясе адказнасць за пропаведзь слова Божага і здзяйсненне абрадаў, у той час як кароль нясе адказнасць за стварэнне рамак і меж для гэтага. Кароль разглядаў прыняцце законаў аб царкоўнай дзейнасці як сваю місію, якая па-ранейшаму ўжываецца ў нарвежскім заканадаўстве. ### Пасля пераходу Канстытуцыйны збор у Эйдсволе У выніку распаўсюджання лютэранства, ўлада над царквой ўсё часцей пераходзіла да караля. Гэта скончылася увядзеннем абсалютнай манархіі ў 1660 годзе. На працягу наступных двухсот гадоў царкоўнай абшчынай кіравалі дзяржаўныя органы, якія адначасова былі царкоўнымі органамі. пастары і епіскапы былі службовымі асобамі, прызначанымі каралём. Згодна з Торкільдсэнам, царкоўны піетызм быў інтэграваны ў ідэалогію абсалютызму Крысціяна VI. Дацкі кароль павінен быў пераўтворваць усё насельніцтва ў набажных хрысціян, у тым ліку праз катэхізацыю і канфірмацыю. Падпарадкаванне ўладам таксама заахвочвалася праз лютэранскую царкву, увасобленую ў рытаўльнай кнізе 1685 года: пастары павінны былі «заклікаць аўдыторыю да самага нізкага паслушэнства, каб высмеяць караля». У тлумачэнні Генрыка Пантопідана да Катэхізіса Лютэра таксама паказвалася, што подданыя павінны былі ахвотна падпарадкоўвацца ўсім магістратам. У 1741 годзе быў прыняты закон «Канвенцыі аб забароне пропаведзяў і царкоўных сходаў», арганізаваных вернікамі. Калі ў 1814 годзе была прынятая Канстытуцыя, лютэранства стала дзяржаўнай рэлігіяй, якой яна заставалася да 21 мая 2012 года. Выбары ў Нацыянальны сход у Эйдсволе і ў першы парламент у 1814 годзе праходзілі ў асноўным у цэрквах (пасля службы) і пад эгідай пастараў. Унія са Швецыяй 1814—1905 гадоў паўплывала на лютэранскую царкоўную абшчыну ў Нарвегіі не так, як унія з Даніяй у 1536—1814 гадах. Адным з міністэрстваў, створаных у Хрысціяніі пасля распаду дацка-нарвежскага каралеўства ў 1814 годзе, было Міністэрства царквы і выкладання. Дзяржаўная царква была важнай часткай нацыянальнага будаўніцтва ў ХІХ стагоддзі, і, згодна з Торкільдсэнам, нацыя і царква лічыліся супадальнымі памерамі. У ХІХ стагоддзі, у той жа час, традыцыйная магістратура (у асобе Гісля Джонсана) уступіла ў канфлікт з нацыяналізмам, сварку, якую Джонсан прайграў, згодна з Торкільдсэнам. У ХІХ стагоддзі у Нарвежскай лютэранскай царкве назіраўся рэфарматарскі рух, асабліва ўлічваючы ролю міран у царкве. Гэта прывяло, сярод іншага, да ўвядзення сходаў прыходаў ў 1873 годзе. З таго ж года таксама праводзіліся неафіцыйныя агульнанацыянальныя сустрэчы з прадстаўнікамі ўсіх епархій. Хрысціянства адраджэння нізкай царквы і хрысціянскія мірскія арганізацыі, якія дзейнічалі незалежна ад дзяржаўнай царквы, сталі адыгрываць важную ролю з сярэдзіны ХІХ стагоддзя і сталі часткай шырокага дэмакратычнага руху, які адначасова праходзіў у палітыцы і ў культурным жыцці. Ханс Нільсэн Хаўге і хаўгіянская апазіцыя святарскай уладзе і іх дзейнасць, якая прапаведуе ў парушэнне забароны, прымянялася для пропаведзі свецкіх, Такім чынам, яны сталі моцнай сілай дэмакратычнага руху ў тыя часы. Адносіны паміж дзяржаўнай царквой і арганізацыямі свабодных свецкіх характарызаваліся рознай ступенню напружанасці, але фундаментальная ўзаемнасць і лаяльнасць прайшлі. Падзеі ў Нарвегіі цалкам адрозніваліся ад Швецыі, дзе адносіны паміж дзяржаўнай царквой і свецкім хрысціянствам у значна большай ступені былі адзначаны канфрантацыяй і падзелам. Таксама ў гэты час пачаў узрастаць уплыў на нарвежскіх лютэран епіскапа Осла. Закон для сходаў быў адменены ў 1842 годзе па адбітках хаўгіянцаў, а ў 1845 годзе парламент прыняў закон аб нязгодзе. Пасля гэтага было створана мноства хрысціянскіх асацыяцый. У канцы ХІХ стагоддзя, царкоўная мова пачала паддавацца нападам. Дбайнае вывучэнне Ландстадам мовы ў зборніку гімнаў (1869) выклікала шэраг негатыўных рэакцый. Антон Хрысціян Банг атрымаў перакладзеную версію *«Каляднай гісторыі»*, у той час як Эліяс Блікс выпусціў *«Некалькі псальмаў, старых і новых»* (1869). На Раство 1884 года гэта быў адзін з гімнаў Блікса, упершыню выкананы ў нарвежскай царкоўнай абшчыне. Гэта адбылося ў царкве Лордаля і без афіцыйнага дазволу. У 1892 годзе гімны былі дазволеныя на нецаркоўных землях, калі гэтага хацела кангрэгацыя. З 1908 года з’явілася паўнатэкставая і дапоўненая кніга на ландсмоле. Менавіта *Моладзевая каманда Нарвегіі* і *Нарвежская асамблея* прасоўвалі ідэі выкарыстання гэтага ў цэрквах. Пастар Ёхан Эйнар Унгер быў першым, хто прапаведаваў аб выкарыстанні гэтага ў цэрквах, у той час як Андэрс Хоўдэн быў першым, хто паслядоўна выкарыстоўваў тэрытарыяльныя пытанні ў сваім пастарстве — упершыню ў Ёсце ў 1890 годзе. Менавіта гэтыя псальмы дапамаглі перавесці нюношк на царкоўную мову псальм Блікса «Бог сігне, наша каштоўная Айчына» стаў асабліва папулярным і ў 1905 годзе стаў нацыянальным гімнам. Затым рашэнне парламента ад 7 чэрвеня было зачытана з усіх кафедраў краіны 11 чэрвеня 1905 года вернікі спантанна ўсталі і праспявалі гімн Блікса. ### Нарвежская лютэранская царква пад час Другой сусветнай вайны Нідараскі сабор У гады вайны адбылося часовае разыходжанне паміж дзяржавай і рэлігіяй. Царква цалкам дыстанцыявалася ад нацысцкага кіраўніцтва з 9 красавіка 1940 года, але канчатковае разыходжанне паміж Нарвежскай лютэранскай царквой і дзяржавай наступіла толькі ў 1942 годзе, калі нацысцкае кіраўніцтва вырашыла, што прызначэнне Відкуна Квіслінга кіраўніком дзяржавы будзе адзначана святочнай службай у кафедральным саборы Нідараса. Епіскапы на чале з епіскапам Осла Эйвіндам Берггравам напісалі ліст аб ціску на царкву, у якім яны склалі дзяржаўныя паўнамоцтвы. Гэта прывяло да інтэрнавання ўсіх епіскапаў і асобных пастараў да канца вайны. Каля 90 % пастараў Нарвежскай лютэранскай царквы рушылі ўслед прыкладу епіскапаў і парвалі з дзяржаўнай уладай. Гэта ў невялікай ступені паўплывала на мясцовае царкоўнае жыццё, паколькі пастары ўсё яшчэ здзяйснялі царкоўныя дзеянні, такія як хлебапрыламленне, пахаванне і таму падобнае. У месцах, дзе былі пранацысцкія пастары, людзі ў асноўным трымаліся далей ад царквы, у той час як колькасць цэркваў у іншых месцах значна ўзрасла ў гады вайны. Цэнтральнай асобай у царкоўнай барацьбе быў Эйвінд Бергграў. Ён таксама сфармаваў важны саюз паміж духавенствам, вернікамі і свабоднымі цэрквамі. Іншымі ключавымі фігурамі ў царкоўнай барацьбе былі прафесар Оле Халесбі з парафіяльнага факультэта і кіраўнік свецкіх Людвіг Хоўп. ### Назва Нарвежскай лютэранскай царквы «Царква Нарвегіі» — найбольш распаўсюджаная публічная назва дзяржаўнай рэлігіі. Назва была ўключана паступова. Упершыню яна была выкарыстана ў афіцыйным кантэксце ў назве сімвалічнай эмблемы нарвежскай царквы, якая была апублікавана ў 1859 годзе. Яна таксама выкарыстоўвалася ў 1889 годзе ў Альтербогу для Нарвежскай лютэранскай царквы і ў 1911 годзе пры стварэнні нарвежскай лютэранскай арганізацыі з грамадскай царкоўнай камісіяй 1908 года. У тэкстах законаў гэта назва ўвайшла ва ўжыванне ў 1926 годзе ў законе аб прызначэнні епіскапаў НЛЦ. Пазней грамадскасць выкарыстала гэта абазначэнне для дзяржаўнай царкоўнай абшчыны, як, напрыклад, у законе аб арганізацыі Нарвежскай лютэранскай царквы ад 1953 года і ў законе ад 7 чэрвеня 1996 года № 31, які тычыцца НЛЦ (царкоўнае права). § 16 Канстытуцыі мае назву «Царква Нарвегіі» пасля ўнясення паправак у канстытуцыю ў 2012 годзе. ### Адметныя асаблівасці нарвежскага царкоўнага жыцця Нарвегія ў царкоўным плане з’яўляецца адной з самых аднародных суполак у свеце. У нешматлікіх краінах, калі наогул у якой-небудзь, ёсць такі вялікі адсотак насельніцтва, які з’яўляецца сябрам адной і той жа дэнамінацыі. Гэтая адметная рыса застаецца нягледзячы на секулярызацыю і пры росце рэлігійнага і культурнага плюралізма. У канстытуцыі адзначаецца, што «Евангеліцка-лютэранская рэлігія застаецца дзяржаўнай рэлігіяй дзяржавы…». Хоць царкоўная абшчына і ўдзельнічала ў працэсах змяненняў у грамадстве ў цэлым і характарызавалася імі, фундаментальнае адзінства паміж царкоўнай грамадой і людзьмі праходзіць ужо амаль на працягу 5 стагоддзяў. Нарвегія атрымала хрысціянства ў асноўным англійскіх рыма-каталіцкіх месіянераў, але са з’яўленням пратэстантызму сувязь з нямецкай лютэранскай тэалогіяй, культурай і духоўным жыццём стала дамінуючай. Гэта пакінула сляды ў службе, псалмапеніі і ў багаслоўскім утварэнні пастара. Акрамя таго, піетызм, які праз міжцаркоўны міжусобны рух, пакінуў моцныя сляды ў нарвежскім царкоўным жыцці, што з’яўлялася спадчынай лютэранска-нямецкага духоўнага жыцця. Аднак у канцы ХІХ стагоддзя хрысціянства сярод свецкіх нізкай царквы знаходзілася пад моцным уплывам рэлігійных рухаў, якія ўзніклі ў Англіі, Злучаных Штатах і Швецыі. Напрыклад, гімны і песні ў дамах малітвы насілі зусім іншы характар, чым нямецкія харалы, якія спявалі ў дзяржаўнай царкоўнай грамадзе. Нарвежская царкоўнае жыццё ў ХХ стагоддзі характарызавалася паступовым зліццём дзяржаўна-царкоўнай культуры і спадчыны нізкацаркоўнага адраджэння. Асаблівасцю нарвежскага царкоўнага жыцця з’яўляецца багатая калекцыя гімнаў. Збольшага гэта звязана з пачаткам распаўсюджвання пратэстантызма, дзе харалы былі адным з найбольш важных праяў народнага ўдзелу ў публічных набажэнствах; збольшага з-за іх гістарычных адносін з дацкімі лютэранамі, якія звязвалі іх з падаткам на гімны, які былі прадстаўлены такімі буйнымі паэтамі, як Томас Кінга, Ханс Адольф Брорсан, Мікалай Фрэдэрык Северын Грундтвіг і Бернхард Северын Інгеман; збольшага з-за таго, што Нарежская лютэранская царква нават стварыла вялікі конкурс паэтаў псалмоў, якія былі вядомымі ва ўсім свеце. У першую чаргу сярод іх Магнус Броструп Ландстад, Эліяс Блікс, а ў найноўшы час Свейн Элінгсен і Эйвінд Шэе. Падтрымка царкоўнай грамады людзьмі мае шмат парадаксальных асаблівасцяў. Падтрымка царкоўных службаў у некаторых частках краіны вельмі нізкая, у іншых частках краіны яна ўсё яшчэ вельмі высокая. Лакальныя варыяцыі могуць быць вялікімі. Аднак удзел у царкоўных мерапрыемствах, звязаных з вялікімі падзеямі ў жыцці, усё яшчэ вельмі вялікі, хоць і памяншаецца. Хоць большасць не мае цесных або актыўных адносін са сваёй абшчынай, прысутнасць Нарвежскай лютэранскай царквы па-ранейшаму ўспрымаецца як вельмі важнае для пераважнай большасці. Царкоўныя пажары неаднаразова паказвалі, якая моцная сувязь ўсё яшчэ існуе паміж людзьмі і царкоўнай абшчынай. Сяброўства і падтрымка мерапрыемстваў ------------------------------------- ### Падтрымка абшчыннай дзейнасці Саамскае набажэнства ў Нарвежскай лютэранскай царкве. Фота: царкоўная інфармацыйная служба | Год | Насельніцтва | Сябры Нарвежскай лютэранскай царквы | Адсоткі | Змены | | --- | --- | --- | --- | --- | | 2000 | 4,503,436 | 3,869,147 | 85.9 % | | | 2005 | 4,640,219 | 3,938,723 | 84.9 % | 0.2 % ▼ | | 2006 | 4,681,134 | 3,871,006 | 82.7 % | 2.2 % ▼ | | 2007 | 4,737,171 | 3,873,847 | 81.8 % | 1.1 % ▼ | | 2008 | 4,799,252 | 3,874,823 | 80.7 % | 1.1 % ▼ | | 2009 | 4,858,199 | 3,848,841 | 79.2 % | 1.5 % ▼ | | 2010 | 4,920,305 | 3,835,477 | 78.0 % | 1.2 % ▼ | | 2011 | 4,985,870 | 3,832,679 | 76.9 % | 1.1 % ▼ | | 2012 | 5,051,275 | 3,829,300 | 75.8 % | 1.1 % ▼ | | 2013 | 5,109,056 | 3,843,721 | 75.2 % | 0.6 % ▼ | | 2014 | 5,165,802 | 3,835,973 | 74.3 % | 0.9 % ▼ | | 2015 | 5,213,985 | 3,799,366 | 72.9 % | 1.4 % ▼ | | 2016 | 5,258,317 | 3,758,070 | 71.5 % | 0.6 % ▼ | | 2017 | 5,295,619 | 3,740,920 | 70.6 % | 0.9 % ▼ | | 2018 | 5,328,212 | 3,724,857 | 69.9 % | 0.7 % ▼ | | 2019 | 5,367,580 | 3,686,715 | 68.7 % | 1.2 % ▼ | У апошнія дзесяцігоддзі падтрымка царкоўнай дзейнасці зніжаецца. Доля ахрышчаных сярод усіх нованароджаных знізілася з 96,8 % у 1960 годзе да 73,9 % у 2006 годзе і далей да 55,3 % у 2016 годзе. Доля усіх 15-гадовых дзяцей, хто ідзе на абрад канфірмацыі знізілася з 93 % у 1960 годзе да 60 % у 2016 годзе. Доля ўсіх шлюбаў, заключаных у царкоўнай абшчыне, знізілася з 85,2 % у 1960 годзе да 33,4 % у 2016 годзе. Толькі доля пахавання засталася на высокім узроўні, 88,8 % усіх памерлых у 2016 годзе былі пахаваныя пад эгідай Нарвежскай лютэранскай царквы. Кожны год колькасць тых, хто афіцыйна выходзіць з абшчыны перавышае колькасць тых, хто прыходзць. Змяненне колькасці міран шляхам Хрышчэння або смерці тут не ўключана. Колькасць выхадаў з абшчыны значна ўзрасла ў 1970-х і 1980-х гадах (на самым высокім узроўні 11 755 у 1978 годзе), затым зноў знізілася ў 1990-х гадах. У 2016 годзе назіраўся пік колькасці выхадаў, калі было зарэгістравана 41 024 выпадка, калі стала магчымым рэгістравацца і выходзіць праз інтэрнэт. Дзеці сябраў НЛЦ павінны былі быць ахрышчаны, каб стаць сябрамі абшчыны. Дзеці нехрышчаных сябраў лічацца сваякамі (але не паўнапраўнымі сябрамі) да дасягнення імі 18-гадовага ўзросту. Дастаткова, каб адзін з бацькоў быў сябрам абшчыны. Па дасягненні 15-гадовага ўзросту (рэлігійнага паўналецця) дзіця можа самастойна сысці з царкоўнай абшчыны. У 2010 годзе на царкоўнай службе прысутнічала больш за 6,1 мільёна чалавек, і амаль 4,9 мільёна наведванняў царкоўных службаў у нядзелю і святочныя дні. У 2010 годзе ў Нарвежскай лютэранскай царкве было праведзена 65 652 царкоўных служб (па параўнанні з 72 982 ў 1994 годзе, 70 829 ў 1987 годзе і 69 727 у 2004 годзе). Сярэдні ўдзел у звычайных царкоўных службах у нядзельныя і святочныя дні (г. зн. не школьныя службы, шлюбы, звычайныя дні і г. д.) склала 93 чалавека (на 100 000 чалавек) у 2010 годзе (супраць 104,2 у 1994 годзе і 102,0 у 1987 годзе). Агульная колькасць наведванняў царкоўных служб паказвае умеранае зніжэнне за апошнія гады. Іншыя дадзеныя з дзяржаўнай справаздачы НЛЦ за 2010 год паказваюць, што ў гэтым годзе канцэрты ў адным або некалькіх царкоўных будынках нарвежскіх лютэран наведалі 1,26 мільёна чалавек, а ў 1960 годзе хор рэгулярна збіраў 43571 спевака хору усіх узростаў. ### Сяброўства У канцы 2016 года 71,5 % насельніцтва былі сябрамі або прыхаджанамі Нарвежскай лютэранскай царквы. У канцы 2019 года доля складала 69 %, афіляваныя з’яўляюцца неахрышчаныя дзеці, якія былі зарэгістраваныя як афіляваныя, таму што адзін з бацькоў або абодва пазначаны ў якасці сябра. 1 студзеня 2021 года схема прыналежнасці змянілася, і пасля гэтага было афіцыйна выпісана каля 117 000 вернікаў. Працэнт вернікаў у 2009 годзе быў самым нізкім у епархіі Осла — 64,7 %. Пасля Осла — епархія Агдэра и Тэлемарка набралі 78,3 %, а епархія Борга — 79,4 %. Самы высокі адсотак удзельнікаў быў у Сер-Холагалэне з 89,2 % і Мёрэ з 88,9 %. У перыяд 2005—2009 гадоў колькасць выхадаў з Нарвежскай лютэранскай царквы падвоілася: 40 299 выхадаў супраць 20 491 у перыяд 2000—2004 гадоў. Крыніцай рэестра пасады рэгістрацыі з’яўляюцца не запісы аб ахрышчаных, памерлых і гэтак далей, а даныя Нацыянальнага рэестра насельніцтва, а затым супастаўленыя з іншымі рэлігійнымі спісамі і спісамі Таварыства светапоглядаў: > У 1998 годзе парламент даручыў царкоўнаму савету стварыць адзіны нацыянальны рэестр усіх ахрышчаных, залічаных і выключаных. За аснову быў узяты рэгістр насельніцтва, каб затым выключыць асоб з розных груп меркаваных несябраў царквы, гл. наступны раздзел. Урад палічыў верагодным, што могуць быць несябры, якіх не атрымалася выдаліць з рэестра; паводле ацэнак, 1-2 % насельніцтва. Ён складаў ад 50 000 да 100 000 чалавек (ліст Міністэрства культуры ад 6 чэрвеня 1997 года). > > Працэдуры і выкананне былі сустрэтыя крытыкай. Папярэднія выхады з дзяржаўнай царкоўнай абшчыны не рэгістраваліся цэнтралізавана. Некаторыя асобы, якія раней зарэгістраваліся ў дзяржаўнай абшчыне, былі аўтаматычна зноў зарэгістраваныя ў якасці сябраў у 1998 годзе, без запыту або паведамлення. У 2000 годзе Нарвежская лютэранская царква прызначыла першага адкрытага пастара-гея. У 2007 годзе большасць у генеральным сінодзе прагаласавала за прыняцце ў пастарства людзей, якія жывуць у аднаполых адносінах. У 2008 годзе стортынг прагаласаваў за ўсталяванне аднаполых грамадзянскіх саюзаў, і епіскапы дазволілі маліцца за аднаполыя саюзы. У 2014 годзе прапанаваная богаслужба для аднаполых саюзаў была адхіленая генеральным сінодам. Гэтае пытанне выклікала шмат хваляванняў у нарвежскай лютэранскай царкоўнай абшчыне, па прычыне чаго, шмат нарвежскіх лютэран зышло з абшчыны ў іншыя рэлігійныя суполкі ці Цэрквы. У 2015 годзе НЛЦ прагаласавала за дазвол аднаполых саюзаў. Рашэнне было ратыфікавана 11 красавіка 2016 года. Першая цэрымонія аднаполага саюза ў царкоўным будынку адбылася 1 лютага 2017 года адразу пасля паўночы. Міжнароднае супрацоўніцтва -------------------------- Краіны з царкоўнымі абшчынамі, якія далучыліся да Порваскай супольнасці. Светла-зялёны колер азначае лютэранскія супольнасці, у той час як цёмна-зялёны — англіканскія супольнасці. Нарвежская лютэранская царква з’яўляецца аўтаномнай лютэранскай дэнамінацыяй, але мае міжнародную прыналежнасць дзякуючы сяброўству ў: * Сусветная лютэранская федэрацыя (СЛФ) — была заснавана ў 1947 годзе. Сёння 94 % лютэран свету (140 дэнамінацый у 78 краінах) аб’яднаны у Сусветную лютэранскую федэрацыю. У сакратарыяце маецца каля 85 супрацоўнікаў, якія пражываюць ў Жэневе. Штогадовы агульны сход праводзіцца кожныя шэсць гадоў. * Сусветны савет цэркваў (ССЦ) — заснавана ў Амстэрдаме ў 1948 годзе, з’яўляецца найбуйнейшай у свеце экуменічнай арганізацыяй, у якую ўваходзяць 342 дэнамінацый з больш чым 100 краін. Каталіцкая Царква з’яўляецца самая вялікай Царквой у арганізацыі, хаця яна не з’яўляецца сябрам арганізацыі, застаючыся ў якасці назіральніка. Агульны сход праводзіцца раз у сем гадоў. Па стану на 2021 год Олаф Фюксэ Твайт з Нарвежскай лютэранскай царквы з 2010 года з’яўляецца генеральным сакратаром ССЦ. * Канферэнцыя еўрапейскіх цэркваў (КЕЦ) — гэта сумесны форум царкоўных абшчын ў Еўропе. Налічвае 127 хрысціянскіх і царкоўных абшчын у 26 краінах, і задача складаецца ў тым, каб пераадолець глыбокія гістарычныя рознагалоссі ў Еўрапейскім царкоўным ландшафце. * Порваская супольнасць (ПС) — з’яўляецца англіканска-лютэранскай царкоўнай супольнасцю паміж лютэранскімі абшчынамі на поўначы і ў краінах Балтыі, англіканскімі супольнасцямі на Брытанскіх астравах і епіскапальнымі абшчынамі на Пірэнейскім паўвостраве. Пагадненне паміж рознымі супольнасцямі заключаецца ў тым, што кожная супольнасць прызнае ў другой рукапалажэнні. Гэта азначае, што пастар Нарвежскай лютэранскай царквы ў Аб’яднаным каралеўстве таксама можа займаць пасады, напрыклад, у Англіканскай царкоўнай абшчыне. Рэлігійныя абрады ----------------- ### Канфірмацыя Канфірмацыя ў Нарвежскай лютэранскай царкве. На фатаздымку выява пастара і катэхумена ў багаслужбовым аблачэнні. Канфірмацыя — гэта хадайніцтва, якое царкоўная абшчына прапануе таму, хто прыймае гэты абрад. Абрад канфірмацыі з’яўляецца змененым Таінствам Мірапамазання (Канфірмацыі) Каталіцкай Царквы рымскага абраду. «Канфірмацыя» азначае пацверджэнне і разумеецца як пацверджанне Хрышчэння. Тады менавіта Бог разумеецца як актыўны бок: менавіта Бог пацвярджае тое, што было абяцана канфірманту (той, хто атрымлівае абрад) пры хрышчэнні, а не канфірмант, які пацвярджае сваё ўласнае хрышчэнне. Лютэране адкінулі каталіцкае разуменне Мірапамазання як асобнага Таінства, але захавалі яго як падрыхтоўку да хлебапрыламлення (таксама абрад, які замяніў каталіцкае Таінства Еўхарыстыі). Аднак канфірмацыя больш не з’яўляецца абавязковай умовай для хлебапрыламлення. Канфірмацыя была зроблена ў 1736 годзе абавязковай для ўсіх лютэран у Нарвегіі, чым яна і была на працягу доўгага часу. Заканчэнне катэхізіса асабліва важна ў якасці навучання веры. Калі Нарвежская лютэранская царква практыкуе хрышчэнне немаўлятаў, навучанне Хрышчэнню адбываецца пасля хрышчэння, часта спачатку падчас канфірмацыі. Заканчэнню вучобы папярэднічае перыяд навучання, які з 1978 года звычайна складае восем месяцаў. ### Споведзь Лютэранская споведзь адрозніваецца ад каталіцкага тым, што гэта не з’яўляецца Таінствам Царквы і што для гэтага не абавязковы святар ці пастар. Любы лютэранін можа прыняць споведзь сам у сабе і атрымаць адпушчэнне грахоў. Лютар лічыў Святое Пісанне важным інструментам для вызнання сваіх грахоў і ў той жа час атрымання кіраўніцтва. У момант, калі Лютар канчаткова адвярнуўся ад Каталіцкай Царквы і вырашыў, што трэба ўтварыць новую царкоўную абшчыну, падумаў пра тое, каб здзейсніць пакаянне (Пісанне) у трэцім таінстве царквы. Святое Пісанне існуе ў Нарвежскай лютэранскай царкве, і ў апошнія гады ён усё часцей выкарыстоўваецца. У некаторых малітоўных дамах нават прапаноўваецца ўвесці спавядальні, але ў большасці месцаў найбольш падыходзячым месцам лічыцца кабінет пастара або ўласны дом Пісання. У межах лестадыянства, якое з’яўляецца рухам адраджэння ў некаторых лютэран, асабліва распаўсюджаным у Тромсе і Фінмарке, і якія кажуць, што споведзь вельмі важная і з’яўляецца неабходным умовай для ўдзелу ў абрадзе хлебапрыламлення. ### Шлюб Выходзячы з вучэння Лютэра, шлюб — гэта ў першую чаргу буржуазная справа, але ён павінен быць змацаваны царкоўнай цырымоніяй з хадайніцтвам аб заключэнні шлюбу. Пары, якія ўступілі ў шлюб з дапамогай грамадзянскай цырымоніі, могуць пасля атрымаць хадайніцтва аб заключэнні шлюбу з дапамогай асобнай царкоўнай цырымоніі. Раней Нарвежская лютэранская царква лічыла шлюб невырашальным, але на працягу ХХ стагоддзя гэта змянілася, так што цяпер сярод пастараў ёсць меншасць, якая не дазваляе паўторны шлюб. Тыя пастары, якія не прымаюць паўторны шлюб, маюць права ў адпаведнасці з «Законам аб шлюбе» ўстрымлівацца ад прысвячэння адчужаных. ### Рукапалажэнне Пасвячэнне пастараў адбываецца на цырымоніі блаславення, якая выказвае пацверджанне таго, што чалавек варты і валодае неабходнымі ведамі для служэння ў якасці пастара. Менавіта епіскапы ставязь у пастары. Епіскапы бласлаўляюцца на асобнай цырымоніі ў сувязі з іх інаўгурацыяй, звычайна прадстаяцелямі епіскапскага сходу. Дыяканы, катэхеты, кантары не рукапалагаюцца, але ставяцца на служэнне епіскапу. Лютэранскі абрад рукапалажэння таксама з’яўляецца змененым каталіцкім Таінствам Хіратоніі. ### Хлебапрыламленне Абрад спажывання хлеба і віна ва ўзгадванне Тайнай Вячэры. У адрознанне ад каталіцкага Таінства Еўхарыстыі, адкуль пайшло лютэранскае хлебапрыламленне, лютэране не вераць у сапраўдную прысутнасць Хрыста (Цела і Кроў). Аднак ёсць кансерватыўныя кірункі сярод лютэран, якія прытрымліваюцца традыцыйнага для лютэран меркавання, што Хрыстос знаходзіцца некаторы час у хлебе і віне, што называецца «хлебапрылажэннем». ### Хрышчэнне Як і ва ўсіх хрысціян, Хрысшчэнне ў нарвежскіх лютэран з’яўляецца Таінствам, які дазваляе чалавеку афіцыйна далучыцца да супольнасці. Звычайна ў нарвежскіх лютэран гэтае Таінства робіць пастар і знешне яно выглядае як у рыма-каталікоў і ншых каталікоў заходніх абрадаў. Багаслужбы ---------- Нядзельнае набажэнства, часта званае высокай Імшой, якое азначае рассылку — з’яўляецца самым важным аб’яднаўчым момантам царкоўнай супольнасці і адзначаецца ў нядзелю, таму што гэта дзень Уваскрасення Ісуса Хрыста. У Нарвежскай лютэранскай царкве высокая Імша звычайна пачынаецца ў 11 гадзін. Іншыя выпадкі могуць узнікаць у залежнасці ад мясцовых умоў. Калі пастар служыць у некалькіх цэрквах, у некаторых цэрквах могуць быць нядзелі без службы. Хрышчэнне, хлебапрыламленне і канфірмацыя праходзяць у рамках звычайнай царкоўнай службы, у той час як іншыя царкоўныя дзеянні, такія як пахаванне і вянчанне, маюць свае ўласныя службы. У малітоўным доме пасля службы часцей за ўсё выконваецца літургічная схема, паказаная ў імшале, але альтэрнатыўныя літургічныя і больш свабодныя формы імшала не зяўляюцца чымсьці незвычайным. Поўны перагляд схемы царкоўнага служэння адбыўся ў 2010 годзе. Гэта было накіравана на вялікую варыятыўнасць і доступ да мясцовых адаптацый. Гістарычнай асновай царкоўнай нарвежскай лютэранскай супольнасці з’яўляецца рыма-каталіцкая Імша. Паколькі амаль усе буйныя лютэранскія дэнамінацыі засноўвалі сваі набажэнствы на гэтай аснове, набажэнства нарвежскіх лютэран у асноўным мала адрозніваецца ад іншых буйных лютэран. Асноўная структура нядзельнага набажэнства выглядае наступным чынам: * **Kyrie** — *Kyrie eleison*: «Госпадзе, памілуй мяне» — Малітва аб Божай міласці. * **Gloria** — *Gloria in excelsis Deo*: «Хвала на вышынях Богу» — хвала. * **Credo** — *Credo*: «Веру…» — Сімвал Веры, Апостальскі або Нікейскі. * **Sanctus** — *Sanctus*: «Святы, Святы, Святы, Госпад сіл…» — хвала. * **Agnus Dei** — *Agnus Dei*: «Ягнец Божы, які бярэш на Сабе грахі свету…» — Малітва аб міласэрнасці і міры. У рамках гэтай асноўнай структуры разгортваюцца астатнія часткі набажэнства: * Увядзенне: прэлюдыя, уступны гімн, магчыма, з уступнай працэсіяй, знакам міра і ўступнымі словамі. Хрышчэнне можа адбыцца таксама ў гэтай часцы. Затым за вызнаннем грахоў рушылі ўслед малітоўныя воклічы (кірые) і (глорыя). * Літургія Слова: пачынаецца з калекты, абагульняючай нядзельную тэму (лац: collectio — «збіраць»), за якой ідзе першае чытанне, якое часта з’яўляецца чытаннем Старога Запавету. Затым ідзе градуал ці галоўны гімн хрэсніка. Затым ідзе яшчэ адно чытанне і, магчыма, гімн перад пропаведдзю або Алілуя у ходзе падрыхтоўкі да чытання дзённага Евангелля. Пасля іншага чытання ідзе Сімвал Веры (Нікейскі або Апостальскі); Калі было Хрышчэнне, Сімвал Веры адсутнічае. Сімвал Веры таксама можа прамаўляцца пасля гаміліі. Пасля пропаведзі ідзе гімн і адпаведныя аб’явы. Літургія Слова сканчваецца інтэрцэсіяй. Хрышчэнне таксама можа адбывацца тут. * Еўхарыстычная Літургія — у лютэран хлебапрэламленне, паколькі не адбываецца пераўтварэння, але прылажэнне: гэтая частка пачынаецца з прадмовы або прадмовы з падбухторваннем да падрыхтоўкі святога дзейства. Затым ідзе еўхарыстычная малітва, вар’іруецца ў залежнасці ад царкоўнага года, за якой ідзе Sanctus, Ойча наш, і словы ўступлення. Затым ідзе Ягня Божае (*Agnus Dei*) з праламленнем хлеба і знакам міра. Пасля пачынаецца спажыванне хлеба на ўспамін Тайнай Вячэры. Гэта можа адбыцца двума спосабамі: кленьчучы, атрымліваць хлеб у руку і келіх з віном, або так званым інцінкц’ён, у які пастар кладзе хлеб у віно. Калі хлебаспажыванне сканчваецца, ідуць словы крыўды і калектыўная малітва з падзякай. * Адпуст. Завяршальнай часткі нарвежскай лютэранскай службы папярэднічае гімн, які часта з’яўляецца гімнам хвалы або гімнам адпуста і рэзюмуе бягучую тэму. Пасля гэтага гімна бласлаўленне суправаджаецца адпраўкай на служэнне ў свет. Набажэнства заканчваецца дзевяццю ўдарамі і постлюдыем, а таксама, па жаданні, выхадных шэсцем. Больш падрабязная і спрошчаная схема «высокай богаслужбы» выглядае наступным чынам (некаторыя часткі прыведзены на лацінскай мове, як гэта прынята ў навуковым асяроддзі па літургіцы: * Præludium * Пачатковы гімн * Прывітанне * Спавяданне * Kyrie * Gloria (гэта можа быць апушчана падчас Вялікага Посту) * Collect дня (калекта дня) (Калі ёсць Хрышчэнне, яно ідзе разам з Апостальскім Сімвалам Веры і можа адбыцца ў гэтым месцы або пасля пропаведзі) * Першае чытанне (Стары Запавет, Пасланні, Дзеянні Святых Апосталаў ці Адкрыццё Яна Багаслова) * Гімн хвалы * Другое чытанне (Пасланні, Дзеянні Святых Апосталаў, Адкрыццё Яна Багаслова ці госпел) * Апостальскі Сімвал Веры * Гімн перад пропаведдзю * Пропаведзь (сканчэнне з Gloria Patri) * Гімн пасля пропаведзі * Intercessions (Калі няма хлебапрыламлення, служба завяршаецца малітвай Гасподняй, дадатковым прынашэннем, бласлаўленнем і хвілінай маўклівай малітвы) * Гімн перад хлебапрыламленням * Патройны дыялог і Proper Preface * Sanctus * Малітва перад Вячэрай Гасподняй (хлебапрыламленне), * Ойча наш * Устанавіцельныя словы * Agnus Dei * Хлебапрыламленне * Малітва падзякі пасля хлебапрыламлення * Бласлаўленне * Ціхая малітва (Калі царкоўныя звоны дзвоняць 9 разоў — 3x3 разы) * Postludium Служба святкуецца ў адпаведнасці з царкоўным годам, які ў Нарвежскай лютэранскай царкве пачынаецца з першай нядзелі Адвенту, і з тэмамі для кожнай нядзелі, названымі ў чытаннях на нядзелю. Яны чаргуюцца паміж двума тэкставымі радкамі з трыма чытаннямі для кожнай нядзелі, якія чаргуюцца гадамі адносна іншых. Царкоўны год дзеліцца на дзве асноўныя рубрыцы — святочнае паўгоддзе і непадзельнае паўгоддзе. Святочнае паўгоддзе ўключае ў сябе тры галоўныя святы — Нараджэнне Хрыстова, Пасха і Пяцідзесятніца, у той час як увесь час пасля Пяцідзесятніцы і да канца царкоўнага года складае безсвяточнае паўгоддзе. Кожная частка літургічнага года, а таксама некаторыя асобныя нядзелі маюць сваі літургічныя колеры, якія былі запазычаныя з рыма-каталіцкай літургічнай практыцы: * Белы колер зарэзерваваны для святаў (акрамя Пяцідзесятніцы), святочных дзён (напрыклад, Дня ўсіх Святых) і іншых ўрачыстых выпадках. * Зялёны — колер росту і з’яўляецца літургічным колерам на працягу ўсяго перыяду пасля Пяцідзесятніцы, за выключэннем Дня ўсіх Святых. * Фіялетавы — колер, які сімвалізуе пакаянне, сур’ёзнасць, смутак і замкнёнасць, і выкарыстоўваецца для Адвенту, падчас Вялікага Посту перад Пасхай і на пахаванні. * Чырвоны — гэта колер Святога Духа, агню духу і любові, а таксама крыві пакутнікаў. Ён выкарыстоўваецца для Пяцідзесятніцы і пакутнікам. Чырвоны таксама можна выкарыстоўваць у Вербную нядзелю і Вялікую Пятніцу. Літургічныя колеры адлюстраваны ў літургічнай вопратцы (так званыя параменты), магчыма, таксама ў тэкстыльным упрыгожванні амвона і алтара. Падчас набажэнстваў пастар і іншыя служыцелі носяць богаслужбовую вопратку. Раней толькі пастары насілі сваю ўласную вопратку, так званую самарыю з каўняром-трубкай, белай меднай падрызнікам і арнатам. Самарыен — гэта чорная вопрадка 1600 года, якая на самай справе была урадавым, а не літургічным адзеннем, і якая да гэтага часу выкарыстоўваецца ў Дацкай лютэранскай царкве. З 1980-х гадоў Нарвежская лютэранская царква, мела ў якасці літургічнай вопрадцы альбу — доўгую белую сукенку. Таксама пастары Нарвежскай лютэранскай царквы носяць стулу. Першапачаткова стула была сімвалам годнасці для дзяржаўных чыноўнікаў у Старажытным Рыме, але было перададзена Каталіцкай Царкве як знак годнасці для святароў. Падчас Еўхарыстыі святар дадаткова апранае арнат, падобную на туніку вопратку літургічнага колеру і часта з багатым дэкорам. Епіскапы ў Нарвежскай лютэранскай царкве носяць у літургічным кантэксце спецыяльны лютэранскі сакас. Традыцыйныя сімвалы епіскапа — мітра і жазло не выкарыстоўваюцца нарвежскімі лютэранскімі епіскапамі. Іншымі прыслугоўваючымі з’яўляюцца дыякан, кантар (музычны кіраўнік) і свецкія, якім даручана спецыяльнае служэнне. Яны могуць насіць альбу без дадатковых дапаўненняў. Шматлікія дыяканы ў рэшце рэшт прынялі традыцыйную нахільную стулу літургічнага колеру, як гэта прынята і ў Шведскай лютэранскай царкве. На пахаванні пастар і дыякан могуць таксама насіць чорныя пахавальныя шапкі падчас часткі набажэнства, якая здзяйсняецца на могілках. Нядзельная служба ў НЛЦ звычайна доўжыцца ад гадзіны да паўтары гадзіны. Набажэнства хлебапрыламлення не святкуецца кожную нядзелю, але гэта становіцца ўсё больш распаўсюджаным з’явай. Веравучэнне ----------- ### Сакральныя тэксты Нарвежскія лютэране маюць, у дадатак да Бібліі, пяць вызнальных пісанняў: * Апостальскі Сімвал Веры * Нікейскі Сімвал Веры * Афанасьеўскі Сімвал Веры * Аўгсбургскае веравызнанне (*Confessio Augustana*) * Малы катэхізіс Лютэра Біблія мае пераважны аўтарытэт, але іншыя тэксты маюць статус спавядальных пісанняў, якія ўзятыя з Бібліі. Стары Запавет нарвежскіх лютэран складаецца з 39 кніг, у той час як у Каталіцкай Царквы Стары Запавет складаецца з 46 кніг. Нарвежская лютэранская царква адмовілася ад 7 кніг, якія называюцца другакананічнымі кнігамі. ### Разуменне Пісання Сутнасць лютэранскага разумення Пісання складаецца ў тым, што Біблія прысвечана Божым патрабаванням і дароў, або закону і Евангелля. На практыцы гэта азначае чытанне Старога Запавету як выражэння закона Божага. Тут людзі праходзяць праз ахвяраванне, у той час як у Новым Запавеце атрымліваюць Евангелле, што Ісус Хрыстос — Бог, які памёр і адкупіў чалавечыя грахі. Лютэранская дактрына, так як і ўсе астатнія хрысціяне, разглядае Ісуса Хрыста ў якасці як выкавыканання прароцтваў аб Месіі са Старога Запавету. Цэнтральным момантам у лютэранскім багаслоўі, а такім чынам, і ў багаслоўі лютэран Нарвегіі, з’яўляецца разуменне таго, што чалавек апраўдваецца толькі верай. Гэта быў адзін з канфліктных момантаў з’яўлення лютэранства і ўсяго пратэстантызма ўвогуле, які прывёў да расколу рыма-каталіцкіх іерархаў Нарвегіі з астатняй Каталіцкай Царквой. Лютэранства кажа, што чалавек не можа быць выратаваны нашымі ўласнымі справамі або ўласнай праведнасцю, але выключна праз веру ў Хрыста як свайго Збавіцеля і толькі дзякуючы суверэннай Божай працы Бога. ### Таінства У Нарвежскай лютэранскай царкве ёсць адзін-два Таінства: Хрышчэнне і Хлебапрыламленне (афіцыйна НЛЦ ліча гэта Таінствам, аднак усе традыцыйныя канфесіі лічаць, што ў лютэран Еўхарыстыі няма). Акрамя таго, практыкуюцца і іншыя царкоўныя абрады, якія ў традыцыйных хрысціян з’яўляюцца Таінствамі, такія як Шлюб і Хіратонія (апошняе Таінства аспрэчваецца традыцыйным хрысціянствам). #### Хрышчэнне Хрышчэнне лічыцца ачышчэннем ад усякага граху, і што дзеці, якія ўвайшлі ў царкоўную супольнасць, з’яўляюцца дзецьмі Божымі. Хрышчэнне адбываецца шляхам палівання асвячанай вадой ў імя Трыадзінага Бога. Лютэране (як і ўсе пратэстанты), у адрознанне ад неапратэстантаў, практыкуюць Хрышчэнне немаўлятаў, але таксама хрысцяць дарослых, якія раней не былі ахрышчаны і хочуць гэта атрымаць. Перахрашчэнне не дапускаецца і лічыцца багаслоўскім адхіленнем. Хрышчэнне мае сілу раз і назаўжды. #### Хлебапрыламленне Паводле нарвежскай лютэранскай дактрыны, хлебапрыламленне з’яўляецца таінствам, у якім сам Ісус Хрыстос прысутнічае ў хлебе і віне, але толькі часова, бо потым хлеб і віно перастаюць быць істотнымі Целам і Кроўю г. з. чалавек верыць, што той, хто прымае хлебапрыламленне, атрымлівае прабачэнне грахоў і сілу для далейшага жыцця ў хрысціянскай веры. Такім чынам, па меркаванню лютэран, Госпад знаходзіцца ў хлебе і віне толькі часова. У Нарвежскай лютэранскай царкве хлебапрыламленне таксама адкрыта для вернікаў іншых канфесій. Таксама і дзеці маюць доступ да абрада. Розныя погляды на Еўхарыстыю з’яўляюцца асноўнай прычынай адсутнасці еўхарыстычнай еднасці з Каталіцкай Царквой, хоць могуць быць агульныя (экуменічныя) малітвы, але не богаслужбы. Адносіны з дзяржавай -------------------- Кіраўнік Царкоўнага савета Свэн Арнэ Ліндо падчас сінода 2012 года Да 2012 года нарвежскія лютэране з’яўляліся дзяржаўнай царквой у адпаведнасці з пунктам 2 Канстытуцыі, у якім гаварылася, што «Евангеліцка-лютэранская рэлігія застаецца дзяржаўнай рэлігіяй». У тэксце новай канстытуцыі гэта было зменена, сёння пра гэта гаворыцца ў § 2 Канстытуцыі: «круг каштоўнасцяў застаецца нашай хрысціянскай і гуманістычнай спадчынай. Сапраўдны Асноўны закон забяспечвае дэмакратыю, вяршэнства закона і правы чалавека». Акрамя таго, у § 16 гаворыцца: «усе імігранты Каралеўства маюць права на свабоду рэлігійнай практыцы. Царква Нарвегіі, Евангеліцка-лютэранская царква, застаецца царквой Нарвегіі і падтрымліваецца дзяржавай. Далейшыя палажэнні аб яго прыладзе прадугледжаны законам. Усе рэлігійныя і іншыя абшчыны павінны атрымліваць падтрымку на роўнай аснове». З 1920-х гадоў дзяржава дэлегавала шэраг абавязкаў уласным органам царкоўнай абшчыны. Некалькі саветаў і камітэтаў, такіх як царкоўны савет, былі створаны для кіравання рознымі часткамі царкоўнай дзейнасці, і ў важных царкоўных галінах, такіх як богаслужбы і дактрынальныя пытанні, Царкоўная абшчына доўгі час была незалежнай. У той жа час менавіта кароль адказваў за прызначэнне епіскапаў і пастараў у адпаведнасці з § 16 Канстытуцыі. У Шведскай лютэранскай царкве падзел паміж дзяржавай і царквой адбыўся ў 2000 годзе, а ў Нарвегіі пытанні, звязаныя з магчымым падзелам, былі даследаваны ў Камітэце Ёнэса, які прадставіў сваю рэкамендацыю ў студзені 2006 года. У 2006 годзе рэкамендацыя была прадстаўлена на слуханне некалькімі тысячамі органаў, якім была прадастаўлена магчымасць выказаць сваё меркаванне да таго, як урад падрыхтаваў рэгістрацыю ў стортынгу па справе, прадстаўленай 11 красавіка 2008 года. Да рэгістрацыі ў стортынгу ў 2008 годзе было заключана шырокае пагадненне паміж усімі сямю бакамі ў парламенце, пагадненне, сапраўднае на працягу перыяду стортынгу 2009—2013 гадоў змест палітычнага пагаднення, званага царкоўным пагадненнем, складалася ў аглядзе абласцей, у якіх царкоўная абшчына павінна была атрымаць большае ўнутранае самакіраванне, у тым ліку «прызначэнне епіскапаў і пастараў перадаецца ад царкоўнага савета дзяржаўнаму царкоўнаму органу». Першым крокам было павялічэнне царкоўнай дэмакратыі. Кажуць, што яўка выбаршчыкаў на царкоўных выбарах была нізкай. Пытанне аб эканоміцы абшчыны і ўласнасці на царкоўную маёмасць было адным з галоўных і прынцыпова складаных пытанняў, якія патрабавалі высвятлення. Адказнасць за ўтрыманне царкоўных будынкаў і заробкі супрацоўнікаў дзяржаўных і грамадскіх саветаў ляжыць на дзяржаве і муніцыпалітэтах, але шмат прыходаў самі выплачвалі заробкі дадатковым супрацоўнікам. Гэта часта фінансуецца за кошт ахвяр сярод сябраў абшчыны. У законе ў раздзеле «якія элементы дзяржаўнай царквы варта пакінуць» пералічаныя: 1. Нарвежская царква павінна мець асаблівую падставу ў Канстытуцыі, гл. § 16. 2. Арганізацыя і дзейнасць нарвежскай царквы па-ранейшаму рэгулююцца асобным царкоўным законам, без вызначэння царквы адбываецца ў якасці уласнай юрыдычнай асобы. 3. Дзяржава павінна працягваць аплачваць і выконваць абавязкі працадаўцы ў дачыненні да епіскапаў, пастараў і іншых асоб, прызначаных на царкоўныя пасады рэгіянальнымі і цэнтральнымі царкоўнымі органамі, г. зн. яны павінны заставацца дзяржаўнымі служачымі. 4. Абласная і Цэнтральная царкоўная адміністрацыя працягвае заставацца часткай дзяржаўнай адміністрацыі. 5. Закон аб дзяржаўным кіраванні і закон аб свабодзе інфармацыі працягваюць прымяняцца да статутным царкоўным органам. 6. Дзяржава павінна працягваць забяспечваць нарвежскую лютэранскую абшчыну, каб муніцыпалітэты мелі заканадаўчы абавязак фінансаваць дзейнасць мясцовай царквы. 7. Муніцыпальнае прадстаўніцтва ў царкоўным савеце захоўваецца, як і сёння. Міністр па справах культуры і царквы Трун Йіске і тагачасны старшыня царкоўнага савета Тур Б’ярнэ Бурэ падчас царкоўнага сабору 2005 года На гэтай аснове прадстаўнікі ўсіх партый у стортынгу прадставілі сумесную прапанову аб унясенні паправак, сярод іншага, у § § 2 і 16 Канстытуцыі, якія змянілі б адносіны паміж царкоўнай абшчынай і дзяржавай. Канстытуцыя была прынятая 21 снежня. У маі 2012 года і неадкладна ўступіла у сілу. У 2013 годзе стортынг пашырае сваё разуменне «народнай царквы», як яно выкарыстоўвалася ў § § 16 Канстытуцыі, пасля пытанняў (зададзеных Свэнам Харбергам, Н) аб растлумачэнні, каб атрымаць агульнае палітычнае разуменне "таго, што ляжыць у тэрміне «народная царква». Міністр (Рыгмар Осруд, Ар) успрыняў фармулёўку «Нарвежская царква (…) застаецца царквой Нарвегіі», у першую чаргу як выраз волі стортынга да пераемнасці ў царкоўнай сферы: "наша задача як дзяржаўнай улады складаецца ў тым, каб закласці эканамічныя, прававыя і арганізацыйныя ўмовы, якія спрыяюць таму, каб Нарвежская царква магла «заставацца» «народнай царквой Нарвегіі». Сярод чаканняў, якія асобныя прадстаўнікі і міністр ўскладалі на нарвежскую царкву як на «Народную царкву», былі: падняць дыскусію пра каштоўнасць, прысутнічаць па ўсёй краіне, прапаноўваць людзям у паўсядзённым жыцці і ў крызісных сітуацыях дапамогу, кіраванне могілкамі, мець аб’ядноўваючаю ролю на святах і буйных мерапрыемствах — як у гора, так і ў радасці, магчымасць для сябраў царкоўнай абшчыны хрысціць сваіх дзяцей і быць канферміраванымі, жанатымі і пахаванымі. мець магчымасць раіць рэформу рэлігійнай адукацыі… гэта праект «Народнай царквы», што нарвежскае лютэранства павінна займаць асаблівае становішча па ўсёй краіне і што НЛЦ павінна быць забяспечана фінансава. Было згадана, ці з’яўляюцца гэтыя вялікія чаканні дарагімі і ці могуць яны быць праблематычнымі ва ўмовах устаноўленага законам роўнага звароту. як варта фінансаваць чакання Нарвежскай лютэранскай царквы як «Народнай царквы» (згодна з канстытуцыяй § § 16 — «падтрымліваецца дзяржавай») была ў некаторай ступені праблематызавана: «…існуюць некаторыя выразныя межы паміж тым, для чаго чалавек вылучыў рэсурсы і папрасіў іх выканаць працу, і тым, што ляжыць у нармальным функцыянаванні рэлігійнай абшчыны» — Сэйн Харберг, Н.) Камітэт Ёнэса выказаўся ў 2006 годзе, што незразумела, наколькі моцнай павінна быць сувязь паміж дзяржавай і царкоўнай абшчынай, каб назва «дзяржаўная царква» была прыдатна. Дзяржаўная царкоўная сістэма — гэта перш за ўсё судовая сістэма і фармальная арганізацыйная форма з наступнымі характарыстыкамі: 1. Ці мае дзяржава дзяржаўную рэлігію 2. Ці прызначаюцца епіскапы і пастары дзяржавай 3. Ці мае дзяржава ўладу над богаслужбамі і дактрынальнымі пытаннямі 4. Ці рэгулюецца дзяржаўная царква з дапамогай законаў і нарматыўных актаў 5. Калі царква фінансуецца дзяржавай 6. Ці з’яўляецца царква неад’емнай часткай дзяржаўнага кіравання, а не яе ўласнай юрыдычнай асобай З папраўкай да канстытуцыі ў 2012 годзе ў Нарвегіі няма дзяржаўнай рэлігіі (1), уласныя органы царквы, а не ўрад прызначаюць епіскапаў і пастараў (2). Урад таксама не мае ўлады над богаслужбамі і дактрынай (3). Нарвежская лютэранская царкоўная абшчына па-ранейшаму (2015) з’яўляецца часткай нарвежскай дзяржаўнай адміністрацыі, а пастары з’яўляюцца дзяржаўнымі службоўцамі (6) і рэгулююцца іх уласным «Законам аб царкве» (4). Да 2017 года будзе распрацаваны і прыняты новы царкоўны парадак у дачыненні да пытання аб царкоўнай абшчыне як асобнай юрыдычнай асобы (6) і аб рэгуляванні ўнутраных спраў НЛЦ (4). На аснове ўрадавай платформы для ўрада Сульберг і рашэннем сінода была пачата праца над адміністрацыйнай рэформай для выразнага размежавання царквы і дзяржавы: «Нарвежская царква павінна быць створана як асобная юрыдычная асоба ў 2017 годзе». Для пераўтварэння Нарвежскай лютэранскай царквы ў асобную юрыдычную асобу вясной 2016 года былі прынятыя папраўкі да «Закону аб царкве», якія ўступілі ў сілу з 1 студзеня 2017 года. Па стану на лістапад 2016 года НЛЦ была зарэгістраваная як рэлігійная арганізацыя з нумарам арганізацыі «818 066 872». Нарвежская лютэранская царква фінансуецца з дзяржаўнага бюджэту як «царква муніцыпальнага і дзяржаўнага бюджэту». Гэта таксама адбываецца пасля 1 студзеня 2017 года. Дзяржаўнае фінансаванне царкоўнай абшчыны забяспечваецца за кошт рамачнага гранта ў дзяржаўным бюджэце, у 2017 годзе сума складала 1 969 мільёнаў нарвежскіх крон. Акрамя таго, Нарвежская лютэранская царква за мяжой атрымлівае 92 млн крон, а таксама гранты на царкоўныя будынкі, могілкі і іншыя аб’екты ў памеры 150 мільёнаў нарвежскіх крон. Царкоўнае сямейнае служэнне — 180 млн крон. Надзвычайнымі на 2017 год з’яўляюцца субсідыі на ўласны капітал і абавязкі па выплаце адпускных у памеры 100 мільёнаў крон і 125 мільёнаў крон адпаведна. Сродкі ў Зямельным фондзе Нарвежскай лютэранскай царквы перадаюцца НЛЦ. ### Палітычны фон Копія Нарвежскага закона Крысціяна V са Стэйвернскай царквы Дзяржаўная царкоўная сістэма была ўмацавана ў эпоху абсалютызму і замацаваная ў Нарвежскім законе Крысціяна V 1687 года. Гэты дацкі кароль быў прыхільнікам лютэранства і як вярхоўны лідэр царквы павінен быў ачысціць краіну ад «ілжывых дактрын». Гэта было працягнута Канстытуцыяй 1814 года, але стортынг абмяжоўваўся ад караля ў дачыненні да царкоўных пытань. З прыняццем першага закона аб раскольніках у 1845 годзе, ролю незалежнай царквы па адносінах да дзяржавы стала больш відавочнай. Сёрэн Ябек прапанаваў у 1870 годзе адмяніць дзяржаўны царкоўны парадак. Пасля Другой сусветнай вайны ўрад прызначыў Камітэт па царкоўных справах 1945 года з Эйвіндам Берггравам ў якасці старшыні. Бергграў хацеў унесці папраўку ў § 16 канстытуцыі, каб забяспечыць царкоўнай абшчыне больш ўнутранага кіравання. Трыбунал не зайшоў так далёка, але хацеў, каб царкоўны савет быў часткай забеспячэння большай аўтаноміі нарвежскіх лютэран ў духоўных пытаннях. Камітэт лічыў, што ў Нарвегіі натуральна мець дзяржаўную царкву ў сэнсе «народнай царквы». На падставе рэкамендацыі камітэта, Міністэрства заклікала да таго, каб кіраванне царкоўнай абшчынай ажыццяўлялася ва ўзаемадзеянні паміж дзяржаўнымі і царкоўнымі органамі, асабліва важна было, каб урад захаваў прызначэнне пастараў, каб яны заставаліся службовымі асобамі. На сэсіі стортынга 1953 года не было прапановы аб царкоўным савеце. Схема дзяржаўнай царквы была расследавана ў 1970-х гадах камісіяй на чале з былым царкоўным служыцелем Хельге Сівертсэнам. У 1975 годзе камісія рэкамендавала скасаваць дзяржаўную царкву і замяніць яе «свабоднай народнай царквой». У царкоўных органах таксама існавала вялікая палітычная апазіцыя. Законам ад 8 чэрвеня 1984 года быў створаны савет. Епіскапы Андрэас Арфлот і Эрлінг Утнем відавочна крытыкавалі дзяржаўную царкоўную схему, Утнем таксама лічыў, што гэтая схема супярэчыць Бібліі. Царкоўны савет быў прыняты ў 1969 годзе. Пастары атрымлівалі дзяржаўны заробак з 1954 года. Паслугі і пасады ---------------- ### Пастары, пробашчы і епіскапы * Пастары (нарв.: Prestene). У лютэранскай традыцыі пастары пастаўляюцца на служэнне словам і сакраментам (*Confessio Augustana*, артыкул 5). Як мужчыны, так і жанчыны могуць быць пастаўленны ў пастары, і яны не павінны захоўваць цэлібат. У прыхадскіх пастараў ёсць свая схема служэння, звычайна адказнасць за прыход. Чалавек, пастаўленны на служэнне, такім чынам, павінен быць прыняты на працу ў пастарства на пэўны тэрмін, перш чым ён зможа падаць заяву аб пастаўленні. Патрабаванне аб пастаўленні на служэнне звычайна выконваецца кандыдатам багаслоўскіх навук. Адукацыя з даданнем практыка-багаслоўскай семінарыі. Прыхадскі пастар засядае ў прыхадскім савеце і адказвае за вядзенне парафіяльных царкоўных кніг. Парафіяльныя святары і капланы прысутнічаюць на епархіяльным савеце. Таксама прызначаюцца пракуроры, у сферу дзейнасці якіх уваходзіць уся пракурорская праца. * Спецыялізаваныя пастары (нарв.: Spesialprester). Ёсць таксама шэраг спецыяльных пастараў, такіх як бальнічныя пастары, пастары дамоў састарэлых, студэнцкія пастары, турэмныя пастары і ваенныя капеланы. Служэнне пастараў сярод глухіх і іншых арганізавана як дабрачынне ў нарвежскіх лютэран, а не як спецыяльнае служэнне пастараў. * Пробашч (нарв.: Prost). Кожная епархія падзелена на дэканаты, і 107 пастараў, якія ўзначальваюць пастарскае служэнне ў іх, маюць тытул «пробашч». 11 з іх працуюць у саборы, і таму маюць назву «пробашчы кафедры» (нарв.: domprost). Пробашчы кафедры — гэта пастаяннае месца падробкі для свайго епіскапа. Раней пробашч быў проста прыхадскім пастарам, але новая схема абслугоўвання для пробашча — гэта адміністрацыйныя пытанні дэканату, а не прыхадская дзейнасць. Епіскап вырашае, якое служэнне ў суполцы павінна быць у пробашча. Такім чынам, пробашчы і вернікі могуць ніколі адзін аднаго не бачыць. Нарвежскія лютэранскія епіскапы (кастрычнік 2018 года) * Епіскап (нарв.: Biskop). Вышэйшым органам у Нарвежскай лютэранскай царкве з’яўляецца епіскапскі савет. Епіскапы прызначаюцца царкоўным саветам. Калі лютэранства ў Нарвегіі стала часткай Дацкай лютэранскай царквы падчас узнікнення лютэранства ў 1537 годзе, епіскапская пасада была скасаваная, а епіскапы замененыя суперінтэндантамі. Яны выконвалі ў асноўным тыя ж функцыі, што і раней, але хацелася адзначыць разрыў з каталіцкім разуменнем пасады. Тытул епіскапа неўзабаве быў адноўлены, але з лютэранскім вызначэннем пасады. У лютэранскай традыцыі епіскапскае служэнне з’яўляецца святарскім служэннем, але з адказнасцю епархіі за нагляд. Епіскапы звычайна абіраюцца з пастараў. У 1993 годзе Разэмары Кён стала першай жанчынай, якая адрымала пасаду епіскапа ў нарвежскіх лютэран. Нарвежская лютэранская царква налічвае 11 епархій, а з 2 кастрычнік 2011 года — з’явілася яшчэ асаблівая тэрыторыя для пастараў у епархіі Нідароса. #### Адукацыя Да 2000 года для таго, каб стаць нарвежскім лютэранскім пастарам, трэба было мець багаслоўскую адукацыю. Пытанне аб тым, ці павінны быць пастаўлены не-багасловы ў пэўных сітуацыях, абмяркоўвалася ў ХХ стагоддзі. У 2000 годзе пасатада стала даступнай для іншых асоб з адпаведнай адукацыяй і вопытам, якія могуць быць пастаўлены ў пастары пры пэўных умовах і пасля разгляду ў камітэце па ацэнцы царкоўнага савета. Багаслоўская ступень па-ранейшаму з’яўляецца важным крытэрыем, але правілы, устаноўленыя з 2006 года ў якасці альтэрнатывы альбо ступені магістра/ліцэнцыяту, паколькі «па змесце і аб’ёме гэта адпавядае кандыдату тэалагічных навук», або ступень магістра, якая адносіцца да служэння пастара, а таксама не менш за 80 крэдытаў па асноўных дысцыплінах тэалогіі, або «спецыяльная кваліфікацыя». Так, напрыклад, ступень магістра лютэранскага багаслоўя з-за мяжы або іншыя нарвежскія або замежныя ступені магістра па пэўных прадметах у спалучэнні з дадатковымі багаслоўскімі даследаваннямі могуць паслужыць асновай для пастаўлення ў пастары. #### Пасады епіскапаў у іншых лютэравнскіх царкоўных абшчынах Епіскап-прэсэс Хельга Хаўглан Біфуглен Шведская лютэранская царква захавала пасля раскола з Рыма-Каталіцкай Царквой пасаду свайго архіепіскапа (Упсала), але надала гэтай пасадзе лютэранскае разуменне, што азначае, што архіепіскап нічым не адрозніваецца ад іншых епіскапаў, акрамя гістарычнай назвы. Калі Фінская лютэранская царква стала незалежнай ад шведскіх лютэран у 1817 годзе, аналагічная архіепіскапская канцылярыя была створана ў Турку. Пасля таго, як Данія страціла Нарвегію ў 1814 годзе мітрапаліт у Хрысціяніі (суч. Осла), згодна з дацкай мадэллю, атрымаў ранг вышэй за іншых епіскапаў. У 1917 годзе нарвежскія лютэране перайшлі да штогадовых выбараў свайго старшыні (з 1932 года названага прэсэсам) на зноў створаным епіскапскім сходзе. Да 1998 года існавала правіла, паводле якога на гэтую пасаду абіраўся епіскап Осла. З 1998 па 2010 год прэсэс абіраўся ад іншых епархій, акрамя Осла, на чатыры гады. У 2010 годзе стортынг вырашыў узмацніць функцыю прэсэса, дадаўшы з 2011 года новую дванаццатую епіскапскую канцылярыю. Пастаянны епіскап-прэсэс знаходзіўся ў Тронхейме, у кафедральным саборы Нідараса ў якасці сабора разам з епіскапам Нідараса і з пробашчам кафедры Нідараса ў якасці падапечнай тэрыторыі. Епіскап Хельга Хаўглан Біфуглен ў епархіі Борга была абраная прэсэсам ў кастрычніку 2010 года да ўступлення ў сілу новай схемы. 25 сакавіка 2011 года яна была прызначаная сталым прадстаўніком у дзяржаўным савеце, а 2 кастрычніка 2011 года яна была ўведзеная на пасаду ў новым офісе падчас святочнай службы ў Кафедральным саборы Нідараса. У 2020 годзе новым епіскапам-прэсэсам быў абраны Улаф Фюске Твейт. ### *Primus inter pares* *Primus inter pares* (лац.: «першы сярод роўных») — гэта апісанне функцыі, якое выкарыстоўваецца для абазначэння асобы, прызнанага лідэрам або рупарам суполкі, без абавязковай фармалізацыі лідэрства і без якой-небудзь іншай улады над сваімі аднагодкамі, акрамя таго, якая з’яўляецца вынікам яго прызнання ў суполцы, што можа быць абумоўлена старшынствам, узростам або традыцыяй. У лютэранскіх царкоўных абшчынах у Скандынаўскіх краінах гэты тэрмін выкарыстоўваецца для апісання архіепіскапа (Швецыя і Фінляндыя) або вядучага/галоўнага епіскапа (Данія і Нарвегія), які з’яўляецца сімвалічным лідэрам, які не з’яўляюцца духоўным начальнікам іншых епіскапаў, а толькі захоўвае перапрацаванае каталіцкае разуменне пасля расколу. Вядучым епіскапам Нарвежскай лютэранскай царквы быў з 1814 па 1920-я гады ў адпаведнасці з дацкім узорам і правіламі нарвежскага судовага загаду 1817 года епіскап Хрысціяніі (суч. Осла). Гэта прывяло да таго, што сталічнага епіскапа неафіцыйна называлі «прымасам нарвежскай царквы». Калі нарвежскія лютэранскія епіскапы з 1917 года пачалі праводзіць рэгулярныя дыскусійныя сходы, епіскапскія сходы, на кожнай сэсіі абіраўся старшыня, які быў прызначаны галоўным, а з 1932 года — прэсэсам (лац. *præses*, *præsidere — «*той, хто старшынюе»). Вядучая роля епіскапа Осла з 1817 года і той факт, што епіскапскія сходы праводзіліся ў Осла, зрабілі, што епіскапа-прэсэса абіраюць старшынёй кожны год. У 1984 годзе епіскапы пачалі абіраць пастараў на адзін год за раз. Пасля сыходу Андрэаса Арфлота з пасады епіскапа Осла ў 1998 годзе, іншыя епіскапы вырашылі, што функцыі прэсэса павінны выконвацца з выбарамі кожныя чатыры гады. Першым прэсэсам з іншай епархіі, акрамя Осла, быў тады епіскап Од Бандэвік з дыяцэзіі ў Мёрэ. У 2001 годзе епіскап Фін Вагле быў абраны ў Нідарасе, у 2006 годзе епіскапам Олафам Скевесланам у Агдэры і Тэлемарку, а ў 2010 годзе епіскапам Хельгай Хауглан Біфуглен у Боргу. Новая схема са сталым старшынёй на епіскапскім сходзе НЛЦ з 2011 года азначае, што быў створаны дванаццаты епіскапскі офіс, які будзе марнаваць вялікую частку свайго часу на выкананне задач кіраўніцтва, які базуецца ў Нідарасе. Гэтая новая епіскапская пасада можа з тым жа правам, што і епіскапская пасада Осла да 1920-х гадоў, называцца прадстаяцельскай пасадай. Аднак Нарвежская лютэранская царква вырашыла працягваць выкарыстоўваць тэрмін «прэсэс» або «вядучы епіскап». Таксама гэты епіскап будзе «primus inter pares» сярод епіскапаў. ### Іншыя пасады * Дыяканы прысвечаны свайму служэнню. Дыяканы знаходзяцца пад назіраннем епіскапа. Яны адказваюць за дыяканскую працу на прыходзе, такую як жалобная праца, дапамога пажылым і тым, хто жыве у нястачы, клопат аб навакольным асяроддзі і г. д. * Катэхізатары прысвячаюцца на служэнне на прыходзе і знаходзяцца пад назіраннем мясцовага епіскапа. Галоўная задача катэхізатара — кіраваць выкладчыцкай дзейнасцю абшчыны, гэта ў прынцыпе ставіцца да выкладання для ўсіх узроставых груп, але на практыцы часта арыентавана на дзяцей і падлеткаў. Патрабуецца адукацыя ў галіне тэалогіі або педагогікі (з акцэнтам на хрысціянскаю адукацыю). * Кантар з’яўляецца музычным лідэрам у сходзе і адданы свайму служэнню. Кантар ўдзельнічае ў планаванні і ажыццяўленні службаў і іншых мерапрыемстваў. Ён таксама з’яўляецца кіраўніком хору і каардынуе канцэртную дзейнасць і іншыя культурныя мерапрыемствы. Ён таксама адказвае за царкоўны арган і кіруе ім. Аб’ём працы кантара вар’іруецца ў залежнасці ад мясцовых умоў і наяўных рэсурсаў. Для службы ў якасці кантара патрабуецца зацверджаны кандыдацкі экзамен па царкоўнай музыцы. Кантар валодае адмысловымі ведамі ў галіне гульні на аргане, харавога кіраўніцтва, а таксама богаслужбах і гімналогіі. ### Іншыя супрацоўнікі Згодна з «Законам аб царкве», павінны існаваць некаторыя іншыя неканстытуцыйныя пасады, звязаныя з рознымі цэрквамі. Найбольш важнымі з іх з’яўляюцца: * Царкоўны апякун (нарв.: Kirkerådet) — гэта шырока выкарыстоўваецца тэрмін для абазначэння генеральнага дырэктара царкоўнага савета ў муніцыпалітэце, які нясе аператыўную адказнасць за царкоўныя будынкі і могілкі. Царкоўная варта з’яўляецца працадаўцам/кіраўніком ўсіх царкоўных служачых, акрамя пастараў. * Званар (нарв.: Klokker). У кожным прыходзе павінен быць званар, які падлягае царкоўнай ахове. На шматлікіх прыходах кругласутачнае набажэнства сёння здзяйсняецца адным ці некалькімі валанцёрамі. Асноўныя абавязкі вартаўніка — дапамагаць пастарам ў царкоўных дзеяннях. * Царкоўны капельдынер (нарв.: Kirketjener). У кожным прыходзе павінен быць царкоўны служыцель, які падпарадкоўваецца царкоўнай варце. Царкоўныя служыцелі нясуць штодзённую адказнасць за ўтрыманне прыхода, а таксама за падрыхтоўку да царкоўных мерапрыемстваў на прыходзе. Існуе таксама шэраг іншых катэгорый пасад, звязаных з царкоўнай працай, царкоўным кіраваннем і эксплуатацыяй могілак. Гл. таксама ----------- * Дацкая лютэранская царква * Шведская лютэранская царква * Ісландская лютэранская царква * Фінская лютэранская царква Зноскі ------ 1. ↑ *Medlemmer i Den norske kirke*. Den norske kirke (нарв.). *Regjeringen.no* (26 ліпеня 2021). Праверана 19 сакавіка 2020. 2. 1 2 Norway and its national church part ways **(нявызн.)**. 3. ↑ Landet blir kristnet **(нявызн.)**. *www.norgeshistorie.no*. 4. ↑ Løsere bånd, men fortsatt statskirke Архівавана 8 студзеня 2014 года. ABC Nyheter 5. ↑ *Forbund, Human-Etisk*. Ingen avskaffelse: / Slik blir den nye statskirkeordningen **(нявызн.)**. 6. ↑ I dag avvikles statskirken (State church will be abolished today), *Dagbladet*, published 14 May 2012, accessed online 24 October 2015. 7. ↑ State church in Norway?, Church of Norway, published, 6 March 2015, accessed 24 October 2015. 8. ↑ Kristen-Norge åpnes 9. ↑ *Kulturdepartementet*. Endringer i finansiering av Den norske kirke som følge av skille mellom stat og kirke fra 1. januar 2017 (нарв.). *Regjeringen.no* (5 сакавіка 2019). Праверана 19 сакавіка 2020. 10. ↑ Lovdata: Kirkeloven av den 7. juni 1996, hentet 24. mai 2012 11. ↑ § 3 i Kirkeloven av 1996 12. ↑ Kirken.no: Medlemmer per den 1. januar 22012 13. ↑ Tilhørighet og Medlemskap Kirken.no «Barn „tvangsinnmeldes" ikke i Den norske kirke ved fødsel. De blir medlem ved dåp, dersom foreldrene velger å la dem døpe. Udøpte barn er ikke medlemmer. At staten regner barn som tilhørende foreldrenes trossamfunn, er en annen sak. Dette er statens ordning, ikke kirkens, og den gjelder alle trossamfunn, ikke bare Den norske kirke.» (18. mai 2015) 14. ↑ Kirken fører medlemstatistikk som finnes her: . 15. ↑ Forskrift om innmelding i og utmelding av Den norske kirke (4. januar 2006) 16. ↑ Titusener feilaktig oppført som medlem av statskirken Dagbladet.no (publisert 4. august 2008, sett 18. mai 2015) 17. ↑ Medlemskap i Den norske kirke Kirken.no 18. ↑ Lov om Opplysningsvesenets fond. § 4 «§ 4.Forvalting» «Fondet blir forvalta av Kongen, som mellom anna fastset korleis fondet skal organiserast og tek avgjerder om rettslege disposisjonar av fondets eigedelar.» Lovdata.no 19. ↑ Statsbudsjettet 2014, Kap. 1592. 20. 1 2 3 Thorkildsen, Dag (2005): Da den norske kirke ble nasjonal. *Nytt norsk tidsskrift*, 22 årgang nr 4, s. 406—417. 21. ↑ 1814 — våre første nasjonale valg Архівавана 20 лютага 2014. Arkivverket, lest 22. februar 2014. 22. ↑ Norgeshistorie.no, Nils Ivar Agøy: «Kristen-Norge åpnes». Hentet 19. des. 2016. 23. ↑ Population Statistics Norway 24. ↑ Church of Norway, 2019 17.5.2020 Statistics Norway 25. ↑ www.kirken.no 26. ↑ Ut- og innmeldinger siden 1950 27. ↑ 28. ↑ for inn- og utmelding|date=2016-08-12 29. ↑ Tilstandsrapport for den norske kirke 2010 Архівавана 7 лістапада 2012. (PDF) fra Kifo - Stiftelsen kirkeforskning, KIFO Notat nr 2/2010 30. ↑ Statistikk fra kirken.no 31. ↑ 32. ↑ barns medlemskap 33. ↑ | Kirken sletter over 100 000 tilhørige | visit date=2020-12-14 34. ↑ www.kirken.no Архівавана 20 чэрвеня 2009. 35. ↑ Vårt Land — Utmeldingsrekord i Den norske kirke Архівавана 16 снежня 2010. 36. ↑ norske kirkes medlemsregister — kirkevalget 2015(недаступная спасылка) 37. ↑ 38. ↑ 39. ↑ (недаступная спасылка) 40. ↑ Dagsavisen — Titusenvis fortsatt tvangsinnmeldt i Den norske kirke 41. ↑ Lutheran Church of Norway Appoints Practicing Homosexual **(нявызн.)**. Праверана 8 ліпеня 2016. 42. ↑ Church of Norway ready to ordain same-sex priests (англ.)(недаступная спасылка) (24 лістапада 2007). Архівавана з першакрыніцы 25 снежня 2019. Праверана 8 ліпеня 2016. 43. ↑ Norwegian bishops consider special liturgy for gay couples **(нявызн.)**. Праверана 8 ліпеня 2016. 44. ↑ Kirkemøtet avviste liturgi for homofile «Sambåndet» **(нявызн.)**. 45. ↑ Kirkelig avskalling **(нявызн.)**. Праверана 20 June 2015. 46. ↑ Normisjon vil utvikle menigheter (visited 27.04.15) **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 27 красавіка 2015. Праверана 7 лістапада 2021. 47. ↑ Norway bishops open doors to gay church weddings **(нявызн.)**(недаступная спасылка) (2 лістапада 2015). Архівавана з першакрыніцы 23 студзеня 2016. Праверана 7 лістапада 2021. 48. ↑ Church of Norway Approves Gay Marriage After 20 Years of Internal Debate **(нявызн.)**. Праверана 11 верасня 2016. 49. ↑ First gay couple wed **(нявызн.)**(недаступная спасылка). *Norway Today* (1 лютага 2017). Архівавана з першакрыніцы 3 лютага 2017. Праверана 7 лістапада 2021. 50. ↑ Vi har ventet så lenge, at vi ikke har et sekund til å miste(нарв.) (30 January 2017). Праверана 4 лютага 2017. 51. ↑ Efter 36 års venten: Kjell og Erik er det første homopar gift i norsk kirke(дацк.). Праверана 4 лютага 2017. 52. ↑ Pressemelding, 11.04.2008. Nr.: 37/08. «Stortingsmelding om staten og Den norske kirke lagt fram». Kulturdepartementet 53. 1 2 Avtale Avtaleteksten kirkeforliket 2008. Regjeringen.no 54. ↑ *Guide til stat/kirke-forliket*- Vårt Land. Архівавана 13 лютага 2009. 55. ↑ Hilde Mangset Lorentsen m.fl. (21. mai 2012) Kirken skilles fra staten. *NRK* 56. ↑ Grunnlovens § 16 lovdata.no «§ 16. Alle innbyggere i riket har fri religionsutøvelse. Den norske kirke, en evangelisk-luthersk kirke, forblir Norges folkekirke og understøttes som sådan av staten. Nærmere bestemmelser om Kirkens ordning fastsettes ved Lov. Alle tros- og livssynssamfunn skal understøttes på lik linje.» 57. ↑ Stortinget — møte 12.02.2013. Interpellasjon fra representanten Svein Harberg til fornyings-, administrasjons- og kirkeministeren: stortinget.no «Den 21. mai 2012 ble Grunnloven endret som et resultat av stat/kirke-forliket. I den forbindelse ble begrepet „folkekirke" innført. Mange bruker begrepet positivt, men forståelsen av innholdet synes å være ulik. En avklaring er avgjørende for en god dialog mellom regjeringen og Den norske kirke. Også for andre tros- og livssynssamfunn er dette en viktig avklaring da økonomisk likebehandling ligger som et grunnleggende og lovfestet prinsipp for de årlige overføringer til disse. Hvordan vil statsråden følge opp for å få på plass en felles politisk forståelse og avklaring av hva som ligger i begrepet „folkekirke", slik at det kan etableres et avklart felles grunnlag for den videre utvikling og finansiering av både Den norske kirke og andre tros- og livssynssamfunn? Hvilke oppgaver skal folkekirken ha, hvilken organisasjon krever dette, og hvilke forventninger mener statsråden Stortinget har lagt til grunn for departementets dialog med kirken?» 58. ↑ Stortinget — møte 12.02.2013. representanten Svein Harberg «Det er ingen tvil om at vi her har forventninger til Kirken som er omfattende og til dels kostbare. Det er vel også her det kommer tydeligst fram at det er helt andre forventninger til trossamfunnet Den norske kirke enn til de andre tros- og livssynssamfunnene, at folkekirken har en forventning de andre ikke har. Det krever klokskap å forvalte dette på en god måte, både i Kirken og hos oss politikere. Forventningen til folkekirken sammen med lovfestet likebehandling er etter min oppfatning to linjer som er i ferd med å krysse hverandre, og det kan fort oppfattes som kollisjonskurs.» 59. ↑ Stortinget — møte 12.02.2013. representanten Svein Harberg «Men det er noen klare grenser mellom hva man har satt av ressurser til, og bedt dem gjøre en jobb med, og hva som ligger i den vanlige driften av et trossamfunn.» 60. ↑ 61. ↑ Helhetlig planfor forberedelse og gjennomføring av virksomhetsoverdragelse 2015—2017. Regjeringen.no 62. ↑ Offisielt frå statsrådet 27. mai 2016 regjeringen.no «Sanksjon av Stortingets vedtak 18. mai 2016 til lov om endringer i kirkeloven (omdanning av Den norske kirke til eget rettssubjekt m.m.) Lovvedtak 56 (2015—2016) Lov nr. 17 Delt ikraftsetting av lov 27. mai 2016 om endringer i kirkeloven (omdanning av Den norske kirke til eget rettssubjekt m.m.). Loven trer i kraft fra 1. januar 2017 med unntak av romertall I § 3 nr. 8 første og fjerde ledd, § 3 nr. 10 annet punktum og § 5 femte ledd, som trer i kraft 1. juli 2016.» 63. ↑ Lovvedtak 56 (2015—2016) Vedtak til lov om endringer i kirkeloven (omdanning av Den norske kirke til eget rettssubjekt m.m.) Stortinget.no 64. ↑ bbreg.no Brønnøysundregistrene om Den norske kirke 65. ↑ innlegg av Helga Haugland Byfuglien i Aftenposten.no 07.03.2012 «Fortsatt en statsbudsjettkirke» «Større avstand mellom kirken og staten skulle gi en friere kirke som kunne utvikle tettere bånd mellom kirke og folk. Det er de juridiske og forvaltningsmessige båndene som er løsnet, ikke de økonomiske. Statens ansvar for kirkens økonomi er akkurat like omfattende og sterkt som før reformene. Kirken forblir en kommune- og statsbudsjettkirke, og både kirkens ledere og politikerne vet at all omstilling koster penger.» 66. ↑ Stortinget.no Statsbudsjettet for 2017. Side 22, kap 340. Side 41, kap 842. Side 118, pkt 5. 67. ↑ Oftestad, Bernt: Staten i kirken og kirken i staten. I *Statskirke i etterkrigssamfunn* redigert av I. Montgomeri og K. Lundby. Oslo: Universitetsforlaget, 1981. 68. ↑ Bøckman. Peter Wilhelm: *Den norsk kirke. Historisk og aktuell.* Trondheim: Tapir, 1989. 69. ↑ *Aftenposten* 15. november 2015 s.16. 70. ↑ Kvalifikasjonskrav for prestetjeneste Спасылкі -------- * NSD Kirkedatabase (offisiell statistikk) * Lov om Den norske kirke (kirkeloven). LOV-1996-06-07-31 Lovdata.no * Kirkens egen medlemstatistikk | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Праваслаўная · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | ISNI: 0000 0001 0068 4041 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Параф’янава. **Параф’я́нава** (трансліт.: *Parafjanava*, руск.: Парафьяново) — вёска ў Докшыцкім раёне Віцебскай вобласці. Уваходзіць у склад Сітцаўскага сельсавета. Назва ----- Ёсць некалькі версій паходжання назвы Параф’янава. Адна з іх — ад імя Параф’ян або прозвішча Параф’янаў. Ад маёнтка Параф’янава атрымала назву чыгуначная станцыя Параф’янава на лініі Полацк — Маладзечна, пабудаваная ў 1902—1906 гадах. Гісторыя -------- Упершню **Парафенава** згадваецца ў крыніцах пад 1435 годам, калі землі на ўсходзе Куранецкай воласці былі вылучаны для забеспячэння пасады Віленскага архідыякана. Тады паміж маёнткамі Даўгінава, Докшыцы і Парфенава засталіся неразмежаванымі лугі па рэках Бладзь (Блядка), Лыха і Зуя (Зуйка), з-за якіх у XV—XVI стагоддзях часта ўзнікалі спрэчкі. Пасля другога падзелу Рэчы Паспалітай (1793) Парафенава ў Расійскай імперыі, у складзе Вілейскага павета спачатку Мінскай, потым Віленскай губерні. 18 жніўня 1795 года маёнтак Парфенава Віленскай архідыяцэзіі быў канфіскаваны, як і большасць маёнткаў каталіцкай царквы. У XIX ст. у розныя часы маёнтак належаў Пшаздзецкім, Тышкевічам. У той час Парфенава стала цэнтрам воласці. Па звестках «Слоўніка геаграфічнага Каралеўства Польскага і іншых краёў славянскіх», у 1886 годзе ў Парфенаве жыло 45 чалавек. Каля 1880 года ўзведзены бровар. У 1921—1945 гадах маёнтак у складзе гміны Параф’янава Дзісенскага павета Віленскага ваяводства. Пасля 2-й сусветнай вайны значна вырасла аднайменнае паселішча Параф’янава каля чыгуначнай станцыі Параф’янава, яно стала цэнтрам асобнага Параф’янаўскага сельсавета і пазней атрымала статус аграгарадка. У вёсцы ж Параф’янава (былым маёнтку) пасля вайны жыло толькі 250 чалавек, яна не адміністрацыйны цэнтр, уваходзіць у склад Сітцаўскага сельсавета. Касцёл, з гравюры 1650 г. Славутасці ---------- * Касцёл Найсвяцейшай Дзевы Марыі (1908—1913, раней — касцёл Іаана Хрысціцеля) * Параф’янаўская сядзіба (страчана) Насельніцтва ------------ * 1886 год — 45 жыхароў * 1921 год — 232 жыхары, 23 двары. * 1931 год — 195 жыхароў, 18 двароў. Вядомыя асобы ------------- * Лявон Гмырак (Мечыслаў Бабровіч; 1891—1915) — беларускі крытык, публіцыст і празаік. * Уладзімір Аляксандравіч Дукельскі (1903—1969) — кампазітар, піяніст, паэт і перакладчык. * Ян Станіслававіч Бабровіч (1902—1943) — дзеяч рэвалюцыйнага руху ў Заходняй Беларусі, публіцыст. ### Пахаваныя * Юрый Гіль (1942—2009) — беларускі грамадскі дзеяч. Галерэя ------- * * * * * Зноскі ------ 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Віцебская вобласць: нарматыўны даведнік / У. М. Генкін, І. Л. Капылоў, В. П. Лемцюгова; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2009. — 668 с. ISBN 978-985-458-192-7 (DJVU). 2. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 12: Палікрат — Праметэй / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 12. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0198-2 (т. 12). 3. ↑ Skorowidz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej — Tom VII — Część II — Ziemia Wileńska — Powiaty: Brasław, Duniłowicze, Brasław i Wilejka, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1923, s 32. 4. ↑ Wykaz miejscowości Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1938, wolumin — 1, s. 22 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Parafianów, folwark, powiat wilejski, gmina Parafianów // Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom VII: Netrebka — Perepiat (польск.). — Warszawa, 1886. — S. 858. | ⛭**Сітцаўскі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Сітцы | | Вёскі | Вайтовічы · Вянюціна · Дзядкі · Заборцы · Кіякова · Курдзекі · Лісавічы · Макаравічы · Малыя Сітцы · Новая Вёска · Параф'янава · Парэчча · Пліскі · Рапяхі · Старое Сяло · Чаркасы |

**Саюз грамадзян Грузіі** або **Грамадзянскі саюз Грузіі** (груз. საქართველოს მოქალაქეთა კავშირი) — грузінская левацэнтрысцкая палітычная партыя, створаная Эдуардам Шэварднадзэ, які быў прэзідэнтам Грузіі з 1992 па 2003, і Давідам Чантладзэ, былым гандлёвым прадстаўніком Савецкага Саюза ў Чэхаславакіі. На парламенцкіх выбарах у лістападзе 1995 года партыя атрымала большасць месцаў у грузінскім парламенце. Саюз грамадзян Грузіі ўваходзіў у Сацыялістычны Інтэрнацыянал і Партыю еўрапейскіх сацыялістаў. Партыя прыцягвала шмат маладых рэфарматараў, у тым ліку Міхаіла Саакашвілі, Зураба Жванія і Ніно Бурджанадзэ, але ў канчатковым выніку стала ахвярай шэрагу карупцыйных скандалаў, а таксама ператварылася ў інструмент для палітычных маніпуляцый Шэварнадзэ. Менавіта па гэтых прычынах у верасні 2001 года Саакашвілі сышоў з урада Шэварднадзэ і Грамадзянскага саюза Грузіі. У канчатковым выніку, унутры партыі паўсталі супярэчнасці, якія прывялі да таго, што Саюз грамадзян распаўся на тры супрацьлеглыя фракцыі. У чэрвені 2002 года, каб стварыць сваю ўласную партыю, Саюз грамадзян пакінуў Жванія. Пазней і спікер парламента Ніно Бурджанадзэ таксама пакінула Саюз грамадзян, каб аб’яднацца з Жванія і, у канчатковым рахунку, з Саакашвілі. У чэрвені 2003 года пяць апазіцыйных партый стварылі Адзіны нацыянальны рух, каб разам супрацьстаяць Саюзу грамадзян і змагацца з карупцыяй. Саюз грамадзян апынуўся ў цэнтры ўвагі падчас палітычнага крызісу ў лістападзе 2003, калі выйграныя ім парламенцкія выбары ў шматмандатнай акрузе, праведзеныя 2 лістапада, абвясцілі сфальсіфікаванымі. 23 лістапада, пасля шэрагу масавых дэманстрацый і пратэстаў, Шэварнадзэ быў вымушаны сысці ў адстаўку, а яго партыя — распушчана. Пасля, вынікі выбараў анулявалі, і на 2004 годы прызначалі новыя. Абраныя 19 дэпутатаў ад руху Новая Грузія працягнулі работу ў парламенце да 2008 года. Літаратура ---------- * Jones, Stephen. Georgia: A Political History Since Independence. — London : I.B. Tauris, 2013. — ISBN 978-1-78453-085-3. * საქართველოს პოლიტიკური პარტიები: ცნობარი 1999 /[მოამზადეს კოსტანტინე კანდელაკმა, დავით ყიფიანმა, ლელა ხომერიკმა [და სხვ.]]; სამოქალაქო კულტურის საერთაშორისო ცენტრი. - თბ. 1999. - 157გვ. ISBN 99928-52-41-0 Спасылкі -------- * Partits polítics georgians el 1999 (англ.) * Особенности партийной системы * (яп.) * საქართველოს მოქალაქეთა კავშირი (სმკ) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) · Britannica (онлайн) |

**Герб Светлагорска** — афіцыйны геральдычны сімвал горада Светлагорск Гомельскай вобласці. Герб зарэгістраваны ў Гербавым матрыкуле Рэспублікі Беларусь 22 верасня 2000 года № 43. Апісанне -------- У чырвоным полі іспанскага шчыта залатое сонца. Выява герба была зацверджана рашэннем Светлагорскага гарадскога Савета дэпутатаў ад 28 чэрвеня 2000 года № 41, палажэнні аб іх — гарадскім выканаўчым камітэтам 27 верасня 2000 года № 531. Аўтар герба Б. К. Пірштук. Гісторыя -------- Значок з гербам Светлагорска ўзорам 1991-га года. ### Першы герб Да прыняцця сучаснага герба ў Светлагорску існавала гербападобная эмблема, выкананая ў духу савецкай сімволікі – Праметэй як сімвалічны вобраз упартага супраціву творчага мысляра неспрыяльнаму лёсу. Аголеная фігура тытана з грэчаскай міфалогіі была намалявана з факелам у руцэ на фоне двух касых чырвона-зялёных палос. У гербе былі размешчаны таксама назва горада і дата яго заснавання, што супярэчыць класічным законам складання тэрытарыяльнай геральдыкі. Аўтарам герба стаў Віктар Аляксандравіч Смаляр. ### Сучасны герб Распрацоўка новага герба вялася ад пачатку 1999 г. Урад Светлагорска звярнуўся да Геральдычнай камісіі з просьбай дапамагчы распрацаваць новы герб. Свой праект герба прапанаваў Андрэй Шпунт. На гербе была адлюстравана лацінская літара S у чырвоным полі, стылізаваная пад выгін ракі Берэзіны, ва ўпадзінах якой размяшчаліся рыцарскі крыж — сімвал Гомельшчыны, і графская карона Манкевічаў. Праект герба разгледжваўся гарадскімі ўладамі і не быў прыняты. Ідэя сучаснага герба была падказана старшынёй Светлагорскага гарвыканкама Б.К. Пірштуком. Аўтар арыентаваўся на назву горада: яго светлую, «сонечную» назву вырашана было адлюстраваць на гербе ў выглядзе Сонца. У геральдыцы Сонца з’яўляецца сімвалам, які адносяцца да разраду «натуральных фігур», падразраду «свяцілы, стыхіі», і сімвалізуе святло, багацце, дастатак. Звычайна гэты знак выглядае як круг з чалавечым тварам, акружаны папераменна прамымі і звілістымі прамянямі. З гістарычных аналагаў герб з выявай Сонца быў у Падольскага ваяводства. Залатая выява Сонца ў геральдыцы, як правіла, спалучаецца з чырвоным колерам. Падобныя гербы -------------- * Герб Камянца-ПадольскагаГерб Камянца-Падольскага * Герб Падольскага ваяводства, 1839 годГерб Падольскага ваяводства, 1839 год * Герб Падольскага ваяводства, XVII ст.Герб Падольскага ваяводства, XVII ст. * Гістарычны герб ПадолляГістарычны герб Падолля * Герб Хмяльніцкай вобласціГерб Хмяльніцкай вобласці * Герб муніцыпалітэта Андрайч  (англ.) (бел. ІспаніяГерб муніцыпалітэта Андрайч  (англ.) (бел. Іспанія * Герб Новасвецкага сельскага пасялення  (руск.) (бел. Ленінградская вобласць, РасіяГерб Новасвецкага сельскага пасялення  (руск.) (бел. Ленінградская вобласць, Расія * Герб вёскі Лукаў  (чэшск.) (бел. ЧэхіяГерб вёскі Лукаў  (чэшск.) (бел. Чэхія Гл. таксама ----------- * Сцяг Светлагорска Зноскі ------ 1. 1 2 г. Светлагорск – Афіцыйныя геральдычныя сімвалы Рэспублікі Беларусь  (бел.). Праверана 21 жніўня 2023. 2. 1 2 герб светлогорска **(нявызн.)**. *www.heraldicum.ru*. Праверана 15 кастрычніка 2023. | ⛭Гербы населеных пунктаў Гомельскай вобласці | | --- | | Гарады | Буда-Кашалёва · Васілевічы · Ветка · Гомель · Добруш · Ельск · Жлобін · Жыткавічы · Калінкавічы · Мазыр · Нароўля · Петрыкаў · Рагачоў · Рэчыца · Светлагорск · Тураў · Хойнікі · Чачэрск | | | Гарадскія пасёлкі | Азарычы · Акцябрскі · Брагін · Камарын · Капаткевічы · Карма · Лельчыцы · Лоеў · Парычы · Сасновы Бор · Стрэшын · Уваравічы |

**Салто́** (ад фр.: Saulteaux; саманазва: ᓇᐦᑲᐌ «народ») — алганкінскі народ, карэнныя жыхары Канады. Агульная колькасць (2019 г.) — 24 000 чал. Паходжанне ---------- Назва **салто** мае французскае паходжанне. Упершыню яна сустракаецца ў XVII ст. у форме *Saulteurs* («людзі вадаспада»), калі французскія вандроўнікі ўвайшлі ў кантакт з тубыльцамі ракі Святой Марыі. Салто належалі да народа аджыбвэ, таму ў нашы дні часцяком завуцца раўніннымі або паўночна-заходнімі аджыбвэ. Самі салто аддаюць перавагу назве *накавэ*, што на іх дыялекце значыць «народ». Падчас Бабровых войн яны рушылі на захад і рассяліліся на вялікай тэрыторыі ад Антарыа да Брытанскай Калумбіі. Асаблівасці культуры -------------------- Міграцыя на захад выклікала некаторыя змены ў культуры салто. Калі іх продкі, што насялялі Вялікія азёры, займаліся земляробствам, то салто былі вымушаны весці вандроўны лад жыцця, у іх занятіках пераважалі паляванне і рыбалоўства. Так, салто Саскачэвана сезонна перамяшчаліся ўздоўж рэк і азёр, будавалі часовыя лагеры. Асноўным жытлом стала тыпі, распаўсюджанае ў іншых качавых народаў Вялікіх раўнін. Яны палявалі на ласёў, аленяў, зайцоў, здабывалі рыбу і водных птушак. Для палявання ўзімку карысталіся снегаступамі. Для палявання і часам для перамяшчэння паклажы трымалі сабак. Узаемаадносіны паміж салто і суседнімі народамі былі складанымі. Яны выціснулі далей на захад гравантраў, мелі ваенныя сутычкі з народамі сіў, аднак падтрымлівалі шчыльныя зносіны з кры, нават стваралі разам з імі супольныя абшчыны. У XIX ст. салто займаліся футравым гандлем, былі пасрэднікамі паміж мясцовымі плямёнамі і еўрапейцамі, карысталіся ў побыце еўрапейскімі зброяй і таварамі. Асноўнай сацыяльнай адзінкай з'яўляліся аб'яднанні некалькіх нуклеарных сем'яў, што разам вандравалі і займаліся здабычай. У ваенных мэтах маглі ствараць большыя па колькасці аб'яднанні на чале выбранага правадыра, але такія аб'яднанні мелі часовы характар. У другой палове XIX ст. калі прыродныя рэсурсы прэрыі значна скараціліся, салто трапілі ў залежнасць ад еўрапейскіх перасяленцаў. Яны былі вымушаны заключаць пагадненні з уладамі Канады, перадаваць значныя паляўнічыя тэрыторыі і наўзамен атрымоўваць гадавую грашовую дапамогу. У Брытанскай Калумбіі салто карыстаюцца адлічэннямі за транспартаванне газу праз іх тэрыторыі. Разам з гэтым, многія традыцыйныя звычаі апынуліся пад забаронай, была ўведзена абавязковая адукацыя на англійскай мове, што садзейнічала частковай асіміляцыі. У нашы дні адбываецца працэс частковага адраджэння традыцыйных звычаяў і мовы. Зноскі ------ 1. ↑ Ojibwa, Northwestern 2. ↑ Notes on the material culture of the Island Lake Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Салто на Вікісховішчы | * Saulteaux First Nation * Kinistin Saulteaux Nation * Saulteaux - Indigenous Saskatchewan Encyclopedia * Saulteaux History Архівавана 13 мая 2020. * Native Americans: Saulteaux History and Culture

**Ро́бцаўскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Дрыбінскага раёна Магілёўскай вобласці. Цэнтр — вёска Робцы. Утвораны 20 жніўня 1924 года як **Затонскі сельсавет** у складзе Расненскага раёна Калінінскай акругі БССР. Цэнтр — хутар Затоны. 21 жніўня 1925 года цэнтр сельсавета перанесены ў вёску Робцы, сельсавет перайменаваны ў Робцаўскі. З 9 чэрвеня 1927 года ў складзе Аршанскай акругі. Пасля скасавання акруговай сістэмы 26 ліпеня 1930 года ў Расненскім раёне БССР, з 8 ліпеня 1931 года ў Чавускім раёне БССР, з 12 лютага 1935 года ў Дрыбінскім раёне БССР, з 20 лютага 1938 года — Магілёўскай вобласці. 16 ліпеня 1954 года скасаваны, тэрыторрыя далучана да Расненскага сельсавета. Зноскі ------ 1. ↑ Указ Президиума Верховного Совета БССР от 16 июля 1954 г. Об объединении сельских советов Могилевской области // Сборник законов Белорусской ССР и указов Президиума Верховного Совета Белорусской ССР: 1938—1955 гг. — Мн.: Изд. Президиума Верхов. Совета БССР, 1956. — 347 с. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Минск: «Беларусь», 1985―1987.

**Збігнеў Кабата** (17 сакавіка 1924, в. Яромічы, Кобрынскага павета — 4 ліпеня 2014, Нанайма, Канада) — брытанскі і канадскі паразітолаг, доктар біялагічных і філасофскіх навук, ганаровы член Паразіта-лагічнага грамадства. Біяграфія --------- Нарадзіўся ў сям’і афіцэра. Выпускнік гімназіі г. Кобрына. У 1937 годзе ва ўзросце 13 гадоў паступіў у Кадэцкую ваенную акадэмію імя маршала Пілсудскага ў г. Львове, але не паспеў закончыць яе ў сувязі з пачаткам Другой сусветнай вайны. У 1939 годзе далучыўся да руху Супраціву. У 1945 годзе ён апынуўся спачатку ў Італіі, дзе далучыўся да Другога корпуса Войску краёвай. У 1946 годзе разам са сваім корпусам быў перамешчаны ў Вялікабрытанію, дзе пасля заканчэння шасцімесячных курсаў рыбакоў працаваў на камерцыйных рыбалоўных судах у Паўночным моры. Атрымаў доктарскую ступень ва Універсітэце Абярдзіна (Шатландыя), абараніў доктарскую навуковую працу «Паразіталогія марскіх рыб». Там жа ён сустрэў сваю будучую жонку (Mary Montgomery), у шлюбе з якой нарадзіліся дачка і сын будучага навукоўца. Пасля заканчэння ўніверсітэта працаваў у марской лабараторыі Шатландскага аддзела сельскай гаспадаркі і рыбалоўства ў Абярдзіне. У 1966 годзе прысвоена званне доктара біялагічных і філасофскіх навук. Навуковая дзейнасць ------------------- Кабата прысвяціў больш 50 гадоў працы па сістэматыцы і цыклах паразітычных капепод. Як прызнанне заслуг, яго імем названа некалькі дзясяткаў марскіх істот. На працягу 15 гадоў быў членам Міжнароднай камісіі па заалагічнай наменклатуры. У 1984 годзе ён стаў прэзідэнтам-заснавальнікам Міжнароднай асацыяцыі капепадалогаў. Чытаў лекцыі ва ўніверсітэтах Вялікабрытаніі, Аўстраліі, Індыі. Апублікаваў шмат навуковых прац. Яго фундаментальная праца «Parasitic Copepoda of British Fishes» (Ray Society Publications, 1979) утрымоўвае больш 2000 арыгінальных, праўдзіва мастацкіх і заалагічна падрабязных малюнкаў паразітычных ракаў. Іншыя яго вядомыя кнігі: «Copepods Parasitic on Fishes: Keys and Notes for Identification of the Species (Synopses of the British fauna)» (Backhuys Publishers, 1992) і «Parasites and Diseases of fishes cultured in the tropics» (Taylor & Francis, 1985) і каля 150 артыкулаў у навуковых часопісах таксама запатрабаваны навуковай супольнасцю. Сумесна з Л. Марголісам распрацаваў дыягностыку статкаў прамысловых рыб з выкарыстаннем выглядаў паразітаў як маркераў. Гэтым быў адкрыты новы кірунак у менеджменце біярэсурсаў мора, які паспяхова развіваецца ў нашы дні. Важнай заслугай Кабаты былі пераклады рускай паразіталагічнай літаратуры і іх папулярызацыя сярод маладых англамоўных паразітолагаў. Узнагароды ---------- З. Кабата адзначаны шматлікімі медалямі за прафесійную і грамадскую дзейнасць, сярод якіх узнагароды Канадскага грамадства заолагаў, Польскага паразіталагічнага грамадства. Ён быў выбраны ганаровым прэзідэнтам Кангрэса паразітолагаў у Ванкуверы ў 2002 годзе, а ў 2003 годзе ўдастоены Прыза выдатнага паразітолага (Eminent Parasitologist Award) Амерыканскага грамадства паразітолагаў. Раней, у 1996 годзе, навукоўцу быў уручаны Вялікі крыж Ордэна Адраджэння Польшчы (Grand Commander Cross of Polonia Restituta) і прысвоена званне Ганаровага доктара сельскагаспадарчага ўніверсітэта ў Шчэціне. У 1995 годзе быў аднагалосна абраны ганаровым членам Паразіталагічнага грамадства пры Расійскай акадэміі навук (цяпер Міжрэгіянальная грамадская арганізацыя Паразіталагічнага грамадства). Збігнеў быў членам рэдкалегій міжнародных паразіталагічных часопісаў. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 *Bibliothèque nationale de France* data.bnf.fr: платформа адкрытых даных — 2011. Праверана 8 сакавіка 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q19938912'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q193563'></a> Літаратура ---------- * Знакамітыя выпускнікі школы. Кабата Збігнеў // Самая «першая» : інфармацыйна — бібліяграфічнае выданне да 110-годдзя з часу заснавання ўстановы адукацыі «Сярэдняя школа № 1 г. Кобрына» / Кобрынская раённая цэнтралізаваная бібліятэчная сістэма, цэнтральная раённая бібліятэка, аддзел абслугоўвання і інфармацыі; склад. : Святлана Курачук. — Кобрын, 2020. — С. 25-26. — (Адукацыя на Кобрыншчыне). * Доктор Збигнев Кабата // Паразитология. — 2015. — Т. 49. В. 1. — С. 72-74. — Паразитологическое общество. * 95 гадоў з дня нараджэння З. Кабаты // Зводны Каляндар дат і падзей Кобрыншчыны: краязнаўча-бібліяграфічны каляндар на 2016—2020 гг. / Дзяржаўная ўстанова культуры «Кобрынская раённая цэнтралізаваная бібліятэчная сістэма», цэнтральная раённая бібліятэка, аддзел абслугоўвання і інфармацыі; склад. : С. Д. Курачук, Л. С. Дардзюк. — Кобрын, 2018. — С. 98. * Кабата Збігнеў //Людзі навукі нашага краю : біябібліяграфічны даведнік з серыі «Імёны на карце Кобрыншчыны» / Кобрынская раённая цэнтралізаваная бібліятэчная сістэма, цэнтральная раённая бібліятэка, аддзел абслугоўвання і інфармацыі; склад. : С. Д. Курачук, Л. С. Дардзюк. — Кобрын, 2017. — С. 57-58. * Збигнев Кабата [Электронный ресурс] // Государственное учреждение образования «СРЕДНЯЯ ШКОЛА № 1 г. КОБРИНА». Виртуальный музей. — Режим доступа:. - Дата доступа: 22.06.2017. | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90192322 · BNF: 12936745z · CiNii: DA02636811 · GND: 1051764092 · ICCU: UFIV109615 · ISNI: 0000 0001 2021 7141 · LCCN: n85060451 · NKC: jcu2011642763 · NLA: 35693304 · NTA: 104189258 · NUKAT: n93080315 · LIBRIS: 65795 · SUDOC: 111311594 · VIAF: 17352954 | |

**Рускае геаграфічнае таварыства** (руск.: Русское географическое общество) — адно з найстарэйшых геаграфічных таварыстваў у свеце. Заснаванае ў 1845 годзе з ініцыятывы адмірала Ф. П. Літке, акадэміка К. М. Бэра, адмірала Ф. П. Урангеля. Галоўная задача таварыства — збор і распаўсюджванне геаграфічных звестак. Экспедыцыі Рускага геаграфічнага таварыства адыгралі вялікую ролю ў засваенні Сібіры, Далёкага Усходу, Сярэдняй і Цэнтральнай Азіі, Сусветнага акіяна, у развіцці мараплаўства, адкрыцці і вывучэнні новых земляў. Вядомыя члены ------------- * Іван Берман * Аркадзь Антонавіч Смоліч * Пётр Міхайлавіч Смыслоў * Георгій Якаўлевіч Сядоў * Валяр’ян Афанасьевіч Снытко | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | VK · Одноклассники · Facebook · Facebook (англ.) · Telegram · X · X (англ.) | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram · YouTube | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 12261806j · CiNii: DA13587580 · GND: 504445-5 · ISNI: 0000 0001 2299 7567 · LCCN: no2015077962 · LNB: 000123451 · Microsoft: 186088727 · NUKAT: n98069216 · SUDOC: 031395686 · VIAF: 305975699 | |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Ліберальна-дэмакратычная партыя. **Ліберальна-дэмакратычная партыя** (яп.: 自由民主党 *дзію: мінсюта:*), ЛДП — японская палітычная партыя[en]. Гісторыя -------- ЛДП была ўтворана 15 лістапада 1955 года ў выніку зліцця дзвюх партый: ліберальнай і дэмакратычнай, якія выступілі адзіным фронтам супраць набіраючых папулярнасць сацыялістаў. Узначаліла яе выконваючая абавязкі старшыні камісія ў складзе Іціра Хатаямы, Такэторы Агаты[en], Бамбоку Она[ja] і Букіці Мікі[en]. Мерапрыемствы з нагоды ўтварэння найбуйнейшай партыі ў Японіі праходзіла ва ўніверсітэце Цюо[en] ў Токіо. У той жа дзень былі прынятыя «Дэкларацыя аб заснаванні партыі», «Праграма», «Хартыя партыі», «Місія партыі», і «Палітычная праграма партыі». Першым старшынёй ЛДП на пазачарговым з’ездзе ў красавіку 1956 быў абраны прэм’ер-міністр Іціра Хатаяма. У далейшым гэтая партыя стала вядучай у Японіі. Усе лідары партыі, за выключэннем Ехэя Кона і Садакадзу Танігакі, з’яўляліся адначасова прэм’ер-міністрамі. Пачынаючы з 1955 года, партыя амаль нязменна з’яўлялася кіруючай. З 1983 па 1986 складала кааліцыю з Новым ліберальным клубам[en]. Улетку 1993 года ў ЛДП адбыўся раскол, у выніку якога яна ў жніўні 1993 года на 11 месяцаў перайшла ў апазіцыю, саступіўшы ўладу кааліцыйным урадам. У 1994—1996 гг. складала кааліцыю з сацыялістычнай партыяй, якую ўзначальваў лідар сацыялістаў Тамііці Мураяма. У 1996—2009 гг. зноў заняўшы лідзіруючыя пазіцыі, партыя нязменна фарміравала ўрад краіны пры падтрымцы дробных партый. Па выніках парламенцкіх выбараў 30 жніўня 2009 года перайшла ў апазіцыю, аднак змагла вярнуць статус кіруючай партыі па выніках датэрміновых выбараў 2012 года. Па выніках парламенцкіх выбараў ліпеня 2019 года ЛДП захавала большасць у верхняй палаце, аднак колькасць прадстаўнікоў скарацілася са 123 да 113. Палітычная пазіцыя ------------------ Ліберальна-дэмакратычная партыя падтрымліваецца галоўным чынам кансерватыўна настроеным сельскім насельніцтвам, а таксама карыстаецца прызнаннем у бюракратыі, буйных карпарацыях (Кэйрэцу) і работнікаў разумовай працы. Ва ўнутранай палітыцы партыя прытрымліваецца кансерватыўнага курсу і працягвае карыстацца падтрымкай большай часткі насельніцтва. Але ў сувязі са статусам кіруючай партыі, нярэдка з’яўляюцца абвінавачванні ў выкарыстанні «адміністрацыйнага рэсурсу». Таксама ЛДП турбуюць фінансавыя скандалы. У адрозненне ад левых партый, ЛДП ніколі не мела выразнай палітычнай ідэалогіі і філасофіі. Партыйныя дзеячы прытрымліваюцца пазіцый, якія можна ахарактарызаваць такім чынам: больш правыя, чым апазіцыйныя партыі і не такія радыкальныя, як нелегальныя правыя групоўкі. Палітыка ЛДП традыцыйна асацыюецца з наступнымі мэтамі: хуткі эканамічны рост на аснове экспарту, цеснае супрацоўніцтва са ЗША. Рэформы, якія праводзяцца партыяй у апошнія гады, накіраваны на спрашчэнне бюракратычнай сістэмы, прыватызацыю дзяржаўных прадпрыемстваў, прыняцце мер, уключаючы падатковую рэформу, звязаных са старэннем насельніцтва. Іншымі прыярытэтамі палітыкі 1990-х з’яўляліся ўзмацненне ўплыву Японіі ў Азіяцка-Ціхаакіянскім рэгіёне, павышэнне ўнутранага попыту, развіццё навукі і пабудова інфармацыйнага грамадства. Напярэдадні выбараў у Палату дарадцаў 2016 года партыя заяўляла пра неабходнасць змяніць артыкул 9 Канстытуцыі Японіі, у якім усталяваная забарона на вядзенне Японіяй вайны і стварэнне сухапутных, марскіх і ваенна-паветраных узброеных сіл. Кааліцыя на чале з прэм’ер-міністрам Сіндза Абэ лічыла дадзены артыкул відавочным анахранізмам і патрабавала яго адмены, паказваючы на патэнцыйную ваенную пагрозу з боку КНДР. Адпаведная папраўка ў Канстытуцыю можа быць прынятая 2/3 галасоў дэпутатаў абедзвюх палат парламента, пасля чаго яна павінна быць адобрана на ўсенародным рэферэндуме. Для дасягнення гэтай мэты ў кааліцыі ЛДП-Камэйта ўжо ёсць неабходная большасць галасоў у ніжняй палаце парламента. Савет па знешняй палітыцы кіруючай Ліберальна-дэмакратычнай партыі Японіі ўхваліў пагадненне аб усебаковым рэгіянальным эканамічным партнёрстве, заключаным 15 лістапада 2020 года. Кіраўніцтва ----------- Старшыня партыі мае права прызначаць генеральнага сакратара, старшыню Палітычнага савета, членаў Выканаўчага савета і Фінансавага камітэта. Старшыня абіраецца тэрмінам на 3 гады. Для вылучэння кандыдатуры на вышэйшую пасаду ў ЛДП неабходна заручыцца падтрымкай не менш за 20 членаў партыі, якія з’яўляюцца дэпутатамі парламента. Ва ўнутрыпартыйным таемным галасаванні ўдзельнічаюць парламентарыі ад ЛДП і члены рэгіянальных аддзяленняў — па тры ад кожнай з 47 японскіх прэфектур. Для перамогі трэба набраць больш за 50 % галасоў. Гл. таксама ----------- * Канстытуцыйна-дэмакратычная партыя * Парламент Японіі Зноскі ------ 1. ↑ Апазіцыя перамагала на парламенцкіх выбарах у Японіі(руск.), *Лента.ру* (16 снежня 2012). 2. ↑ У Японіі падвялі вынікі выбараў у верхнюю палату парламента (руск.). Расійская газета. Праверана 24 ліпеня 2019. 3. ↑ *Жалтоў М. В.*. Японія: перамога «партыі вайны» або «абэноміка» ў дзеянні (руск.). *ІнтэрВыбарчкам* (13 жніўня 2016). Праверана 14 жніўня 2016. Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | X | | Фота, відэа і аўдыё | Instagram · YouTube | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Britannica (онлайн) | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 90642127 · GND: 217289-6 · ISNI: 0000 0001 2170 9316 · LCCN: n81126874 · NDL: 00263675 · NKC: kn20110722007 · NLA: 36353509 · NUKAT: n2013030267 · SUDOC: 034968431 · VIAF: 141332092 | |

Распаўсюджанне Мікенскай цывілізацыі | | | --- | | **Гісторыя Грэцыі** | | **Дагістарычная Грэцыя** (да XXX ст. да н. э.) | | **Эгейская культура** (XXX—XII да н. э.) | | Заходнеанаталійская цывілізацыя | | Мінойская цывілізацыя | | Кікладская культура | | Эладская цывілізацыя | | Мікенская цывілізацыя | | **Старажытная Грэцыя** (XI — 146 да н. э.) | | Цёмныя стагоддзі (XI—IX) | | Архаічны перыяд (VIII—VI) | | Класічны перыяд (V—IV) | | Эліністычны перыяд (IV — 146) | | **Грэцыя ў складзе Рымскай дзяржавы** | | Рымская Грэцыя (146 да н. э. — 330 н. э.) | | **Сярэднявечча і Новы час** (330—1832) | | Візантыйская Грэцыя (330—1453) | | Франкакратыя (1204—1458) | | Асманская Грэцыя (1458—1832) | | **Сучасная Грэцыя** (пасля 1821) | | Вайна за незалежнасць (1821—1832) | | Каралеўства (1832—1924) | | Другая Рэспубліка (1924—1935) | | Рэжым 4 жніўня (1936—1941) | | Другая сусветная вайна (1941—1944) | | Грамадзянская вайна (1944—1949) | | Пасляваенны час (1950—1967) | | Рэжым палкоўнікаў (1967—1974) | | Трэцяя Рэспубліка (з 1974) | | **Тэматычныя артыкулы** | | Ваенная гісторыя | | Грэчаскія імёны | | Грэчаская мова | | Грэчаская літаратура --- Гэта панэль: * глядзець * размовы * правіць | **Міке́нская цывілізацыя**, **Міке́нская культура** — ахейская цывілізацыя бронзавага веку (XVII — XII стст. да н. э.). Разглядаецца як частка эгейскай цывілізацыі. Назва дадзена па найменню старажытнага горада Мікены на паўвостраве Пелапанес. Даследаванне ------------ Нямецкія археолагі падчас раскопак у Мікенах. Фота 1884—1885 гг. Старажытнагрэчаская міфалогія і эпічныя творы доўгі час з’яўляліся адзінай крыніцай гісторыі Мікенскай цывілізацыі. Міфы апавядалі пра заснаванне гарадоў, культурных першапродкаў і подзвігі герояў, у тым ліку Даная, Кадма, Пелопа, Эдыпа, Персея, Тэсея, арганаўтаў і інш. Эпічны Траянскі цыкл, найбольш вядомымі творамі якога з’яўляюцца Іліяда і Адысея Гамера, апавядаў пра вайну ахейцаў супраць малаазіяцкіх тэўкраў і спусташэнне ахейцамі Троі. У міфах і эпічных творах узгадваліся такія буйныя ахейскія цэнтры балканскай Элады, як Мікены, Тырынф, Афіны, Фівы, Аргас, Спарта і інш. Акрамя таго, у іх казалася пра ахейскія калоніі на Кіпры і ў Заходнім Міжземнамор'і. Спробы даследчай перапрацоўкі міфаў прадпрымаліся ўжо ў перыяд элінізму. Складальнікі Параскага мармуру (III ст. да н. э.) паспрабавалі ўсталяваць адзіную храналогію міфічных падзей. Прыбыццё ў Грэцыю Даная, згодна Гамеру — першапродка ахейцаў, яны датавалі XVI ст. да н. э. Аднак сапраўдны прарыў быў зроблены вучонымі ў XVIII ст. калі І. Вінкельман увёў навуковую класіфікацыю на аснове параўнання рэштак антычнай культуры з міфалагічнымі падзеямі. У XIX ст. пачаліся археалагічныя даследаванні. Прычым, іх прыхільнікі арыентаваліся на міфалагічныя сюжэты. У 1870-ых гг. нямецкі археолаг-аматар Генрых Шліман адкрыў рэшткі Троі, у 1876 г. — старажытных Мікенаў, у 1884 г. — Тырынфа. Ужо ў XX ст. былі зроблены знаходкі ў іншых раёнах Грэцыі, а таксама на Кіпры, Сіцыліі і Ліпарскіх астравах. Вылучэнне асобнага перыяда развіцця Мікенскай цывілізацыі мела працяглую гісторыю. Ужо даследчыкі старажытнагрэчаскіх міфаў заўважылі існаванне пэўнага перапынку ў развіцці Старажытнай Грэцыі ў канцы 2 — пачатку 1 тысячагоддзя да н. э. Карл Отфрыд Мюлер у 1825—1830 гг. распрацаваў тэорыю дарыйскага заваявання, якое нібы паклала канец ахейскай культуры. Раскопкі Г. Шлімана ў Мікенах садзейнічалі ўкараненню паняцця Мікенскай цывілізацыі. Яго праца, а таксама адкрыццё А. Дж. Эвансам Мінойскай цывілізацыі вымусіла даследчыкаў перанесці пачатак старажытнагрэчаскай гісторыі ў 3 тысячагоддзе да н. э. але ў той жа час увесці ва ўжытак іншае паняцце «крыта-мікенская культура», якое пазней трансфармавалася ў «эгейскую культуру». Толькі ў другой палове XX ст. больш пільнае вывучэнне знаходак на Крыце і Кікладах дазволілі вылучыць асобныя Кікладскую, Мінойскую і Мікенскую культуры. Расшыфроўка лінейнага пісьма Б, знойдзенага А. Дж. Эвансам, а таксама даследаванне пісьмовых помнікаў Старажытнага Егіпта і хетаў далі магчымасць абапірацца на пісьмовыя крыніцы непасрэдна 2 тысячагоддзя да н. э. Гісторыя -------- Залатая маска з шахтавай магільні ў Мікенах Узнікненню мікенскай археалагічнай культуры ў балканскай Грэцыі непасрэдна папярэднічала сярэдняя эладская культура (MH), якая развівалася ў шчыльнай сувязі з культурай астравіцян-мінойцаў і, відавочна, належала мінійцам. Іх этнічная прыналежнасць да канца не высветлена. Існуюць думкі, што мінійцы належалі да насельніцтва, якое папярэднічала індаеўрапейцам, або маглі быць індаеўрапейцамі, нават блізкімі да ахейцаў. Менавіта, з прыходам індаеўрапейскіх плямён ахейцаў на поўдзень балканскай Грэцыі, які прыкладна супадае з пачаткам эпохі новых палацаў на Крыце і датуецца прыблізна 1700 г. да н. э. даследчыкі звязваюць узнікненне Мікенскай цывілізацыі. Шведскі археолаг Арнэ Фурумарк на аснове раскопак на поўдні Грэцыі дае наступную перыядызацыю: * 1650 — 1600 — пласт I (раннія ахейскія магільні ў Мікенах). Гэты перыяд звязаны з прыходам ахейцаў з поўначы Грэцыі. Яму маглі папярэднічаць катастрафічныя падзеі, накшталт аднаго з вывяржэнняў вулкана на Сантарыне. * 1600 — 1470 да н. э. — пласт IIA (круглыя шахтавыя магільні ў Мікенах). * 1470 — 1410 да н. э. — пласт IIB: пачатак будаўніцтва першых палацаў. * 1410 — 1370 да н. э. — пласт IIIA1. * 1370 — 1315 да н. э. — пласт IIIA2. Каля 1370 г. адбылося разбурэнне і ўзнаўленне Кноскага палаца на Крыце. * 1315 — 1225 да н. э. — пласт IIIB1. * 1225 — 1190 да н. э. — пласт IIIB2. Разбурэнне Кноскага палаца. Першыя два перыяды звязаны са станаўленнем Мікенскай цывілізацыі на Пелапанесе, у Атыцы і Беотыі. Ужо ў другі перыяд будаваліся раскошныя шахтавыя магільні арыстакратыі, таксама знойдзены рэшткі цыклапічных каменных умацаванняў і багатага дома. У сваёй аснове гэтыя пабудовы арыгінальныя, маюць толькі некаторыя рысы, па якіх можна меркаваць аб уплыве Мінойскай цывілізацыі. У шахтавых пахаваннях былі выяўлены металічныя вырабы, зброя, а таксама рэшткі цел. Яны дасягалі 180 см і адрозніваліся ад больш грацыяльных карэнных насельнікаў Міжземнамор'я. Леў Клейн лічыць, што знешняе аблічча мікенскіх воінаў адлюстравана ў вобразе героя Іліяды, Аякса. Гамер маляваў яго вельмі высокім, узброеным вялізарным шырокім шчытом. Каля 1460 г. на Сантарыне адбылося найбольш значнае вывяржэнне вулкана, што загубіла мінойскую культуру. Некаторы час рэшткі мінойскай цывілізацыі ўсё яшчэ захоўваліся на Крыце, але на працягу трэцяга — чацвёртага перыядаў існавання Мікенскай цывілізацыі Крыт быў заваяваны ахейцамі. Яны часткова перабудавалі знакаміты палац у Кносе. Рэшткі ахейскіх магільняў і пабудоў на Крыце сведчаць пра тое, што яны адрозніваліся ад мінойскіх архітэктурных помнікаў. У пачатку XIV ст. да н. э. канчаткова адрадзілася крыцкая сельская гаспадарка. У гэты ж час назіраецца экспансія мікенскай культуры ў іншыя рэгіёны Міжземнамор'я ў выніку ўсталявання як гандлёвых сувязяў, так і перасялення. Аналіз знаходак мікенскай керамікі сведчыць, што большасць яе распаўсюджвалася ва Усходнім Міжземнамор'і — на Кіпры, у Леванце і ў Егіпце, але таксама маюцца знаходкі на тэрыторыі сучаснай Італіі, ў Анатоліі і г. д.. Каля 1400 г. да н. э. прадстаўнікі мікенскай культуры з’явіліся на Кіпры і на паўднёвым захадзе Малой Азіі. Вядомы рэшткі мікенскага паселішча ў Сіцыліі і на Ліпарскіх астравах. Канец бронзавага века быў росквітам Мікенскай цывілізацыі. Горад Мікены, які даў ёй сваё імя, перажыў уздым у 1350 — 1200 гг. да н. э. Ён знаходзіўся на ўзвышшы ў стратэгічна важным месцы Аргалідскай даліны, што дазваляла кантраляваць шляхі ад мясцовага заліва да поўначы. Горад быў акружаны масіўнымі фартыфікацыйнымі збудаваннямі, узведзенымі ў тры этапы (1350 г. да н. э. 1250 г. да н. э. і 1225 г. да н.э.). Галоўным матэрыялам пабудовы былі вялізарныя (да 100 тон) добра апрацаваныя да формы куба валуны, за што пазней мур атрымаў назву цыклапічнага. На самай вяршыні ўзвышша месціўся палац, названы першаадкрывальнікам Г. Шліманам палацам Агамемнана. Ніжэй на схіле захаваліся рэшткі каменных дамоў. У шасці шахтавых магільнях былі знойдзены кераміка і металічныя вырабы, у тым ліку прадметы ювелірнага мастацтва, зброя, пасудзіны і залатыя пахавальныя маскі. Акрамя таго вядомы штучныя купальныя магільні для высакародных асоб. Другім значным горадам Аргаліды быў Тырынф, які дасягнуў узвышэння ў XIV — XIII стст. да н. э. Яго ўмацаваны акропаль добра захаваўся да нашага часу і з’яўляецца выдатным абразчыкам архітэктуры Мікенскай цывілізацыі: Акропаль у Тырынфе Тырынфскі акропаль будаваўся ў тры этапы, меў тры паверхі, галерэі і танэлі да 20 м. Знаходка археолагамі ганчарнай пячы сведчыць пра тое, што ўмацаванне выкарыстоўвалася не толькі як ваенны аб'ект, але і цэнтр рамеснай вытворчасці. У 2 км ад акропаля былі знойдзены дзве купальныя магільні. У супрацьлеглай частцы Пелапанеса на ўрадлівай Месенскай раўніне прыкладна ў той жа час квітнеў Пілас, дзе падчас раскопак 1939 г. i 1952 г. быў адкрыты вялікі палацавы комплекс. Характэрна, што найбольш значныя ахейскія гарады Пелапанеса будаваліся бліз мора. Прадстаўнікі Мікенскай цывілізацыі дасягнулі значных поспехаў у развіцці рамяства і сельскай гаспадаркі. Нягледзячы на вялікую ролю ў эканамічным жыцці палацавых комплексаў, сучасныя даследчыкі мяркуюць, што ў ахейскіх гарадах-дзяржавах меліся значныя элементы рынкавай эканомікі. Гандаль вёўся не толькі паміж жыхарамі адной дзяржавы, але падтрымліваліся шчыльныя сувязі з іншымі рэгіёнамі, у тым ліку з заморскімі краінамі. Падчас раскопак у Грэцыі былі знойдзены слановая косць, волава, розныя прадметы раскошы, якія прывозіліся з Егіпта, Кіпра і краін Блізкага Усхода. Гэта стала магчыма дзякуючы наяўнасцю марскога флота. Захаваліся выявы ахейскіх караблёў, у тым ліку дастаткова вялікіх з дзвюмя палубамі і прамымі ветразямі. На верхняй палубе намалёваны ўзброеныя воіны, а на ніжняй — грабцы. Такія караблі адрозніваліся ад мінойскіх. Для вядзення гаспадарчых запісаў палацаў карысталіся лінейным пісьмом Б. Пісалі на гліняных таблетках на архаічнай старажытнагрэчаскай мове. * Цыклапічны ўмацаваны мур у ТырынфеЦыклапічны ўмацаваны мур у Тырынфе * Абарончы мур у БеотыіАбарончы мур у Беотыі * Таблетка з лінейным пісьмом Б (Пілас, каля 1200 г. да н. э.)Таблетка з лінейным пісьмом Б (Пілас, каля 1200 г. да н. э.) * Мікенская пасудзіна, знойдзеная на КіпрыМікенская пасудзіна, знойдзеная на Кіпры * Фрэска ў палацы МікенаўФрэска ў палацы Мікенаў * Мікенская скульптура са слановай косціМікенская скульптура са слановай косці Старажытнагрэчаская міфалогія і эпас апавядаюць пра грамадства Мікенскага перыяда як надзвычай ваенізаванае, дзе стала ўспыхвалі канфлікты паміж высакароднымі асобамі, ухваляліся мужнасць і ваенная кемлівасць. У наш час сусветную вядомасць набылі эпічныя звесткі пра Траянскую вайну. Яе вялі ахейскія дзяржавы балканскай Грэцыі на чале мікенскага валадара Агамемнана супраць магутнага горада Троя ў Малой Азіі. Вайна цягнулася 10 гадоў і скончылася разбурэннем Троі. Ваенныя дзеянні ў Малой Азіі часткова падцвярджаюць хецкія дакументы. Мяркуецца, што ў іх нават узгадваецца імя Агамемнана. Археолагі падчас раскопак старажытнага горада, які з часоў Г. Шлімана вызначаецца як Троя, высветлілі, што ён быў разбураны прыкладна ў 1180 г. да н. э. Аднак менавіта гэтая датыроўка нараджае сумненні ў тым, што Трою захапілі ахейцы, паколькі балканскія гарады Грэцыі самі былі разбураны яшчэ ў канцы XIII ст. да н. э. Савецкі антыкавед Ю. В. Андрэеў апісвае вынікі заняпаду Мікенскай цывілізацыі ў балканскай Грэцыі наступным чынам: > > Найважнейшым жыццёвым цэнтрам мікенскіх дзяржаў быў нанесены непапраўны ўрон. Загінуў у агні пажару піласкі палац Нестара, загінула вялікая пасяленне ў Тэрапнах непадалёк ад пазнейшай Спарты, была разбурана велізарная цытадэль Гла (Арнэ) у Беотыі, сур'ёзна пацярпелі галоўныя мікенскія цэнтры Аргаліды: Мікены і Тырынф. Зона разбурэнняў ахоплівае таксама мноства дробных неўмацаваных паселішчаў сельскага тыпу на тэрыторыі Беотыі, Факіды, Атыкі, раёнаў бліз Істма, Арголіды, Лаконіі і Месеніі. Аб маштабах і наступствах катастрофы можна меркаваць па наступных лічбах. З 44 мікенскіх паселішчаў на тэрыторыі Аргаліды ацалела толькі 19, для Месеніі аналагічныя суадносіны складаюць 41 да 8, для Лаконіі 30 да 7, для Беотыі 28 да 53. Кантраст, як бачым, ашаламляльны! Некаторыя вобласці сярэдняй і паўднёвай Грэцыі, як вынікае з гэтых дадзеных, пазбавіліся большай часткі свайго насельніцтва і амаль цалкам спусцелі. Як мяркуюць, разбурэнне Мікенскай цывілізацыі адбылося ў адзін час і знянацку. У старажытнагрэчаскай міфалогіі спусташэнне гарадоў Пелапанеса тлумачыцца вяртаннем туды нашчадкаў Геракла, якія прывялі з сабой дарыйцаў. У XIX ст. на гэтай падставе была высунута гіпотэза аб дарыйскім нашэсці на поўдзень Грэцыі. У наш час яна аспрэчваецца большасцю вучоных, бо геаметрычная культура, з якой атаясняюць дарыйцаў з’явілася на Пелапанесе значна пазней, у пачатку 1 тысячагоддзя да н. э. Такім чынам, калі дарыйскае заваяванне і мела месца, то яны заваёўвалі ўжо тое, што засталося пасля страшэннага спусташэння канца XIII ст. да н. э. Гліняная таблетка, якая захавалася пасля пажару Піласкага палаца, паведамляе, што пагроза ішла з боку мора. Вучонымі высоўваюцца гіпотэзы, згодна якім разбурэнне мікенскіх паселішчаў балканскай Грэцыі было выклікана ўнутранымі войнамі, магутным землятрусам, нашэсцем паўночных народаў, што пазней сталі вядомы ў Старажытным Егіпце пад назвай "народы мора" і г. д. Пасля катастрофы некаторыя цэнтры, у тым ліку акропаль у Тырынфе, захаваліся і працягвалі дзейнічаць, але паступова прыйшлі ў заняпад з-за немагчымасці адрадзіць гаспадарку, лінейнае пісьмо Б было забыта. У першай палове 1 тысячагоддзя да н. э. ахейскі дыялект старажытнагрэчаскай мовы захоўваўся толькі ў Аркадыі і на Кіпры. Грамадства ---------- Выява жанчыны ў мікенскім строі. Каля 1400 г. да н.э. Асноўны артыкул: **Ахейцы** Многія важныя элементы сваёй культуры ахейцы запазычылі ў мінойцаў, у тым ліку некаторыя рэлігійныя абрады, каналізацыю, фасоны мужчынскай і жаночай вопраткі, аднак у сваёй аснове Мікенская цывілізацыя была досіць адрознай. Дзяржаўныя ўтварэнні гэтага часу былі тэрытарыяльна дробнымі. Іх цэнтрамі з’яўляліся добра ўмацаваныя рэзідэнцыі манархаў-*ванака*. Эпічныя помнікі дазваляюць казаць аб дамінаванні ў грамадстве ваеннай арыстакратыі. Гэта падцвярджаецца археалагічнымі знаходкамі багатых шахтавых пахаванняў, у якіх захаваліся ваенная зброя і даспехі, прадметы з золата і іншых дарагіх металаў. Помнікі лінейнага пісьма Б захавалі выключна гаспадарчыя запісы, але і яны сведчаць пра багацці манархічных рэзідэнцый. Арыстакратыя фарміравала вышэйшае кола грамадскай іерархіі. *Ванака* з’яўляліся свецкімі і рэлігійнымі кіраўнікамі. Ніжэй іх стаялі военачальнікі *лавагета* і шматлікія распарадчыкі. Большасць грамадства складалі простыя свабодныя абшчыннікі. Яны працавалі ў гаспадарцы *ванака* або самі на сябе. Аднак нават тыя абшчыннікі, што абслугоўвалі палац, маглі займацца сваімі справамі. У помніках лінейнага пісьма таксама ўзгадваюцца палацавыя рабы. Імі звычайна былі жанчыны і дзеці. Свабодныя абшчыннікі сялілісь ў простых хацінах з гліны і каменю каля цытадэлі ў месцах, дзе меліся вада і ўрадлівыя глебы. Сельская гаспадарка забяспечвала збожжам, гароднінай, маслінамі, воўнай і малаком. Аліўкавы алей з’яўляўся важным у гандлі. Лішкі сельскагаспадарчай прадукцыі збіраліся ў якасці натуральнага падатку палацамі, а потым размяркоўваліся паміж воінамі і рамеснікамі. Умацаваныя цытадэлі з’яўляліся не толькі ваеннымі, але і рамеснымі цэнтрамі. У палацавых гаспадарках працавалі рамеснікі-ткачы, металургі, збройнікі, парфумеры, рэзчыкі і г. д. У Кноскім палацы мікенскага перыяду адначасова знаходзілася 900 ткачоў, 400 металургаў і збройнікаў. Рамесныя вырабы ахейцаў знаходзяць у розных раёнах Міжземнамор'я. У помніках лінейнага пісьма ўзгадваюцца імёны такіх ахейскіх багоў, як Зеўс, Гера, Пасейдон, Артэміда, Гермес, Дыяніс, што дазваляе меркаваць пра распаўсюджванне політэістычнай рэлігіі. Зноскі ------ 1. ↑ Parian Chronicle 2. ↑ Лившиц М. ИОГАНН ИОАХИМ ВИНКЕЛЬМАН И ТРИ ЭПОХИ БУРЖУАЗНОГО МИРОВОЗЗРЕНИЯ. // Собрание сочинений в трех томах. Том II. — М.: Изобразительное искусство, 1986. С. 57 — 113 Архівавана 12 лістапада 2007. 3. ↑ Heinrich Schliemann 4. ↑ Гл.: Müller K. O. The history and antiquities of the Doric race. — London : Printed for J. Murray, 1830 5. ↑ Историография истории Древней Греции 6. ↑ The Oxford Handbook of the Bronze Age Aegean. / Ed by Eric H. Cline. — New York, 2010. P. 151—155 7. ↑ Расцвет Микен 8. ↑ Клейн Л. Бесплотные герои. Происхождение образов «Илиады». — СПб.: Фарн, Художественная литература, 1994. — С. 69 — 72 9. ↑ Use and Appreciation of Mycenaean Pottery in the Levant, Cyprus and Italy 10. ↑ Cyprus Архівавана 6 верасня 2015. 11. ↑ Mycenaean Tombs Discovered in Bodrum, Turkey 12. ↑ The history of the Aeolian Islands 13. ↑ Mycenae 14. ↑ Tiryns 15. ↑ GARY M. FEINMAN, Crafts, Specialists, and Markets in Mycenaean Greece Reenvisioning Ancient Economies: Beyond Typological Constructs // American Journal of Archaeology, No 117, 2013. P. 453 – 459 16. ↑ The Greek Age of Bronze: Ships 17. ↑ Вуд М. Троя: В поисках Троянской войны/Майкл Вуд; пер. с англ. Виктора Шарапова— М.: СТОЛИЦА-ПРИНТ, 2007. — С. 238, 257 18. ↑ Manfred Korfmann, Was There a Trojan War? 19. ↑ Андреев Ю. В. Гомеровское общество.Основные тенденции социально-экономического и политического развития Греции XI-VIII вв. до н. э. — СПб.: Издательство Санкт-Петербургского института истории РАН «Нестор-История», 2004. — С. 57 20. ↑ Desborough V. The End of Myceanean Civilization and the Dark Ages: The Archaeological Background // The Cambridge Ancient History II (2). Cambridge: Cambridge University Press, 1975. P. 658 - 677 21. ↑ Amos Nur, Apocalypse: Earthquakes, Archaeology, and the Wrath of God. - Princeton University Press, 2008. P. 224 - 245 22. ↑ Греция — Микенская цивилизация 23. ↑ MYCENAEAN AGE (600—1100 BC) 24. ↑ Mycenaean Greece-Religion Літаратура ---------- * Bartoněk A. Zlaté Mykény. Praha, 1983 * Spathari E. Mycenae. Hesperos. Athens, 2001 * The Iliad By Homer Архівавана 14 ліпеня 2011. * Блаватская Т. В. Ахейская Греция во втором тысячелетии до н.э.. — М.:Наука, 1966 * Вера Смірнова, Героі Элады Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Мікенская цывілізацыя на Вікісховішчы | * Ancient Greece * Mycenaean Civilization Архівавана 7 кастрычніка 2016. * The Mycenaean civilization (1600—1100 BC) * K. Kris Hirst, Archaeology of the Iliad: The Mycenaean Culture Архівавана 12 красавіка 2014. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Britannica (онлайн) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | BNF: 11957030h · GND: 4075149-1 · LCCN: sh85026482 · NKC: ph118972 |

**Манега́скі** (саманазва: *Munegasche*) — раманскі народ, карэнныя жыхары Манака. Агульная колькасць у Манака (2013 г.) — 4880 чал. (16 % насельніцтва). Акрамя таго, жывуць у Францыі і іншых краінах свету. Гісторыя -------- Назва манегаскаў утворана ад назвы іх краіны Манака, якая, як лічаць, паходзіць ад храма Геракла Монайкаса (стар.-грэч.: Ἡρακλέης μόνοικος), пабудаванага тут грэчаскімі каланістамі ў пачатку 1 тысячагоддзя да н. э. У антычнасці скала і порт Манака былі населены лігурамі, фінікійцамі, грэкамі, рымлянамі. У 1215 г. імператар Свяшчэннай Рыімскай імперыі перадаў скалу ў кіраванне генуэзцам. У 1269 г. рэспубліканцы выгналі з Генуі княжую сям’ю Грымальдзі. У 1297 г. Францыск Грымальдзі падманам захапіў Манака. У 1301 г. генуэзцы выгналі захопнікаў, але ў 1331 г. Карл I Грымальдзі вярнуў гэтую мясцовасць. Ён заключыў мір з Генуяй і кампенсаваў страты сям’і Спінола, якая таксама прэтэндавала на скалу і бліжэйшую бухту. Да XX ст. княства Манака з-за яго малых памераў не мела вялікага насельніцтва. Большасць жыхароў складалі нашчадкі выхадцаў з Генуі і Праванса. У 1793—1814 гг. Манака ўваходзіла ў склад Францыі, пазней знаходзілася пад пратэктаратам Сардзініі і Францыі. У 1869 г. для прыцягнення інвестыцый былі адменены падаткі, пачалі будавацца казіно. У наш час большасць жыхароў Манака складаюць іншаземцы, у паўсядзённым жыцці пераважаюць французская і англійская мовы. Але толькі манегаскі маюць права ўдзельнічаць у выбарах і маюць перавагу ў заняцці афіцыйных пасад. Мова ---- Родная мова манегаскаў належыць да лігурыйскага дыялекту італьянскай мовы, які зведаў моцны ўплыў аксітанскай мовы. Яна выкладаецца ў дзяржаўных школах Манака. Традыцыі -------- Большасць манегаскаў — каталікі. Каталіцызм з’яўляецца афіцыйнай рэлігіяй. Святой заступніцай Манака лічыцца мучаніца Дэвота з Корсікі. Згодна з паданнем, пасля яе смерці яна была пакладзена ў лодку, якую марскія хвалі прыбілі да берага Манака. Дзень яе смерці, 26 студзеня, з’яўляецца нацыянальным святам. У гэты дзень прадстаўнік княжай сям’і падпальвае лодку ў касцёле Святой Дэвоты, дзе захоўваюцца яе рэшткі. Таксама афіцыйна адзначаюць іншыя важныя каталіцкія святы, 1 мая і Новы год. Манархі Манака падтрымліваюць цесныя сувязі са сваімі падданымі. Усе дарослыя манегаскі запрашаюцца ў палац, каб сумесна адзначыць найбольш важныя падзеі княжай сям’і. Усе дванаццацігадовыя дзеці бясплатна наведваюць калядны баль у палацы, дзе атрымоўваюць падарункі. Манегаскі славяцца сваёй кухняй, якая ўвабрала міжземнаморскія і французскія традыцыі. Нефармальна нацыянальным напоем лічыцца шампанскае. У Манака папулярныя розныя віды спорту, асабліва гонкі на аўтамабілях. З 1950 г. у гэтай краіне праводзіцца гран-пры Манака. Спасылкі -------- * Monégasques * monte-carlo.mc

**Ігар Іванавіч Пырх** (16 мая 1948 — 23 сакавіка 1999) — беларускі палітык, у 1990—1995 гадах адзін з членаў Апазіцыі БНФ у складзе Вярхоўнага Савета БССР 12-га склікання. Палкоўнік міліцыі. Біяграфія --------- Скончыў Мінскую вышэйшую школу міністэрства ўнутраных спраў. Створаная на нечарговай пятай сэсіі Вярхоўнага Савета ў жніўні 1991 года, камісія пад ягоным кіраўніцтвам выявіла маштабную падтрымку маскоўскага путчу з боку камуністычных функцыянераў і дзяржаўных чыноўнікаў у Беларусі. Удзельнічаў у распрацоўцы і прыняцці Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце Беларусі, падрыхтоўцы законапраектаў да нечарговай сэсіі Вярхоўнага Савета 24-25 жніўня 1991 года, на якой была абвешчана незалежнасць Беларусі. Сааўтар шэрагу законапраектаў, у тым ліку — Аб міліцыі і органах правапарадку. Зноскі ------ Літаратура ---------- * *Сяргей Навумчык, Зянон Пазняк.* Дэпутаты незалежнасьці. — Нью-Ёрк, Вільня, Варшава: «Беларускія Ведамасьці», Таварыства Беларускай Культуры ў Летуве, 2010. — ISBN 978-9955-578-11-6.