id
stringlengths 17
47
| source
stringclasses 54
values | license
stringclasses 15
values | lang
stringclasses 1
value | url
stringlengths 17
329
| title
stringlengths 0
653
⌀ | author
stringlengths 0
499
| date
stringlengths 4
20
⌀ | text
stringlengths 20
2.08M
| domain
stringclasses 7
values |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
zientzia_kaiera-1d7ad9da057b | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/04/13/asteon-zientzia-begi-bistan-8/ | Asteon zientzia begi-bistan #8 | unknown | 2014-04-13 00:00:00 | Asteon zientzia begi-bistan #8
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak bilduko ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko "zientzia" antzeman, jaso eta bilduta eskaintzeko helburu dugu. Zeri buruz hitz egin da sarean? Eman diezaiogun begirada bat.
Amaia Larruskain biologokoak Elhuyar aldizkarian ardiek sufritzen duten gaitz bat plazaratu digu, ABA edo birikietako adenokartzinoma. Abere hauen gaixotasunak ez dira oso ezagunak, izan ere gutxi ikertu izan da ardien gaixotasunen oinarri genetikoa. Ardiek izaten duten gaixotasun hau, ABA, aspaldi deskribatu zuten, 1865an. Baina minbizia eragiten duen erretrobirusa ez zen identifikatu 1990eko hamarkadara arte. Amaiak azaltzen digunez ABA eredu ezin hobea da hainbat gauza aztertzeko: ostalari-birus elkarrekintza aztertzeko, gaixotasun kutsakorren transmisioa, minbiziaren garapena eta erretrobirus endogenoen eragina ikertzeko ere. Hau guztia: Ardien biriketako adenokartzinomaren oinarri genetikoa artikuluan.
Beñat Jauregi soziologoak Lorratzetan bloga zabaldu du Argia aldizkariko blog plataforman. Honen helburua izango da hipotesi eboluzionistaren ikuspegitik gure bizimodu orokorra aztertzea eta berau hobetzeko proposamenak plazaratzea. Estreinako mezuan eboluzioari erreparatzen dio. Eboluzioa, espezie batek bere ingurugirora egokitzeko jasandako prozesua da, milaka aldaketa partzialen pilaketaz osatua. Gaur gu garena milioika urtetako prozesu ebolutiboaren emaitza da eta Beñaten intentzioa da hipotesi eboluzionistei buruzko informazioa eta literatura zientifikoa hurbiltzea: Nondik gatoz eta non gaude? Hipotesi eboluzionistarekiko hurbilpen bat.
Itsas izarrek beso puntetan sentsoreak dituzte. Ikertzaileek ez zekiten sentsore hauek irudiak osatzeko gai diren begiak ote ziren edo soilik argiaren intentsitate mailaren aldaketak antzematen dituen organoak ziren. L. Lalevigata, itsas izar urdina Ozeano Barean eta Indiako Ozeanoan sakonera gutxiko arrezifeetan bizi da eta berarekin egindako ikerketa baten emaitzek itsas izarren sentsoreak begiak direla baieztatu dute. Sentsoreak erabilgarri zituzten itsas izarrek arrezifeetatik urrunduz gero, gai ziren tokiaren irudia gauzatzeko eta berriz bertara bueltatzeko. Ikertzaileen arabera beraien nerbio-sare bakuna informazio bisuala prozesatzeko gai da. Maite Lopez de Arbina biologoak Euskalnatura.net atarian ematen digu honen berri Itsas izarrek ikusteko gaitasuna dute artikuluan.
Martin Arriolabengoa geologoak karstak ditu ikergai. Egun, Deba bailararen Kuaternarioko bilakaera geologikoaren inguruan doktore-tesia egiten ari da Euskal Herriko Unibertsitatean. Karsta zer den azaltzen digu Euskalnatura.net webgunean erreportaje baten bidez. Karst hitza Italia eta Eslovenia artean dagoen kareharrizko mesetaren izen alemana da. Bertan, kareharri formazioak ur meteorikoek eragindako disoluzioa jasaten ari dira duela milioika urtetik eta higadura mota honek eraginda erliebe berezi eta ikusgarriak sortu dira: karstak. Higidura mota hau uraren bidez disoluzioa jasaten duten arroka guztietan gertatzen da baina Euskal Herrian kareharrietakoa da zabalduena: Karsta, Euskal Herria adibide.
Arantxa Zabala ingeniariak teknologiari lotua dagoen gai interesgarri bat jorratu du Argia aldizkariko blog plataforman duen Ziber-etxekoandrea blogean, nabigazio sistemak. GPS eta sateliteen funtzionamendua azaltzen digu. Izan ere, GPSak satelite bidezko nabigazio sistemak dira, non kokapenak antzeman eta deskribatzeko gai dira. GPSak Lurretik 20.000 kilometrora orbitatzen daude 24 satelite artifizialen bidez funtzionatzen dute eta posizio bat emateko gutxienez lau sateliteren kokapena hartzen dute. Nabigazio sistema hauen xehetasunak Nola funtzionatzen dute GPS eta satelite bidezko beste nabigazio sistemek? artikuluan.
Achucarro Basque Center for Neuroscience zentroko Neurozientzian blogean, azken egunotan garunaren funtzionamenduaren deskribapenean aurrerapauso bat eman duten bi artikuluei erreparatzen diete. Batean, saguen garuneko zelulen arteko konexioen irudia plazaratu zuten, eta bestean, gizakion umekien garunetan zein gene aktibatzen diren argitaratu zuten. Achucarrokoek mapa osatzearen zailtasunak aipatzen dituzte. Esaterako, gizakion garunak 85.000.000.000 neurona inguru ditu eta neurona kopuru horrek 100.000.000.000 konexioz lotuta daude. Beraz, zerebroaren harremanak islatzen duen mapa bat egitea ez da argazki bat ateratzea bezain erraza. Zertarako burmuineko neurona guztien mapa bat egin? artikuluan azaltzen digute guztia.
Japoniarrek toxina arriskutsua duen arrain bat preziatzen dute biziki, fugua edo puxika arraina. Janari garestia den arrain honen 10.000 tona saltzen dira utero Japonian. Baina badu beste berezitasun bat, fuguak tetrodotoxina (TTX) toxina hilkorra du eta hilkorra da gizakietan, intoxikazio sintomak agertzen diren kasu guztien %60an. Nola da posible beraz arraina dastatzea? Juan Ignacio Pérez biologoak Zientzia Kaieran blogean azaltzen digu historian zehar fugu jatea debekatua egon dela Japonian eta gaur egun, oso arautua dagoela puxika arrainaren kontsumoa. Baimena duten jatetxeetan eskaini daiteke eta soilik sukaldari trebatuek prestatuta. Puxika arrainaren ezaugarriak Fugu artikuluan.
Malaysia Airlines konpainiako hegazkina desagertu zen martxoaren hasieran. 63,7 metroko luzera duen aparatua ez dute oraindik aurkitu. Bilaketa lanetan hainbat herrialdeetako zerbitzuak eta baliabideak badabiltza ere, ez da galdutako hegazkinaren kokapena ezagutzen. Amaia Portugal kazetariak Zientzia Kaiera blogean ikuspuntu interesgarri batetik lantzen du gaia. Bilaketa lanetan darabilten teknologiari egiten dio errepasoa. Besteak beste, sateliteak edota hegazkinetako kaxa beltzetan txertatua dagoen tresna bati, Pinger-i. Tresna honi esker, kaxa beltzak uretan jausten direnean piztu eta seinale ultrasonikoak igortzen dituzte eta ur azaletik kilometro bat edo biko sakoneran detektatzeko modukoak dira. Seinaleak bateria agortu arte antzeman ahal izaten dira, gutxi gorabehera hilabete bat: Malaysiako hegazkinak irakatsitakoak.
Aztarna arkeologikoek gure aurrekoen berri ematen digute. Gure ondorengoek ere gure berri izango dute hemendik urte askotara guk utzitako arrastoen bidez. Leicesterko Unibertsitateko Geologia Sailak zuzendutako lan bati jarri dio arreta Antonio Cantó dibulgatzaileak Zientzia Kaieran. Bertan adierazten denez etorkizuneko aztarna arkeologikoak teknofosiltzat jo daitezke. Ikerketan, azken bi mendeetan jalkinarekin edo beste bizidunekin elkarrekitearen ondorioz bizidunen jarduerek uzten dituzten aztarnak edo "aztarna fosilak" hartu dituzte aintzat. Hau da, ondorengoei utziko dizkiogun aztarnak: autobide bat, sakelako telefono bat edo plastikozko poltsa bat. Teknofosilak.
Biologo konputazionalek programa informatikoez lagunduta garatzen dute euren lana. Koldo Garcia ikertzaileak ere programa informatikoak erabiltzen ditu baina batzuetan ez da erraza aukeratzea programa egokia. Edonola blogean larruazalean egon daitezkeen bakterioak identifikatzeko ikerlana zelan garatu zuten azaltzen digu eta baita bidean aurkitutako arazoak ere. Larruazalaren lagina hartu eta haren DNA sekuentziatu zuten. Behin sekuentziatuta jada ezagunak diren beste DNA sekuentziekin konparatu egiten da sekuentzia hori, presente dauden bakterioak identifikatzeko. Hurbilketa honi metagenomika esaten zaio, genoma asko aldi berean aztertzen baitira. Sinplea ematen duen prozesu honek baditu bere zailtasunak eta Koldok azaltzen ditu Bakterioen sekuentziak identifikatzen artikuluan.
Nori ez zaio gertatu, udan itsaso barruan hainbat denbora eman ondoren eskuetako azala zimur-zimur eginda ateratzea kanpora? Ia gehienok ezagutzen dugu azala urarekin kontaktuan jarriz gero zimurtu egiten dela. Maite Lopez de Arbina biologiak Euskalnatura.net gunean Newcastleko Unibertsitatean honen inguruan egin den ikerketa baten berri ematen digu. Tom Smulders eboluzio biologoak ikertu duenez, zimurrek objektu bustia hobeto eustea baimentzen dute, ura bitarteetatik ihes egitea ahalbidetzen dute eta ondorioz, azalera gehiago oratzea lortzen dugu, automobilaren gurpilaren pneumatikoen antzera. Gure arbasoentzat ezaugarri hau lagungarria izan zen ibaietako edo landare bustietako elikagaiak biltzeko, antza. Zimurrei ongi eutsi die zientziak. | science |
zientzia_kaiera-fcf05b2f850a | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/04/12/ezjakintasunaren-kartografia-8/ | Ezjakintasunaren kartografia #8 | 2014-04-12 00:00:00 | Ezjakintasunaren kartografia #8
Mapping Ignorance-n asteon argitaratu diren artikuluak:
Egunen baten, kotxeak bakarrik gidatzen badira uneoro non dauden jakin beharko dute eta hau, erronka teknologiko handia da. Baliteke baieztapen honek harritu izana eta seguruenik GPSan pentsatzen egongo zara. Baina GPSak bi metroko akatsa izan lezakeenean, kale bat lokalizatzeko ondo egon daitekeena, baina errore horrek bizia eta heriotzaren arteko diferentzia suposatu diezaioke errepidetik doan auto bati. Orduan, zer? Hori da José Luis Blancok azaltzen duena One way Google's cars localize themselves-en.
Eguzki-sisteman ez dago ezer Saturnoren hexagonoa bezalakorik. Santiago Pérez-Hoyosek, honen misterioak argitzen diharduen nazioarteko lantalde aitzindari bateko kide denak, hexagonoaren errotazioari buruzko eta planetari buruzko azken berriak kontatzen dizkigu The mysterious case of the Hexagon an Saturn's period -en. Gainera, Santi oso apala da eta ez du nahi esan dezagun baina berdin du, esango dugu: ikerlan hau Geophysical Research Letters-eko azken aleko azalean agertu da.
Emakumea bazara eta ez badakizu zer den kristalezko sabaia, irakurri behar duzu artikulua. Gizonezkoa bazara eta ez badakizu zer den kristalezko sabaia, irakurri behar duzu artikulua. Orokorrean, gizakia bazara eta ez badakizu zer den kristalezko sabaia, irakurri behar duzu. Diskriminazio modu hain gardena da, askorentzat ia ikusezina dela. Horregatik Eva Ferreiraren artikulua kristal zeharrargi batekin ilustratua dago: What are we talking about when we talk about glass ceilings?
Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu. | science |
|
zientzia_kaiera-a8643a2f980c | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/04/10/teknofosilak/ | Teknofosilak | Antonio Cantó | 2014-04-10 00:00:00 | Teknofosilak
Antonio Cantó
Leicesterko Unibertsitateko Geologia Sailak zuzenduta, berriki plazaratu da lan bat[1], nahiko jakin-mina handia piztu didana: etorkizuneko aztarna arkeologikoak teknofosiltzat jo ditzakegu. Benetan ari naiz, ez da izen-aldaketa deigarri bat bakarrik.
Egileek diote Arkeologian erabili izan den aztarnategi kontzeptua eraldatua gertatuko dela: azken bi mendeetan eta bereziki XX. mendearen erdialdetik aurrera, hala eragin dute bai giza populazioaren izugarrizko gorakadak, bai eta gizakiaren sormen teknikoek. Berez, aztergai hartu behar da teknoestratu bat, iknofosiletan[2] aberatsa, eta erabat berria Lurraren historian. Estratu hau denbora-markagailu izango da denbora luzean zehar. Teknofosil esaten diete autobide bat, sakelako telefono bat edo plastikozko poltsa bat bezalako iknofosil hauei.
Teknoestratu hau oso berezia izango da, naturan sortu ez diren edo naturan oso gutxitan azaltzen diren material ugariz osatua egongo delako. Horra hor besteak beste burdina konbinatugabea edo aluminio, titanio, banadio edo molibdenoa bezalako metalak. Era berean, hor egongo dira wolframio karburoa, boro nitruroa, nanomaterial ugari eta plastiko, kristal eta zeramika moderno asko. Hiri handietan, industri zonaldeetan eta zabortegietan, kantitate handietan sartzen doaz material hauek substratu geologikoan. Areago, gero eta zailagoa gertatzen da material hauen inongo aztarnarik ez duten tokirik aurkitzea, urrun edo hurbil zibilizaziotik.
Bestetik, meatzaritza ehunka edo milaka metrotan behera iristen da Lurrean barrena. Adibidez, TauTonako urre-meategian (Hego Afrikan), 3.900 metrora dihardute lanean meatzariek[3]. Egileen hitzetan, honelakoetan biosferako metazooak lehendabizi sartzen ari dira Lurraren sakonean. Berri-berriak dira halaber Planetaren historian, bestelako astroetara edo urruneko espaziora bidalitako espazio-ontziak. Honek guztiak eta beste zenbait kontuk sortuko dute teknoestratu global hau, extraglobaltzat ere jo litekeena, eta denboran zehar bere horretan jarraituko duten teknofosilez osatua.
Eta gainera, nik uste dut balitekeela etorkizuneko zientzialariek (begi pare bat edo begi gehiago badituzte ere) nahita sortutako teknofosilak aurkitzea: hor ditugu sakoneko erregai nuklearreko biltegiak, berez oso egitura geologiko egonkorretan kokatzen direnak. Naturan berez gerta daitekeen oro, oso urrun dago biltegietan gordeko diren isotopoen kontzentrazio eta proportzioetatik eta bai desintegrazioaren ondorioetatik ere. Honelakoek topatzen dituztenek, jakingo dute espezie adimentsu bat egon zela Lurrean. Lurrak bere honetan jarraitzen duen bitartean, alegiazko begirale horiek aukera izango dute zientzia eta teknologia nuklearra izan dugula egiaztatzeko.
Zer esanik ez, ikasketa honen egileek Haffek proposatutako teknosferaren iraupenarekin uztartu dute teknoestratu honen eragina[4][5]. Alegia, giza espezie teknologikoaren jardueren intentsitatean eta espeziearen biziraupenean bertan kokatzen du honen guztiaren garrantzia. Horren guztiaren arabera gauzatuko dira gure espezieak planeta honetan eta bestelakoetan utziko dituen aztarnak. Edonola, egileek pentsatzen dute kontuak hain garrantzi handia duelarik, Lurrean eraldatuak gertatzen ari direla hainbat ziklo fisiko, kimiko eta biologiko[6]. Besteak beste, Nobel sariduna den Paul Crutzenek aldarrikatzen du Holozenoa bukatu eta Antropozeno izeneko aroa hasi dela[7].
Hasieran esan bezala, izen-aldaketa bat baino zerbait larriagoa dela iruditzen zait hau, eta izan ere, ikuspegi berria izateko aukera dugu orain: eskala kosmikoan oso txikiak eta bizitza laburrekoak izan arren, gure zibilizazio teknologikoaren hondarrek luzaro iraungo dute. Gure ondorengo gizakiei ez ezik, geroago etortzen direnei ere iritsiko zaizkie aztarnak, nolabaiteko eternitatean sartuta. Gure esku dago erabakia: zein herentzia utzi nahi dugu, zein oroimen laga gura dugu betiko?
Egileaz: Antonio Cantó (@lapizarradeyuri) La pizarra de Yuri blogaren egilea da.
Juan Carlos Odriozolak euskaratu du artikulua.
[1] Jan Zalasiewicz et al.: The technofossil record of humans. The Anthropocene Review, 2014ko urtarrilaren 7. DOI: 10.1177 / 2053019613514953.
[2] "Aztarna fosilak" ere izenda ditzakegu. Alcalako Unibertsitateko Paleontologia arloko Antonia Andraderen definizioaren arabera, jalkinarekin edo beste bizidunekin elkarrekitearen ondorioz bizidunen jarduerek uzten dituzten aztarnak dira "aztarna fosilak".
[3] mining-technology.com webgunean: TauTona, Anglo Gold, Sudáfrica
[4] Haff, Peter K. (2012): Technology and human purpose: The problem of solids transport on the Earth's surface. Earth System Dynamics 3: 417–431.
[5] Haff, Peter K. (2013): Technology as a geological phenomenon: Implications for human well-being. Waters CN et al. (eds.), A Stratigraphical Basis for the Anthropocene. Geological Society, London. DOI 10.1144/SP395.4
[6] Rockström, Johan et al. (2009): A safe operating space for humanity. Nature 461: 472–475. DOI: 10.1038 / 461472a
[7] Crutzen, Paul J. (2002): Geology of mankind. Nature 415: 23 DOI: 10.1038 / 415023a | science |
zientzia_kaiera-e48c56c75e22 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/04/09/malaysiako-hegazkinak-irakatsitakoak/ | Malaysiako hegazkinak irakatsitakoak | unknown | 2014-04-09 00:00:00 | Malaysiako hegazkinak irakatsitakoak
Indiako Ozeanoak 73 milioi kilometro karratu baino gehiago du azaleran, eta ia lau mila metroko sakonera batez beste. Ustez bertako uretan galdu den Malaysia Airlines konpainiaren hegazkina 63,7 metro luze da, eta 60,9 metro zabal hego baten muturretik bestera; itxura guztien arabera puska txikiagoetan zatituta dago, gainera. Nola bilatu orratz bat, halako lastategi erraldoi batean?
Estatuek eta zenbait enpresak munduko teknologia puntakoena jarri dute martxan, hegazkintzaren historiako bilaketarik zailenetakoa izaten ari den honetan. Jakin-min pixka bat izanez gero, zientzia aplikatuaren gaur egungo garapenaz zenbait lezio barneratzeko baliagarria izan dakiguke operazio hau.
Horra hor galdera: zer ari gara ikasten Malaysia Airlinesen hegazkinaren kontura?
Zenbait arrastok Australiaren hego mendebaldera bideratu dute bilaketa. Inmarsat telekomunikazio sateliteen konpainiak emandako informazioa da aztarna horietako bat. Hegaldiak berez Malaysiatik Txinarako ibilbidea egin behar bazuen ere, hegoalderantz desbideratu zela ondorioztatu zuten Inmarsateko teknikariek. Neurri batean, lehenbizikoz operazio honetan aplikatu duten Doppler efektuari esker argitu zuten informazio hori.
Bi gorputz erlatiboki mugitzen ari direnean, bien arteko distantzia aldatu ahala, batak bestearengandik jasotzen duen uhinaren maiztasuna txikituz edo handituz doa. Doppler efektua da hori. Hala neurtzen dute radarrek autoen abiadura, eta, esaterako, eguzki sistematik kanpoko izarren orbitan planetak detektatzeko ere baliatzen da lege hau. Kasu honetan, Lurreko satelite estazioa eta galdutako hegazkina dira bi gorputzak. Estazioak jasotako uhinen frekuentzia aztertuta, hegazkin baten mugimenduak eragiteko moduko aldaketa txikirik ba ote zen begiratu zuten, eta hala ondorioztatu zuten ibilgailuaren hegoalderanzko norantza.
Inmarsatek berak erabili du, eta Malaysia Airlinesen hegaldia bilatzeko lanetan dabiltzan beste askok ere bai. Triangeluak eta angeluak kalkulatzen dituen matematikaren atalak rol garrantzitsua betetzen du hemen. Alderantzizko trigonometria aplikatzen da: gaur satelite batek identifikatutako ustezko fuselaje puska batetik abiatuta, eta korronteak eta beste zenbait baldintza nondik nora dabiltzan kontuan hartuta, atzo hegazkina non erori ote zen argitzeko formula bat proposatzen da.
Trigonometriak beti du zeresana, gainera, asteak edo bai eta hilabeteak igarota ere. Esaterako, 2009an Ozeano Atlantikoan desagertutako hegazkin baten arrastoak ia bi urte geroago aurkitu zituzten, eta orduan ere, angeluen kalkulua lagungarria izan zen helburua lortzeko.
Pinger izenez ezaguna den tresna bat dute txertatuta hegazkinetako kaxa beltzek. Uretan murgiltzearekin batera funtzionatzen has daitezen daude diseinatuta. Izan ere, urak etengailu lanak egiten ditu, nolabait: tresna diseinatuta dagoen moduan, urarekin harremanetan jartzean horrek elektrizitate zirkuitua ixten du. Hala, piztu eta seinale ultrasonikoak igortzeari ekiten dio; 35,7 kilohertzeko neurrian. Ur azaletik, kilometro bat edo biko sakoneran detektatzeko modukoak dira seinale horiek, kondizio normaletan. Gutxi gorabehera hilabetez igortzen ditu, bateriaren iraupena halakoa baita.
Seinalea detektatzeko, TPL lokalizatzaileak baliatzen dira. TPLek hidrofono bat dute, eta haren funtzionamendua mikrofonoenen parekoa da, ur azpiko soinu uhinak korronte elektriko bihurtzen baititu. Arrantzarako sareen gisara, itsasontzi batetik hari lotuta dagoen TPL bat botatzen da uretara, eta orduan hasten da bere lana. TPLak kaxa beltzetik nahiko gertu ibili behar du, hala ere, ezer detektatuko badu. Izan ere, hidrofonoak ez du pingerraren seinalerik atzemango, bien arteko distantzia itsas milia bat (1.852 metro) baino handiagoa bada. Muga hori eta TPLa itsasontziari lotzen dion sokaren luzera kontuan hartuta, asko jota 6.100 metroko sakoneran dagoen kaxa beltz bat aurkitzeko ahalmena du.
Malaysia Airlinesen hegazkin honen desagerpenak aurrekari nagusi bat du: Rio de Janeirotik Parisera zihoan Air France konpainiaren hegazkin batek 2009an izan zuen istripua. Ia bi urte geroago aurkitu zituzten haren arrastoak Ozeano Atlantikoan, 3.900 metroko sakoneran. Remus izeneko robot urpekariaren laguntzaz egin zuten aurkikuntza. Hegazkinaren kokapenaz nahiko ziur izan ziren arte ez zuten gailua murgildu, eta hala gertatuko da Indiako Ozeanoan izandako desagerpen honen kasuan ere, baina oso litekeena da azkenerako berriz ere robot hori baliatzea.
AEBtako Woods Hole Ozeanografia Instituzioan sortutako robota da Remus. Torpedo baten itxura du, 132 cm luze da eta 19 cm-ko diametroa du. Adituak ez diren pertsonek eskuko ordenagailu baten bitartez kontrolatzeko moduan diseinatuta dago. Besteak beste, Doppler efektua neurtzeko gailu bat, ekozunda bat, biolumineszentzia sentsoreak, bideo kamerak eta abar luze bat eraman ditzake txertatuta. Zortzi orduko autonomia du, orduko bost miliako abiaduran baldin badabil.
Malaysia Airlines, Inmarsatek emandako datuei buruz
BBCren webgune berezia hegazkinaren inguruan
Woods Hole Ozeanografia Instituzioa, Air France eta Malaysia Airlines hegaldien gainean
Egileaz: Amaia Portugal (@amaiaportugal) zientzia kazetaria da. | science |
zientzia_kaiera-436699511288 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/04/08/fugu/ | Fugu | Juan Ignacio Pérez | 2014-04-08 00:00:00 | Fugu
Juan Ignacio Pérez
"Hiru lagun hil ziren atzo, muskulu paralisi orokorraren ondorioz. Fugu platera bat etxean jan ondoren gertatu zen ezbeharra". Hori bezalako titularra askotan irakur daiteke Japoniako egunkarietan. Ez dira gutxi -100 eta 200 artean zenbait neurketa kontserbadoreen arabera- urtero elikatze-intoxikazio baten ondorioz hiltzen diren japoniarrak.
Errua ez da janari ustelduarena ez eta mikroalga pozointsu batena ere. Arrain bitxi batena da intoxikazioaren errua, Europan puxika arraina izenez ezagutzen dugun eta japoniarrek fugu deitzen duten arraina hain justu. Egoera normalean ez du itxura berezirik, baina mehatxupean dagoenean puztu egiten da eta itxura esferikoa hartzen du. Handiagoa dela dirudi eta horrela beldurtu nahi ditu hurbiltzen zaizkion harrapakariak. Horregatik du izen hori, puxika baten antza hartzen duelako.
Baina hori ez da puxika arrainak duen defentsarako jokaera edo modu bakarra. Izan ere, ezusteko galantarekin topa daitezke puxika arrainaren itxuragatik beldurtzen ez diren animaliak. Halaxe da, bai, zeren bere ehunetan dagoen toxina batek muskulu paralisia eragiten baitio zorigaiztoko harrapakariari: hil egiten du harrapakaria. Toxina hilkor horrek tetrodotoxina (TTX) du izena eta gizakietan hilkorra da intoxikazio sintomak agertzen diren kasu guztien %60an.
Baina, nola liteke horren arriskutsua den arraina jatea? Edonork egiten du galdera hori. Eta erantzuna bistakoa da: japoniarrentzat puxika arraina oso gozoa da, dagoen janaririk preziatuena seguraski ere. Urtero 10.000 tona saltzen dira Japonian eta janaririk garestienetakoa dute. Horren arriskutsua da puxika arraina jatea non Japoniako historiaren zenbait alditan debekaturik egon baita; halaxe gertatu zen Erdi Aroan, Tokugawa shogunaldian, eta Meiji aldian (1868-1912) ere. Eta gaur hertsiki arautua dago puxika arrainaren kontsumoa; baimen berezia duten 1.500 jatetxetan bakarrik jan daiteke eta jatetxe horietan prestakuntza berezia duten sukaldari batzuek prestatu behar dute. Prestatu ahal izateko baimena lortzeko proba bat gainditu behar dute sukaldariek, baina proba egitera aurkezten direnen %25ak bakarrik gainditzen dute. Oso zaila da, hortaz, puxika arraina prestatu ahal izateko baimena lortzea.
Jatetxeetan sukaldari gaituek prestatzen dute, baina Japonian jaten den puxika arrainaren zati handi bat herritarren etxeetan kontsumitzen da, eta herritarrak eurak dira arraina prestatzen dutenak. Gainera, hainbat jatetxetan bezero "bereziei" prestatu eta zerbitzatzen dizkiete debekaturik dauden organoak ere. "Japoniako Altxorra" izeneko tituluaren jabea zen Mitsugoro Bando VIII aktore ospetsua hil egin zen 1975ean puxika arrainaren gibeleko lau platerkada jan ondoren. Zeresanik ez dago gibela zerbitzatzea guztiz galarazita dagoela, tetrodotoxinaren kontzentrazioa oso garaia baita organo horretan. Izatez, gibela, gonada emea eta larruazala dira toxinaren kontzentrazio garaienak dituzten organoak.
Tetrodotoxinak nerbio sisteman du eragina, neuronak ezgaitzen baititu nerbio bulkada hedatzeko. Zelulen mintza elektrikoki polarizatuta dago, karga elektrikoa duten ioi jakin batzuen kontzentrazioak desberdinak direlako kanpo eta barne aldeetan. Bada, neuronaren punta batetik bestera hedatzen den polaritate horren aldaketa da nerbio bulkada, eta mintzean zehar gertatzen diren sodio eta potasio mugimenduek sortzen dute aldaketa hori. Sodio eta potasio ioiak kanaleen bitartez igaro daitezke mintzaren alde batetik bestera. Eta hortxe du tetrodotoxinak bere eragina, sodio kanalea blokeatuz, ioi horren mugimendua ezintzen baitu. Ioi mugimendurik gabe ezin daiteke aldatu mintzaren polaritate elektrikoa eta, beraz, nerbio bulkada gelditu egiten da.
Dirudienez, arrainaren ehunetan bizi diren bakterio sinbiotikoek sortzen dute tetrodotoxina; hau da, ez dute arrainaren ehunek eurek ekoizten. Eta noski, toxinak ez du inolako eraginik puxika arrainaren neuronetan, neurona horien sodio kanaleak ez baitira blokeatzen tetrodotoxinaren eraginez.
Fugu wa kuitashii, inochi wa oshishii (fugu jan nahi dut, baina ez dut hil nahi): abesti japoniar zahar baten hitzak dira. Ondo dakite japoniarrek fugu jatea zein arriskutsua den, baina, seguraski, japoniar gehienek ez dakite zein garrantzitsua izan den tetrodotoxina neurozientzien alorrean. Bestelako teknikekin batera, tetrodotoxinaren erabilerari esker dakigu nerbio bulkadaren oinarriei buruz dakigunaren zati esanguratsu bat. Izan ere, kanal jakin batzuk blokeatzen dituzten toxinak erabiliz aztertu ahal izan dira mintzean zehar gertatzen diren ioi mugimenduak eta ioi mugimendu horien ondorioz gertatzen diren polaritate aldaketak. Beraz, neurozientziek aurrera egin dute eragin hilkorra duen gai toxiko natural bati esker. Eta denok dakigu zein garrantzitsuak diren neurozientziei buruzko jakintzak giza osasun eta ongizaterako. Zelako paradoxa!
Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna. | science |
zientzia_kaiera-ca82b5be68fc | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/04/07/duela-56-milioi-urteko-berotze-klimatiko-baten-kausak-eta-ondorioak/ | Duela 56 milioi urteko gailur termikoaz | unknown | 2014-04-07 00:00:00 | Duela 56 milioi urteko gailur termikoaz
"Itsas mailaren jaitsierak ez zuen eragin berotegi-efektuko gasen emisiorik Paleozeno-Eozenoko Gailur Termikoan (PETM)", adierazi du Victoriano Pujaltek, UPV/EHUko Estratigrafia eta Paleontologia Saileko irakasle eta lanaren ikertzaile nagusiak.
Paleozeno-Eozenoko Gailur Termikoa (PETM) oso tenperatura altuko tarte labur bat izan zen (termino geologikoetan, 200.000 urte "bakarrik" iraun zuen); duela 56 milioi urte gertatu zen atmosferara berotegi-efektuko gasen emisio masibo bat gertatu ondoren. Uste da 5-9 ºC igo zela tenperatura globala. Mundu osoko segida geologikoetan erregistratuta gelditu zen, eta inpaktu ekologiko handia eragin zuen: ugaztunen gaineko eragina izan zen handiena, baina beste organismo batzuei ere eragin zien, hala nola foraminiferoak (kate trofikoaren oinarria diren itsas mikroorganismoak) eta landareak.
Baina berotze horren eragilea zein izan zen eztabaidatzen jarraitzen dute. Hipotesi onartuenak dio ozeanoen hondoan izozturik zeuden metanoaren hidratoak desegonkortzeak eragin zuela berotzea. "Egile batzuek, hala nola Higgins eta Schrag (2006), proposatzen zuten beharbada itsas mailaren jaitsierak eragin zuela edo eragiten lagundu zuela metanoa edo CO2-a atmosferara isurtzea", adierazi du Victoriano Pujaltek, UPV/EHUko Estratigrafia eta Paleontologia Saileko irakasle eta lanaren ikertzaile nagusiak. Hipotesi horren arabera, "itsasoan urpean zeuden sedimentuak agerian gelditu ziren itsas maila jaitsi zenean, eta horiek eragin zituzten CO2-aren emisioak", gaineratu du. Horrek abiarazi zuen neurri batean ikerketa hau. Beste batzuek ukatu egiten zuten posibilitate hori, bai eta itsas mailaren jaitsiera ere. "Guk zehaztu nahi izan dugu zer portaera izan zuen itsas mailak PETM aldian", esan du Pujaltek.
Ikerketak nagusiki Pirinioetan, Huesca eta Lleida artean, zehazki Tremp-Graus arroan, egin ziren, baita Zumaian ere. Bi leku horietan, Paleozeno-Eozenoko arrokak nahikoa azaleratuta daude, eta kontinente- nahiz itsas ingurune zaharren sorta zabala erakusten dute. Pujalteren arabera, "aukera aparta dira itsas mailaren aldaketen eraginak ikertzeko, eta haien ondorioak aztertzeko".
Adierazle baliagarrienak oxigenoaren eta karbonoaren isotopo egonkorrak dira. Oxigenoaren isotopoek paleotenperaturari buruzko informazioa ematen dute, baina haien aztarna itsaso sakoneko lekukoetan bakarrik lortzen da. Karbonoaren isotopoek, berriz, atmosferan eta ozeanoetan gertatu diren CO2-edukiaren aldaketei buruzko datuak ematen dituzte, eta garai batean urpean egon ziren arroka azaleratuetan ere lor daitezke. Oro har, bi isotopo horien aldaketak paralelo gertatzen dira, CO2-aren proportzioaren hazkundeak berekin baitakar tenperatura igotzea.
Lortutako emaitzek adierazten dute PETM aldiaren aurretik itsas maila jaitsi egin zela egiaz; uste da 20 bat metro jaitsi zela, eta jaitsierarik handiena, agian, PETM hasi baino 75 mila urte lehenago gertatu zela. "Zalantzan jartzen dugu, ordea, jaitsiera hura izatea PETM aldiaren eragilea, nahiz eta beharbada lagundu egin zuen", esan du Victoriano Pujaltek. "Aldi berean gertatzen dira, baina ez dago kausa-efektu erlaziorik".
Ikertzaileek, gainera, ikusi zuten itsas mailaren igoera PETM aldia baino lehen hasi zela eta jarraitu zuela aldi horren ondoren ere, tenperatura globala berriro ere tenperatura arruntetara itzuli zenean. "Haren eragile bakarra, beraz, ez zen izan berotzearekin lotuta gertatu zen ozeanoetako dilatazio termikoa", adierazi du Pujaltek. "Pentsatzen da kausa probableena izan daitekeela Paleozenoaren amaieran eta Eozenoaren hasieran Ipar Itsasoan gertatu zen —dokumentatuta dago— jarduera bolkanikoa, zeinak erlazioa baitauka Ipar Atlantikoko ozeano-dortsala hedatzearekin", amaitu du.
Iturria: V. Pujalte, B. Schmitz. J.I. Baceta (2014): Sea-level changes across the Paleocene-Eocene interval in the Spanish Pyrenees, and their posible relationship with North Atlantic magmatism. Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology 393 (1): 45-60 | science |
zientzia_kaiera-5130b38b9aac | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/04/06/asteon-zientzia-begi-bistan-7/ | Asteon zientzia begi-bistan #7 | unknown | 2014-04-06 00:00:00 | Asteon zientzia begi-bistan #7
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak bilduko ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko "zientzia" antzeman, jaso eta bilduta eskaintzeko helburu dugu. Zeri buruz hitz egin da sarean? Eman diezaiogun begirada bat.
2012an Uppsalako Unibertsitateko ikertzaileek Afrikako Hegoaldeko 11 herrietako 220 pertsonen aldaera genetikoa aztertu zuten, hauen harremanak eta diferentziak antzemateko. Ikerketak berretsi zuen, boskimanoak, San herriko etnia gaur egun bizirik dirauen munduko herririk zaharrenetarikoa dela. Eli Astiasaranek 7K gehigarrian boskimanoei buruz argitaratu zuen artikulua eta bertan, Spencer Well genetistaren aurkikuntzetatik hasita, San herria hurreratzen digu San herria. Lehenengo gizaki modernoaren aztarna artikuluan.
Eguraldiaren iragarpenetan meteorologoek egunean zehar tenperatura maximoa eta minimoa zein izango den esaten digute. Tenperatura kontzeptu arrunta da guretzat baina uste duguna baino sakonagoa da. Ion Erreak Donostia International Physics Centerreko ikertzaileak tenperatura neurtzeko lehen tresnetatik hasita, fisikako hainbat teoriatan kontzeptuak duen tokia aztertzen du bere blogean. Adibidez, interesgarria da nola tenperaturaren eraginez molekuletan atomoak bibratzen hasten dira oreka egoeraren inguruan. Tenperatura, zero absolutua eta ziurgabetasuna artikuluan tenperatura oinarrietatik fisika kuantikoraino.
Bartzelona, Zurich eta Vienako unibertsitateetako ikertzailez osatutako nazioarteko ikerketa-talde batek termodinamikaren bigarren printzipioa hausten duen aurkikuntza bat egin du. Laser-argiaz harrapatutako nanopartikula batek beroa transmititu diezaioke are beroago dagoen gas bati. Hau da, beroa xurgatu beharrean, termodinamikaren printzipioa jarraituz, hedatu egiten du beroago dagoen ingurune baten. Mikel Irastorza biologoak Euskalnatura atarian azaltzen digu fenomenoa Termodinamikari aurre egiten dion salbuespena artikuluan.
Gizakia esploratzailea da, mundua ezagutzeko hamaika espedizio abiatu izan ditu. Mundua eta unibertsoa ere. Espaziora bidaiak XX. mendean abiatu ziren baina gizakiak ezin du nahi duen tokietaraino joan, urrun gelditzen baitira. Baina esploratzaileak bidaltzen ditugu, robotak. Gorka Azkune ikertzaileak Elhuyar Aldizkarian Marten esploratzailea den Curiosity robota aurkezten digu Lurraz haragoko esploratzaileak artikuluan. Curiosity robota helburu zientifikoak dituen laborategi osatu bat da.
Ixa Taldeko Iñigo Lopez-Gazpiok galdera masiboak modu automatikoan sortzen dituzten Question Generator, QG sistemen xehetasunak plazaratzen dizkigu. Galderak sortzeko sistema hauek lau urrats bete behar dituzte: corpusa prozesatu, galderen emaitzak hautatu, galdetzaileak aukeratu eta galderak eraikitzea. Agian galderak sortu zaizkizue hau irakurri ondoren, ba Elhuyar Aldizkarian argitaratu duen Bota galdera! artikuluan dituzue erantzun guztiak.
Zientziak ez du izan bide errazik. Historian murgiltzen bagara badira hamaika egoera eta gertakari hau baieztatzen dutena. Zientzia Kaiera blogean Juan Ignacio Pérezek Natur Zientzia Hobetzeko Londresko Erret Elkartea edota Royal Society of London for Improving Natural Knowledge-n hasierako uneetara garamatza. Erret Elkartea XVII. mendean sortu zen eta Europako elkarte zientifikorik zaharrenetarikoa da. Estutasun ekonomiko asko izan zituen eta aurrera joateko diru-iturriak behar zituen, hori dela eta soilik bazkide dirudunak onartzen zituzten elkartean. Guzti hau Zientziarako zailak, hasierako urteak ere artikuluan.
Gizakion garunaren funtzionamendua deskribatzea da gaur egun zientziaren erronka nagusietariko bat. Helburu hori lortzeko asmoz sortu zen BRAIN Initiative (Brain Research through Advancing Innovative Neurotechnologies ). Proiektuaren lehen emaitzak kaleratu dira asteon, Nature aldizkariak argitaratutako bi artikuluetan garunaren bi mapa deskribatzea lortu dutela adierazten dute. Lehenean, saguaren nerbio-konexioen loturak deskribatzen dira eta bigarrenean, giza enbrioiaren garunaren garapenean parte hartzen duten geneen xehetasunak azalarazten dira. Elhuyar Aldizkarian Ana Galarragak honen berri ematen digu Garunaren bi mapa, BRAIN proiektuaren lehen fruituak artikuluan.
Lilura eta jakin-min berezia eragiten digute Lurretik kanpo dauden tokiak. Esploratzaileak bidaltzen ditugu Unibertsoa zeharkatzen gu oraingoz ezin gara bertara iritsi gure espazio ontzi tripulatuetan eta. Toki hauek izen zientzia-fikziozko izenak dituzte: Nebulosa Trifida, Kariklo, Oorten hodeia… eta toki urrun eta ezkutu hauei buruzko bi aurkikuntza egin dituzte astronomoek. Horien karira, pentsa liteke badagoela planeta erraldoi bat Plutonez harantz, Saturnoren eraztunen antzerako batzuk dituen asteroide bat dagoela. Javier San Martín kazetariak Zientzia Kaieran kontatzen digu guztia haren artikuluan: Eguzki sistemaren ertzak geografo modernoentzat.
New Yorkeko NYU Langone Medical Centerreko Sistema Genetikoen Institutuko ikertzaileek legamiaren kromosoma oso bat sortu dute laborategian. Legamiaren hamasei kromosomen artean hirugarrena sintetizatu dute. Bioteknologia alorrean honek garrantzi handia du, orain arte bakarrik kromosoma prokariotikoak sintetizatu dituzte bakterioetan. Kromosoma eukarioto sinpleenak prokariotikoak baino kromosoma konplexuagoak dituzte, eta horrez gain, gizakiengatik hurbilago daude. Amaia Portugal kazetariak Berrian azaltzen dizkigu lorpen honen xehetasun guztiak Minimalismoa laborategian artikuluan.
Permiarra Paleozoikoko azken garai geologikoa da. Lurraren gehiengoa superkontinente bakarrean bilduta zegoen eta garaiaren bukaera ezaguna da espezien desagerpen masibo bat suertatu zelako. Desagerpenaren erantzule nagusitzat jo izan da aktibitate bolkanikoaren ondorioz suertatu zen klima-aldaketa. Baina MITeko ikertzaileek teoria hori albo batera uzten duen frogak lortu omen dituzte. Methanosarcina generoko arkeobakterioak jotzen dituzte erantzule nagusitzat. Mikel Irastorza Euskalnatura.net-en kontatzen digu: Txiki handia zinen zu.
BICEP2 teleskopioaren azken asteotako emaitzek, fisikaren mundua asaldatu du. Teleskopioak Big Bang-aren ondorengo grabitazio-uhinen arrastoak antzeman zituen. Inflazio kosmikoaren teoria, egiaztatzen duen froga omen litzateke teleskopioaren bidez zientzialariek harrapatu dutena. Teoriak dio, Big Bang-a gertatu zenean ikaragarrizko denbora tarte txikian, sekulako hedapena izan zuela unibertsoak eta horrekin batera grabitazio-uhinak sortu zirela. Joxerra Aizpuruak Argia aldizkarian hurbiltzen gaitu azalpenetara Big Bang-ean gertatutakoa ulertzetik hurbilago artikuluan. | science |
zientzia_kaiera-427f47011c2e | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/04/05/ezjakintasunaren-kartografia-7/ | Ezjakintasunaren kartografia #7 | 2014-04-05 00:00:00 | Ezjakintasunaren kartografia #7
Mapping Ignorance-n asteon argitaratu diren artikuluak:
Zein da bero-makina batek izan dezakeen tamainarik txikiena? Erantzun posibleari erreparatuz gero, ikusiko dugu hau termodinamika klasikotik haratago doala, faktore kuantikoak parte hartzen dutelako. Guzti hau eta beste hainbat gauza interesgarri kontatzen dizkigu Daniel Manzanok Quantum thermal machines-en.
Aukeramena da filosofiaren arazorik klasikoenetarikoa. Filosofia gainditzen duen kontua da hau, ondorio etikoak eta penalak ere izan dezakeen gaia baita. Gaur egungo ezagutza zientifikoen arabera, argudiatu genezake aukeramena edo hautamena existitzen dela? Jesús Zamora Bonillak arazoa plazaratzen du eta erantzunaren bila hasten da On the neuropsychology of free will-en .
BICEP2 teleskopioaren azken asteotako emaitzek, fisikaren eta dibulgazioaren munduak asaldatu ditueta telebistako albistegietan zein egunkari orokorretan, jarraipen zabala ere egin diote. Emaitzok baieztatzen badira Nobel saria jasoko luketen pertsonei buruz asko hitz egiten da. Bi izen azaltzen dira behin eta berriz, Alan Guth eta Andrei Linde. Baina badago ea inork aipatzen ez duen hirugarren bat. The forgotten third an cosmic inflation artikuluarekin ahanzte hau konpontzen laguntzeko prest dago Mario Herrero.
Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu. | science |
|
zientzia_kaiera-403fdaac686c | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/04/04/zientzialari-4-inaki-antiguedad/ | Zientzialari (4): Iñaki Antiguedad | unknown | 2014-04-04 00:00:00 | Zientzialari (4): Iñaki Antiguedad
Euskal Herriko akuiferoen ura kalitate onekoa al da? Zelako eragina daukate lurrean burutzen ditugun jarduerek lurrazpiko uretan? Nolako ondorioak izango ditu klima-aldaketak ur zikloan? Iñaki Antiguedad UPV/EHUko Hidrogeologiako katedradunarekin hitz egin dugu gai hauetaz 'Zientzialari' ataleko laugarren emanaldi honetan.
Ekimen honekin, euskal zientzialarien ahotsa zabaldu nahi dugu gizartean, euren ezagupenak gurekin partekatu ditzaten.
Zientzialari 04 – Iñaki Antigüedad from Kultura Zientifikoko Katedra on Vimeo. | science |
zientzia_kaiera-659fc84b3c76 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/04/03/eguzki-sistemaren-ertzak-geografo-modernoentzat/ | Eguzki sistemaren ertzak geografo modernoentzat | unknown | 2014-04-03 00:00:00 | Eguzki sistemaren ertzak geografo modernoentzat
Zure izena José Cardero edo Felipe Bauzá izan balitz, aukera izango zenuen oso ezagunak ez diren esplorazio batzuetan parte hartzeko. Izan ere, Sutil eta Mexicana goletak hainbat toki exotikotara joan ziren: Nutka, Alasca (horrela idazten baitzen garai hartan), edo Bahia Botánica.
Literaturak sortutako Barsoom izeneko toki hura, Carl Saganek deskribatu zuen Cosmos izeneko sortaren 5. atalean. Toki hura buruan zuela, Sagani burura etorri ohi zitzaion Chryse izeneko tokia. Viking Iek atera zion Chryseri argazki bat, Marten 1976an lur hartu zuenean. Fantasia izpirik ere galdu gabe, aurreko toki horiei lilurazko beste toki batzuk gehitzen joan beharko dugu.
Egun lilura eragiten diguten tokiak ez daude Lurrean, eta oraingoz ezin gara bertara iritsi gure espazio ontzi tripulatuetan. Hala ere, izen pizgarriak dituzte, zientzia fikzioak sortuak bailiran: Nebulosa Trifida, Kariklo, Oorten hodeia… hain zuzen ere, Eguzki Sistemako azken zonalde hauetan egin dituzte astronomoek bi aurkikuntza garrantzitsu. Horien karira, pentsa liteke badagoela planeta erraldoi bat Plutonez haruntz, eta era berean Saturnoren eraztunen antzerako batzuk dituen asteroide bat dagoela ustezko planetaren eta Uranoren artean.
Nature aldizkariak berriki plazaratu ditu bi aurkikuntza, gure Eguzki Sistemaren mugen inguruan. Hasteko, lehendabizi aurkitu dira eraztunak planeta ez den objektu batean.
Kariklo oso txikia da. Zentauro bat. Jupiter eta Saturno arteko zonalde zabalean barreiatuta dauden gorputz batzuk. 250 km-ko diametroa du gutxi gorabehera, eta nekez ikusten da teleskopiorik onenetan ere puntu distiratsu bat balitz bezala. Izan ere, kometen eta asteroideen arteko ezaugarriak ditu.
Hain zuzen ere honegatik nahastu ziren astronomoak, ez baitzuten jakin nola ulertu Karikloko izotza antzeman ez izana 1997-2008 tartean egindako behaketetan. Zientzialariek galdua zuten izotz-seinalea, eta seinalearen ordez, distiraren jaitsiera ulertezina antzeman zuten. Hori zela eta, uste zuten Kariklok ur turrustak igortzen zituela espaziora. Errealitatea ordea oso bestelakoa da, Kariklo kantoika baitzegoen antzemana izan ez zenean.
Aurkikuntza honetara iristeko, zortzi tokitatik begiratu izan da Kariklo izar baten atzean igarotzean. "Ezkutatze" esaten zaio fenomeno horri. Hasiera eta bukaerari dagozkienez gain, astronomoek ondo atzeman zituzten beste bi gertakari labur, azaltzen zailak.
"Datuekin gora eta behera ibilita, ohartu ginen Kariklo inguruko elipse modura kokatzen zela materiala, Saturnoren antzerako eraztun bat eratuz" dio José Luis Ortizek, Instituto de Astrofísica de Andalucía (IAA-CSIC) erakundeko kidea denak eta aurkikuntzan parte hartu duenak.
Kariklon hain bitxiak diren eraztunek, 3-7 km-ko lodiera dute, eta ilun eta estua den zonalde batek bananduta daude. Baliteke ur solidoak eta ur likidoak osatua egotea.
Astronomoek hainbat hipotesi dituzte eraztunen jatorria azaltzeko. Hona zentzuzkoena: Gure ilargiaren kasuan bezala, objektu batek talka egingo zuen Karikloren aurka, eta inguruan sortuko zuen hondakin disko bat, bere kokapen horretan jarraituko zuena.
Horretan laguntzailea izango zen "satelite artzain" izeneko beste gorputz bat, artean aurkitu gabea.
Are misteriotsuagoa da beste objektu bat. Hau ez dute zuzenean ikusi baina jakintzat eman dute badagoela, Oorten hodeian aurkitutako planeta txiki baten orbitan oinarrituta. Chad Trujillo eta Scott Sheppard ikerlariek, onartua dute "Superlur" bat, 2012 VP113 planeta nanoaren orbitari eragiten bide diona.
Mundu osoko astronomoak saiatu dira objektu hori antzematen eta Trujilok eta Sheppardek diote Lurra halako 10 izango litzatekeela. Neptuno aurkitu zutenetik ez dira ados jarri. Garai hartatik ikusia dago orbitaren irregulartasun bat, Neptunoz harantzagoko planetak egon litezkeela iradokitzen duena. Clude Tombaughek 1930ean aurkitu zuen Neptunoz harantzago dagoen Pluton planeta. Eguzki Sistemako bederatzigarrena zen, baina berehala ikusi zuten ez zuela Neptuno erraldoiari eragiteko bezainbesteko masarik.
Geroago, esan zen agian gure sistema binarioa izan litekeela, hau da, bi eguzki izan litzakeela. Bertan egongo litzateke bigarren izar bat, marroi kolorekoa eta garai hartan Nemesis izen liluragarria hartu zuena. Izar honek eragingo zituen bai Neptunoren ibilbide-aldaketak, bai eta Lurrean txandaka gertatu diren suntsipenak ere. Hori guztia lortuko luke bere izotzezko grabitateari eraginda, Oorten hodei liluragarriko milaka objektu Eguzki Sistemaren barne alderantz mugituz.
Gorputz horien artean dago aurkitu berri den 2012 VP113, 450 kilometroko diametroa duena, eta Lurra baino 10 aldiz urrunago dagoena Eguzkitik.
F. Braga-Ribas et al. (2014): A ring system discovered around the asteroid-like object (10199) Chariklo. Nature 507, DOI: doi:10.1038/nature13155
Chadwick A. Trujillo y Scott S. Sheppard (2014): "A Sedna-like body with a perihelion of 80 astronomical units". Nature 507, DOI: doi:10.1038/nature13156
Egileaz: Javier San Martín (@SanMartinFJ) (@ACTIVATUNEURONA) kazetaria da, eta artikulu hau Activa Tu Neurona blogaren kolaborazioa da Zientzia Kaierarekin
Juan Carlos Odriozolak euskaratu du artikulua. | science |
zientzia_kaiera-872f6726b7c8 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/04/02/zientziarako-zailak-hasierako-urteak-ere/ | Zientziarako zailak, hasierako urteak ere | Juan Ignacio Pérez | 2014-04-02 00:00:00 | Zientziarako zailak, hasierako urteak ere
Juan Ignacio Pérez
"Natur Zientzia Hobetzeko Londresko Erret Elkartea" (Royal Society of London for Improving Natural Knowledge), horixe da Erret Elkartea izen laburrez ezaguna dugun zientzia-elkarterik garrantzitsu eta zaharrenetako bat. Ofizialki 1662an sortu bazuten ere, lehenagotik elkartzen ziren gero elkartea bera sortuko zuten zientzialariak. Bilerak 1645ean hasi ziren, eta astean behin elkartzen ziren. Normalean, gai jakin bat hartzen zuten eztabaidagai eta aurretik finkaturiko gai horretatik ez urruntzeko, debekatuak zituzten jainkoa, politika edo gaurkotasun handiko kontuak. Euren hitzetan, Filosofia Berria eta horrekin zerikusia zuten gaiak baizik ezin zituzten aztertu: –medikuntza, anatomia, geometria, itsasgintza, estatika, mekanika eta abar-.
Elkartea sortzeko lehen bilera 1660ko azaroaren 28an egin zuten, eta William Brounckerrek, Robert Boylek, Alexander Brucek, Robert Morayk, Paul Neilek, John Wilkinsek, Jonathan Goddardek, William Pettyk, Peter Ballek, Lawrence Rookek, Christopher Wrenek eta Abraham Hillek hartu zuten parte bilera hartan. Wilkins aukeratu zuten lehendakari. Hortik aste gutxitara, Charles II erregeak jakinarazi zien bilerak egiteko baimena zutela eta elkartearen sorrera laguntzeko prest zegoela; horrela ba, 1662ko uztailaren 15ean sinatu zuen Erret Agiria. Orduantxe sortu zen, ofizialki, Erret Elkartea.
Erregeak, hala ere, ez zuen jartzen interes handiegirik Elkartearen jardueretan. Atsegin zituen erakustaldi eta esperimentuak, baina askoz gehiagorik ez. Erret Agiriak zerga-salbuespen zenbait zekartzan eta, era berean, baimen bat armarri bat edukitzeko, higiezinak erosteko, langileak kontratatzeko, liburuak argitaratzeko eta atzerritarrekin posta trukatzeko. Erregeak ez bide zuen bat egiten Francis Baconek zientziari ematen zion garrantziarekin, eta, zehazkiago, ez bide zuen pentsatzen zientzia-elkarte batek baliozko zerbait egin zezakeenik nazioaren interesen alde. Izan ere, ez zion inoiz ere eman txakur txikirik eta, hori zela eta, Elkarteak sekulako diru-estuasunak jasan behar izan zituen lehen urte haietan.
Gauzak horrela, oso langile gutxi kontratatu ahal zituen bere lehen urteetan, eta batzuetan ezin izan zituen ordaindu ez eta soldatak ere. Arrazoi beragatik, ezin izan zuen higiezinik erosi, horretarako baimena bazuen ere. Horregatik, Londresko Gresham Collegeko aretoak erabiltzen utzi zieten, alegia gela bat eztabaidetarako, beste bat tresneria, liburu eta bitxikeriak gordetzeko, eta beste zenbait, beharren arabera, bestelako zereginetarako.
Dirua lortu ahal izateko, bazkide-sari altua eskatzen zieten kide izan nahi zuten lagunei. Beraz, dirudunak soilik izan zitezkeen Elkarteko bazkideak. Izan ere, lehen urteetan, garrantzizkoagoa zen bazkide-saria ordain zezaketen lagunak erakartzea, eztabaidetan parte hartzeko gai izan zitezkeenak erakartzea baino. 1660ko hamarkadaren bukaeran berrehun eta hirurogei bazkide zeuzkan Erret Elkarteak, baina ikuskizun dibertigarriak dastatzeko asmoarekin sarturiko aristokratak ziren horietako asko. Horren ondorioz, ezagutzan aurreratu eta sakontzeko izan gabe, euren kideen nahikeriak asetzeko behartuta ikusten zuten euren burua Elkarteko arduradunek. Izan ere, esperimentu-erakustaldiak ez ziren oso zailak izan behar, eta emaitza ikusgarri edo harrigarriak ematen bazituzten, are hobeto. Erakustaldi horiek asmatzeko eta kideen aurrean egiteko "Komisario" bat zegoen Elkartean, eta horrelako hiru edo lau erakustaldi prestatu behar zituen astero; ez zen lan makala, ez.
Zientzia-jarduera ez da beti izan orain ezagutzen dugun bezalakoa. Bere lehen urteetan ez zegoen laborategirik ez eta zientzia-erakunde publikorik ere. Erret Elkartea erakunde pribatua zen (eta horrelakoa da egun ere), eta hamazazpigarren mendean ez zegoen besterik. Elkarteak kontratatzen zituen komisarioak izan ziren, izan ere, lehen zientzialari profesionalak. Eta beste zientzialari gehienek ez zuten sosik ere hartzen egiten zuten zientzia lanaren truke. Baina bestelako diru-iturriak ere bazituzten. Denbora luzea igaro behar izan zen agintariek zientzia-ezagutza handitzeko dirua gastatzea ona zela jabetu arte eta, beraz, zientzia-erakunde publikoak sortu arte. Gauzak ez baitira beti izan gaur diren modukoak, ez horixe.
Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna. | science |
zientzia_kaiera-f6b4a8dbeeb1 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/04/01/kzjaia-6-laburpena/ | #KZJaia: 6. Laburpena | 2014-04-01 00:00:00 | #KZJaia: 6. Laburpena
Lagunok, hau da #KZJaian biltzen dugun azken laburpena. Urtarrilaren 7an abiatu genuen Kultura Zientifikoaren Jaialdi birtual honetan, denera 119 ekarpen bildu ditugu, Txokolatezko Taula Periodiko osoa agortuz! Aurreko laburpenetan 95 bildu ziren, hurrengo moduan banatuta:
Azken honetan, 24 bildu ditugu. Jarraian irakurgai izanen dituzue azken hauen bilduma. Utziguzue lehenago kontu bat aipatzen. Gaurko bilduma gehiegi ez luzatzearren, laburpenak motzagoak izanen dira, bukaeran hainbat sorpresa duzuelako zai, Besterik gabe, lasai dastatu ekarpenak eta ez joan zuzenean bukaerara sorpresak ikustera!
Ekarpen hauekin guztiekin, horrela gelditu zaigu hasieran genuen txokolatezko Taula Periodikoa:
Hutsik!!!! Dena agortu dugu!!! Eta, oraindik sintetizatu gabeko elementu baten ontza sortu behar izan dugu!!! Hortaz, zorionak #KZJaia jarraitu eta parte hartu duzuen guztioi!!! Gogoan izanen duzuen moduan, #KZJaiako Txupinazoa bota genuen Urtarrilaren 7an, Jaialdiari hasiera emanez. Horrelako hasiera batekin, Jaialdiari bukaera emateko modurik onena ondorengoa dela iruditzen zaigu:
Bideoan ikusi bezala, gaixoak gu, Jaialdia amaitu da eta! Hori bai, Jaialdi baten amaierak beste bati bidea irekitzen dio, eta #KulturaZientifikoa Jaialdia ez da gutxiago izanen!!! Hori dela eta, Zientzia Kaierak oso gustora pasatzen du Nola Ikasi Kimika Kuantikoa Izutu Gabe blogetik hartutako lekukoa. Arras pozik, lekukoa Zientzia.net atariari pasatzen diogu!!!
Elhuyarrek hartuko du hortaz #KulturaZientifikoa 2. Jaialdia (#KZJaia2) antolatzeko ardura eta plazerra!! Merezitako atsedena eta gero, Zientzia.net ataritik jakinaraziko digute 2. Jaialdi honen datak eta nondik norakoak.
Bukatzeko, Zientzia Kaieratik #KulturaZientifikoa 1. Jaialdiaren inguruko zenbakiak eta estatistikak zabalduko ditugu datorren astean. Hori izanen da bukatu berria den Jaialdi honen inguruan izanen dugun azkeneko ekarpena. Gure ustez, Jaialdi arrakastatsua izan da, eta espero dezagun zenbakietan arrakasta hori islatzea ere.
Bertzerik gabe, atsegin handiz izan zaituztegu bidelagun abentura honetan. Dudarik gabe, gerora begira, bidean elkartuko gara berriz ere!!! Ez izan inolako dudarik!! Jaialdiaren bukaerako #KZTraka moduan, su artifizialen kolorea nola lortzen den azaltzen duen bideo laburra uzten dizuegu (atomo eta molekulen izaera kuantikoaren ondorioa…) | science |
|
zientzia_kaiera-496f3f61e5da | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/31/emetutako-arrain-ar-gehiago-euskal-kostan/ | Emetutako arrain ar gehiago euskal kostan | unknown | 2014-03-31 00:00:00 | Emetutako arrain ar gehiago euskal kostan
Emetze-fenomenoa euskal kostaldean zabalduta dagoela berretsi dute UPV/EHUko ikertzaileek
Lazunak izan dituzte aztergai UPV/EHUko Biologia Zelularra Ingurumen Toxikologian taldeko ikertzaileek, eta, guztira, sei gunetako arrainak aztertu dituzte: Arriluze eta Gernika 2007-2008an, eta Santurtzi, Plentzia, Ondarroa, Deba eta Pasaia, harrezkero. Neurri handiagoan edo txikiagoan, estuario guztietan ikusi dute arrain arren emetzea, bai arrainen gonaden ezaugarrietan, bai eta zenbait markatzaile molekularren bidez ere. Ikerketa-taldearen zuzendari Miren P. Cajaravilleren esanean, emaitzek agerian uzten dute "disrupzio endokrinoa hedatuta dagoela gure estuarioetan, eta horrek esan nahi du arazo bat dugula hor kutsatzaileekin, beste herrialde batzuetan detektatu duten bezala".
Hain zuzen ere, azaleratzen ari diren kutsatzaileen taldeko batzuk dira euskal kostaldeko arrain arren emetzearen eragileak. Disruptibo endokrinoen taldea osatzen dute. Kimikoki oso desberdinak dira, baina antzeko eragina dute denek: hormonekin interakzioan jarduten dute, hormonen oreka apurtzen dute organismoan, eta gai dira organismoak emetzeko edo artzeko. Kutsatzaile azaleratu berriak izaki, ezer gutxi dakigu oraindik ingurunean eta ekosistemetan duten eraginari buruz. Hori dela eta, Cajaravillek nabarmendu duenez, "guk lortutako emaitzak garrantzitsuak dira, ikusteko zein mailatan dauden kutsatzaile horiek gure estuarioetan eta ibaietan, eta zer efektu dituzten, eta, horren arabera, neurriak hartu ahal izateko, bai uretara iristea saihesteko, bai konposatu horiek arautzeko araudiak sortzeko".
Izan ere, duten eraginaren ikuspegitik azaleratu berriak diren arren, erabilera arrunteko produktuak dira disruptibo endokrinoen iturria: plastifikatzaileak, pestizidak, pilula antisorgailuak, perfumeak eta detergenteak, nagusiki.
Batzuk hirietako hondakin-uretako araztegien garbiketa-sistemei iskin eginda iristen dira uretara, beste batzuk industria- edo nekazaritza-jardueraren ondorioz. Urdaibaiko Biosferaren Erreserban, esaterako, "gure hipotesi nagusia da ur-araztegitik datozela, -dio Cajaravillek-; aztertu genuen lehenengo lekua da, eta kutsatzaile azaleratu berrien maila altuena duen lekua izaten segitzen du, alde handiarekin".
Edonola ere, aztertutako estuario guztietan aurkitu dituzte lazun arren emetzearen frogak UPV/EHUko ikertzaileek. Sei estuarioetatik hirutan (Gernikan, Pasaian eta Deban) arrain intersexualak aurkitu dituzte, hau da, testikuluetan heldu gabeko obuluak zituzten aleak,tokiaren arabera, jasotako lazunen % 12 eta % 64 artean. Horrez gain, estuario guztietan eman dute positibo emetzearen bi adierazle molekular nagusiek: ar gehienek (% 60 eta 91 artean) bitelogenina proteina zuten gibelean (berez emeek bakarrik adierazten duten proteina bat), eta, garunean, berriz, Cyp19a1baromatasa kodetzen duen genearen adierazpen-maila handia zuten; estrogenoen sintesian parte hartzen du proteina horrek, eta emetzearen adierazle ona da arren garunean adieraztea.
Arrain-populazioetan emetzearen adierazle biologikoak neurtzearekin batera, lagindutako guneen analisi kimikoa egin dute ikertzaileek: "kimikari analitikoekin batera egin dugu lan denbora osoan, eta leku bakoitza ikuspegi kimikotik eta ikuspegi biologikotik karakterizatu dugu" azpimarratu du Cajaravillek. 2007/08ko kanpainan, CSICen Ingurumen Diagnostikoko eta Uraren Ikerketa Institutuko kimikariekin, eta, ordutik aurrera, UPV/EHUko Kimika Analitikoaren Saileko lankideekin egin dute lan. "Hau oso garrantzitsua da -nabarmendu du-; izan ere, horri esker, frogatu dugu ez bakarrik arrainen emetzearen adierazle biologiko garbiak existitzen direla, baizik eta, aldi berean, neurtu dugu toki bakoitzean zein diren han dauden kutsatzaile azaleratu berriak eta zer kontzentraziotan dauden, eta egiaztatu ahal izan dugu korrelazioa dagoela haien presentziaren eta emetze-fenomenoaren artean". Arrainen behazun-laginetan neurtu dituzte kutsatzaileak, eta, Cajaravilleren esanean, aurkitutako korrelazioak erakusten du kutsatzaileak direla arrain arren emetzearen eragileak.
Erreferentzia bibliografikoak:Intersex condition and molecular markers of endocrine disruption in relation with burdens of emerging pollutants in thicklip grey mullets (Chelonlabrosus) from Basque estuaries (South-EastBayofBiscay). C. Bizarro, O. Ros, A. Vallejo, A. Prieto, N. Etxebarria, M.P. Cajaraville, M. Ortiz-Zarragoitia. MarineEnvironmentalResearch In Press, Availableonline 5 November 2013.
Endocrine disruption in thicklip grey mullet (Chelonlabrosus) from the Urdaibai BiosphereReserve (BayofBiscay, Southwestern Europe). Eunate Puy-Azurmendi, Maren Ortiz-Zarragoitia, Marta Villagrasa, Marina Kuster, Pilar Aragón, Julia Atienza, Rosa Puchades, Angel Maquieira, Carmen Domínguez , Miren López de Alda,DeniseFernandes, CintaPorte, Josep M. Bayona, DamiàBarceló, Miren P. Cajaraville. Science of the Total Environment 443 (2013) 233–244. | science |
zientzia_kaiera-50e38bce66d2 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/30/asteon-zientzia-begi-bistan-6/ | Asteon zientzia begi-bistan #6 | unknown | 2014-03-30 00:00:00 | Asteon zientzia begi-bistan #6
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak bilduko ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko "zientzia" antzeman, jaso eta bilduta eskaintzeko helburu dugu. Zeri buruz hitz egin da sarean? Eman diezaiogun begirada bat.
Asteari hasiera eman genion herentziazko gaixotasun arraro batekin, koroideremia. X kromosomari lotutako gaixotasun genetiko azpirakorra da eta hori dela eta, gizonezkoek pairatzen dute batez ere. Lehen sintomak umetan sumatzen dira, gauetan haurrak itsu gelditzen dira, gerora ikusmen periferikoa galtzen dute apur-apurka eta itsu bihurtzen dira helduaroan. Jon Zarate, EHUko irakasleak koroideremiari buruzko artikulua idatzi zuen Zientzia Kaiera blogean. Bertan, ikertu diren sendabideak azaltzen dizkigu: Koroideremia: niretzat ez da jada gaixotasun arraroa.
Duela 56 milioi urte tenperaturak 5-9 ºC gora egin zuen. Ikertzaileek uste izan dute itsasoaren maila nabarmenki jaitsi zela garai hartan eta urpeko sedimentuak agerian gelditzerakoan hauen CO2-aren emisioek tenperatura igoarazi zutela. Iñaki Leturiak Elhuyar Aldizkarian teoria hori zalantzan jartzen duen ikerketa bat aurkezten digu, EHUko Paleogenoaren Ikerketa Taldeak egindakoa: Itsas mailaren jaitsierak ez zuen eragin duela 56 milioi urteko berotze globala.
Paul Erdös matematikaria 1913ko martxoaren 26an jaio zen. Asteon bere jaiotzaren 101. urteurrena izan da eta Javier Duoandikoetxea matematikariak figura berezi hau gogorarazi digu. Erdös XX. mendeko matematikari aparta izan zen eta oparoa, 1.500 artikulutik gora publikatu zituen eta 511 koautore izan zituen. Azken honetatik sortu zen Erdös zenbakia: koautorez koautore Erdösenganaino heltzeko behar den urrats kopururik txikiena da egile baten Erdös zenbakia. Bere ibilbide zientifikoak askorako eman zuen eta haren bizitzak ere, liburu eta artikuluetan jaso baita. Guzti hau irakur dezakegu Zein da zure Erdös zenbakia? artikuluan.
Imanol Pérezek ere matematika maite du. Erdös eta Duoandikoetxearen bidea jarraituko du agian matematika ikasle honek. Bere ibilbidean gai interesgarri bat plazaratzen digu EHUko matematika ikasleen πkasle aldizkariko blogean, zein da zozketa bat irabazteko dugun probabilitatea? Adibideen bidez zozketetan gertatzen diren kasuistikak erakusten dizkigu. Holakoetan parte hartze dugunean, hauek justuak izatea gustatuko litzaiguke, ezta? Zozketa justuak.
Kariklo 250 kilometroko diametroa duen asteroidea da eta jakin berri dugu eguzki-sisteman eraztunak dituen lehen asteroidea dela. Orain arte eraztunak Jupiter, Saturno, Urano edota Neptuno bezalako planeta handiek bakarrik zituztela uste zen baina aurkikuntza honek zabaldu egiten du espektroa. Kariklo Jupiter eta Neptuno artean diharduten zentauro handiena da, eguzkiaren inguruan orbitatzen duen objektua. Hego Ameriketako hainbat lekutik egindako behaketek baieztatu dute Kariklok bi eraztun dentso eta estu dituela inguruan. Elhuyar Aldizkarian Eider Cartonek ematen dizkigu xehetasun guztiak: Eguzki-sistema exotikoa: eraztunak asteroide baten inguruan eta gorputz berri bat Oorten lainoan.
Jakin-mina, hori da piztu diena astrobiologoei Lurretik kanpo ura egon litekeen ideiak. Espazio-zunden datuek iradokitzen dute ur likido asko egon litekeela Saturnoko Europa, Jupiter eta Titan ilargietan. Horrez gain, ur zantzu batzuk aurkitu dituzte exoplaneta batzuetan, eguzki-sistematik kanpo dauden planetetan. Hubble teleskopioko taldeak gutxienez bost egon daitezkeela egiaztatu du: WASP-12b, WASP-17b, WASP-19b, HD 209458b eta XO-1b. Antonio Cantók Zientzia Kaiera blogean azaltzen digu gure eguzki-sistematik kanpo ere ur gehiago dagoela: Ur asko.
Haruko Obokata ikertzaile japoniarraren zelula amen ikerketaren emaitzek zeresana eman dute aurten. Nature aldizkariak argitaratutako bi artikuluetan, Shinya Yamanaka, 2012ko Medikuntzako Nobel saridunaren iPS zelulen aplikazio klinikoaren mugak gainditzen zituen prozedura berri bat deskribatu zuen. Baina prozedura hori errepikatu ezinik dabiltza bestelako ikerketa taldeak, akatsak ere plazaratu dira eta Obokatari atzera botatzeko eskaera ere egin diote. Berria egunkarian zelula amen ikerkuntzako afera dakarkigu Jose Antonio Rodríguezek: Obokataren estresa.
Udaberriarekin batera askorentzat ezaguna den gaitzari buruz idatzi du Amaia Portugal kazetariak: polenari alergia. Garatutako herrialdeetan, pertsonen % 25-30ek dute edo izan dezakete alergiaren bat eta zifra etengabe haziz doa. Baina zerk eragiten digu polenari alergia? Zientzia Kaiera blogean Amaiak Jorge Martinez Quesada Euskal Herriko Unibertsitateko Immunologia, Mikrobiologia eta Parasitologia saileko ikertzailearen azalpenen berri ematen digu: erreakzioa ez du polenak berak eragiten, haren osagai diren proteina zehatz batzuek baizik, substantzia alergenoek. Doministikuak ere loratzen dira udaberrian.
Etorkizuna aurreikusteko gaitasuna izango bagenu, biharkoa gaur ezagutzeko aukera izango genuke. Baina etorkizunari aurrea hartzeko gaitasunik ez dugu eta historiari erreparatuz gero, asmatzea zaila dela ikusiko dugu. Seguruenik matematikariek zeresana izango lukete kontu honetan eta probabilitateak zeintzuk diren esango ligukete. Nagore Irazustabarrenak Argia aldizkarian teknologiaren historia errepasatu du. XIX. eta XX. mendeetako ingeniari, enpresa gizon eta astronomoek botatako aurreikuspenak egi bihurtu ote diren aztertu du Teknologiaren etorkizuna ezin asmatu artikuluan. Ordenagailuen, fotokopiagailuen, CD-ROMen, lineako zerbitzuen etorkizuna asmatu ote zuten iraganean? | science |
zientzia_kaiera-e350344573e1 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/29/ezjakintasunaren-kartografia-6/ | Ezjakintasunaren kartografia #6 | 2014-03-29 00:00:00 | Ezjakintasunaren kartografia #6
Mapping Ignorance-n asteon argitaratu diren artikuluak:
Gizakiok hiru fotorrezeptore erabiltzen ditugu bakarrik koloreko ikusmenenerako. Txoriek eta narrastiek aldiz laurekin konpontzen dira. Zortzi izatea ez da gauza arraroa tximeletetan, baina zertarako behar ditu hamabi ganba batek? Erantzuna Francisco J. Hernándezek itsas mantisari buruzko haren bigarren artikuluan: Mantis shrimps (part 2): lords of colour (or perhaps not).
Supernoben artean Cassiopeia A (Kasiopea) ikertuenetariko izango da, zeruko erradio-iturri distiratsuena izateagatik eta baita, supernoba gazteenaren hondarra izateagatik ere. Izarrak eztanda egin zuenean, hondarretan elementu erradioaktiboen banaketa kartografikoa nola gauzatu zen azaltzen duen informazio harrigarria eman du ikerketa berri batek. Xehetasunak Santiago Pérez Hoyosek ematen dizkigu Mapping the explosion of Cassiopeia A artikuluan.
Jada jolastutako harriak saihesteko, curling-jaurtitzaileak ibilbidea nabarmenki makurtu edo kurbatu dezake harria askatu aurretik biraketa txiki bat eraginez. Pista garbitzaileek ere errotazioa handitu dezakete modu jakin baten izotza eskuilatuz. Baina izotzaren kontra leundutako harri baten marruskadura-koefizientea oso txikia da, beraz, nola lortzen da halako kurbatura handia ibilbidean? Carlos Casanuevak kontatzen digu Curling the path of a curling stone-n.
Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu. | science |
|
zientzia_kaiera-2e2c4475adf2 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/28/doministikuak-ere-loratzen-dira-udaberrian/ | Doministikuak ere loratzen dira udaberrian | Amaia Portugal | 2014-03-28 00:00:00 | Doministikuak ere loratzen dira udaberrian
Amaia Portugal
Hedabideetako gai kuttunetako bat dira alergiak garai honetan. Berez urte osoan legoke asaldura mota horri buruz hitz egiteko aitzakia; galde diezaietela, bestela, hautsarekin edo akaroekin doministikuka aritzen diren horiei. Baina polenari alergia izatea ere arrunta da oso, eta hori bai, udaberriarekin batera loratzen da nagusiki.
Polenak urte osoan dabiltza atmosferan berez, baina hasi berri den urtaroan gertatzen da benetako eztanda. Jorge Martinez Quesada Euskal Herriko Unibertsitateko Immunologia, Mikrobiologia eta Parasitologia saileko ikertzaileak azaldu bezala, erreakzioa ez du polenak berak eragiten, haren osagai diren proteina zehatz batzuek baizik; substantzia alergenoek, hain zuzen. "Gramineoak, horma-belarrak, salsolak, olibondoaren moduko zuhaitzak… Horiek dituzte polen alergogenikoenak, eta udaberrian dute espresio handiena. Orain polinizatzen dira, orain dago kontzentrazio handiena atmosferan, eta horrenbestez, jendeak orain arnasten ditu gehien. Askotariko sintomak eragin ditzakete; arnas-aparatuari loturikoak dira ohikoenak, sudurrarekin edo bronkioekin zerikusia dutenak", azaldu du.
Zerk egiten du, baina, pertsona bat alergiko? Zerk bereizten du polena sumatu ere egiten ez duen beste batengandik?
Bere gorputzak okerreko mezua hartzen du, nolabait esatearren. Izan ere, Martinez Quesadak adierazi bezala, immunologia sisteman dago gakoa: "Polenak dituen substantzia batzuk sudurretik edo bronkioetatik sartzen direnean, interakzioa dute immunologia sistemarekin. Honek substantziok identifikatzen ditu, eta itxuraz pertsona babestea helburu duen erreakzio bat eragiten du, baina ez da zuzena. Immunologia sistemak zerbait identifikatu du, baina oker dago. Akats horren ondorioz zenbait substantzia ekoizten ditu organismoan. Beste kasu batzuetan substantzia horiek baliagarriak izango lirateke organismoa babesteko, baina hemen ez dago zer babestu. Horren ordez, substantziok azkura eragiten dute sudurrean, odol-hodiak uzkurrarazten dituzte…".
Udaberri batzuk besteak baino hobeak dira alergikoentzat, urte batetik bestera airean egokitzen den polen kontzentrazioa ere aldakorra baita. Aurten, esaterako, euri dezente egin du neguaren hondarrean, eta airea garbitu du horrek, polena desagerrarazi. Kontrastea ez da ona alergikoentzat: euriteek garbitutako airea izan eta, bat-batean, giro epel eta eguzkitsuak polinizazioa bizkortu du. Halakoa zen egoera martxoaren 20an, udaberria hasi eta elkarrizketa hau egin zen egunean: "Euria egiteari utzi eta tenperatura epelak ditugu, eta orduan zuhaitzak loratu dira dagoeneko, bai eta landareak hazi ere. Kolpean etorri da, eta inolako estimulurik ez izatetik denak aldi berean izatera pasa da jendea. Zaila da", dio Martinez Quesadak. Dena dela, udaberrian ere maiz botatzen du euria gurean, eta hori gertatzen den aldiro, atsedena dakarkio polenarekin sufritzen duen edonori.
Horren harira, hedabideetan egiten diren eguraldi iragarpenetan, gaur egun ohikoa da polen kontzentrazioari aipamena egitea. Izan ere, Martinez Quesadak adierazi bezala, hori neurtzen duten gailuak oso hedatuta daude. EHUn bertan ere badute esperientziarik horretan: "Katalunian oso sare ona dute, eta gu geu ari gara haiekin lanean. Jordina Belmonte aerobiologoak zuzentzen du, eta oso sare aktiboa da. Une honetan, esaterako, kaptadore bat daukagu jarrita Farmazia fakultatean. Polen motak aztertu ez ezik, bertan zer alergeno dauden argitzen saiatu nahi dugu haren bidez".
Garatutako herrialdeetan, pertsonen % 25-30ek dute edo izan dezakete alergiaren bat, polenari edo beste eragileren bati. Zifra etengabe ari da gora egiten, gainera. "Duela urte batzuk ez genuen halako prebalentziarik, eta batzuek uste dute 30 urte barru % 50era iritsiko garela", dio Martinez Quesadak. Ez dago igoera hori arrazoitzen duen faktore bat eta bakarra; baina badirudi kutsadurak, genetikak eta immunitate sistemari iraganean baino lan gutxiago emateak (gureak oso gizarte garbiak baitira) izan dezaketela zerikusirik horretan.
Horri guztiari aurre egiteko, egongo al da inoiz alergientzako sendabide perfekturik? Erantzunaren immunomodulazioa ahalbidetzea helburu duten ikerketak aipatu ditu Martinez Quesadak, baita lehendik ere muturreko kasuetan aplikatzen diren txertoak ere. Hala ere, gogorarazi du sintomak tratatzeko erabiltzen diren botika arruntek asko errazten dietela bizimodua alergikoei: "Alergiaren eraginez histamina askatzen da, eta horren ondorioz izaten da azkura sudurrean, edo asma, edo arnasteko zailtasuna… Botika asko daude gauza horiek murrizteko eta egunerokoan normal ibiltzeko. Txertoei dagokienez, hori da alergiaren aurkako tratamendu espezifiko bakarra gaur egun. Uste dut asko hobetzen ari dela, baina arazoa ez da bihar bertan konponduko. Immunomodulatzaileek, berriz, luze joko dutela iruditzen zait".
Egileaz: Amaia Portugal (@amaiaportugal) zientzia kazetaria da.
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
zientzia_kaiera-f0320f5a70d3 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/27/ur-asko/ | Ur asko | 2014-03-27 00:00:00 | Ur asko
Astrobiologoei izugarrizko jakin-mina piztu die Lur planetaz kanpoko ura egon litekeelako ideiak. Bereziki, likido egoeran egon litekeen uraz ari dira, eta zentzuz: beste hainbat aukera plazaratu diren arren, ur likidotik sortu zen ezagutzen dugun bizitza era bakarra. Bertan garatu zen bizitza eta erabateko menpekotasuna du urarekiko. Ura, balio segurua zen gure harkaitzezko planeta honetan, eta hementxe gaude ezta?
Eta izan ere, nekez lor daiteke gure Lurrean baino ezaugarri egokiagorik. Hasteko, ura oso ohikoa da likido, gas edo solido eran. Berez, ura izango da ziur aski unibertsoan dagoen gai ugariena. Ugarien artean lehenengo eta hirugarren diren elementuek osatua dago eta gainera elementu bi horiek erraz erreakzionatzen dute elkarrekin eta beraz, urak toki guztietan egon behar luke. Gainera, likido modura oso disolbagarri ona da eta "disolbagarri unibertsala" ere deitu izan da. Hau da, erraztu egiten du garraioa, nahasketa eta elkarrekintza, oso desberdinak diren molekulen artean, eta horrela, bizitza sortzeko aukera anitz zituen. Beste alde batetik, anfoteroa da eta azido zein base modura joka dezake. Hori guztiz funtsezkoa da erreakzio biokimiko askotan. Eta askoz ere gauza gehiago esan litezke.
Hala eta guzti, garai batean ez genekien ziur ur likidoa beste ur motak bezain ugaria izan ote litekeen. Ba ote liteke, galdezka genbiltzan, gure Lurra bitxikeria bat izatea, alegia, Orion gerrikoko ur-harribitxia izan ote liteke gure Planeta?
Ezetz dirudi. Azken urteotan, Galileo eta Cassini espazio-zundek ekarritako datuek iradokitzen dute ur likido asko egon litekeela Saturnoko Europa, Jupiter eta Titan ilargietan. Europa ilargian, Lurrean halako bi egon liteke, eta Titaneko ura Lurrekoa halako hamaika izan liteke. Gainera, Cassini zundak geiser erraldoiak antzeman zituen Entzeladoaren hegoaldean. 2013ko abenduan, Hubble espazioko teleskopioak egiaztatu zuen Europan bertan ere bazirela ur-lurrinak. Izan ere, zantzu asko daude beste toki batzuetan ere are ur gehiago dagoela gure Eguzki Sistematik kanpora joan gabe ere.
Areago, orain dela gutxi, hainbat ikerlari taldek ur zantzu batzuk aurkitu dituzte exoplaneta batzuetan, alegia, beste eguzki batzuen inguruan dabiltzan planetetan. Hubble teleskopioko taldeak gutxienez bost egon daitezkeela egiaztatu du: WASP-12b, WASP-17b, WASP-19b,[i] HD 209458b y XO-1b. Guztiak ere, gasezko planeta erraldoiak dira eta izan ere, oraindik ez dugu objektu txikiagorik atzemateko teknologiarik. Objektu horiek 154 eta 1000 argi-urtera daude. Edonola, garbi dago ezin dugula baieztatu han, urrunean, ura dagoenik, baina oso bitxia izango litzateke urik ez egotea.
Azken bolada honetan, Lurra pixkanaka baina eten gabe galtzen doa ustez bere bereizgarri propioak zirenak, Lurra berezi egiten zutenak eta Lurreko bizitza bakarra zela pentsarazten zigutenak. Eta hala dela ikusten ari gara Carl Saganek txaubinismotzat jotzen zuen horretan erori gabe ere. G eredu espektraleko izarrik nahi ote genuen? Baditugu horrelakoak. Hamar izarretik bat horrelakoa da. Harkaitzezko exoplanetarik nahi ote genuen bizia gorde dezakeen ohiko zonaldean? Baditugu horrelakoak, hirunaka ere. Nahi ote genuen Jupiter bezalako planetadun eguzki-sistemarik? Nahi beste ditugu. Exoilargirik nahi ote genuen? Nahi beste aurkitzen ari dira. Lurraz kanpoko urik nahi ote genuen? Ugari dagoela ikusi da dagoeneko. Denetarik dakigu, eta zenbat eta gehiago jakin, zenbat eta tresna zehatzagoak izan, zenbat urrunago eta zorrotzago ikusi ahal izan, hainbat eta gauza gehiago aurkitzen ari gara. Hau guztia dela-eta, garai bateko galdera gero eta beldurgarri bilakatzen ari zaigu buruan: non arraio ote daude estralurtar guztiak?
[i] Avi M. Mandell et al.: Exoplanet transit spectroscopy using WFC-3: WASP-12b, WASP-17b and WASP-19b. The Astrophysical Journal, Vol. 779 no. 2 / 128 (2013). DOI:10.1088 / 0004-637X / 779 / 2 / 128.
Iturriak:
[1] United States National Research Council: The limits of organic life in planetary systems. Washington, DC: The National Academies Press, 2007.
[2] Margaret G. Kivelson et al. (2000): Galileo magnetometer measurements: A stronger case for a subsurface ocean at Europa.Science 289 (5483): 1340-1343. DOI: 10.1126 / science.289.5483.1340.
[3] Luciano Iess et al. (2012): The tides of Titan. Science, 337 (6093): 457-459. DOI: 10.1126 / science.1219631.
[4] Liquid water in the Solar System, PHL UPR Arecibo.
[5] Porco C. C. et al. (2006): Cassini observes the active South Pole of Enceladus. Science, 311 (5766): 1393-1401 (2006). DOI: 10.1126 / science.1123013
[6] Hubble sees evidence of water vapor at Jupiter Moon, Jet Propulsion Laboratory / NASA, 2013ko abenduaren 12a.
[7] Avi M. Mandell et al. (2013): Exoplanet transit spectroscopy using WFC-3: WASP-12b, WASP-17b and WASP-19b.The Astrophysical Journal, 779 (2 / 128). DOI:10.1088 / 0004-637X / 779 / 2 / 128.
[8] Drake Deming et al. (2013): Infrared transmission spectroscopy of the exoplanets HD 209458b and XO-1b using the Wide Field Camera-3 on the Hubble Space Telescope.The Astrophysical Journal, 774 (2) DOI: 10.1088 / 0004-637X / 774 / 2 / 95.
[9] Guillem Anglada-Escudé et al. (2013): A dynamically-packed planetary system around GJ 667C with three super-Earths in its habitable zone.Astronomy and Astrophysics, 556, A126-A126. DOI: 10.1051 / 0004-6361 / 201321331.
[10] D. P. Bennett et al.: A sub-Earth-mass Moon orbiting a gas giant primary or a high velocity planetary system in the Galactic Bulge.Earth and Planetary Astrophysics, arXiv:1312.3951 [astro-ph.EP].
Egileaz: Antonio Cantó (@lapizarradeyuri) La pizarra de Yuri blogaren egilea da | science |
|
zientzia_kaiera-0cb5c1416a59 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/26/zein-da-zure-erdos-zenbakia/ | Zein da zure Erdös zenbakia? | Javier Duoandikoetxea | 2014-03-26 00:00:00 | Zein da zure Erdös zenbakia?
Javier Duoandikoetxea
Budapest, 1913: martxoaren 26an mutil bat jaio zen Erdöstarren etxean. Pál izena eman zioten, baina denborak eta munduan zeharreko ibilerek Paul bihurtu zioten izena[1]. Familian poza beharko zuten egunean, ordea, samina zen nagusi, etxeko alaba biak hil baitziren umea jaio aurreko egunetan. Hiru eta bost urteko neskatoak, eskolan hartutako eskarlatinak eraman zituen. Guraso biak irakasle izan arren, amak erabaki zuen hobe zela umeak etxean ikastea, irakasle partikularra hartuta, horrela eskolako arriskuetatik libre egongo zelakoan. Hamar urte bete arte, Paul ez zen hasi eskolan beste umeekin batera.
Budapest eta 1913, leku eta garai ona ziren dohain apartak zituen ume matematikazale batek bere bidea egiteko eta matematikari bihurtzeko. Hori bultzatzeko, bazegoen gazteen matematika-aldizkari bat eta lehiaketak antolatzen zituzten. Giro horretan aurkitu zuen Erdösek matematika maite zuen gazte talde bat, unibertsitatera sartu baino lehen. Haietako batzuk betirako lagunak izan zituen.
Matematikarako onak baziren ere, bizitzarako ez ziren ez leku ez garai onenak. Paul jaio eta urtebetera hasi zen Gerla Handia (Lehen Mundu Gerra), Europako zenbait herrialde borrokara bildu zituena. Aita Erdös frontera eraman zuen gerrak eta, senitartekoen zoritxarrerako, preso hartu zuten. Sei urte atxiki zuten Siberian eta 1920ra arte ez zen berriro etxean agertu. Gerra ondoko egoera latzari beste arrisku bat gehitu zitzaion Erdös familiarentzat, juduen aurkako legeak ezarri baitziren Hungarian.
Judua izan arren, matematika-lehiaketan irabazle izateak unibertsitatean ikasteko eskubidea eman zion Pauli. Lau urtean karrera eta tesia amaitu ondoren, 1934an lortu zuen doktore-titulua. Horren ondoren, beste lau urte eman zituen Ingalaterran eta handik Estatu Batuetara joan zen. Hungariara ez itzultzea erabaki zuen, Europako egoera ordurako larria, are larriago bihurtu baitzen bera bezalako juduentzat.
Denborarekin matematikan ospea lortu zuen eta XX. mendeko matematikari handien zerrendan sartu zen. Baina matematikako lorpen ugariez gain, izaerak ere berebiziko ospea eman zion Erdösi matematikarien munduan. Nahiz 1940ko hamarkadan zenbait unibertsitatetan lanpostuak izan, une batetik aurrera ez zuen izan ez lan finkorik ez etxerik, berak hala erabakita. Ez pentsa horregatik kale gorrian bizi zen langabetu horietako bat bihurtu zenik. Bere hautua izan zen alde batetik bestera ibiltzea, hitzaldiak ematen eta, batez ere, han eta hemen matematikako problemak ebazten, berarekin lan egiteko prest zegoen edozein kolaboratzailerekin.
Bizilekuari dagokionez, hoteletan ez zegoenean, ezagunen baten etxean agertzen zen, My brain is open agurrarekin —aspaldiko Ave Maria Purissima haren ordezko "erdöstarra"—. Esaldi horren bitartez adierazi nahi zuen "burua prest" zekarrela matematikan lan egiteko. Ostatu emango zion lagunaren etxean sartuko zen, alde batetik bestera garraiatzen zuen bere maletatxoa eskuan zuela, eta egun batzuk emango zituen han, beste leku batera aldatu arte.
Erdösen ibilbide zientifikoak eta bizimodu bereziak liburuetarako gaia eman dute. Horrela, The man who loved only numbers eta My brain is open izeneko biografiak argitaratu ziren. Berriki, umeentzako idatzitako The boy who loved math ere agertu da. Euskaraz, Egoitz Etxebestek eman zigun Erdösen berri Elhuyar aldizkariko artikulu batean. Gero Lunatikoak liburuko kapitulu batera ere ekarri du artikulu hori.
Matematikari eta bakarrik matematikari eskainitako bizimodu errari horrek hainbat lagunekin lan egiteko aukera eman zion Erdösi eta ez du inork inoiz berak adina artikulu publikatu matematikan, 1500etik gora denetara. Eta inork ez du berak adina koautore, 511, hain zuzen ere.
Hortik sortu zen Erdös zenbakia. Erdösek berak 0 zenbakia du. Harekin artikuluren batean koautore izan direnek 1 zenbakia dute, lehen aipatu ditugun 511 horiek. Egile baten Erdösen zenbakia 2 izan dadin, 1 zenbakia duen baten koautore izan behar da (eta ez Erdösena berarena, noski). 9267 pertsona zeuden 2 zenbakiarekin 2010eko datuen arabera. Horien koautoreek 3 zenbakia izango dute, eta abar. Bide horretatik egokitzen zaion zenbakirik txikiena da egile baten Erdös zenbakia. Bestela esanda, koautorez koautore Erdösenganaino heltzeko behar den urrats kopururik txikiena da. Ezinezkoa bada egile baten eta Erdösen arteko lotura egitea, esan daiteke ez duela Erdös zenbakirik —edo infinitu dela—.
Matematikak frogatuko ez duen baina askok sinesten duten teorema da artikulu matematikoren bat publikatu duenak, koautore batekin egin badu, Erdös zenbakia baduela. Hori baino gehiago, zenbaki "txikia" egokitzen zaiola. The Erdös Number Project izeneko webgunearen arabera, Erdös zenbaki finitua duten matematikari gehienek 8 baino txikiagoa dute; %2 baizik ez dira 8tik gora dutenak. Nire Erdös zenbakia 3 da.
Gaur betetzen dira 101 urte Paul Erdösen jaiotegunetik. Agian zenbaki lehenak hainbeste maite eta estudiatu zituen matematikari handiak gustura hartuko luke bere mendeurrena urte bat atzeratuta gogoratzea.
[1] Izenean ez ezik, abizenaren grafian ere aldaketa izan zuen: hungarieraren tilde bikoitza dieresi arrunta bilakatuta agertzen da Erdös gehienetan, hemen jarri dugun eran.
Egileak esker bereziak eman nahi dizkio LeUyen Pham ilustratzaileari bere blogetik hartutako irudiak hona ekartzeko baimena emateagatik. LeUyen Pham da The boy who loved math liburuan Deborah Heiligmanen testuak irudi ederrez bete zituen artista.
Egileaz: Javier Duoandikoetxea Analisi Matematikoko Katedraduna da UPV/EHUn.
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
zientzia_kaiera-137d503755b2 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/25/koroideremia-niretzat-jada-ez-da-gaixotasun-arraroa/ | Koroideremia: Niretzat jada ez da gaixotasun arraroa | 2014-03-25 00:00:00 | Koroideremia: Niretzat jada ez da gaixotasun arraroa
Ikerlarion zeregina da naturak egiten dizkigun milaka galderaren artean bat aukeratu eta erantzuteko saioak egitea eta ikerlarion ametsa gaixotasun baten aurkako sendagaia asmatzea. Koroideremiari buruzko lehen berriak 2013ko udan izan nituen, Koroideremiak Kaltetutakoen Elkarteak (KKE-ak) Aulestiko herrian, ikerketarako dirua lortzeko antolatutako bazkari erraldoian. Bertan ezagutu nituen gaixorik dauden Olea-Elgezabal familiako hiru mutikoak. Egun hartan ulertu nuen ondo ikerlariak erantzun behar duen galdera aukeratzeko zein garrantzitsua den gaixoekin harreman zuzena izatea eta beraien arazoak hurbiletik ezagutzea. Horrez gain, 2014 urte hasieran KKE-ko kideek Ubilla Aterpetxean antolatu zuten batzarrera gonbidatu nindutenetik, CHM, 1 motako Rab Escort Proteina (REP1), Rab27a, RabGTPasa edo prenilazioa direlako terminoak egunero erabiltzen ditut. Erregeetako opari polita izan zen.
Koroideremia X kromosomari lotutako gaixotasun genetiko azpirakorra da, eta horregatik, gehienbat gizonetan gertatzen da. Batez beste, 50.000 biztanleko bat dago gaixorik, baina diagnostikatu gabe edo gaizki diagnostikatutako Koroideremia kasuak kontuan izango bagenitu prebalentzia handiagoa izango litzateke. Kaltetuek koroidesaren eta erretinaren endekapen progresiboa pairatzen dute eta gehienak itsu gelditzen dira helduaroan. Koroideremiak kaltetutakoei CHM genea falta zaie eta ondorioz, ez dute REP1 ekoizten. REP1-en gabeziak Rab proteinen prenilazio-abiadura murrizten du, batez ere koroides eta erretinako zeluletan; hala ere, gorputzeko beste ehun batzuetan ere prenilazio baxuak kalteak eragin. Prenilatzen ez diren Rab proteinak ezin dira mintz zitoplasmikora garraiatu eta exozitosi bidez zelulatik kanporatu; beraz, zitoplasman pilatu egiten dira eta zelularen apoptosia eragiten dute. Beraz, badirudi Rab proteinen prenilazioa hobetuko duten estrategia terapeutikoak garatzea izan beharko lukeela ikerlarien helburu nagusia hurrengo urteetan.
Gaixotasun monogenetikoa izaki, terapia genikoa da gehien ikertu den sendabidea. 2014 urte hasieran argitaratu zen The Lancet aldizkari ospetsuan koroideremiak kaltetutako 35 eta 63 urte bitarteko gaixoetan birus bidezko terapia genikoarekin eginiko lehenengo entsegu klinikoa. Emaitzen arabera, tratamendua jaso zuten gaixoen erretinako fotohartzaileen sentsibilitatea areagotu egin zen eta ez zen kontrako eragin larririk deskribatu. Dena den, oraindik garaiz da birusekin egindako terapia geniko honen aurkako eraginen balorazioa egiteko. Azpimarratu beharra dago entsegu kliniko honetan plasmidoa garraiatzeko erabilitako Adenobirusa purutasun maila altukoa dela. Baina ezin ahantz genezake era berean birusek garraiatutako plasmidoa zelularen genoman txertatzen dela eta, besteak beste, onkogeneen aktibazio arriskua beste terapiekin baino altuagoa dela. Hori dela eta, segurtasuna bermatu eta eraginkortasuna handitu nahian, terapia berrien garapena garrantzitsua da.
Asko dira birusekin eginiko terapia genikorako alternatibak. Birusak ez diren garraiatzaileekin eginiko terapia genikoa daukagu hurbilena. Birus gabeko terapia genikoa seguruagoa da baina oraindik lan handia egin beharra dago birusek duten eraginkortasuna lortzeko. Zuzenean koroideseko eta erretinako zeluletara REP1 proteina eraman dezakeen sistema da aztertu beharko litzatekeen beste aukera bat. Sistema hauen bitartez ez genuke zelulen material genetikoa manipulatuko zelulek falta zaien proteina izan dezaten. Nanomedikuntzaren garapenari esker, gai gara REP1 eskala nanometrikoko kapsula batean sartu eta organismoko edozein ehunetara garraiatzeko. Hala ere, proteinaren kapsularatze bidezko terapia birusekin egindako terapia genikoaren garapen mailara heltzeko ikerketa urte asko behar dira, batez ere, REP1 proteinarekin garapen prekliniko guztia egin beharko litzatekeelako. Ondorioz, dagoeneko fase preklinikoa gainditu duten molekulak bilatu beharko genituzke, hain zuzen ere prenilazioan parte hartzen duten proteinen funtzioan eragingo duten molekulak. Horretarako prenilazioaren mekanismoaren ezagutzan gehiago sakondu eta prenilazioaren gabezian proteinarik garrantzitsuenen hiru dimentsioko egitura zehaztu beharko da. Ondoren konputagailu bidezko metodoen laguntzarekin aurretiaz beste gaixotasun batzuetarako ikertuta dauden molekula eraginkorrenak aukeratuko genituzke.
Dena den, koroideremia sendatuko duen medikamendua aurkitu artean, itsu gelditzen ari diren gaixo hauentzako epe laburragoan erabilgarriak izango liratekeen terapien aukeraz ere pentsatu beharko genuke. Adibidez, erretinako zelulen endekapena geldotzeko gaitasuna erakutsi duten molekulekin iker genezake. Hala ere, artikulu honetan proposatzen diren estrategia hauen guztien eraginkortasuna frogatzeko, nahiz eta in vitro Koroideremia ikertzeko eredu onak izan, ezinbestekoa da Koroideremiaren animalia eredua lehenbailehen garatzea.
Orain badakit naturak egiten dizkigun milaka galderaren artean erantzun behar dugunetako bat zein den. Niretzat jada Koroideremia ez da gaixotasun arraroa.
Egileaz: Jon Zarate Euskal Herriko Unibertsitateko Farmazia eta Elikagaien Zientziak saileko irakaslea da.
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
|
zientzia_kaiera-8b27a566b456 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/24/haize-sorgailu-txikien-eraginkortasuna-hobetzen-duen-algoritmo-berria/ | Haize-sorgailu txikien eraginkortasuna hobetzen duen algoritmo berria | unknown | 2014-03-24 00:00:00 | Haize-sorgailu txikien eraginkortasuna hobetzen duen algoritmo berria
Haize-sorgailu txikiak oro har haize-baldintzak kaskarragoak diren eremuetan kokatzen dira. "Gaur egungo haize-sorgailuen kontrol-sistemak ez dira moldagarriak; alegia, algoritmoek ez dute ahalmenik ingurunean gertatzen diren egoera berrietara egokitzeko edo moldatzeko" adierazi du Iñigo Kortabarria UPV/EHUko APERT ikerketa-taldeko ikertzaileak. Horrenbestez, "egoera berri horietara edota haize-sorgailuan gerta daitezkeen aldaketetara egokitzen den algoritmo berri bat garatzea izan da ikerketaren helburua" gehitu du Kortabarriak. Modu horretan, haize-sorgailuaren eraginkortasuna handitzea lortu dute ikertzaileek.
Izan ere, haizearen abiadurak eta haize-sorgailuarenak erlazio zuzen bat izan behar dute azken hori eraginkorra izateko. Nolabait esateko, bikote bat dantzan ari denean, bikotekide bien erritmoak zenbat eta sinkronizatuago egon, orduan eta erosoagoa eta eraginkorragoa da dantza, eta hori nabaritu egiten da, bi aldeentzat energia-gastua txikiena delako. Algoritmoak haize-sorgailua aldaketa ezberdinetara nola egokitu behar duen finkatzen du, beste modu batera esanda. Hori da, bada, UPV/EHUko ikertzaileek landu dutena, haize- sorgailuak berak haizearen abiadurara egokitzeko jasoko duen prozesuaren agindu- multzoa edo algoritmoa.
"Algoritmo berri hori inguruneko baldintzetara egokitzen da, eta horrez gain, mardula da, hau da, ez da noraezean aritzen. Izan ere, algoritmoek izan dezaketen arriskua da, ezaugarri berrietara ondo ez moldatzea, eta gainera kasurik okerrenean, haize-sorgailua baldintza eskasetan lan egitera bideratzea, haize-sorgailuaren eraginkortasuna txikituz" azaldu du.
Industria minieolikoaren kezka nagusienetako bat eraginkortasuna da. Kontuan izan behar da, haize-sorgailu txikiak, oro har, haize-baldintza kaskarragoak diren zonaldetan kokatzen direla, haize-sorgailu handiekin alderatuz gero. Handiak kostaldean edota zonalde menditsuetan jarri ohi dira; txikiak, berriz, haizea oso aldakorra den eremuetan. Horrez gain, industria minieolikoak ikerketarako baliabide oso gutxi ditu eta maiz ez dira haize- sorgailu horien ezaugarri aerodinamikoak ezagutzen. Ezaugarri horiek guztiek asko zailtzen dute potentzia maximoaren puntuaren jarraipena (Maximum Power Tracking, MPPT) era optimoan egitea. "Haizearen eta haize-errotaren abiaduraren arteko erlazioak zuzena behar du izan, potentzia maximoaren puntuaren jarraipena egokia izan dadin. Garrantzitsua da hori era optimoan egitea. Izan ere, aitzitik, ez da energia modu eraginkorrean lortzen" azaldu du Iñigo Kortabarriak.
Gaur egungo algoritmo gehienak ez dira probatu haize-sorgailu txikiak instalatzen diren ohiko lekuen haizearen ezaugarriekin. Horrenbestez, entsegu-banku bat diseinatu dute UPV/EHUko ikertzaileek eta haize-sorgailu baten bizitzan eman daitezkeen baldintza esanguratsuenetan probatu dituzte gaur egun erabiltzen diren algoritmoak zein ikerketa honetan garatutako algoritmo berria. "Gaur egungo algoritmoak ezin dira ezaugarri berrietara moldatu, eta ondorioz, sorgailuaren eraginkortasuna nabarmen jaisten da, esaterako, haizearen dentsitatea aldatzean"dio Kortabarriak.
"Egin diren entsegu esperimentalek argi erakutsi dute operazio baldintza aldakorretan algoritmo berriak duen moldaketa-ahalmenak haize-sorgailuaren eraginkortasun energetikoa hobetzen duela" adierazi du Kortabarriak. "Algoritmo berriak erakutsi du, egoera aldakorretan, benetan haize-sorgailu batek izango dituen egoeratan hain zuzen, algoritmo berria eraginkorragoa dela egun erabiltzen direnak baino" azpimarratu du.
Iturria: I. Kortabarria, J. Andreu, I. Martínez de Alegría, J. Jiménez, J.I. Gárate, E. Robles (2014): "A novel adaptative maximum power point tracking algorithm for small wind turbines" Renewable Energy 63: 785-796 | science |
zientzia_kaiera-90337f1c9817 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/23/asteon-zientzia-begi-bistan-5/ | Asteon zientzia begi-bistan #5 | unknown | 2014-03-23 00:00:00 | Asteon zientzia begi-bistan #5
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak bilduko ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko "zientzia" antzeman, jaso eta bilduta eskaintzeko helburu dugu. Zeri buruz hitz egin da sarean? Eman diezaiogun begirada bat.
Asteari hasiera eman genion unibertsoaren jatorriari so eginez. Inflazio kosmikoaren teoriak eztanda egin baitzuen astelehenean. Antarktikako BICEP2 teleskopioak Big Bangaren ondorengo grabitazio-uhinen arrastoak antzeman zituen. Ondorioz, Alan Guth zientzialari estatubatuarrak proposatu zuen teoria, inflazio kosmikoa, egiaztatzen duen froga litzateke teleskopioaren bidez zientzialariek harrapatu dutena. Teoriak dio, Big Banga gertatu zenean ikaragarrizko denbora tarte txikian, sekulako hedapena izan zuela unibertsoak. Horrekin batera grabitazio-uhinak sortu zirela ere. BICEP2k aipatutako grabitazio-uhinen arrastoak detektatu ditu eta inflazio kosmikoa gertatu zenaren frogatzat hartu dute detekzioa.
Unibertsoaren sorrera albo batera utziz Lurraren sorrerari erreparatuko diogu. Zientzia Kaiera blogean Amaia Portugal kazetariak bere lehen artikulua argitaratu zuen eta gure planetan inoiz topatu den material zaharrena aurkeztu zigun, Australian aurkitutako zirkoi bat. Zirkoiak 4.400 milioi urte zituela baieztatu zuen Wisconsingo Unibertsitatean egindako ikerketa batek. Kontuan hartzen badugu eguzkiz-sistema duela 4.600 milioi urte sortu zela, lurrazala osatu zen garaiko lekuko aparta da mineral hau. Honen xehetasunak ematen dizkigu egileak artikuluan: Gure planetako apopilo zaharrena.
Iraganetik etorkizunera goaz oraingoan. Euskal Herriko Unibertsitateko Ikerketari aplikatutako Informatika Zerbitzu Nagusiak, etorkizuneko superkonputagailuek zer nolako erronkei aurre egin behar dieten azaldu zigun. Ezagutzen dugun teknologiaren aldean, etorkizuna bestelakoa izango da eta konputagailuek hainbat arazoei aurre egin beharko diete. Esaterako, ahalmen handiago lortu beharko dute eta hau ordenagailu arruntagoetara eramateko teknologia eta bideak urratu beharko dituzte. Bestalde, horrenbeste prozesadore izango dituzte, gaur egungo programazioak prozesagailu kopuru horietan exekutatuko diren programak eraginkorrak izateko, teknologia garatu beharko dutela. Hau guztia EHUko Ehusfera gunean azaltzen dute: "Exaescale computing" superkonputagailuen hurrengo belaunaldia.
Konputagailuetatik geneetara. Koldo Garcia biologoak gai interesgarria plazaratu du asteon Edonola blogean: esan genezake eboluzioa kode irekikoa dela? Kontuan izanik geneak eta genomak DNA hizkuntzan idatzitako informazio eta funtzio zatiak direla, eta informazio trukaketaren bidez funtzio berriak lortzen dituztela, eboluzioa kode irekikoa dela esan genezakeela planteatzen digu Koldok. Honen baitan bakterioen portaera azaltzen du haren artikuluan: Eboluzioa, kode irekikoa.
Geneak eta bakterioak hor utziko ditugu eta neuronetara goaz Alzheimerraz hitz egiteko. Javier San Martín kazetariak Bartzelonako Unibertsitateko ikerketa talde baten lanaren berri ematen digu Zientzia Kaieran. Ikertzaileek antzeman dute proteina batek kognizio ahalmen batzuk berreskuratu ditzakeela neuroendakapen gaixotasunak pairatzen dituzten animalietan. Hau urrats bat izan daiteke Alzheimerren istorioa aldatzeko. Ikertzaileek Aß42 peptidoa, tau proteina eta erreelina proteinaren arteko elkarrekintza ezezaguna argitu omen dute. Doktorego-tesi bati erreferentzia eginez, erreelinak Aß42 peptidoarekin duen elkarrekintzaren eraginez, amiloide zuntzen eta plaken eraketa atzeratu egiten dela jakinarazi dute. Javierrek ikerketaren berri ematen digu Alzheimerraren istorioa zinemarekin elkarlotuz: Eta zu, nor zara?
Alejandra Bernal Nafarroako Unibertsitate Publikoko ikertzailea da eta intsektizida kimikoen inguruan egin zuen doktorego-tesia. Elhuyar Aldizkarian Oihana Lakarrek ikertzaileak egindako proposamena aurkezten digu: birus bat oinarri hartuta, Chrysodeixis chalcites, sitsaren kontrako intsektizida sortzea. Hau da, biointsektizida bat: Birus bat biointsektizida bihurtu dute, askotariko laboreei eraso egiten dien izurri baten aurka. | science |
zientzia_kaiera-91d026d8813e | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/22/ezjakintasunaren-kartografia-5/ | Ezjakintasunaren kartografia #5 | 2014-03-22 00:00:00 | Ezjakintasunaren kartografia #5
Mapping Ignorance-n asteon argitaratu diren artikuluak:
Jesús Zamora Bonillak "Jakinduriaren Bazar Handia" artikulu-sorta ederrari amaiera emateko, filosofiaren zientziaren eredu matematikoak berrikusten ditu. Oinarri matematikoa duten ereduak errepasatzen ditu egileak The Grand Bazaar of Wisdom (and 6) artikuluan eta hauetako batzuk, bereak dira.
Zergatik ematen ditugu eskupekoak? Ze zentzu du praktikan borondatezko ordainketa hauek egitea? Ekonomia esperimentala bihurtzen da zenbaitetan eta arestian aipatutako portaera hori azaltzeko ahalegina ere horixe da: A field experiment on social preferences using Google Answers.
Kepa Ruiz Mirazo, bizitza sortu zuten egituren sistema prebiotikoen kimikari buruzko, erreferentziazko azterketa baten egilekidea da. Ikertzaile gonbidatu bezala egin duen kolaborazio honetan, aipatu dugun gaiaren aurkezpena egiten digu eta konplexutasuna ikertzeko orduan, gaur egun baikorragoak zergatik izan gaitezkeen azaltzen digu: Living beings: systems all the way back to their chemical origins.
Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu. | science |
|
zientzia_kaiera-eed9f6117488 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/21/zientzialari-3-ana-zubiaga/ | Zientzialari (3) – Ana Zubiaga | unknown | 2014-03-21 00:00:00 | Zientzialari (3) – Ana Zubiaga
Komunikabideetan etengabe entzuten ditugu giza genetikarekin zerikusia duten berriak. Baina, zer topatu da genetikaren ikerketan azkenaldian? Nolako tratamenduak garatuko dira ezagupen berri horiekin? Minbiziaren kontra borrokatzeko erabilgarriak izango dira, adibidez?
Ana Zubiaga UPV/EHUko Genetikako katedradunarekin egon gara gai hauetaz solasean. Ikus honako bideoan zer erantzun digun:
Zientzialari 03 – Ana Zubiaga from Kultura Zientifikoko Katedra on Vimeo. | science |
zientzia_kaiera-5ff30b96bab8 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/20/eta-zu-zara/ | Eta zu, nor zara? | Javier San Martín | 2014-03-20 00:00:00 | Eta zu, nor zara?
Javier San Martín
Hor dugu Antonio Mercerok zuzendu zuen filmeko pertsonaia, Manuel Alexandrek antzeztua. Film hori da post honi izena eman diona. Badugu era berean Emilio, "Arrugas" Paco Roca eleberri grafikoaren protagonista. 2008an, Komiki Sari Nazionalak irabazi zuen azken horrek, baina edonola, beste kide batzuk ere izan litezke tartean, Sofia edo zu zeu urte batzuk barru.
Hasiera batean etxeko giltzak galduko zenituzke oharkabea. Itxuraz kasualitateagatik, ahaztu egingo zenuke arratsalde batean nora joan behar zenuen. Gero, ez zenuke asmatuko jantziak zein ordenatan jarri behar zenituen, edo zalantzatan ibiliko zinateke jantzi bakoitzerako bere tokia asmatzeko. Azkenean, ez zenuke ezagutuko ez ispiluan dagoen aurpegia, ez eta inguratzen zaituzten lagunak eta senideak. "Eta zu nor zara?" hasiko zinateke galdezka, eta zure bizitza osoa, gogoratzeko borroka bilakatuko litzateke.
Bartzelonako Unibertsitateko talde honek laguntza eman dezake borroka horretan.
Alzheimerren, neuronen arteko konexioak galtzen dira, eta neuronak beraiek ere hil egiten dira. Azken hipotesiak hainbat gertaerarekin uztartzen dute Altzheimer: Aß42 peptidoak zahartzaroan nolabait eragiten duen plaken eraketa eta tau izeneko proteinaren haril neurofibrilar disolbaezinak.
Erreelina proteina funtsezkoa da neuronen garapenean eta nagusien burmuninaren plastizitatean. Ikerketa honetan ikerlariek agerian utzi dute erreelina proteina honek baduela Aß42 peptidoarekin elkarrekintza egin eta toxizitatea jaistea. Izan ere, uste da peptido hau dela Alzheimer gaixotasunean kaltegarrien direnetako bat. Berez, joera handia dauka zuntzak eratzeko eta plaketan metatzeko.
Aurretik egiaztatua zegoen Alzheimer kasuetan erreelinan zerbait aldatzen zela, eta proteina honek zeregin bat zuela neuronen biziiraupenean eta gizaki helduen burmuinaren funtzionamenduaren hainbat alderditan. Lluís Pujadasen hitzetan ordea, ezezaguna zen Aß42 peptido, tau proteina eta erreelina proteinaren arteko elkarrekintza.
Ikerkuntza preklinikoa hau, Daniela Rossiren doktorego-tesiaren atal bat da. Bertan azaltzen da erreelinak Aß42 peptidoarekin duen elkarrekintzaren eraginez atzeratu egiten dela amiloide zuntzen eta plaken eraketa. Horrela, kognizio-endekapena saihesten da Alzheimerrek jotako arratoietan. Lanak bada, babes funtzio hau ulertzeko hipotesi bat dakarkigu: laborategiko saioetan kognizio-galerak berreskuratu izana, erreelinaren seinalizazio bidea aktibatzeko ondorio bat izango litzateke. Bide hau, homeostasikoa da, hots, burmuinaren funtzionamendua erregulatzen du, kognizioaren eta neuronen plastizitatearen ikuspegitik. Hori dela-eta, onuragarria gerta liteke erreelina kantitatearen emendapen bat.
Nature Communications aldizkarian argitaratu den artikulu honek zabaldu egin ditu Alzheimerren aurkako terapia itu berrien inguruko ikerkuntza aukerak. Saio berrietan, erreelinaren seinalizazio bidea erabiliko da farmako berrien sintesirako ardatz gisa.
Mercerok baieztatzen du bere zinemaren hiru ezaugarriak biltzen direla bere film honetan: maitasuna, umorea eta samina. Hortxe dugu bada Emilioren istorioa, Paco Rocaren lagun baten aitak inspiratuta.
Esan ohi dugu gizakiaren oroimena ahula dela. Horrexegatik eraikitzen ditugu ziur aski bibliotekak, fonotekak, fitxategiak…eta ziur aski horregatik egiten ditugu tankera guztietako bildumak. Ez gogoan izan nahi ditugulako gordetako gauzak: bildumagilea ahanzturatik ihesi dabil, gauza horiek lagun dituela.
Iturria: Pujadas L., Rossi D., Andrés R., Teixeira C.M., Serra-Vidal B., Parcerisas A., Maldonado R., Giralt E., Carulla N. & Soriano E. & (2014). Reelin delays amyloid-beta fibril formation and rescues cognitive deficits in a model of Alzheimer's disease, Nature Communications, 5 DOI: 10.1038/ncomms4443
Javier San Martínek (@SanMartinFJ) idatzi du artikulu hau(Activa tu Neurona blogaren kolaborazioa).
Juan Carlos Odriozolak euskaratu du artikulua. | science |
zientzia_kaiera-5f6826bab99c | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/19/kzjaia-5-laburpena/ | #KZJaia: 5. Laburpena | 2014-03-19 00:00:00 | #KZJaia: 5. Laburpena
Aurreko Urtarrilaren 7an abiatu zen #KulturaZientifikoa 1. Jaialdia (#KZJaia). Bi astero, ekarpenen bildumak egiten aritu gara. Orain arteko bildumen zerrenda behean duzue ikusgai:
Gaurkoan, martxoaren 3tik 16ra bitartean egin diren 21 ekarpenak laburbilduko ditugu. Gure hasierako txokolatezko Taula Periodikoa, horrela gelditu zaigu!
#KulturaZientifikoa 1. Jaialdi honen azken egunetarako, hortaz, banatzeko txokolate ontza gutxi falta zaizkigu. Lasai egon zaitezte, ordea. Behar izanez gero, gehiago egiteko "makina" badugu eta! Baina, hori hurrengo egunetan ikusiko dugu. Orain, ikus ditzagun azken bi aste hauetan egon diren ekarpenak, 75.etik 95.era:
Gaurko 21 ekarpen hauekin, Jaialdian dagoeneko 95 lan bildu ditugu. Ea gai garen Jaialdiko azken bi aste hauetan gelditzen zaizkigun ontzak bukatzeko! Guztion artean, jarrai dezagun kultura zientifikoa lantzen eta zabaltzen, "zientzien" eta "letren" arteko muga artifiziala gaindituz! | science |
|
zientzia_kaiera-1207889cef9f | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/18/gure-planetako-apopilo-zaharrena/ | Gure planetako apopilo zaharrena | unknown | 2014-03-18 00:00:00 | Gure planetako apopilo zaharrena
Harrigarria da mineral puska txiki batek Lurraren sorrerari buruz eman dezakeen informazio mordoa. Australian topatutako zirkoi batek ia 4.400 milioi urte dituela zehaztu dute Wisconsingo Unibertsitatean egindako ikerketa batean. Gure planetan inoiz topatutako material zaharrena da, baina ez hori bakarrik. Ordurako mineralak bazeuden, lurrazala osatuta zegoela esan nahi du, eta horren atzetik segidan etorri ziren hidrosfera eta bizitzarako kondizioak. Lurra uste baino lehenago epeldu zen, beraz, uste baino lehenago utzi zion bola magmatiko izateari.
Baina zergatik Australian? Nola zehaztu hau guztia, mineral zati batetik abiatuta?
Adituek ondo dakite non bilatu behar duten. Jose Francisco Santos EHUko Mineralogia eta Petrologia saileko ikertzaileak azaldu bezala, "munduan badaude kratoi izeneko zonalde batzuk, eta lurrazaleko toki zaharrenak dira. Afrikako leku zehatz batzuetan daude, Groenlandian, Brasilen… Australiako hori da zaharrenetako bat". Mendebaldeko Australiako Jack Hills mendikatean aurkitu dute zirkoia, zehazki, eta Yilgarn izeneko kratoiaren parte da. Honen aurretik identifikatuta zegoen material zaharrena Groenlandian topatu zuten.
Zirkoia izatea ere ez da ausazko kontu bat. Mineral hori ia suntsiezina dela dio Santosek: "Oso tenperatura altuetan osatzen da, oso ondo eusten die meteorizazio fisiko zein kimikoari. Osatu eta gero, dagoen arrokan bertan gera daiteke, edo hondarraren moduan mugitu eta beste arroka motaren batean agertu; sedimentarioetan, adibidez. Baina sortzen den unetik, lurrazaleko presio eta tenperatura kondizioekin, ez da apenas aldatzen".
Lurrazala osatu zen garaiko lekuko aparta da, beraz, mineral mota hau. Eguzki-sistema duela 4.600 milioi urte sortu zen. Garai hartan meteorito askok egingo zuten talka bizigarri izateko batere kondiziorik ez zuen Lur jaioberriaren aurka, baina duela 4.500 milioi urte inguru, Marteren tamainako objektu batek jo zuen. Bertatik sortu zen Ilargia, eta Lurra magmazko bola bihurtu zen, suzko ozeanoak epeldu eta lurrazala eta atzetik hidrosfera sortu ziren arte.
"Uste da hasieran tenperatura hain zela altua, ez baitzen partikula solido bakar bat ere egongo. Uneren batean tenperatura jaisten hasi zen eta lehenengo mineralak sortu ziren. Horien artean zegoen zirkoia; 900 gradu ingurutan osatzen baita askotan", dio Santosek.
Zirkoiaren formula kimikoa ZrSiO4 da; zirkonio silikatoa da, alegia. Hortik, garai batean izandako klima kondizioei buruzko informazioa ezagutzeko, oxigeno isotopoak aztertzen direla azaldu du Santosek.
Oso garrantzitsuak dira, era berean, zirkoietan topatzen diren ezpurutasunak. Hau da, mineralari atxiki zaizkion elementu kimiko arrotzak: "Horiek ere ematen digute informazioa. Adibidez, data zehazteko uranio-berunari erreparatzen zaio. Zirkoia sortu zenetik orain arte, bere barnean uranioa ari da desintegratzen, erloju atomiko baten moduan. Zirkoi batean erloju hori gelditzea oso zaila da; tenperaturak 800 gradutik gorakoak izan beharko lirateke horretarako. Eta Australiako zirkoiek, zorionez, ez zituzten jasan horrelako tenperaturak. Bestela, adin hori ezagutu gabe geratuko ginen".
Hain zirkoi zaharrik aztertzen ez badute ere, EHUko SGIker Geokronologia laborategian egiten duten lana bide beretik doa. Jose Ignacio Gil laborategiko arduradunak eta Mineralogia eta Petrologia saileko kideak azaldu bezala, "askotariko materialen karakterizazio geokimikoa egiten dugu, Iberiar penintsulako zenbait zonaldetan. Penintsulako mendebaldean daude materialik zaharrenak; duela ia 600 milioi urtekoak dira, gutxi gorabehera". Galizia, Portugal iparraldea, Extremadura, Salamanca eta Madrilgo mendilerroa dituzte ikergai, esaterako.
"Horrelako lanetan zenbait laborategik hartzen dute parte normalean. Guk adinari buruzko datuak ematen ditugu, eta Salamancako Unibertsitateak, adibidez, beste ekarpen batzuk egiten ditu, materialetan aurkitutako isotopo egonkorren bitartez", azaldu du Gilek.
Gaiari lotuta, EHUko ikertzaile Maria Eugenia Sanchez Lordak, esaterako,doktore-tesi bat defendatu zuen iaz. Beste datu batzuen artean, Errioxako Cameros eskualdean topatutako zenbait zirkoiren datazioak aurkeztu zituen. Horiexek dira, orain arte, Euskal Herritik gertuen aztertu dituzten mota honetako mineralak.
Erreferentzia bibliografikoa Valley, J. W., A. J. Cavosie, T. Ushikubo, D. A. Reinhard, D. F. Lawrence, D. J. Larson, P. H. Clifton, T. F. Kelly, S. A. Wilde, D. E. Moser, M. J. Spicuzza (2014): "Hadean age for a post-magma-ocean zircon confirmed by atom-probe tomography" Nature Geoscience, Vol. 7: 219-223.
Egileaz: Amaia Portugal (@amaiaportugal) zientzia kazetaria da. | science |
zientzia_kaiera-077c4e7eabb0 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/17/xxi-mendeko-kliman-aplikatzeko-egundo-simulazio-ereduak-aztertuta/ | XXI. mendeko kliman aplikatzeko simulazio ereduak aztertuta | unknown | 2014-03-17 00:00:00 | XXI. mendeko kliman aplikatzeko simulazio ereduak aztertuta
XXI. mendeko klima simulatzen duten Zirkulazio Orokorraren Eredu Klimatikoak eta, beraz, gerta litezkeen klima-aldaketak aztertu ditu Iñigo Errastik bere doktorego tesian. Azterketarekin batera, eredu horien balidazio estatistikoa egin du, kontuan izanik berotegi efektuko zenbat gas igorriko litzatekeen atmosferara egoera desberdinetan, gizarteak izan ditzakeen garapen teknologiko eta industrial desberdinen arabera.
Gasteizko Ingeniaritzako Unibertsitate Eskolako Ingeniaritza Nuklearra eta Jariakinen Mekanika Saileko kidea da Iñigo Errasti irakaslea eta defenditu duen tesiak nazioarteko aipamena izan du. Doktorego idazlanak 'Evaluation and diagnosis of coupled climate models included in the UN IPCC Fourth Assessment Report' izenburua du (NBEko IPCCren laugarren ebaluazio-txostenean jasotako eredu klimatiko uztartuen ebaluazioa eta diagnostikoa) eta Agustín Ezcurra eta Jon Sáenz doktoreek zuzendu dute.
Zirkulazio Orokorraren Eredu Klimatikoen (ZOE) simulazioek egungo klimaren erreprodukzioan duten kalitatea ebaluatzeko hainbat metodologia garatu, egiaztatu, doitu eta erabiltzea izan da tesiaren helburu nagusia. Nazio Batuetako Klima Aldaketari buruzko Adituen Gobernu arteko Taldearen (IPCC) laugarren ebaluazio-txostenean (AR4) jaso diren ereduak ebaluatzeko eta elkarrekin erkatzeko azterketen esparruan hiru ikerketa egin dira Zirkulazio Orokorraren Eredu Klimatikoak balidatzeko, eskala desberdinetako hainbat eremu geografiko aztertuz, hala nola Iberiar Penintsula, Ipar Atlantikoa eta, azkenik, Lur osoa.
Behaketen emaitzak ondoen islatzen dituzten ereduak zeintzuk diren jakiteko -lehenengo urrats hori egin behar baita Euskal Herria bezalako eskualde batean etorkizunean eskala-murrizketa edo downscaling ariketak egin aurretik-, simulatutako urtaroen zikloak, itsas mailako presioaren probabilitate-dentsitatearen funtzioak (PDFak), gainazaleko airearen tenperaturak eta prezipitazioak erkatu egin dira 1979-1998 eta 1961-1998 aldietan behatutako balioekin, hainbat indize eta metodologia erabiliz, espazio-eskala desberdinetan, hileko eta eguneko oinarrien gainean.
Lortutako emaitzek erakusten dute laugarren ebaluazio-txostenean jaso diren eta IPCCren datu biltegietan eskuragarri dauden eredu klimatiko guztietatik gutxi batzuk gai direla klima besteek baino hobeto erreproduzitzeko, aztertutako aldagaien eta denbora-tartearen, erabilitako metodologiaren eta aztergai diren hiru eremu geografikoetarako kalkulatutako metriken arabera. Íñigo Errastik dioenez, "XX. mendea ondo simulatzen duten ereduek bakarrik balioko dute XXI. mendeko klima-aldaketak hobeto iragartzeko".
Universidad del País Vasco/Euskal Herriko Unibertsitateko Klima, Meteorologia eta Ingurumen Taldeko (EOLO) kidea da Errasti irakaslea. UPV/EHUko ikerketa talde finkatu horren helburua da eredu klimatikorik onenak bilatzea, gero, bigarren fasean, Euskal Herriko klima-aldaketari buruzko iragarpenak egin ahal izateko.
Talde horrek hainbat arlotako ikerketak egin izan ditu; esate baterako klima-aldakortasuna aztertu du, eta bereziki prezipitazioaren eta tenperaturaren aldakortasunaren kausa fisikoak identifikatzen saiatu da zenbait eremutan, besteak beste Kantauri itsasoko ertzean, Iberiar Penintsula osoan edo eremu mediterraneoan. Azken urteotan esperientzia handiagoa hartu du denbora-eskala askotan klimaren simulazioak egiten, zenbakizko modelizazioko sistema aurreratuak erabiliz. | science |
zientzia_kaiera-24cc3b855ee2 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/16/asteon-zientzia-begi-bistan-4/ | Asteon zientzia begi-bistan #4 | unknown | 2014-03-16 00:00:00 | Asteon zientzia begi-bistan #4
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak bilduko ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko "zientzia" antzeman, jaso eta bilduta eskaintzeko helburu dugu. Zeri buruz hitz egin da sarean? Eman diezaiogun begirada bat.
Formica selysi inurriak talde izaera berezia erakutsi dute Lausanako Unibertsitateko ikertzaileek antzeman dutenez. Inurriok uraren arriskutik ihes egiteko euren gorputzak elkartzen dituzte eta baltsa bat egiten dute uraren gainean nabigatzeko. Horrez gain, almadia berezi horren erdigunean erregina jartzen dute babesteko eta espeziaren biziraupena bermatzeko. Euskalnatura gunean kontatzen digu Mikel Irastorza biologoak: Rafting erreginaren izenean.
Stephen Hawking fisikari britainiarrak urtarrilaren amaieran hautsak harrotu zituen artikulua argitaratu zuen. Izan ere haren artikuluan aurreko bere teoriak kolokan jartzen zituela zabaldu zen. Zulo beltzak ez omen direla existitzen adierazten zuen Hawkingek. Fisikariaren hitzen esanahia albo batera utzita Donostiako San Ignazio Ikastetxeko ikasleen blogean, Galtzadaberri, Jon Mikel Arin ikasleak zulo beltzak zer diren azaltzen digu: Zulo beltzen iluntasuna.
Gure begiek argazki-kamera bezala funtzionatzen dute. Irudiak antzematen dituzte bi dimentsioetan, irudi lauak jasotzen dituzte baina argazkiok prozesatzerakoan gure garunak irudiak gainjarri egiten ditu eta ondorioz, hiru dimentsioetako irudiak sortzen ditu. Aipatutako prozesuari triangulazioa esaten zaio. Prozesu horren bidez, distantziak ere antzemateko gai gara eta gizakiok ez gara hau egiten dugun bakarrak. Gorka Azkune ikertzaileak kontatzen digu Zientzia Kaiera gunean: Bi begi, hiru dimentsio.
Anemia faltziformea gaixotasuna hemoglobinari eragiten dion gaitza da. Hemoglobina globulu gorrien parte da eta oxigenoa garraiatzeaz arduratzen da. Anemia honek globulu gorrien itxuran eragina du, desitxuratu egiten ditu ohiko forma borobila luzatuz. Aldaketa honen ondorioz, globulu gorriek garraiatzeko zailtasunak dituzte eta odol-hodiak itxi egiten dira gorputz-adarretako zirkulazioan arazoak eraginez. Edonola blogean azaltzen ditu gaixotasun honen nondik norakoak Koldo Garcia biologoak: Anemia Faltziformea (Gaixotasunak eta eboluzioa II).
William Stanley Jevons ekonomilari eta filosofo britainiarrak errebote efektua deskribatu zuen 1865an. Izan ere James Wattek sortutako lurrun-makinaren erabilerak ikatzaren kontsumoa gutxitu beharko zukeen baina haren kontsumoa hazi egin zen. Jevons ekonomilariak ondorioztatu zuen ikatzaren efizientzia hobetu zuten aurrerapen teknologikoek ikatzaren erabileraren gorakada eragin zutela. Ander Gortazar arkitektoak Argia aldizkariko Dinamo blogean errebote efektuaren gaurko adibide bat dakarkigu: Errebote efektua.
Ringwoodita neosilikatoen motako minerala da eta oibinioen taldekoa da. 1969an aurkitu zuten Australian erori zen meteorito batean. Orain arte, meteoritoetan bakarrik aurkitu izan da minerala edota laborategian sintetizatuta. Baina Eider Carton kimikariak Elhuyar aldizkarian kontatzen digu nola Brasilen aurkitutako diamante batean aurkitu da lehenegoz mantuan sortutako ringwwodita mineralaren lagin bat. Aurkikuntza honek Lurraren mantuaren trantsizio-geruzaren osaerari buruzko froga materiala plazaratu du: Mantuko uraren froga, diamante batean harrapatuta.
Zientzialariek ozono-geruza kaltetzen diharduten lau gas artifizial berriak antzeman dituzte. Horietatik hiru klorofluorokarbonoak dira, CFC gasak (CFC-112, CFC-112a, CFC-113a) eta bestea, hidrofluorokarburoa (HCFC-133a) da. Horietako bi erritmo bizian pilatzen ari dira eta hauen eragina ozono-geruzan kezkagarria da ikertzaileentzat. Substantzia hauen jatorri zehatza misterio bat da momentuz baina ezinbestekoa da hau ezagutzea sortzen dituzten kalteetan eragin ahal izateko. Miren Atristain biologoak Euskalnatura webgunean azaltzen digu: Mehatxu "berria" ozono-geruzarentzat.
Joan den mendean gauzatu zen zulo beltzen formulazio modernoa. Subrahmanyanek eta William Fowlerrek fisikariek asmatu zuten esan zutenean agian eguzkiak baino hamar aldiz masa gehiago izango lukeen izar batek leher egin eta zulo beltz bat sortuko lukeela. Hawkingen lanak azaldu aurretik, uste zen gertakarien zerumuga zeharkatuta edozer desegiten zela baina xurgatutako materia nonbait kontserbatuko zela. 70.eko hamarkadan, Stephen Hawkingek esan zuen agian zulo beltzek zerbait itzul lezaketela. Zulo beltz bat definitzea oso zaila edo apur bat errazagoa izan daiteke, Javier San Martín kazetariak Zientzia Kaiera blogean argitasun apur bat ematen digu: Comoseko amildegi ilunak.
Organofosfatoetan gas nerbiosoak aurkitzen dira. Hauek pertsona baten organismoan sartzen direnean azetilkolinesteresa izeneko entzima inhibitzen dute. Entzima hori neuronen arteko transmisiorako ezinbestekoa da eta substantzia horiek kalte handia eragiten diote nerbio-sistemari, neuronen arteko komunikazioa kaltetuz. CIC biomaGUNEko Valery Pavlov ikertzaileak azetilkolinesteresa entzimaren jarduerari buruzko bi ikerketa oinarri hartuta, bi metodo garatu ditu gas nerbiosoak detektatzeko. Lehenengoa, urrezko nanopartikuletan oinarritutako sentsoreetan datza. Bigarrena, tiokolina deituriko substantzia baten detekzioan oinarritzen da. Nanobasque atarian azaltzen digute: Urrezko nanopartikulak, gas nerbiosoak eta pestizidak detektatzeko. | science |
zientzia_kaiera-66b62017b690 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/15/ezjakintasunaren-kartografia-4/ | Ezjakintasunaren kartografia #4 | 2014-03-15 00:00:00 | Ezjakintasunaren kartografia #4
Mapping Ignorance-n asteon argitaratu diren artikuluak:
Gaixotasun batzuk antibiotikoei dioten erresistentziaren arazoetariko bat da, iraganean hilkorrak izan ziren tuberkulosia bezalako eritasunak berpiztu direla. Hortaz, honakoei aurre egiteko beharrezkoak dira ikuspuntu berriak eta badirudi etorkizun handikoak egon badaudela. Ignacio López Goñik kontatzen digu New hope against tuberculosis: spectinamides-en.
Stephen Hawkingek hauts mediatikoak harrotu zituen artikulua idatzi zuen urtarrilaren bukaeran. Bertan, zulo beltzak ez zirela existitzen esaten zuen "literalki". Mario Herrerok tarte bat hartu du hautsa pausatu dadin eta gaurko ikerketa astrofisikoan Hawgkingek esandakoaren transzendentzia edo transzendentzia eza plazaratzen du. Fisiko britainiarrak esan nahi zuenaren azalpen bikaina ematen digu Hawking´s information preservation and weather forecasting mess-en.
Zein puntura arte gidatzen dute geneek gure portaera? Saguek habia egiterakoan duten jokaera aztertzen duen ikerketa harrigarriak gaia argitu lezake gehiago. Daniel Morenok azaltzen digu Behavior and genes: burrowing and loci-n.
Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu. | science |
|
zientzia_kaiera-acbaf1c06f76 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/14/probabilitate-eta-estatistikari-buruzko-eskuliburu-berritzailea-argitaratu-dute-upvehuko-irakasleek/ | Probabilitate eta estatistikari buruzko eskuliburu berritzailea argitaratu dute UPV/EHUko irakasleek | unknown | 2014-03-14 00:00:00 | Probabilitate eta estatistikari buruzko eskuliburu berritzailea argitaratu dute UPV/EHUko irakasleek
Zientzia eta ingeniaritzako ikasleen ikasteko zailtasunak gainditzeak kezkatu egiten ditu José Ignacio Barragués, Adolfo Morais eta Jenaro Guisasola Euskal Herriko Unibertsitateko Donostiako Unibertsitate Eskola Politeknikoko irakasleak. Barragués eta Morais Matematika Aplikatuko Sailekoak dira, eta Guisasola, berriz, Fisika Aplikatua I Sailekoa. Bi urte baino gehiago lanean eman eta gero, probabilitateari eta estatistikari buruz ingelesez idatzitako 'Probability and Statistics: a didactic introduction' eskuliburua duela gutxi argitaratu dute, CRC PRESS argitaletxearen eskutik; Taylor and Francis taldekoa da CRC PRESS argitaletxea, eta mundu mailan bolumen handiena duten argitaletxeetako bat da; izan ere, mundu osoan 1500 aldizkari zientifiko baino gehiago eta 3300 liburutik gora plazaratzen ditu urtean.
"Lan honek ikuspegi didaktiko argia du, eta unibertsitateko testu liburuen ohiko dinamika hautsi nahi du, horrelakoetan lehenengo teoria azaltzen baita eta ondoren aplikazioak. Gu matematika teoriak aurkezteko modu tradizional horretatik ihes egiten saiatu gara, irakurlearentzat gertuagoko lan intuitiboagoa prestatzeko helburuarekin. Hala, atal bakoitzeko azalpenetan lehenik eta behin problema bat aurkezten da, hain zuzen ere atal horretan garatuko den teoria guztia justifikatzen duena; ikasleentzat egoera berri gisa planteatzen da. Problema hori ebazteko prozesuan zehar, proposatutako ariketen bitartez teoria berreraikiko du irakurleak" nabarmendu du José Ignacio Barraguések.
Eskuliburua zientzia eta ingeniaritzako unibertsitate ikasketetako lehenengo mailako ikasleentzat bada ere, gaian interesa duen edonork irakur dezake, matematika oinarri sendoa izatea ez baita beharrezkoa.
"Edukiak erakusteko oso modu sinple eta mugatura ohituta daude ikasleak. Oro har, azken formula bat lortu nahi izaten dute, aplikatuz lortu nahi duten emaitza emango diena. Eta kosta egiten zaie lan intuitiboak onartzea, hurbilketakoak, lan asko egitea eskatzen baitu horrek. Baina kontu normala da adin horretako nerabeen artean. Algoritmo horren oinarriari buruz pentsatzen laguntzea da gure lana, teoria matematikoak egoera askotan (eta ez soilik ikasgelan) aplikatzeko gai izateko beharrezko gaitasunak pixkanaka eskura ditzaten", azaldu du Donostiako Unibertsitate Eskola Politeknikoko irakasleak.
Probabilitatea eta zoria kontzeptuak ikasteko ikasleek dituzten zailtasunak bereziki azpimarratu ditu gidaliburuak. José Ignacio Barragués, Adolfo Morais eta Jenaro Guisasola irakasleek esperientzia handia dute gai honetan ikasleen errendimendua hobetzen duten irakasteko eta ikasteko ereduak garatzen. "Matematikei buruz jakin zein ez, denok ditugu ausazko egoerei aurre egiteko mekanismoak. Uneoro ari gara horren gaineko erabakiak hartzen eta epaitzen. Baina, batzuetan, zoriari aurre egiteko modu horiek, esaterako intuizioa, kontraesanean daude probabilitatearen teoria matematikoak dioenarekin".
'Probability and Statistics: a didactic introduction' lanean arlo honetako nazioarteko 24 adituk hartu dute parte, besteak beste, Kanada, Ingalaterra, Malaysia, Brasil, Argentina eta Italiakoak; tartean, Oxfordeko Unibertsitateko (Ingalaterra) Matematiken Institutuko irakasle Martin Griffiths eta David L. Trumpower eta Nicholas Watier Ottawako Unibertsitateko (Kanada) irakasleak nabarmendu behar dira. "Guzti-guztiei eskatu genien neurriz kanpoko formalismoak baztertzeko eta teoria matematikoen atzean dagoena azaltzeko, arlo horretako aditu diren aldetik kontatzeko" argitu du Donostiako Unibertsitate Eskola Politeknikoko irakasleak.
Lanari buruzko informazioa | science |
zientzia_kaiera-48a721c9499e | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/13/cosmoseko-amildegi-ilunak/ | Cosmoseko amildegi ilunak | Javier San Martín | 2014-03-13 00:00:00 | Cosmoseko amildegi ilunak
Javier San Martín
"Zulo beltz bat, etorkizuneko argiaren hiperazalaren kausazko iraganak Cauchy izeneko beste gainazal egitura batean duen osagarriak izan ditzakeen zati lotuetako babakoitza da. Edo bestela esanda, etorkizuneko argiaren gainazalaren kausazko iraganak, egitura bat dauka eta egitura horrek osagarri bat dauka Cauchy izeneko beste gainazal egitura batean. Azken osagarri honek zati lotuak baditu, zati lotuetako bakoitza, zulo beltz bat da". Galdu egin zara? Lasai, ez zara bakarra
Oso arriskutsua izan daiteke pasarte bat bere testuingurutik kanpo erakustea. Biblian bertan, irakur daiteke "Ez dago jainkorik" segida, inolako tranparik egin gabe. Zer esanik ez, baieztapenaz baliatzen hasi baino lehen esan behar da esaldia ez dela hor bukatzen, "Ez dago jainkorik, dio sinesgabeak" baita esaldi osoa. Antzerako zerbait gertatu zaio Stephen Hawking fisikari britainiarrari, azkarregi atera direlako okerreko ondorioak berak berriki argitaratu duen artikulutik. Artikuluan "Ez dago zulo beltzik" dio Hawkingek, baina esaldia luzeagoa da, eta berehala piztu da ika-mika, adituak eta hedabideak pil-pilean jarri direlarik. Ikus dezagun benetan zer dagoen.
Zulo beltzik ez dagoela esateak uko egingo lioke XVIII. mendetik aurrera eta bereziki azken hamarkadetan zehar mundu osoko astronomoek ikusi izan dutenari.
1784.ean hasiak ziren dagoeneko zulo beltz hauen ezaugarriak deskribatzen, "zulo" izena oraindik ez bazeukaten ere. John Michellek garai hartan idatzi zuen eguzkia 500 aldiz trinkoagoa izango balitz argiak ez lukeela bertatik ihes egiterik izango.
Hala ere, joan den mendean gauzatu zen zulo beltzen formulazio modernoa. John Wheelerrek sortu zuen deizioa 1967.ean eta Subrahmanyanek eta William Fowlerrek, asmatu egin zuten esan zutenean agian eguzkiak baino hamar aldiz masa gehiago izango lukeen izar batek leher egin eta zulo beltz bat sortuko lukeela.
Gorago ikusi dugun bezala, gerta daiteke oso zaila edo apur batez errazago izatea zulo beltz bat definitzea. Izatez, zeruko objektu honek argiaren abiaduraren ihes-abiadura berbera du. Hori dela eta, objektutik ezin da argirik atera, pareko abiadurak dauzkatelako argiak eta objektuak. Alegia, hori gertatzeko, argiak duena baino abiadura handiagoa lortu beharko luke. Objektu hauek ez dira berez arazo bat, baina izugarri eragiten diote unibertsoa ikusteko dugun ereduari. Izan ere, paradoxak sortzen zaizkigu Einsteinen erlatibitatearen teoria eta mekanika kuantikoa uztartzeko ahaleginak egiten ditugunean.
Ihes-abiaduraz gain, gertakarien muga da zulo beltz bat hobekien definitzen duena. Zulo beltzak umeak bezalakoak dira, inguruan gozokiak baizik ez dituztelarik. Umeengandik oso gertu ez daudenean, gozokiak ondo bereizten ditugu: bonboiak, txokolatea, txikleak, karameluak…). Umearen gozokiak, planeten edo izarren parekoak dira, ikusiezina den zerbaiten inguruan azkar mugitzen. Planeta edo izar horiek, gas eta hauts multzo bat dira, eta biraka daude gero eta erdigune beltz batetik hurbilago. Behin grabitatearen esku ikusiezin batek harrapatzen dituelarik, ezpainak itxi egiten dira, eta izarrak gertakarien zerumuga deritzon horretaz bestalde gelditzen dira. Horrela, ezer gutxi jakingo genuke beraiei buruz, aurrerantzean. Izarra edo planeta, zuloetan sartu ostean, masa bilakatzen dira, eta kanpotik ezin jakin daiteke bonboia ala galleta ote diren. Informazio guztia galdu egiten da iluntasunezko errezel horretan zehar. Ez dago bertatik zehaztapenik ateratzerik, argiak berak ere ezin baitu hortik ihes egin.
Hau ez da gauza hutsala fisikarien lan esparruan, elkarren aurka baitoaz lege unibertsalak gauzatu nahia eta erabateko informazio-galera hau.
Hawkingen lanak azaldu aurretik, uste zen gertakarien zerumuga hori zeharkatuta edozer desegiten zela. Alegia, irakurle bat, eskuetan "El Quijote" zuela, erabat desegingo litzateke, edo bestela esanda, irakurlearen eta liburuaren atomo guztiak birrindu edo desordenatu egingo lirateke. Hala ere, pentsatzen zuten aukera egongo zela atomo horiek guztiak berrantolatzeko eta nolabait irakurlea eta liburua berreskuratzeko.
Hots, xurgatutako materia guztia nonbait kontserbatuko zela uste zen, baina 70.eko hamarkadan, fisikari britaniarrak esan zuen agian zulo beltzek zerbait itzul lezaketela. Izan ere, egiaztatu zen zulo beltzek kanpora igortzen zutela Hawkingen erradiazioa deitu izan zena. Edonola, informazioaren zati bat behintzat betiko galduko litzateke.
Hawking, hitzaldi bat eskaini zuen Santa Barbarako (California) Fisika Teorikoko Kavli Institutuan eta ondoren, artikulu bat argitaratu zuen. Hor, iradokitzen zuen gertakarien zerumuga egitura egonkorrak izan gabe trantsiziozko egiturak izan litezkeela. "Itxurazko zerumuga" direlako hauek, luzaro gordeko lukete informazioa, baina beti ere informazioak kanpora egingo luke inoiz. Hala ere, iheslari liratekeen irakurlea eta liburuaren atomoak ez genituzke sekulan beren horretan berrantolatuko.
Gainera, energia galtzeko zulo beltzek duten abiadura izugarri geldoa da. CSICeko ikerlari ESO kontseiluaren lehendakari den Xabier Barconsek azaldu duenez, "eguzkiaren masa bera duen zulo beltz batek igortzeko tenperatura gradu absolutuaren 6 ehun milioirena izango litzateke. Beraz, desagertu baino lehen, unibertso osoaren bizitza baino kuatrilioi bat aldiz gehiago luzatuko litzateke eguzkiaren masa izango lukeen zulo beltza".
Badugu areago zorabiatzeko zioa: Hawkingen artikuluek ez dakarte ekuaziorik, eta beraz, nekez frogatuko dira horiek guztiak, Gertakarien Zerumugaren Teleskopioa eraiki arte. Teleskopio horri esker, orain arte baino askoz ere kalitate hobeagoko irudiak lortuko ditugu. Berez, ideia hauek ondo ezagutzen ez den errealitate bat ulertzeko aukeretako bat baizik ez dira.
Iturria: Hawking, S.W. "Information Preservation and Weather Forecasting for Black Holes". http://arxiv.org/pdf/1401.5761v1.pdf
Javier San Martínek (@SanMartinFJ) idatzi du artikulu hau(Activa tu Neurona blogaren kolaborazioa).
Juan Carlos Odriozolak euskaratu du artikulua. | science |
zientzia_kaiera-85e57cb0f5dd | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/12/maribel-arriortua-ikertzaile-onak-sortzaileak-dira-txarrek-aldiz-kopiatu-egiten-dute/ | Maribel Arriortua: "Ikertzaile onak sortzaileak dira, txarrek, aldiz, kopiatu egiten dute" | unknown | 2014-03-12 00:00:00 | Maribel Arriortua: "Ikertzaile onak sortzaileak dira, txarrek, aldiz, kopiatu egiten dute"
Ikertzaile batek bere lanean inork baino gehiago sinetsi behar du. Berdin du kanpotik hau edo bestea esaten badiote. Berak bere horretan jarraitu behar du. Irmo. Izatez, hori da zientzialari onaren ezaugarrietako bat. Noski, argumentuak behar ditu esaten duena defendatzeko. Eta ez edonolakoak. Nahiz eta mundu guztia kontra izan, ikertzailea bera esaten duenaz ziur badago, bere usteekin aurrera joan behar du, kanpoko eraginik gabe. Eta hau, ez da gauza erraza.
Galdetu diezaiotela bestela historian zehar egon diren zientzialari garrantzitsuenei. Nork esan behar zuen lurra zela eguzkiaren inguruan mugitzen zena eta ez alderantziz, elizak, mendeetan zehar, defendatzen zuen bezala? Nori bururatu zitzaion egi santu hura kolokan jartzea? Ba al zuen hori esateko nahikoa argumenturik? Bai, noski. Eta Galileoren argumentu sendo horiei esker aurrera joateko gai izan gara. Hori bai, kartzelan sartu nahi izan zuten publikatu zituen lanengatik. Hau dela eta, bere usteei uko egin behar izan zien espetxean ez sartzeko. Uko egin bai, baina esaldi xelebre hau gehitu zuen: "Eppur si muove" ("eta, hala ere, lurra mugitu egiten da"). Bere sinesmenei gogor heldu zien. Irmo. Eta denborak arrazoia eman dio, nahiz eta bere garaian jende asko kontra izan. Badira honelako ehunka adibide eta Dan Shechtman (Tel Aviv, 1941) da hauetako beste bat.
Azkeneko honek ez zituen elizaren sinesmenak kolokan jarri, egia da, baina bere istorioak (beste zientzialari askorenak bezala) badu zerikusia Galileo Galileirenarekin. Izan ere, Dan Shechtman-ek kristalografiaren lege guztiak hankaz gora jarri zituen duela urte batzuk. Bere esparruan lan egiten zuten kristalografoek gogor kritikatu zuten bere teoria eta, gainera, txorotzat jo zuten. Ez zuten kartzelan sartu nahi izan, baina gonbidapena egin zioten lehen urtean ikasten diren legeak berriz ere ikasteko. Ez zion gonbidapenari kasurik egin eta bere usteak gogor defendatu zituen. Mundu guztiaren kontra. Gaur egun, Nobel sariduna da kristalografian egindako ekarpenengatik.
Kristalografiaren urtea da aurtengoa eta, hau dela eta, Zientzia Kaiera gai honetan aditu ona den Maribel Arriortuarekin elkartu da. EHU-ko katedradun honek 2011an eskuratu zuen Euskadi Ikerkuntza Saria eta bere gaiaren gainean gauza asko kontatu dizkigu. Baita Dan Shechtmanen istorio polit hau ere. Hau da EHU-ko SGIker-eko (Zerbitzu Orokorrak) zuzendariak kontatu diguna.
Lehenik eta behin esan beharra daukat zorte handia dudala gustuko dudan zerbaitetan lan egiteko aukera daukadalako. Oso gustuko dut nire lana eta hori ezin dezake mundu guztiak esan. Gure lana gizarteak ordaintzen du kasu askotan. Nirean bai, behintzat. Beraz, esango nuke, ikertzaile bat gizartearen aurrean erantzukizun handia duen pertsona bat dela. Zientzialaria gizartearekin konpromiso fuerte bat hartu duen langile bat da eta, honenbestez, garbi izan behar du bere lanak egunen batean gizartean nolabaiteko eragina izan beharko duela. Hori bai, pertsona bezala nolakoa den galdetzen badidazu, pertsona normal bat dela esango nuke. Zientzialariak badu familia bat, baditu lagunak ere… (barreak)
Kristalografia kristalak aztertzen dituen zientzia bat da. Adibide batzuekin garbiago azaldu daitekeela iruditzen zait. Kristalak dira, adibidez, izotzezko forma ezberdinak, goizetan kafearekin hartzen dugun azukrea, gaixorik gaudenean hartzen ditugun farmako zenbait… hauek guztiak kristalak dira. Batzuek estruktura konplexuagoak dituzte eta beste batzuek sinpleagoak, baina denak dira kristalak. Kristalak duen ezaugarri nagusia da kristalak berak baduela difrakzio patroi bat. Eta zer den difrakzio patroi delako hori? Bada, beste adibide batekin azalduko dut. Medikura goazenean eta X izpiekin plaka bat ateratzen digutenean, gure hezurrak agertzen dira. Hori izango litzateke gizakion difrakzio patroia. Guk gauza bera egiten dugu, baina kristalekin.
Inolaz ere! Gure eguneroko bizitzan kristal pila bat dugu gure inguruan. Elikaduraz hitz egiten dugunean kristalak edonon agertzen dira, landareen munduan ere kristalak daude… Kristalografia zientzia multidisziplinario bat da. Hau da, kimikariekin egiten dugu lan, arkitektura munduarekin ere, fisikariekin ere, baita medikuntzan ere… Kristalak edonon aurkitu ditzakegu.
Ez, ezta gutxiago ere. Kimika ikasketak egin nituen bere garaian eta, ikasketa haien azkeneko urteetan, makromolekulekin egin nuen lan. Orain egiten dudanaren kontrakoa, hain zuzen ere. Enpresaren munduan ere ibili nintzen. Denbora batera beka bat atera zen lizentziaturako tesia egiteko eta gaia kristalografia zen. Aukera hartu nuen eta honela hasi nintzen lanean. Esan daiteke mundu batetik beste mundu batera pasatu nintzela bat-batean. Makromolekuletatik mikromolekuletara, hain justu. Hori bai, oso pozik nago aukera hori hartu izanagatik
Zientzia nire bizitzaren parte handi bat da.
Zientziarekin hazi den pertsona bat naiz ni. Nagusitzen joan naizen heinean zientzia alboan izan duen pertsona, hain zuzen ere. Ez nuke nire bizitza zientzia gabe ulertuko. Gaur egun oso argi daukat hori. Txikitatik zientzialaria izan nahi nuela esaten badizut gezurra esaten egongo nintzateke, baina denbora pasatuta bai: ez nuke nire bizitza ikerketa gabe ulertuko.
Ikertzaile onak sortzaileak dira. Txarrek, aldiz, kopiatu egiten dute. Sortzailea izatea ezinbestekoa da edozein ikerlarirentzat. Hala ere, ez dugu irmotasunaren kontua ahaztu behar. Ikerlariak bere usteekin bukaeraraino joan behar du. Hori bai, argumentu sendoak izanda, noski. Hor dago Dan Shechtman-en adibidea. Berak, nahiz eta mundu guztia kontra izan, aurrera egin zuen bere ideiekin. Hau ere bada ikerlari on baten ezaugarria, zalantzarik gabe.
Egileaz: Peru S. Gamarra kazetaria da | science |
zientzia_kaiera-256c4c93ea3d | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/11/bi-begi-hiru-dimentsio/ | Bi begi, hiru dimentsio | 2014-03-11 00:00:00 | Bi begi, hiru dimentsio
Gizakiok hiru dimentsiotako ikusmen zehatza dugu. Gure ingurumena ikusten dugunean, koloreak eta formak ez ezik, distantziak ere hautemateko gai gara. Hiru dimentsiotako ikusmen hori zeharo garrantzitsua da gure egunerokoan, eta bestela pentsa beza irakurleak egiten dituen atazen artean zenbat egingo lituzkeen distantziak estimatzeko gai ez balitz.
Gaitasun horren muinean, batez ere, gure aurpegian ditugun bi begiak daude. Batez ere diot, gure garunak baditu eta beste modu batzuk distantziak estimatzeko. Baina gure metodo zehatzena bi begi edukitzean oinarritzen da. Gertuko objektu bati heldu nahi diogunean, bi begien informazioaz baliatzen da garuna distantzia oso modu zehatzean kalkulatzeko. Eta hori da oraintxe bertan azalduko duguna.
Irakurleari experimentu sinple bat planteatuko diot. Har beza arkatz bat eta jar beza bere aurpegiaren aurrean, besoa ongi luzatuz. Itxi begi bat eta ikusi arkatzaren kokapena bere atzeko objektuekiko. Orain itxi begi hori eta ireki bestea. Begiratu berriro arkatzaren posizioa atzeko objektuekiko. Aldaketarik sumatu al da?
Dena ongi joan bada, irakurlea konturatu da arkatza ezker-eskuin desplazatzen dela begi bat ala bestea ixterakoan. Arkatzaren atzean dagoen objektu bat erreferentzia gisa hartuz gero, begi bakoitzak arkatzaren posizio ezberdinak ikusten ditu. Baina bi begiak irekitzen ditugunean, arkatzak posizio bakarra duela dakusagu. Zer da gertatzen ari dena?
Arkatzak baino pinguinoak politagoak direlako, esperimentu bera daukazue ikusgai hurrengo irudian:
Gure begi bakoitzak argazki kamera bat bezala funtzionatzen du. Irudi lauak ala bi dimentsiotako irudiak hautematen ditu begi bakoitzak, argazki kamera batek bezalatsu. Irudi horietan ez dago sakontasunaren aztarnarik ere. Beraz, gure ingurumenari begiratzen diogunean, uneoro bi dimentsiotako bi irudi sartzen dira gure garunera. Bi irudi horiek elkarrekin "montatuz", gure garunak hiru dimentsiotako irudiak sortzen ditu. Horretarako oso teknika sinplea erabiltzen du: triangulazioa.
Triangulazio bidez, ezker eta eskuin irudietan agertzen diren objetktuen arteko angelu ezberdintasuna erabiltzen da objektuaren distantzia kalkulatzeko. Hurrengo irudian ongi ikusten da esandakoa. Demagun puntu bat dugula gure ingurunean. Bere koordenatuak (x, y, z) dira, hots, posizio bat du hiru dimentsiotako espazioan. Puntu horrek, ezkerreko eta eskuineko begiak ateratako irudietan posizio ezberdinak ditu. Ezkerreko irudian, puntuaren posizioa (xL, yL) den bitartean, eskuinekoan (xR, yR) izango da, non xL ≠ xR eta yL ≠ yR. Kontu izan, irudietako posizioei buruz dihardugunean bi dimentsiotako posizioei buruz mintzo garela, begi bakoitzak hautematen dituen irudiak lauak baitira. Gure begietatik irudietako puntuetara dijoazen bi zuzenak elkar ebakitzen duten tokian dago ikusten ari garen puntua. Hurrengo irudian ikus daiteke azaldu berri duguna:
Kontu egin puntuaren benetazko koordenatuak kalkulatzeko, bi begien zuzenek elkar-gurutzatu behar dutela. Horreatarako, bi begiak norabide berean orientatuta egon behar dira. Animalien erreinuan erreparatzen badugu, ezaugarri hori harrapariek betetzen dute. Untxia ala zaldia bezalako belarjaleek ostera, begiak beste modu batera dituzte jarrita. Animalia horiek ezin dute triangulazioa erabili hiru dimentsiotako ikusmena izateko.
Harraparientzat distantziak zehaztasunez estimatzea oso garrantzitsua da, bestela beste animaliak ehizatzea ez bailitzateke batere erraza izango. Belarjaleentzat ostera, garrantzitsuena ahalik eta eremu zabalena ikusi ahal izatea da, nahiz eta distantziak ez behar bezala estimatu. Beraientzat korrika alde egitea da lehentasuna, edozein mugimendu arriskutsu hauteman bezain pronto. Hor duzue begien kokapenaren garrantzia eta funtzioa animali klase bakoitzean.
Gizakia ez da konformatzen naturan ematen diren fenomenoak ulertzearekin bakarrik. Ez. Urrats bat gehiago emateko gai izan da naturak erabiltzen dituen mekanismoak kopiatuz. Horrela, gaur egun hiru dimentsiotako ikusmen artifizial sistemak ditugu jada martxan. Sistema horiek, bi kamaren erabileran eta triangulazioan oinarritzen dira, naturan bezalatsu.
Orokorrean, goiko irudiko moduko estereo kamerak erabiltzen dira. Kamera hauek, bi irudi ateratzen dituzte eta irudi horiek ordenagailu batera bidaltzen dira. Ordenagailuan, programa baten bidez, hiru dimentsiotako irudia kalkulatzen da.
Programa horiek lau pausu izaten dituzte:
Modu horretara, robotak bezalako sistema artifizialek hiru dimentsiotako ikusmena erabil dezakete. Agian modu horretako sistemak darabiltzan robot ospetsuena Curiosity da. Hemen duzue bere "buruan" montatuta duen estereo kamera:
Curiosity-ren kasuan, hiru dimentsiotako ikusmena erabiltzen du gauza askotarako:
Ez da makala, ezta?
Gizakiak asmatu ditu hiru dimentsiotako bestelako ikusmen sistema batzuk ere. Estereoan oinarritzen direnez gain, badaude beste sistema batzuk gure artean. Bat gainera aski ezaguna da: Kinect ospetsua!
Bideo-jokoetan ez ezik, Kinect kamera robotikan ere oso ezaguna bilakatu da, prezio oso merkean hiru dimentsiotako ikusmena eskaintzen baitu. Baina nola funtzionatzen du aparatu horrek?
Kinect-ak argi egituratuaren printzipioak erabiltzen ditu hiru dimentsiotako irudiak lortzeko. Goiko irudian arreta jarriz gero, hiru kamera daudela dirudi, ezta? Bada ez. Borobiltxo horietako batek argi infragorriak igortzen ditu. Infragorriekin patroi ala egitura ezagun bat proiektatzen du bere inguruan, gure begiek hauteman ezin badezakete ere (kontu egin infragorriak espektro ikuskorraren azpian daudela eta beraz gure begiek ezin dituztela hauteman). Hortik dator argi egituratua izena. Ondorengo irudian adibide bat ikusiko dugu eta ziur hori ikusita, jada ulertzen hasiko garela zer den Kinect-ak egiten duena:
Kontu egin, irudian ez bezala, Kinect-ak proiektatzen dituen argi egiturak ezin direla ikusi gure begiekin. Hala ere, irudiko adibideak asko lagun diezaguke. Inguruan proiektatzen dugun patroia ala egitura marra zuzenez osatuta badago, marra horiek hartzen dituzten formak aldatu egiten dira ingurunearen geometriaren arabera. Goiko irudian ongi ikusten da hori: atzeko pareta lauean, marra zuzenak zuzen ikusten dira, baina gizonaren gorputzean bere geometriaren araberako kurbak marrazten dituzte. Beraz, kurba horiek ikusi eta beraien kurbatura kalkulatuz, ezingo al genuke ondorioztatu kurba horien arduraduna den objektuaren geometria? Erantzuna baiezkoa da.
Hori da bada Kinect gailuak egiten duena. Borobiltxo horietako batekin infragorrizko egitura batzuk proiektatzen ditu bere ingurunean. Ondoren, beste borobiltxo horietako batekin, argi infragorria hautematen du. Proiektatutako argi egiturak pairatzen dituen aldaketak ikusita, hiru dimentsiotako geometria kalkulatzen du. Azkenik, hirugarren borobiltxoa sartzen da jokoan. Hau, kamera arrunt bat da. Beraz, kamerak hartzen dituen irudiak, hiru dimentsiotako geometriarekin konbinatzen ditu hiru dimentsiotako irudiak lortzeko!
Hala ere, argi infragorriak erabiltzen dituenez, Kinect-ak ez du ongi funtzionatzen etxetik kanpora. Gure eguzkiak argi infragorri pilo bat igortzen digu, beraz Kinect kamera bat egun eguzkitsu batean kalera ateraz gero, segituan ikusiko duzu ez duela funtzionatzen. Noski, bere kamera infragorriak ezin baitu proiektatu duen egitura ikusi. Saturatu egiten da hainbeste irradiazio infragorrirekin!
Hiru dimentsiotako ikusmena oso teknologia garrantzitsua da. Robotetan ez ezik, industrian ere asko erabiltzen da piezen kalitate kontrola ala beste hainbat ataza burutzeko, eta etorkizuneko kotxe autonomoetan ere, ziur oso paper garrantzitsua izango duela. Curiosity-ren kasua benetan da azpimarratzekoa. Ingurua hautemateko duen oinarrizko sistema estereo kamera bat da. Lurrean garatu den teknologia batek hain emaitza onak ematea Marten, gizakiaren ezagutzaren mailaren erakusgarri bikaina da.
Egileaz: Gorka Azkune (@gazkune), informatikaria, eta DeustoTech-eko ikertzailea da.
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
|
zientzia_kaiera-57fedf638ad0 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/10/emakume-haurdunen-erdia-erretzaile-pasiboa-da/ | Emakume haurdunen erdia erretzaile pasiboa da | 2014-03-10 00:00:00 | Emakume haurdunen erdia erretzaile pasiboa da
Haurtzaroa eta ingurumena aztertzen dituen INMA proiektuaren barruan, aztertu dute zenbateko esposizioa izan duten tabako-kearekiko Asturiasko, Gipuzkoako, Sabadellgo eta Valentziako emakume haurdun ez-erretzaileek. Haurdunaldiaren hirugarren hiruhilekoko mediku-errebisioan jasotako gernu-laginak eta emakumeei egindako galdera-sortak hartu zituzten oinarri ikertzaileek tabakoarekiko esposizioa ezagutzeko. 1.783 emakume aztertu zituzten, inkestetako emaitzetan eta gernu-analisietan erretzaile izatearen zantzuak zituzten beste 480 emakume kanpoan utzi ondoren.
"Frogatuta dago emakume haurdunak tabako-kearen eraginpean egoteak umekian kalteak eragiten dituela -dio Juanjo Aurrekoetxeak; UPV/EHUko Prebentzio Medikuntza eta Osasun Publikoa saileko ikertzailea da Aurrekoetxea, bai eta ikerketako parte-hartzaileetako bat-. Hilaurra gertatzeko arriskua areagotzen du tabako pasiboak. Hala ere, gehien bat umeen garapenean eragiten ditu arazoak, hala nola jaiotzean txikiagoak izan ohi dira eta garapen kognitibo txikiagoa izan ohi dute. Horrez gain, eta hein txikiagoan bada ere, bat-bateko heriotza-tasa handiagoa izaten dute haur horiek, bai eta haurtzaroan minbizia eta arnas aparatuko patologia izateko arrisku handiagoa ere".
Tabakoaren keak umekiari eragiten dion kalteaz jabetuta, edo ingurukoen nahiz medikuen presioak eraginda, emakume erretzaileen % 10ek erretzeari uzten dio haurdun gelditzen denean, baina, hala ere, emakume haurdunen % 22k erretzen jarraitzen du. Horri gehitzen bazaio erretzen ez dutenen % 55 erretzaile pasiboak direla, Aurrekoetxeak azpimarratzen du "mezua ez dela iristen. Osasun-heziketa ezinbestekoa da emakumeak eta, batez ere, umekiak babesteko".
Aztertutako emakumeei egin zieten galdera-sortan, tabakoari-lotuta egon zitezkeen bizi-azturei buruzko galderak egin zizkieten, hala nola zer egoeratan egoten ziren tabako-kearen eraginpean. Galdera horietatik lortutako informazioa osatzeko, hartutako gernu-laginetan kotinina neurtu zuten ikertzaileek. Tabako-kearen osagai kimiko nagusietako bat, nikotina, gorputzean barneratu eta berehala metabolizatzen da gibelean; hortik sortzen den konposatuak, kotininak, ordea, 15-20 ordu irauten du gorputzean. "Nikotina ez da toxikoa gorputzarentzat; menpekotasuna sortzen du, baina ez da bereziki kaltegarria. Dosi handietan ageri denez tabakoan, ordea, adierazle bezala erabili ohi da tabakoaren kontsumoa monitorizatzeko. Hain zuzen, kotinina odolean edo gernuan azaltzen denean, tabakoaren kontsumoa edo esposizio pasibo nabarmena gertatu dela adierazten du", azaldu du Aurrekoetxeak.
Tabako-kearen eraginpean egon zirela onartu zuten emakume ez-erretzaileen % 55ek: %38,5ek aisialdiari lotutako jardueretan egon zirela adierazi zuten, taberna eta jatetxeetan, batez ere, eta % 24,7k esan zuen etxeko kideren bat erretzailea zela.
Etxeko kideek eragindako esposizioa ugariena izan ez bazen ere, gernuan aztertutako kotinina-mailak agerian utzi zuen esposizio-iturri nagusia etxea dela, hori jasan zuten emakumeek agertu baitzuten kotinina-kontzentrazio handiena. "Emakumeen bikotekideek etxean erretzen dutenean gertatzen da esposizio handiena", nabarmendu du Aurrekoetxeak. Bikotekidea ez zen etxeko beste kideren batek erretzen zuenean agertu zuten emakumeek bigarren kotinina-mailarik handiena. Horrenbestez, Aurrekoetxeak argi azaldu duenez, "tabako-kearen esposizio-iturri nagusia etxea da. Leku guztietan esaten da tabakoa txarra dela eta esposizio pasiboa ere txarra dela, baina jendeak oraindik ez ditu beharrezko neurriak hartzen ez erretzeko, ez eta haurdunei tabako-kea arnastera ez behartzeko ere".
Azterketa 2004 eta 2008 urteen artean egin zenez, 2006ko erretzea debekatzeko legeak izandako eragina neurtu ahal izan dute azterketan: "Zehazki, % 16 jaitsi zen kotininaren maila aztertutako emakume haurdunetan. Bada zerbait, eta erakusten du halako neurriek eragina dutela", adierazi du Aurrekoetxeak.
Asturiasko, Gipuzkoako, Sabadellgo eta Valentziako emakumeak aztertu zituzten, eta lau eskualdeetako datuak batera tratatu bazituzten ere emaitzak ateratzeko, zenbait desberdintasun eta bitxikeria bereizi zituzten eskualde batzuetatik besteetara. Gipuzkoako emakume haurdunen kasuan, ikusi zuten esposizioa, orokorrean, urriago izan zela; hau da, emakume gutxiago direla erretzaile pasibo. Esposizioa izan zuten emakumeen artean, ordea, batez besteko kotinina-mailarik altuenak neurtu zituzten. "Sorpresa bat izan zen guretzat hori -adierazi du Aurrekoetxeak-. Ez dugu horren arrazoia aztertu, baina uste dugu gure eskualdeko klimaren eta azturen eraginez gertatzen dela".
Erreferentzia bibliografikoaJ. J. Aurrekoetxea, M. Murcia, M. Rebagliato. A. Fernández-Somoano, A. M. Castilla, M. Guxens, M. J. López, A. Lertxundi, M. Espada, A. Tardón, F. Ballester, L. Santa-Marina (2014): "Factors associated with second-hand smoke exposure in non-smoking pregnant women in Spain: Self-reported exposure and urinary cotinine levels" Science of the Total Environment, Vol. 470-471: 1189-1196. | science |
|
zientzia_kaiera-3b9a7cc2d590 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/09/asteon-zientzia-begi-bistan-3/ | Asteon zientzia begi-bistan #3 | unknown | 2014-03-09 00:00:00 | Asteon zientzia begi-bistan #3
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak bilduko ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko "zientzia" antzeman, jaso eta bilduta eskaintzeko helburu dugu. Zeri buruz hitz egin da sarean? Eman diezaiogun begirada bat.
7K gehigarriko artikulu-sorta berria argitaratu du asteon Gaiak argitaletxeak. Besteak beste, konputazio kuantikoaren nondik norakoak azaltzen dituenak dakarkizuegu gaur. Unaik Martinezek konputazio klasikoak dituen mugak abiapuntutzat hartuta, konputazio kuantikora garamatza. Konputagailu kuantikoa une berean egoera baten baino gehiagotan murgildu daiteke, ezaugarri kuantiko horri gainjartzea deritzogu: Konputazio kuantikoa. Bit-ak qubit izatera pasatzen direnean.
Sare elektrikoak XIX. mendean sortu ziren eta egun ez dira zirenak. Munduan hedatzeaz gain, sare elektrikoen egitura eta ezaugarriak zeharo aldatu dira. Krisi energetikoak eta klima-aldaketaren inguruko kezkek eraginda, energia berriztagarrien alde egindako hautua oinarrian hartzen du Aitor Etxeberria ikertzaileak, energia-iturri berriztagarrien erabilera eta mikrosareak lantzeko Elhuyar aldizkarian: Energia metatzeko sistemak mikrosareetan.
Liztor asiarrak, Vespa velutina, Indian du jatorria baina 2004an Europara ailegatu zen, Txinako Yunnan herrialdetik zetorren egur-edukiontzi batean. Espezie honen lehenengo deskribapena Frantzian egin zen 2006an eta urte bat beranduago erlezainek erleen etsaia zela antzeman zuten. Euskalnatura.net gunean Maite Lopez de Arbina eta Libe Solagaistua biologoek ornogabe honen ezaugarriak erakusten dizkigute: Liztor asiarra, erleen etsairik oldarkorrena.
Unibertsoaren bilakaeraren arrazoiak aurkitu nahian dabiltza astronomoak. Eginkizun horretan, besteak beste, unibertsoari irudiak eta espektroak ateratzen dizkiote Hubble bezalako teleskopioekin. Argazkiak, azken finean. Baina argazkiok bereziak dira, horrelako irudi batean garai bakaneko argazkia baino, argazki-sorta sortzen delako: 6 eta 100 urte bitartekoak. Zientzia Kaiera blogean Itziar Aretxaga astrofisikariak unibertsoari ateratzen zaizkion argazkiotaz dihardu: Bizitza luzeko argazki-sortak.
Badirudi Lurra ez dela bizitzaren jabe izan daiteken planeta bakarra. Egon badaude eguzki-sistematik kanpo dauden hogei bat planeta, exoplanetak, ustez bizitzarako kondizio egokiak dituztenak. Amaia Portugal kazetariak Carlos Saenz NUPeko fisikariarekin hitz egindakoa dakarkigu. Planeta baten bizigarritasunaren ageriko seinaleak haren atmosferan daudela aipatzen du Saenzek. Beraz, exoplaneten atmosferak behar bezala aztertu beharko lirateke kondizioak betetzen dituzten ezagutzeko: Gerizpe gehiago ere badira.
Masa kontzeptua historian zehar aldatzen joan da. Josu Abajo fisikariak masa kontzeptuari erreparatzen dio Arturo Campion euskaltegiko ikasleen blogean eta teoria klasikoen ideiak errepasatu ondoren, Einstein eta mekanika kuantikora hurbiltzen da. Adibidez, Einsteinek haren Erlatibitatearen Teorian hankaz gora jartzen ditu garaian indarrean zeuden fisikako hainbat printzipio. Eta mekanika kuantikoaren arabera materiak, masaz gain, uhina ere baduela baieztatzen du, materia uhin gisa ikertzen duelarik: Fisika kuantikoa eta masa.
Zer litzateke zientzia atomorik gabe? Zer gertatuko zen materia atal askotan zatituko bagenu? EHUko Kimika Fakultateko Esther Udabe, Ane Olazagoitia, Maite Eceiza eta Andoni Perez ikasleak egiten dizkigute galdera hauek. Galdetzeaz gain, erantzuna eskaintzen digute Nola ikasi kimika kuantikoa izutu gabe blogean eredu atomikoaren bilakaeraren bidez. Aristotelesekin hasi eta John Thomson, Rutherford eta Bohr-en teoriei begirada bat ematen diote: Eredu atomikoaren eboluzioa.
Emakumeen Nazioarteko Egunaren baitan EHUko Informatika Fakultateko Berdintasunerako Batzordeak emakume informatikari aitzindarien berri eman zigun. Informatikaren garapenean emakumeak egin dituzten ekarpenak plazaratzeko asmoz, 1815ean jaio zen Ada Byronetik (Ada Lovelace), 1974an sortua den Jeri Ellesworth zirkuitu diseinatzailera arte, informatikaren historia osatzen duten 20 emakumeen ekarpenak jasotzen dituzte: Itzaletik azalera. Emakumeak, teknologiaren sortzaileak. | science |
zientzia_kaiera-59185a58e9b4 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/08/ezjakintasunaren-kartografia-3/ | Ezjakintasunaren kartografia #3 | 2014-03-08 00:00:00 | Ezjakintasunaren kartografia #3
Mapping Ignorance-n asteon argitaratu diren artikuluak:
Matematikari buruz hitz egiten dugunean gauzak ez dirudite direnak. Normalak al dira zenbaki errealak? galdetuz gero, matematikari batek galdetuko liguke ea zer esan nahi duen "normalak". Gure erantzunaren arabera baliteke pikutara bidaltzea, matematikoki bada ere. David Ordenek normaltasunaren bertsio bitxi baten murgiltzen gaitu We can learn a lot from a walk with real numbers-en.
Nanomaterialetan jartzen dugun itxaropena, eskala nanometrikoan azaltzen diren propietateetan oinarritzen da batez ere. Biomedikuntzan aplikazio ugari dituen superparamagnetismoa da aipatutako propietatetariko bat. Hala ere, gorputzean nanopartikulak txertatzearen ondorioak ez dira oso ezagunak. Superparamagnetismoaren beste aplikazio posible bat ur-arazketa da. Guztia eta are gehiago aztertzen du Silvia Románek Superparamagnetic nanoparticles and the separation problem-en.
Bigarren hezkuntzan ikasi izanagatik guztiok ezagutzen dugu, entzutez sikiera, urari haren ezaugarriak ematen dizkion hidrogeno-lotura. Aldiz, baliteke ez izatea halogeno-loturaren berri. Salwomir Grawomirek, mundu osoan gai honetan adituenetakoa, aurkezten digu The halogen bond – that interaction similar to the hydrogen bond-en.
Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu. | science |
|
zientzia_kaiera-634962a11d34 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/07/zientzialari-2-nekane-balluerka/ | Zientzialari (2): Nekane Balluerka | unknown | 2014-03-07 00:00:00 | Zientzialari (2): Nekane Balluerka
Gaur, 'Zientzialari' saioaren bigarren atala aurkezten dizugu. Oraingoan, psikologiaz hitz egin dugu Nekane Balluerkarekin, UPV/EHUko Portaera Zientzien Metodologiako katedradunarekin. Gizartean gai honen inguruan dauden hainbat zalantza argitu nahi izan ditugu berarekin. Adibidez: zientzia bat al da psikologia? Ba al dago pertsona baten jokabidea aurreikusterik? Ba al du eraginik gure gaitasunean elebiduna izateak?
Bere erantzunak entzun nahi badituzu, ikus ezazu bideoa:
Zientzialari 02 – Nekane Balluerka from Kultura Zientifikoko Katedra on Vimeo. | science |
zientzia_kaiera-66aff0cc10fa | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/06/kzjaia-4-laburpena/ | #KZJaia: 4. Laburpena | 2014-03-06 00:00:00 | #KZJaia: 4. Laburpena
Aurreko Urtarrilaren 7an abiatu zen #KulturaZientifikoa 1. Jaialdia (#KZJaia). Dakizuenez, bi astero, ekarpenen bildumak egiten aritu gara. Otsailaren 16a bitartean, hauetako hiru laburpenetan, 58 ekarpen bildu ditugu, 16 lehenengo laburpenean, 19 bigarren laburpenean eta 23 hirugarren laburpenean. Gaurkoan, otsailaren 17tik martxoaren 2ra bitartean egindako 16 ekarpenak laburbilduko ditugu. Laburpen honetan, sorpresatxo bat gehituko dugu gainera. Elementu bakoitzaren izenean klikatzen baduzue, elementu horri buruzko bideoa ikus dezakezue, elementuaren hainbat ezaugarri azaltzen duena. Horrela, txokolatezko ontzak bideoak ikusiz dasta dezakezue. Bideo hauek Nottinghameko Unibertsitateak osatutako "Periodic Videos" taula periodikoaren bideoak dira.
Besterik gabe, hemen ikusgai #KZJaiako azken ekarpenak, 59.tik 74.ra:
Laburpen hau bukatzeko, hasieran aipatutako "Periodic Videos" webgunera bueltatuko gara. Bertan, elementu kimikoetaz gain, hainbat molekula eta erreakzioen inguruko bideoak aurkitzen ahal dituzue. Jaialdiarekin lotuta, hauetako bideo batekin agurtuko gara gaur. Jaialdi honetako sufrea (S) eta zinka (Zn) Gorka Lekarozek eta Unai del Burgok eraman zuten, hurrenez-hurren. Ikusi zer gertatzen den bi elementu hauek nahastu eta berotzerakoan. Ikusgarria benetan!
Gaurko 16 ekarpen hauekin, Jaialdian dagoeneko 74 lan bildu ditugu. Ea gai garen Jaialdiko azken lau aste hauetan gelditzen zaizkigun 44 ontzak bukatzeko! Guztion artean, jarrai dezagun kultura zientifikoa lantzen eta zabaltzen, "zientzien" eta "letren" arteko muga artifiziala gaindituz! | science |
|
zientzia_kaiera-9f64a0df1999 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/05/bizitza-luzeko-argazki-sortak/ | Bizitza luzeko argazki-sortak | unknown | 2014-03-05 00:00:00 | Bizitza luzeko argazki-sortak
Imajinatu pertsona baten bizitzaren nondik norakoak antzeman beharko zenituzkeela argazki-bilduma baten bitartez, une nagusiak eta motibazioak besteak beste. Era guztietako argazkiak egon litezke bilduma horretan, hala nola jaioberritan ateratakoak, lehenengo eskola egunekoak, lagunen arteko jolasetakoak, ezkontzakoak, seme-alaben eta biloben urtebetetzeetakoak… Demagun pertsona horrek gaur egun 100 urte dituela. Benetan zaila izango litzateke den-dena asmatzea argazki-sorta baten bidez…
Horrelakoxea da astronomook dugun lana. Izan ere, unibertsoari ateratzen dizkiogun irudi eta espektroak dira argazkiak; haien bidez, unibertsoaren bilakaeraren arrazoiak bilatu behar ditugu. 13.700 miloi urte dauzka gaur egun unibertsoak; gure adibidera hurbiltzeko, pentsa dezagun 100 urteko emakume zaharkitua dela eta jarrai diezaiegun bere bizitzako argazkiei giza eskala horretan. Noiz izango ote ziren une garrantzitsu horiek?
Argiaren abiadura finitua da: 300.000 kilometro segundokoa baino ez. Ikaragarri azkarra gure garraiobide bizkorrenekin konparatuta, baina nahiko motela beha daitekeen unibertsoaren erradioarekin alderatzen badugu: gaur egun 40.000 milioi argi-urtekoa da, gutxi gorabehera. Argiaren abiaduragatik, urrutiago ikusita unibertso gazteagoa behatzen dugu. Bestela esanda; argiak denbora behar izaten du guregana iristeko, eta, horregatik, lehenago izandako itxura ikusten dugu, ez gaur egun duena.
Gure giza eskalako unibertsoari, hau da, adibideko 100 urteko emakume zaharrari, 50 eta 100 urte bitarteko argazkiak maiz eta erraz ateratzen dizkiogu astronomo profesionalek ditugun baliabideez – La Palma uhartean dauden 2 metroko diametrodun teleskopio ikusgaiez, adibidez. Zailtasun handiagoz, baita 6 urtetik zituenetik honakoak ere bai: Hubble izeneko Teleskopio Espazialak ateratakoak ditugu horrelakoak, besteak beste. Hubble Eremu Berealdiko Sakona deritzon irudia lortzeko, esaterako, teleskopioak 23 egun eman behar izan zituen zonalde horri begira. Irudian, 6 urteko zein ia 100 urteko galaxiak topatzen ditugu. Egia esan, denak nahasita ageri direnez gero, gure lehen eginkizuna da igartzea zein galaxiak igorri zuen argia lehenago ala geroxeago eta horren arabera erabaki: galaxia hau 6 urtekoa, beste hau 10ekoa, hau 70ekoa… Horrelako irudi batean, beraz, garai bakaneko argazkia baino, argazki-sorta sortzen dugu: 6 eta 100 urte bitartekoak.
Hubblek ateratako irudi horretan, ustez 3 urteko galaxiaren bat ere topatu izan da; alabaina, galaxia bakan baten bidez ezin ongi antzeman unibertsoaren propietateak. Berriz ere gure adibidera itzulita, emakumeari txikitan hartutako argazki batean belarria ikusita oso gauza gutxi esan genezake orduko altueraz edota pairatzen ari zen barizelaz edo Olentzerok ekarri eta bizitza osorako gordetako jostailuak eragindako gozamenaz. Gero eta argazki zabalagoak behar ditugu, beraz, horrelako 3 urteko galaxia-multzoak topatzeko eta garaiko unibertsoaren egitura antzemateko.
Aitzineko galaxiak nolakoak ziren ikusten dugu horrelako argazkietan: gaur egun ikusten ditugunak baino txikiagoak, gas gehiagorekin, elementu kimiko astun gutxirekin eta abar. Orain, asmatzeke geratzen zaigu nola "gizentzen" diren denboran zehar, eta zein elkarrekintza izan zezaketen garai haietan gure garaikoak eratu ahal izateko.
Unibertsoa urte bat baino gazteagoa zeneko argazkirik ezin da atera. Teleskopio ikusgai eta infragorriez ezin dugu orduko ezer ikusi; horregatik, iluna izendatu dugu garai hura. Oraindik ez ziren lehengo izar eta galaxiak jaio. Irrati-astronomoek behatu ahal izango lukete hidrogenoz konposatutako hodeiak nola uzkurtu ziren izarrak eta galaxiak osatzeraino, materia neutroak (hidrogenoak) igortzen duen 21 zentimetroko uhin luzerako deskitzikapenaren bidez. Oraindik prozesu hau ez da behatu, eta hori egiteko proposatuta dago Australia eta Hegoafrikako kilometro karratu batean sakabanatuko den SKA teleskopio-bateria, argazki-makina berria beraz. Eraikitzen denean, behatu ahal izango dugu prozesu hau, eta unibertsoari hilabete batzuk eta hiru urteren arteko argazkiak atera.
Hala ere, badugu oraindik zaharragoa den argazki esanguratsu bat. Iaz Planck sateliteak atera zuen "egun bateko" unibertsoaren argazkiaren azken bertsioa. Argazki hau, mikrouhinetan (mikrometro inguruan duen argi luzerako argian) heltzen zaigu gaur egun. Garai horretan unibertsoan zeuden nukleoek (hidrogeno eta heliozkoek bereziki) aske zeuden elektroiak bereganatu ahal izan zituzten atomo neutroak osatzeko. Lehendik atomoen osagaiak zopa moduko gas bero batean zeuden nahasita fotoi energiadunekin, eta hauek etengabe kitzikatzen zuten materia, elektroiak erabat aske utzita. Zer erakusten digu, orduan, argazkiak? Oso unibertso homogeneoa, ia-ia egiturarik gabekoa. Aldi berean, ezberdintasun txiki-txikiak antzematen dira. Argi dezagun beste adibide baten bidez azken hau. Imajinatu metro bateko altuera duen hesi bat; goiko aldea erabat laua litzateke, 100 mikrometroko batez besteko alde txikiak izan ezik (ile baten lodierakoak) Horrelakoa da ikusten dugun mapa: alde batetik bestera oso tenperatura homogeneoa du, -270.424C gradukoa, baina 0.002C bata besteko ezberdintasunekin. Ezberdintasun horien espazioarekiko maiztasunak unibertsoaren osagaien dentsitatea neurtzeko ahalmena ematen digu: horrela dakigu atomoen osagaiak ez ezik, materia eta energia iluna ere badaudela, eta hauek nagusi direla materia-energiaren gaur egungo balantzean.
Hondoko mikrouhin-erradiazioaren argazki horren bidez ere jakin dugu Unibertsoaren lehen urratsetan neutrinoak ugariak zirela; horien aztarnak zuzenki ez, baina antzeman daitezke mikrouhin erradiazioaren tenperaturaren ezberdintasun txiki horietan. Neutrinoak neutroak diren partikulak dira; hala, indar elektromagnetikoak ez du haiengan inolako eraginik, eta eskala azpi-nuklearretan indar ahularen bidez bakarrik elkarrekintzan sar daitezke beste partikulekin. Beraz, materia zeharka dezakete desbideratu gabe. Ez dira atomoen osagai iraunkorrak, baina naturalki sortzen dira desintegrazio erradioaktibo mota batzuetan, erreakzio nuklearretan eta izpi kosmikoen talketan. Lurra zeharkatzen duten neutrino gehienak Eguzkiaren erreakzio nuklearretan sortutakoak dira: 65 mila miloi neutrino segundoko eta zentimetro kubikoko. Horrez gain, neutrino kosmikoak ere badaude. Neutrinoak aitzin-aitzinean indar nuklear ahularen bidez elkarrekintza etengabean zeuden protoi eta neutroiekin, baina atomoen nukleoak eratu zirenetik, aske geratu ziren eta unibertsoaren argazki bat osa lezakete, orain arte inoiz ikusi ez duguna. Unibertsoaren benetako lehengo segundoan gertatu zen prozesu hori, gure adibideko emakumearen kasuan 10-20 segundokoa litzatekeena. Ez dugu gaur egun horren neutrino hotzik (~ -271 C tenperatura dute gaur egun) detektatzeko teknologiarik, eta, ziur aski, ez dugu gure bizitza osoan unibertsoaren lehenbiziko neutrinozko argazki hau ikusiko. Baina jakin ezazu, argazki horrek etengabe zeharkatzen zaituela: metro kubikoko, batez beste, mila miloi neutrino kosmiko daude, eta ia-ia argiaren abiaduraz zeharkatzen zaituzte, unibertsoaren edozein txokotan zaudela, baita zure aulkian eserita bazaude ere.
Egileaz: Itziar Aretxaga (@ItziMex), Mexikoko Instituto Nacional de Astrofísica, Óptica y Electrónicako Astrofisika saileko burua eta katedraduna da.
Oharra: Egileak eskerrak eman nahi dizkio Iñaki Muruari (@imurua) sarreraren hasierako orrazketa eta aholkuengatik.
Sarrera honek #Kultura Zientifikoa I. Jaialdian parte hartzen du | science |
zientzia_kaiera-5e5901add00d | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/04/mintzatzeko-gaitasuna/ | Mintzatzeko gaitasuna | Xabi Martinez de Lezea | 2014-03-04 00:00:00 | Mintzatzeko gaitasuna
Xabi Martinez de Lezea
Gorka Lekarozen "Zientziazale, euskarazale: Paul Broca" testutik abiatuta, eta Ignacio Martínez Mendizábal paleontologoak "Hablando con científicos" programan egin zioten elkarrizketan (es) esandakoak entzunda, gizakion mintzatzeko gaitasunaren inguruko audio hau prestatu dugu: zertan datza hitz egiteko gaitasuna?
Arturo Campion Euskaltegiko "Ikasleon blogeko audioak" Ivoox-eko kanalean aurki dezakezue ere podcast hau.
Euskalerria Irratian emititu zen lehenbizikoz.
Egileaz: Xabi Martinez de Lezea Iruñeako Arturo Campion Euskaltegiko irakaslea da.
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
zientzia_kaiera-2ea05b5fdab9 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/03/hegazkingintzako-polimeroak-hobetzen/ | Hegazkingintzako polimeroak hobetzen | unknown | 2014-03-03 00:00:00 | Hegazkingintzako polimeroak hobetzen
Karbonozko nanohodiek propietate mekaniko bikainak dituzte, oso erresistenteak eta zurrunak dira, eta, gainera elektrizitate-eroale onak dira. "Badute arazo bat, ordea; sakabanatu egiten dira, hau da, nekez nahasten dira polimeroekin", adierazi du Iñaki Eguiazabal Polimeroen Teknologia taldeko kideak. Horregatik, funtsezkoa da karbonozko nanohodiek matrize polimerikoan sakabanatze- eta egonkortze-maila handia lor dezaten laguntzen duten metodoak aurkitzea. "Ikerketa honetan, material horietako baten prestakuntza arrakastatsua aurkitu dugu", gaineratu du.
Poli(eter imida) polimeroaren propietate mekanikoak hobetzea izan da lanaren helburua. Poli(eter imida) polimeroak propietate mekaniko eta termiko bikainak ditu, eta, besteak beste, hegazkinaren barneko piezak egiteko erabiltzen da. Hala ere, polimero gehienak bezala, material isolatzailea da ikuspuntu elektrikotik begiratuta. "Karbonozko nanohodiak gehituta, are hobetzen ditugu materialaren propietate mekanikoak, eta, orobat, elektrizitate-eroalea izatea lortzen dugu", azaldu du Iñaki Eguiazabalek. Horrek aukera eman dezake, besteak beste, pintatze elektrostatikoko aplikazioetan erabiltzeko.
Hasiera-hasieratik, Polimeroen Teknologia taldeak batik bat polimero-nahasteen ikerketara bideratu zuen jarduera, prestazio hobetuak dituzten material berriak lortzeko helburuarekin. Taldea UPV/EHUko Polimeroen Zientzia eta Teknologia Sailean eta POLYMAT Material Polimerikoen Institutuan integratuta dago.
Taldearen laneko ildo berriena sistema nanokonposatuen ikerketan zentratuta dago gaur egun; sistema horiek polimero termoplastikoz eta organikoki eraldatutako buztin laminarrez edo karbonozko nanohodiz osatuta daude. Ildo horretan, material berri nanoindartuak garatu dira polimero teknikoetan oinarrituta, eta, karbonozko nanohodien sistemen kasuan, elektrizitate-eroaleak. Nahaste polimerikoetan oinarritutako sistema hirutarrak, zeinei nanopartikulak gehitu baitzaizkie, aukera eman dute nahasteak emandako abantailak eta nanokonposatuek emandakoak konbinatzeko, propietate optimizatu batzuk dituzten material superzailak lortzea barne dela.
"Widely dispersed PEI–based nanocomposites with multi–wall carbon nanotubes by blending with a masterbatch" izeneko lana duela gutxi argitaratu da Composites, Part A: Applied Science and Manufacturing aldizkari espezializatuan, kategoria horretako garrantzitsuenetako batean. Imanol González eta Iñaki Eguiazabal dira egileak, eta nahaste polimerikoen eta nanokonposatuen arteko sinergiaren aplikazio bat da.
Poli(eter imida)-ren kasuan, polimeroari poli(butilentereftalato)-an oinarritutako nahaste bat, nanohodi sakabanatuen kontzentrazio handia duena, gehitu diote. "Poli(butilentereftalato)-ak ez ditu, berez, hobetzen saiatzen ari garen polimeroak dituen propietate bikainak, baina bi polimeroak oso ondo nahasten dira, eta, hala, dispertsioa nahaste guztira zabaltzea lortzen da", adierazi du Eguiazabalek.
"Egonkortasun termikoa gutxitzen den arren, karbonozko nanohodiak gehituta (% 1), eroankortasun elektrikoa lortzen da", gaineratu du. Bestetik, "poli(eter imida)-ren propietate mekanikoak are gehiago hobetzen dira". Azkenik, esan behar da nanokonposatuen biskositatea asko txikiagotzen dela poli(butilentereftalato)-ari esker; hori dela eta, nabarmen hobetzen da materialen prozesagarritasuna, nahiz eta biskositatea areagotzeko joera duten nanohodiak egon. Biskositatea txikiagotzeak aukera ematen du lodiera txikiko sekzioko edo geometria konplexuko produktuak egiteko.
Erreferentzia bibliografikoa: I. González, J.I. Eguiazabal. Widely dispersed PEI-based nanocomposites with multi-wall carbon nanotubes by blending with a masterbatch. Composites Part A: Applied Science and Manufacturing. | science |
zientzia_kaiera-2451a92ca0b5 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/02/asteon-zientzia-begi-bistan-2/ | Asteon zientzia begi-bistan #2 | unknown | 2014-03-02 00:00:00 | Asteon zientzia begi-bistan #2
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak bilduko ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko "zientzia" antzeman, jaso eta bilduta eskaintzeko helburu dugu. Zeri buruz hitz egin da sarean? Eman diezaiogun begirada bat.
7K gehigarrian Liher Unanuek beira eta kristalarekin sortutako zalantzak argitzen dizkigu. Azken finean ez dira berdinak. Kristalak prozesu geologikoetan du sorrera, naturan dauden mineralak sortzen baitute. Aldiz, beira modu naturalean sortu daiteke baina baita modu artifizialean ere: Kristala eta beira, berdin ala ezberdin?
Itziar Garate ikertzaileak Artizarra aztertzen du. Izan ere, Artizarrak baditu oraindik ere hamaika sekretu isilpean. Sekretuak argitzen joateko zientziak badu bidelaguna, Venus Express espazio-ontzia. Artizarraren inguruan biraka dabil eta haren instrumentuei esker hainbat irudi eta datu eskuratzeko aukera dute zientzialariek. Artizarra agerian uzten digu Elhuyar Aldizkarian Itziar Garatek: Atmosfera planetarioak: Artizarraren kasua.
Zer da erresonantzia magnetiko nuklearra? UPV/EHUko Kimika Fakultateko hiru ikaslek, Uxuak, Eiderrek eta Sarak erantzuten dute galdera Nola ikasi kimika kuantikoa izutu gabe blogean. Erresonantzia magnetiko nuklearra taula periodikoko zenbait nukleoren propietate magnetikoetan oinarritutako fenomeno fisiko-kimiko bat da. Fenomeno honek hainbat aplikazio gaitu ditu, esaterako, medikuntzan diagnosi teknika berriak garatzeko aukera ahalbidetu du. Horri erreparatzen diote gure ikasleek: Erresonantzia Magnetiko Nuklearra Medikuntzan.
Gure zerebroak jakin-mina sortzen duen elementua da. Haren funtzionamendua eta ezaugarriak ezagutzeko bideak eraikiz, teknologiaren aplikazioa ezinbestekoa izan da medikuntzan. Arestian aipatutako erresonantzia magnetikoen ildotik, Achucarro Basque Center for Neuroscienceko Managerrak fMRI edota Erresonantzia Magnetiko bidezko Irudi funtzionala teknologia ezagutzera ematen digu. Zertarako teknika hau? Gure zerebroaren prozesuen nondik norakoak ezagutzeko: Burua astun nabaritzen dut. Gehiegi pentsatzen ari zara akaso?
Mikel Irastorza biologoak ere zerebroa izan du hizpide Euskalnatura gunean. Kasu honetan gizakion eta txakurren zerebroak aztertu dituzten ikerketen berri eman digu. Hungariako Zientzien Akademiak, erresonantzia magnetiko bidezko irudien teknika erabiliz, 22 pertsona eta 12 txakurren zerebroak aztertu ditu. 200 soinu entzuterakoan gizakion eta animalien zerebroek zein eskualde aktibatzen zuten aztertu dute. Emaitzen arabera, gizakien eta txakurren zerebroen patroiek antzekotasun harrigarriak omen dituzte: Obeditu soilik ala ulertu ere egiten dit?
Ekuazio diferentzialak ingeniaritza, ekonomia eta beste hainbat esparrutan gertatzen diren fenomenoak deskribatzeko eredu matematikoak dira. Propio, ekuazio mota bat dakarkigu Elisabete Alberdi irakasleak: EDA. EDA edo Ekuazio Diferentzial Arrunta, aldagai bakarraren menpe dagoen funtzio bat emaitzatzat duen eta deribatu arruntak agertzen direneko ekuazioa da. Buruxkak Liburutegi Digitalean hauek askatzeko zenbakizko metodoak planteatzen dizkigu Elisabete Alberdik: EDAk askatzeko zenbakizko metodoen bila.
Ariketa fisikoa onuragarria da. Ez dugu zalatzarik, ezta? Baina zeintzuk dira ariketa fisikoak osasunean dituen onurak? Jon Irazusta fisiologoak bihotzean eta odol-hodien sisteman jardurea fisikoak duen eragina azaltzen digu Zientzia Kaieran. Adibidez, bihotz eta odol-hodietako gaixotasunak pairatzeko arriskua adierazten duen hainbat parametroren kontzentrazioak ariketa fisikoaren bidez murriztu daitezkeela: Ariketa fisikoak osasunean dituen onurak: zein, zenbat, nola eta noiz. II. Bihotz eta odol-hodien sistema.
Lehen begi-kolpean Literatura eta Matematika jakintza-arlo desberdinak direla esango genuke segurtasun handiz. Hala dirudien arren ez dira oso alderatuta dauden munduak. Amaia Portugal kazetariak Berria egunkarian Literatura eta Matematika uztartu zituen hitzaldi bat du abiapuntu aurrekoa baieztatzeko. Marta Macho ikertzaileak eta Javier San Martín zientzia kazetarik literaturan matematikari egindako erreferentziak sarritan agertzen direla erakutsi zuten. Matematika gure bizitzan dago eta edonon dagoenez literaturan ere badago: Bi mundu ez hain ezberdinak.
Bukatzeko, teknologiaren historian hainbatetan gertatutako kasu batekin amaituko dugu: asmatzaileen lanez jabetu diren maltzurrotaz. Nagore Irazustabarrenak Argian AEBn pertxen asmakizunarekin gertatutakoa kontatzen digu. Alanbrezko pertxa Timberlake Wire and Novelty Companyren bulegoetan lan egiten zuen Albert J. Parkhousek asmatu omen zuen, baina tamalez ez dago hori egiaztatzen duen agiririk. Asmakizunaren patentea enpresako nagusia zen John B. Timberlakeren izenean dago onartuta. Bidegabekerien istorioa teknologiaren historian: Asmakizuna saltzea da gakoa. | science |
zientzia_kaiera-1d531f4647ca | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/03/01/ezjakintasunaren-kartografia-2/ | Ezjakintasunaren kartografia #2 | 2014-03-01 00:00:00 | Ezjakintasunaren kartografia #2
Mapping Ignorance-n asteon argitaratu diren artikuluak:
Ikerketa zientifikoa deskribatzeko baliagarriak diren metodo eta kontzeptu ekonomikoen aplikazioen errepasoa egiten ari da Jesús Zamora Bonilla, The Grand Bazaar of Wisdom artikulu-sailean. Eta oraingoan, metodo matematikoak albo batera uzten dituzten ikuspuntuen txanda da Institutionalist theories of the economics of science-n.
UPV/EHUko zientzia planetarioen talde ospetsuko Santiago Pérez Hoyosek, iraganean Marten bizitza egon zitekeela dioten ikertzaileen azken proposamenak berrikusten ditu. Ondorio honetara zerk eraman dituen eta egun, zabalik dauden kontuak zeintzuk diren aztertzen ditu. Guztia Curiosity and the quest for a habitable environment on Mars-en.
Gaur egun ozeanoan bizi den animaliarik izugarrienetakoa da ganba bat edota, hobeto esanda, itsas kurtazeoen mota bat. Borrokarako haren gaitasuna ikaragarria da eta baita ere espezie batzuen edertasuna. Francisco J. Hernándezek zehatz aurkezten digu Mantis shrimps: the Mike Tysons of the sea-n.
Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu. | science |
|
zientzia_kaiera-891e2c2f91e3 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/27/europa-inguruko-itsasoen-egoera-tamalgarria-da/ | Europa inguruko itsasoen egoera tamalgarria da | Javier Peláez | 2014-02-27 00:00:00 | Europa inguruko itsasoen egoera tamalgarria da
Javier Peláez
2008.ean Europar Batasunak oso ingurumen-proposamen garrantzitsua egin zuen Itsas Estrategiarako Arautegiaren bidez. Horrela, hasiera eman zitzaion elkarlaneko ekimen bati. Ekimen hau 2020.ean bukatuko da eta Espainian, itsas ingurunea babesteko 41/2010 legearen bidez gauzatu zen.
Zuzenbideko terminologian denbora alferrik ez galtzeko eta behar baino buruhauste gehiago ez sortzeko, esan dezagun arautegi hauek barne hartzen zutela estatu kideek hartuko zuten konpromiso bat: 2020.eko urtea ikusmugan, estatuak saiatuko ziren Europa inguruko itsas uren ingurumen-egoera hobetzen. Horrela, bioaniztasuna babestuko zuten eta dinamika jakin bat lortuko zuten etekin sostengarrikoak, garbiak eta emankorrak izango ziren ozeano eta itsasoetan.
Elkarlaneko estrategia hau bi fasetan marraztu zen. Lehenengo batean datuak bilduko ziren, itsas uren osasun-indikatzaileak aztertuko ziren eta Europako itsasoen benetako egoera bilduko zuen txosten bat idatziko zen. Bigarren garai batean, datuak aurrean izanda, arazoak konpontzeko beharrezko gertatuko ziren neurriak hartuko ziren.
Lehenengo aldia bukatu da ba. Azken sei urte hauetan, inongo lanik handiena egin da esparru honen inguruko ikasketa, datu-bilketa eta azterketan.
Eta emaitzak?………Mmmmmmm, tamalgarriak.
Eta azpimarratu beharrekoa da tamalgarri izenondoa ez dudala nik aukeratu, duela egun batzuk agertzen baitzen Daniel Cresseyk Nature aldizkarian plazaratutako oharrean. Hori gertatu aurretik, gure itsasoen osasunari buruzko bi txosten potolo plazaratu ziren otsailaren 20an.
Lehenengo txostena Europar Batzordeak egin du, eta bigarrena Europako Ingurumen Agentziak. Biak bidali dira Kontseilura eta Legebiltzarrera. Txostenetan, esaten da salbuespenak salbuespen ur, kostalde, itsas hondo eta itsas lurrazpien bioindikatzaile gehienak itxura txarrekoak direla zinez.
Era berean, azpimarratu beharrekoa da bi txosten hauek ez dituztela kontuan hartzen klima-aldaketarekin zerikusia duten kontuak, eta zer esanik ez, kontu horiek larriki eragin diote Europako itsasoen egoerari. Hala ere, bazter utzi dira klima kontu horiek, bereziki erreparatu nahi izan baitzaie arrantza, industria edo itsasorako isuriak bezalako giza jarduerei.
Txostenok zehaztasun handikoak dira eta luze joko luke hemen beraien berri zehatza emateak, baina gainbegiratu bat bota diezaiekegu konturik garrantzitsuenei. Horrela, aukera izango dugu ikuspegi orokor bat geureganatzeko:
Laburbilduz, txostenak zabalak dira eta zehaztapen ugari eskaintzen dituzte hainbat konturi buruz: uraren tenperatura-gorakada, espezie inbaditzaileen kopurua, habitat espezifikoen kontserbazioa, ur azpiko zarata maila eta pH-beherakada larria.
Europako itsas ingurunea babesteko egitasmoaren aldi zientifikoa bukatu egin da eta emaitza modura zientzialariek gure itsasoen aurkako arrisku nagusiak azpimarratu dituzte. Abian da bigarren aldia eta oraingo honetan neurri eraginkorrak hartu beharko lirateke gainbehera honi bukaera emateko eta gure itsasoen osasuna maila onargarrira igotzeko. Aldi honetan, erabaki politikoak hartu beharko dira eta askotan ikusiak gara hori oso zaila dela, eta are zailago ingurumen kontuetan.
Biologoek eta ingurumenean adituak direnek argi adierazi dute zein arriskuren pean gauden. Hurrengo sei urteetan, politikarien esku geldituko da lana. Zilegi bekit hemen nire ezkortasuna adieraztea, Kioto, Rio de Janeiro eta beste hainbat gogoan ditudalarik.
[1] Europar Batasuna: Directiva Marco sobre Estrategia Marina, Europar Legebiltzar eta Kontseiluaren 2008/56/CE zuzentaraua, 2008ko ekainaren 17a. Espainian hurrengo legearen bidez gauzatu zen zuzentarau hori: Ley 41/2010, de 29 de diciembre, de protección del medio marino (BOE nº 317, 30 de diciembre de 2010).
[2] Daniel Cressey "Two reports detail woeful state of Europe's seas" Nature
[3] Europar Batasuna "Report from the commission to the Council and the European Parliament" Brusela 2014ko otsailaren 20a
[4] Europako Ingurumenerako Agentzia: "Marine messages" 2014ko otsailaren 20a
Egileaz: Javier Peláezek (@Irreductible) zientzia-gaiez idazten du zenbait hedabidetan eta naukas.com webgunearen sortzailetako bat da.
Juan Carlos Odriozolak euskaratu du artikulua. | science |
zientzia_kaiera-dbe10f8f65c5 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/26/ariketa-fisikoak-osasunean-dituen-onurak-zein-zenbat-nola-eta-noiz-ii-bihotz-eta-odol-hodien-sistema/ | Ariketa fisikoak osasunean dituen onurak: zein, zenbat, nola eta noiz? II. Bihotz eta odol-hodien sistema | Jon Irazusta | 2014-02-26 00:00:00 | Ariketa fisikoak osasunean dituen onurak: zein, zenbat, nola eta noiz? II. Bihotz eta odol-hodien sistema
Jon Irazusta
Orain dela mende erdia baino gehiago, Estatu Batuetako tren-enpresetan behatu zen bulegoetako langileek bihotz eta odol-hodietako patologiek eragindako hilkortasun handiagoa zutela trenbideak konpontzen aritzen ziren langileek baino. Ordutik hona, asko dira ariketa/jarduera fisikoak bihotz eta odol-hodietan duen eragin onuragarriaren aldeko frogak eman dituzten ikerketak, nahiz eta egin diren zorizko ikerketa kontrolatuak, arazo etikoak direla eta, ez diren asko. Ariketa fisiko programa egokiek bihotzaren uzkurgarritasuna handi dezakete, odoleko lipidoen kontzentrazioak egokitzeko ahalmena dute eta presio arterialaren jaitsiera eragin dezakete, batez ere gizaki hipertentsoetan. Era berean, ikusi da bihotz eta odol-hodietako gaixotasunak pairatzeko arriskua adierazten duen hainbat parametroren kontzentrazioak (adibidez C proteina erreaktiboaren kontzentrazioa ) ariketa fisikoaren bidez murriztu daitezkeela. Bihotz eta odol-hodietako patologiek eragindako hilkortasuna gizaki aktiboetan sedentariotan baino baxuagoa da eta bihotz-arnaseko sasoia duteenengan sasoia ez duteenengan baino nabariki apalagoa.
Oso garrantzitsua da bihotz eta odol-hodien sisteman onurak igartzeko jardueraren intentsitate minimo bat lortzea. Osasun-erakunde gehienek diote jarduera ertaina (maximoaren %60 inguru) edo kementsua (maximoaren %80 inguru) egin behar dela, ondoren azaltzen diren jarraibideak kontuan hartuz:
Lehen esan bezala, bihotz eta odol-hodietako onurak lortzeko kontua da jarduera intentsitate maila egokian egitea; hau da, ariketa ertaina edo kementsua egiteko bihotz-maiztasun tarte egokian aritzea. Jarduera ertaina edo kementsua aukeratzeko orduan, kontuan hartu behar dira banakoen adina eta sexua, jarduera egiteko aukera eta gustuak, kirol aurrekariak, bihotz-arnaseko sasoia eta batez ere jarduera kementsua egiteak pertsona horri eragin diezazkiokeen arriskuak, bai lesionatzeko edo baita bat-bateko heriotza gertatzeko. Oro har, gazte eta sasoitsuenei ariketa kementsua gomendatze zaie. Bestalde, badirudi gizonengan ariketa kementsuaren onurak emakumeengan baino argiagoak direla.
Indar-jarduerek ere bihotzeko eta hodietako arriskua adierazten duten hainbat parametrotan ere eragina dute. Nahiz eta indar-jarduerek ez luketen ariketa aerobikoa guztiz ordezkatu behar, aerobikoekin batera egiten baditugu, eragin onuragarria handiagoa da bakoitza bakarrik eginda lortzen dena baino. Kasu honetan, badirudi komenigarria dela muskulu talde handi guztiak astean bitan (egun ez jarraituetan) lantzea, 8-10 ariketa 10-12 aldiz errepikatuz. Indar-ariketa osasun onurak lortzeko egiten bada, karga arinak edo ertainak erabili behar dira, askotan pisuak erabili beharrean zinta malguak edo gorputza erabiliz. Azkeneko errepikapenetan ez da karga mugitzeko ezintasuna sentitu behar.
Ariketa fisikoa kontrolatua bihotz-gaixotasunen errehabilitazioan ere oso garrantzitsua da. Kasu honetan mediku eta fisioterapeuten ikuskaritza pean egiten da. Batez ere, ariketa aerobikoa egiten da, baina gero eta gehiago garrantzia hartzen ari dira indar-ariketak. Gaixoaren eta gaixotasunaren arabera protokoloa aldagarria da. Bihotzeko gaixotasuna dutenek askotan bere bihotz-taupada maximoak mugatzen dizkieten farmakoak hartzen dituzte. Horregatik, ariketa egiterakoan ezin dituzte gomendio orokorrak bete eta jarduera-intentsitate baxuagoetan egin behar izaten dute. Oso garrantzitsuak dira errehabilitazio-ariketak, hilkortasuna murrizten baitute ondorengo urteetan. Gainera, bihotz-patologia askorekin batera gertatzen diren depresioa eta antsietateari aurre egiten laguntzen dute. Kasu honetan, bereziki azpimarratzekoa da errehabilitazioa estuki bete behar dela, zerbitzu hau erabiltzen ez dutenak edo programa bukatzen ez dutenak oraindik asko baitira.
Carl J. Lavie, Randal J. Thomas, Ray W. Squires, Thomas G. Allison y Richard V. Milani (2009): "Exercise Training and Cardiac Rehabilitation in Primary and Secondary Prevention of Coronary Heart Disease" Mayo Clinic Proceedings 84 (4): 373-383
Jon Irazusta Astiazaran, (@irazusta_jon) Fisiologiako Katedraduna eta UPV/EHUko Fisiologiako irakaslea da.
Ariketa fisikoari buruzko artikulu-sorta: | science |
zientzia_kaiera-9b15d0219e57 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/25/eguraldiaz-txioka-meteorologiaren-oinarrizko-kontzeptuak-labur-labur/ | Eguraldiaz txioka: meteorologiaren oinarrizko kontzeptuak labur-labur | 2014-02-25 00:00:00 | Eguraldiaz txioka: meteorologiaren oinarrizko kontzeptuak labur-labur
Eguraldia egunerokotasunean elkarrizketa askoren gaia izaten da. Beroa, hotza, euria, haizea, elurra, itsasoaren egoera eta abar bor-bor egoten dira gure ahotan. Meteorologiak fenomeno hauek eta beste batzuk zer diren eta noiz gertatuko diren aurresateko balio digun zientzia da. Imajinatuko duzuen moduan, fenomeno hauek guztiak konplexuak dira eta kontzeptu eta tresneria propioak garatu dira hauek azaltzeko. Kontzeptu hauetako batzuk #KZJaian sareratu ditugu, Twitterreko txioen moduan. Oraingo honetan, #KZJaiaren hasieratik sareratutako mezu guztien bilduma dakarkizuegu, kaleratutako ordenean (zaharrenetik berrienera, alegia). Besterik gabe, mezuekin gelditzen zarete.
Egileaz: Maialen Martija (@MartijaMaialen) eta Onintze Salazar (@onintzesalazar), Euskalmeteko (@Euskalmet) meteorologoak.
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
|
zientzia_kaiera-94faeff6fb59 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/24/melanomaren-diagnostikoa-eta-pronostikoa-egiteko-metodo-berria/ | Melanomaren diagnostikoa eta pronostikoa egiteko metodo berria | unknown | 2014-02-24 00:00:00 | Melanomaren diagnostikoa eta pronostikoa egiteko metodo berria
Melanoma tumore gaizto bat da, melanozitoak eraldatzean sortzen dena. Eguzki-erradiazioaren eragin kaltegarrietatik babesten gaituen melanina sintetizatzeaz arduratzen dira melanozito horiek. Azaleko minbizien artean hirugarren ohikoena da melanoma, baina heriotza-tasa handiena du, metastasiak eragiteko ahalmen handia duelako.
Hori dela eta, "diagnostiko goiztiarra da pazienteak salbatzeko oraingoz dugun tresnarik onena. Hain zuzen ere, fase goiztiarreko melanoma bat duten pazienteek % 95eko biziraupen-tasa izaten dute; metastasia duten pazienteetan, berriz, 5 urtera duten biziraupena % 50eraino jaisten da", azaldu du Yoana Arroyok, ikerketa egin duen UPV/EHUko Zelulen Biologia eta Histologia Saileko ikertzaileak.
Zelulen Biologia eta Histologia Saileko Tumore Markatzaileak eta Terapia Berriak ikerketa-taldeak hiru urte daramatza azaleko melanoma aztertzen. Taldearen lanaren helburua da melanoma gaiztoaren diagnostikoa eta/edo pronostikoa egiteko balia daitezkeen markatzaileak edota harekiko sentikortasunaren ardura dutenak identifikatzea. "Melanozito arruntekin alderatuta melanoma-zeluletan espresioa aldatuta zuten proteinak bilatzen hasi ginen, eta, hortik abiatuz, dagokien geneetan aztertzen ari gara, espresioa, mutazioak eta epigenetika ikertzen", zehaztu du Arroyok.
Emaitzek berretsi zuten melanoma-zelulek espresio geniko eta proteiko bereizgarriak dituztela, eta horiek aukera ematen dutela, batetik, tumore izango den edo ez bereizteko, eta, bestetik, tumore den kasuetan, gaitasun inbaditzailea -eta, beraz, metastasia eragiteko probabilitate handiagoa- duten zelulak bereizteko. Hala, bada, ikertzaileek molekula-biomarkatzaile berriak identifikatu dituzte, melanomaren diagnostikoan, pronostikoan eta harekiko sentikortasunean intereseko izan daitezkeenak.
Une honetan, UPV/EHUko ikertzaileak gene hautagaiak baliozkotzeko fasean ari dira lanean; horretarako, geneen espresio-mailaren analisia egiten dute melanomen eta nevien (gaiztoak ez diren melanozitoen ugaltzea) biopsietan. Gurutzeta eta Basurtuko unibertsitate-ospitaleetan diagnostikatutako pazienteen biopsiak jasotzen dituzte. Helburua da "molekula-markatzaileen konbinazio bat aurkitzea aukera emango diguna melanomaren diagnostikoa eta pronostikoa modurik eraginkorrenean egiteko".
"Diagnostikatzeko metodo hori dela eta, metastasiak garatzeko probabilitate handiena duten pazienteak identifika daitezke, eta, hala, haien tratamendua eta biziraupena hobetzeko aukera izan. Gainera, ikerketa honek bidea ireki diezaieke tratamendu pertsonalizatuagoak garatzeko ikerketa-lerro berriei", azaldu du Arroyok. | science |
zientzia_kaiera-e38a3a505598 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/23/asteon-zientzia-begi-bistan-1/ | Asteon zientzia begi-bistan #1 | unknown | 2014-02-23 00:00:00 | Asteon zientzia begi-bistan #1
Asteon zientzia begi-bistan igandeetako atala da. Astean zehar sarean zientzia euskaraz jorratu duten artikuluak bilduko ditugu. Begi-bistan duguna erreparatuz, Interneteko "zientzia" antzeman, jaso eta bilduta eskaintzeko helburu dugu. Zeri buruz hitz egin da sarean? Eman diezaiogun begirada bat.
Google Scholar Citacion baliabidea probatu zuen Txema Egañak, MUko irakasleak, eta interesgarria iruditu zitzaion. Besteak beste, argitalpenen inpaktua neurtzeko H Indizea modu automatikoan kalkulatzen duelako: Google Scholar Citacion, H indizea eta In-Recs inpaktu-indizea.
Baliabideekin jarraituz, UPV/EHUko liburutegiak NNNConsult sistema aurkeztu zigun. Erizaintzako diagnostikoen lengoai estandarizatuen bilaketa arinak egiteko gaitutako tresna: NNNConsult: NANDA, NOC, NIC on-line plataforma.
Altitude handietara egokitzeko tibetarren oinarri genetikoak aztertu dituzte. Ikerketa horren berri eman zigun Mikel Irastorza biologoak, Euskalnatura.net blogean. Nature Communications aldizkarian argitaratuko emaitzak diotenez, HYOU1 eta HMBSK geneetan alelo bereizgarriak dituzte tibetarrek: Tibetarren sekretu gorenaren bila.
Kazeta.info agerkarian Eduardo Malagón EHUko irakasleak mendiko eskualdeen egoera ekonomikaren bilakaera zein den plazaratzen du. Garapen ekonomikoaren dinamika, populazioaren aldaketak eta Europako politikak aztertzen ditu: Mendiko eskualdeen etorkizuna.
Berria egunkarian Amaia Portugal kazetariak Ekaia aldizkariaren azken aleko gaia hartzen du hizpide, kannabisa. Amaiak dioen moduen, gauza asko dira jakinak kalamuaren inguruan, baina beste hainbeste dira ezezagunak. Esaterako, legediak zaildu egiten duela haren inguruko ikerketa: Kalamuaren ezohiko alderdiak agerian.
Javier San Martín kazetaria Malaspina, ozeano sakonera espedizioari buruz aritu zen Zientzia Kaiera blogean. Malaspina espedizioan aditu euskaldunak ere parte hartzen dute. Esaterako, Xabier Irigoyen ozeanografoak. Honako espedizioek ozeanoak eta bertako bizidunen jokamoldeak hobeto ezagutzen laguntzen digute: Bidaia bat dimentsio ezezagunera.
Amaitzeko, Nagore Irazustabarrena kazetariak Argia aldazkarian beste espedizio bitxi baten berri ematen digu. AEBetako mendebaldea zeharkatu eta Ozeano Bareko kostaldera iristeko egin zutena XIX. mendean. Bitxia, arkeologoek errez identifikatu baitute bidea espediziokoen gorozkiek utzitako arrastoei esker: Arkeologia eskatologikoa Lewis eta Clarken bidean. | science |
zientzia_kaiera-aecc3462a173 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/22/ezjakintasunaren-kartografia-1/ | Ezjakintasunaren kartografia #1 | 2014-02-22 00:00:00 | Ezjakintasunaren kartografia #1
Mapping Ignorance-n asteon argitaratu diren artikuluak:
Zein da Segway, bi gurpilez hornitutako giza hiri-garraiagailua, eta minbiziaren kontrako tratamenduaren arteko harremana? Itxuraz bat bera ere ez eta etorkizunean asko izan dezakete. Izan ere, zauri txikiko kirurgian erabiltzeko, orratzak txertatzeko sistema robotikoak garatzen ari dira. Orain arte zehaztasun handiena erakutsi duten sistema hauek, zelula kantzerigenoak ezabatzeko eta biopsiak egiteko erabiliko litezke. Xehetasun guztiak Flexible needles as the future for cancer treatment-en.
Harrapakinak antzemateko, beraiek sortutako eremu elektrikoaren asalduak erabiltzen dituzten arrain elektrikoak daude itsas sakonean. Baina, zer egiten dute sortzen duten seinale elektrikoekin ez nahasteko? Ikuspuntu neurobiologikotik oso interesgarria da haren bereizketa-sistema. Agian, ez zenuen espero hegazkinetan musika entzuteko aurikularretan sistema berbera erabiltzen dela jakitea. Adituak kontatzen digu Sensory competition (2): A dance of electrical waves-en.
Ezaguna da besteak baino soldata handiagoak dituzten langileak daudela. Kontua da, zergatik dira soldata-diferentziak direnak eta zeintzuk dira zehazten dituzten faktoreak? Agian ez dago hain garbi, nahiz eta datu batzuk intuizioaren kontrako erantzun bat iradoki. Gai honen bueltan, bibliografia oparoarekin egindako azterketa Causes of wage inquality: trade or new technologies?-en.
Mapping Ignorance bloga lanean diharduten ikertzaileek eta hainbat arlotako profesionalek lantzen dute. Zientziaren edozein arlotako ikerketen azken emaitzen berri ematen duen gunea da. UPV/EHUko Kultura Zientifikoko Katedraren eta Nazioarteko Bikaintasun Campusaren ekimena da eta bertan parte hartu nahi izanez gero, idatzi iezaguzu. | science |
|
zientzia_kaiera-bfe689171aa7 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/21/zientzialari-1-onintze-salazar/ | Zientzialari (1) – Onintze Salazar: "Denboralerik bortitzenak urrutitik datozen olatuek sortzen dituzte" | unknown | 2014-02-21 00:00:00 | Zientzialari (1) – Onintze Salazar: "Denboralerik bortitzenak urrutitik datozen olatuek sortzen dituzte"
Zientzia Kaierak ekimen berria jarri du abian. 'Zientzialari' sail honen bitartez zientziari euskal begirada eman nahi diogu, euskal zientzialarien jardun, bizipen eta ezagutzetara gerturatu asmoz. Ekimen berri honek kamera aurrera ekarriko ditu euskal zientzialariak. Zientziaren ikuspegitik gaurkotasuna izan dezaketen gaien inguruan jarduteko, beraien ibilbide profesionalaz edota ezagutza zientifikoaren inguruan duten pasioaz berba egiteko. Bideo-elkarrizketetan hamaika lekukotasun izango ditugu.
Ekimen honen lehen saioa gaurkotasun erabatekoa duen gai bati lotuta dator, azken asteotan gure kostaldean izandako denboral gaiztoei, alegia. Gai honi buruzko zalantzak argitzeko Onintze Salazar Euskalmeteko meteorologoarengana jo dugu. Denborale hauek zergatik izan diren hain kaltegarriak jakin nahi al duzu? Zergatik sortu dira hainbeste jarraian? Ba al du horrek zerikusirik klima aldaketarekin?
Erantzun guztiak, honako bideoan:
ZIENTZIALARI (1) Onintze Salazar from Kultura Zientifikoko Katedra on Vimeo. | science |
zientzia_kaiera-52cfd2b8adc0 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/20/bidaia-bat-dimentsio-ezezagunera/ | Bidaia bat dimentsio ezezagunera | unknown | 2014-02-20 00:00:00 | Bidaia bat dimentsio ezezagunera
Demagun 1942.ean gaudela eta eta zu sonar bat erabiltzen ari zarela, urpeko batean. Gauzak horrela, itsasoan zeharreko bidaian ari zara eta horrelako batean zure lokalizagailuaren oihartzunak ezezaguna den zerbaiten aurka talka egin eta zuregana itzuli da. Gauza ziurra da ez litzaizukeela horrelakorik gustatuko. Are gutxiago gustatuko litzaizuke oihartzun horrek iluntzean gora egingo balu eta gaua ur azaletik gertu eman ostean, ur sakonetara itzuliko balitz, bertan argia dagoen orduetan geratzeko. Ez zen ordea lurpeko etsairik, baina bai milioika tona arrain mesopelagiko, elikatzeko egin ohi duten migrazio bertikalean buru-belarri.
Hainbeste animalia zirelarik, oihartzun bat itzultzen zioten sonarrari, eta izen bat eman behar izan zioten andana hari: barreiadura sakoneko geruza, edo baita sasihondoa, zeren eta pentsatzera iritsi baitziren ozeanoaren hondoak sortzen zuela soinu hura.
Nature Communications aldizkarian plazaratutako ikasketa batek agerian utzi du oso gaizki ezagutzen ditugula ozeanoak eta bertako bizidunen jokamoldeak. Ozeanografian doktorea den Xabier Irigoienek zuzendu du lan hau eta bertan estimatzen da gutxienez uste zena baino 10 aldiz handiagoa zela arrain mesopelagikoen biomasa. Hain zuzen ere, hauek dira munduan dauden arrain ugarienak eta lan horretan bertan parte hartu duten Carlos Duarte bezalako beste aditu batzuek %30eraino ere igotzen dute kantitatea, lan honetan lortutako datuak ozeanoetako besta zonalde batzuetara estrapola bailitezke.
Barreiadura sakoneko geruza, 200-1000 metroko tartean dago. Zonalde mesopelagikoa edo zonalde grisa esaten zaio tarte horri, baina askoz ere argigarriagoa da ingelesezko izena, "dimentsio ezezaguna" modua itzul litekeena.
Oso argi kantitate gutxi iristen da bertara eta hori dela eta, hango bizidun guztiak gure iluntzearen antzeko argitasun leunean bizi dira. Horren eraginez, espezieek ohi baino zentzumen zorrotzagoak garatu dituzte: besteak beste, badituzte begi handiak gorputz tamainarekiko, bioluminiszentzia bezalako moldapenak, ehiztatzeko edo espezie beraren barruan elkarrekin komunikatzeko.
Agian harrigarriagoak dira inguruko presio-aldaketak sumatzeko moldapenak, eta beraiekin batera batez ere atuna eta ezpata-arraina bezalako harrapari ustezkoen mugikortasuna. Ahalmen horiek guztiak direla eta, ez zen oso erraza animalia hauek ohiko metodoen bidez harrapatzea, ez eta ondorioz estimazio zehatzak egitea. Arrain hauek 100 metrora antzematen zituztelarik sarak, ihes egiten zuten eta ez ziren bertara itzultzen bi ordu iragan arte. Stein Kaartvedtek aditzera eman zuen estimazioak magnitude gradu bat behera egon litezkeela, bakar-bakarrik harrapatzen zituztelako arrain zaharrak, hildakoak edo gaixorik zeudenak, hau da, alde egiterik ez zutenak. Gainera, egun espezie harrapari nagusien gainean egiten den gainustiaketa dela eta, espero izatekoa zen harrapakinen gorakada bat.
Gauzak horrela, zehaztapen garrantzitsua ekarri zuen Malaspina izeneko ustiaketak. Mundu mailako bioaniztasuna aztertzen ari ziren eta akustika-teknologia oso aurreratuaren bidez, ikusi zuten 2010.eko uztailaren eta 2011.eko abenduaren artean arrain mesopelagikoen biomasa 11000-15000 milioien tartean aldatu zela 40º Ipar eta 40º Hegoaldeko latitudeetan. Azpimarratzekoa da ordura arte, 1000 milioi estimatzen zirela.
Oraingo ikerketa honetan, zientzialariek uztartu egin dituzte Malaspina bidaldiak lortutako akustika zehaztapenak eta eredu trofiko bat, eta horrela ondorioztatu dute arrain hauen biomasak gutxienez aurretik estimatutakoa baino 10 aldiz handiagoa izan behar duela.
Xabier Irigoien ikerketaren emaitzek, beraz, bat egin dute hango datuekin eta agerian utzi dute zalantzarik gabe arrain mesopelagikoen erreserba 1000-10000 milioi tartean dagoela gutxienez. Izan ere, aipatutako latitude horiei egokitu zaizkie estimazioak . 70º Iparreko latituderaino arrain hauen kopuruak behera egiten du, baina edonola estimazioak %30 egin lezake gora.
Gainera, estimazioek azaleratu egin dituzte ziur aski sakonera horretan bizi diren espezie guztiei dagozkien ezaugarri batzuk, karbonoaren zikloarekin zerikusia dutenak.
Ur azalean elikatu eta egunero 500 metrotik behera migratzen dutelarik, arrain mesopelagikoek azkartu egiten dute ozeanoren hondorako C02-ren garraioa, eta igoarazi egiten dute era berean ur sakonetako oxigeno-kontsumoa ere. Biomasen estimazio berriek, aditzera ematen dute berriz ebaluatu behar dela ziklo biogeokimikoetan kontu honek duen eragina.
Javier San Martínek (@SanMartinFJ) idatzi du artikulu hau(Activa tu Neurona blogaren kolaborazioa).
Juan Carlos Odriozolak euskaratu du artikulua. | science |
zientzia_kaiera-44a285c1fa17 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/19/kzjaia-3-laburpena/ | #KZJaia: 3. Laburpena | 2014-02-19 00:00:00 | #KZJaia: 3. Laburpena
Aurreko Urtarrilaren 7an abiatu zen #KulturaZientifikoa 1. Jaialdia (#KZJaia). Egun horretatik urtarrilaren 19ra bitartean egindako 16 ekarpenak lehenengo laburpenean bildu genituen. Hurrengo bi asteetan marka hau gainditu, eta 19 lan bildu genituen bigarren laburpenean. Marka bikaina, dudik gabe. Bromoa (Br) izan zen orduan dastaturiko azkeneko txokolate ontza. Kriptonetik hasita, noraino helduko ginen ondorengo bi asteetan zen kontua. Erritmoa mantentzeko gai izanen ginen? Ba ez, lagunok. Erritmoa ez dugu mantendu. Handitu egin dugu!!! Gaurkoan ekartzen dugun hirugarren laburpen honetan otsailaren 03tik otsailaren 16ra bitartean bildutako 23 ekarpenak laburbiltzen ditugu, kriptonetik (Kr) zeriora (Ce). Bai lagunok, jada lantanidoetan gaude. Jaialdiaren erdialdera heltzeko gutxi falta delarik, taula periodikoaren ia erdia janda dugu… Zorionak guztioi! Besterik gabe, egindako ekarpenak hemen dituzue bilduta.
23 ekarpen hauekin, Jaialdian 58 lan bildu ditugu dagoeneko. Txokolatezko taula periodikoaren erdia janda, periodo luzeenetan gaude dagoeneko. Aurrekoan, "kruzero" abiadura hartu genuela genion. Beno, abiadura hau handituz goaz astetik astera. Forman eta osasuntsu gaudela dirudi! Ziur gara ondorengo asteetan egile eta blog berriak batuko zaizkigula! Guztion artean, jarrai dezagun kultura zientifikoa lantzen eta zabaltzen, "zientzien" eta "letren" arteko muga artifiziala gaindituz! | science |
|
zientzia_kaiera-dd55bfb0746f | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/18/jupiter-erraldoia/ | Jupiter erraldoia | Maialen Martija | 2014-02-18 00:00:00 | Jupiter erraldoia
Maialen Martija
Jupiter gure eguzki sistemako planetarik handiena da. Barne planetak eta kanpo planetak banatzen dituen asteroideen gerrikotik gertuen dagoen lehenengo Gas-Erraldoia da. Handiena izan arren, eta gure planetatik begi hutsez ikus daitekeen arren, misterio handiak gordetzen ditu planeta honek. Misterio hauetako batzuk #KZJaian sareratu dira, Twitterreko txioen moduan. Oraingo honetan, #KZJaiaren hasieratik sareratutako mezu guztien bilduma dakarkizuegu, kaleratutako ordenan (zaharrenetik berrienera, alegia). Besterik gabe, mezuekin gelditzen zarete.
Egileaz: Maialen Martija (@MartijaMaialen) Tecnaliako ikertzailea da eta Euskalmeteko kidea.
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
zientzia_kaiera-d82fe975bacc | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/17/usaimena-eta-jateko-gogoa-lotzen-dituen-mekanismoa-aurkitu-dute/ | Usaimena eta jateko gogoa lotzen dituen mekanismoa aurkitu dute | unknown | 2014-02-17 00:00:00 | Usaimena eta jateko gogoa lotzen dituen mekanismoa aurkitu dute
Normala izan ohi da organismoaren barne-egoerak zentzumenen pertzepzioari eragitea eta, horrenbestez, portaera jakin bat eragitea. Prozesu horietatik, ezagunenetako bat hau dugu: goseak areagotu egiten du usaimena, elikagaiak bilatzen eta ahoratzen lagun diezagun. Alabaina, orain artean ez zegoen argi zer mekanismo zerebralek kontrolatzen zuen gosearen, usaimenaren eta jakiak hartzearen arteko lotura. Nazioarteko ikertzaile-talde batek egin duen azterketak argitu ditu lotura horren nondik norakoak. UPV/EHUko Neurozientziak Saileko ikertzailerik ere jardun da talde horretan.
Ikerketa hau egin aurretik ere, dena den, gauza jakina zen sistema cannabinoideak bazuela loturarik fenomeno horiekin. "Gauza jakina da janik ezak, edo barauak, areagotu egiten duela cannabinoide endogenoen maila ugaztunen zerebroan, eta sistema kannabinoidea osagai garrantzitsua duela energia-orekaren erregulazioak", dio Pedro Grandesek, UPV/EHUko Neurozientziak saileko ikertzailea eta ikerkata honen zuzendarikidea, Bordeleko Unibertsitateko Giovanni Marsicanorekin batera.
Lipidoak dira cannabinoide endogenoak, eta neuronen jardueraren eraginez sortzen dira, hau da, sistema aktibatzen denean. Prozesu horietan jarduten den cannabinoide endogeno mota, non eragiten duen eta zer ondorio ekartzen dituen aurkitu dute azterketa -saguekin- egin duten ikertzaileek. Hona zer dioskun Grandesek: "Goseak gaudenean, cannabinoide endogeno espezifiko bat sintetizatzen da (anandamida), zeinak errezeptore jakin bati eragiten dion, CB1-i, alegia. Nerbio-terminal jakin batzuetan egoten dira errezeptoreok, usaimen-erreboilean. Eszitazio-transmisio sinaptikoa erregulatzea da terminal horien eginkizuna.
Cannabinoidek erraboileko CB1 errezeptore horiei eragiten dietenean, murriztu egiten da kortex zerebraleko usaimen-eremuek igortzen duten eszitazio-komunikazioa, zeinak usaimen-erraboileko geruzarik barnekoenean amaitzen baitu. Hori dela eta, hobetu egiten da usaimen-erraboilaren parean dauden funtzio intrintseko guztien jarduna. Usaina atzematen duten zelulek, adibidez, hobeto transmititzen dute hura; horrenbestez, areagotu egiten da usaimenaren pertzepzioa"
Lau urte iraun du ikerketa honek, eta pixkanaka iritsi dira aurkikuntzak. Hasieran, CB1 errezeptoreak garunean duen banaketa zehaztu zuten ikertzaileek. Eszitazio-terminaletan aurkitu zituzten CB1 errezeptoreak. Ondoren, CB1 errezeptorearen funtzioaren karakterizazioa egin zuten aipatutako mekanismoetan: goseak gaudenean, usaimenaren pertzepzioan eta janaria ahoratzean. "Mekanismo horietan CB1 errezeptorea beharrezkoa dela ohartu ginen, farmakologikoki blokeatu edo genetikoki ezabatuz gero (mekanismo horiek gabeko saguak sortuz) gutxiago jaten baitzuten saguek goseak zeudenean", dio Grandesek.
Gero, egiaztatu egin zuten CB1 errezeptorearen funtzio hori errezeptore hori ez zeukaten baina "zenbait manipulazio genetikoren bidez" espresarazi zieten saguetan ere, azaldu digu ikertzaileak. "Esperimentu haietan ikusi genuenez, berriz ere gehiago jaten zuten sagu horiek aipatutako neurona-bidean (kortex zerebraletik usaimen-erreboilera proiektatzen duena) CB1 errezeptoreak baldin bazituzten. Halaber, in vivo egindako zenbait azterketak berretsi egin zuten CB1 errezeptoreak duen eragina sagua gehiago jatera bultzatzen duen mekanismoan.
Azkenik, ohartu ziren ikertzaileak fenomeno horiek ez dituztela cannabinoide endogenoek bakarrik eragiten, hots, organismoak berak sortzen dituen haiek soilik.. "Sagu horiei injektatu zitzaien cannabinoide exogeno batek ere (THC, cannabisaren osagai psikoaktiboa) areagotu egin zien usaimenaren eta apetituaren pertzepzioa. Baraurik egon behar du, beti, hartzaileak efektu hori lortzeko; saguak aserik zeudela, ez zuen funtzionatzen mekanismoak", adierazi digu UPV/EHUko ikertzaileak.
Ikerketa hau alor klinikora eramanez gero, zenbait elikadura-asalduraren aurkako tratamenduak sortzeko baliagarri izan litezke. "Anorexia pairatzen dutenen artean, elikagaiak hartzea estimulatuko genuke, mekanismo horiek bultzatuz. Aitzitik, obesitatea dutenen artean, CB1 errezeptore horien funtzioa murriztea litzateke helburua, usaimenaren pertzepzioa jaitsi eta, hartara, gutxiago jan dezaten goserik daudenean"
Erreferentzia E. Soria-Gómez, L. Bellocchio, L. Reguero, G. Lepousez, C. Martin, M. Bendahmane, S. Ruehle, F. Remmers, T. Desprez, I. Matias, T. Wiesner, A. Cannich, A. Nissant, A. Wadleigh, H. C. Pape, A. P. Chiarlone, C. Quarta, D. Verrier, P. Vincent, F. Massa, B. Lutz, M. Guzmán, H. Gurden, G. Ferreira, P. M Lledo, P. Grandes, G. Marsicano. 2014. "The endocannabinoid system controls food intake via olfactory processes". Nature Neuroscience. doi:10.1038/nn.3647 | science |
zientzia_kaiera-01a13f0e8be3 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/16/efikaza-da-koloneko-minbizia-goiz-detektatzeko-testa/ | Efikaza da koloneko minbizia goiz detektatzeko testa | 2014-02-16 00:00:00 | Efikaza da koloneko minbizia goiz detektatzeko testa
Koloneko minbizia tumore ohikoena da, EAEn urtero ia 1.800 kasu berri agertzen dira, eta eragin handiagoa du gizonengan emakumeengan baino. Urtero 800 pertsona inguru hiltzen dira gaixotasun honen ondorioz. Gaixotasuna agertzeko faktore erabakigarrietako bat adina da; diagnostikatzeko unean, batez besteko adina 67 urtekoa da, eta horregatik da baheketa programa hain garrantzitsua 50 urtetik gorako pertsonen artean. Hala ere, gaur egun etorkizun handikoak diruditen odol testak daude polipoak eta koloneko minbizia diagnostikatzeko.
Euskal Autonomia Erkidegoan, 50 eta 69 urte arteko pertsonen artean koloneko minbizia detektatzeko baheketan eginkarietako ezkutuko odolaren test immunologikoak erabiltzen dira. Proba erraza eta merkea da (3 euro baino gutxiago), eta kolonoskopia egitea komeni zaien pertsonak hautatzeko aukera ematen du, hasierako fasean egon daitezkeen koloneko minbizi edo polipoak detektatzeko.
Euskal Autonomia Erkidegoko baheketa programa oso modu positiboan nabarmendu da, ezarpen mailagatik (gaur egun 50-69 urte arteko populazioaren % 97 inguruk proba honetarako estaldura du), parte hartze altuagatik (% 65etik gorakoa) eta emaitza ikusgarriak lortzeagatik (10.000 pertsonari baino gehiagori polipoak detektatu eta kendu zaizkie, eta 1000 pertsonari baino gehiagori minbizia detektatu zaie, gehienak hasierako fasean). Horrez gain, baheketa programari lotutako ikertzaileek horrelako proben mugak eta onurak identifikatu nahi dituzten azterlan askotan hartu dute parte.
Azken hilabeteetan UPV/EHUko Medikuntzako irakasle eta Biodonostia Institutuko ikertzaile Luis Bujandak eta Euskal Autonomia Erkidegoko koloneko minbiziaren inguruko baheketa programaren koordinatzaile Isabel Portillok jorratutako hainbat lan argitaratu egin dira edo laster argitaratuko dira aldizkari zientifikoetan; hala, koloneko minbizia aztertzeko esparruan toki nabarmena lortu du UPV/EHUk.
Aipatutako ikertzaileek frogatu dutenez, aspirina hartzeak ez du eraginik eginkarietako ezkutuko odol testetan, ezta beste antiagregatzaile (esaterako, clopidogrel) edo aho bidezko antikoagulatzaile batzuk hartzeak ere, esaterako acenocumarol (Sintrom) . "Aurkikuntza hau garrantzitsua da, botika horiek hartzeari uzteak tronbosi fenomenoak eragin ditzakeelako" nabarmendu du Bujanda irakasleak. Datu horiek inpaktu handiko bi aldizkaritan argitaratu dira, hain zuzen ere Mayo Clinic Proccedings eta British Journal of Cancer argitalpenetan.
Emaitza horiez gain, 60 urtetik gorako adinarekin koloneko minbizia izan duten gaixoen lehen mailako senideekin (aita, anaia eta semea) eginkarietako ezkutuko odol testa kolonoskopia bezain eraginkorra dela egiaztatu da. "Kasu horietan, 40 urtetik aurrera eginkarietako ezkutuko odol testa bi urterik behin egitea gomendatzen da" azaldu du Biodonostia Institutuko ikertzaileak. Azterlana International Journal of Cancer aldizkarian argitaratuko da.♠
Ikertzaile berberen datu berriek aditzera eman dutenez, emaitza bat positiboa dela zehazteko ebakipuntua egokia da, eta eginkarietako ezkutuko odol test bat baino gehiago egiteak "ez du onura esanguratsurik ekartzen, eta, hortaz, ez da beharrezkoa bi urterik behin ezkutuko odol testak egitea". Artikulua laster argitaratuko da World Journal of Gastroenterology aldizkarian.
Effect of Aspirin and Antiplatelet Drugs on the Outcome of the Fecal Immunochemical Test. Luis Bujanda, Ángel Lanas, Enrique Quintero, Antoni Castells, Cristina Sarasqueta, Joaquín Cubiella, Vicent Hernandez, Juan D. Morillas, Teresa Perez-Fernández, Dolores Salas, Montserrat Andreu, Fernando Carballo, Xavier Bessa, Angel Cosme, Rodrigo Jover, COLONPREV Study Investigators. Mayo Clinic Proceedings Vol. 88, Issue 7, Pages 683-689.
Effect of oral anticoagulants on the outcome of faecal immunochemical test. L Bujanda, C Sarasqueta, A Lanas, E Quintero, J Cubiella, V Hernandez, J D Morillas, T Perez-Fernandez, D Salas, M Andreu, F Carballo, X Bessa, I Portillo, R Jover, F Balaguer, A Cosme, A Castells and on behalf of COLONPREV study investigators. www.bjcancer.com | DOI:10.1038/bjc.2014.38
Fecal immunochemical test accuracy in familial risk colorectal cancer screening. Castro I, Cubiella J, Rivera C, González-Mao C, Vega P, Soto S, Hernandez V, Iglesias F, Teresa Alves M, Bujanda L, Fernández-Seara J. Int J Cancer. 2013 Jul 1. doi: 10.1002/ijc.28353. [Epub ahead of print]
Fecal immunochemical test accuracy in average-risk colorectal cancer screening. Vicent Hernandez, Joaquin Cubiella, M Carmen Gonzalez-Mao, Felipe Iglesias, Concepción Rivera,M Begoña Iglesias, Lucía Cid, Ines Castro, Luisa de Castro, Pablo Vega, Jose Antonio Hermo,Ramiro Macenlle, Alfonso Martínez-Turnes, David Martínez-Ares, Pamela Estevez, Estela Cid, M Carmen Vidal,Angeles López-Martínez, Elisabeth Hijona, Marta Herreros-Villanueva, Luis Bujanda,Jose Ignacio Rodriguez-Prada; the COLONPREV study investigators. World Jounal of Gastroenterology 2014; 20:1038-47.
Population-based colorectal cáncer screening:comparison of two fecal occult bloodtest MirenB. Zubero, Eunate Arana-Arri, JoséI. Pijoan, Isabel Portillo, Isabel Idigoras, Antonio López-Urrutia, Ana Samper, Begoña Uranga,Carmen Rodríguez and Luis Bujanda. Frontiers of Pharmacology 2014; 4; 175; 1-8. | science |
|
zientzia_kaiera-cc4e257a613c | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/14/kannabisaren-hamar-aurpegiak-ekaia-aldizkariaren-ale-berezia/ | "Kannabisaren hamar aurpegiak", Ekaia aldizkariaren ale berezia | unknown | 2014-02-14 00:00:00 | "Kannabisaren hamar aurpegiak", Ekaia aldizkariaren ale berezia
Ekaia, UPV/EHUko zientzi eta teknologi aldizkariak, ale berezia plazaratu du, kannabisaren inguruko eztabaida ikuspuntu askotariko eta desberdinetatik aztertzen duena. "Kannabisaren hamar aurpegiak" izenburupean, hamar artikulutan zehar, landare honek gizartean, osasunean, ekonomian eta norberarengan izan ditzakeen abantaila eta desabantailak ezagutzera ematen dira zuzenbidea, ekonomia, biologia, kimika, farmakologia edo fisiologia arloetako adituen bitartez.
Ekaia, UPV/EHUko zientzi eta teknologi aldizkariak, ale berezia plazaratu du, kannabisaren inguruko eztabaida ikuspuntu askotariko eta desberdinetatik aztertzen duena. "Kannabisaren hamar aurpegiak" izenburupean, hamar artikulutan zehar, landare honek gizartean, osasunean, ekonomian eta norberarengan izan ditzakeen abantaila eta desabantailak ezagutzera ematen dira zuzenbidea, ekonomia, biologia, kimika, farmakologia edo fisiologia arloetako adituen bitartez.
Iker Val, Euskadiko Kalamuaren Elkarteko (EUSFAC) presidenteak, ale berezi honen hitzaurrean adierazi duenez, "kannabisa aipatzen den bakoitzean, gehienetan, zigarroa, gazteria, droga eta abar datozkigu burura eta albo batera uzten ditugu medikuntza, osasuna edota lasaigarria bezalako arloak. Horregatik, ale berezi honekin, hainbeste eztabaida pizten dituen landare hau bere osotasunean ezagutzera eman nahi dugu, Euskal Herrian ditugun adituei hitza emanaz".
Hamar artikulu horietan, besteak beste, kalamuak urteetan zehar izan dituen erabileren (ehun-zuntz gisa, olio askoko elikagai gisa, sendagai edo droga psikotropiko gisa…) nondik norakoen azalpena eta kalamu landarearen ezaugarri morfologiko eta anatomiko bereizgarrienen deskribapena egiten da. Era berean, landarea kontsumitzeko modu desberdinak ere aipatzen dira eta modu horien berezitasunak ere, gaur egun merkatuan dauden kannabinoide garrantzitsuenetarikoen sintesiaren azterketaren bidez. Bestalde, Cannabis Sativa edo marihuana noiz eta zenbat kontsumitu den jakiteko analisi metodo berrien garapenaren beharrizana ere azaltzen da, Cannabis Sativaren osagai nagusiaren efektu psikoaktiboak istripu edota ondorio latzen eragile izan daitezkeelako eta informazio hori ezinbestekoa delako ikerketa batean argibideak izateko.
Jakina denez, kalamua aspalditik erabili da zenbait gaixotasuni aurre egiteko. Hori dela eta, ikuspuntu zientifiko batetik, kannabisaren eta bere eratorkinen terapia erabileraren analisia ere egiten da Ekaia aldizkariaren ale berezi honetan, gaur egun dauden ebidentzia zientifikoak azalduz. Eta, beste alde batetik, hainbat egilek, kannabisa legez kanpo jartzeko arrazoiak ez duela inongo zientzi oinarririk edota, ikuspuntu ekonomikotik, kannabisari buruzko politiken norabidea berrikusteko beharra dagoela ere defenditzen dute.
Depresioa eta antsietatea bezalako gogo-aldartearen asalduretan eta eskizofrenia gaixotasunean ikusitako sistema endokannabinoidearen parte-hartzeari buruzko ebidentziak ere aztertzen dira ale berezi honetan. Bestalde, sistema endokannabinoidearen modulazioa estrategia terapeutiko berri bezala erabiltzea proposatzen dute adituek mugimenduaren asaldurak (Parkinsonen gaixotasunean gertatzen den bezala) tratatzeko. Eta, era berean, sistema kannabinoideak, nerbio-sistema zentralaz gain, beste ehun periferikoetan duen eragina ere sakonean aztertzen da.
Honako hauek dira Ekaia aldizkariaren "Kannabisaren hamar aurpegiak" ale bereziko artikuluak:
– Hitzaurrea (Iker Val eta editoreak). – Kannabisaren terapia erabileraren zuzenbide alderdiak: hurbilketa bat (Xabier Arana, Aitzol Azpiroz). – Kannabisaren eragin ekonomikoaren inguruko zenbait gogoeta (Josune López Rodríguez). – Kalamua: Biologia eta dibertsitatea (Gustavo Renobales, Esti Sarrionandia). – Kannabis landarearen kimika (Oier Aizpurua, Jone Omar, Nestor Etxebarria). – Kannabinoideen sintesia (Estibaliz Coya, Eider Arantzamendi). – Konposatu kannabinoideen analisia matrize biologikoetan: odola, plasma, gernua, listua eta ilea (Maitane Olivares, Asier Vallejo, Ibone Alonso, Nestor Etxebarria). – Kannabisaren terapia erabilera (Igor Horrillo, Luis F. Callado). – Sistema endokannabinoidea: etorkizun handiko itu terapeutikoa gaixotasun psikiatrikoetan (Sergio Barrondo, Maider Lopez de Jesús, Gontzal Garcia del Caño, Imanol Gonzalez-Burguera, Xabier Aretxabala, Mario Montaña, Joan Sallés). – Kannabisaren terapiarako erabilera mugimenduaren asalduretan (Teresa Morera-Herreras, Cristina Miguelez, Asier Aristieta, José Ángel Ruiz-Ortega, Maria Torrecilla). – Sistema endokannabinoidearen funtzio periferikoak (Ekaitz Agirregoitia, Naiara Agirregoitia).
Zientzia eta teknologiari buruzko euskarazko lehenengo aldizkaria den Ekaiak 1989. urtean kaleratu zuen bere lehen zenbakia. Euskaraz osoki idatzitako eta oinarrizko hezkuntza zientifikoa duten irakurleei bideratutako dibulgazio-aldizkaria da, urtean behin argitaratzen dena. Bere helburuen artean ondokook daude: zientzia eta teknikaren alorretan egiten diren aurrerapenak plazaratzea, unibertsitateko ikasleei zein irakaskuntza ertaineko irakasleei testuliburuen osagarriak izango diren materialak eskaintzea, esparru zientifiko-teknikoan euskararen estandarizazioa bultzatzea, eta esparru honetan hizkuntzaren erabilerak sortzen dituen arazoak konpontzen laguntzea. | science |
zientzia_kaiera-a7450043a4f9 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/13/ariketa-fisikoak-osasunean-dituen-onurak-zein-zenbat-nola-eta-noiz-oinarriak/ | Ariketa fisikoak osasunean dituen onurak: zein, zenbat, nola eta noiz? I. Oinarriak | Jon Irazusta | 2014-02-13 00:00:00 | Ariketa fisikoak osasunean dituen onurak: zein, zenbat, nola eta noiz? I. Oinarriak
Jon Irazusta
Egun edonork ziurtatuko luke ariketa fisikoa osasunarentzat onuragarria dela. Uste honek gero eta oinarri zientifiko handiagoa du bere alde. Adibidez, zientzialariek frogatu dute ariketa fisiko gehiago egiten dutenen, eta batez ere sasoi fisiko hobea dutenen biziraupena, sedentarioena eta sasoi fisiko okerragoa dutenena baino luzeagoa dela. Alabaina, helburu jakinak lortzeko gomendagarriena den ariketa mota, denbora, maiztasuna eta intentsitatea zehazteko galdetzen badigute, zalantzak izango ditugu.
Artikulu-sorta honetan galdera hauei erantzuna ematen saiatuko gara. Artikuluak irakurri ahala, agian dena oso korapilatsua dela irudituko zaigu baina bukaeran ia denentzat egokiak diren aholkuak emango ditugu.
Onurekin hasi aurretik, lehen sarrera honetan kontzeptu batzuk azalduko ditugu. Hasteko sinonimotzat ditugun bi kontzeptuen definizioa emango dugu.
Jarduera Fisikoa. Gihar-uzkurketak eragindako edozein mugimendu, planifikatua edo planifikatu gabea. Erosketak egitea, mendian ibiltzea, edo baratzean lanean aritzea sartuko lirateke kontzeptu honen barruan.
Ariketa Fisikoa. Modu planifikatuan eta helburu jakin batzuekin egindako jarduera fisikoa da. Kirolari baten entrenamendua edo argaltzeko asmoz egunero oinez ibiltzea dira ariketa fisikoaren adibideetako batzuk.
Energia lortzeko nagusiki erabiltzen duten bide metabolikoaren arabera, jarduera fisikoak bi talde handitan sailka daitezke.
Jarduera anaerobikoak. Energia nagusiki giharrean bertan dauden substratuetatik lortzen da, oxigenoa erabili gabe. Horrela egin daitezkeen jarduerak oso intentsuak izan daitezke, baina oso laburrak (atsedenik hartu ezean minutu bat baino gutxiago). Abiadura eta indar-ariketa gehienak sar genitzake talde honen barruan. Garai batean uste zen ariketa anaerobikoek ez zietela osasunari gehiegi eragiten, baina egun ikusi da giharren indarrak osasuna mantentzeko garrantzia baduela. Indar-jarduerak uzkurketa maximo batean egin daitekeen indarraren portzentaje bezala adierazten dira. Garatu nahi den indarraren arabera ariketaren errepikapenak eta maximoarekiko egin behar den portzentajea aldagarriak dira
Jarduera aerobikoak. Energia lortzeko, elikaduratik hartutako substratuak (batez ere gluzidoak eta gantzak) oxigenoa erabiliz oxidatzen dira. Jarduera hauek tarte luzeagoan egin daitezke (minutu batzuetatik ordu askotara), baina ez dira anaerobikoak bezain intentsuak izaten. Oinez edo bizikletaz ibiltzea eta igeri edo korrika poliki aritzea gizaki gehienentzat jarduera aerobikoak dira. Jarduera hauek intentsitate altuetan edo denbora luzez egiteko gaitasuna bihotz eta biriken funtzionalitateari lotuta dago. Horregatik, gaitasun aerobiko ona dutenek bihotz-arnaseko sasoia dutela esaten da.
Atsedeneko metabolismoaren handitzea. Atsedeneko metabolismoari 1 MET unitatea ematen zaio. Jarduera batek metabolismoa N aldiz handitzen badu, bere intentsitatea N MET izango da. Jarduera askoren MET kopurua zehazteko taulak daude. Unitate hau bihotz-arnaseko sasoia neurtzeko ere erabil daiteke eta sasoi hobea dutenek bere atsedeneko metabolismoa aerobikoki gehiago handitu dezakete. Hau da, MET gehiago lor dezakete. Adibidez, estimatzen da Miguel Indurainek, bere atsedeneko metabolismoa 20 aldiz igo zuela mundu mailako ordu beteko errekorra marka ezarri zuenean. Aldiz, gutako gehienok nekez handituko genuke gure metabolismoa 7-8 aldiz ordu betean.
Bihotz- maiztasuna. MET berak dituen jarduera batek ez du eragin bera sortzen bihotz-arnaseko sasoi desberdina duten gizakiengan. Horregatik, beste parametro batzuk behar dira jarduera batek gizaki batean eragiten duen barne intentsitatea neurtzeko. Bihotz-maiztasuna da parametrorik erabiliena. Norberaren maximoaren portzentajeetan ematea egokiagoa da jardueren intentsitatea taupaden balio absolutuan ematea baino. Adibidez, gizaki baten maximoa 200 taupada badira, %75eko ariketa bat 150 taupadatan egingo da. Esan beharra dago bihotz-taupada maximoak aldakorrak direla gizakiz gizaki; hala ere, maximo hori jaisten duen farmakorik hartzen ez bada, adina da bere balioak gehien baldintzatzen dituen parametroa. Osasunari lotutako ariketari begira, gizaki baten bihotz-maiztasun maximo teorikoa estima daiteke 220ri adina (urteetan) kenduz.
Aireztapena. Laborategiko probetan oso zehazki neurdaiteke. Baina zehaztasun handirik gabeko era batera ere estima dezakegu intentsitatea, ariketak eragiten dituen arnasa-zailtasunari erreparatuz. Hitz egiteko zailtasuna/erraztasuna parametro nahiko erabilgarria da.
Hauetako edozein metodo erabilita, jarduerak honako taldeetan sailkatu daitezke.
Jarduera arinak. Bizitzan egin ohi ditugun mugimenduak, intentsitatea <3 MET dutenak. Bihotz taupaden eta biriken aireztapena asko aldatu gabe egiten dira.
Jarduera ertainak. Taupadak eta aireztapena handitzen dira, baina behin maila bat lortuta jardueran zehar ez dira asko aldatzen. Horregatik, ariketa hauetan hitz egitea ez da zaila. Bihotzeko taupadak 110-140 artean egon daitezke, bihotz-maiztasun maximoaren %60-70 inguru. Adina aurrera joan ahala, taupaden tartea baxuagoa izango da. Jarduera ertainetan atsedeneko metabolismoa 3 eta 6 MET bitartekoa da.
Jarduera kementsuak. Taupadak eta aireztapena nabariki igotzen dira eta jarduera aurrera joan ahala, aireztapena gora doa. Horregatik, hitz egitea gero eta zailagoa gertatzen zaigu. Bihotzeko taupadak 140 eta 170 artean egongo dira, beti ere lehen adinari buruz esan duguna kontuan hartuz. Jarduera kementsuetan metabolismoa 6 MET baino handiagoa da.
Behin kontzeptu hauek argituta, datozen artikuluetan ariketaren onurak ondo frogatua dauden sistema edo egoeretan aztertuko ditugu, sistema bakoitzean onurak lortzeko egin behar den ariketa mota zehaztuz. Sistemak honako hauek izango dira: bihotz eta odol-hodiak, gorputzeko gantza eta gizentasuna,sistema muskulu eskeletikoa, diabetesa, arnasketa, psikologia eta gaitz psikiatrikoak eta minbizia. Azken atalean, gomendio orokorrak emango ditugu.
Darren E.R. Warburton, Crystal Whitney Nicol, Shannon S.D. Bredin (2006): "Health benefits of physical activity: the evidence" CMAJ 174 (6): 801-809.
Jon Irazusta Astiazaran, (@irazusta_jon) Fisiologiako Katedraduna eta UPV/EHUko Fisiologiako irakaslea da.
Ariketa fisikoari buruzko artikulu-sorta: | science |
zientzia_kaiera-1198c91a5b35 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/12/izarren-hautsa/ | Izarren hautsa | unknown | 2014-02-12 00:00:00 | Izarren hautsa
Nola demontre ote dakite astrofisikariek izar bat gaztea ala zaharra den, nola sortu zen, nola hilko den, handia ala txikia den… Kontu horietaz ja ere ez dakigunontzat, misterioa da informazio hori guztia nola lortzen duten. Baina astrofisikaz gauza handirik jakin gabe ere, badira guztiok ulertzeko moduko azalpenak eta ideiak. Horietako batzuk biltzen ditu grabazio honek.
Podcast hau Arturo Campion Euskaltegiko "Ikasleon blogeko audioak" Ivoox-eko kanalan aurki dezakezue.
Euskalerria Irratian emititu zen lehenbizikoz.
Egileaz: Xabi Martinez de Lezea Iruñeako Arturo Campion Euskaltegiko irakaslea da.
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
zientzia_kaiera-8c55f35b860c | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/11/koordenatuak-eta-ekuazioen-edertasuna/ | Irudimena matematizatzen | 2014-02-11 00:00:00 | Irudimena matematizatzen
– A,5.
– Joa.
– A,6
– Joa eta hondoratua.
Elkarrizketa hau entzun eta guztioi datorkigu erreza zein arrakastatsua izan den itsasontziak hondoratzearen "Hundir la flota" izeneko mahai-jokoa. Bertan, aurkariek batak besteari planoko koordenatuak adierazten dizkio bertako puntu bat zehaztuz. Irudi bat aski da (x,y) koordenatu bidez planoko puntuak identifikatzeko modu hau ulertzeko:
Koordenatuak x eta y aldagaiak bezala definiturik ditugula, euren arteko erlazioak defini ditzakegu. Horrela, bigarren koordenatua y=x² izatea derrigortzen badugu, erlazio hori betetzen duten planoko puntuak (hau da, (x,x²) moduko puntuak) ondokoak izango dira:
Edota, x²+y²=4 ekuazioa betetzen duten planoko puntuak ere adieraz ditzakegu:
Kasu honetan, Pitagorasen teorema aski zaigu x²+y²=r² ekuazioa betetzen duten planoko puntuek jatorrian (hau da, (0,0) puntuan) zentraturiko r erradioko zirfunferentzia bat osatzen dutela frogatzeko.
Koordenatuen arteko ekuazio batean "x" beharrean "x-k" idatziz gero (non k konstante bat den), ekuazioari dagokion irudia edo grafika k unitate eskubirantz (hau da, X ardatzean k unitate zentzu positiborantz) mugituko dugu, izan ere, ohartu aldaketa hori egin eta gero, lehen (0,0) puntuak ekuazioan betetzen zuen parera orain (k,0) puntuak betetzen duela. Gauza bera gertatuko da "x"rekin beharrean "y"rekin jolasten badugu. Beraz, dagoeneko badakigu planoko grafikak nola mugitu:
Tira, hau guztia ulertu eta gero, ez da fede askorik behar hiru dimentsiotan, (x,y,z) koordenatuekin gauza bera gertatzen dela sinesteko.
Horrela, adibidez, x²+y²+z²=r² ekuazioa (x²+y²+z²-r²=0 ere idatz dezakegu, noski) betetzen duten espazioko puntuak jatorrian (hau da, (0,0,0) puntuan) zentraturiko r erradioko esferako puntuak dira. Edo beste modu batean esanda, jatorrian zentraturiko r erradioko esferako (x,y,z) puntuek x²+y²+z²-r²=0 ekuazioa betetzen dute.
Edota, planoko r erradiko zirkunferentzia adierazten duen ekuazioaz baliatuz, hiru dimentsiotan x²+y²-r²=0 ekuazioak Z ardatzaren inguruan hedatzen den zilindroa adierazten duela ondoriozta dezakegu.
Esferaren zein zilindroaren r erradioa ekuazioan aldetzeaz gain, espazioan duten posizioa ere alda dezakegu lehen planoaren kasuan ikusi dugun modu berean.
Demagun orain espazioko bi objetu (Obj1 eta Obj2) ditugula, Ek1=0 eta Ek2=0 moduko ekuazioen bidez adirieraziak, hurrenez hurren. Nola adierazi bi objetu horiek batera? Hau da, zein da bi objetu horiek batera adieraziko dituen ekuzioa?
Bi objetuak batera baditugu, ohartu bertako edozein puntuk Ek1=0 edo Ek2=0 ekuazioa bete beharko duela. Puntua Obj1ean aurkitzen bada, orduan puntuko koordenatuek Ek1=0 ekuazioa beteko dute, eta aldiz puntua Obj2an baldin badago, bere koordenatuek Ek2=0 ekuazioa beteko dute. Ondorioz, putu horiek Ek1*Ek2=0 ekuazioa ere beteko dute hala beharrez. Hau da, Ek3=Ek1*Ek2=0 ekuazio berri honek bi objetu horien puntuak adierazten ditu. Hots, Obj1 zein Obj2ko (x,y,z) puntuek Ek3=Ek1*Ek2=0 ekuazioa beteko dute. Bestalde, espazioko (x,y,z) puntu batek Ek3=Ek1*Ek2=0 ekuazioa betzen badu, orduan Ek1=0 edo Ek2=0 bete beharko du, bietariko bat.
Beraz, dagoeneko badakigu, besteak beste, nola adierazi esfera eta zilindro ezberdinak (erradio eta posizio ezberdinekoak) ekuazio bakar baten bidez:
Demagun orain espazioko bi objetu (Obj1 eta Obj2) ditugula, Ek1=0 eta Ek2=0 moduko ekuazioen bidez adirierazita, hurrenez hurren. Nola adierazi bi objetu horien arteko ebakidura? Hau da, bi objektuk elkar mozten badute, nola adierazi mozketa horren puntuak? Zein da bi objetu horien arteko ebakidura (edo mozketa) adieraziko duen ekuzioa?
Puntu bat bi objektuetan baldin badago, orduan Ek1=0 zein Ek2=0 bete beharko du. Bestalde, eraiki behar dugun ekuazio berrian Ek1=0 eta Ek2=0 ekuazioak betetzen dituzten puntuak baino ezin dira egon. Beste modu batean esanda, bilatzen ari garen ekuazioaren soluzioak Ek1=0 eta Ek2=0 bi ekuazioen soluzio ere izan behar dute.
Hau guztia aintzat hartuz, ohartu bilatzen ari garen ekuazioa ondokoa dela: Ek3=(Ek1)² + (Ek2)²=0
Adibidez, hona hemen erradio bereko bi zilindro perpendikularren mozketa adierazten duen ekuazioa eta irudia:
Edota r erradioko esfera eta r/2 erradio zilindroa moztean lortzen den Vivianiren kurba, arkitekturan erabilia:
Agian honez gero urruti gelditu zaigu itsasontziak ondoratzearen mahai jokoa, baina ezagutza minimo hauek aski zaizkigu ondoko espazioko irudiak adierazteko, irudimena lagun dugula noski!
Olagarroa:
Azkenik, ohartu irudiak adierazteko hainbat parametro erabil ditzakegula (a,b,c,…) eta horien balioa aldatuz irudiaren itxura alda dezakegula, animazio bat osatuz fotogramen bidez. Adibidez, gure zomorroaren hanka eta hegoen posizioa eta angelua alda ditzakegu, eta parametro ezberdinei dagozkien fotogramen bidez intsektuaren hegaldia simulatu.
Egileaz: Asier Estevan Mugertza matematikaria da, eta NUP/UPNAko irakaslea
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
|
zientzia_kaiera-ce39ee4e3daf | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/10/katedrala-zaharberritzeko-proiektu-hau-opari-bat-parte-izan-da/ | Agustin Azkarate: "Santa Maria Katedrala zaharberritzeko proiektu hau opari bat izan da" | unknown | 2014-02-10 00:00:00 | Agustin Azkarate: "Santa Maria Katedrala zaharberritzeko proiektu hau opari bat izan da"
Kaletik oinez goaz eta kartel honekin egiten dugu topo: 'Itxita. Lanak'. 'Debekatuta dago pasatzea' . Orduan, kuriositatea pizten zaigu. Aski da debekatuta dagoen zerbait ikustea guk aurrera egin nahi izateko. Zer egongo ote dira egiten? Zer egongo ote da hesi honen atzean? Lanak inguratzen ditugu baina ezinezkoa zaigu ezer ere ez ikustea. Entzun, ordea, bai, aski ongi entzuten ditugu mailuen eta zulagailuen hotsak. Burua altxatzen dugu eta han ikusten ditugu bi langile lanean. Batek zuloak egiten ditu, besteak, ordea, lurra bildu eta zaku batera botatzen du. "Ez da hainbesterako egiten daudena. Zergatik hainbeste hesi eta debeku? Zerbait ezkutatu nahi ote dute?", pentsatzen dugu.
Seguruenik ez dute ezer ere ez ezkutatu nahi. Erosotasun kontuak izango dira. Hala ere, garbi dagoena zera da: lan gehienetan eta, batez ere, zaharberritze lanetan, beti egoten dela nolabaiteko ezkutatze bat. Han dagoena langileek bakarrik ikusi dezakete. Altxor magiko bat izango bailitzan. Baina toki guztietan ez da berdina gertatzen. Gasteizen ez, behintzat. Han, lanak daudenean, hesi bat jarri beharrean, jendea barrura gonbidatzen dute. 'Itxita. Lanak' kartela, 'Obretan eta irekita' kartelarengatik aldatu dute. Zientzia Kaiera Gasteizko Santa Maria Katedrala zaharberritu duen pertsonetako batekin bildu da honetaz guztiaz hitz egiteko. Agustin Azkarate -EHU-n Arkeologian Katedraduna- da gure hurrengo protagonista eta gai asko jorratu ditugu berarekin. Besteak beste, Santa Maria Katedrala Fundazioak berriki jaso duen Sabino Arana Sariarena.
– Santa Maria Katedrala Fundazioak Sabino Arana Saria jaso du berriki. Zorionak! Merezita zenuten. Zer izan da zuentzako sari hau jasotzea?
Katedralean burutu den proiektuak sari asko jaso ditu orain arte. Bai nazio mailakoak zein nazioartekoak. Errekonozimendu hauek guztiek bere garaian oso berritzailea izan zen eta era ezin hobean burutu den proposamena saritu nahi izan dute. Hala ere, guretzat, aitorpen hoberena urte hauetan guztietan jaso dugun publikoaren babesa izan da. Gasteiztar asko oso identifikatuta sentitu dira proiektu honekin.
– Arrazoi asko egon dira Fundazioak Sabino Arana Saria eskuratzeko. Baina, dudarik gabe, 'Obretan eta irekita' programak asko lagundu du honetan guztian. Zertan datza programa hau? Nola azalduko zenioke ezagutzen ez duen pertsona bati?
Ondare arkitektonikoa zaharberritzerakoan beti egon da nolabaiteko ezkutatze bat. Normalean, publikoak ez du inolako aukerarik izaten hesien atzean dagoena ikusteko. Horren atzean dagoena espezialisten esku dago bakarrik (arkitektoak, arkeologoak, zaharberritzaileak…) eta askotan, 'Itxita. Lanak', bezalako kartelak ikusi daitezke. Gasteizen, hala ere, beti izan dugu garbi diru publikoz ordaintzen den lan bat derrigorrez behartuta egon behar duela bere emaitzak gizartearekin partekatzera. Honela, 1998. urtean erakusketa bat antolatu zen gure Plan Nagusiak izan zituen emaitzak jendeari eskaintzeko. Erakusketa honek izan zuen erantzun paregabeak Katedrala urteko egun guztietan zabalik izatera animatu gintuen. Honela, gizartearekin zaharberritze prozesu konplexu eta liluragarri hau partekatu ahal izan dugu.
– Jarraitu dezagun 'Obretan eta irekita' programaz hitz egiten. Egia esan, sekulako oihartzuna izan du programak eta publikoari asko gustatu zaio. Nola bururatu zitzaizuen hau egitea?
'Obretan eta irekita' programak ikerketa zientifikoak gizartearekiko izan beharko lukeen erantzukizuna oso modu egokian islatzen du. Eta izena, zalantzarik gabe, publizitatearen ikuspegitik sekulako asmatzea izan dela iruditzen zait. Egia esan, askotan saiatu gara honen jatorria zein izan den asmatzen, baina inoiz ere ez gara kapazak izan bere genesia berreraikitzeko. Gure taldearen energia positibotik sortutako ideia bezala aurkeztuko nuke.
– Badakit askotan zoriondu zaituztetela programa paregabe honengatik. Hala ere, kopiatu al dute ideia hau nonbaiten?
Proposamen hau oso berritzailea izan zen bere garaian. Gaur egun, hala ere, askoz ere hedatuago dago jakintzaren difusioa eta sozializazioa edozein programa zientifikoren giltzarria izan behar dutela. Gero eta arruntagoak dira esperientzia fisikoa eta gaiaren jakintza biak batera eskaintzen dituzten zientzia proiektuak ikustea.
– Zein motatako zailtasunak aurkitu dituzue urte hauetan zehar eraikin hau zaharberritzerakoan?
Mende asko dituzten eraikinek hamaika arazo izaten dituzte normalean. Hor daude denboraren poderioz materialek edota eraikinak berak sufritutako desgastea, altxatu zeneko garaian egin ziren diseinu akatsak, modu naturalean etorritako erasoak, gizakiak berak egin dizkionak… Medikuntzan erabiltzen diren termino eta ideiak hemen ere erabili daitezke. Honelako eraikinak diagnosi oso zaila duten pazienteekin konparatzea gustatzen zait. Paziente hauek behar bezala sendatzeko, espezialista ezberdin askoren laguntza behar da eta eraikinekin berdina gertatzen da. Gainera, sendatze prozesu hau oso luzea eta garestia izaten da. Honi guztiari eraikina hiri baten erdian dagoela eta eraikina bera gizarteak erabiltzen duela gehitzen badiozu, zailtasunak handituz doaz. Honegatik oso garrantzitsua da zaharberritze prozesu hauetan adostasun maila handia lortzea bai instituzioetan eta baita gizartean ere.
– Zenbat jende egon da Gasteizko Santa Maria Katedralean lanean? Eta zenbat denbora behar izan duzue lan hau burutzeko?
Azkeneko 15 urte hauetan ehunka lagun ibili dira Katedralean lanean. EHU-n zuzentzen dudan Ikerkuntza Taldea bakarrik kontutan hartuta, 90 titulatuk hartu dute parte. Honi guztiari espezialistak ez direnak gehitu behar dizkiogu.
– Katedrala, egia esan, izugarri polita geratu da. Oso lan ona egin duzue bertan. Non egon da sekretua?
Faktore asko egon dira. Hor daude, adibidez, proiektuan jarri den ilusioa, parte hartu duten langile kualifikatuen lan ezin hobea, instituzioen arteko elkarlana eta hiritarren babesa.
– Hitz egin dezagun zutaz. Zer izan da zuretzako honelako proiektu baten parte izatea?
Ikerkuntzak badu bakarrik geratzeko nolabaiteko arriskua. Autismoa ekarri dezakeen arriskua, alegia. Badira unibertsitario asko bere burbuilan bizi direnak eta hortik ateratzen ez direnak. Zentzu honetan, Katedrala zaharberritzeko proiektu hau opari bat izan da, taldean lan egiteko, auzo baten beharretan inplikatzeko eta benetako konpromiso zientifiko bat praktikatzeko aukerak eskaini dizkidalako. Laburbilduz, pribilegio bat izan da proiektu honen parte izatea.
Egileaz: Peru S. Gamarra kazetaria da | science |
zientzia_kaiera-8459cfa5dc30 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/07/mikrohariak-mugikorretarako-sentsoreak/ | Mikrohariak, mugikorretarako sentsoreak | unknown | 2014-02-07 00:00:00 | Mikrohariak, mugikorretarako sentsoreak
Mikrohariek nukleo metalikoa eta beirazko estaldura izan ohi dituzte. Aleazio ferromagnetiko batek osatzen du nukleoa, eta desberdina izaten da aleazioan erabilitako materialen eta hariaren azken geometriaren arabera. "Baina bada ezaugarri bat mikrohari guztiei dagokiena: propietate magnetikoak dituzte. Hain zuzen, propietate magnetiko horiei eta duten tamaina txikiari esker dira hain baliotsuak" azaldu du Alexander Chizhik-ek, Magnetismo Taldeko ikertzaileetako batek.
"Mikroharien aplikazio ezagunenetako bat da telefono mugikorren konpas elektronikoen sentsore gisa erabil daitezkeela" azaldu du Chizhik. "Sentsore horiei esker, telefonoaren jabea zehazki non dagoen jakin dezakegu, GPS bat balitz bezala". Telefonia mugikorreko sentsoreak bezala, Aichi japoniar enpresarekin elkarlanean egindako sentsore batzuk ere erabiltzen dira egun automobilgintzaren industrian eta trafikoa zaintzeko autoetan.
Egun, sentsore horien produkzio industriala estuki lotua dago harien propietateen erreproduzigarritasunarekin eta propietateak mikrohariaren luzera osoan homogeneo izatearekin. Beraz, "gure lanaren helburu nagusia da mikrohari magnetikoen erreproduzigarritasun-mailarik handiena lortzeko parametro optimoak hautatzea" azaldu du Chizhik-ek.
Hori dela eta, ikerketa honen helburua bat dator Magnetismo Taldea azken 25 urte hauetan material berrien propietate magnetikoak ikertzeko egiten ari den lan handiarekin. Lan horri lotuta, "arreta berezia jarri dugu hari txiki horientzat aplikazio berriak bilatzen" azaldu du Alexander Chizhik-ek. "Beirazko estaldura duten mikroharien gainazalaren jokabide magnetikoa ulertzen lagunduko du gure ikerketak".
Zehazki, mikroharien egitura magnetikoa aztertzen jardun du UPV/EHUko Magnetismo Taldeak. Laser bat erabiltzen dute horretarako. Gailu horretatik emititzen den argia mikroharian islatzen da, eta mikrohariaren egitura magnetikoari, elektrikoari, atomikoari eta abarri buruzko informazio guztia jasotzen du. "Esan liteke mikrohariak ispilu moduan jokatzen duela" azaldu du Magnetismo Taldeko ikertzaileak. Modu horretan, "mikroharien egitura magnetikoa sakon aztertu ahal izan dugu, eta ikusi dugu domeinu magnetikoen egitura bakar bat erakusten dutela" azaldu du Alexander Chizhik-ek. "Domeinu magnetikoen egitura horrek sentikortasun handia ematen die mikrohariei. Oso faktore garrantzitsua da, eta kontuan hartu beharrekoa, sentsoreek gainerakoek baino sentikortasun handiagoa izan behar baitute, intentsitate txikiko seinaleak detektatu ahal izateko" azaldu du.
"Ikerketa honi esker frogatu dugu, gainera, mikrohariei korronte elektriko bat aplikatuz gero domeinu magnetikoen egitura aldatu egiten dela; beraz, faktore garrantzitsua da sentsoreek ongi funtziona dezaten".
Erreferentzia bibliografikoa: A. Chizhik, A. Stupakiewicz, A. Zhukov, A. Maziewski, J. Gonzalez. "Experimental demonstration of basic mechanisms of magnetization reversal in magnetic microwires". Physica B: Condensed Matter. | science |
zientzia_kaiera-e4d2dde558c4 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/06/beste-mito-bat-bertan-behera-alargun-beltzaren-arriskua/ | Beste mito bat bertan behera: alargun beltzaren arriskua | unknown | 2014-02-06 00:00:00 | Beste mito bat bertan behera: alargun beltzaren arriskua
Catherine Scott gazte atsegin bat da, eta pasio harrigarri bat dauka. Bizimodua bi giro oso desberdinetan egiten du. Alde batetik, Ertamerikako ostozabalen oihanetatik dabil. Izan ere, orain bertan Nikaraguan da, ni lerro hauek idazten ari naizelarik. Beste alde batetik baina, Simon Fraser Unibertsitateko (Burnaby. Canada) laborategi aseptikoetan dabil.
Pasio harrigarria duela diot, erabat liluratuta baitaukate armiarmek, "amazing, beautiful, sophisticated, charming, fascinating, elegant, resourceful, mysterious" diren animalia horiek, bere hitzetan. Gizakiok ditugun beldur sustraituenetakoa sortzen duten animalia hauek dira neska hau miresten dituenak. Gainera, ez du gogoko hor zehar ertz batean edo sabaian erraz aurki daitekeen edozein armiarma mota. Izan ere, Catherinek artropodo hauen artean pozoitsuenak eta arrikutsuenak hartu ditu aztergai.
Hori dela eta, ohituta dago bere jardueraren berri ematen duenean itzultzen dioten galderaz: "Eta ez al dizute inoiz ziztatu?".
"Ez, didate inoiz ziztatu, armiarmek ez dute ia inoiz ziztatzen" erantzun izan du Catherinek urteetan eta urteetan.
Orain arte bere armiarmekiko "elkarbizitzan" eta irakurritako bibliografian oinarritzen zen erantzun hau emateko. Orain aldiz, ikerkuntza baten emaitzari esker esan dezake ozenki "Ez, armiarmek nekez egiten dute ziztadarik".
Esan bezala, gure espeziearen subkonszientean oso sustraitua dago nonbait antzestrala den beldur hau, eta hala bildu du zinemak maiz: Harry Potter filmeko Ron Weaslyren ikara, Mordorreko tuneletan Frodok Hobbitaren azken filmean jasan zuen eraso basatia…
Catherine Scottek beldur horren aurka egiten du bere ikasketan, baieztatzen baitu alargun beltzak buru-belarri saiatzen direla aurrez aurreko borroka saihesten, bai eta oso mehatxatuak sentitzen direnean ere.
Izan ere, izugarrizko gaiztakeriak egin dizkiete armiarmei saio horietan, beren defentsa mekanismoak aztertzeko. Catherinek armiarma hauek sarri izan baititu ere eskuetan, ez dago esan beharrik oraingo honetan eskularru itxurako gelatinazko geruza batzuk erabili dituela, armiarmak gogaitzeko, atximur egiteko, estutzeko edo beste edozein eratara nekarazteko. Izan ere, ikusi nahi zuten noiz egiten zuten ziztada, zein indarrez egiten zuten, eta zenbat pozoi igortzen zuten.
Egileek, David Nelsenek eta bere biologo taldeak (Kaliforniako Loma Linda Unibertsitatea, Lur eta Biologia Zientzien Saila), hiru arrisku mota ezarri zizkieten armiarmei.
Lehenengo eta behin, egiaztatu zuten arrisku txiki baten aurrean 43 armiarmetatik batek berak ere ez zuela eraso egin. Hala gertatu zen armiarmak gogaitu edo bultzatu egin zituztenean. Denek ere, saihestu egin zuten enfrentamendua edo alde egin zuten. Mehatxuak goraka ezartzen zitzaizkielarik, armiarmek eutsi egin zioten bere jarrera iheskorrari eta gehien jota, seta pixka bat bota zuten. Hala gertatu zen estutu egin zituztenean, animaliei ziztada eman zitzaienean edo eskuen artean hartu zituztenean ere.
Ihes egiteko aukerarik ematen ez zuten egoeretan sartuta, seta bota zuten batzuek, eta hildakoarena egin zuten besteek, %50ean. Egoera horietan, bakar batek egin zuen erasoa. Arrisku ertainekotzat jo ziren egoera hauek.
Arrisku handiko egoerak sortzeko, armiarmak harrapatu eta bi atzamarrekin estutu egin zituzten, inongo ihesbiderik galarazita. Ikus bedi goiko argazkia. Hain egoera itogarrian ere, alargun beltzen %60ak baizik ez zuen ziztadarik egin.
Areago, ziztada egiten duten guztietan ez dute pozoirik ziztatzen. Izan ere, armiarma batentzat, gizakien aurka erabiltzea baino etekin handiagokoa da pozoia harrapakinak lortzeko gordetzea. Horrela, ziztada egin zuten kasu guztien erdian, ez zuten pozoirik erabili. Areago, ikertzaileek egiaztatu zuten pozoi-igorketa ohikoagoa zela armiarmak sabel aldean estutzen zirenean. Kontuan hartu behar da artropodoek erraz bizirauten dutela hanka bat galdetzen badute, baina sabela aldiz, oso ahula dute, bertan ez baitute armadurarik. Berez, beren organismoko alde horretan ziztatzeak edo estutzeak heriotza ekar diezaieke.
Plazaratutako emaitza hauek bada, kolokan jartzen dute alargun beltzaren irudi beldurgarri hori. Izenak berak ikara ematen du, baina egiaztatua dago hamaika gaiztakeria eginda ere, artropodo hauek ihes egiten saiatzen direla, eta inongo ihesbiderik ez dutenean ere, beren sabela arrikuspean sumatzen dutenean baizik ez dutela pozoirik ziztatzen.
Horrela bada, Catherinek orain arte ulertuak izan ez diren animalia hauen alde egin nahi izan du bere artikuluaren bukaeran. Berak espero du aurrerantzean ikaratuta gabe, liluratuta sentituko dela jendea armiarma hauekin.
Iturriak:
Christopher Buddle, Catherine Scott: "What happens when you poke, prod and pinch black widow spiders? You might be surprised" | Expiscor (Scilogs) 31 enero 2014
Nelsen D.R., Kelln W. & Hayes W.K. (2014): Poke but don't pinch: risk assessment and venom metering in the western black widow spider, Latrodectus hesperus, Animal Behaviour, 89 107-114. DOI: 10.1016/j.anbehav.2013.12.019
Spiderbytes, Catherine Scotten bloga
Vetter, R. S. "Defensive behavior of the black widow spider Latrodectus hesperus (Araneae: Theridiidae)". Behavioral Ecology and Sociobiology, 7(3), 187-193. doi:10.1007/BF00299363
MedlinePlus "Araña viuda negra"
Egileaz: Javier Peláezek (@Irreductible) zientziaz idazten du hainbat hedabideetan eta naukas.com plataformaren sortzaileetako bat da.
Juan Carlos Odriozolak euskaratu du artikulua. | science |
zientzia_kaiera-551b7a185d0e | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/05/amazonek-badaki/ | Amazonek badaki | 2014-02-05 00:00:00 | Amazonek badaki
Gaur egun Internet bidez erostea oso gauza arrunta bilakatu da. Ziur irakurtzen ari zaretenon artean gehienok duzuela kontu bat Amazonen, Fnac-en ala bestelako dendaren batean. Ohartu bazarete, denda horiek ez dira erosketak kudeatzera mugatzen. Diru gehiago ateratzeko asmotan, denda horiek produktu berriak aholkatzeko gai dira, modu pertsonalizatu eta automatiko batean. Adibidez, liburuak erosteko ohitura izanez gero, askotan aholkatzen dizkigute gure gustoko izan daitezkeen liburuak. Eta gehienetan asmatu egiten dute gainera!
Aholku zerbitzu horiek guztiz automatikoak dira. Amazon bezalako denda batek izan ditzakeen bezero guztientzat ezinezkoa litzateke bestela aholkularitza pertsonalizatu bat ematea. Atera kontuak zenbat jende izan beharko luketen lanean! Beraz, galdera nahiko garbi dago: nola dakite Amazonen ze liburu gustatzen zaidan?
Demagun auto bat erosteko ideiarekin gabiltzala. Merkatuko prezioak begiratu ondoren, datu batzuk bildu ditugu. Zehazki, motorraren potentziaren arabera prezioen bilakaera erakusten duten datu batzuk ditugu. Jar ditzagun grafika batean txukun-txukun:
Potentzia zaldietan jarri dugun bitartean, prezioa eurotan adierazi dugu. Datu horiek esku artean izanda eta kontuan hartuta guk 110 zaldiko auto bat erosi nahiko genukela, bere prezioa gutxi-gorabehera estima dezakegu. Horrela, kontzesionariora joan aurretik ideia bat izan dezakegu. Ziurrenik prezio hori estimatzeko gehienok hurrengo grafikan ikusten dena egingo genuke:
Hots, puntu beltza jarri dugun inguruan pentsatuko genuke dagoela 110 zaldiko auto baten prezioa. Grafikan ageri den bezala, 14.500 euro inguruko prezioa izango genuke. Egin berri duguna, gehiegi pentsatu gabe egin arren, erregresio lineal bat da. Konturatu gabe, potentziaren eta prezioaren artean erlazio lineal bat dagoela ondorioztatu dugu datuak ikusita, eta gainera zuzen horren itxura ere estimatu dugu buruz.
Buruz eta naturaltasun osoz egin dugunaren emaitza, hurrengo grafikan bistaratu dugu, zuzen gorri bat marraztuz datuen gainean:
Zuk ez al duzu itxura horretako zuzen bat irudikatu autoaren prezioa estimatzerakoan? Hauxe da bada erregresio lineala. Izen potoloa gauza sinple batentzako, ezta? Matematikoki, erregresio linealaren helburua datuekiko errorea minimizatzen duen zuzena topatzea da. Gogoan izan zuzenaren ekuazioa, gure kasura aplikatuta,
prezioa = A x potentzia + B
dela, non A eta B zuzena definitzen duten bi parametroak diren. Erregresio linealak A eta B-ren balio optimoak bilatzen ditu, datuekiko errorea minimizatzeko. Besterik gabe.
Ikasi berri dugunak asko lagunduko digu aholku sistemek nola funtzionatzen duten jakiteko. Demagun Andoni izeneko erabiltzaile batek lau liburu erosi, irakurri eta baloratu dituela. Liburu bakoitza, bere edukien arabera, hiru ezaugarriren arabera sailkatzen da: akzioa, erromantzea eta drama. Liburu bakoitzeko, ezaugarri bakoitzetik zenbat daukan gordetzen du sistemak. Suposatuz Andonik irakurri dituen lau liburu horietaz gain dendak beste bi liburu ere badituela, nola jakin lezake zein aholkatu?
Planteatu berri dugun arazoa hurrengo taulan laburbiltzen da:
Har dezagun adibide gisa Amodiozko itsasoan liburua. Eskuineko hiru zutabeei so eginez gero, argi dago erromantzea nagusitzen den liburu bat dela. Drama pixka bat ere topatuko dugu, baina akziorik bat ere ez.
Bestalde, ikus daitekeenez, Andonik irakurri dituen lau liburuetatik, Hiltzaile fina eta Gerra bateko kronikak gustatu zaizkio gehien. Baina Amodiozko itsasoan ez zaio batere gustatu. Triste bizi naiz eta liburua berriz, erdi-bidean geratu da. Beraz, datu horiek eskuetan izanik, ze eritzi izango ote du Andonik beste bi liburuekiko?
Arazo honek autoaren arazoaren antz handia du. Arazo hartan, potentzia eta prezioa erlazionatzen zituen datu batzuk genituen eta datu horietatik, erregresio lineala erabiliz, eredu bat ikasi dugu. Kasu hartan, eredua zuzen bat besterik ez zen. Zuzen haren ekuazioa ikasitakoan, edozein potentziatako autoren prezioa estima genezake.
Liburuen kasuan ere eszenatoki berean gaude. Oraingoan akzio, erromantze eta drama proportzioa, Andoniren balorazioekin erlazionatzen dituzten datuak ditugu. Autoen kasuan potentzia bakarrik genuen lekuan, liburuen kasuan hiru ezaugarri ditugu. Eta noski, horrek arazoa bistaratzeko gaitasuna lausotzen du. Liburuen kasuan grafika bat marraztea ezinezkoa zaigu, 4 dimentsiotakoa izan behar bailuke.
Hala eta guztiz ere, 4 dimentsiotako espazio horretan bada gainazal bat autoen kasuan zuzenak betetzen zuen papera betetzen duena. Oraingoan gure ekuazioa
Balorazioa = A x Akzioa + B x Erromantzea + C x Drama + D
da eta sistemak A, B, C eta D parametroak ikasi behar ditu dauzkan datuak erabilita.
Parametro horiek ikasi ondoren, sistema jada gai da baloraziorik ez duten liburuen balorazioa estimatzeko. Horrela, balizko balorazio horiek erabilita, erabaki dezake zein liburu aholkatu behar dion Andoniri. Ziuraski, denok jakingo duzue honezkero, Itsas pirata ausartak liburua dela Andoniri aholkatuko diotena.
Artikulu honetan ez dugu azaldu parametroak nola ikasten diren. Egia esanda, ikasketa prozesua ez da oso zaila. Deribatuak ulertuz gero, aise uler daiteke parametroak nola ikasten diren. Baina hori, agian, beste baterako utziko dugu.
Hemen ikusi dugun kasua oso sinplea izan da. Orokorrean, liburu bat sailkatzeko askoz ezaugarri gehiago daude eta beraien erlazioa balorazioekin ez da beti lineala izango. Hala ere, gaur ikasi dugun teknika, hots erregresio lineala, mota honetako aholku sistemen oinarria da. Oso ideia sinple bati atera dakiokeen etekinaren adibide egokia da erregresio lineala. Eta bestela, galdetu Amazoni!
Pazzani, M. J., & Billsus, D. (2007). Content-based recommendation systems. In The adaptive web (pp. 325-341). Springer Berlin Heidelberg.
Adomavicius, G., & Tuzhilin, A. (2005). Toward the next generation of recommender systems: A survey of the state-of-the-art and possible extensions. Knowledge and Data Engineering, IEEE Transactions on, 17(6), 734-749.
Egileaz: Gorka Azkune (@gazkune), informatikaria, eta DeustoTech-eko ikertzailea da.
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
|
zientzia_kaiera-d61d17e2bedc | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/04/matematikak-sakontzen/ | Zenbaki poligonalak | 2014-02-04 00:00:00 | Zenbaki poligonalak
Lizarraldeko DBHko Matematika sakontzen ikasgaia ematen dugun bigarren mailako ikasleek, aurten beste gauzen artean, segidak landu ditugu. Segida batzuk ulertzea ez zitzaigun batere zaila egin, beste kasu batzuetan ordea, irakaslearen laguntza beharrezkoa izan genuen. Hala ere, guztiak landu eta ulertu genituen.
Ikusitako segiden artean, batzuk oso bereziak suertatu zitzaizkigun. Irakasleak segidaren lehendabiziko terminoak eman eta guk hurrengoak zeintzuk ziren asmatu behar genituen. Gero segida bakoitzak duen adierazpen matematikoa kalkulatu behar genuelarik. Nahi baduzue, orain gurekin saia zaitezkete, ea zuek ere, segidaren hurrengo terminoak aurkitzeko gai zareten.
Gure irakasleak proposatutako lehendabiziko segida hau izan zen:
Lasaitu, ez baduzue bat batean aurkitzen, bilatzen duzuen terminoa bider hurrengoa eta zati bi egiten baduzue erraz lortuko duzue. Ez zaitezte desanimatu, hurrengoa errazagoa jarriko baitizuegu:
Baietz oraingoan azkarrago asmatu. Guri ere berdin gertatu zitzaigun, bilatzen dugun terminoaren berbidurarekin lortzen baita. Hurrengo bientzako, irakaslearen laguntza ezinbestekoa izan genuen, bai hurrengo terminoak aurkitzeko, bai dagokien adierazpen matematikoa zein den adierazteko.
Lau segida hauek, segida familia handi baten lehendabiziko lau segidak dira, hauek ematen baitituzte poligono erregularren hazkunderako jarri beharreko puntu kopurua. Hobeki ulertuko duzue hurrengo irudiekin:
Zenbaki poligonalak deitzen zaie, lehendabizikoa Zenbaki triangeluarra da, bigarrena, karratua, hirugarrena pentagonala, eta horrela nahi duzuen arte. Gaiarekin bukatzeko, irakasleak zenbaki poligonalen mural bat egitea proposatu zigun. Taldean bildu, eta lanean jarri ginen. Hau da lortutakoa, ea zer deritzozuen.
Egileaz: Lizarraldea Institutuko ikasleen izenean, Ivan Mendiorotz irakasleak bidalitako ekarpena.
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
|
zientzia_kaiera-8a357bfd6496 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/03/kzjaia-2-laburpena/ | #KZJaia: 2. Laburpena | 2014-02-03 00:00:00 | #KZJaia: 2. Laburpena
Aurreko Urtarrilaren 7an abiatu zen #KulturaZientifikoa 1. Jaialdia (#KZJaia). Gaurkoan, Jaialdian bildutako ekarpenen bigarren laburpena eginen dugu, 2014-01-20tik 2014-02-02ra bitartean. Gogoan izanen duzuen moduan, lehenengo laburpenean 16 ekarpen bildu genituen, hidrogenotik sufrera zihoazenak, alegia (H-S). Bigarren laburpen honetan, ekarpen gehiago biltzen ditugu, azken bi aste hauetan 19 ekarpen egon bait dira, klorotik bromora, alegia (Cl-Br). Kasualitatez, halogenoen zutabean periodo bat jeitsi dugu! Aurrekoan bezala, jakintza arlo anitzeko egile desberdinak izan ditugu. Bertzerik gabe, bil ditzagun bi aste hauetan eginiko ekarpen hauek (Z atomo bakoitzaren zenbaki atomikoa, protoi kopurua alegia, da):
19 ekarpen hauekin, Jaialdian 35 ekarpen bildu ditugu dagoeneko Jaialdian. (Otsailaren 3ko ekarpena hurrengo laburpenean bilduko da). Ekarpen honekin, gure Txokolatezko Taula Periodikoa horrela gelditu zaigu! (Aniturri BH Institutuko Elosaniturri blogetik hartua):
Badirudi "kruzero" abiadura hartu dugula! Ziur gara ondorengo asteetan erritmoa mantentzeko gai izanen garela, eta egile eta blog berriak batuko zaizkigula! Guztion artean, jarrai dezagun kultura zientifikoa lantzen eta zabaltzen, "zientzien" eta "letren" arteko muga artifiziala gaindituz! | science |
|
zientzia_kaiera-eb4c574a8bb0 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/03/bikiak-zenbaki-lehenen-familian/ | Bikiak zenbaki lehenen familian | 2014-02-03 00:00:00 | Bikiak zenbaki lehenen familian
"Hasieran zenbakia zen eta zenbakia matematika egin zen". Matematikaren historia baterako aurreneko hitzak izan daitezke hauek. Mende asko joan diren arren eta matematikak garapen eta aldaketa izugarria jaso duen arren, zenbakia da oraindik ere matematikaren oinarrizko tresna. Tresna ez ezik, ofizioz edo afizioz matematikaren inguruan ari direnen artean "jostailu" ere badira zenbakiak, lilura sortzen duten galderak egiteko balio duen jostailua.
Bada zenbakien artean jolaserako aukera ugari ematen dituen familia bat: zenbaki lehenak. Zergatik? Agian, Paul Erdös matematikariak esan zuenez, zenbaki lehenen gainean "nagusientzat erantzun ezinak diren galderak egin ditzaketelako umeek". Horietako batekin nator gaur.
Gogora dezagun zenbaki txikiagoak biderkatuz ezin lor daitezkeenak direla zenbaki lehenak. Horrela, 35 ez da lehena, 5×7 delako, baina 17 bada lehena. (Ez dugu 1 zenbaki lehentzat hartzen, baina horrek ez du hemen garrantzirik.) Hauek dira 500etik behera dauden zenbaki lehenak:
2
3
5
7
11
13
17
19
23
29
31
37
41
43
47
53
59
61
67
71
73
79
83
89
97
101
103
107
109
113
127
131
137
139
149
151
157
163
167
173
179
181
191
193
197
199
211
223
227
229
233
239
241
251
257
263
269
271
277
281
283
293
307
311
313
317
331
337
347
349
353
359
367
373
379
383
389
397
401
409
419
421
431
433
439
443
449
457
461
463
467
479
487
491
499
Eskolan irakatsi ziguten zerrenda hori lortzen: idatzi zenbaki guztiak (500eraino gure kasuan) eta kendu 2ren multiploak lehenengo, 3ren multiploak gero, 5enak ondoren eta abar (Eratostenesen bahea). Zerrenda luzeagoak ere egin daitezke horrela, astia eta pazientzia nahikoa izanez gero. Egia esan, pazientzia lehenago behar zen, orain ordenadoreak hartu baitu pazientziaren lekua. Hori bai, ezin izango dugu zenbaki lehen guztien zerrenda egin, ez eskuz eta ez ordenadorez: duela 2400 urte inguru, Euklidesek Elementuak liburuan froga ezin ederragoaren bidez erakutsi zigun zerrenda hori ez dela amaitzen, hau da, infinitu zenbaki lehen daudela. (Euklidesen liburua euskaraz ere irakur daiteke, Patxi Angulok itzulita.)
Zenbaki lehenen zerrendari begiratu eta ematen du hor ez dagoela inolako egiturarik, zoriz hartutako zenbakiak dirudite. Bada, lan zinez ederra da zenbaki lehenen segidan propietateak bilatzea, matematikari ugariren jarduna historian zehar. Asko lortu den arren, "milioika urte igaroko dira zerbait ulertu baino lehen, eta orduan ere ez ditugu osorik ulertuko", berriro Paul Erdösen hitzak ekarriz.
Zenbaki bikoiti bakar bat da lehena (2, hain zuzen ere) eta beste guztiak bakoitiak dira. Hauen arteko bi hartuta, beraz, bi unitateko distantzia egongo da gutxienez. Zenbaki lehenak izanda bi unitateko aldea duten bikoteei zenbaki lehen bikiak deritze. Adibidez, 500etik beherako lehenen zerrendatik hauek dira bikiak:
3-5
5-7
11-13
17-19
29-31
41-43
59-61
71-73
101-103
107-109
149-151
179-181
191-193
197-199
239-241
269-271
311-313
347-349
419-421
431-433
461-463
Orain dator umearen galdera xaloa: Zerrenda hori amaitzen da ala infinitua da? Eta nagusiaren erantzun etsia: Inork ez daki… Egia esan, baietz uste du mundu guztiak, segida infinitua dela, baina mendeak joan, mendeak etorri, frogarik gabe gaude oraindik. Hala ere, azken urtea joan eta gero, hobeto, esperantzari leiho bat zabalduz, erantzuna honela uzten badugu: Inork ez daki, oraingoz…
Yitang Tom Zhang 58 urteko matematikari txinatarra da. Matematika ikasketak Txinan egin ondoren, 1985ean, 30 urte zituela, Estatu Batuetako Purdue Unibertsitatera joan zen tesia egitera eta 1991n lortu zuen doktore titulua. Estatu Batuetan geratu zen eta, zenbait lan ezakademikotan ibili eta gero, 1999an New Hampshireko Unibertsitatean hartu zuten irakasle eta han jarraitzen du. Eskolak emateko irakasle soila da (Lecturer), ikerketa ardurarik gabe eta, horrenbestez, goi mailako postuetara biderik gabe. Duela urtebete inork ez zuen Zhang ezagutzen matematikaren munduan.
Azken urteotan baina, Zhang problema baten inguruan lanean aritu da. Joan den apirilean artikulu bat amaitu eta aldizkari batera bidali zuen, orain ohikoa den internet bidezko zabalpena egin barik. Ez zuen edozelango aldizkarira bideratu, ez horixe. Annals of Mathematics aukeratu zuen, ospe handienetakoa matematikan. Ezohiko epe laburrean jaso zuen onarpena, hilabete eskasean, eta orduantxe berria zabaldu eta testua denen eskura jarri zuen. Berehala hedatu zen notizia adituen artean eta Zenbaki-teoria izeneko matematikaren arloko historian kokatzeko modukoa iritzi zioten. Zer zen hain deigarri? Teorema honetara iritsi zen Zhang: infinitu aldiz gertatzen da zenbaki lehen biren arteko aldea 70 000 000 baino txikiagoa izatea. Baliteke matematikariek miresmenez hartu zuten emaitza horren aurrean irakurleak irrifarre maltzurra egitea –txantxetan ari naizelakoan–, edo amorruz hartzea –adar jotzen ari natzaiolakoan–: Matematikariek 2ko aldea nahiko luketen tokian 70 000 000 baino txikiago esan eta poztu egin behar gara? Ez txantxa ez adarjotzerik. Inork ez zekien zenbaki lehenen bikote zerrenda infinituak egin zitezkeen edo ez, bikote bakoitzeko elementuen arteko aldeari muga jarrita. Orain badakigu: infinitutik 70 000 000raino ekarri du muga Zhangek. Horra zergatik den nabarmentzekoa haren lana.
Hori guztia gertatu zenetik amets batean bizi da Yitang Zhang. Inork ezagutzen ez zuen matematikari xumea izatetik ospetsu bihurtzeraino –mundu txiki batean ospetsu– iragan da, eta ohoreak eta sariak heldu zaizkio:
Zhangen emaitza ez da hor gelditu. Haren lana eskuragarri egon zenetik batzuk konturatu ziren bazegoela bide bat 70 milioiko muga jaisteko. Etekin hobea ateratzeko internet bidezko lankidetza-proiektu ireki bat abian jarri zuten (Polymath izenez ezagutzen dira era horretako egitasmoak). Hasieran, ekaina aldera, egunetik egunera jaisten zihoan muga eta 4680ra heldu zen. Zhangen 70 milioiko mugarekin alderatuta, ez zegoen txarto eta bazirudien hor amaituko zela kontua.
Azaroan, ordea, James Maynard matematikari gaztea agertu zen beste artikulu batekin. Bertan, ideia berriak erabiliz, muga 600era ekartzea lortu zuen. Horrek aurreko lankidetza-proiektua biziberritu zuen, orain Polymath8b izena hartuta, eta lerro hauek idazteko orduan 270an dago goi muga hori: infinitu aldiz gertatzen da zenbaki lehen biren arteko aldea 270 baino txikiagoa izatea.
Ez dugu oraingoz teoremarik zenbaki lehen bikiak infinitu direla esateko eta, adituek diotenez, ez dirudi epe laburrean izango dugunik. Baina, bi mila eta laurehun urte igaro eta gero, inoiz ez dira problema horren inguruan Erdösen jaiotzaren mendeurrena ospatu dugun urtean egon diren tamainako aurrerapenak gertatu. Leiho bat esperantzari, beraz.
Egileaz: Javier Duoandikoetxea Analisi Matematikoko Katedraduna da UPV/EHUn.
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
|
zientzia_kaiera-233e5b2edd91 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/02/02/kandelaria/ | Kandelaria | Juan Ignacio Pérez | 2014-02-02 00:00:00 | Kandelaria
Juan Ignacio Pérez
"Kandelario egunean eguzkia ikusi baino, otsoa ardi tartean ikusi nahiago" (9751. atsotitza Gotzon Garateren bilduman)
Gaur, otsailaren 2, Kandelaria eguna da; Hartzaren eguna Europan, eta Marmotarena Ameriketako Estatu Batuetako ekialdeko kostaldeko zenbait herritan. Gaztelaniazko esaera zaharrak hartzari buruz esaten du Kandelarian hartzulotik irteten dela eta hotza egiten badu, berriro sartzen dela hartzulora. Eta esaera zaharrik gabe, oso antzekoa da Pensilvaniako Punxsutawney herrian marmotaren inguruan gaurko egunean egiten dutena. Tradizioari jarraiki, gaur atera dute marmota gordelekutik eta egiten duen keinuaren bidez, "iragarri" egiten du oraindik gelditzen diren neguko egunak gogorrak izango diren ala ez; hau da, egingo duen eguraldia "asmatzen" du, nonbait, Phil marmota famatuak. Hala ere, marmotaren egunarena, alemanek Ameriketara eraman zuten ohitura zahar bat da. Hortaz, ez da txiripa, inondik ere ez, marmotarena eta hartzarena egun bera izatea, jatorriz, Europako ohiturak direlako biak.
Neguko egun gogorrak amaitu arte gelditzen den denbora asmatu nahia da bi tradizio horien oinarrian dagoena, beraz. Gaztelaniazko esaera zaharra, hartzaren lozorroaren amaierari buruzkoa da, eta Phil marmotaren tradizioa, bere hibernazioaren bukaerari dagokio. Beraz, hibernatzen duten ugaztunek lozorroari uztea ala ez uztea aukerari dagokio Europako tradizioa. Hori dela eta, oso egokia iruditu zait gaur, otsailaren 2an hain zuzen ere, hibernazioari buruzko artikulu bat idaztea. Gainera, marmotek eta hartzek ez dute berdin hibernatzen, kontu fisiologiko desberdinak gertatzen direlako espezie batean eta bestean.
Oso toki hotzetan bizi diren ugaztun askok, -baina ez guztiek-, hibernatu egiten dute. Bizimodu normala dute apiriletik irailera arte eta irailean gordelekuan sartu, gorputz-tenperatura jaitsi, minimo batera eramaten dute metabolismo tasa eta ez dute jarduera muskularrik garatzen. Horixe da hibernatzen duten animaliek egiten dutena. Energia asko aurrezten dute horri esker, hori baita jarduera murrizteko zioa. Esan beharra dago, hala ere, hibernazioan zehar esnatu egiten direla maiztasun jakin baten arabera, baina ez dakigu zein den noizean behin esnatzeko arrazoia. Garrantzi handikoa izan behar da, ordea, hibernatze aldian zeharreko energia-gastua asko goratzen baita esnatze horien eraginez. Izan ere, hibernazioan zeharreko gastu metabolikoaren bi heren dagozkie, gutxienez, aldizkako esnatze labur horiei.
Hibernatu ahal izateko gantz nabarra eduki behar dute halabeharrez, eta ugaztun denek ez dute gantz mota hori. Beroa sortzea da gantz mota horren betekizuna. Hortaz, ezinbesteko zeregina betetzen du gantz nabarrak hibernatzen duten animalietan, bera baita esnatu ahal izateko behar den beroa ematen duena. Gantz nabarraren kokapen anatomikoa garrantzitsua da hibernatzen duten animalietan. Arteria nagusiak inguratzen dituzte gantz mota horren biltegi batzuek; hori dela eta, jardunean hasten denean sortzen den beroa berehala heltzen da, odolari esker, birika, bihotza eta garunera, hau da, bizitzarako organo nagusietara.
Hibernatzen duten animaliek bigarren ezaugarri komun bat dute gantz nabarra edukitzeaz gain: txikiak dira guztiak. Hartzek, jendeak uste duenaren aurka, ez dute egiazko hibernazioa garatzen, azal-hipotermia baita garatzen dutena. Bost kiloko masa du sensu stricto hibernatzen duen animaliarik handiena den marmota alpetarrak. Eta hori ez da kasualitate bat, animalia handiagoek beste era batera hibernatzeko oso arrazoi ona baitago. Ikus dezagun hau.
Lehenago adierazi dugun bezala, energia aurreztea da hibernatzearen helburu eta arrazoia. Baina handiagoak diren heinean, gutxiago aurrezten dute animaliek hibernazioaren bitartez, tamainaren menpekoa baita horrela aurrezten den energia kantitatea. Izan ere, ohiko jarduera-mailetan, oso handia da animalia txikien tasa metabolikoa[1], baina hibernazioan dauden animaliena ez da horrenbeste aldatzen tamainarekin. Hogei gramoko saguzar baten ohiko metabolismo-tasa 6 ml O2g-1 h-1-koa izan daiteke eta hibernazioan dagoen batena, 0'03 ml O2g-1 h-1-koa. Alde handia dago, beraz, bi tasa horien artean eta, ondorioz, handia da tamaina horretako ugaztunek lor dezaketen aurrezkia. Bost kiloko marmota alpetar baten ohiko metabolismo-tasa 0'5 ml O2g-1 h-1-koa izan daiteke, eta hibernazioan egonik, 0'02 ml O2g-1 h-1-koa. Aldea dago, bai, bi tasa horien artean ere, baino askoz alde txikiagoa. Beraz, txikiagoa da hibernazioaren bitartez marmota alpetarrak lor dezakeen aurrezkia.
Gogora dezagun marmota alpetarra dela hibernatzen duen ugaztunik handiena. Tamaina handiagoko animalien kasuan, bi metabolismo-tasa horien arteko aldea txikiagoa izango litzateke eta beraz, energia aurrezteko tartea txikiagoa. Gainera, ez dugu ahaztu behar aldizkako esnatzeek energia-kostu handia ekartzen dutela. Beraz, bi faktore horiek kontuan izanik, argi dago animalia handiagoek ez luketela aurreztuko ezer edo kasik ezer eta, beraz, egiazko hibernazioa eurentzat ez litzateke izango negozio ona.
Euskal Herriko zenbait tokitako ohitura batekin bukatu nahi dut gaurko artikulu hau. Kandelario egunean, mezaren ostean neska-mutil koxkorrek abesten zuten kanta ekarri dut Zientzia Kaierara. Ikusi ahal izango duzuenez, neguari gelditzen zaizkion egunetan eguraldi ona ala txarra egingo ote duen da kantaren gaia. Beraz, kanta honetan ez da agertzen ez hartza ez eta marmota ere, baina beste bide batez iragarri nahi du egingo duen eguraldia. Txiripa? Ez dut uste. Badirudi neguko erdiguneko egunetan, Europa osoan saiatu direla neguari gelditzen zaizkion beste erdiko egunetarako eguraldia asmatzen. Ez da harritzekoa.
"Kandelarioz euria
Laster da udabarria.
Kandelarioz aterri
Negua dator atzeti.
Kandelario lario
Hatxari ura dario,
Errotari uruna
Hauxe da guk behar doguna.
Kandelarioz eguzki
Negua dago aurreti,
Kandelarioz edurra
Joan da neguaren bildurra.
Kandelarioz bero
Negua dauko gero,
Kandelario hotz
Negua joan da motz.
Kandelario lario
Hatxari ura dario,
Makatzari madari
Eustsi Peru hankeari."
Bide batez, ez hartzak, ez marmotak, ez eta Gernikaldeko kanta honek ere ez dute asmatzen, txiripaz ez bada, noski.
Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea), Biologian doktorea da eta UPV/EHUko Animalien Fisiologiako irakaslea.
1. "hou pitxu hou!" liburuxkatik hartu dut kanta (Labayru ikategia eta Ikastolen Federazioa, 1998)
2. Luistxo Fernandezek ere, marmotaren egunaz eta hartzaren egunaz idatzi zuen aspaldi, hemen.
[1] Masa unitateko metabolismo-jarduera da tasa metabolikoa; beraz, masa unitateko, energia gehiago gastatzen dute animalia txikiek handiek baino.
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
zientzia_kaiera-6f6472a393de | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/31/indar-eremuak-edonon/ | Indar eremuak edonon! | 2014-01-31 00:00:00 | Indar eremuak edonon!
XIX. mendean Michael Faraday eta James Clerk Maxwell fisikarien lanetan indar-eremuen kontzeptua agertu zen lehenbizikoz. Indar-eremuen kontzeptua, garai haietan aurkitzen ari ziren fenomeno elektromagnetikoak behar bezala azaltzeko jaio zen, baina urteen poderioz fisikaren alor askotara hedatu da. Betiko eremu elektrikoaz eta grabitatorioaz gain, gaur egun Higgs-en eremua ere aski ezaguna bilakatu da, Nobel sari bat tarteko. Azken hori ez da indar-eremu bat, baina eremuaren kontzeptua jarraitzen du.
Beraz, badirudi nahiko garbi dugula gure Unibertsoa eremuz josita dagoela han eta hemen. Baina zer esango zenuke indar-eremu artifizialei buruz hitz egingo bagenu? Zertarako behar ote dira bada eremu artifizialak "benetazko" hainbeste eremu izanda? Harrigarria badirudi ere, indar-eremu artifizialak robotikan erabilitzen dira.
Robot batek ez du asko balio mugitzeko gai ez bada. Mugimendua baita robot batek duen modua bere ingurunea aldatzeko. Bai beso robotiko batek zein gurpildun robot batek, mugitzeko ahalmena behar dute. Eta noski, mugimendu horiek ezin dira edonolakoak izan. Beso robotiko batekin edalontzi bat hartu nahi badugu, besoak edalontziruntz mugitu behar du inguruko bestelako oztopo denak ekidinez. Kasu horretan oztopoen papera, pertsonek, altzariek, hormek edo inguruneko bestelako gauzek izan dezakete. Antzeko zerbait esan genezake gurpildun robot baten inguruan. Helmuga bat izango du eta ekidin beharreko oztopo batzuk.
Robotikan, modu horretako mugimendua sortzeari bide-planifikazioa deritzo. Arazo hori izan zen beharbada robotikaren hastapenetan esfortzu gehien batu zituena. Denetariko konponbideak ikusi ditugu, baina gaur, horietako batean zentratuko gara, fisikan sorturiko kontzeptu bat modu oso dotorean erabiltzen baitu.
1986. urtean, Oussama Khatib ikertzaile siriarrak lehen aldiz indar-eremu artifizialak erabili zituen bide-planifikazioaren arazoa konpontzeko. Bere ideia, ikusi ondoren, oso sinplea da: sor dezagun robotaren inguruan indar-eremu artifizial bat, non oztopoek aldarapen indarrak eta helmugak erakarpen indarrak sortzen baitituzten. Modu horretara, robota indar-eremu batean libre mugitzen den partikula baten antzerakoa litzateke. Khatib-en ideiaren arabera oztopo batek ondorengo indar-eremua sortuko luke espazioaren puntu guztietan:
Bestalde, helmugak erakarpen indarra izango luke eta berak sortutako eremuaren itxura horrelakoa litzateke:
Demagun gurpildun robot bat dugula eta bere ingurunean oztopo bat jarri diogula. Helmuga konkretu batera joateko esaten badiogu, egin behar duen lehenbiziko gauza espazioko puntu bakoitzean izango duen indar bektorea kalkulatzea da. Hori oso sinplea da, bektoreak gehitu besterik ez baitira egin behar, eskolan erakutsi diguten bezala. Emaitza gisa, horrelako zerbait eduki genezake:
Irudian, helburu-posizioa ingelerazko Goal hitzak errepresentatzen du eta bestalde, Obst izeneko bolatxoak oztopo baten lanak egiten ditu. Ikusten den bezala, indar-eremuak oztopotik aldentzen du robota eta helmugarantz erakarri. Gure gurpildun robota behekaldeko ezker txokoan dagoela suposatuz, kalkulatutako bideak horrelako itxura izango luke:
Ez al da harrigarria? Fisikaren esparruan agertu den ideia bat erabili aha izan dugu robot batek bere bidea topa dezan oztopoz betetako ingurune batean. Ez da makala!
Gorago esan dugun bezala, bide-planifikazioaren arazoarentzat beste hainbat konponbide aurkeztu ziren garai haietan ere. Gehienak ordea oso konponbide makalak ziren. Ingurune osoa esploratzen zuten biderik laburrena topatu ahal izateko, eta garai hartako ordenagailuen gaitasun urria medio, oso prozesu makalak ziren. Khatib-en indar eremu artifizialen teknikaren meritu handiena azkartasuna eta sinpletasuna izan ziren. Kalkulu gutxi eginda robotak bere bidea topatzen zuen helmugara oztopoak behar bezala ekidinez.
Baina noski, teknika horrek ere baditu bere alderdi ilunak. Ezagunenen artean minimo lokalen arazoa dugu. Arazo hori ulertzeko oso erraza da eta indar-eremu naturaletan ematen da, potentzial putzu izenpean. Demagun gure ingurunea modu honetakoa dela:
Borobiltxoa gure robota den bitartean, Obstacle izeneko kaxek oztopoak errepresentatzen dituzte. Goal kaxa, beste behin, robotak joan nahi duen helmuga da. Marraztu ditugun geziek erakusten duten moduan, robota harrapatuta geratu da. Indarrek elkar anulatzen duten puntu batera iritsi da eta hortik ezin izango da irten sekula. Puntu horiei minimo lokalak deitzen zaie. Kasu honetan, robotak bidea libre du helmugaraino bi oztopoen artetik pasatzen bada, baina aldarapenezko eta erakarpenezko eremuek elkar anulatzen dute. Argi dagoenez, indar-eremu artifizialen teknikak huts egiten du kasu horietan.
Arazo gehiago daude oraindik. Denak banan-banan ikustea ordea ez da gure helburua gaurkoan. Indar-eremu artifizialen teknikak gaur egun ez dira apenas erabiltzen, bestelako teknika landuagoak baitaude eskura. Baina bere momentuan oso paper garrantzitsua izan zuten robotikaren munduan. Bide-planifikazioaren arazoa modu sinple eta dotorean konpotzeaz gain, denbora gutxian exekuta zitekeen teknika bat zen. Eta hori, garai haietan, meritu handiko kontua zen.
Bukatzeko, bideo bat ikusiko dugu. Bertan, simulatutako robot bat ageri da oztopoz betetako ingurune batean. Momentu oro ikusten da robotaren helmugak sorrarazten duen indar bektorea, baita oztopoen ondorioz sortzen diren aldarapen indarrak ere. Bukaeran, helmugara iristen denean, robotak beso simulatu bat ateratzen du. Besoaren kontrola ere indar-eremu artifizialen teknika erabiliz egiten da.
Khatib, O., "Real-Time Obstacle Avoidance for Manipulators and Mobile Robots." 1985 IEEE International Conference on Robotics and Automation, St. Louis, Missouri, March 25-28, 1990, pp. 500-505.
Borenstein, J. and Koren, Y., "Real-time Obstacle Avoidance for Fast Mobile Robots in Cluttered Environments." The 1990 IEEE International Conference on Robotics and Automation, Cincinnati, Ohio, May 13-18, 1990, pp. 572-577.
Tilove, R. B., "Local Obstacle Avoidance for Mobile Robots Based on the Method of Artificial Potentials." General Motors Research Laboratories, Research Publication GMR-6650, September 1989.
Koren, Y., & Borenstein, J. (1991, April). Potential field methods and their inherent limitations for mobile robot navigation. In Robotics and Automation, 1991. Proceedings., 1991 IEEE International Conference on (pp. 1398-1404). IEEE.
Egileaz: Gorka Azkune (@gazkune), informatikaria, eta DeustoTech-eko ikertzailea da.
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
|
zientzia_kaiera-a57a6dadfc96 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/30/kromosomaren-x-askatzen/ | Kromosomaren X askatzen | unknown | 2014-01-30 00:00:00 | Kromosomaren X askatzen
Aurrean duzun hau, aurtengo zientzi argazki onenetakoa da. Arratoi eme berberaren ezker eta eskuin erretinak ikusten dira bertan. Kolorei jarraiki, ikus daiteke aitaren X kromosoa non adierazi den (berdez), eta amaren X kromosoma non adierazi den (gorriz). Ikus dezakezun bezala, ematen du gurasoen gene bakoitzak, adierazia izateko, bi begietako bat aukeratu dutela.
Biologia ikasketarik egin ez baduzu ere, gogoan izango duzu X kromosoma honek enbrioiaren sexuarekin zuen harremana: zigotoaren 23. parean gurasoen X kromosoma bana adierazten bada, enbrioia eme bilakatuko da (XX). X eta Y adierazten badira, ar bat izango dugu. Hemen emeen X kromosamari erreparatuko diogu, oraindik ere hainbat kontu baitaude isil gordean. Gorputzaren zelula guztietan, emeek beren X kromosometako bat adierazten dute, eta "itzali" egiten dute bestea, zergatik ez dakigula. Aukera honek milioika zelulari eragiten dio eta zelula bakoitzean, 1000 gene baino gehiago "itzaltzen" dira.
Azken hamarkadetan zehar, zientzialariak saiatu dira X kromosomen pareek zein adierazpen eredu duten finkatzen. Alegia, jakin nahi izan dute non eta zergatik "pizten" diren aitaren geneak, eta non pizten diren amaren geneak. Jeremy Nathansen ikerketa-taldeak teknika bat garatu du: arratoi transgenikoetan proteina fluoreszenteak txertatzen dituzte, eta horrela, errazago ikusten dute zein X kromosoma desaktibatu den zelula bakoitzean. Emaitzak duela hainbat egun argitaratu dira Neuron aldizkarian. Eredu anitz ikus daitezke bertan azaltzen den kolore-mapan.
Hasierako irudian dagoen eredua, teknika horrek eskainzten dituenetako bat baizik ez da, amaren begi bat eta aitaren begi bat azaltzen delarik. Zenbait kasutan, organo bat gurasoetako baten X kromosomaren adierazpena da bete-betean. Beste batzuetan, amaren X kromosoma ezkerraldeari dagokio eta aitaren X kromosoma eskuinaldeari. Eta gorputz alde batzuetan, txandaka adierazten dira bi kromosomak, goitik behera edo erloju baten orratzen mugimenduaren antzera.
Nathansentzat eta beren lankideentzat, bereziki interesgarria da X kromosoma hauen adierazpenak gaixotasun batzuen garapenean eraginik ote duen jakitea. Alde batetik, burmuinari erreparatuta, Nathansek uste du gene hauen adierazpenen anizkoiztasuna bereziki onuragarria izan daitekeela neuronentzat. Hala balitz, emakumeek abantaila aterako lukete horretatik burmuinaren informazio prozesuetan. Carl Zimmerrek The York Times egunkarian laburbuldu du kontua eta esan du X kromosoma gehigarri bat izatea ona izan daitekeela. Izan ere, gizonek X kromosoma aukera bakarra dute, X kromosoma akastuna denean ere. Horregatik dugu gizonok kromosoma honekin zerikusia duten gaixotasunak hartzeko joera: horra hor hemofilia edo daltonismoa.
Baina bi X kromosoma izateak badu alderdi ilun bat: arratoi emeek minbizia garatzeko joera handiagoa dute, arrazoi berberagatik. Izan ere, susmoa dute abian jartzen denean bigarren X kromosomak erraztu lezakeela zelula kontrolik gabe haztea. Hau oso garrantzitsua da zelula amei begira, zeren eta zientzialariek eragozpen berberak aurkitzen baitituzte tumoreetan eta geneen adierazpideetan. Oraindik ere luze joko du X kromosomen misterioa argitzeak, baina Nathansen mapa aurrerapauso izugarria izan da ziur aski.
Erreferentziak: Cellular Resolution Maps of X Chromosome Inactivation: Implications for Neural Development, Function, and Disease(Neuron) | Seeing X Chromosomes in a New Light (The New York Times).
Egileaz: Antonio Martínez Ron (@aberron) zientzia-kazetaria da.
Juan Carlos Odriozolak euskaratu du artikulua. | science |
zientzia_kaiera-ee52e21acfee | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/29/abiadura-handia-lebitazioari-magneti-koaren-eskutik/ | Abiadura handia lebitazio magnetikoaren eskutik | Josu Jugo | 2014-01-29 00:00:00 | Abiadura handia lebitazio magnetikoaren eskutik
Josu Jugo
Magnetismoa indar misteriotsu baten iturria izan da historian zehar, ezaguna antzinako greziarrek hari batzuk burdina erakartzen zutela ikus zutenetik. Halere, lehengo erabilpen praktikoa Txinan agertu zen, iparrorratza sortu zutenean XII. mendean.
Magnetismo eta elektrizitatea erabat uztartuta zeudela eta horren oinarri teorikoa askoz geroxeago garatu zen, Hans Christian Ørstedek egindako esperimentuak akuilatuta. Berak erakutsi zuen haril batetik igarotzen zen korronte elektriko batek eremu magnetiko bat sortzen zuela bere inguruan. Geroztik Faraday, Gauss eta, batez ere, Maxwell bezalako hainbat zientzialari ospetsuen lanari esker, eremu elektromagnetikoaren teoria ezarri eta guztiz argitu zen eremu elektriko eta eremu magnetikoaren arteko lotura, bai eta horiekiko lotuta dauden indarrak.
Indar magnetikoak, elektrikoak eta grabitateak bezala, ezaugarri garrantzitsu bat dauka: ez da kontakturik behar bere eragina nozitzeko. Horren bitartez lor daiteke lebitazio magnetikoa (maglev) deritzon fenomenoa. Lebitazio magnetiko egonkor bat 6 ardatzetan (3 espaziozkoak eta 3 errotaziozkoak) lortzeko, iman iraunkorrak eta elektroimanen edo material diamagnetikoen edo supereroaleen konbinaketa bat erabil daiteke. Era berean, sortutako eremu magnetikoak erakartzaileak edo aldaratzaileak ere izan daitezke.
Honen abantaila argia marruskadura mekanikoaren gabezia da; horri esker abiadura handiagoak lor daitezke, mantenu txikiagoa behar izanda. Ezaugarri deigarri hauek ez dira luzaroan geratu arreta lortu gabe, industria-aplikazioetan abantaila irabazteko asmotan. Adibidez, errotazio-abiadura oso handiak lortzeko egun maiz kojinete magnetikoak erabiltzen dira hainbat aplikaziotan, hala nola turbinetan, turbokonpresoretan eta turboponpetan. Makina-erremintaren munduan kojinete magnetikoak erabili nahi dira abiadura handiko buruak (ardatz nagusiak eta mekanizatzeko erremintak osatutako multzoa) lortzeko; horrela, ekoizpen handiagoa produkzio altuagoa eta abantaila lehiakorra ziurtatzen dira.
Halere, teknikoki helburua ez da erraza. Izan ere, indar magnetikoak sortzeko prozeduran kontrol sistema egokiak behar dira, besteak beste kojinete magnetikoen berezko ezegonkortasuna gainditzeko. Adibidez, kontu hauek sakonago aztertzen dira EKAIA aldizkarian argitaratutako Kojinete magnetikoak: marruskadurarik gabeko teknologia artikuluan.
Baina hau guztia ez da, inolaz ere, lebitazio magnetikoa daukan aplikazio ezagunena. Askoz ezagunagoak dira abiadura handiko trenak. Kasu honetan, gehien erabilitako teknikak EMS eta EDS deritzonak dira. Lehengoan, serbokontrolen bidez egonkortutako lebitazio elektromagnetikoa (hau da, elektroimanak erabiltzen duen lebitazioa) erabiltzen da; bigarrenean, esekidura elektrodinamikoa, supereroaleen erabilpenean oinarritzen da. Munduan zehar abiadura handiko tren egitasmo asko garatu dira maglev sistemetan oinarrituta, bai Europan, Asian edo Iparramerikan. Arazo ekonomikoak direla eta, bertan behera geratu dira horietako asko, batez ere Europan. Arazoak arazo, abian dago egitasmo deigarri bat Japonian, Tokyo eta Osaka hirien arteko lotura lortzeko asmoz. Hor, 550 km-ko distantzia eta 600 km/h-ko abiadura maximoa izango dira. Dena den, ez da espero egitasmoaren lehengo fasea 2027 urtea baino lehen amaitzea. Hain abiadura handiak lortzeko teknologiaren atzean supereroankortasunean oinarritutako magleva dago; kasu honetan, EDS teknologia. Supereroaleetan oinarritutako lebitazioari buruzko bideo polit eta interesgarrian ikus daiteke.
Maglev teknologiaren garapenaren atzean zientzia eta teknologiaren arteko lotura klasikoa dago. Zientziaren bidean lortutako hainbat ezagutza (elektromagnetismoa, material supereroaleak) aplikatzen da hainbat teknika lortzeko (EMSa eta EDSa, adibidez).
Beste eztabaida bat da abiadura handiko trenen garapenak behar duen inbertsio handia egokia den ala ez. Edonola, argi dago teknikoak ez ezik beste argudio mota batzuk ere aztertu behar direla. Eta urrunago joanda, gaur egungo gizartean dena gero eta azkarrago egitea, gero eta biziago joatearen desira aztertu beharko litzateke. Baina filosofian koka daitekeen eztabaida da hori.
Egileaz: Josu Jugo EHUko Elektrizitatea eta Elektronika saileko irakaslea da
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
zientzia_kaiera-2cb74b216369 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/28/giza-zakilaren-itxura-ez-da-zoriaren-ondorio/ | Giza zakilaren itxura ez da zoriaren ondorio | unknown | 2014-01-28 00:00:00 | Giza zakilaren itxura ez da zoriaren ondorio
Ar adina zakil edo gehiago daude (espezie batzuk zakil bat baino gehiago baitute), eta, beraz, zaila da bat nabarmentzea. Hala ere, aditu asko bat datoz giza zakila berezitzat jotzean. Hurbileko ahaideekin alderatuta, giza zakila, handia izateaz gain, bitxia ere bada. Besteek ez bezala, burua du muturrean (glandea), eta koroa bat haren inguruan.
Hain egitura bereziak "zerbaitetarako" izan behar duelakoan, semena ordezkatzearen hipotesia proposatu dute. Gordon Gallup psikologo eboluzionista da hipotesi horren aitatako bat, eta ikerketa esperimentalak ere egin ditu hipotesia zuzena dela frogatzeko. Emaitzak The human penis as a semen displacement device artikuluan argitaratu zituen, hau da, "Giza zakila semena ordezkatzeko gailu gisa".
Hipotesiaren arabera, zakilaren itxura ez da zoriaren ondorio, baizik eta funtzioak bultzatutakoa, eboluzioan zehar. Eta funtzioa hau da: beste ar batek emearen baginan utzi duen semena kanporatzea. Horretarako bereziki eraginkorra da glandearen inguruko koroa. Elosegiren esanean, hortik ondoriozta daiteke giza espeziea ez dela izan (eta ez dela) batzuek uste duten bezain monogamoa.
Gordon G. Gallup, Jr., Rebecca L. Burch (2004): "Semen Displacement as a Sperm Competition Strategy in Humans." Evolutionary Psychology 2: 12-23.
Elhuyar aldizkaria, 292 zenbakia, 2012ko abendukoa: "Sexuaren arrazoiak". Ana Galarraga Aiestaran, Elhuyar.
Egileaz: Ana Galarraga Aiestaran, Elhuyar Zientzia unitateko kidea da.
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
zientzia_kaiera-6c0fdc04d8fd | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/27/eredu-dinamikoak-matematikaren-irakaskuntzan/ | Eredu dinamikoak matematikaren irakaskuntzan | 2014-01-27 00:00:00 | Eredu dinamikoak matematikaren irakaskuntzan
Matematikak giza jardueraren parte dira, eta, giza jarduera ororen modura, esanahia hartzen dute ereduak eraikitzerakoan eta problemen ebazpenerako testuinguruetan. Horrez gainera, problema matematiko horiek ebazterako orduan, tartean dauden ezagutza matematikoak dimentsio anitzekoak dira eta pertsonaren jarduera konplexua da.
Honenbestez, ikasgela barruko jarduera matematikoak kontuan hartu behar du giza errealitate hori, eta, horregatik, eskolako testuinguruan diseinatzen diren ikaskuntza eta irakaskuntza egoerek kontuan hartu behar dituzte, besteak beste, ikasle bakoitzaren iragana eta etengabean aldatuz ari den ingurunea. Izan ere, jarduera matematikoa ikasgelaren memoria didaktikoan gordeko da.
Testuinguru horretan, irakasleari dagokio praktika operatiboa eta diskurtsiboa kudeatuko dituzten tresnen aukeraketa. Tresna horien bidez eraiki eta komunikatuko ditu ikasleak bere ezagutzak ingurune didaktikoan, eta bere produkzioak kontrolatu beharko ditu.
Tresnaren aukeraketa pragmatikoa izan daiteke, hau da, tresnak dituen abantaila teknikoak baliatu nahiko dira. Hala ere, ez dira ahaztu behar tresna horrekin komunikatu nahi diren jakintza matematikoari loturiko beste ezaugarri batzuk. Hau da, tresnaren erabilera efektiboa dela ziurtatu behar da, eta, bereziki, irristatze metakognitiborik ez dagoela egiaztatu behar da. Fenomeno horren arabera, erabilitako tresnaren instrukzioak ordezkatu egiten du ikaskuntzaren edukia bera.
Gaur egun, tresnaren aukeraketa aurrerapen teknologikoei loturik dator, ezinbestean. Matematikaren irakaskuntzarako ingurua aldatzen ari da etengabean, aukeraturiko tresnaren eta eduki matematikoaren arteko harremana bera ere aldatzen delarik.
Hori guztia dela eta, irakasleak kontaktuan egon behar du berrikuntza teknologiko eta instrumentalekin, tresna horien balizko erabilera baloratzeko.
Objektu geometrikoak ohiko arbelean irudikatzerakoan, irakasleak denbora-muga nabarmena izango du. Saio bakoitzean, ilustratu nahi dituen objektu geometrikoen adibide bat edo adibide gutxi batzuk besterik ezingo ditu irudikatu. Adibide horiek gardentasunaren ilusioa eragin dezakete, hau da, irakasleak adibidea eredu gisa interpretatzen duen arren (klase bateko ordezkari gisa), ikasleak adibide hutsa besterik ez du ikusten.
Fenomeno horrek agerian uzten du distantzia bat, hots, matematika jarduera zientifikoaren eta eskolako eduki matematiko kristalizatuen arteko distantzia. Matematikaren komunikazio eta eraikuntza dinamika guztietan agertuko da fenomeno hori.
Ezinbestekoa da ikasleak eta irakasleak "hizkuntza bera" hitz egitea, eta, horretarako, ikasgelan erabilitako tresnak aukera eman behar du landutako eduki matematikoei esanahi partekatu bera emateko. Horrela, eredu dinamikoen erabilera fenomeno horri aurre egiteko lagungarria da. Hau da, objektu matematiko batek bi esanahi ditu, "objektu bakandua" da eta baita "klase bateko ordezkari" ere, eta eredu dinamikoak laburtu egiten du bi interpretazio horien arteko distantzia. Orokortze prozesuetan garrantzia handikoa da hori, objektu partikularretatik abiatuz (estentsiboak) objektu orokorrak definitzen direlako (intentsiboak).
Jarduera matematikoan, oro har, eredu dinamikoak oinarrizko hiru testuingurutan erabil daitezke. Horiek dira:
Esplorazioa. Enuntziatu baten edo problema matematiko baten hasierako baldintzak betetzen dituen eraikuntza bat diseinatzen da. Ondoren, hura erabiliko da sistemaren gaineko ondorioak ateratzeko.
Ilustrazioa. Proposizio edo emaitza matematiko jakin bat simulatzen duen eraikuntza diseinatzen da. Erabiltzaileak ez daki zergatik den egia proposizioa, eraikuntzak ez du hori argitzen. Hala ere, ereduaren disposizio guztietan beteko da emandako proposizioa, eta egiaztapen induktibo gisa balio du. Eredu honek ilustratzeko balio du, baina inplementazio informatikoak ez ditu zertan jarraitu frogapenaren pauso formalak.
Frogapena. Ilustratzeko erabili den eredua koloretsua eta bizia izan ohi da. Behin hura manipulatu ondoren, ikasleak bere burua konbentzitu du eta proposizioa egiazkoa dela "uste" du. Bigarren eredu bat erabili beharko da orain, frogapen formalaren pausoak jarraitzen dituena.
Eredu dinamiko baten adibide konkretua, hemen aurkituko duzue:
http://www.geogebratube.org/student/m71036
Aurrean duzun eraikuntza honek Rolleren Teoremaren enuntziatua betetzen du. Honenbestez, puntu urdinen eta laranjen posizioa nahi erara aldatuta ere, ezingo dituzu muturrak desagertu arazi.
Puntu urdinek tartearen muturrak adierazten dituzte. Une oro, funtzioa puntu laranjetatik pasako da.
Egileaz: Aitzol Lasa Oyarbide UPNA/NUPeko Matematika irakaslea da.
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
|
zientzia_kaiera-c0bd0c791bd2 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/26/armiarma-sareen-eroankortasun-termikoa-ez-bide-da-hain-garaia/ | Armiarma-sareen eroankortasun termikoa ez bide da hain garaia | unknown | 2014-01-26 00:00:00 | Armiarma-sareen eroankortasun termikoa ez bide da hain garaia
Aski ezaguna da armiarma-sareen erresistentzia eta elastikotasuna oso handiak direla; horrez gain, ordea, eroale termiko bikaina ere badela adierazi zuten Iowako Estatu Unibertsitateko zientzialariek 2012an. Nephila clavipes armiarmaren zetaren difusibitate termikoa metal onenena bezain altua zela neurtu zuten: 70 mm2 s-1. Orain, esperimentua errepikatu egin du Euskal Herriko Unibertsitateko talde batek, eta emaitzek zalantzan jarri dute amerikarren aurkikuntza. Horrek, besteak beste, berresten du esperimentuak errepikatu ahal izatearen garrantzia aurkikuntza zientifikoak egiaztatu ahal izateko.
"Gure aurkikuntzek goitik behera aldatuko dute gai biologikoek eroankortasun termiko baxua dutelako uste konbentzionala", esan zuen orduan ikerketaren egile nagusi Xinwei Wang-ek.
Emaitza harrigarri hark esperimentua Bilboko Ingeniaritzako Goi Eskolako laborategian egitera bultzatu zituen Euskal Herriko Unibertsitateko fisikari batzuk. Izan ere, laborategi horretako gailuak gai dira harizpi oso meheetan, mikrometro gutxi batzuetako harizpietan, beroa nola transferitzen den aztertzeko.
"Europako armiarma arruntenetako baten, baratze-armiarmaren (Araneus diadmatus), hariak hartu genituen, eta laser-sorta baten eraso-punturainoko distantziaren arabera tenperatura nola jaisten zen aztertu genuen", esan zuen Agustín Salazar, UPV/EHUko katedradun eta azterketaren ikertzaile nagusiak.
"Armiarmaren zetaren difusibitate termikoa 0,2 mm2 s-1 izan zen, hau da, ikertzaile estatubatuarrek iragarritakoa baino 300 aldiz txikiagoa", adierazi zuen Salazarrek. UPV/EHUko fisikari-taldeak Materials Letters aldizkarian argitaratu ditu emaitza berriak.
Salazarrek gogora ekarri du armiarmen zeta aminoazido-katez —glizina- eta alanina-katez, batez ere— osatuta dagoela eta bero-eroale txarra dela, material biologiko oro bezala. Bestalde, fisikariaren iritziz, emaitzak bat ez etortzearen arrazoia ez da ikertzaile-taldeek armiarma espezie diferenteekin lan egin izana. "Difusibitate termikoko bi emaitzen arteko alde handia nekez izango da horren ondorio".
"Egia esan –adierazi zuen ikertzaileak– ez da harritzekoa armiarmen zeta eroale termiko ona baino gehiago isolatzaile termikoa izatea; izan ere, milioika urteko eboluzioan, armiarmarentzat eta haren sarearentzat abantailatsuak diren propietate fisikoek egin dute aurrera, besteak beste, erresistentzia, elastikotasuna eta isolamendu termikoa".
UPV/EHUko zientzialariek "metodo garbi eta erraza erabili dute, termografia infragorrian oinarritua". Salazarren esanean, "talde estatubatuarrak prozesu oso konplexua erabili du esperimentuko datuetan bero-galerak, eta estalduraren eta harizpien luzeraren eragina saihesteko. 1 mm-ko luzerako harizpiekin egiten dute lan haiek; guk, berriz, zentimetro bateko edo gehiagoko harizpiekin".
Nolanahi ere, azterketaren emaitzez aparte, ikertzaileak azpimarratu du mota horretako lanak garrantzitsuak direla gogorarazten dutelako zientzian zeinen beharrezkoa den esperimentuak errepikatzea: "Prentsa jeneralistak ahaztu egiten du hori maiz, eta aurkikuntza deigarriak iragartzen ditu izenburu handitan, egia ukaezinak izango balira bezala, beste ikertzaileek aurkikuntzak berretsi baino lehen".
Erreferentziak:
Raquel Fuente, Arantza Mendioroz, Agustín Salazar (2014): "Revising the exceptionally high termal diffusivity of spider silk". Materials Letters 114: 1-3. Xiaopeng Huang, Guoqing Liu, Xinwei Wang (2012): "New Secrets of Spider Silk: Exceptionally High Thermal Conductivity and Its Abnormal Change under Stretching". Advanced Materials 24: 1482-1486. | science |
zientzia_kaiera-aee7c6322a07 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/24/matematikak-ezagutzaren-giltzak-dira/ | Luis Vega Gonzalez: "Matematikak ezagutzaren giltzak dira" | unknown | 2014-01-24 00:00:00 | Luis Vega Gonzalez: "Matematikak ezagutzaren giltzak dira"
Zientzialariek dirua ezinbestekoa dute euren lanetan aurrera egiteko. Egia da ere, lan gehienetan berdina gertatzen dela eta, gaur egun, gainera, inoiz baino gutxiago dagoela. Hala ere, zientzia munduan diru falta hori inon baino gehiago nabaritzen da. Zergatik? Bada, badira arrazoi bat baino gehiago. Zientzialarien lanaren helburua ez da jarduera horri diru etekina ateratzea baizik eta lantzen duten arloan aurrerapausoak ematea. Ordea, telefono mugikorrak egiten dituen enpresa baten bizitzeko arrazoi bakarra dirua egitea da. Hau da, gero eta gehiago saldu, orduan eta hobeto. Saltzen ez bada, ordea, hobe pertsiana jaistea.
Arrazoi honegatik, zaila da dirua duen norbaitek inolako etekinik (diru etekinak, betiere) ematen ez duen jarduera batean bere ondasunak jartzen ikustea. Inork ere ez du bere dirua ikerkuntzan "galdu" nahi. Honela, askoz ere arruntagoa da dirudunak munduko enpresa indartsuenei diruz laguntzen ikustea eta ez, ordea, unibertsitateetako ikerkuntza taldeak finantzatzen ikustea. Batek dirua ematen die, besteak ez, ordea. Gauzak honela, inbertsio pribatu handirik ez bada, diru publikoa da zientzialari batek bere lana aurrera eramateko izango duen tresna bakarra. Babes publiko hori desagertzen bada, agur ikerkuntza aurrera daramaten askoren lana.
Krisi garai honetan biziki nabaritu da diru falta hori. Gobernuek diru gutxiago jarri dute ikerkuntzan eta honek ondorio latzak ekarri ditu (eta ekarriko ditu). Lehena, jendeak bere lana galdu eta kanpora joan behar izatea. Hala ere, badira zenbait laguntza mantendu direnak eta ikerkuntzari sekulako bultzakada eman diotenak. Hor daude, adibidez, Euskadi Ikerkuntza Sariak. Zientzia Kaiera sari hau lortu duen matematikari fin batekin bildu da. Izan ere, EHUko Luis Vega Gonzalez izan da hau lortu duen azken zientzia gizona. Hau da kontatu diguna.
– 2012ko Euskadi Ikerkuntza Saria eskuratu zenuen. Zer izan zen hori zuretzat?
Poz handia sentitu nuen, egia esan. Honelako errekonozimenduek lanean jarraitzeko gogo gehiago ematen dute. Hala ere, aipatu behar dut ez dela nire saria izan bakarrik. Nirekin batera lan egin dutenena ere bada neurri handi batean. Honelako sariak egotea eskertzekoa da erabat, azken batean, diru publikoarekin ordainduta daudelako. Are eskertzekoagoa gaur egun bizi dugun egoera zail honetan. Poz handia izan da sari hau jasotzea. Zalantzarik gabe.
– Diru mozketa handiak sufritu ditugun garai honetan honelako sariak egotea oso garrantzitsua da, ezta?
Bai, baina ez guretzako bakarrik. Nire ustez, oso garrantzitsua da gizarteak zure lana baloratzen duela ikustea. Are gehiago, lehen esan dudan bezala, garai zail hauetan. Hau da, aipatzekoa da gizarte batek zure lana kontutan hartzea bai egoera zailetan zein onetan ere. Gure lanak epe luzean ematen ditu fruituak eta ez da erraza hori ulertzea.
– Gizarteak ulertzen al du zientzialarien lanaren fruituak epe luze batean ikusiko direla? Hau da, oso azkar bizi den gizarte baten parte gara eta, askotan, ez dugu pazientziarik izaten emaitzak ikusteko. Zientziaren kasuan, behintzat, hori gertatzen da. Fruituak epe luze batean ikusten direla, alegia.
Ez dakit gizarteak puntu hau behar bezala ulertzen duen edo ez. Gure gizarteak, egia esan, ez du tradizio zientifiko handi bat. Ezta gutxiago ere. Eta, hau, dugun handicap bat da. Hori bai, nire lana, adibidez, diru publikoari esker egitea lortu dut eta laguntza hauei esker nire karrera profesionala garatzea lortu dut. Hemen, Euskadin, badugu gauza on bat. Nahiz eta egoera zail batean bizi garen, momentu batean ere ez dira laguntza hauek kolokan jarri eta, gainera, mantentzea lortu dugu. Oso garrantzitsua izan da laguntza hauek mantentzea.
– Hitz egin dezagun orain zure gaiaz, matematikaz. Gure gizartean beti esan izan da matematikak zailak direla eta, askok, gainera, lan handia egin behar izan dugu gai hau eskolan gainditzeko. Egoera honen erruz, pertsona batzuek nahiko pertzepzio negatiboa dute matematiken gainean. Zergatik gertatzen da hau?
Honek ere badu aurreko galderarekin zerikusia. Gure gizarteak ez du inoiz ere zientzia asko baloratu eta honegatik gertatzen da zuk diozuna. Nire burua hobeki azalduko dut. Matematika zientziaren erdian dagoen zerbait da eta, azken batean, hizkuntza mota bat da. Mundu guztiak daki hizkuntza bat ikastea oso zaila dela. Irakurtzen ikasi behar duzu, idazten, hitz egiten… Matematikekin ere antzekoa gertatzen da. Gure inguruan badugu jendea irakurtzen, hitz egiten edota idazten erakutsi ahal digutenak. Laguntza hori ez zaigu inoiz ere faltako eta, hau dela eta, idazten, irakurtzen eta hitz egiten ikasiko dugu.
– Matematiketan hau gertatzea zailagoa da, noski.
Hori da! Hizkuntzarekin ez bezala, matematikak ikasteko testuinguru egoki bat lortzea zaila da. Matematikak ikasteko dugun testuinguru bakarra eskola da eta honek asko mugatzen du. Eskolan irakasle on bat baduzu erakargarriagoa egingo zaizu baina txarra bada, ordea, kontrakoa gertatuko da. Hori bai, formazio egoki bat lortzeko matematikak behar bezala ikastea ezinbestekoa dela iruditzen zait. Honekin ez dut esan nahi matematikak errazak direnik. Ezta gutxiago ere. Baina, ez ditzagun egin guk oraingoz zailagoak.
– Zer dira Luis Vegarentzako matematikak?
Matematikak ezagutza giltza dira. Argi eta garbi daukat hori. Naturaren mekanismoak ulertzeko tresna ezinbestekoa, alegia.
– Garbi izan al duzu betidanik matematikaria izan nahi zenuela? Hau da, txikitatik nahi al zenuen matematikaria izan?
Erabaki hau hartu nueneko gauza asko ez dut gogoratzen, baina beti izan dut nahiko garbi gaztetan ikasten ez nuena ez nuela nagusitan ikasiko. Niretzat, matematikak inguruan nuena ulertzeko tresna ezinbestekoak ziren eta honegatik ikasi nituen.
Egileaz: Peru S. Gamarra kazetaria da | science |
zientzia_kaiera-65a0e7cbf3da | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/23/zientzia-barrez-eta-zinez/ | Zientzia, barrez eta zinez | unknown | 2014-01-23 00:00:00 | Zientzia, barrez eta zinez
Dibulgazio lanetan ari garenoi oso maiz egiten dizkigute zentzu gabeko ikasketei buruzko galderak. "Nolatan ari da norbait txakurrek txiza egiteko moduaz ikertzen?" edo "Zer axola zaigu kakalardoak Esne-bideaz baliatuta orientatzen badira? Erantzuna ez da samurra, zeren eta barrea eragiten duten ikasketa guztiak ez baitira tankera berekoak. Batetik badira zuzen egiten ez diren zientzi lanak, gezurrezko korrelazioak baieztatzen dituztenak. Areago, badaude hedabideetan azaltzen diren beste ikerketa batzuk, baina norbaiten diru-laguntza interesatua hartu dutelarik hauek ez dute inongo zientzi baliorik ez eta garrantzirik. Bukatzeko badira egunero lanean ari diren zientzialarien lanak, itxuraz txikiak eta batzuetan barregarriak, baina zientziaren aurrerabidea ahalbidetzen dutenak.
Itxuraz barregarriak diren ikerketa hauen erakusleiho onak dira Ig Nobel Sariak, 1991tik Annals of Improbable Research aldizkariak antolatuak. Urtero-urtero ematen dira Harvard Unibertsitateko ekitaldi dibertigarri batean. Benetako Nobel Saridunak joaten dira bertara. "Antinobel" deitu ohi diren sari hauek asmo modura dute gizarteari lehenago barrea eta gero hausnarketa eragitea. Erakunde batzuk kexuka ibili dira sari hauekin, zientzia barregarri uzten dutelakoan, baina ohartu gaitezen sariok sakoneko mamia dutela. Izan ere, esan beharrekoa da bertan saritutako batzuek benetako Nobel Saria lortu dutela beranduago; beste batzuek parte hartu dute gizakiontzat oso garrantzitsuak izan diren ikerketa batzuetan.
Esate baterako, 2000. urtean, Andréy Gueim fisikariak, Ig Nobel saria hartu zuen, imanen bidez igelei lebitarazteagatik. 10 urte beranduago, 2010.eko urriaren 5ean, Fisikako Nobel Saria hartu zuen Konstantín Novosiólovekin batera, grafenoaz egindako lanagatik. 2006.ean, Bart Knolsek hartu zuen Ig Nobel hau, bere ikerketan agerian utzi zuelako Anofeles eulitsua Limburger gaztak eta oin usainak erakarria gertatzen dela. Lan hauen emaitzei esker, Afrikako hainbat tokitan, malariaren aurka erabiltzen da gazta hau.
Hainbatetan, egileak jolasean aritzen dira lanaren izenburuarekin, beste terminologia bat erabilita lana ez balitzateke bereiziko gai berberari buruzko beste lanetatik. Beste batzuetan, itxuraz ganorabakoa den ideia batek dei larria egiten dio zientzialarien komunitateari. Adibidez 2012.ean, Craig Bennett neurozientzialariak eta Abigail Baird psikologoak, Neurozientziako Ig Nobel saria lortu zuten, erresonantzia magnetiko funtzionalak egiteagatik hildako izokinekin. Kontua barregarritzat jo daiteke, baina neurria hartuko zaio, baldin badakigu zinez frogatu zutela hildako izokin baten eskaner-seinaleek gezurrezko emaitza positibo bat eman dezakeela, eta horrelaxe ahalbidetu zutela burmuin-irudien analisian zuzenketa estatistiko bat sartzea.
Zientziak maiz egin izan du aurrera zalantza hutsaletatik edo gauza txikiak aztertzetik abiatu eta berebiziko emaitzak lortuta. 2009.ean The Nation aldizkarian argitaraturiko artikulu batean, Rober Matthewsek berrikusi egin ditu itxuraz garrantzirik gabeak ziren hainbat kontu, gizakiak egin izan dituen aurkikunde handiei lotuak. Horrelako bat da Pascal eta Fermaten dado-jokoa, probabilitatearen teoria garatzea ahalbidetu ziena. Horrelakoa da era berean Richard Feymanen pasadizua, kafetegi batean plater bat erortzen ikusi zuenekoa. Azpimarratu beharrekoa da beraz adituak ez direnek barregaritzat edo garrantzirik gabekotzat jotzen dutenak oso garrantzi handia izan dezakeela zientziaren aurrera bidean.
Batzuetan, hutsala ematen du, edo txantxa bat izan daiteke buru-belarri aztertzea kakalardo pilotagileek izarretan zer ikusten duten, haurdun dauden emakumeak aurrera zergatik erortzen ez diren, edo basahateen nekrofilia homosexuala zergatik gertatzen den. Hala ere, nano hauek dira Zientzia Erraldoiaren ibilbidea bideratu dutenak. Izan ere, zentzugabekeria bat da pentsatzea zientzia guztiak gertuko helburu bat izan behar duela edota helburu miresgarriak lortu behar dituela epe laburrerako. Ikerketa gehienetan, saiatzen dira erdi mailako galderei erantzunak ematen, edota bidean urrats laburrak ematen.
Noizean behin, pauso txiki horiek lurralde berri baten mugara hurbiltzen gaituzte. XVII. mendearen bukaeran, Anton van Leeuwenhoek merkatariak, aurkitu zuen gauza txikiak handituta ikus zitzakeela bere kristalak leunduz. Horrela, erraz ikus zitzakeen "pizti" txiki batzuk, besteak beste bere espermatozoide propioak. Jakin-min hark hasiera eman zion mikroskopiari, eta esan genezake Leuwenhoek Ig Nobel bat mereziko zuela bere garaian. Hurrengo batean, irakurle, pentsa ezazu ondo, zientzi artikulu baten izenburuarekin barreka hasi baino lehen.
Egileaz: Antonio Martínez Ron (@aberron) zientzia-kazetaria da.
Juan Carlos Odriozolak euskaratu du artikulua. | science |
zientzia_kaiera-e02f13a4a3c6 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/22/gauss-txikitan/ | Gauss txikitan | 2014-01-22 00:00:00 | Gauss txikitan
1777. urtean, matematikari hoberenetariko bat jaio zen: Johann Carl Friedrich Gauss. Jatorri apaleko gizona zen, nekazari familia batean jaioa, bere gurasoak ez ziren inoiz eskolara joan. Hala eta guztiz ere, txiki-txikitatik erakutsi zituen Gaussek bere gaitasunak… Lehen hezkuntzan zegoela, ondoko batura bidali zien irakasleak Gaussen gelakideei, honek 8 urte inguru zituenean, haurrak denboralditxo batez entreteniturik izango zituelakoan:
Baina irakasleak ez zuen bere helburua lortu, izan ere handik segundu batzuetara Gauss txikiak erantzuna zeukan…
Ondoko moduan plantea dezakegu: idatzi lerro batean batu beharreko zenbakiak eta ondoren idatzi azpiko lerro batean batu beharreko zenbaki berdinak baina atzekoz aurrera:
Beraz, batu beharreko zenbakiak birritan batu eta gero, 100 aldiz lortzen dugu 101, hots, 101*100=10100. Hortaz, batu beharreko zenbakiak behin bakarrik batuz gero (101*100)/2 =5050 lortuko dugu.
Noski, argumentu bera erabil daiteke lehenengo n zenbakiak batzeko:
Beraz, batu beharreko zenbakiak birritan batu eta gero, n aldiz lortzen dugu n+1, hau da, (n+1)×n. Hortaz, batu beharreko zenbakiak behin bakarrik batuz gero (n+1)×n/2 lortuko dugu.
Antzeko ideia erabiliz, anima zaitezte erantzuna aurkitzen marrazki bidez.
Egileaz: Asier Estevan Mugertza matematikaria da, eta NUPeko irakaslea
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
|
zientzia_kaiera-a6bd01806f05 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/21/kzjaia-1-laburpena/ | #KZJaia: 1. laburpena | 2014-01-21 00:00:00 | #KZJaia: 1. laburpena
Aurreko Urtarrilaren 7an abiatu zen #KulturaZientifikoa 1. Jaialdia, laburtuta #KZJaia moduan ezagutzen duguna. Jaialdia abiatu zenetik, egunetik egunera partaideen ekarpenak bata bertzearen atzetik partekatzen hasi ziren sarean. Erritmo bikaina hartu zuen jaialdiak (hori zen helburuetako bat), baina erritmo handi honek ekarpen guztiak lasaitasunez dastatzeko aukera murrizten du. Hau ekiditeko, pentsatu dugu 2-3 astero ekarpen guztiak bilduko dituen laburpena egitea. Horrela, norbaiti ekarpen bat edo beste pasatu isuri bazaio, ekarpena argitaratu zenean lanpetuta bazebilen, ala beste edozein arrazoiarengatik ekarpen guztiak ez badituzue dastatu, hemen dituzue bilduta urtarrilaren 19ra arte egindako hamasei ekarpenak, hidrogenotik sufrera.
Ikusten denez, jakintza arlo oso desberdineko testuak bildu ditugu Jaialdiaren lehenengo aste hauetan. Egile anitzek blog desberdin askotan argitaraturiko ekarpenak izan dira. Hemendik, kemena bidali nahi dizuegu horrela jarraitzeko eta idazle berriak ere ekarpenak egiteko! Guztion artean, jaialdi bikaina burutuko dugulagoan gaude! | science |
|
zientzia_kaiera-b11c495b098e | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/21/ziklogenesi-leherkorra-izen-berria-fenomeno-zaharra/ | Ziklogenesi Leherkorra: izen berria, fenomeno zaharra. | unknown | 2014-01-21 00:00:00 | Ziklogenesi Leherkorra: izen berria, fenomeno zaharra.
Azken urteetan gure panorama meteorologikoa nahastera fenomeno "berri" bat etorri da. Ezagutu genuen lehenari Klaus izena jarri zitzaion, bigarrenari Xynthia eta azken egunetan urrutitik pasa, baina gurean eragina izan duenari Dirk deitu diogu.
Lehenago ere sortu dira hainbat. Gugandik urruti, asko, urtero bat baino gehiago. Eta gugandik gertu, baten bat ere bai: 1999an, Martin izenekoa eta susmoa dago 1941ean Santander hiria erre izanaren arrazoia ere tankera honetako fenomeno bat izan zitekeela.
Fenomenoa, beraz, ez da berria. Bai, ordea, fenomenoa deskribatzeko egokitu zaion terminoa: Ziklogenesi Leherkorra. Hau entzun (edo irakurri) eta askori burura etor dakioke honako galdera: fenomenoak benetan horrelako izen beldurgarria merezi al du? Galdera horri erantzun ahal izateko, goazen fenomenoa zertan datzan ikustera.
Ziklogenesi leherkor izenaz ezagutzen dena, izatez, depresio bat da, "borraska" bat, baina oso azkar eta asko sakontzen dena. Definizioz, depresioaren erdigunean presioa 24 ordutan 24 mb jaisten baldin bada ziklogenesi leherkor baten aurrean gaude (ohiko depresio batean 24 ordutan 8 mb ingurukoa izaten da presioaren jaitsiera).
Baina gure latitudean ez zaio hainbeste eskatzen depresio bati "leherkorra" izateko eta presioaren jaitsiera 19-20 mb-etakoa izatearekin nahikoa da. Izan ere, maiz sortzen da fenomeno hori latitude altuagoetan, Atlantiko iparrean, abendutik otsailera bitartean gehienbat, baina nahiko arraroa da gure latitudean halakorik garatzea.
Urakanak izandakoen hondarretatik jaio eta ordu gutxitara hil egiten dira. Gehienez bi eguneko bizitza izaten dute (ohiko depresio batek batez beste 5 edo 6 egun irauten ditu). Bizitza laburra, bai, baina oso eraginkorra…
Erdigunean 960 mb-tik behera jaitsi daiteke presioa (azkenekoa, Dirk izenekoa, izugarri sakondu zen, 937 mb). Eta, noski, horrek ondorioak ekartzen ditu, eta ez onak. Zenbat eta sakonagoa izan depresio bat, hau da, zenbat eta presio txikiagoa izan erdigunean, orduan eta haize bortitzagoak sortzen ditu. Gainera, oso azkar mugitzen da. Baina haizea ez da ondorio larri bakarra. Eragiten duen itsaso-mailaren handitzea eta sortzen dituen olatuak ere kontuan hartzekoak dira. Eta ez soilik bidean eragiten dituen olatu handiak, baita urruti dauden kostaldetara ere iristen direnak. Horretan, hondoko-itsasoak laguntzen du. Baina hori, beste kontu bat da…
Azken urteetan gurean eragin handia izan duten bi depresiok aipamen berezia merezi dute: Klaus eta Xynthia. Garrantzitsuak izan ziren Euskal Herritik oso gertu pasa zirelako eta kalte materialak handiak izan zirelako. Zorionez, gurean ez zuten kalte pertsonal larririk eragin.
Klausek, kostaldearekiko norabide paraleloan zeharkatu zuen Kantauri Itsasoa eta gurean, hasieran, hego-mendebaldeko haize bortitza, eta gero, ipar-mendebaldeko haize are bortitzagoa eragin zituen. Haizeguneetan 150 km/h-ko haize-boladak neurtu genituen, Cerrojako estazioan handiena, 203 km/h-koa. Hala ere, harrigarriena zera izan zen; ia estazio meteorologiko guztietan haizeak 100 km/h-ko abiadura gainditu zuela. Haizeteaz gain, sekulako olatu handiak eragin zituen. Are gehiago, gure kostan inoiz neurturiko olaturik handiena neurtu genuen Matxitxakoko buian (itsas barrenean, 8 milietara dagoena), 20 m-tik gorako olatu bat, hain zuzen ere. Pasaiako portuan ere 13 m inguruko olatua neurtu genuen.
Xynthiaren erdigunea Galizia gurutzatu ostean Nantesetik Frantziara sartu zen, Euskal Herrian oso haize bortitza sortuz, bereziki hego-mendebaldekoa. Gure mendietan 150 km/h-ko haize-boladak neurtu genituen, Orduñako mendatean bortitzena, 228 km/h, gure erkidegoan inoiz neurturiko handiena. Depresioak egindako ibilbideagatik gurean ez zituen oso olatu handiak eragin.
Europako hainbat herrialdeetan kalte materialak izugarri handiak izan ziren bi kasuetan. Baina bi depresio horiek heriotzak ere eragin zituzten. Klausek 31 hildako utzi zituen Europan (horietatik 12 Espainian eta 12 Frantzian) eta Xynthiak 61 (horietatik 3 Espainian eta 50 Frantzian), fenomenoaren gaitasun suntsitzailearen seinale argia.
Orain arte esandakoa kontuan hartuta, gatozen hasierako galdera erantzutera. Hau da, merezi al du fenomeno arriskutsu horrek jarri zaion izena?
Ziklogenesi hitzak, zikloi baten sorrera adierazten du (depresioak zikloiak dira) eta leherkor izenondoak depresioaren bilakaera azkarra eta bortitza. Bi hitz horiek erabiltzearen arrazoia, beraz, ulergarria da, baina, izatez, depresioa sortzeko moduari lotuta dago terminoa, ez depresioari berari.
Alde horretarik, izen eleganteagoak erabiltzea ere posible litzateke. Adibidez, depresio bortitza, bat-bateko depresio sakona… Dena den, orain arte beste herrietan erabiltzen diren terminoak kontuan hartu ditugu; gazteleraz "ciclogénesis explosiva" erabiltzen da, ingelesez "explosive cyclogenesis" eta frantsesez, orokorragoa den "tempête" terminoa, besteak beste.
Klausekin erabili genuen lehen aldiz ziklogenesi leherkor terminoa. Dena den, ez da beti guztiz ondo erabiltzen (ez euskaraz, ezta beste hizkuntza batzuetan ere) eta egokiena, agian, erabiltzeari uztea litzateke. Baina hori, beste kontu bat da…
Egileaz: Onintze Salazar (@onintzesalazar) meteorologoa da. Euskalmeten (@Euskalmet) ekarpena.
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
zientzia_kaiera-44be636fe1da | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/20/alkoholak-arrastoa-uzten-du-gazteen-dnan/ | Alkoholak arrastoa uzten du gazteen DNAn | unknown | 2014-01-20 00:00:00 | Alkoholak arrastoa uzten du gazteen DNAn
Mexikon egin ziren ikerketa honen lehen urratsak, unibertsitateko ikasleen laguntzarekin, eta aztertu zen zer eragin izan zezakeen asteburuetan alkohola edateak zelularen mintza eratzen duten lipidoetan eta zelulen material genetikoan, hau da, DNAn. Orain arte inork ez zuen kalterik hauteman nukleoko materialaren bilgarrian alkoholismo-fase goiztiarretan, agian azterketa gehienak geroagoko faseetan egiten direlako, alkohola mendetasun-egoeran edaten urte asko daramaten pertsonekin. Alcohol aldizkarian argitaratu dira emaitzak.
Edari alkoholdunen kontsumo kaltegarria mundu osoko arazoa da, eta osasunean, gizartean eta ekonomian eragiten du. Munduko Osasun Erakundeak argitaratutako datuen arabera, 2,5 milioi pertsona hiltzen dira urtean alkoholaren ondorioz -horietatik 320.000, 19 eta 25 urte bitarteko gazteak dira-, eta edalearen osasun fisiko eta mentaletik haragoko kalteak eragiten ditu alkoholak. Alkoholismoaren eragina denbora luzez alkohola kontsumitu duten pertsonetan aztertu izan da nagusiki; eta, beraz, horien koadro klinikoa kalte hepatikotik hainbat minbizi-motatara doan gaixotasun bat, depresioa eta nerbio-sistemako arazoak izaten da. Horregatik da aitzindaria alkoholaren eragina pertsona gazte eta osasuntsuetan aztertzen duen lan hau.
Adela Rendón ikertzaileak Mexikoko Institutu Politekniko Nazionalean biokimika klinikoko eskolak ematen zituenean sortu zitzaion asteburuetan alkohola edateak izan zezakeen oxidazio-eragina ikertzeko ideia. Astelehen-goizetan lehen orduan eskolara joaten ziren ikasle askori arreta falta eta ondoez orokorra antzematen zitzaien, biak ala biak asteburuan alkohola edan izanaren eraginak. Ikertzaileak proposatu zien aztertzea nola eragiten zion organismoari ikasleen ustez minik egiten ez zuen asteburuko kontsumo horrek. Ikasleak proiektuan sartu ziren, eta baita Jesús Velázquez ikertzailea ere (Mexikoko Nayarit-eko Unibertsitate Autonomoa). Bete beharreko eskakizun administratiboak egin ondoren, eta inkesten eta azterketen alorreko adituen lankidetza lortutakoan, azterlanaren xedea zehaztu zuten: edari alkoholdunak edateak gazteetan eragin dezakeen oxidazio-kaltea.
Bi taldetan banatu ziren ikasleak: kontrol-taldea alkoholik edaten ez zuten gazteek eratu zuten; azterketa-taldea, asteburuetan edaten zutenek. Pertsona osasuntsuak zirela egiaztatzeko, hau da, azterketaren emaitza alda zezakeen inolako gaixotasun edo mendekotasunik gabeko pertsonak zirela ziurtatzeko, odol-analisiak egin ziren. 18-23 urteko gazteak ziren, eta, batez beste, 118 g alkohol -adibidez, litro eta erdi garagardo- edaten zuten.
Deshidrogenasa alkohol entzimaren jarduera neurtu zen, horrek metabolizatzen baitu etanola eta azetaldehidoa, azetoazetatoa eta azetona eman. Oxidazio-kaltea TBARen (azido barbiturikoarekin erreakzionatzen duten motak) saiakuntza biokimiko baten bidez ebaluatzen da, eta horrek islatzen du mintzak jasaten duen lipoperoxidazioa, bai odoleko etanolaren ondorioz, bai entzimak etanolaren gain eragiteagatik sortzen den azetaldehidoaren ondorioz. Horrenbestez, gutxienez bi modu daude zelula-mintza honda dezaketen erradikal askeak sortzeko.
Ikertzaileek oxidazio-kaltea aurkitzea espero zuten, baina emaitzak atentzioa eman zien, Adela Rendónen arabera. "Ikusi genuen edaten zutenek edaten ez zutenek baino bi aldiz oxidazio-kalte handiagoa zutela", eta aurrera jarraitzea erabaki zuten, DNAri ere eragiten zion ebaluatzeko: kometa saiakuntza. Odoleko zelula linfozitikoen nukleoa erauzi zuten, eta elektroforesiaren eraginpean jarri zuten. "Izan ere, kromatina ez badago ondo trinkotua, DNAn kaltea badago, elektroforesian halo bat uzten du"; horri "kometa-adats" deritzo. Eta, hain zuzen ere, alkohola edaten zutenen taldekoen kromatinak halo txiki bat uzten zuen, kontrol-taldekoena baino handiagoa. Zehazki, emaitzen arabera, zelulen % 8k zuen kaltea kontrol-taldean; eta edaten zutenen taldean, berriz, % 44k. Hala, bada, edaten zutenen taldeak 5,3 aldiz zelula gehiago zituen kaltetuta.
DNAn kalte esanguratsu bat dagoela esan ahal izateko, kometa-adatsak 20 nm baino handiagoa izan behar du; eta ez zen horrela, kasu horretan. "Zorionez", dio ikertzaileak; "baina ez lukete inolako kalterik izan behar, oso denbora gutxi daramatelako alkohola edaten, ez direlako edaten aritu modu kronikoan". Oraindik ez dakite nola asaldatzen duen alkoholak DNA. Hurrengo urratsa izango da hori: kromatina nola biltzen den berriro eta histonen moduko mekanismo konplexuen portaera gizabanako horietan.
"Gazteen alkoholismoaz ari garenean, mendekotasunik izan gabe alkohola edaten duten gazteei buruz ari gara. Mendekotasunak ondorio sozial eta psikologiko konplexuago bat dakar berarekin. Alkoholismo soziala da hori", azaldu du ikertzaileak, "baina epe luzean kaltea eragin dezake, eta hori jakin egin behar dugu".
Rendón-Ramírez A., Cortés-Couto M., Martínez-Rizo A.B., Muñiz-Hernández S., Velázquez-Fernández J.B. (2013): "Oxidative damage in young alcohol drinkers: A preliminar study." Alcohol doi:pii: 934 13 00114 -6. | science |
zientzia_kaiera-2fade9b1a419 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/17/eman-bultzada-kulturazientifikoa-1-jaialdiari/ | Eman bultzada #KulturaZientifikoa 1. Jaialdiari! | 2014-01-17 00:00:00 | Eman bultzada #KulturaZientifikoa 1. Jaialdiari!
#KulturaZientifikoa 1. Jaialdiaren Txupinazoak eztanda egin zuenetik egun batzuk igaro dira dagoeneko. Jaialdiaren oinarriak, helburuak eta parte hartzeko moduak ere zabaldu ziren duela aste batzuk. Dakizuen moduan, Jaialdia irekia dago parte hartu nahi duen ororentzat. Jaialdiarekiko atxikimendua adierazi dute jadanik Jakintza arlo anitzek (Zientziak, Giza eta Gizarte Zientziak, Zientzia Teknologikoak eta abar), esparru desberdineko ehun erakundek (Unibertsitate taldeak, Bigarren Hezkuntzako Institutoak, Euskaltegiak, Museoak, Barnetegiak, Ikerketa Zentroak, Fundazioak, Enpresak eta abar) eta kidek (kazetariak, dibulgatzaileak, ikasleak, irakasleak ikertzaileak, katalogatzaileak, liburudendariak eta abar) .
Zerrenda hau guztiz irekia da, eta nahi duen kideak/lagunak zein erakundeak luza dezake bere atxikimendua. Hortaz, Jaialdiarekin bat egin nahi baduzue, orain arte irekitako bideak erabil ditzakezue:
Jaialdiari atxikimendua emateak ez du inor deustara behartzen. Bakoitzak erabakitzen du parte hartzeko modua: blog anfitrioia izanez, testuak idatziz, testuak irakurriz, sarean partekatuz eta komentatuz, ala bakoitzari bururatzen zaion bertze edozein modutan. Anima zaitezte eta zuen atxikimendua eman, guztion artean Kultura Zientifikoa gizarteratzeko! Beheko zerrendan ikusten ahal dituzue orain arte izandako atxikimenduak. | science |
|
zientzia_kaiera-1e8934a1282a | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/16/ameriketara-kolon-baino-lehen-iritsi-zen-bakterioa/ | Ameriketara Kolon baino lehen iritsi zen bakterioa | Antonio Martínez Ron | 2014-01-16 00:00:00 | Ameriketara Kolon baino lehen iritsi zen bakterioa
Antonio Martínez Ron
Hona hemen torloju bat bezala kiribiltzen den bakterioaren istorioa. Helicobacter pylori deritzo, eta gure sabeletan maiz bizi delarik, ultzera gastrointestinal asko sortzen dizkigu.
Bakterioa berraurkitu zuen zientzialariak, hau da, Robien Warren patologoak, mikroorganismoaren hazkuntza likidoa edan egin behar izan zuen, frogatu egin nahi izan zuelako bakterio honek sortzen dituela gastritisetatik asko. Izan ere, 1980. urte hartan inork ez zion sinesten. Egun, berdin sumatzen da H.pylori bakterio honeksabeleko minbizi asko ere eragiten dituela. Gainera, atzeranzko isuria eragiten duelarik, beste hainbat tokitako minbiziaren eragilea ere bada. Hori guztia dela eta, aurkitzen dutenean antibiotiko baten bidez ezabatzea erabaki ohi dute medikuek.
Torloju baten antzera biratuz sabel hormetan sartzen den bakterio txiki hau, informazio-iturri ona ere bada. Bereziki, zehaztapen oso garrantzitsuak eskaintzen ari da kontinenteetan zehar gertatzen diren giza migrazioei buruz. Bakterioaren genotipoa finkatuta, zientzialariek, aurkitu dute hainbat andui daudela; anduiok gurekin batera joan dira munduan zehar eta aldatzen joan dira toki berrietara iristen joan garen neurrian. Izan ere, badaude Europako andui espezifiko bat (hpEurope), Asiako bi (hpAsia2 eta hpEastasia), eta abar. Beraien bilakaerari erreparatuz, giza migrazioen mapa bat egin daiteke.
2002.ean Chandrabali Ghoseren lan-taldeak mikrobioma lagin batzuk hartu zituen Hego Amerikako populazio amerindiarretan, eta populazio mestizoaren laginekin erkatu zituen. Horrelaxe aurkitu zuen bertako indigenek bazeukatela H. Pylori delakoaren aldaera bat, Asiako anduiarekin harremanak zituena. Europarrekin nahasi zirenek ordea, hpEurope bakterioa daukate. Geroago, Mexikoko Unibertsitate Autonomoko ikertzaile batzuek 700 bat urteko sei momia aztertu zituzten, eta egiaztatu zuten jadanik garai hartan bazutela bakterio hau. Zer esan nahi du honek guztiak? Zientzialarien ustez, honek agerian uzten du duela 11000 bat urte Asiatik Ameriketara igaro zirenek bazeramatela Helicobacter bere sabeletan. Hau guztia, hala gertatu zen Kolon, bikingoak edo dena delakoak kontinente horretara iritsi aurretik.
Liluragarria da era berean Ameriketan bakterioak duen eragina aztertu duen azken ikerketa ere. Barbara Schneiderrek kontu deigarri bat hartu zuen abiapuntu: sabeleko minbiziak nabarmen desberdin jotzen die Kolonbiako bi populaziori, baina populazio biek berdin jasaten dute H.pylori. Zoldura tasa antzerakoak egonda, mendi aldeko Tuquerres herrian sabeleko minbizia 25 aldiz ohikoagoa da kostaldeko Tunaco herrian baino. Zientzialariak horren zergatiaren bila jarri ziren.
Kostaldekoek, Afrikako arbasoak zituzten, eta mendi aldekoek aldiz, amerindiar jatorriko arbasoak zituzten. H. Pylori bakterioaren aldaerak ere desberdinak ziren bi populazioetan, batzuk Afrikakoak eta besteak Europakoak, konkistatzaileek ekarrita azken hauek. Amerindiarrek kalte mota bik jota zeuden, biak ere minbizi gaizto izatetik gertu. Izan ere, beraiekin batera eboluzionatu ez duten bi aldaeren menpe daude orain, eta horrek azaldu lezake minbizi kopuruen arteko alde handi hori.
Ikerketa egin dutenek, uste dute Afrikako anduiek bertako gizakiekin batera eboluzionatu zutela, eta hori dela eta, galdu egin zutela mutiritasuna bakterioek. Europatik iritsitakoek aldiz, ez dute amerindiarrekin batera eboluzionatu, eta pentsa daiteke koeboluzioaren eraldaketa baten seinale izan daitekeela sabeleko minbizi kopuru handi hori.
Lanak bada, aditzera ematen du bizkarroi patogenoaren eta ostalariaren arteko eboluzioaren menpe dagoela eta era berean batzuen eta besteen genomen menpe dagoela sabeleko minbiziaren arriskua. Izan ere, teoria honek, aurreikusten du patogeno kronikoek mutiritasuna galdu egin beharko luketela koeboluzioan zehar, transmisio bertikala edo herentzia bidezko transmisioa dutelarik. Horrela ba, historian gauzatu diren kolonizazioek eta gertatu diren giza migrazioek nabarmen eragiten diote oraindik ere Ameriketako populazioen osasunari.
Iturriak:
Egileaz: Antonio Martínez Ron (@aberron) zientzia-kazetaria da.
Juan Carlos Odriozolak euskaratu du artikulua. | science |
zientzia_kaiera-9f691bdbebd5 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/14/zazpi-deabru-txikiak/ | Zazpi deabru txikiak | Juan Ignacio Pérez | 2014-01-14 00:00:00 | Zazpi deabru txikiak
Juan Ignacio Pérez
Zientziaz gutxieneko ezagutza duen jendeak badaki nor zen Niels Bohr fisikaria. Duela 101 urte, mekanika kuantikoari bidea ireki zion atomo eredua, berak proposatu zuen. Baina gehienek ez dakite nor zen Christian Bohr, Niels fisikari eta Harald matematikari eta futbolariaren aita. Christian Bohr fisiologoa zen, bere garaiko fisiologorik handienetako bat hain zuzen ere. Baina maila handiko zientzialaria izan arren, berak ezin izan zuen Nobel saria eskuratu. Niels bere semeak eta Aage Niels bere ilobak ordea, eskuratu zuten sari hori, fisikakoa biek.
Christian Bohren istorioa tristea izan zen nonbait. 1855ean jaio zen Danimarkan eta bertan egin zituen bere ikasketak; doktore tesia ere, han egin zuen. Gero, doktore gradua lortu ondoren, Alemanian eman zituen, Karl Ludwig handiaren eskutik, bere lehen urratsak goi mailako ikerkuntzan. Alemanian 1880tik 1885era bitartean egon zen. Han hasi zen ikertzen nola garraiatzen den oxigenoa, hartzen den arnasatik gorputzeko azken zeluletaraino. Biriketako albeoloetatik odolerako oxigeno-transferentzia prozesu pasiboa ala guruinek erabiltzen duten jariatze moduko prozesu aktiboa ote zen ikertu nahi zuen berak.
Alemanian hasi bazen ere, Copenhagengo Physiology Institute izenekoan jarraitu zituen ikerketak 1885etik aurrera. Biriken albeoloetako airearen eta odolaren oxigeno tentsioak neurtzea ez zen bat ere erraza hemeretzigarren mendearen bukaeran, eta hori dela eta, datu esperimentalak ez ziren oso fidagarriak; ziurgabetasun handia zuten. Bohrek erdietsiriko emaitzen arabera, oxigenoaren garraioa ezin izan zitekeen pasiboa, ez baitzen nahikoa handia albeoloetako airearen eta odolaren oxigeno tentsioen arteko aldea. Jakina, mintz iragazkor batek banatzen dituen bi fluidoen oxigeno tentsioen artean alde txikia badago, oso oxigeno gutxi joan daiteke fluido batetik bestera mintz horretan zehar. Dirudienez, Bohrek neurtu zuen albeoloetako airearen eta odolaren oxigeno tentsioen arteko aldea txikiegia zen organismoak duen metabolismo maila eskatzen dituen oxigeno beharrak asetzeko. Beraz, oxigenoaren iragazpen horrek aktiboa izan behar zuen bere iritziz. Ondorio horretara heldu bide zen 1890 edo 1891ean.
Zazpi urte geroago, August Krogh zientzialari gaztea hasi zen Christian Bohr doktorearekin lanean, laguntzaile gisa. Dirudienez, oso ona zen teknikoki, eta sekulako gaitasuna zuen esperimentu teknika berriak sortzeko eta abian jartzeko. Emankorra izan zen bien arteko elkarlana. Izan ere, 1904an XX. mende osoan eragin handia izan duen lan bat argitaratu zuten elkarrekin. Lan horretan (Bohr, Hasselbach eta Krogh), geroztik "Bohr efektua" izenarekin ezaguna izan den gertakari fisiologikoaren berri eman zuten. Efektu horren arabera CO2-ren odoleko kontzentrazioak gora egiten duenean, hemoglobinak oxigenoarekin duen kidetasun edo afinitatea behera egiten du, eta horri esker, oxigeno-garraioa nabarmen errazten da zirkulazio sisteman. Bohr efektua oxigeno-garraioan eragina duen kooperatibitate kasu bat da, ezagunena, seguraski, eta horren ondoren, CO2-k duenaren antzeko eragina duten beste zenbait gai aurkitu dira espezie askotan.
Esan bezala, garai hartan, oso emankorra izan zen elkarrekin egin zuten lana eta, itxura guztiaren arabera, onak ziren euren arteko harremanak. Hortik urte gutxira aldatu egin ziren gauzak, hala ere. 1905ean Marie Jørgensen izeneko mediku batekin ezkondu zen August Krogh, eta elkarrekin hasi ziren lanean. Bohrek eta beste zenbaitzuek lehenago lortutako emaitzak errepikatu nahi izan zituzten Krogh senar-emazteek haiek garatutako teknika berriak erabiliz. Euren harridurarako, baina, ezin izan zuten, eta lortu zittuzten emaitzetatik ondorioztatu zuten oxigeno-garraioa prozesu pasiboa zela, barreiatze hutsa alegia.
Ez dakigu zer nolako harremanak zituzten Kroghtarrek Christian Bohrekin orduan; garai hartako ikertzaileek uste zuten Bohr ez zela oso eztabaidazalea eta beraz, seguraski harreman normalak izan zituzten nonbait. August eta Marie Kroghek ez zituzten euren emaitzak argitaratu, hala ere, eta bazirudien Bohr konbentzitu nahi zutela lehenago, beraren aurka jendaurrean egin behar ez izateko.
Gauzak horrela zirela, 1909an Bohrek artikulu luze bat -berrikustapen bat- argitaratu zuen. Bertan, oxigenoaren barreiatze-koefizienteak kalkulatzen zituen eta, biriketako airearen eta odolaren oxigeno tentsioak elkarrekin erkaturik, "frogatutzat eman" zuen barreiatze pasiboa ez zela nahikoa metabolismo aktiboak eskatzen duen oxigenoa asetu ahal izateko. Ondorio hark, baina, bete-betean egiten zuen Kroghtarrek aspalditik zituzten datuen aurka.
Berehala heldu zen Kroghtarren erantzuna. Hurrengo urtean, 1910ean, bere berrikustapena Christian Bohrek argitaratu zuen aldizkari berean, zazpi artikulu labur argitaratu zituzten, bata bestearen atzetik, bolumen berean. Itxura guztien arabera, Bohr ezin izan zuten konbentzitu eta orduan, euren emaitzak argitaratzea erabaki zuten maixuaren berrikustapena aldizkarian ikusterakoan. Artikulu sorta horri "Zazpi deabru txikiak" izena eman zioten Kroghtarrek eurek eta horietan aurkezturiko probek, goitik behera gezurtatu zuten Bohren teoria. Artikulu bakoitzean, arazoaren zati edo osagai bat argitzeko erabili zuten. Sorta osoa eredugarria da esperimentu lan gisa, eta zientziaren historiara igaro dira bere zuzentasunagatik eta geroago izan duten eraginagatik.
Bi kontu nagusitan oinarritzen ziren Bohr eta Kroghtarren arteko desadostasunak: oxigenoaren barreiatze koefizientearen balioaren kalkulua bata, eta koefiziente hori konstantea ala jarduera fisikoaren arabera aldakorra ote zen bestea. Jarduera fisikoarekin batera barreiatze koefizientea handitu egiten zela aurkitu zuen August Kroghek Marie Kroghek garatutako teknika bati esker. Eta hortik ondorioztatu zuen beharrezkoa izatekotan bazela barreiatzea hobetu zezakeen mekanismo bat. Gero aurkitu zuen bai biriketan eta bai muskuluetan odol-kapilareen dentsitatea izugarri goratu daitekeela jarduera fisikoa egiten denean. Kapilareen erreklutamendua esaten zaio horri, eta aurkikuntza horregatik Nobel saria eman zioten 1920an August Kroghi.
Gaurko ikuspegitikpenagarria izan zen Bohr eta Kroghtarrak adostasun batera iritsi ez izana Bohr oraindik bizirik zegoenean. Hala ere, esan beharra dago August Kroghek Bohrekin zuen zor intelektuala aitortu zuelabere Nobel sariaren zeremonian. Bere ohorearen zati handi bat bere maixu handiari zor ziola esan zuen. Kroghen hitzen esangura osoaz jabetzeko, kontuan hartu behar da hiru bider proposatu zutela Christian Bohr Nobel saria jasotzeko, baina ez zioten eman.
Zazpi deabru txikien istorio hau eredugarria da zientziaren ikuspuntutik, oso ondo islatzen duelako zientziaren zeregina zertan den. Azkenean, auctoritas delakoak ez du deus balio. Probak baizik ez dira egiaren balantza alde batera edo bestera eramaten dutenak. Eta arnasketaren fisiologiaren kontu horretan Marie eta August Kroghek eskaini zituzten probak. Gogorra behar zuen izan bai Kroghtarrentzat eta are gehiago Bohrentzat bizitza osoko lana hain modu tristean bukatzea, baina horrelakoa da zientzia, probaren galbahetik iragan behar dira hipotesi denak. Kroghtarrenak iragan ziren, Bohrenak, ordea, ez.
Christian Bohren 1909ko artikulua bere testamentu intelektuala izan zen. 1911ko otsailaren hiruko goizean, zazpigarren deabru txikia argitaratu eta bi hilabete geroago, hilik aurkitu baitzuten bere bulegoan. Aurreko gauean, lanean gelditu zen han, aurkitu zuten lekuan.
Bada, hala ere, hemen aipagarria den kontu txiki bat. Izan ere, egun horretako goizean, ostegunean, bere seme nagusia, Niels, etxera itzuli zen bere doktore-tesi bukatu berriarekin. Garrantzi handiko kontua zen hura Christian Bohrentzat, zeren zenbait hilabete lehenago, bere semea baserri batera bidali baitzuen doktore tesia behingoz buka zezan. Antza denez, oso kezkatuta zegoen berarekin, ez zuelako egiten ez atzera ez aurrera tesiarekin. Horri dagokionez, behintzat, lasaitu ederra hartu zuen Christian Bohrek hilik aurkitu zuten egunaren bezperan.
Hamaika urte geroago, Nobel saria eman zioten Niels semeari.
_____________________________________________
Istorio honen iturriak:
Albert Gjedde (2010): "Diffusive insights: on the disagreement of Christian Bohr and August Krogh at the Centennial of the Seven Little Devils." Adv. Physiol. Educ. 34: 174-185
Bohr efektuaren artikulua:
C Bohr, K A Hasselbach, A Krogh (1904): "Ueber einen in biologischer Beziehung wichtigen Einfluss, den die Kohlensäurespannung des Blutes auf dessen Sauerstoffbindung übt." Skand. Arch. Physiol. 16: 402-412
Bohren testamentu zientifikoa:
C Bohr (1909): "Über die spezifische Tätigkeit der Lungen bei der respiratorischen Gasaufnahme und ihr Verhalten zu der durch die Alveolarwand statt-findenden Gasdiffusion." Skand. Arch. Physiol. 22: 221-280
Zazpi deabru txikiak:
A Krogh, M Krogh (1910): "On the tensions of gases in arterial blood." Skand. Arch. Physiol. 23: 179-192
A Krogh (1910): "On the oxygen metabolism of the blood." Skand. Arch. Physiol. 23: 193-199
A Krogh (1910): "On the mechanism of the gas exchange in the lungs of the tortoise." Skand. Arch. Physiol. 23: 200-216
A Krogh (1910): "On the combination of haemoglobin with mixtures of oxygen and carbonic acid." Skand. Arch. Physiol. 23: 217-223
A Krogh (1910): "Some experiments on the invasion of oxygen and carbonic oxide into water." Skand. Arch. Physiol. 23: 224-235
A Krogh, M Krogh (1910): "Rate of diffusion into lungs of man." Skand. Arch. Physiol. 23: 236-247
A Krogh (1910): "On the mechanism of the gas exchange in the lungs." Skand. Arch. Physiol. 23: 248-278
Egileaz: Juan Ignacio Pérez Iglesias (@Uhandrea) UPV/EHUko Fisiologiako katedraduna da eta Kultura Zientifikoko Katedraren arduraduna.
______________________________________________________________________________
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
zientzia_kaiera-02a4181a72c7 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/13/gantz-gehiegi-jaten-bada-ariketa-ez-da-nahikoa/ | Gantz gehiegi jaten bada, ariketa ez da nahikoa | unknown | 2014-01-13 00:00:00 | Gantz gehiegi jaten bada, ariketa ez da nahikoa
UPV/EHUko ikerketa baten arabera, nerabeen dietaren gantz-portzentajea eta sabelaldean gantz gehiegi izatea elkarrekin erlazionatu daude, egiten duten ariketa fisikoa egiten dutela
Gehiegizko pisuaren eta obesitatearen prebalentzia nabarmen handitu da azken urteotan nerabeen artean, eta, horren ondorioz, horrek sortzen dituen arazoak ere. UPV/EHUko azterketa baten arabera, kontsumitutako kaloria-kopurua eta egindako jarduera fisikoa edozein direlarik ere, dietan gantz gehiegi hartzeak sabelaldean gantz gehiago metatzea eragiten du. Azterlana Clinical Nutrition zientzia-aldizkarian argitaratu da, eta Europako Batzordeak finantzatzen duen HELENA azterketaren parte da.
"Orain arte uste zuten ariketa asko egiteak nolabait konpentsatu egiten zuela dieta desorekatua. Azterketa honen bidez frogatu dugu ez dela hala", azaldu du Idoia Labayenek. Ikertzailea Biologian doktorea da, eta Nutrizio eta Bromatologiako irakaslea, UPV/EHUko Farmazia Fakultatean.
Ikerketaren bidez aztertu nahi izan da zer eragin duen osagai lipidikoak -hau da, dietaren gantz edukiak- sabelaldean gantza metatzearekin. Sabelaldean gertatzen den gantz-metaketa da arriskutsuena osasunerako, arazo kardiobaskularrak, diabetes mellitusa, hipertentsio arteriala, hiperkolesterolemia eta abar izateko arriskua handitzen baititu. Hala ere, ez zegoen aurretiazko lanik dietaren osaera eta sabelaldean gantz gehiegi izatea elkarrekin erlazionatzen zituztenik nerabezaroa bezalako garapen-aldi kritikoan. "Nerabeak arrisku-talde bat dira bizitzeko moduari dagokionez, sasoi horretan beren erabakiak hartzen hasten direlako jan nahi duten eta jan nahi ez dutenari buruz, eta, era berean, askok kirola egiteari uzten diotelako", esan du Labayenek.
Helburu horiek ikertzeko, HELENA azterketan parte hartu zuten 224 nerabez osaturiko azpilagin bat aztertu zuten -3.500 baino gehiago ziren guztira-. Gazteen sabelaldeko gantza neurtu zuten, X izpien bidezko absortziometria duala baliatuz, eta ohitura dietetikoak eta jarduera fisikoa ere aintzat hartu zituzten.
Ikertzaile zenbaitek esana zuten gantz ugariko dietak obesitate-arriskua handitu zezakeela, baita kaloria-kantitate osoa handitu gabe ere. Hau da, kontsumitutako kaloria-kantitate totala aintzat hartu gabe ere, dietan gantz-portzentaje handiegia hartzeak gorputzeko gantz-portzentajea handitzea eragin zezakeela.
Azterketa honen emaitzek hipotesi hori berretsi dute, eta frogatu dute dietaren gantz-portzentajea estuki lotuta dagoela sabelaldeko gizentasuna handitzearekin, eta, gainera, harreman hori ez dagoela nerabeek egiten duten jarduera fisikoaren azpian. "Normalean jarduera fisikoa prebentzio-faktorea den arren, kasu partikular honetan ez du lortzen haren eragina indargabetzea", adierazi du UPV/EHUko ikertzaileak. Horrenbestez, "emaitza hauek iradokitzen dute dietan hartzen den gantza dela sabelaldeko gizentasunaren arrisku-faktore nagusia nerabeetan, eta ez dagoela jarduera fisikoaren mende", azpimarratu du Labayenek.
Europako nerabeen osasun kardiobaskularrari eta egiten duten dietari eta ariketa fisikoari buruzko informazioa lortzea da HELENA (HEalthy Lifestyle in Europe by Nutrition in Adolescence) azterketaren helburu nagusia. 2011n, Europako proiektu baten emaitzen zabalkunde onenaren saria jaso zuen Europako Batzordearen eskutik.
UPV/EHU prentsa bulegoa: Gantz-eduki txikiagoa eta ariketa nerabeen dietarako | science |
zientzia_kaiera-52cb0495758a | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/09/neurokirurgialari-hura-zerutik-erori-zen/ | Neurokirurgialari hura zerutik erori zen | Antonio Martínez Ron | 2014-01-09 00:00:00 | Neurokirurgialari hura zerutik erori zen
Antonio Martínez Ron
Eben Alexander oso ospetsua da Estatu Batuetan. Bere liburuaren bi milioi ale saldu ditu, eta lan hau duela urtebete argitaratu bazen ere, salduenen zerrendan jarraitzen du oraindik ere. Liburuaren izena oso argigarria da: "Zeruaren froga: neurokirurgialari hark bidaia egin zuen heriotza osteko bizitzara ("Proof of Heaven: A Neurosurgeon's Journey into the Afterlife"). Erdietsi duen arrakasta dela eta, saioz saio dabil telebistetan. Saioetan, aurkezle adeitsu eta akritikoek bere harridura adierazten dute eta medikuaren ausartzia goraipatzen dute. Haien esanetan, Alexander kirurgialaria heriotzatik itzuli zen eta Zerua badagoela frogatu zuen: aingeruak, tximeletak, nezakari-jantziak daramatzaten neskak, eta Jainkoaren ahotsa. Ahots honek, bizitzara itzuli eta bere esperientziaren berri emateko eskatu zion.
Zientzi komunitateak aurkako kritika ugari igorri ditu, baina Luke Dittrich izan da Esquire aldizkarian Alexanderren gezurra zehatz-mehatz aztertu duena. "Profeta" izeneko erreportaian, Ditrichek agerian uzten ditu Alexanderren kontakizunean dauden kontraesan nabarmenak. Areago, egia ilun bat azaleratzen du bertan. Lehenik, gaixotu aurretik Alexanderrek jaso zituen negligentzia-salaketen berri ematen du, eta era berean, gogora dakar hainbat auzibide igaro behar izan zituela okerrak estaltzeko egindako txosten gezurrezkoengatik. Ondoren, kazetaria, saiatzen da medikuak bere benetako historia nola eraldatuko zuen asmatzen, eta erkatu egiten ditu Alexanderren istorioa eta 2008ko udan ospitalera sartu zenean berari arreta eman zion Laura Poter neurokirurgialariak esandakoa. Alexanderren hiztetan, E.coli bakterioak eragindako infekzio batek jota ospitaleratu zuten. Infekzio horrek eragin omen zion Zerua ikustea ahalbideratu zion koma. Laura Poterren esanetan berriz, berak eragin zion koma Alexanderri, bere erabateko asaldura arintzeko. Alexanderrek dio "Jaungoikoa, lagundu" esan zuela konortea galdu baino lehen. Laura Poterrek berriz, baiztatzen du gaixo intubatu eta anestesiatu batek horrelako ez daukala inongo aukerarik Zeruari horrelako dei dramatikoak egiteko.
[youtube]http://www.youtube.com/watch?v=niojttMoi9A[/youtube]
Laura Poterrek liburuaren pasarte batzuk batzuk irakurrita, gezur hauetaz galdetu zion Alexanderri eta honek erantzun zuen hainbat "lizentzia poetiko" erabili zituela eta hainbat pasarte "dramatizatu" egin zituela testua erakargarriagoa egiteko irakurlearentzat. Dramatizazio zabala eta landua. Koman egon zen zazpi egun horietan, bere esanetan, euria egin zuen, eta esnatu zen egunean, atertu egin zuen eta ortzadar handi bat agertu zen zeruan, Jaungoikoaren seinalea bailitzen. Luke Dittrichek kontsulta egin zien metereologoei, eta egun horietan ez zuen euririk egin, eta Alexanderrek ez zuela inolako modurik izan komatik aterata ortzadar bat ikusteko.
Baina zientziarekikoa da gezur larriena, zeren eta jendeak kirurgialaria izateagatik sinistu baitzion. Alexanderrek dio komapean bere burmuinak ez zuela "funtzionatzen" eta bere beraz bere oroitzapenak ezin zirela eldarnioak izan, zeren eta burmuina une haietan ez baitzen horrelakorik sortzeko gai.
2012ko urrian, Sam Harrisek liburua "larriki azientifikoa" zela esan zuen. Izan ere, "burmuina itzaltzea" dela eta, Alexanderrek ez zuen inongo frogarik eskaini, eta areago, nabari da ez dakiela tutik ere burmuinaren funtzionamenduaz. Izan ere, koma epean burmuina partzialki geldirik egon bazen ere, ezin dugu egiaztatu Alexanderrek eldarnioak ez ote zituen esnatu ostean sortu. Oliver Sacks bera ere, ez da buru-belarri sartzen honelako eztabaidetan, baina bat egin zuen Harrisekin eta berak ere azientifikotzat jo zituen Alexanderren baieztapenak. "Onargarriagoa da pentsatzea Alexanderrek koma bukaerako garaian jasoko zuela esperientzia hura, garun azala berriz lanean hasten ari zitzaiolarik". "Bitxia da begi bistako azalpen honi uko egin eta naturaz gaindiko azalpenari lehentasuna ematea".
Aurreko argudio horiek guztiak nahiko ez baziren, Esquireren kronika eta Porterren lekukotasuna are konbentzagarriagoak dira. Dittricek galdetuta, Porterrek erantzun zuen kordean baina eldarnioetan ari zela lehenengo koma orduetan. Alegia, lasaigarriak eman zizkioten eta tarteka jasango zituen kontzientzia eta eldarnio uneak. Hortaz, erraz jasan zezakeen beste gaixo batzuek heriotzatik gertu kontatzen duten esperientzia ezagun hori. Hau guztia zientziaren ikuspegitik azaltzeko, pentsa daiteke begien gaineko presioak eragin dezakeela tunelaren bukaerako argiaren irudipen hori. Baliteke era berean anoxiak edo muturreko egoera horretan sortzen diren eldarnio-eragile naturalek sortzea eldarnioak. Horrela, muturreko egoerako eldarnioak egiazko baliren aurkezten dizkio burmuinak gaixoari, eta giaxoak ez du inola ere amore emango, zerutik deserritua ez izategatik.
Egileaz: Antonio Martínez Ron (@aberron) zientzia-kazetaria da.
Juan Carlos Odriozolak euskaratu du artikulua. | science |
zientzia_kaiera-e4bf5a619ad2 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/08/gaur-egungo-kimika-esperimentala-iii-kimika-kuantikoa/ | Gaur egungo Kimika, esperimentala? (III) Kimika Kuantikoaren Jaiotza | Jon Mattin Matxain | 2014-01-08 00:00:00 | Gaur egungo Kimika, esperimentala? (III) Kimika Kuantikoaren Jaiotza
Jon Mattin Matxain
Artikulu sorta honen bigarren atalean Mekanika Kuantikoak Kimika azaltzeko beharrezkoak ziren ekuazioak ematen zizkigula ikusi genuen. Hau horrela izanda, bi arazo nagusi topatu genituen. Alde batetik, ekuazio hauek oso konplexuak ziren ebatziak izateko, eta bestetik, zaila zen Mekanika Kuantikoak sortutako hiztegi berria Kimikako hiztegi enpirikoarekin uztartzea. Gaurko artikulu honetan, aztertuko dugu zientzialariek arazo hauei nola aurre egin zieten 1920-1940 tarteko bitarteko hamarkadetan. Aurrerapen gisa, esanen dugu ekuazioen arazoari irtenbidea aurkitzen zihoazen heinean, hiztegiaren arazoa ere konpontzen zihoala, lehenak bigarrena zekarrelarik.
Hortaz, lehenik eta behin, ekuazio konplexuegien arazoari eginen diogu so. Ekar ditzagun gogora lehenago hiru gauza: Kimika, oro har, molekulen zientzia da, eta molekulak atomo bat baino gehiago elkartzean sortzen dira. Atomoak positiboki kargatuta dagoen nukleoak eta bere inguruan mugitzen diren eta karga negatiboa duten elektroiek osatzen dituzte. Atomoen masa gehienbat nukleoan dago (nukleo arinenak elektroiak baino 2000 aldiz handiagoa den pisua du).
Kimikak molekulen propietateak eta erreaktibitatea aztertzen dituen moduan, gure ekuazio kuantikoek fenomeno berdinak aztertzeko balioko digute. Halabeharrez, ekuazio hauek molekulak osatzen dituzten atomoen nukleoak eta elektroiak kontutan hartu behar dituzte. Horrela, matematika esparruan ebatzi ezin ziren ekuazioak lortzen ziren, molekulen osagai hauek guztiak eta beraien arteko elkarrekintzak kontutan hartzen zirenean.
Honen ondorioz, ekuazioak sinplifikatzeko metodo hurbilduak garatu behar ziren, Kimikaren barruan diziplina berria sortu zelarik: Kimika Kuantikoa, Kimika, Fisika eta Matematikaren arteko zubietako bat sortuz. Metodo hurbildu horien garapenetik, hiztegi berria sortu zuen Kimika Kuantikoak, aurreko bi hiztegiak elkartuz. Hortaz, beheko irudian ikus daiteke ekuazio konplexuen soluzioa bilatzeko orduan erabilitako metodo hurbilduetatik sortutako kontzeptuek zubi bat eratu zutela Mekanika Kuantikoaren hiztegia eta Kimikaren hiztegi enpirikoaren artean. Kimika Kuantikoaren hiztegia gaur egungo Kimikaren hiztegian guztiz barneratuta dago.
Azter dezagun pixka bat sakonago Kimika Kuantikoko ekuazioen soluzioetatik sortutako kontzeptu hauen sorrera eta esanahia. Aurretik esan dugun moduan, molekula baten propietateak aztertzeko askatu beharreko Schrödingerren ekuazioak molekularen nukleo eta elektroi guztiak nola higitzen diren azaldu behar zuen, osagai hauen artean dauden elkarrekintza guztiak kontutan harturik. Nukleoen masa elektroiena baino milaka aldiz handiagoa izanik, askoz ere mantsoago mugituko dira. Hau buruan izanda, ekuazioa askatzeko lehenengo hurbilketa proposatu zuten Bornek eta Oppenheimerrek. Nukleoen eta elektroien mugimendua desakoplatuta dagoela onartuta, askatu beharreko ekuazioa bitan banatu zuten. Lehenengoak elektroien mugimendua azalduko luke eta bigarrenak nukleoen mugimendua. Horrela, askatu beharreko ekuazioa ekuazio elektroniko eta ekuazio nuklearrean banatu zuten. Horri, Born-Oppenheimer hurbilketa deritzo.
Ekuazio elektronikoa zehazki elektroi bakarreko molekulen kasuan aska daiteke, eta horren ondorioz, hurbilketa gehiago egin behar dira. Hubilketa hauetatik egungo Kimikan ezagunak egiten diren kontzeptuak sortu ziren. Adibidez, orbitalak, orbitalen hibridazioa (Paulingen eskutik), eta Lewisen eredua jarraituz, Balentzi-Loturaren Teoria (Heitler eta Londonen eskutik). Honen arabera, molekulan ondoan dauden bi atomoen orbitalak konbinatuz sortzen dira lotura kimikoak, goiko ezkerreko irudian ikusten ahal den moduan. Teoria honek, tamalez, ezin zituen azaldu molekulen hainbat propietate. Aldi berean, Mulliken eta beste batzuen eskutik, Orbital Molekularren teoria garatu zen. Teoria honen arabera, orbital molekularretan ez dute bakarrik ondoan dauden bi atomok parte hartzen, molekula osoan dauden atomo guztiek baizik, goian eskuinean dagoen irudian ikus daitekeen moduan. Laburbilduz, Balentzia Loturan orbital molekularrak bi atomoen artean lokalizatuta daude, eta Orbital Molekularren teorian, deslokalizatuta molekula osoan.
Elektroien mugimenduak duen energia, nukleoen arteko elkarrekintzarekin batera, nukleoen mugimendua definituko duen energia potentzial gainazala (EPG) zehazten du. Goiko irudian, orokorrean EPGek duten itxura ikus daiteke. Nabaria denez, paisai menditsuaren antza du. Adibide hau buruan izanda, paisaiaren minimoek (bailarek) molekula desberdinen egiturak adieraziko lituzkete. Bailara bakoitzean, putzu bakoitzean, molekula baten nukleoek bibratu eta erratzen zutela adierazten zuten ekuazioek. Horrela, molekularen egitura, propietateak eta erradiazio elektromagnetikoarekin zuten elkarrekintza aurresan zitezkeen, mikrouhin, infragorri, ultramore/ikuskorrean eta abar lortutako espektroak azalduz.
Hori ez ezik, molekulen arteko erreaktibitatea ere aurresan zitekeen. Bailara desberdinek erreaktibo eta produktu desberdinak adierazten zituztela ikusi zuten, eta bailaren arteko lepoek, hauen arteko trantsizio egoerak. Hortaz, ikusi zuten lotura zuzena zutela EPGek erreakzio kimikoetan esperimentalki neurtzen diren propietate Termodinamiko eta Zinetikoekin. Horrela, teoria azalpen bat eman zitzaien propietate horiei.
Laburbilduz, Kimika Kuantikoak Kimika, Fisika eta Matematikaren arteko zubi sendoa osatu zuen, Mekanika Kuantikoaren ekuazioak molekuletan aplikatzean, aurreko hiztegi kimiko enpirikoa eta Mekanika Kuantikoak sorturiko hiztegi fisiko berriaren arteko zubia eskaini ere bai, tresna matematikoak erabilita. Bazirudien Kimika ez zela esperimentala bakarrik izanen. Baina, ebatzi beharreko ekuazioak konplexuak izaten jarraitzen zuten, eta eskuz askatu behar ziren garai haietan. Hori dela eta, molekula txikien kasuetan bakarrik lortu ziren aurrerapenak. Bitartean, kimika esperimentalaren aurrerapena askoz ere handiagoa izan zen, eta honek Kimika Kuantikoa kimikaren esparru txiki batean utzi zuen. Gauzak, ordea, aldatuz joan ziren 1960ko hamarkadatik aurrera, ordenagailuei esker. Baina hori sortaren hurrengo atalerako utziko dugu.
Jon Mattin Matxain (@TxoniMatxain), EHUko Kimika Fakultateko eta Donostia International Physics Center DIPCko ikertzailea da, eta "Nola ikasi kimika kuantikoa izutu gabe" blogaren egilea.
Sarrera honek #KulturaZientifikoa 1. Jaialdian parte hartzen du. | science |
zientzia_kaiera-ff59585f2da7 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/07/txupinazoa-kulturazientifikoa-1-jaialdia-abian-da/ | Txupinazoa: #KulturaZientifikoa 1. Jaialdia, abian da! | 2014-01-07 00:00:00 | Txupinazoa: #KulturaZientifikoa 1. Jaialdia, abian da!
Bai lagunok! #KulturaZientifikoa I. Jaialdia abian da! Txiskeroa eskutan, suziria piztu eta sareko zeru birtualean eztanda egin du. Baina gurea ez da ohiko txupinazoa. Txanpain-botilak eta horrelakoak ez ditugu zabalduko. Dakizuenez, gure Jaialdian Kultura Zientifikotzat har daitezkeen ezagutza esparruen inguruko ekarpenak bilduko dira. Jakintza arlo desberdinen inguruko post, mezu edo artikuluak idatzi, editatu, sareratu eta bilduko dira, eta horrekin, ederki dastatuko dugu Jaialdia. Bakoitzak bere moduan: idatziz, irakurriz, gizarte-sareetan partekatuz, ala norberari bururatzen zaion moduan. Hortaz, Jaialdi hau zabala da, interesa duen ororentzat irekita dago. Jaialdian parte hartzeko Oinarriak hemen ikus ditzakezue, eta ekimena bultzatzen duten 100 erakunde/talde/kideak hemen.
Txupinazoan txanpaina eta horrelakoak ez izan arren, Jaialdian zehar zerbait dastatzeko aukera izanen dugu. Zer? Txokolate birtuala. Blogen bidez (hau barne) partekatzen diren ekarpen bakoitzari beheko txokolatezko Taula Periodikoaren pastilla bat suertatuko zaio. Horrela, ekarpenak argitaratu ahala, txokolatezko taula periodikoko ontzak banatuko zaizkie partaideei. Hori bai, ez edozein modutan: Lehenenegoak hidrogenoa, H, "janen" du, elementu honen Zenbaki Atomikoa (nukleoan duen protoi kopurua) 1 delako. Bigarrenak helioa, He, Zenbaki Atomikoa bi delako, eta hurrengoek egokitzen zaiena, Zenbaki Atomikoaren arabera. Horrela, 2-3 astero blog honetan eginen ditugun laburpenen antolaketan, lagun izanen dugu Txokolatezko Taula Periodikoa!
Goiko Taula Periodikoari dagoeneko H falta zaio. Achucarro Basque Center for Neurosciencek Jaialdian ongi pasatzeko gogoak ezin eutsiz, Neurozientzian blogean argitaratutako "Ispilu neuronak eta enpatia" ekarpenarekin Taula Periodikoari kosk egin eta H jan du. Hortaz, artikulu hori Jaialdiaren lehenengotzat joko dugu!
Bukatzeko, blog honi zuen ekarpenak helarazteko bideak gogoratu nahi ditugu:
Besterik gabe, mundu guztia gonbidatu nahi dugu jaialdian parte hartzeko eta egiten diren ekarpenak gizarte-sareetan zabaltzeko. Gai izanen gara Txokolatezko Taula Periodiko osoa jateko? Jaialdirako beroketa lanekin jarraitzeko, Aitor Santistebanek bere blogean idatzitako artikulu honekin uzten zaituztegu: "Izarrak gara denok" Taula Periodikoko elementuen jatorria azaltzen digu (txokolatezkoak ez, unibertsoa osatzen dutenak, gu barne). | science |
|
zientzia_kaiera-77c0dddfeee4 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/06/atomo-hotzen-portaera-kuantikoa-ulertzeko-beste-urrats-bat/ | Atomo hotzen portaera kuantikoa ulertzeko beste urrats bat | unknown | 2014-01-06 00:00:00 | Atomo hotzen portaera kuantikoa ulertzeko beste urrats bat
UPV/EHUko Eneko Malatsetxebarria fisikan doktoreak teorikoki aztertu ditu tenperatura oso baxuetan atomoetan gertatzen diren efektu kuantiko zenbait. Batetik, zehaztu du bosoi eta fermioi motatako atomoak nahas daitezkeela modu jakin batean. Hala, fisikari esperimentalei eskura jarri dizkie esperimentu horiek egiteko baldintzak. Eta, bestetik, ondorioztatu du kasu horretan fermioiek zer eragin izango luketen bosoietan.
Atomo hotzekin egiten diren esperimentuak oso garrantzitsuak dira fisika kuantikoan. Izan ere, efektu kuantikoak zuzenean behatzeko aukera ematen dute. Hain zuzen ere, simulagailu kuantiko deritze atomo hotzei, horregatik. Arlo horretan egin du tesia Eneko Malatsetxebarria fisikariak DIPCen eta Materialen Fisikako Zentroan. "Atomo hotzak oso tresna indartsua dira materia kondentsatuaren portaera ulertzeko", dio Malatsetxebarriak. "Ez da garai batean bezala, efektu kuantikoak kutxa beltz batean gertatzen zen zerbait zirela; orain gai gara atomoak ia nahi bezala manipulatzeko eta efektu kuantikoak behatzeko".
Hala ere, atomo hotzen esperimentuak ez dira nolanahikoak. Gas-atomo alkalinoak zero absolututik (-273,15 ºC) oso gertu jarriz gauzatzen dira eta, horretarako, laserrez eta tranpa magnetikoz osatutako ekipamendu eta teknika oso konplexuak behar dira. Eta hori guztia oso garestia da. "Gehienez, 30 izango dira mundu osoan esperimentu horiek maila gorenean egiten dituzten laborategiak", dio Malatsetxebarriak.
Horregatik, arlo horretan, azterketa teorikoak egiteak berebiziko garrantzia hartzen du. Izan ere, fisika kuantikoaren tresna teorikoak erabiliz, esperimentuen oztopo teknikoen gainetik dauden eremuak azter daitezke, eta atomoen elkarrekintzen ondorioz ager daitezkeen efektu bereziak ulertu. Horretan aritu da azken urteotan Malatsetxebarria, Miguel Angel Cazalilla tesi-zuzendariarekin. Alemaniako eta Japoniako talde esperimentalekin harremanean egon dira, eta, haien lanean oinarrituz, esperimentu berriak egiteko bideak proposatu dituzte.
Lehenik, atomo bosonikoak eta fermionikoak zein baldintzatan nahas daitezkeen zehaztu dute. Efektu kuantikoak kontuan hartzen direnean, esan liteke oinarrizko partikulak bi motatakoak direla: bosoiak eta fermioiak. Baina atomoak horiez osaturik daudenez, konbinazioaren arabera, atomoak berak ere mota batekoak edo bestekoak izango dira, bosonikoak edo fermionikoak, eta, horren ondorioz, portaera kuantiko desberdina izango dute. Oso esperimentu gutxi egin dira orain arte bosoiak eta fermioiak nahasita. "Batzuetan, ura eta olioa modukoak dira, eta ez dira nahasten, eta, beste batzuetan, erakarpen indarra handiegia da, eta sistema kolapsatu egiten da", dio Malatsetxebarriak. Physical Review aldizkari entzutetsuan argitaratutako artikulu batean erakutsi zuen zein baldintzatan nahas daitezkeen. Argitalpen horretan aztertutako sisteman, bosoiak dimentsio bakarrean jartzen dira, lerro batean dauden kanikak bezala, eta fermioiak, berriz, hiru dimentsiotan, hodei moduan. Geometria hori aukeratzea ez da zorizkoa, dimentsio batetik hirura pasatzean atomoen arteko elkarrekintza kualitatiboki ezberdina baita maila kuantikoan, eta, hori dela eta, talde esperimentalek ere garrantzi handia eman baitiete sistema horiek aztertzeari.
Behin horri erreparatuta, fermioiek bosoietan zer eragin izango luketen ikustea izan zen hurrengo pausoa. Dimentsio bakarrean dauden bosoiak hodi batean sartuta dauden kanikak moduan irudikatzen baditugu, bi gauza gerta daitezke. Kasu batean, kanikek ez dute aukerarik mugitzeko. Gehienez ere pixka bat bibratu, albokoari jo, eta berriz bere lekuan geldituko lirateke. Horri isolatzaile-egoera deitzen zaio. "Elektrizitatearekin gertatzen den bezala da: korrontea duzu elektroiak mugitzen badira, eta ezin badira mugitu, isolatzaile bat daukazu. Hemen gauza bera dugu, baina atomoekin", azaltzen du Malatsetxebarriak. Baina, intuizioaren kontra doan zerbait ere gerta daiteke: "posible da atomoek batetik bestera salto egitea, eta fluido moduko bat sortzen da. Egoera horretan, ez dira bata bestearen ondoan dauden atomo solteak, baizik eta mugitzen den masa jariakor bat. Horri superjariakortasun deritzo".
Dimentsio bakarrean, bi egoera horiek egon daitezke. Eta esperimentuetan lortu da, laserrak doituz, egoera batetik bestera pasatzea ere. Hain zuzen ere, trantsizio-fase hori aztertu dute UPV/EHUko ikertzaileek. "Ikusi nahi genuen fermioiak gehitzean mugako fase hori alde baterantz edo besterantz joaten zen; alegia, isolatzaile-fasea gailentzen ote zen, edo, alderantziz, superjariakortasuna handitzen", dio Malatsetxebarriak.
Orain arte, horrelako sistemak aztertzeko, batez besteko eremuaren teoria izeneko metodoa erabili izan da; baina UPV/EHUko ikertzaileek ikusi zuten metodo hori ez zela nahikoa emaitza fidagarriak lortzeko. "Esaterako, bazeuden fermioiek bosoietan duten eragina aztertzen zuten bi artikulu, non metodo hori erabiliz kontrako emaitzak lortzen baitzituzten", dio Malatsetxebarriak. "Guk beste teknika bat erabili genuen, konplexuagoa eta atzean matematika asko duena: birnormalizazio-taldeen teoria. Eta ikusi genuen fermioien efektu nagusia egoera superjariakorra handitzea zela".
Fermioiak hiru dimentsiotan eta bosoiak bakarrean daudenean, hori gertatzen da. Solidoetan elektroiekin gertatzen den moduko screening edo pantailatzearen antzeko zerbait gertatuko litzateke, Malatsetxebarriaren ustez. "Solido-egoeran, atomoen nukleoen artean posible da elektroi-hodei bat egotea. Elektroiek karga negatiboa dutenez, eta nukleoek positiboa, bi nukleo horien arteko interakzioa ahultzen dute elektroiek. Antzeko zerbait gertatzen da hemen, guk badugu elkarrekintza bat bosoien artean, eta hori ahuldu egiten du fermioi-hodei batek; beraz, jariakortasuna handitzen da".
E. Malatsetxebarria, F. M. Marchetti, and M. A. Cazalilla "Phase equilibrium of binary mixtures in mixed dimensions". Phys. Rev. A 88, 033604
E. Malatsetxebarria, Zi Cai, U. Schollwoeck, M. A. Cazalilla "Dissipative Effects on the Superfluid to Insulator Transition in Mixed-dimensional Optical Lattices" arXiv:1305.1097 | science |
zientzia_kaiera-14fbdec1795c | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/03/hogei-aholku-zientzi-argitalpenen-ondorioak-egokiro-interpretatzeko/ | Hogei aholku zientzia argitalpenen ondorioak egokiro interpretatzeko | 2014-01-03 00:00:00 | Hogei aholku zientzia argitalpenen ondorioak egokiro interpretatzeko
Antonio Martínez Ron
Duela hainbat aste plazaratu du Nature aldizkariak "20 aholku zientzi argitalpenak interpretatzeko" artikulua. Lan horretan, adituak ez direnei argibideak eman nahi izan zaizkie ikerketa baten fidagarritasuna eta zorroztasuna ebaluatzeko. Guk laburtu eta moldatu egin ditugu, irakurleari baliagarri gerta lekizkiokeelakoan. Ziur aski badira zerrenda honetan sartzeko bestelako lerramendu eta eragile ugari, baina hemen William J. Sutherland, David Spiegelhalter eta Mark A. Burgmanek jorratutakoak baizik ez ditugu bildu. Azalpen bat edo beste moldatu egin dugu ulerterrazagoa gerta dadin.
1. Egiazko desberdintasunak eta zoria dira naturan eta esperimentuetan aurkitzen dugun aldagarritasunaren iturriak. Mundu errealean, milaka aldagai daude eta ez da komenigarria gertaeren interpretazio lineala egitea.
2. Neurketak ez dira inoiz zehatzak. Neurketa guztietan dago okerrerako arrisku tarte bat, zenbaitetan oso txikia bada ere. Lan guztietan eman beharko litzateke tarte horren berri, irakurleek okerreko ziurtasun maila bat ondoriozta ez dezaten.
3. Toki guztietan gertatzen dira lerramenduak. Saioetarako diseinua bera ere lerratua izan daiteke. Zientzialariek ondorio esangarriak aurkitu nahi dituzte eta maiz, gehiegizko larritasuna egozten diete arazoei edo konponbideen eraginkortasunari. Oso garrantzitsua da ikerlariak zein subjektuak saioaren zehaztapenak ez ezagutzea. Bukaerako baieztapenean ere lerramendua gertatu ohi da, sarri gehiago azpimarratzen delako lortu nahi den emaitzaren lerroa, bestelako lerroak baino.
4. Zenbat eta lagin gehiago erabili, hainbat eta emaitza hobeak lortuko dira. Hau bereziki garrantzitsua da tartean naturaren aldaketa handiak gertatzen direnean edota okerrerako tarte handiak daudenean. Fidagarriagoa izango da beti hamarka mila parte hartzaile dituen saio bat, hamarka parte hartzaile dituen saio bat baino.
5. Korrelazioa eta kausalitatea ez dira zertan uztartuta egon. Bi aldagaien arteko korrelazio bat txiripaz gerta daiteke, alderantzizkoa baieztatzea nahi bagenu ere. Gehienetan, hirugarren eragile ezkutu bat egoten da. Adibidez, ekologistek garai batean pentsatu izan zuten alga pozoitsuak arrainak hiltzen ari zirela. Geroago jakin zen ordea algak arrainak hilda zeuden tokietan hazten zirela hain zuzen ere.
6. Ertainerako erregresioa nahasgarria izan daiteke. Batzuetan, neurketa uneak berak okerrak sor ditzake, fenomenoek bere ziklo propioak izan ohi dituztelako. Adibidez, homeopatia jardueretan gertatu ohi da lilura horren antzeko bat: hotzeria gehienek berez egiten dute behera, eta homeopatiagileak horretaz baliatzen dira beren plazeboari gezurrezko eraginkortasuna egozteko. Ben Goldacreren "Zientzia txarra" liburuan agertzen dena da beste adibide bat. Bertan, kirolarien gainean dagoen ustezko madarikazioa jorratzen du. Izan ere, bere sasoirik onenean daudenean ateratzen dira Sports illustrated aldizkarian, eta ez da ezkutuko kontuetara jo behar, bai baitakigu une horretatik aurrera kirolariei txarrera egin baizik ez zaiela geratzen.
7. Arriskutsua izan daiteke datuetatik harantz estrapolatzea. Esparru jakin batean aurkitutako datuen patroiak hutsalak gerta daitezke esparru horretatik kanpo. Izan ere, oso ohiko okerra da fenomeno bat esparru batean behatu eta fenomenoa beste esparru batzuetan ere gertatzen dela onartzea.
8. Kontuz oinarrizko ratioa ukatzearekin. Izan ere, batzuetan oker identifikatzen dugu gertaera bat gauzatzeko probabilitate bat, erreferentzia modura hartutako datu jakin baten erruz. Hori dela eta, pentsatu ohi dugu errazagoa dela atentatu baten ondorioz edo hegazkin-istripu batean hiltzea, bainuontzian labainduta hiltzea baino. Hala ere, alderantzizkoa da errealitatea. Era berean norbaiti gaixotasun bat diagnostikatzen zaionean %99ko ziurtasuna duen odol-azterketa baten bidez (%99 hori da, kasu honetan, oinarrizko tasa edo ehunekoa), oso litekeena da gizaki hori osasuntsu egotea, berak kontrakoa pentsatuko badu ere.
9. Kontrolak garrantzitsuak dira. Kontrol-talde bat beste kide guztien baldintza berberen pean mantendu behar dira, baina kontrol-taldekideei ez zaie tratamendua ematen. Hau egin gabe, oso zaila da tratamendu jaki batek eraginik ote duen benetan.
10. Zorizkotasunak beheratu egiten du arriskua. Saio bat diseinatzean, zoriz aukeratu behar dira taldeak eta banakoak. Taldekideen ezaugarriei erreparatzen bazaie, oso litekeena da emaitzek lerramendu bat jasatea.
11. Benetako errepikapena lortu behar da, ez gezurrezko errepikapen bat. Izan ere, ikerketa baten ganora egiaztatzeko, bere emaitzak errepikagarriak izan behar dira, baina are hobe da saioak populazio beregainetan errepikatzen badira. Populazio mota jakin baterako saio bat diseinatzen denean, oso litekeena da saioak beste populazio batzuetarako balio ez izatea.
12. Zientzialariak gizakiak dira. Ikertzaileak interes pertsonalak dituzte eta giza talde guztietan bezala, tranpatiak egon daiteke ikerlarien artean. Berrikustapen sistema bera ere engainagarria da, zeren eta argitaratzaileek joera baitute emaitza positiboak ontzat emateko eta emaitza negatiboak txartzat emateko. Zerbait behar bezala egiaztatzeko, hainbat informatzaileren iritziak bildu behar dira.
13. Esangarritasuna garrantzitsua da. Estatistikako esangura uztartuta dago zerbait zoriz gertatzeko probabilitatearekin. Probabilitate hau zenbat eta txikiagoa izan, probabilitate gutxiago egongo dira ikerketaren ondorioak txiripazkoak edo lilura baten ondorioak izateko.
14. Esangarritasuna eta efektuak. Estatistikako esanguraren falta egon arren, ezkutuko efektuak ere egon daitezke, detektatuak gertatu ez badira ere. Zenbaitetan, gerta daiteke ikerketa txiki batek horrelakorik ez detektatzea, eta ikerketa handiago eta zehatzago batek ezkutuko harreman bat, albo efektu bat edo ondorio bat detektatzea.
15. Estatistika ez da eskura dugun guztia. Erantzun sotilak detektatzen zailagoak dira, baina txikia izan arren, efektu baten garrantzia ez dago bakar-bakarrik estatistikaren pean, eta zeresan handia daukate biologiak, fisikak edo soziologiak. 90.eko hamarkadan, Epidemiology aldizkariak egileei eskatu zien estatistika soila erabiltzeari uzteko, zeren eta sistematikoki gaizki interpretatzen ari baitziren datuak.
16. Kontuz ibili behar da orokortzeko unean. Honen adibide argia da arratoietan egindako ikerketa baten emaitzak gizakietara estrapolatu izana.
17. Sentipenek zuzen eragiten diote arriskuaren pertzepzioari. Datu objektiboak izan arren, psikologiak eta soziologiak ere badute zeresana, arriskuaren pertzepzioaz aritzean. AEBn esate baterako, larriegia ikusten da zentral nuklear baten ondoan bizitzea, etxean arma bat izatea baino.
18. Efektuen elkarrekintzak aldatu egiten ditu arriskuak. Kalkula daitezke elkarrekiko beregaintzat jotzen diren gertaeren arriskuak, baina gerta daiteke ebaluatutako gertaera horiek benetan beregainak ez izatea, eta egiazko arriskua askoz ere handiagoa izatea. Nahiko da eragile batek gora egitea beste eragileek ere bat egiteko eta arriskuak gora egiteko. Hain zuzen ere, AEBtako hipoteka zaborren kolapsoan gertatu zen antzeko zerbait, oker kalkulatu zenean banakoen hipoteken arriskuen arteko beregaintasuna.
19. Gerta daiteke datuak nahita hautatuak izatea. Hain zuzen ere, "cherry-picking" esaten zaio ikertzaileen abiapuntuko hipotesiaren alde egiten duten frogak edo argudioak bakarrik erabiltzeari. Emaitza oso konkretuak aurkitu nahi direnean, oso ohikoa da komenigarriak diren datuak bakarrik aukeratzea. Zientzia ona egiteko baina, datu kopuru oso handiak bildu behar dira, eta hala egin zen adibidez Higgsen bosoiaren aurkikuntzan.
20. Muturreko neurketak nahasgarriak izan daitezke. Aldakortasun-eragile asko egon ohi dira aldagai baten osagaiak aztertu nahi direnean. Horixe gertatzen da unibertsitateetan edo ikerkuntza guneetan aldagai ebaluagarritzat jotzen denean ikerkuntza-ekoizpena. Kasu jakin honetan, erabateko eragina dute diru-laguntzek, ekipamenduak, irakasleen kalitateak edo txiripak berak ere. Honelako ikerketen emaitzen aurrean, gauzak bakuntzeko joera egon ohi da eta esate baterako, finantziazioa bezalako eragile bakar bati egotz dakioke aldakortasuna. Horrela eginez gero, ez dira esangarriak izango muturren artean egiten diren konparazioak edo ertainarekin egiten diren konparazioak. Antzerako zerbait gertatzen da ranking jarduera guztietan.
Erreferentzia bibliografikoa: Sutherland, William J., Spiegelhalter, David, Burgman, Mark A. (2013). Twenty tips for interpreting scientific claims. Nature, 503 (7476), 335–337. DOI: 10.1038/503335a
Egileaz: Antonio Martínez Ron (@aberron) zientzia-kazetaria da.
Juan Carlos Odriozolak euskaratutako artikulua. | science |
|
zientzia_kaiera-0bec0368b34a | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/02/levyren-hegaldia-erleak-marrazoak-eta-gizakiok-elkartzen-gaituena/ | Lévyren hegaldia: erleak, marrazoak eta gizakiok elkartzen gaituena | Antonio Martínez Ron | 2014-01-02 00:00:00 | Lévyren hegaldia: erleak, marrazoak eta gizakiok elkartzen gaituena
Antonio Martínez Ron
Bizidun gehienok mugitzen gara eredu matematiko berberari jarraiki. Mugimendu fraktal hau, Benoît Manderbrotek deskribatu zuen eta "Lévyren hegaldia" esan ohi zaio. Eredua, bizidun askotan ikus daiteke, marrazoetatik erleetaraino. Izatez, txandakatu egiten ditugu bi mugimendu mota: mugimendu browndar labur batzuk azarean eginak, eta ibilbide luzeko beste batzuk. Ikertzaile talde batek berriki egiaztatu du eredu horri berorri jarraitzen zaizkio Tanzaniako Hazda tribuko ehiztariak/biltzaileak, Serengeti ondoko zonaldean ehizan dabiltzalarik.
Arizonako antropologoa den David Raichlen buru izan duen taldeak PNASen argitaratu ditu ikerkuntzaren emaitzak. Ikerketan, zientzialariek GPSdun eskumuturreko erloju bat eman zieten tribukideei eta satelite bidez monitorizatu zituzten ehiztarien mugimenduak. Ehiza/bilketa jardueretan jarraitzen duten azkenetarikoak dira tribu honetako kideak, eta hauxe izan zen mugimenduak satelite bidez neurtu zitzaizkien lehenengo aldia. Mugimendu eredu bera erakusten zuten tribu honetako kideek zein animali espezie askok, janaria bila abiatzeko unean. Beraz, mugimendu hau naturan errepikatzen da, Fibonacciren segida egitura naturaletan errepikatzen den bezala.
Ikerketaren egilekide den Brian Woodek baieztatzen du "mugimendu eredu hau egoera anitzetara hedatua den mugimendu-estrategia orokor bati dagokiola". Lévy matematikariaren ohoretan eman zitzaion hegaldi eredu honi izena. Lévyren hegaldi hau, elikatzeko mugimenduetan ez ezik, adibidez jolas-parkeetan ere erakusten dugu gizakiok, eta era berean, nabari dira hiri-garapen jakin batzuetan.
"Errepara iezaiozu zure bizitza propioari" dio David Raichlenek, "Zer egiten ote duzu egun arrunt batean? Lehen lanera, gero etxera bueltan, eta bukatzeko etxe inguruan ibilaldi labur batzuk? Eta geroago, noizean behin, ibilaldi luzeago batzuk, oinez, bizikletan, autoan edo hegazkinean? Izan ere, joera daukagu zonalde txiki batean ibilbide laburrak egin ostean beste zonalde batera iristeko ibilbide luzeak egiteko".
Edonola, ikertzaileek aditzera ematen digute eredu berberari eusteak ez duela esan nahi oharkabean erabakitzen dugunik nora joan. Alderantziz, gure erabaki eta bizimodu libreetatik ondorioztatzen da aipatu eredua. Orain Raichlenek lanean jarraitu nahi du ingurugiroaren baliabide-banaketak baldintzatzen ote dituen eredu hauek.
Iturria: Evidence of Lévy walk foraging patterns in human hunter–gatherers (PNAS)
Egileaz: Antonio Martínez Ron (@aberron) zientzia-kazetaria da.
Juan Carlos Odriozolak euskaratu du artikulua. | science |
zientzia_kaiera-34d749926bc2 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2014/01/01/azken-30-urteotan-egin-dugun-aurrerapauso-garrantzitsuena-ehu-sortzea-izan-da/ | Paco Etxeberria: "Azken 30 urteotan egin dugun aurrerapauso garrantzitsuena EHU sortzea izan da" | unknown | 2014-01-01 00:00:00 | Paco Etxeberria: "Azken 30 urteotan egin dugun aurrerapauso garrantzitsuena EHU sortzea izan da"
Zientzialariek, maiz, bere kasa egiten dute lan. Izan ere, askotan, zaila egiten zaigu aurrera daramaten jarduna zein den ikustea eta, are zailagoa oraindik, egiten dutena behar bezala ulertzea. Lanean ikusten ditugu, baina nekez dakigu zehazki zertan dabiltzan. Kimikari batek, adibidez, laborategian egiten du lan eta bertan egiten duena behar bezala ulertzeko zailtasunak izaten ditugu. Bera hor dago, lanean etengabe, buruari bueltak emanez, baina kostata jarraitu dezakegu egiten duena. Berdina gertatzen da biologo edota astronomo batekin. Baita, matematikari edota mediku batekin ere. Honela, gizarte bezala, asko kostatzen zaigu zientziaren aurrerapausoak ulertu eta behar bezala barneratzea.
Argi dago pertsona hauen guztien lana jarraitzeko ezagutza minimo batzuk behar ditugula (kasu askotan bai, gutxienez). Ezinezkoa da matematikari batek garatu duen teorema berria ulertzea matematiketan minimo batzuk ez baditugu. Egia da. Honetan ez dago zalantzarik. Hala ere, badira beste zenbait zientzialari kontrako aldean daudenak. Hau da, euren lana zeharo publiko eta ezaguna dena. Seguru aski ere ondorio horietara iristeko zein bide erabili duten –edo dituzten- identifikatzea zaila zaigu, baina euren lanaren ondorio eta fruituak bai ulertzen ditugula.
Gure hurrengo protagonistari hori da gertatzen zaiona. Hau da, bere ikerketen emaitzak mundu guztiak ezagutzen ditu. Francisco Etxeberria auzitegi medikuari buruz ari gara. Seguru aski ere, gure herriak eman duen zientzialari ezagun eta bikainenetako bat. Kasu izugarri mediatikoak aurrera eraman ditu eta, bere lanari esker, nahiz eta berak ez onartu, historia aldatzeko gai izan da. Hala ere, ez dugu kasu hauetaz hitz egin. Beste aurpegi bat ezagutu nahi izan dugu. Hauek dira bere hitzak…
– Euskal Herriko Unibertsitatean doktorea zara Medikuntzan, baita Lege eta Auzitegi Medikuntzako mediku espezialista, auzitegi-antropologian eta biologian espezialista Madrilgo Complutensean eta Lege eta Auzitegi Medikuntzako irakasle titularra EHU-ko Medikuntza Fakultatean ere. Ez da gutxi. Nola definituko zenuke zure lana?
Atipikoa den mediku bat naiz ni. Nahiko atipikoa, esango nuke. Nire alorrean, medikuntzan, honela kontsideratu izan zait, behintzat. Kontutan hartu behar da auzitegi medikua izatea gaur egun modan egon daitekeen zerbait dela, baina nire garaian hau ez zen honela. Honegatik diot nahiko mediku atipikoa naizela. Nire lana nolakoa den definitzerakoan, aipatu behar dut, Euskal Herriko Unibertsitateko irakaslea naizela eta, aldi berean, baita Aranzadi bezalako elkarte bateko kide ere. Bi gauza hauek batuz, edozein ikerlarik egin beharko lukeen lana burutzen dut: eskoletan irakastea, unibertsitatean ikertzea eta nik dakidana gizarteari helaraztea. Irakasle lana unibertsitateari esker burutzen dut eta gizarteari nire lana transmititzea Aranzadi bezalako elkarte bati esker. Nik uste bi gauza hauek zientzialari guztiek egin behar dituzten bi betebehar direla.
– Zure lanetik, zer da gehien gustatzen zaizuna?
Gaur egun, irakasle lanarekin asko disfrutatzen dut. Egia esan, aurrean ditudan ikasleak ikusten ditudan bakoitzean oso prestatuta daudela konturatzen naiz eta honek sekulako poztasuna ematen dit. Gu gazteak ginenean baino askoz ere prestatuago daude, zalantzarik gabe. Badakit jende asko ez dela nirekin ados egongo, askok kontrakoa uste baitute, baina uste hori erabat dago oker. Gaur egungo gazteria inoiz baino prestatuago dago. Medikuntza ikasketen azkeneko kurtsoa burutzen dauden ikasleak bikainak dira. Berriz diot, bikainak. Inolako arazorik gabe ordezkatu gaituzte. Honek guztiak sekulako poza eta lasaitua ematen dit. Gazte hauek bizitzak salbatuko dituzte etorkizunean.
– Eta, ikerkuntzari dagokionez? Zertan disfrutatzen duzu gehien?
Nire lanak gizarteari positiboa den zerbait ekartzen dionean, asko disfrutatzen dut. Eta hau, arrazoi sinple batengatik esaten dut. Unibertsitatean bada joera bat norberaren curriculuma argitaratutako artikuluen arabera neurtzeko. Irakasle asko honekin txoratzen dira. Beraiei beste guztiak berdin die baldin eta aldizkari batean, bide batez inork irakurtzen ez duen aldizkari batean, 'paper' bat argitaratzen badute. Gainera, obsesio honek gizartearentzat garrantzi gutxi izan dezakeen lan bat egitera bultzatu ditzake. Interes gutxi izan dezakeen zerbait burutzera, hain zuzen ere. Artikuluekin curriculum bat hobetzeko obsesio horrek asko kezkatu eta haserretzen nau. Badira irakasle batzuk beren curriculuma bi arratsaldetan egiten dutenak eta hori ez da egokia. Curriculuma puztea baino, hobe da gizarteari ekarpen bat egitea.
– Denak ez dira honelakoak izango, ezta?
Noski ezetz! Honen aurrean, badira jokaera apalagoa erakusten duten irakasle batzuk, goizean eskolak ematen daudenak eta, aldi berean, goiz horretan bertan norbait operatzen ibili direnak. Errealitatea hori da. Goizeko 8tan ebakuntza egin eta norbaiten bizitza salbatu eta, horren ostean, eskolak ematera doaz gustura asko. Gainera, irakasle hauentzat jokaera hau normala den zerbait da. Egin behar duten zerbait, alegia. Eta noski, curriculuma artikuluen bitartez hobetzeko obsesioa duten horiek, beren zilborra besterik ez dute ikusten. Are gehiago esango nuke. Asko ez dira ezta bere bulegotik atera! Kritika gogorra izan daiteke hau, baina nik honela ikusten dut.
– Zer esan nahi duzu honekin? Irakasleak eguneratua egon behar duela, ezta?
Hori da. Derrigor egon behar du eguneratua. Bere lana eta betebeharra da! Kimika irakasle batek, adibidez, bere inguruan gertatzen dena ezagutu behar du derrigorrez. Hau da, industria bera ezagutu behar du. Beste adibide bat emango dut. Zuzenbide irakaslea bazara eta zure audientzia probintzialean gertatzen direnak ez badituzu ezagutzen, oker ibiliko zara. Gezurra dirudi baina irakasle batzuk ez daude bat ere eguneratuak eta inguruan gertatzen dena berdin zaie. Oso kezkatzekoa da hau guztia.
– Baina sistema bera ez dago honela muntatua? Hau da, ez al da gehienetan irakasle baten edo departamentu baten lana artikuluen bidez neurtzen?
Bai. Errealitatea hori da. Honek ekartzen duena zera da, deialdi baten aurreko egunetan irakasle asko korridoreetan zehar oso kezkatuta eta obsesionatuta ikustea. Jende asko pasilloetan zehar sufritzen ikusten duzu era batean edo bestean proiekturen bat asmatu behar dutelako. Noski, proiektu hori ez ateratzeak gaizki utzi ditzake irakasleak bere kolektiboaren barruan. Hortik dator obsesioa eta nik uste oso oker gabiltzala.
– Eta zer egin dezakegu honen aurrean? Zein irtenbide planteatzen duzu?
Nire ustez, curriculuma neurtzeko erabiltzen diren baremoak gaizki daude. Adibidez, kontutan hartzen den gauza bat patenteak dira. Curriculumaren parte hori alor batzuetan inportantea izango da eta beste batzuetan ez. Argi dago. Geografia eta Historia ikasten dabilen pertsona batentzat patenteek ez dute inolako zentzurik. Ondoren bada beste kontu bat kezkatzen nauena ere. Unibertsitatea, gure gizartean, bertan lan egiten dutenei eta horien semeei inporta zaie bakarrik.
– Azaldu ezazu zure burua…
Begira, erraza da. Gaur egun, unibertsitateko langilea bazara edota bertan seme edo alaba bat baduzu, unibertsitateak garrantzia handia izango du zuretzat. Zure semeak unibertsitatea uzten duen momentuan, unibertsitateak ez du garrantzirik izango zuretzat. Eta hau oso larria da ere. Gure gizarteak defizit handia du honekin. Euskadin azkeneko 30 urteetan gertatu den gertakari garrantzitsuena zein den galdetuko bazenu, batzuek Ertzaintza sortu izana esango dute. Beste batzuek, ordea, Osasun Publikoan egin ditugun aurrerapausoak goraipatuko dituzte. Nire ustez, azkeneko 30 urteetan izan dugun gertakari inportanteena unibertsitate potente bat sortu izana da, zalantzarik gabe.
Egileaz: Peru S. Gamarra kazetaria da | science |
zientzia_kaiera-622d262f3be5 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2013/12/30/kulturazientifikoa-jaialdia-zientzia-kaieran/ | #KulturaZientifikoa I. Jaialdia, Zientzia Kaieran | 2013-12-30 00:00:00 | #KulturaZientifikoa I. Jaialdia, Zientzia Kaieran
Testu honen bitartez, Zientzia Kaiera honek hartu du "Nola Ikasi Kimika Kuantikoa Izutu Gabe" blogak pasatu dion #KulturaZientifikoa Jaialdiaren lekukoa. Ibilbide polita hasiko dugu datorren astean, eta emankorra bezain aberasgarria izango delakoan, ongi etorria eman nahi dizuegu #KulturaZientifikoa Jaialdi honetara.
Kultura Zientifikotzat har daitezkeen ezagutza-esparruen inguruko ekarpenak biltzeko ekimena da #KulturaZientifikoa Jaialdia egitasmoa. Jakintza-arlo desberdinen inguruko post, mezu edo artikuluak tarte jakin batean idatzi, editatu, sareratu eta biltzeko ekimena da. Norberak lantzen, garatzen, aztertzen, interesa duen arloaren gaineko mezua idatzi eta sarean partekatzera gonbitea da honako egitasmoa. Zertarako? Kultura Zientifikoaren gaineko ezagutza, onespena eta interesa zabaltzeko Internet bidez. Aurkezten dugun ekimen hau zabala da, interesa duen ororentzat irekita dago. Animatu eta parte hartu!
Zientzia Kaierak hainbat kanaletatik jasoko ditu bai bertan argitaratuko diren testuak bai beste blogetan Jaialdiaren barruan argitaratutakoak:
Sare sozialetan (Twitterren eta Facebooken) jaialdiaren inguruko argitalpenak zabalduko dira, Zientzia Kaieraren bidez zein bertze partehartzaileen bidez. Horretarako, Twitterren #KZJaia traola erabiliko da eta Facebook-en KulturaZientifikoa Jaialdia taldea. Hauetaz aparte, hedatzeko gogora etortzen zaizkizuen ala erabilgarriak diren beste kanalak ere erabiltzera animatzen zaituztegu.
Jaialdiak aurrera egin ahala, egindako ekarpenen laburpena egingo dugu Zientzia Kaieran. Ekarpen kopuruaren arabera, 2-3 astero egitea aurrikusten dugu. Laburpen hauetan, besteak beste, ekarpen bakoitzaren esteka bilduko da. Jaialdiarekin lotuta Zientzia Kaierak argitaratuko dituen artikulu guztiak #KZJaia etiketaren barruan sailkatuko dira. Jaialdiaren bukaeran, ekimenaren laburpena eta balorazioa egingo dugu, eta #KulturaZientifikoa 2. Jaialdia antolatuko duen blog/webguneari lekukoa pasako diogu. | science |
|
zientzia_kaiera-89d658650d6a | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2013/12/30/infragorri-bidez-proteina-bakarreko-konplexuak-argitu-dituzte/ | Infragorri bidez proteina bakarreko konplexuak argitu dituzte | unknown | 2013-12-30 00:00:00 | Infragorri bidez proteina bakarreko konplexuak argitu dituzte
CIC nanoGUNE ikerketa-zentroko, Berlingo Unibertsitate Libreko eta Neaspec erakundeko ikertzaile-talde batek, nano-FTIR espektroskopia erabiliz, proteinen identifikazio kimikoa eta estrukturala egin dute bereizmen espazial nanometrikoan eta proteina bakarreko konplexuekiko bereizmena attogramo bat (10-18gramo) baino txikiagoa izanda.
Bizitzaren oinarrizko osagaiak dira proteinak. Proteinen kimika eta egitura funtsezkoak dira beren funtzioa betetzeko. Proteina baten egiturak mugatzen du zer propietate mekaniko eta katalitiko izango dituzten, adibidez, entzimek. Funtzio horiek ematen diete forma egiazki bizidun guztiei. Gainera, proteinen egiturak ere zeregin garrantzitsua du gaixotasun askotan. Adibidez, proteina jakin baten egitura sekundarioa bat edo beste izatea (helize-formako [alfa] edo tolestutako orriaren itxurako [beta] barne egitura izatea), oso garrantzitsua da alzheimerra, parkinsona eta beste neuroendekapenezko gaixotasun sortzen dituen mekanismo patogenoarentzat. Proteinen kimika eta egitura aztertzeko zenbait metodo garatu badira ere, erronka handia da oraindik eskala nanometrikoan egitura sekundarioari antzematea eta horren mapa egitea, edo proteina bakarreko bereizmena lortzea.
Nahiko berria den espektroskopia infragorriko teknika batek, nano-FTIR delakoak, aukera ematen du proteinen egitura sekundarioaren identifikazioa bereizmen handiarekin egiteko eskala nanometrikoan. Nano-FTIR teknika optiko bat da s-SNOM (eremu hurbileko ekorketa-mikroskopia optikoa) eta FTIR (Fourierren transformatuaren bidezko espektroskopia infragorria) teknikak uztartzen dituena. Ohikoa da tresna hori proteinen egitura sekundarioa aztertzeko erabiltzea, baina, bere horretan, ez du aukera ematen proteinen eskala nanometrikoko mapa egiteko. Nano-FTIR espektroskopian punta metaliko zorrotz bat banda zabaleko laser infragorri batekin argiztatzen da, eta atzerantz barreiatutako argia bereziki diseinatutako Fourierren transformatuaren bidezko espektroskopio batekin aztertzen da. Bada, teknika horren bidez, 30 nm baino gutxiagoko bereizmen espazialarekin ebatzi ahal izan dute ikertzaileek proteinen espektroskopia lokal infragorria.
"Punta antena moduko bat da argi infragorriarentzat, eta puntaren puntan biltzen du argia. Goierpin horretako nanofokua argi infragorri-iturri ultratxiki gisa jo daiteke. Hain txikia da, 30×30 nm-ko azalera baino ez du argitzen, eta hori da, hain zuzen, proteina-konplexu handien eskala" dio Rainer Hillenbrand proiektuaren buruak.
Nano-FTIRk proteinen eskala nanometrikoko espektroskopian duen moldaerraztasuna frogatzeko helburuz, bakarka hartutako birusen, ferritina-konplexuen, mintz purpuren eta intsulina-zuntzexken espektro infragorriak neurtu zituzten ikertzaileek. "Guztiek dituzte bariazioak egitura sekundarioan -azaldu du Iban Amenabar-ek, nanoespektroskopiako esperimentuak egin zituenak-; birusek eta ferritinak alfa-helizeko egiturez eginak daude bereziki, eta, intsulina-zuntzexkek, berriz, beta-orrien egiturez". Simon Poly taldeko biologoak azaldu duenez, "intsulina-zuntzexken eta birusen nahaste batean, FTIR espektroskopia estandarrak ez zuen hauteman alfa-helizeko birusak zeudela. Nano-FTIR teknika erabiliz proteinen nanoegiturak banaka aztertu genituenean, argi antzeman genien birusei, alegia, alfahelizeko egiturei, beta-orrien artean".
Aipatzeko alderdi bat da, garrantzi praktiko handikoa, nano-FTIR espektroa oso ondo uztartzen dela ohiko FTIR espektroarekin, eta bereizmen espaziala 100 aldiz baino gehiago handitzen dela ohiko espektroskopia infragorriaren aldean. "Ferritina-partikula bakarraren espektro infragorriak neurtu ahal izango genituzke. 24 proteina besterik ez dituzten konplexuak dira. Oso masa txikia dute ferritina-konplexuek, 1 attogramokoa, eta, hala ere, argi bereizi ahal izango genuke bere alfa-helize egitura" azaldu du Amenabarrek.
Banaka hartutako intsulina-zuntzexkak ere aztertu zituzten ikertzaileek. Neuroendekapenezko gaixotasunen eredu-sistema bat dira zuntzexka horiek. Ezaguna da intsulina-zuntzexken nukleoa beta-orriko egitura duela, baina oraindik ez dago erabat argi zein den haien egitura osoa. "Banaka aztertutako zuntzexken nano-FTIR espektroari esker, beta-orri egitura ez ezik, alfa-helize egitura ere hauteman genuen; garrantzitsua izan daiteke hori zuntzexkak elkartzeko orduan" gaineratu du Alexander Bittner-ek, nanoGUNEko Automihiztadura Taldeko buruak.
"Zirraragarriak dira nano-FTIRk eskaintzen dituen aukera berriak. Punta zorrotzagoekin eta antenen funtzioa hobetuta, espero dugu etorkizunean proteina bakarren espektro infragorria lortzea. Erabilera asko izan ditzakeela uste dugu, hala nola egitura amiloideen konformazio aldaketak maila molekularrean aztertzea, nanoeskalako proteina-aldaketen mapa egitea ehun biomedikoetan, edo mintz-proteinen label-free mapa egitea. Nanobioespektroskopia infragorriaren alor berri batera eraman gintzake horrek" dio, bukatzeko, Rainer Hillenbrand nanoGUNEko Nanooptika Taldeko buruak.
Jatorrizko argitalpen zientifikoa: Amenabar I., Poly S., Nuansing W., Hubrich E.H., Govyadinov A.A., Huth F., Krutokhvostov R., Zhang L., Knez M. & Heberle J. & (2013). Structural analysis and mapping of individual protein complexes by infrared nanospectroscopy, Nature Communications, 4 DOI: 10.1038/ncomms3890
Iturria: CIC Nanogune Highlights | science |
zientzia_kaiera-4ea156ceeff8 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2013/12/26/setazko-misteriotxo-bat/ | Setazko misteriotxo bat | 2013-12-26 00:00:00 | Setazko misteriotxo bat
2013ko abuztuaren 27an, erabiltzaile batek lerro hauen gainean ikus daitekeen irudia igo zuen Reddit gizarte-sarera, eta honako galdera hau bota zuen: "Benetan, zeinek erruten du honelako arrautzarik? 2 cm baino txikiagoa da eta Amazonasen Peruko hegoaldean aurkitua. Egitura bitxi honek harridura-iruzkinak eragin zituen. "Haraaaa, hesi bat du" esan zuen batek, "Sengard txiki bat bezalakoa da" esan zuen beste batek, "Eraztunen jauna" liburuetako Saruman izeneko pertsonaiaren gotorlekuari erreferentzia eginez.
Eztabaida izugarri hedatu zen sarean zehar, batez ere blogetako biologoen artean. Kinielak egiten ere hasi ziren. Batzuek argi ikusten zuten irudian kusku tankerako zerbait, agian pipi batek edo opilioiak bezalako araknidoetako batek jarria. Besteak beste oso harrigarria zen babes bat izango balitz bezala erdiguneko poloaren inguruan ageri zen hesi egitura. "Ba ote dago hesi gehiagorik naturan?" galdetu zuten "Why evolution is true" blogean "eta zer dela eta erdiguneko zutabe hori" "Ihaurrien aurkako babesa ote?"
Sei hilabete geroago, Phil Torres entomologoa eta biologo talde txiki bat itzuli egin dira hau aurkitu zuten tokira: irla batean, Peruko Tambopata ikerkuntza gunetik gertu, oihanean sartua. Gauza argitu denean, berriz ikusi dugu zientzia gai dela arazo bat aurkitu, behatu, datuak bildu eta azkenean misterioa argitzeko. Hori guztia gainera, basoko iratxoak edo Martitzeko nanoak erabili gabe egiten du.
Abenduaren 10ean, Wiredek esanda, Torres eta bere taldea lurralde hura arakatzera abiatu ziren eta egitura horietako lehenengoa aurkitu zuten handik ordu erdira. Setazko egitura txiki haiek ez ziren hain errazak aurkitzen, zinez txikiak zirelako, milimetro batzuk besterik ez beren diametroan. Hala ere, taldeak 40 bat aurkitu zituen geroagoko orduetan. Egituren erdia Cecropia generoko zuhaitzetan zeuden, eta asko binaka edo seinaka azaltzen ziren.
Egituraren setazko gaia zela eta, hasi ziren pentsatzen tximeletak, pipiak edo onddoren bat izan zitezkeela erruleak. Jadanik amore ematekotan zebiltzala, egiturak zabaldu eta armiarma txiki bi atera ziren korrika setazko harietan zehar. "Pozik geunden, baina zalantzetan oraindik" baieztatu zuen Torresek Wireden, "zeren eta gure hipotesi guztiak bertan behera utziak baikenituen". Hala ere, ireki egin zen hirugarren arrautzak zalantza guztiak uxatu zizkien.
Horrela gaudela, bakar-bakarrik dakigu armiarma-haurtzaindegi antzeko bat zirela setazko babesak. Orain, identifikatu egin behar dute espeziea. Izan ere, ezohikoa da honelako jokamoldea armiarmetan, zeren normalean arrautza asko errun eta bertan gelditzen baitira babesteko. Beren ustetan, izan liteke armiarma jauzilari bat, saltizidoen familiakoa (Salticidae). Hala ere, oraindik ere ustekabeak gerta daitezke. Torresek eta bere taldeak lanean jarraitu dute, espezie ezezaguna izan litekeelako, eta areago oso jokamolde harrigarria duen espezie berri bat izan litekeelako. Asko ikas dezakegu espezie horretatik, eta online ikasiko dugu hori guztia, gizarte-sareei esker.
Iturria: We Went to the Amazon to Find Out What Makes These Weird Web-Tower Things (Wired)
Egileaz: Antonio Martínez Ron (@aberron) zientzia-kazetaria da.
Juan Carlos Odriozolak euskaratu du artikulua. | science |
|
zientzia_kaiera-df8cb6470d65 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2013/12/25/lur-planetarako-matematika-2013/ | Lur Planetarako Matematika 2013 | 2013-12-25 00:00:00 | Lur Planetarako Matematika 2013
Amaitzen ari da urtearekin batera Lur Planetarako Matematika 2013 izeneko ospakizuna (Mathematics of Planet Earth 2013, MPE2013). Montréaleko Unibertsitateko Christiane Rousseau irakaslearen asmo batetik sortua, hasiera batean Ipar Amerikarako ekimena zena, nazioarteko erakunde zientifiko handien bultzadak mundu osora hedatu zuen UNESCOren babesarekin eta 140 elkarte zientifiko eta ikerketa-zentrotik gora batu ziren egitasmora.
Joan den martxoan Bilbon izan zen Christiane Rousseau, M4TEMOZIOA: Matematikarekin hitzordua-Cita con las matemáticas ekimenarenhizlari gonbidatu gisa. Haren hitzaldiaren gaia Mathematics of Planet Earth izan zen hain zuzen ere,eta interneten ikus daitezke bideoa eta Rousseau irakasleari (BCAMrako eta Pikasle aldizkarirako) egindako elkarrizketa biak.
Hitzaldi horretaz landa, ez du MPE2013 ekimenak oihartzun nabarmenik izan gure inguruan.
Hiru helburu ikusmiran zituela abiatu zen MPE2013 egitasmoa:
Matematikaren ikuspegitik antolatuta egon arren, munduko arazo eta erronkak ugari eta era askotakoak dira eta hainbat esparrutako adituen elkarlana beharko da haiei erantzuteko. Lau arlo nagusiren inguruan antolatu zuten egitasmoa:
Ba ote du matematikak zeresanik horretan guztian? Polinomioa, trigonometria, deribatuak…, ikasle garaian entzuten ditugun kontzeptu abstraktu horiek guztiek badute modurik laguntzeko munduko arazoetan? Hori erakutsi eta bultzatu behar du, besteak beste, MPE2013 ekimenak.
Matematikaren lehen zantzutik ikusten dugu bazela lotura errealitearekin. Niloko ur handiek behera egitean, lanerako geratzen ziren lurrak banatzeko orduan, lursailen azalerak kalkulatu behar ziren eta horretarako tresna geometrikoak garatu ziren. Zeresanik ez, matematika ezinbestekoa izan zen astroen ibilbideak zeruan deskribatzeko ahaleginean. Baina, matematikaren aplikazioetan, Kalkulu Infinitesimalak ekarri zuen iraultza nagusia XVII. mendean. Ordutik aurrera, hainbat fenomeno gobernatzen dituzten legeak ekuazio diferentzialen bidez eman ziren. Ekuazioaren soluzioak, fenomenoa deskribatzetik haratago, fenomenoaren beraren bilakaera zein izango den esaten digu askotan.
Ekuazioen ebazpenak muga nabarmen bat zuen hala ere: kalkulagarritasuna. Gehienetan ezinezkoa da formulen bidez ekuazio bat ebaztea eta hurbilketa metodoak garatu ziren, baina metodo horien baliagarritasunak milioika kalkulu egitea eskatzen du, eta denbora errealean gainera, hau da, behar direnerako kalkuluek bukatuta egon behar dute. Zorionez, XX. mendearen erdialdera beste iraultza bat heldu zen: ordenadorea. Gogoratu behar baita ordenadorea kalkulu erraldoiak arin egiteko tresna modura asmatu zela, nahiz orain denok eskura ditugun ordenadoreekin kalkuluak ez beste mila gauza egiten ditugun. Ordenadoreen kalkulu potentzia eta abiadura handitu ahala, matematikaren erabilerak mundu errealeko problemetan beste neurri bat hartu zen.
Joan egingo da MPE2013, baina ez guztiz eta ez atzean gauza interesgarri asko utzi barik. Hauetatik hasita, sarean denon eskura dauden blog bi azpimarratu nahiko nituzke:
Bilduma horietan ehunka aplikazio aurkituko ditu irakurleak, noizean behin aplikazio harrigarriak ere: animalien portaera, hegazkinek sorturiko zurrunbiloak, itsasoko olatuak, trafiko-arazoak marra gabe, gaixotasunen aurkako terapiak… Halaber, gomendagarria da Matemáticas para el planeta Tierra, ciencia para el bienestar humano izeneko artikulua (gaztelaniaz), Complutense unibertsitateko Miguel Ángel Herrero irakasleak idatzia (La Gaceta de la RSME 16 (2013), 685-698 or.).
Gorago esan dut ez dela guztiz joango MPE2013. Halaxe da, antolatzaileek berriki jakinarazi dute urtea erantzita, Mathematics of Planet Earth (MPE) izen soilarekin jarraituko duela bizirik aurrerantzean ere. Urte bateko erakusleihoak horretarako balio izan du, erakusteko alegia, baina ekimenaren jatorrizko arrazoia, mundu honetako arazo eta erronkei erantzuna eman beharra ez da urtearekin amaitu eta merezi du aurrerantzean ere adi egotea. Eta kontuan izatea askoren konponbidea matematikak berak bakarrik ez duela inoiz emango, baina matematikarik gabe ere ez dela lortuko.
Egileaz: Javier Duoandikoetxea Analisi Matematikoko Katedraduna da UPV/EHUn. | science |
|
zientzia_kaiera-059209443594 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2013/12/23/te-berdearen-molekula-aktiboak-ez-du-laguntzen-pisua-galtzen/ | Te berdearen molekula aktiboak ez du laguntzen pisua galtzen | 2013-12-23 00:00:00 | Te berdearen molekula aktiboak ez du laguntzen pisua galtzen
Epigalokatekina-3-galatoa (EGKG) da te berdearen molekula aktiboaren izena. Te berdeak izen ona du, oso zabalduta dauden usteen arabera hartzen duen jendearentzat oso onuragarria baita. Dirudienez, molekula horri dagokio te berdea hain ona izatea, edo hori uste zuten behintzat. Izan ere, askok uste dute oro har osasunerako eta zehazkiago pisua galdu nahi dutenei laguntza emateko lagungarri samarra dela EGKG delakoa. Gainera, produktu asko saltzen dira osagarri horrekin bere ustezko eragin onuragarriengatik, hain zuzen ere. Baina, askotan gertatzen den bezala, ez dago uste horren aldeko froga zientifikorik.
British Journal of Nutrition aldizkarian argitaratu berri diren ikerketa-lan baten emaitzen arabera, baina, EGKG delako molekula horrek ez du laguntzen pisua galtzen. UPV/EHUko Elikadura eta Bromatologia saileko irakaslea den Juan Mielgo Ayuso izan da ikerketa-artikuluaren lehen sinatzailea eta berarekin kolaboratu dute UPV/EHUko Medikuntza saileko, Osakidetzako Santiago Hospitaleko eta Leia-Tecnaliako ikertzaileek ere.
Arabako emakume gizenekin egin dute ikerketa, eta horretarako bi talde sortu dituzte ikertzaileek. Talde bateko emakumeek, dieta hipokalorikoa hartzen zuten eta, janarekin batera, osagai plazebo bat; beste taldekoek, berriz, 300 mg EGKG hartzen zuten egunero, dieta-tratamendu berberaz gain. Bi taldeko emakumeak 12 astez mantendu ziren baldintza horien pean.
Itsu bikoitzeko lana izan zen; hau da, ez emakume partehartzaileek, ez ikertzaileek ez zekiten zein taldek hartzen zuen te berdea eta zeinek plazeboa. Epigalokatekina-3-galato te berdearen eraginak aztertzea zen lanaren helburua. Labur esanda, honakoak ziren ikertzaileek ikertu nahi zituzten kontu nagusiak: emakumeek galtzen zuten masa -osoa eta gantz masa-, eurn energia gastua, arrisku kardiometabolikoko faktoreak, eta osasun hepatikoaren adierazleak. Bada, gantz masa eta masa osoaren galerari, metabolismo energetikoari, arrisku kardiobaskularreko faktoreei (kolesterola, intsulinari erresistentzia, etab.) zegokienez, antzekoak izan ziren lorturiko emaitzak aztertutako bi taldeetan.
Beraz, izen ona izan arren, ikerketa honen ondorioen arabera, te berdeak ez du argaltzen laguntzen.
Iturria: Mielgo-Ayuso J., Barrenechea L., Alcorta P., Larrarte E., Margareto J. & Labayen I. Effects of dietary supplementation with epigallocatechin-3-gallate on weight loss, energy homeostasis, cardiometabolic risk factors and liver function in obese women: randomised, double-blind, placebo-controlled clinical trial, British Journal of Nutrition, 1-9. DOI: 10.1017/S0007114513003784 | science |
|
zientzia_kaiera-7993eb17f821 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2013/12/19/eboluzioaren-mamuak/ | Eboluzioaren mamuak | unknown | 2013-12-19 00:00:00 | Eboluzioaren mamuak
Jo dezagun inguruan ditugun ekosistemak ez direla oraindik "osatu". Pentsatu ohi dugu ikusmiran ditugun bizidun guztiek batera eboluzionatu dutela eta ondorioz oreka bat dugula: joera dugu, bai, ezegonkorra bada eta eten gabe aldatzen badago ere, oreka bat dugula pentsatzeko. Sare bat irudikatzen dugu eta bertan animalia bakoitza eta landare bakoitza besteekiko harremanean gauzatzen omen da. Esan behar dizut ordea sare horretako gune funtsezko batzuk aspaldi desagertu eta mamu gisa azaltzen zaizkigula oraindik ere.
70.eko hamarkadan sortu zen anakronismo ekologikoen ideia, Dan Janzen eta Paul Martin (Arizonako Unibertsitatea) Costa Ricako zuhaitzak aztertzen ari zirenean. Janzenek harrituta ikusi zuen Cassia grandis bezalako landare batzuen hazi handiak alde batera uzten zituztela bertako animaliek, eta behiak edo zaldiak bezalako espezie inportatuek aldiz gustura jaten zituztela hazi horiek. "Burutazio ero bat izan dut" idazten zion Marini 1977ko urriko gutun batean. "Ez ote zituzten bada duela 100.000 urte ugaztun handiek baso honetan jango egungo tapirrek eta oreinek jaten dituzten fruitu berberak?"
Eboluzio-anakronismoen ideiak harrera ona izan zuen hurrengo urteetan: aurrean ditugun ekosistemek galdu egin dituzte funtsezko ziren espezie batzuk, eta espezie horiek izango ziren landareek egun dituzten estrategia batzuen eragile. Nagi erraldoia edo Ozeaniako txori handiak desagertu egin ziren (batzuetan berriki, giza jarduerak eraginda), baina beraiekin batera eboluzionatu zuten landareek bere horretan jarraitzen dute hor, eboluzioaren mamuak izango balira bezala. Mamu hauek garai batean Lurrean bizi izan ziren animalien "seinale" ditugu.
Zeelanda Berriaren antzera bereizgarri ekologiko oso nabarmenak dituzten tokietan gertatzen dira egoera honen adibide ezagunenetatik asko. Moak direlakoena da adibiderik ezagun horietako bat: txori erraldoi hauek hiru metroko garaiera zuten eta 250 kiloko pisua. Giza presioak jota desagertu ziren duela ia 500 urte. Baliteke ekosistema horietako landare garaiak eta pozoitsu itxurakoak mamu horietako batzuk izatea, suntsitutako animalia batekin eboluzionatu zuten batzuk izatea alegia.Itxura deigarriko loreak aztertuta, besteak beste pentsatzen hasiak dira agian kolibriak egongo zirela Europan garai jakin batzuetan.Ipar Amerikako Louisianako laranjondoko fruituaren tamaina handia, uler daiteke onartzen badugu garai batean belarjale oso handiak egon zirela. Animalia hauek laranjondoen haziak barreiatuko zituzten, baina zaldiek hartuko zuten beranduago zaldien tokia. Era berean, uste dute Zeelanda Berrian oso kolore bitxiak dituzten gaueko hegazti batzuk, garai batean egongo ziren harrapari handien seinale direla, hau da, hegazti hauek harrapari horien mende egongo ziren garai batean. Madagaskarren lemureek beldur diete hegaztiei, eta uste dute hegazti harrapari handi bat egongo zela; era berean, pentsatzen dute txori elefanteak moaren funtzio berbera beteko zuela. Ba ote dira uhartean dauden landareetako batzuk suntsitutako hegazti hauek elika-ohituren seinale?
Probek agerian utzi dute eboluzio-anakronismoaren ideia zentzuzkoa dela maiz. Hala ere, Darren Naishe Scientific Americanen esan du hainbatetan gehiegi jo dela ideia horretara, eta eboluzio hutsa besterik ez zegoela kasu jakin horietan. Naishen hitzetan, "ezagunegia egin zen eta jendea hasia zen edonongo mamuen berri ematen". Horrela, baieztatu du landareek beste arrazoi batzuengatik izan ditzaketela garaiera handia, itxura bitxia eta fruitu erraldoiak edo baita babes-moldapenak ere. Adibidez, baliteke beraien arteko elkarrekintzengatik gertatu izana.
Dodoa eta bere tokiko tanbalakoke zuhaitzaren artekoa da Naishek aipatzen dituen oker horietako bat, eboluzio-mamuen bila dabilelarik. Joan den mendeko 70.eko hamarkadan, uste izan zuten zuhaitza desagertzear zegoela, eta hegaztiaren izen berbera jarri zioten: dodo zuhaitza. Izan ere, dodo txoria gizakiak eraginda desagertu zen. Stanley Tempek, baieztatu zuen zuhaitz horren haziak dodoa bezalako txoriek baizik ezin zituztela digeritu eta beraz zuhaitza ere desagertu egingo zela. Azkenean baina, gezurtatu egin zen hipotesia. Izan ere, beste ekologo batzuek, aurkitu zituzten zuhaitz hauetako batzuk ondo ernaltzen, dodoaren beharra sumatu gabe. Horrela, zuhaitz hauen etsaiak beste batzuk zirela ondorioztatu zen.
"Argi ibili behar dugu, edozer gauza koeboluzio-moldapentzat ez hartzeko" dio Naishek. "Erraza da loreen moldapen bitxiak aurkitu eta berehala ondorioztatzea megafaunarekiko koeboluzioari zor zaiola landareen forma hori". "Landareen itxura ikertzen aritzen diren zoologoek eta paleontologoek bat egin beharko dute botaniko, klimatologo eta ekologoekin" eskatzen du, "eta agian horrela lortuko dugu mamu asmatuak benetako mamuengandik bereiztea".
Erreferentzia: : The 'ghosts' of extinct birds in modern ecosystems (Scientific American)
Egileaz: Antonio Martínez Ron (@aberron) zientzia-kazetaria da.
Juan Carlos Odriozolak euskaratu du artikulua.
Oharra: Istorio honekin harreman handia du komiki labur honek | science |
zientzia_kaiera-e26d6c1b124d | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2013/12/18/16-urterekin-erosi-nuen-nire-lehen-teleskopioa-eta-honek-unibertsoaren-ateak-ireki-zizkidan/ | Agustín Sánchez-Lavega: "16 urterekin erosi nuen nire lehen teleskopioa eta honek unibertsoaren ateak ireki zizkidan" | unknown | 2013-12-18 00:00:00 | Agustín Sánchez-Lavega: "16 urterekin erosi nuen nire lehen teleskopioa eta honek unibertsoaren ateak ireki zizkidan"
Mendian gaude, gau garbi eta eder baten erdian. Ez dago inolako lainorik ezta soinurik ere ez. Bakardadea da sumatzen dena. Manta baten gainean etzanda, zerura begiratzen dugu. Gure gainean izarrak eta planetak ikusi daitezke eta, halako batean, arnasa lasai hartu eta galdera bat etortzen zaigu burura: bakarrik al gaude unibertso zabal honetan? Gu al gara bizidun bakarrak? Hotzikara bat sartzen zaigu. Intriga eta baita beldur pixka bat ere. Eta une horretan bertan, unibertso amaiezin honen barruan ezer ere ez garela konturatzen gara.
Aurreko galderari erantzuna ematea, normala denez, ez da erraza. Seguru aski ere, planeta honetan bizi garen guztiok noizbait gure buruari hori galdetu diogu. Dirutzak inbertitu dira baina oraingoz ez dugu baliabide nahikorik aurkitu honi erantzun egoki eta arrazoitu bat emateko. Oraingoz, behintzat, berdin jarraitu beharko dugu. Pelikula eta liburuekin konformatu beharko da gure burua. Bakoitzak bere usteak izango ditu honen aurrean baina, hala ere, zaila da pentsatzea gu garela bizidun bakarrak hainbeste planeta eta izarren artean.
Bada jende bat txikitatik sekulako jakin-mina izan duena gai honen gainean. Beraiek zerura begiratu eta erantzunen beharra sentitzen zuten. "Zer ote dira gure gainean zeuden puntu zuri horiek?" Pentsatzen zuten. Honelako zerbait galdetuko zion bere buruari gure hurrengo protagonistak. Zientzia Kaiera Agustín Sánchez-Lavega fisikari eta astronomo paregabearekin bildu da unibertsoaren gainean hitz egiteko. Bera da, seguru aski ere, Estatu mailan espezialista hoberenetariko bat. Ez dugu denbora asko izan berarekin hitz egiteko. Izan ere, Almeriara joan beharra du Calar Altora lan egitera. Hori bai, gustua ematen du hainbeste dakien pertsona batekin hitz egiteak.
– Astrofisikaria zara eta baita Euskal Herriko Unibertsitateko irakaslea ere. Nola definituko zenuke zure lana?
Katedraduna naizen heinean, unibertsitateko irakaslea ere banaiz. Beraz, nire bizitzan, badut irakasle parte handi bat ere. EHU-n Zientzia eta Teknologia Espazialean master bat garatu dugu eta esan behar dut erabat berritzailea dela. Gure lurraldean egin den lehenengoa da. Bizkaiko Foru Aldundiaren diruari esker, Ingeniaritza Eskolan gela berezi bat muntatzea lortu dugu, 'Espazio Gela' deitzen dena. Gela honetan, nik esaten dudan bezala, harrobi bat garatzen gabiltza. Gure helburua profesional kualifikatuak formatzea da, hain zuzen ere. Nire lanaren parte oso garrantzitsua da profesionalen harrobi hau garatzea eta asko disfrutatzen dut, egia esan.
– Eta ikertzailea ere bazara…
Noski baietz! Aurreko parte hori garrantzitsua bada, ikerlariarena ere oso garrantzitsua da niretzako. Txiki txikitatik unibertsoan gertatzen diren gauzen gainean interes handia duen fisikari bezala definituko nuke nik nire burua. Era laburtuan, astrofisikari bezala aurkeztuko nintzateke. Haratago joatea nahi baduzu, espazioan dauden astroen artean, hurbilen daudenak dira niri gehien interesatzen zaizkidanak. Hau da, eguzkiaren inguruan orbitatzen dauden planetak, hain zuzen ere. Nire ikasketak bukatu nituenetik interes handia izan dut honetan guztian. Atmosfera planetarioak dira aztertzen ditudanak.
– Beraz, esan daiteke, gaztea zinenetik garbi zenuela zure etorkizuna.
Bai, zalantzarik gabe. Bokaziozkoa izan da erabat nire aukeraketa. Hasiera batean afizioa zena, gaur egun nire ogibide bihurtu da. Nire amak beti galdetzen zion bere buruari, "zer dira eta non ote daude izar horiek?". Galdera hauei esker interes handia piztu zitzaidan gaztetatik. 16 urterekin erosi nuen nire lehen teleskopioa eta erosketa honek unibertsoaren ateak ireki zizkidan. Esan beharra dut denbora luzez ibili nintzela igandeko paga gordetzen erosketa hau egiteko (barreak).
– Hasiera horiek nolakoak izan ziren? Zer izan zen espazioan ikusi zenuen lehenengo gauza?
20 urterekin nire bigarren teleskopioa erosi nuen eta bigarren honekin salto handiagoa eman nuen. Garai hartan, dirurik ez genuenok, oso zaila genuen teleskopio onak erostea. Hala ere, bazen katalan bat teleskopioen optika partea fabrikatu eta nahiko merke saltzen zuena. Fabrikante honi lenteak erosi nizkion eta, ondoren, zurgindegi batera joan, egurrak erosi eta nik neuk muntatu nuen dena. Primeran gogoratzen naiz ikusi nituen gauzez: Jupiterren bandak, Saturnoren eraztunak, Marteren polo kasketak… Are gehiago esango dizut! Marten hondar erauntsi eder bat ikusteko zortea izan nuen. Hala ere, teleskopio batekin edonork ikusi ditzake gauza hauek.
– Hurrengo galdera behartuta egin behar dizut. Bakarrik al gaude espazio zabal eta amaiezin honetan?
Galdera honi momentu honetan erantzuna ematea ezinezkoa da. Edo, behintzat, oso zaila. Gure inguru hurbilenean ezetz esango nuke. Marten bilatzen gabiltza, baina bizitza mikroskopikoa da egotekotan aurkituko duguna. Jupiterren ilargiek bizitza izateko aukeraren bat izan dezakete, hauetako batzuek ozeanoak baitituzte, baina oso zaila dela iruditzen zait. Gure galaxian, gutxi gora behera, 100.000 milioi izar egongo dira eta hauetako batzuek planetak dituzte. Planeta hauetako zenbatetan aurki daitekeen bizitza esatea zaila da. Hori bai, aukerak egon, badaude. Beraz, galderari erantzunez, planeta hauetako batek ere ez edo askok bizitza izan dezaketela erantzungo dizut. Hau da, edo ez dago bakar bat ere ez edo kontaezinak izan daitezke. Hortik bizitza inteligentea egon daitekeela esatea asko da.
– Eta zein da zure iritzia? Busti zaitez pixka bat…
Nire iritzi apala eman behar badut… Niri oso arraroa egingo litzaidake bizitzarik ez aurkitzea. Hainbeste planeta egonik aukera asko daudela iruditzen zait. Zentzu horretan nahiko optimista naiz.
– Zer sentitzen da teleskopio baten aurrean zaudenean eta hainbeste planeta eta izar ikusten direnean? Ez al du beldurrik ematen?
Beldurrik ez du ematen, ezta gutxiago ere. Hori bai, gure txikitasunaz ohartzen zara. Unibertsoaren erraldoitasunaren barruan izugarri txikia zarela konturatzen zara.
– Zinema munduak eta literaturak astronomiari laguntza eman diote edo mitoak besterik ez dituzte sortu?
Nik uste, orokorrean, nahiko lagundu dutela. Badira pelikula asko huts handiak dituztenak, baina hori ez da garrantzitsuena. Filmek eta liburuek espaziora hurbiltzen laguntzen digute eta hori da kontutan hartu behar duguna. Gazteek pelikulei esker interes handiagoa izan dezakete. Gainera, gaur egun, pelikulak oso ongi daude muntatuta. Hor dago George Clooney-ren 'Gravity', adibidez. Badirudi espazioan dagoena zu zeu zarela.
Egileaz: Peru S. Gamarra kazetaria da | science |
zientzia_kaiera-b3da19e84255 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2013/12/16/setioa-tumoreen-kimiorresistentziari/ | Setioa tumoreen kimiorresistentziari | unknown | 2013-12-16 00:00:00 | Setioa tumoreen kimiorresistentziari
Egin beharreko bidea luzea da oraindik. Lan esperimentalak zeluletan egin dira; ez arratoiekin, eta are gutxiago gizakiekin. Hala ere, linfoma kimiorresistenteen espresio genikoa aztertzeak balizko diana terapeutikoak identifikatzen eta tratamendu-bide berriak irekitzen lagundu dezake. Horixe izan da, behintzat, UPV/EHUk, MD Anderson Cancer Center Madrid-ek —Houstongo (Texas) MD Anderson Cancer Center-en Espainiako filialak— eta Ikerketa Onkologikoen Zentro Nazionalak (CNIO) elkarrekin egin duten ikerketa baten ondorioa.
Gaur egun, badira oraindik aukera terapeutiko urriak dituzten gaixotasun linfoproliferatiboak, batez ere terapia zuzendurik ez dagoelako. Beraz, nahiz eta Hodgkinen linfoma klasikoak (LH) % 70-80an erantzuten dion antraziklinetan oinarritutako terapia konbentzionalari (ABVD motakoa), paziente-talde batek ez du erantzuten, eta % 30 hil egiten da gaixotasun horrengatik. Bestalde, talde heterogeneoa da T zelulen linfoma periferikoena (LPCT), oso oldarkorra, eta harentzat ez dago gaur egun terapia eraginkorrik. Paziente horiek antraziklinetan oinarritutako terapiekin ere tratatzen dira (CHOP motakoak), baina haien erantzuna oso kaskarra da: biziraupen orokorra LPCT azpimotaren araberakoa da, baina, batez beste, paziente horien % 70 hil egiten da. Beraz, LH errefraktarioetan eta LPCTetan diana terapeutiko berriak identifikatuko dituzten ikerketak behar dira linfoma kimiorresistenteak dituzten paziente horien pronostikoa hobetzeko.
Botiken dianak izan daitezkeen tumoreen alterazioak hautematea izan da ikerketaren helburua. Potenciales nuevas dianas terapéuticas en linfomas resistentes a la terapia convencional izenburuko tesian aurkeztu dira ikerketa horren lehenengo ondorioak. Esperanza Martín izan da doktoregaia eta África García-Oradek eta Juan Fernando García Garcíak zuzendu dute.
Minbizi bakoitzean aldatzen dira geneak, haien egitura edo haien erregulazioa. Aldaketa horien ondorioz, proteina jakin batzuen egitura edo kopurua ere aldatzen da. Minbizi-mota jakin baten proteinetan gertatzen diren berariazko aldaketa horiei sinadura molekular deitzen zaie. Gaixotasunaren mutazio jakina edo haren sinadura molekularra identifikatu ondoren, aldaketa horien aurkako berariazko botika bat diseina daiteke. Tratamendu-mota horietako lehena Imatinib izan zen. Botika hori leuzemia mieloide kronikoari aurre egiteko erabiltzen da. Proteina baten zentro aktiboa -kinasa- blokeatzen du; proteina horrek bere egitura aldatua du, eta, horren ondorioz, ziklo zelularraren gehiegizko aktibazioa eragiten du. LH kimiorresistenteen kasuan, ikusi da histonen deazetilasen inhibitzaileek sinadura molekular hori leheneratu lezaketela. Horrez gain, aurkitu da beste aldaketa molekular batzuei ekinez eragina sustatuko litzatekeela, eta, horrenbestez, zehaztu ahal izango litzatekeela zer konbinazio den egokiena kimioterapia konbentzionalarekin erresistenteak diren linfoma horiek tratatzeko.
Esperimentu-fasean egon arren, ikerketa horren aurretiko emaitzak aurrerapauso bat dira medikuntza pertsonalizatuaren eremuan. Farmakogenetikaren eta farmakogenomikaren helburu nagusiak dira gaixotasunen tratamendua pertsona bakoitzean optimizatzea eta terapia pertsonalizatu seguruago eta eraginkorrago bat bilatzea. Genetika eta biologia molekularrean egin berri diren aurrerapenek izugarri zabaldu dute biologian tumore-mota batzuen ezagutza, eta horrek aukera eman du paziente horien aukera terapeutikoak eta itxaropenak hobetzeko. Horixe lortu du Imatinib botikak —ikerketa genetikoetan oinarrituta diseinatutako lehenengo botiketako bat— leuzemia mieloide kronikoan. Tratamendu pertsonalizatuen eraginkortasunean egindako aurrerapenen beste adibide bat bularreko minbizia da. Hazkunde epidermikoaren 2 faktorearen gainespresioa —diagnostikatutako kasuen % 20— eragiten duen aldaketa genetikoa hautemateak aukera ematen du jada berariazko tratamendu bat agintzeko.
Farmakogenetikak eta farmakogenomikak emandako ezagutzari esker, tratamenduari erantzungo dioten pazienteak hautatu ahal izango dira, eta horrek aukera emango du paziente bakoitzarentzat egokiena den medikazioa eta/edo dosia hautatzeko. Hau da, pazientearentzat egokienak diren botikak eta dosiak hautatu ahal izango dira. | science |
zientzia_kaiera-185230e6863c | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2013/12/12/milioi-bat-hildakoren-inkesta/ | Milioi bat hildakoren inkesta | 2013-12-12 00:00:00 | Milioi bat hildakoren inkesta
Indian, kontu pribatua da heriotza, hots, isilpean gertatzen da. Prabhat Jha epidemiologoak eta beste ikertzaile batzuek urteak daramatzate egoera aldatzeko. Izan ere, milioika lagun hiltzen dira urruneko herri txikietan eta heriotza horiek guztiak, nolabaiteko erregistro publikoan bildu beharko lirateke. Miloi bat hildakoren ikerketa izeneko estatu-egitasmo batean bildu nahi dituzte 1997-2013 tartean gertatutako heriotzak eta horretarako, milioi bat laguni inkesta egiten dabiltza. Orain arte, 450000 inkesta egin dituzte, eta hasierako datu horiek baliagarriak gertatzen ari dira, Indiako heriotza-mapa bat marrazteko eta osasun-politika aldatzen hasteko. Nature aldizkarian azaldu bezala, Prabhat Jhak berak pairatu zuen "izenik gabeko heriotza" delakoaren ondorioak hamar urte baizik ez zituenean. Kanadan bere familiarekin bizi zela, aitonaren heriotzaren berri iritsi zitzaien. Agurea, inongo ospitalera joan gabe hil zen etxean. Jharen ama herrixkara itzuli zen zehaztapen bila, baina ez zuen ezer lortu. Urte batzuk beranduago, Jha mediku egin zen, eta bere amaren oharrak berrikusita, ondorioztatu zuen burmuin-infartu batek jota hil zela aitona. Hala ere, heriotza horren eragilea ez da inoiz bilduko, ez fitxategi publikoetan, ez eta inongo estatistikan ere.
Honezkero, lehenengo emaitzak lortu dituzte heriotza-eragileak biltzeko ahalegin horiek. Nature aldizkariak duela egun batzuk plazaratu du grafiko sorta bat. Bertan, zonaldeka adierazten dira gaixotasun desberdinek eragiten dituzten heriotzak. Hori lortzeko, 900 inkestagile joan ziren Indiako hainbat eskualdetara, heriotza erregistratugabe batzuen eragilearen berri eskatzeko. Lorturiko erantzunetan oinarrituta, bi medikuek aztertzen dute kasu bakoitza, eta "ahozko autopsia" bat egiten dute, heriotzaren eragilea zein den jakiteko.
Kalkulatu da munduan urtero hiltzen diren 60 milioi gizakietatik %75a India bezalako herrialdetan hiltzen dela, hau da, eragile jakinik gabeko heriotzak gertatzen diren herrialdeetan hiltzen direla. Osasunerako Mundu Erakundea (OME) ospitaletan lorturiko zehaztapenetan oinarritu da, baina emaitzak oso lerratuta daude, baldin eta jendea medikuntza gune batetik hiltzen bada, eta eragileak ikusiezinak gertatzen badira estatistikaren ikuspegitik. Inkesta egitasmo honi esker, besteak beste osasun-agintariek egiaztatu dute tabakoak uste baino heriotza gehiago eragiten dituela eta horren ondorioz, gogortu egin dituzte prebentzio kanpainak.
Hala ere, "ahozko autopsia" delako metodo hori, zalantzan jarri dute aditu batzuek, estatistikako analisia zehatzagoa eta merkeagoa izan daitekeelako. Duela bi urte The Lancer argitaratu zuen artikulu batean, agerian gelditzen zen ustez malariak jota hiltzen direnei begira oso alde handia dagoela Osasunerako Mundu Erakundeak kalkulatukoaren eta milioi bat lagunek egindako inkestaren emaitzen artean. Izan ere, erakunde horrek, kalkulatu zuen 30000 lagun hiltzen direla malariak jota, eta ahozko autopsiek aldiz 200.000ko kopura iradokitzen zuen. Zertan zen kontua? Osasunerako Mundu Erakundeak uste du gaixotasun askok konpartitzen dituztela malariaren sintoma berberak, eta horrek gora eraman lezake ahozko autopsiek ondorioztatutako kopurua. Brian Greenwood epidemiologoak Nature aldizkarian adierazi zuen medikuek bere eskarmentuagatik joera dutela besterik ezean malariari egozteko sukar sintomak. Izan ere, bere hitzetan desadostasunak gertatzen dira ahozko autopsia egiten duten bi medikuen artean. Prabbat Jhak aldiz, beren emaitzen alde egiten du, zeren eta medikuei oso argibide zehatzak ematen baitzaizkie, gaixotasunak nahas ez ditzaten. Besteak beste, Bob Snow epidemiologoak uste du ahozko sistema hau Osasunerako Mundu Erakundearena baino hurbilago dagoela egiatik, baina aitortzen du badituela bere mugak. Izan ere, sistema honen emaitzak ondo uztartzen dira de facto? Indian malaria jasotzen ari den hedadurarekin.
Aukera modura proposatzen den beste sistema batean, sintomak programa matematiko batean sartuko lirateke, gaixotasunak estatistikaren ikuspegitik eragiten duen kaltea finkatzeko. Ikerketa batzuek, iradoki dute ordenagailuak medikuak beraiek baino zehatzagoak izan litezkeela gaixotasun baten eragilea finkatzeko; izan ere, bitariko metodoak erabiltzen hasiak dira. Besteak beste, INDEPTH egitasmoak, Afrika eta Asiako 17 herrialdetan jasotzen dituzte jaiotza eta heriotza kopuruak, horretarako estatistika eta ahozko autopsia batera erabiliz. Edonola, helburu modura hartu dute errealitatea ahalik eta hobekien islatzea, azken batean argiro finkatu nahi baitute zergatik hiltzen den jendea, nola hedatzen diren gaixotasunak, eta zein neurri har daitezkeen gaixotasunen aurka.
Erreferentzia: Global health: One million deaths (Nature) | Verbal autopsy methods questioned (Nature) | Informazio gehiago: Million Death Study | Irudiak: Nature
Egileaz: Antonio Martínez Ron (@aberron) zientzia-kazetaria da.
Juan Carlos Odriozolak euskaratu du artikulua. | science |
|
zientzia_kaiera-7f291f640de3 | zientzia_kaiera | cc-by-sa 3.0 | eu | https://zientziakaiera.eus/2013/12/11/pinu-landaketek-baldintza-ezin-hobeak-eskaintzen-dituzte-azpian-bertako-basoa-garatzeko/ | Pinu-landaketen azpian bertako basoa garatzea ikergai | unknown | 2013-12-11 00:00:00 | Pinu-landaketen azpian bertako basoa garatzea ikergai
Inguruan bertako basorik baldin badago, inolako esku-hartzerik egin gabe pinu-landaketen azpian bertako basoei dagozkien zuhaitz-, iratze- eta belarkara-espezieak sartzen dira. Hala, hein batean lor daiteke bertako basoak berrezartzea, segida ekologiko deritzon prozesuari esker.
UPV/EHUko Paisaia, Biodibertsitatea eta Ekosistemen Zerbitzuko taldeak ikertu du zer gaitasun duen bertako basoak pinu-landaketen azpian berreskuratzeko eta emaitzak Forest Ecology and Management aldizkarian argitaratu dituzte.
Europako herrialde askotan basogintzan aritzen diren eragileak hasi dira baso-kudeaketa iraunkorrari erreparatzen. Horren ondorioz, garrantzi handiagoa ematen hasi zaizkie bertako basoak berrezartzeari eta sustatzeari. Izan ere, "oso momentu berezian dago basogintza, aurreko hamarkadetan hazkunde azkarreko espezie exotikoen landaketek emandako etekinek behera egin baitute", dio Ibone Ametzaga UPV/EHUko Paisaia, Biodibertsitatea eta Ekosistemen Zerbitzuak taldeko kideak.
Gaur egun, bertako baso mistoak, hau da, haritza (Quercus robur) nagusi duen basoak, "berez izan lezakeen azaleraren % 3 hartzen du bakarrik Bizkaian eta Gipuzkoan" azaldu du Ametzagak. Ikertzaile-talde horrek ikusi du, ordea, hariztiek askoz ekarpen handiagoa egiten diotela gizartearen ongizateari pinu-landaketek baino. Nazio Batuen Milurteko Ebaluaziorako Nazioarteko Programa Bizkaian garatu dutenean iritsi dira ondorio horretara. Ekosistemek eskaintzen dituzten zerbitzuak estimatu dituzte programa horretan, hain zuzen ere.
Gizakiek ekosistemetatik lortzen dituzten onurei esaten zaie zerbitzu. Aisiarako, paisaiaren elementu gisa eta heziketarako duten balioaz gain, basoek elikagaiak eta egurra ematen dituzte; karbonoa ere atzematen dute, eta, hala, sistema klimatiko globalaren erregulazioan parte hartu; uraren arazketan parte hartzen dute; lurzorua sortzen eta higadurari aurre egiten laguntzen dute, eta abar. Horri dagokionez, bertako basoek "zerbitzu hobea ematen dute, bertoko biodibertsitatea mantendu edo karbono gehiago metatzen baitute. Halaber, txanda luzeagoko zuhaitzak dira, pinu-landaketak baino mantsoago hazten direlako, eta, hortaz, kudeaketak asaldura gutxiago eragiten ditu sisteman", argitu du Ametzagak.
Basogintzak bizi duen krisiak eraginda, "pinu-landaketa zahar asko dago Bizkaian. Horrek aukera eman digu ikusteko nola gertatzen den segida ekologikoa ingurune horietan", dio Ametzagak. Ekosistema batean berez gertatzen den bilakaera da, bertako eta inguruko espezieen arteko lehiak edo dinamikak bultzatuta. "Pinu-landaketen azkeneko urteetan, ez denez ez garbiketarik, ez bakanketarik, ez inausketarik egiten, inguruan dauden basoetatik iritsitako haziek aurrera egiten dute pinuek eskaintzen dituzten kondizioetan. Ikusi dugu batez ere bertako zuhaitzak eta iratzeak moldatzen direla hobekien kondizio horietara", gaineratu du.
Emaitza horiek ikusita, Ametzagak proposatzen du "gune batzuetan pinu-landaketak bertako basora iristeko erabil daitezkeela, segida ekologikoaz baliatuz". Izan ere, zenbat eta zaharragoa izan landaketa, "orduan eta aberatsagoa da azpian garatzen den basoa, eta antza handiagoa du bertako baso mistoekiko".
Une jakin batetik aurrera, landaketek 25-30 urte dituztenean, gutxi gorabehera, dena den, beste zenbait neurri hartu beharko liratekeela nabarmendu du Ametzagak, bertako baso misto aberatsak lortzeko: "Espezieen konposizioa bertako baso mistoenarekin parekatzeko, kudeaketa adaptatibo bat egin beharko litzateke: pinuak kentzen joan, bere kabuz iritsi ez diren espezieak sartu eta abar. Horri esker, epe laburrean bertako basoa sartzea lortuko litzateke".
Onaindia, M., Ametzaga-Arregi, I., San Sebastián, M., Mitxelena, A., Rodríguez-Loinaz, G., Peña, L., Alday, Josu G. (2013). Can understorey native woodland plant species regenerate under exotic pine plantations using natural succession? Forest Ecology and Management, 308, 136-144. DOI: https://doi.org/10.1016/j.foreco.2013.07.046 | science |
Subsets and Splits