Datasets:

leks-forever

/

lez_wiki_20240920

like 1

Украинар (укр. українці; XX виш йисалди абуруз «малороссар», «русинар», «черкасар» лугьудай) — асул гьисабдалди Украинада уьмуьр ийизвай рагъэкъечӀдай патан славян халкьарикай сад. Украинрин чӀехи диаспораяр Канада, Урусат, АСШва маса уьлквейрани ава. ЧӀехивилиз килигна славян халкьарин арада украинар, урусрилай ва полякрилай кьулухъ, пудлагьайдал чкадал ала. Миллетдикай аслу тахьана Украинада уьмуьр ийизвай вири ватанэгьлийриз — украинар лугьузвайди я. ГьакӀни, уьлкведин рагъакӀидай пата уьмуьрзавай бойкаяр, гуцулар, лемкаяр, полещукар хьтин субэтносар украин миллетдиз талукь я. ==Эдебият== * Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества «Общественная Польза», 3 декабря 1877, ст. 18 * Украинцы. Отв. редакторы Н. С. Полищук, А. П. Пономарёв. Утверждено к печати Учёным советом Института этнологии и антропологии им. Н. Н. Миклухо-Маклая Российской академии наук. М.: Наука, 2000 ISBN 5-02-008669-X. * Чирков О. Етнічна територія українців (Українська етнічна територія) // Український геополітичний словник / Авт. кол.: Крисаченко В. С., Турпак Н. В. та ін. — К.: «МП Леся», 2010. — 531 с. * Чирков О. Етнічна територія (етнічні землі) // Україна-Етнос. / НДІУ; Фігурний Ю. С., Баран В. Д. та ін. — К., 2006. — С. 78-81. * Чирков О. Этногеографическая составляющая украиноведческой терминосистемы (на укр. языке). * Чирков О. Утраченные земли (на укр. языке) * Чирков О. Антропологические термины — неотъемлемая составляющая терминосистемы украиноведения // Сборник науч. трудов НДИУ. — К.: «Рада», 2008. — Т. XXI. — С. 389—398. — (на укр. яз.) * Чирков О. Сущность связи между антропологией (физической антропологией) и украиноведением // Сборник науч. трудов НДИУ. — К.: «Рада», 2008. — Т. XXII. — С. 46-50. — (на укр. яз.) * А.Котенко, А.Миллер, О.Мартынюк «Малоросс»: эволюция понятия до Первой мировой войны Категория:Славян халкьар Категория:РагъэкъечӀдай патан славян халкьар

Украинар

Хъуьлуьхъ Гъази Мугьаммад (1785—1837) — Лезгийрин имам. КцIара урусриз гъазават авунвай кьегьал. == ЭлячӀунар == == Чирвал == * Категория:Лезги

Хъуьлуьхъ Гъази Мугьаммад

География ва я Чилинмикит (, () — чил кхьенвай саягъ. Чилинмикит язва са чирвал дуьньядикай, адан къене, винел ва вичел алай зтӀарикай. Ада чирзва йатар, чилер, гьукуматар, суваяр, вацӀар, аватзвай марфар, живер, ва маса цеве авай зтӀар. == Физикадин география == * Биогеография * Климатология * Геоморфология * Гидрология * Океанология * Гляциология * Криолитология * Накьвадин география * Палеогеография * Геодезия == Социал-экономикадин география == * Экономикадин география * Социал география * Политикадин география * Культурадин география * Тарихдин география == ЭлячӀунар == * * * Урус географиядин жемят *

География

Адур () — Азербайжандин Къуба районда авай, Гархун муниципалитетдик акатзавай хуьр. ==Тарих== ==Агьалияр== == ЭлячӀунар == * Категория:Къуба райондин хуьрер

Адур

Аймаумахи () — Дагъустан республикадин Сергокъала районда авай хуьр. Хабкаймахи ва Чабазимахи хуьрерихъ галаз «Аймаумахи» хуьруьнсовет туькӀуьрзава. 1935 йисалай хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я Историко-архивный справочник административно-территориального деления Дагестана за 1920—2000 гг. Махачкала, 2003.-399 с.. == География == Хуьр Сергокъала райондин рагъакӀидай пата, райондин администрациядин юкь тир Сергокъала хуьрелай 22 км яргъал, Инчхеозень вацӀун сивел ала. ==Тарих== 1975 йисуз Аябурхимахи, Каданимахи, Кулламахи хуьрер Аймаумахидихъ гилиг хьанай. ==Агьалияр== 2002 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьн агьалияр 337 кас тир ЕДИНЫЙ РЕЕСТР АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНЫХ ЕДИНИЦ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН. 2007. Агьалийрин вири дарги халкьарин группадик акатзавай урахивияр, суни - мусурманар я. Абур урахи чӀалал рахазва. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагъустан Республикадин Президентдин сайтуна Сергокъала район * Топографические карты K-38-XVIII — 1 : 200 000 * Топографические карты K-38-60 — 1 : 100 000 * Коды ОКАТО — Сергокалинский район Категория:Дарги хуьрер Категория:Сергокъала райондин хуьрер

Аймаумахи

20 январь — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла йисан 20-й югъ я. Йисан эхирдал кьван 345 югъ ама (яргъи йисуз 346 югъ). ==Вакъиаяр== ==Суварар== ===Умуми дуьньядин суварар=== ==Дидедиз хьана== ===Лезгистанда=== ===Дуьньяда=== ==Кьена== Категория: Январь

20 январь

Грац () — Австрияда авай шегьер. ЧӀехивилел гьалтайла Венадилай кьулухъ уьлкведин кьведлагьай шегьер я. Штайермарк провинциядин кьилин шегьер я. == География == == Тарих == == Экономика == == Меденият == == Спорт == * «Штурм» — футболдин клуб; пудра Австриядин чемпион * «ГАК» — футболдин клуб; 2004-й йисуз Австриядин чемпион == Стхавилин шегьерар == * Ковентри, ЧӀехибритания (1948) * Монтклэр, АСШ (1950) * Гронинген, Нидерландар (1965) * Дармштадт, Германия (1968) * Тронхейм, Норвегия (1968) * Пула, Хорватия (1972) * Триест, Италия (1973) * Марибор, Словения (1987) * Печ, Венгрия (1989) * Дубровник, Хорватия (1994) * Санкт-Петербург, Урусат (2001) * Любляна, Словения (2001) == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Австриядин шегьерар

Грац

1768 йис (са агъзурни иридвишни пудкъаннимуьжуьдлагьай йис) — чи эрадин 1768-лагьай йис. XVIII виш йисан 68-лагьай йис я. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш йис Категория:1768 йис

1768 йис

Яргъал-РагъэкъэчӀдай патан федерал округ (), куьрелди ЯРФО () — Урусатдин лап рагъэкъэчӀдай пата алай федерал округ. Округ УФ-дин президентдин 2000 йисан 13 майдиз кьабулнавай къарардалди туькӀуьрнай. Округ уьлкведин лап рагъэкъэчӀдай къерехдал алай виляй адаз «Яргъал» округ лугьузва. Округдин администрациядин юкь ва виридалайни чӀехи шегьер Хабаровск я. Им, майдандиз килигна Урусатдин виридалайни чӀехи округ я. Округда са миллионер-шегьерни авач. == География == Округдин майдан 6 169 329 км² я, им вири Урусатдин 36 % я. Окугдин саки вири субъектриз, Амур вилаятдилайни Чувудрин АВ-дилай гъейри, гьуьлуьхъ галаз сергьятар ава. Са тӀварцӀин островдал алай ва административвилелди округдик акатзавай Сахалин вилаят Урусатдилай чараз ала. ЧӀехи чилихъ галаз алакъа гьуьлелайтӀуз гимийрин куьмекдалди хуьзвайди я. ГьакӀни, округдиз Китайдихъ ва Кеферпатан Кореядихъ галаз къураматдин сергьятар ава. == Агьалияр == === Миллетар === 2010 йисан малуматриз килигна ЯРФО округдин миллетрин составВсероссийская перепись населения 2010 года. Официальные итоги с расширенными перечнями по национальному составу населения и по регионам.: см.: Вири — 6 293 129 кас # Урусар — 4 964 107 (78,88 %) # Якутар — 469 897 (7,47 %) # Украинар — 154 954 (2,46 %) # Кореяр — 56 973 (0,91 %) # Татарар — 40 003 (0,64 %) # Эвенкар — 27 030 (0,43 %) # Белорусар — 24 502 (0,39 %) # Эвенар (ламуты) — 22 172 (0,35 %) # Узбекар — 19 561 (0,31 %) # Эрменияр — 19 157 (0,30 %) # Азербайжанар — 16 150 (0,26 %) # Чукчаяр — 15 396 (0,24 %) # Нанаяр — 11 784 (0,19 %) # Бурятар — 10 942 (0,17 %) # Киргизар — 9 562 (0,15 %) # Китайвияр — 8 788 (0,14 %) # Мордва — 8 618 (0,14 %) # Немецар — 8 141 (0,13 %) # Тажикар — 7 891 (0,13 %) # Корякар — 7 723 (0,12 %) # Чувашар — 7 402 (0,12 %) # Башкирар — 6 784 (0,11 %) # Малдаванар — 6 683 (0,11 %) # Къазахар — 4 687 (0,07 %) # Чувудар — 4 626 (0,07 %) # Нивахар — 4 544 (0,07 %) # Ителменар — 3 092 (0,05 %) # Марийяр — 2 771 (0,04 %) # Улчаяр — 2 700 (0,04 %) # Чпин миллет къалур тавунвай ксар — 295 359 (4,69 %) === Миграция === == Экономика == == Округдик квай субъектар == № ТӀаратӀ Федерациядин субъект Администрациядин юкь Майдан (км²) Агьалияр (чел.) ВВБ (млрд. руб.) ВВБ (са касдал къвезвай, руб.) 1 Амур вилаят Благовещенск 361 913 ▼809 814www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/prpopul2015.xls Предварительная оценка численности населения субъектов РФ на 1 января 2015 года 179,5www.gks.ru/free_doc/new_site/vvp/dusha98-12.xls Валовой региональный продукт по субъектам Российской Федерации в 1998—2010 гг. 157,8 2 Чувудрин автономиядин вилаят Биробиджан 36 266 ▼168 408 32,5 143,9 3 Камчатка край Петропавловск-Камчатский 464 275 ▼317 206 98,1 227,1 4 Магадан вилаят Магадан 462 464 ▼148 105 58,2 255,2 5 Приморскдин край Владивосток 164 673 ▼1 933 446 464,3 160,3 6 Республика Саха (Якутия) Якутск 3 083 523 ▲956 712 384,7 320,8 7 Сахалин вилаят Южно-Сахалинск 87 101 ▼488 308 492,7 650,3 8 Хабаровскдин край Хабаровск 787 633 ▼1 338 626 351,3 194,8 9 Чукоткадин автономиядин округ Анадыр 721 481 ▲50 759 42,0 615,3 == ЧӀехи шегьерар == {| class="standard" № ТӀвар Агьалияр 1 Владивосток 603 244 2 Хабаровск 601 043 3 Якутск 294 138 4 Амурдал-алай-Комсомольск 254 934 5 Благовещенск 220 077 6 Южно-Сахалинск 192 734 == Урусатдин президентдин тамам ихтиярар гвай векилар == Федерал округрин институт арадал гъунар авурдалай кьулухъ, округда 6 Президентдин тамам ихтияр гвай векил авай: # Константин Пуликовский — 2000-лагьай йисан тӀул вацран 18-лагьай йикъалай 2005-лагьай йисан цӀехуьл вацран 14-лагьай йикъал кьван # Камиль Исхакьов — 2005-лагьай йисан цӀехуьл вацран 14-лагьай йикъалайTatCenter.ru — Камиль Исхаков назначен полпредом президента РФ в Дальневосточном федеральном округе 2007-лагьай йисан баскӀум вацран 2-лагьай йикъал кьван # Олег Антосенко (и. о.) — 2007-лагьай йисан баскӀум вацран 5-лагьай йикъалай«Комсомольская правда. Дальний Восток» — И. о. полпреда назначен Олег Антосенко 2007-лагьай йисан баскӀум вацран 29-лагьай йикъал кьван # Олег Сафонов — 2007-лагьай йисан баскӀум вацран 29-лагьай йикъалай 2009-лагьай йисан нава вацран 30-лагьай йикъал кьван # Виктор Ишаев — 2009-лагьай йисан нава вацран 30-лагьай йикъалай 2013-лагьай йисан пахун вацран 31-лагьай йикъал кьван # Юрий Трутнев — 2013-лагьай йисан пахун вацран 31-лагьай йикъалай инихъГАЗЕТА.RU — Виктора Ишаева на посту полпреда в Дальневосточном федеральном округе сменил Юрий Трутнев. == Баянар == *

Яргъал-РагъэкъечӀдай патан федерал округ

Укуз (агъул. Укуди, ) — Дагъустан республикадин Кьурагь районда авай кьакьан суван хуьр. «Усугъ» хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Дагъустан Республикадин Кьурагь райондин рагъакӀидай пата, райондин администрациядин юкь тир Кьурагь хуьрелай 28 метр кефердинни - рагъакӀидай пата, Агъул райондихъ галаз сергьятдал, Кьурагь вацӀун эрчӀи хилел, Кьурагь - Хвереж машиндин рекьел, зурба рагал чка кьунвайди я. Хуьр иер ландшафтдин юкьва ава. Адан къваларив пара кьван вацӀар, булахар, чӀурар, тӀулар, рагар, чархар, кӀамар ава. == Тарих == Укуз Кьибле Дагъустандин виридалайни дегь хуьр тирди тестикьарзавайди, адан къваларив гвай дегь чӀаван ва кьвед - пуд гьава чилин кӀаник квай сурар я. Алимрин чӀехи маракь вичел чӀугвазвайди, мийитар ацукьнавай гьалда кучуднавай сурар я. Абур гьи цивилизациядиз талукьбур ятӀа гилани малум туш. Хуьруьн мулкунихъ 900 гектар чилер ква. Са чӀавуз (1970 йисал кьван) хуьре 70 майишатар авай, гила 9 кӀеви ва сувариз вафалу хзан амукьнава. Агьалийрин чӀехи пай Дербент райондин Мамедкъала посёлокдиз куьч хьанва. Алатай виш йисан 1930 -й йисара Укузра коллективдин майишат арадал гъанвай. Колхоздин садлагьай председателяр Рамазан Латифов, Яхья Шахбанов тир. 1936 йисуз хуьре мектеб эцигнавай. Адан садлагьай муаллим Абдурагьман Маллаев хьанвай. Хуьруьн эгьлийрикай вини дережадин чирвилер къачур садлагьай кас Хидирнеби Маллаев тир. Хуьре пуд рекъвер, мискӀин, сашумуд пӀирер авай. 1930 - й йисара мискӀин чукӀурна адан чкадал гражданвилин мектеб эцигнавай. XIX виш йисуз Укуз хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусатдин империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Кьурагь наибвалдиз талукь тир. Квардал, Усугъ ва Гелхен хуьрерихъ галаз Усугъ хуьруьнжемятдик акатзавай. Ватандин ЧӀехи дяведиз хуьряй 30 кас рекье гьатнай. Абурукай анжах кьуд кас элкъвена хайи дигедиз хтанвай. == Агьалияр == 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 47 касди уьмуьр гьалзавай Кьурагь район. ФЛНК. Вири агъулар, суни - мусурманар я. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Укуз хуьруьн агьалияр 126 кас яз вири агъулар тир. КУРАХСКОЕ НАИБСТВО (1886 г.) Хуьре гуьгъуьнин сихилар ава: Бугаяр, Аюбар, Гачалар, Парсияр, Бижияр, Буцундаяр, Квасаяр. ==ИнфратуькӀуьрун== Хуьруьн эгьлийри культурадин КӀвалин, фельдшервилинни-акушервилин идарадин къуллугърикай менфят къачузва. Чкадин аялар Хвереж хуьруьн мектебда кӀелзавайди я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Муниципальное образование "Сельсовет Усугский" * «Лезгияр» сайтуна Укуз хуьруькай гегьенш малуматар Категория:Кьурагь райондин хуьрер Категория:Агъул хуьрер

Укуз

Сеул () — Кьиблепатан Кореядин кьилин шегьер я. Гьукуматдин виридалайни чӀехи юкь я, политикадин, экономикадин, чирвилеринни культурадин рекьяй. ГьакӀни Судогвон региондин административ юкь я. Шегьерда 9,8 миллион кас яшамиш жезва (2010 йис). Патаг гвай шегьерррихъ Инчеонни Сувон галаз Сеулди дуьньядин кьведлагьай агломерация туькӀуьрзава, 23,8 миллион кас аваз. 1988 йисуз Сеулда Гатун Олимпик къугъунар тухвана. Шегьер 25 райондал (Гу) пай жезва. Гьяркьуьвал 605,52 км²я. == География == === Административ паюн === Сеул 25 ку (구 — вичин идара муниципал округ), 522 тон (동 — административ район), 13 787 тхонни 102 796 пан акадзава. ;Ку сиягь # Йонсан-гу # Чунгу # Сондонгу # Каннамгу # Сочхогу # Тонджакку # Йондынпхогу # Мапхогу # Содэмунгу # Чонногу # Сонбукку # Тондэмунгу # Кванджингу # Сонпхагу # Кванакку # Кымчхонгу # Курогу # Янчхонгу # Кансогу # Ынпхёнгу # Канбукку # Тобонгу # Новонгу # Чуннангу # Кандонгу == Стха шегьерар == == Баянар == == ЭлячӀунар == * Шегьердин официал сайт Категория:Кьиблепатан Корея Категория:Азиядин уьлквейрин кьилин шегьерар

Сеул

Къайи дяве, Къайи тӀигьлезги-урус чӀалан рахалаг (, ) — 1945—1991 йисара, са патай ССРГдин ва адахъ галаз галкӀдик квай уьлквейрин, муькуь патайни АСШдин ва адахъ галаз союздик квай уьлквейрин арада хьайи, геополитикадин, дявевилин, экономикадин ва информациядин женгер. СССРдихъ галаз союздик квай уьлквеяр: ГДР, Польша, Чехословакия, Венгрия, Румыния, Болгария, Куба, Монголия, Вьетнам ва муькуьбур. Абур СЭВ тӀвар алай садвалдик кӀватӀ хьанвай. Кьушун патахъай ОВДдиз кӀватӀ хьанвай. Абурун аксиниз рагъакӀидай патан гьукуматар акъвазнавай. Абурун кьилихъ галайди АСШ тир ва адахъ галаз союздик квай уьлквеяр: ЧӀехибритания, ФРГ, Франция, Норвегия, Нидерландар, Испания, ва муькуьбур. Къайи дяве, 1991 йисуз ССРГ чкӀайла куьтягь хьанвай. Адахъ галаз СЭВни ОВД чкӀанвай. == Баянар == == ЭлячӀунар == * * The Cold War Files * www.coldwar.ru *

Къайи дяве

1984 йисуз космосдиз ахъаюнрин сиягь

Агъа Катрух () — Дагъустан республикадин Рутул районда авай хуьр. «Агъа Катрух» хуьруьнсоветдин администрациядин юкь ва сад тир хуьр я. Рутул райондин тек сад тир цӀап хуьр я. ==География== Хуьр Дагъустан Республикадин Рутул райондин юкьван пата, райондин юкь тир Рутул хуьрелай 30,9 км яргъал, Хиривалю вацӀал чка кьунвайди я. Хуьруьн са пай вацӀун чапла пата, муькуь пайни эрчӀи пата ала. == Тарих== XIX виш йисуз Агъа Катрух хуьр вири Самур округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Самур округдин Лучек наибвалдиз талукь тир. Вини Катрух хуьруьхъ галаз Катрух хуьруьнжемятдик акатзавай. Ватандин ЧӀехи дяведин йисара хуьряй фронтдиз 114 кас рекье гьатнай. == Агьалияр == 2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 429 касди уьмуьр гьалзавай Вири Урусатдин 2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижаяр. 2002 йисуз хуьруьн агьалияр 710 кас тир Рутул район. ФЛНК. Агьалидин вири азербайжанар, шии - мусурманар я. 1886 йисан Урусат империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Агъа Катрух хуьруьн агьалияр, вири яхулар яз 766 кас тир 1886 йисуз хуьрериз килигна Лучек наибвалдин агьалияр. ==ТӀвар-ван авай ксар== * КӀатӀрухви Гьабибуллагь — лезги чӀалал туькӀуьрнавай кьажар шаир. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:ЦӀапарин хуьрер Категория:Рутул райондин хуьрер

Агъа Катрух

Новое дело (ЦӀийи кар) — Дагъустанда урус чӀалал акъатзавай жемиятдинни- сиясатдин газет. 2013 йисуз Семендер посёлокда «Новое дело» газетдин кьилин редактордин эвез Агьмеднеби Агьмеднебиев вичин машинда тийижир ксарин паталай гуьлледив яна кьинай. Категория:Дагъустандин газетар

Новое дело (Дагъустан)

Буйнакск район — Урусат Федерациядин Дагъустан республикада авай муниципалитетдин район. Администрациядин юкь — Буйнакск шегьер я. == География == Район Дагъустандин юкьван пата ала ва Кизилюрт, Кумторкъала, Къарабудахкент, Леваши, Унцукул, Гьумбет ва Къазбек районрихъ галаз са сергьятра ава. Райондин майдан 1842,09 км² я. == Тарих == ЦИК ДАССР-дин Президиумдин 1923 йисан 22 ноябрьдин къарардалди, виликан Темир-Хан-Шурадин округдин тӀвар дегишуналди Буйнакск район арадал гъанвай. 1934 йисан 1 сентябрьдиз ВЦИК Президиумди, «Буйнакск райондин Ахкент, Кулецмин, Урми ва Ухли хуьруьнсоветар Леваши райондик кутун» къарардиз къачунвай О ГРАНИЦАХ МОЗДОКСКОГО РАЙОНА, СЕВЕРОКАВКАЗСКОГО КРАЯ С КАРАНОГАЙСКИМ РАЙОНОМ, ДАГЕСТАНСКОЙ АССР И ОБ ИЗМЕНЕНИЯХ В АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОМ ДЕЛЕНИИ ДАГЕСТАНСКОЙ АССР В СВЯЗИ С ОБРАЗОВАНИЕМ НА ТЕРРИТОРИИ ОЗНАЧЕННОЙ РЕСПУБЛИКИ НОВЫХ РАЙОНОВ. ВС РСФСР-дин Президиумдин 25.06.1952 тарихдин къарардалди, район Буйнакск округдиз дегишарнай ва райондин юкь Агъа Казанище хуьруьз тухванвай. 1953 йисуз район гуьнгуьна кухтунвай. 1963 йисуз мад терг авуна чилер Къарабудахкент райондин чилерик кутунай. 1965 йисуз район цӀийи кьилелай гуьнгуьна кухтунвай. == Агьалияр == Йисариз килигна Буйнакск райондин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2002 2011 2012 2013 2014 2015 Агьалияр 65 018 Этносостав населения Дагестана. 2002 74 284 Оценка численности постоянного населения на 1 января 74 824 Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 г. 76 248 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г. 77 327 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 г. 78 407 Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2002 йисан Вириурусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматриз килигна, Буйнакск райондин миллетрин сиягь: Халкь Кьадар, кас. Пай вири агьалийрикай, % къумукьар 40759 62,69 % аварар 14883 22,89 % даргияр 8996 13,84 % яхулар 167 0,26 % урусар 145 0,22 % масабур 68 0,10 % вири санлай 65018 100,00 % == Администрациядин паюнар == Райондик, вичик 30 хуьр квай 20 муниципалитетар акатзава (къалин шрифтдив, са шумуд хуьрерин арадай администрациярин юкьвар къалурнава);Закон Республики Дагестан от 13.01.2005 № 6 «О статусе и границах муниципальных образований Республики Дагестан» Муниципалитет Хуьрер 1\. «Агъа Дженгутай» хуьруьнсовет Агъа Дженгутай 2\. «Ишкарты» хуьруьнсовет Агъа Ишкарты, Вини Ишкарты 3\. «Агъа Казанище» хуьруьнсовет Агъа Казанище 4\. «Акай-Тала» хуьруьнсовет Акай-Тала 5\. «Апши» хуьруьнсовет Апши, Арыхкент 6\. «Аркас» хуьруьнсовет Аркас 7\. «Атланаул» хуьруьнсовет Атланаул 8\. «Буглен» хуьруьнсовет Буглен 9\. «Вини Дженгутай» хуьруьнсовет Вини Дженгутай 10\. «Вини Казанище» хуьруьнсовет Вини Казанище, Агачкала 11\. «Вини Каранай» хуьруьнсовет Вини Каранай, Агъа Каранай 12\. «Дуранги» хуьруьнсовет Дуранги 13\. «Кадар» хуьруьнсовет Кадар 14\. «Карамахи» хуьруьнсовет Карамахи, Ванашимахи, Чабанмахи 15\. «Кафыр-Кумух» хуьруьнсовет Кафыр-Кумух 16\. «Манасаул» хуьруьнсовет Манасаул, Гергентала 17\. «Халимбекаул» хуьруьнсовет Халимбекаул, Такалай 18\. «Чанкурбе» хуьруьнсовет Чанкурбе, Качкалык 19\. «Чиркей» хуьруьнсовет Чиркей 20\. «Эрпели» хуьруьнсовет Эрпели, Экибулак ==Экономика== Райондин экономикадин асул хилерикай сад хуьруьн майишат я. Пахлаяр, гьажикӀаяр ва салан майвайрин магьсулар цазвайди я. ==ТӀвар-ван авай ксар== * Мурадова, Барият Солтан Меджидовна (1914—2001) — театрдинни кинодин актриса, СССР-дин халкьдин артистка (1960). * Бекмурзаев, Бекмурза Абдулхакимович (род. 1950) — Дагъустандин гьукуматдин министр. * Гамидов, Анвар Гамидович (1924—2000) — къумукьрин зари, чӀалар таржума ийидайди ва муаллим. * Ирчи Казак — къумукьрин цӀийи аямдин литературадин бине кутур кас. * Аскеров, Аскер Магомедаминович — Урусатдин кьегьал. * Осман Губе (Саиднуров) — Германиядин дяведин разведкадин куратор. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Буйнакский район в цифрах и фактах * Буйнакский район — лакомый кусочек Дагестанской Земли * Буйнакский район: фотографии * Категория:Дагъустандин районар

Буйнакск район

Шахин, икӀни туракь-кьил лачин икӀни кьурагь кард () — Категория:Вагьши нуькӀвер Категория:Картар

Шахин

Илхичи Гьасан Эфенди, куьрелди Илхичи — Азербайжандин Хъачмаз районда авай муниципалитет ва хуьр. И муниципалитетдик вич Илхичи хуьр ва Къаргъалух хуьр акатзава. == Агьалияр == Хуьруьн агьали — 617 касди туькӀуьрзава. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Илхичи Гьасан Эфенди

Шиназ (, ) — Дагъустан республикадин Рутул районда авай, «Шиназ» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. Хуьруьнсоветдин администрациядин юкь я. == География == Хуьруь Дагъустан Республикадин Рутул райондин рагъэкъечӀдай пата, райондин юкь тир Рутул хуьрелай 12,2 км кефердинни-рагъакӀидай пата чка кьунва. == Тарих == XIX виш йисуз Шиназ хуьр вири Самур округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Самур округдин Лучек наибвалдиз талукь тир. Уна хуьруьхъ галаз Шиназ хуьруьнжемятдик акатзавай. Хуьруьнжемятдин кьилин хуьр тир. Хуьр 5 мягьлейрикай ибарат я. == Агьалияр == 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 1 305 касди уьмуьр гьалзавай Рутул район. ФЛНК. Агьалидин вири рутулар, суни - мусурманар я. 1886 йисан Урусат империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Шиназ хуьруьн агьалияр, вири рутулар яз 1 352 кас тир 1886 йисуз хуьрериз килигна Лучек наибвалдин агьалияр. Хуьре 60 сихилрин векилри уьмуьр гьалзава: Шихадамар, ГуцӀийер, Эрекенер, ГаӀдарар, ЧӀакьуйер, Ватаныйер, Минтарар, Хабийер, Абакыйер, Кьубанийер, Къара-Мирзыийер, Ризийер, Хасмедер, СагьаӀдар, Къузи-Рамазанар, Талалыйер, ГьуӀдийер, Сайранар, Пидурийер, ХинкӀарийер, ПисыкӀыйер, ЧӀаракьыйер, Ухъунийер, Гылылийер, ГьаӀсанийер, ГьаӀйдарар, ЧӀукуйер, Ибрамгьажийер, КьаӀрийер, Джемийер, Каширар, Мэгъэмэдийер, Мамадыйер, Пыртыйер, Ылийер, ГьуӀбулийер, ПишкӀэнийер, КьаӀчийер, БалакӀуйер, Хананыйер, ДжагвонтӀыйер, Гьаджи-МаӀгьаӀмадар, Чупанар, Кьабилар, МазантӀыйер, МаӀьсубар, КӀарэджийер, Багъвадар, Залбегер, Гъалиханар, ЦӀамцӀыйер, Кашканар, АӀджухуйер, Гадарджибийер, Зарганийер, Нарчавар, Даравар, Шасинар, ЦӀахутӀыйер . == ТӀвар-ван авай ксар == Гьажиев Гьезерчи Серкеран хва — рутулви шаир ва кхьираг. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Шиназ, односельчане Категория:Рутул хуьрер Категория:Рутул райондин хуьрер

Шиназ

Къуйсун, ЦӀийи Къуйсун () — Дагъустан республикадин Мегьарамдхуьруьн районда авай, «Къуйсун» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. == География == Хуьр Мегьарамдхуьруьн райондин юкьванни-кьибле пата, Азербайжандихъ галаз сергьятдин мукьвал, Кьулан вацӀун чапла кьерел, райондин юкь тир Мегьарамдхуьрелай 6,5 км яргъал ала. Виридалайни мукьвал алай «Билиж» ракьун рекьин станция хуьрелай 46 км яргъал ала. Хуьруьн кефер пата Самур цӀиргъини чка кьунва, рагъэкъечӀдай пата, «Къуйсун» хуьруьн майишатдин кооперативдин багъар ва цазвай чилер алай кьулувал экӀя хьанва, кьибле патайни Самур вацӀ авахьзава. Хуьруьн юкьвалайтӀуз, хуьр кьве кӀарзавай «Мегьарамдхуьр-Ахцегь- Рутул» рехъ физва. == Тарих == Гилан хуьрелай 760 м кефер патахъ галай, сувал алай Вини Къуйсун хуьруьн эгьлияр агъаниз куьч хьунин рекьелди ЦӀийи Къуйсун хуьр арадал атанвайди я. Иниз гьакӀни, Докъузпара райондин Макьар хуьруьн эгьлиярни куьч хьанвай. Алай чӀавуз, хуьре абурулай гъейри, Гьакьидхуьруьн, Чеперин, Фияринни Хинерин эгьлийри уьмуьр гьалзава. XIX виш йисан 1864 йисуз Къуйсун хуьр вири Куьре ханвалдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Гуьней наибвалдиз талукь тир. Мегьарамддинни Тигьирхуьрерихъ галаз ва Мегьарамдхуьруьнжемятдик акатзавай. == Агьалияр == 2013 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 3223 касди уьмуьр гьалзавайТаблица 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г.. 2012 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьн агьалияр 3221 кас тирТаблица 35. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2012 г.. 2002 йисан малуматриз килигна, хуьруьн агьалияр 2899 кас тирМегьарамдхуьруьн район. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни — мусурманар я. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Къуйсун хуьруьн агьалидин кьадар 608 кас тирГуьней наибвал (1886 й.). == Социал объектар == * Къуйсунрин юкьван чирвилерин мектеб. * Къуйсунрин аялрин бахча. * Къуйсунрин ФАП * Къуйсунрин культурадин КӀвал. == Инфраструктура == 1996 йисалай Къуйсунра сергьят хуьзвай Дербентдин кӀеретӀдин 5-й застава кӀвалахзаваПриказы ФСБ об установлении пограничной зоны. 2009 йисуз хуьре яд хуьзвай гьамбархана кардик кутунайВодозаборный узел на реке Самур. Хуьр газдив тамамдаказ, цив са кьадар таъмин я, канализациядин система авач. ==ТӀвар-ван авай ксар== * Акимова Зуьгьре Акиман руш — лезги шаир ва кхьираг. * Гьасанов Загьидин Акиман хва — лезги шаир ва кхьираг. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Чахъ вуч хьайиди я, я туш, вуч ава?» * Къуйсунрин ЮЧМ Категория:Мегьарамдхуьруьн райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Къуйсун

Меликли — Азербайжан республикадин Кьвепеле районда авай хуьр ва муниципалитет. == География == Хуьр Кьвепеле райондин кьиблединни - рагъэкъечӀдйа пата, райондин кьилин шегьер тир Кьвепеле шегьердилай 38 км яргъал чка кьунвайди я. == Агьалияр == Алай чӀавуз хуьре 560 кас яшамиш жезва. Агьалийрин саки вири лезгияр, суни — мусурманар я. Хуьруьн эгьлияр лезги чӀалан ахцегь нугъатдал рахазва,Лезги чӀалан Кьвепеледин нугъатар амма азербайжандин гьукуматди лезги чӀал вилик тухудай ихтияр гузвачирвиляй ва лезгияр азербайжанарихъ галаз акадрунин политикадин куьмекдалди хуьре лезги чӀалан гьалар йисар къвердавай канда жезва. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Məlikli: Azerbaijan Категория:Кьвепеле райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Меликли

«Бургимакмахи» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Акуша райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Бургимакмахи хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Бургимакмахи, Ахсакадамахи, Вини Кавкамахи, Узнимахи, Какмахи, Чинимахи, Яраймахи. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Акуша райондин кефер пата ала. ==Агьалияр== Йисариз килигна Бургимакмахи хуьруьнсоветдин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2010 2015 Агьалияр 4 536 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 4 700 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан Урусатдин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьруьнсоветдин агьалийрин вири санал кьадар: 4 700 кас тир. Вири даргияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Сельское поселение Бургимакмахинский сельсовет Категория:Акуша райондин хуьруьнсоветар

Бургимакмахи хуьруьнсовет

Фотосинтез (-ай — «экв» ва — «гилигун», «кӀватӀун», «кутӀунун», «синтез») — фотосинтетик пигментрин (хлорофилл Набататрин, бактериохлорофилл ва бактериородопсин бактерийрин) иштиракуналди экве кьиле физвай углероддин диоксиддикай ва цикай органик веществояр арадиз атунин процесс. АлайчӀаван набататрин физиологияда фотосинтез лагьайла фад-фад фотоавтотроф функция гъавурда акьада— чара-чара эндэргоник реакцийра кьиле физвай экуьн квантрин энергия туькьуьнунин, элкъуьнин ва кардик кутунин, ва гьакӀни углероддин диоксид органик веществойриз элкъуьнин процессрин вири кӀватӀал я. == Фотосинтездин жуьреяр == === Хлорофилгалачир фотосинтез === Halobacterium типдин архейри кьиле тухузва; фотосинтездин виридалайни примитив тип я. === Хлорофилдин фотосинтез === ==== Аноксигендин ==== МичӀи яру ва къацу бактерийри, ва гьакӀни геликобактерийри кьиле тухузва. ==== Оксигендин ==== Набататри, цианобактерийри а прохлорофитри кьиле тухузва. Фотосинтездин этапар: * фотофизикадин; * фотохимиядин; * химиядин. == Эдебият == == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Илим

Фотосинтез

Кванхидатли — Дагъустан республикадин Ботлих районда авай хуьр. Кванхидатли хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Ботлих райондин кьибле пата, райондин администрациядин юкь тир Ботлих хуьрелай 4 км яргъал, Анди Койсу вацӀун чапла къерехдихъ гала. ==Тарих== 1859 йисуз Кванхидатли хуьр вири Анди округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз хуьр Дагъустан вилаятдин Анди округдин Технуцал наибвалдиз талукь тир. Чеченарни ингушар депортация авурла кьулухъ 1947 йисуз Кванхидатли хуьр терг авунай ва адан агьалияр Чечнядин Ведено райондин Хаттуни хуьруьз куьчарнай. Гуьгъуьнлай, чеченриз элкъвена хкведай ихтияр гайила, 1957 йисуз хуьруьн эгьлийрин са пай хайи хуьруьз, муькуь пайни Хасавюрт райондин Дзержинское хуьруьз куьч хьанай. Михьи гьавадин сувун хуьряй арандиз куьч хьанай инсанар гзаф чимивиляй, ламувиляй, кьацӀай цин гъиляй фад-фад цӀаюн, верем азаррив, кпулдив начагъ жезвай ва рекьизвай. Гьавиляй хуьруьнэгьлийрин чӀехи пай Кокрек хуьруьз куьч хьанай. ==Агьалияр== Йисариз килигна Кванхидатли хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 1886 2002 2010 2015 Агьалияр 546Технуцал наибвилин агьалияр 1886 йисуз 878Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 92133\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 894Оценка численности постоянного населения Республики Дагестан на 1 января 2015 года. 2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 894 касди уьмуьр ийизвай. Вири андияр, суни- мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Кванхидатли хуьруькай гегьенш малуматар * МО «Ботлих район» администрациядин официал сайт Категория:Ботлих райондин хуьрер Категория:Анди хуьрер

Кванхидатли

Кишерть район () — Урусат Федерациядин Пермдин крайда авай район я. Майдан — 1 400 км². Агьалияр — кас. Административ юкь — Усть-Кишерть. == География == Районди Пермдин крайдин кьиблединни рагъэкъечӀдайпата чка кьунва. == Агьалияр == == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Пермдин крайдин районар

Кишерть район

Корей чӀал — корейвийрин хайи чӀал, Корей зуростровдин КХДР ва Республика Корея гьукуматрин официал чӀал. ГьакӀни тӀимилдай Китайда, Японияда, АСШда, Урусатда ва Юкьван Азиядин уьлквейра гегьенш я. Рахазвайбурун вири санлай къадар — 78 млн кас. Гиман яз алтай чӀалариз талукь я (сифте яз и фикир патахъай Г. Рамстедтди делилар гъанвай). == Вичин тӀвар == 1945 йисал кьван корей чӀалан тӀвар «чосонмаль» (조선말, ханча 朝鮮) ва я «чосоно» (조선어) тир; и тӀвар Кефер Кореяда гилани кардик ква. Кьибле Кореяда корей чӀалан тӀвар «хангукмаль» (한국말) ва я «хангуго» (한국어, ханча 韓國語) я, гьакӀни «куго» (국어, «гьукуматдин чӀал») лугьузвайди я. ГьакӀни Кореядин кьве патани, корей чӀалан рахунрин тӀвар «урималь» (우리말, «чи чӀал») гаф ава. == Тарих == Корей зуростровдин дегь чӀаван Пэкче, Силла ва Когурё гьукуматрин чӀаларин арада ухшарвал авайтӀани, и пуд чӀаларин гилан корей чӀалаз талукьвал гилани шак ваз я. Лингвистрин садбуру когурё чӀал гилан япон чӀалаз мукьвавал успатарзава, маса лингвистрини гилан корей чӀал дегь силла чӀалдикай арадал атанвайди гьисабзава. == Асул келимаяр == * 안녕하세요 (аннёнъ хасэё) — нисин хийир. * 감사합니다 (камсахамнида) — сагърай. * 네 (не) — эхь; ун. * 아니요 (аниё) — ваъ. * 안녕히 계세요 (аннёнъхи кесеё) — сагърай (амукьзавай эхтилат йизвай касдиз). * 안녕히 가세요 (аннёнъхи касеё) — сагърай (хъфизвай эхтилат йизвай касдиз). == Лексика == Китай чӀалай къачур гафар лап пара ава. Эхиримжи вахтара, кьибле корей чӀалаз къвез — къвез мадни пара ингилис чӀалан гафар акъатзава. === Гьисабунар === Корей гьисабунин тегьер япондин хьиз я: == ЭлячӀунар == * Форум изучающих Корейский язык * Уроки корейского языка * Учебник корейского языка * Как писать корейские названия и имена * Курс корейского языка Категория:Кореядин чӀалар

Корей чӀал

Лондон () — ЧӀехибританиядинни Ирландиядин Садхьанвай Королвилин кьилинни виридалайни чӀехи шегьер я. Ада ЧӀехи Лондон лугьудай Англиядин регион арадал гъизва, ам вичел атайла 33 вич-вичи идара ийидай райондикай ибарат я. Агьалийрин сан-гьисаб - 8,6 млн кас (2015 йис), чӀехивилел гьалтайла Европадин кьведлагьай ва ЕврогалкӀдин садлагьай шегьер я. «ЧӀехи Лондон» лугьудай агломерация ва адалай гегьенш тир метрополитендин район туькӀуьрзава. ЧӀехибритания островдин кьиблединни рагъэкъечӀдай пата, Лондондин бассейндин кьулувилел, Кефердин гьуьлуьн патав Темза вацӀун сиве мукь (чка) кьунва. ЧӀехибританиядин кьилин сиясатдин, экономикадинни медениятдин юкь я. Адал вири уьлкведин экономикадин вадай са пай Лондондал гьалтзава. Лап чӀехи дережадин глобал шегьеррикай, кӀвенкӀве аваз фидай дуьньядин финансрин юкьварикай сад я. Вестминстерни Сити лугьудай районри туькӀуьрнавай шегьердин тарихдин юкь Викториядин девирдиз арадал атана. 1666-лагьай йисуз Лондон кьунвай цӀаюнилай гуьгъуьниз амукьнавай кьери дараматрикай юкьван виш йисан Тавер къала къейд ийиз жеда. Шегьердин вичин кьил римвийри Британиядиз гужуналди гьахьунилай кьулухъ са тӀимил вахтунилай 43-лагьай йисуз бине кутур Лондиниум шегьердилай къачузва. I-III-лагьай виш йисара - римдин Британиядин, XI-XII-лагьай виш йисара - Англиядин, XVI-XX-лагьай виш йисарин арада - Британиядин империядин кьилин шегьер тир, 1707-лагьай йисалай инихъ - ЧӀехибританиядин меркез язва. 1825-лагьай йисалай 1925-лагьай йисал кьван дуьньядин виридалай чӀехи шегьер тир. == Стхавилин шегьерар == * Богота, Колумбия * Ла-Пас, Боливия * Арекипа, Перу * Берлин, ГерманияSee Fact 2 by Big Ben photo. * Дели, Индия * Йогьаннесбург, Кьибле-Африкадин Республика * Куала-Лумпур, Малайзия * Кувейт, Кувейт * Москва, Урусат * Нью-Йорк, Америкадин Садхьанвай Штатар * Осло, Норвегия * Силгьет, Бангладеш * Шанхай, Китай * Сеул, Республика Корея * Тегьран, Иран == Баянар == == ЭлячӀунар == * Лондондин официал сайт Категория:Европадин уьлквейрин кьилин шегьерар Категория:ЧӀехибританиядин шегьерар

Лондон

«Шодрода» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Ботлих райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Шодрода хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Шодрода, Анхвала. ==География== Хуьруьнсовет Ботлих райондин рагъакӀидай пата ала. ==Агьалияр== Йисариз килигна Шодрода хуьруьнсоветдин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2010 2015 Агьалияр 1 115 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 1 19333\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан Урусатдин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьруьнсоветдин агьалийрин вири санал кьадар: 1 193 кас тир. Вири ботлихар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Шодродинский сельсовет Категория:Ботлих райондин хуьруьнсоветар

Шодрода хуьруьнсовет

Гилияр () — Дагъустан республикадин Мегьарамдхуьруьн районда авай, «Гилийрин» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. == География == Хуьр Мегьарамдхуьруьн райондин юкьванни-кьибле пата, Азербайжандин КцӀар райондихъ галаз сергьятдин мукьвал, Самур вацӀун чапла кьерел, райондин юкь тир Мегьарамдхуьрелай 30,5 км яргъал ала. Хуьруьн патавайтӀуз республикадин «Мегьарамдхуьр-Ахцегь-Рутул» трасса физва. == Тарих == Хуьруьн тӀвар дегь Алпандин гелар тайифадикай арадал атанва. ЦӀуру Гилияр хуьруьн чилерал, цурцинни-кишпирдин девирдиз талукь тир инсанри уьмуьр гьалай чкайрин гелер дуьздал акъуднай (Гилийрин дегь сурар). XIX виш йисан 1866 йисуз Гилияр хуьр вири Куьре ханвалдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Гуьней наибвалдиз талукь тир. Чепел ва Гьакьидхуьр хуьрерихъ галаз Гилияр хуьруьнжемятдик акатзавай. Хуьруьнжемятдин кьилин хуьр тир. Вилик Гилияр хуьр Самур цӀиргъинин рагъэкъечӀдай патан кьиле алай. 1960 йисуз гиливияр вини хуьряй агъаниз куьч хьана цӀийи хуьруьн бине кутунвай. Гуьгъуьнлай, 1965 йисуз Ахцегь райондин Кьехуьл хуьуруьн эгьлияр Гилийриз куьчарна ацукьарнай. 1924 йисуз драматургиядин гъвечӀи кӀватӀал хьиз туькӀуьр хьанвай Гилийрин халкьдин театрди вичин крар къенин йикъалди давамарзава. Гилийрин театрди СССРдин ЧӀехи театрдин диплом, СССРдин Кхьирагрин Садвалдин диплом ва са шумуд муькуь пишкешар къазанмишнай. == Агьалияр == 2013 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 2058 касди уьмуьр гьалзавай33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г.. 2012 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьн агьалияр 2028 кас тирТаблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 г.. 2002 йисан малуматриз килигна, хуьруьн агьалияр 2016 кас тирМегьарамдхуьруьн район. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни — мусурманар я. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Гилияр хуьруьн агьалидин кьадар, вири лезгияр яз 505 кас тир.Гуьней наибвалдин хуьрерни агьалияр (1886 й.) == ТӀвар-ван авай хуьруьнвияр == * Алибегова Бикеханум Ибадулладин руш — лезги шаир ва кхьираг. * Кичибег Мусаев — лезги шаир ва алим. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Гилияр хуьруьн тарихдикай Категория:Мегьарамдхуьруьн райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Гилияр

24 февраль — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла йисан 55-й югъ я. Йисан эхирдал кьван 310 югъ ама (яргъи йисуз 311 югъ). ==Вакъиаяр== ==Суварар== ===Умуми дуьньядин суварар=== ==Дидедиз хьана== ===Лезгистанда=== ===Дуьньяда=== ==Кьена== Категория: Февраль

24 февраль

[[Файл:Irreligion map.png|thumb|300px|Атеистар ччилада (2006 йис図録▽世界各国の宗教Adherents.com: Atheist Statistics | Agnostic)]] Атеизм — аллагь аваз хьунухь инкар авун. == Сад хьтин рекьер == * Агностицизм * Агностикдин атеизм * Антитеизм * Атомизм * Локаята * Материализм * Ниришваравада * Нетеизм * Рационализм * Гражданвилин гуманизм * Секуляризм * Скептицизм == Баянар == == ЭлячӀунар == * ateism.ru * Илимдин атеизм * Атеизм — религия лжи (исламдин критика) * Хашпара дин критика Категория:Дин Категория:Атеизм

Атеизм

Талыстан хуьруьнсовет () — Азербайжан республикадин Исмаиллы районда авай хуьруьнсовет. Адак тек са Талыстан хуьр акатзава. Категория:Исмаиллы райондин хуьруьнсоветар

Талыстан хуьруьнсовет

Буьтён жанавур (Canis dirus) — гьайван. Категория:Жанавурар Категория:КицӀеринбур

Буьтён жанавур

Нежефхуьр () — Азербайжан республикадин КцӀар районда авай хуьр. «Хуьлуьхърин» хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр КцӀар райондин кефер пата, Дагъустандихъ галаз сергьятдин мукьвал, райондин кьилин шегьер тир КцӀар шегьердилай 28 км яргъал ала. Нежефхуьруьн мягьлейрин тӀварар (ойконимар): Агъа мягьле, Вини мягьле, Юкьван мягьле. == Тарих == Нежефхуьруьнвийри са кьадар арандиз куьч хьана цӀийи Нежефхуьруба хуьр кутунай. == Агьалияр== Хуьруьн агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я. Нежефхуьре агъадихъ галай сихилрин веледри уьмуьр ийизва: Татар, Абасар, Алияр, ЦӀегьрен кӀуртар, Пуларар — Денежные, Кижер КцӀарин хуьрера авай сихилрин тӀварар. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:КцӀар райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер Категория:Азербайжанда авай лезги хуьрер

Нежефхуьр

Урусатдин империя (Россійская Имперія) — 1721 йисалай 1917 йисан Февральдин революциядалди Евразиядин чилерал хьайи зурба гьукумат. 1721 йисан 22 октябрьдиз Кеферпатан дяведилай кьулухъ I-й Пётрди Вири Урусатдин императордин ва Ватандин Бубадин титулар къучурла кьулухъ Урусатдин империя арадал атанай. Империядин кьилин шегьер сифте Санкт-Петербург, гуьгъуьнлай Москва, ахпа мад Санкт-Петербург хьанай. Чилерин майдандиз килигна Урусатдин империя дуьньядин тарихда хьайи гьукуматрин арада пудлагьай чкадал ала (1-й чка Британиядин империяди, 2-й чкани Монголиядин империяди кьунва) ва кефер пата авай Кеферпатан МуркӀарин океандилай кьибле пата авай ЧӀулав гьуьлел кьван, рагъакӀидай пата авай Балтик гьуьлелай рагъэкъечӀдай пата авай Лас океандал кьван экӀя хьанай. 1905 йисан Манифест жедалди, империядин кьилел алай — императордин гъиле сергьятар алачир зурба гьукум авай. 1917 йисан 1 сентябрьдиз Урусатдин империядин Вахтунин гьукуматди уьлкве республика хьиз малумарнай. ==Тарих== ==Агьалияр== 1897 йисуз вири агьалияр гьисабунин нетижайриз килигна, империядин агьалидин кьадар 129,2 млн кас тир. Абурукай: Урусатдин Европа пата — 94 244 100 кас, Польша — 9 456 100 кас, Къавкъаз — 9 354 800 кас, Сибир — 5 784 500 кас, Кьулан Азия — 7 747 100 кас, Финляндия — 2 555 500 кас. ==Эдебият== * * * * ==ЭлячӀунар== * *

Урусатдин империя

Демокра́тия (дегь.-грек. δημοκρατία — «халкьдин къуват», δῆμος — «халкь» и κράτος — «къуват») — политикадин гьал, къарарар акъуддайла халкьдин фикирар хиве кьадай полтикадин тегьер. == Демократиядин тарих == Демократияди вичин кьил Дегь Грециядилайни Дегь Римдилай къачузава. Гьабурулай къецяй демократия кьуланвишйисарин девирдин шегьер-гьукуматра авайди тир. Антик девирин шегьер- гьукуматра чӀехи къуват, кар ийидай, къанунрин, дувандин къуват вири агьалияр квай кӀватӀалдихъ авай. == Баянар == * Гьукуматдин идара авунин тегьер == ЭлячӀунар == *

Демократия

Яракъ (, ) — Дагъустан республикадин Хив районда авай тунвай хуьр. == География == Хуьр Хив райондин кефер пата, райондин юкь тир Хив хуьрелай тахминан 15,3 км яргъал алай. ==Тарих== XIX виш йисуз Ярагъ хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнавай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Кьибле - Табасарандин наибвалдиз талукь тир. Атрик, Джули, Вертил, Урга, Хурсатил ва Фурдаг хуьрерихъ галаз Джули хуьруьнжемятдик акатзавай. ==Агьалияр== 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, Ярагъ хуьруьн агьалийрин кьадар вири табасаранар яз 92 кас тир.1886 йисуз Кьибле - Табасарандин наибвалдин агьалияр. Куьч жедалди агьалидин вири табасаранар, суни - мусурманар тир. Алай чӀавуз хуьр саки амач. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Фото Планета» сайтуна Ярагъ хуьруькай малуматар Категория:Хив райондин хуьрер Категория:Хив райондин тунвай хуьрер Категория:Табасаранрин хуьрер Категория:Табасаранрин тунвай хуьрер

Яракъ

Дифференциал барабарвал — функциядин производнаядин къиметни гьа функция, аслутушир дегишжезвайдан къиметар ва числояр (параметраяр) галкӀурзавай барабарвал я Категория:Математика

Дифференциал барабарвал

1980 йисуз космосдиз ахъаюнрин сиягь

Агъа СтӀалрин Къазмаяр () — Дагъустан республикадин СтӀал Сулейман районда авай, «Агъа СтӀалрин» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. == География == Хуьр СтӀал Сулейман районда, Гуьлгери вацӀалай 1,5 км вине, райондин юкь тир Кьасумхуьруьн мукьвал чка кьунвайди я. ==Тарих== Хуьруьн бине, Агъа СтӀалрай куьч хьанвайбуру эцигайди я. ==Агьалияр== 2008 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрив кьурвал, хуьруьн 1227 майишатра 2828 кас яшамиш жезвай. Агъа СтӀалрикай малуматарАгьалидин вири лезгияр, суьнни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:СтӀал Сулейман райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Агъа СтӀалрин Къазмаяр

Рустамов Мирзали — лезги кхьираг, драматург ва кар алакьдай муаллим. 1928 йисуз КцӀар райондин Яргун хуьре дидедиз хьана. Бакудин пединститут куьтягьна, ада гзаф йисара хайи хуьруьн мектебда муаллимвиле кӀвалахзава. Зариди са жерге пьесаяр, гьикаяр ва маса эсерар теснифна. Адан пьесаяр КцӀарин халкьдин театрдин, Яргунрин клубдин ва Лезги театрдин сегьнейра эцигзава. 1995 йисуз Лезги театрди "Ашнабаз-хана" комедия къалурна. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги кхьирагар Категория:Лезги драматургар

Мирзали Рустамов

КъанницӀуд йисан дяве — Пак тир Рим импеприядани Европада вине хьун патал 1618—1640 йисара хьайи женг. Дяведа Европадин чӀехи пай гьукуматри пай кьуна. Сифте чпин арада женг католикрини протестантри тухузвай, ахпа вакъиаяр Гьабсбургарин къуват Европада кӀеви тахьунин цӀарцӀуз элкъвена. Женгерин чӀехи пай Германияда физвай. Дяведини гьадахъ галаз хьайи гишинвилерни азарри михьиз регионад ичӀизавай. Кьиблепатан Германияда кьилди гьар пудлагьайди дяведилай кьулухъ амукьна. Са шумуд чилериз виш йисалай пара чӀав герек атана инсанар дяведилай вилик алай дережа хкин патал. == Дяведин себебар == 1555 йисуз Пак Рим император Карл Vди Аугсбургда разивал кутӀурла Шпейердин рейхстагда немцарин католикринни протестантрин арада хьайи дявеяр хьайила кьатӀанвай шартӀар кьабулнава: Немцарин 224 гьукуматдин кьилеривай чпивай чпинни чпин гьукуматрин дин хкягъ жезвай (Лютеранвални Католиквал). Католикрин епископри кьиле тухузвай гьукуматра яшамиш жезавй лютеранривай чпин диндихъ агъаз жеда. Лютеранривай Пассауда 1552 йисуз разивал кутӀурла кьулухъ къачунвай католикрин чилер чпиз хуьз жеда. Лютеранвилиз элкъуьрнавай епископри чпин чилер кьулухъ гахгана кӀанзавай. Европадин политикадин уьмуьрда XVI вишйисан кьилелай чӀехи чка Гьабсбургрин династидик гвай, испанринни австривийрин чхелрал пай хьайи. XVII вишйисан кьиле кӀвалин испан патахъ Испаниядилай гъейри гьакӀни Португалия, Кьибле Нидерландар, девлетлу Миландин герцогвал, Франш-Конте, Сицилия, Неапольни пара чӀехи Испаниядинни Португалиядин колонийрин империя авай. Австриядин Гьабсбургрихъ Пак тир Римдин империя, Богемия, Венгрияни Хорватия авай. XVI вишйисан къене Европадин чӀехи гьукуматриз Гьабсбургрин гегемония Европада акъвазар ийиз кӀанзавай. Абурухъ галаз тухузвай гьуьжетрин кьиле католиквилин Франция авай — а чӀавуз ам Европадин милли гьукуматрикай виридалайни чӀехиди тир. Франциядин чилин сергьятар Гьабсбургрин чилерин арада элкъвена авай. Испаниядин маса душманар континентдин кефер пата авай — протестантвилин ГалкӀнавай провинцияр (Нидерландар), са шумуд йисарин къене дяведин къене вичин азадвал хуьзвай, мадни Англия, адан къуват гьуьлел гьуьжетдал эцигзавайни Испаниядин колонийрин чилер къачуз кӀанзавай. Гьа душманрин интересар дуьньядин гьар жуьре регионра сад сада кьазавай. Виридалайни пара гьуьжетар Пак тир Римдин империяда кӀватӀ хьанвай. А чӀавуз ам гьамиша авай императординни фюрстрин арада авай гьуьжетрилай гъейри диндайни пай хьанвай. Реформациядин эхир гъидайла Аугсбургдин 1555 йисан диндин разивили са куьруь чӀавуналди акъвазарна Германияда лютеранринни католикрин арада авай душман акъвазарзавай. Разивилин шартӀарай, немцарин фюрстривай чпивай чпин дин хкягъ жезвай (лютеранвал дахьайтӀа католиквал) чпиз кӀанзавайвал. Абурун агьалияр чпин чилел алай диндал рази туширтӀа абурувай чпиз кӀани дин авай чилел хъфиз жезвай. ГьакӀни империядик акатзавай маса гьуьжет — Балтик гьуьл. Скандинаврин протестант гьукуматар — сифте Дания, сакӀус геж Швеция — чпин экономикадин меденият хкаж жезвай береда авай. А чӀаварин къайдадай лап хъсан армияр аваз скандинаврин монархриз Балтика чпиз къачуз кӀанзавай, гьуьлуьн кьибле патан къерехрал чеб кӀеви авуна. Ахпа Речь Посполитаядиз абурун гьахьун акъвазар ийиз кӀанзавай. Европадин амай гьукуматриз гьакӀни Балтикада авай элверунин азад низам хуьз кӀанзавай. Гьуьжетвилин пудлагьай регион Италия тир. Ана Италиядин дявейрилай эгечӀна Франциядинни Испаниядин интересар сад садаа кьазавай. XVII вишйисан кьиле испанри Италиядин чилин чӀехи пай кьуна Италиядин амай пай къачуз кӀанзавай. Абурун фикирра пара важиб чка кьазавай Вальтеллинади — Италиядинни Австриядин арада авай сувайрин дере, а чкади мумкинвал гузавай кьушунар, затӀарни пулар Кефер Италияда авай испанрин чилерай Рейндинни Инн вацӀарин винериз ракъуриз — гьанай Австриядиз дахьайтӀа Нидерландриз. Вальтеллиналин агьалийрин чӀехи пай католикар тир, абур кьиле тухузвай Гризонахъ галаз дуствиле авай протестантри. Дереда са шумуд къарагъунар авунвай католикри — эхиримжибур 1572ни 1607 йисара, протестантри абур кӀукӀварна. == Даниядин гьахьун == Стадтлонда 1623-исуз гъалибвал кьурла дявеяр авачиз пара вахт фенач. Дания дяведиз гьахьна Даниядин лютеран пачагь Кристиан IV, Пак тир Римдин империядик квай Гьольштайн гъилик гвай, куьмекна вичин мугьманвилин Агъа Саксонияди 1625 йисуз Пак тир Римдин империядин кьушуриз акси хьайила. Даниядиз кичӀе тир мукьвара католикрин крар вилик фейивили Даниядин суверенитет протестантрин халкь хьиз сергьятна жедайди. Даниядин гьал кефер Германияда лап кӀеви тир. Гьольштайн абурун гъилени хьайила, 1621 йисуз Гьамбургни хьана. Шотландиядин 13 700 солдат Кристиан IVдиз куьмеквилиз ракъурнавай, Англияди 6000. ГьакӀ хьана Кристиан экечӀна дяведик 20 000 солдатдин кьиле аваз. Адан дуст-гьукуматрин пайди ам кьабулзавай Гьольштайндин герцогвилиз, Даниядин пачагьвилиз ваъ. Кристианахъ галаз дяве тухун патал Фердинанд II кьушунар Альбрехт фон Валленштайн кьиле аваз ракъурна. А армияда 30 000—100 000 кас авай. Валленштайнан фикиррикай хабар авачир Кристиан са арадилай кьулухъ хъфиз мажбур хьана. Адан дуст-гьукуматарни чпин зегьметра акана адаз куьмек гуз жезвачир. Франциядин вичин къене дяве физавай, Швеция Польша-Литвадихъ галаз жяведа авай, Бранденбургдизни Саксониядиз кӀанзавачир Германиядин рагъэкъечӀдай пата цӀийи дявеяр эгечӀ ийиз. == Швециядин гьахьун == Швециядин пачагь Густав II Адольфа Польшадин кампания куьтягьарна Урусатдин куьмек хвена 1630 йисуз Помераниядин къерехрин патаг гвай Узедом островдал вичин кьушунар эцигна. Германиядин протестант курфюрстривай чпин дин текдаказ хуьз тежедай чидайди Густав Адольфа вад чӀалал протестантрин ихтияр хуьдай манифест акъудна. Помераниядин чӀехи шегьер Штеттин женг тахьана 20 июндиз къачуна. Густав Адольфан гьахьун Германиядин кефер патан протестант чӀехи пай шегьерри хъсандаказ кьабулна, гьакӀни адаз куьмекна къесенвай Мекленбургдин герцогрини Бранденбургдин курфюрст Христиан Вильгьельма, адахъ Эльбадал алай виридалайни еке къеле Магдебург авай. 1630 йисан эхирда Швециядин пачагьа Гьессен- Кассельдин ландграфахъ галаз альянс туькӀуьрна, 1631 йисан январдиз Франциядихъ галаз Бервальд разивал. А разивиляй Густав Адольфа Германияда 30 агъзур кьушунар хвена кӀанзавай, Ришельёди ам патал пул гана кӀанзавай. 1631 йисан гатфардиз 70 йисан Тиллиди Ной-Бранденбург къеле элкъвена кьуна, адан къене Швециядин пуд агъзур солдат авай. 19 мартдиз ам къачурла ада вири гарнизон кьена лютеранрин архиеписковилин кьилин шегьердал, Магдебургдал тухвана вичин армия, а чӀавуз шегьер Паппенгьайман кьушунри элкъвена кьунвай. Густав Адольф атана кӀанз Магдебургди вичин комендантвилиз Швециядин офицер Фалькенберг эверна. Тилли элячӀ авурла Швециядин пачагь Одердай виниз фена Силезиядиз, Франкфурт-Одер къачуна Ной-Бранденбург патал къастуниз вири дустагъда авайбур кьена. Императорди Тиллидиз лагьана Магдебургдилай кьушунар алудна Австриядиз гьукумат хуьн патал къвез. ЯтӀани Паппенгьайма эхиримжи штур тухвана адахъ галаз. Швециядин армия Магдебургдилай 150 мильда авай, Ляйпцигда, Саксониядинни Бранденбургдин курфюрстар санал кӀватӀ жедалди. Пуд йикъан къене шегьер артиллериядалди яйла 20 майдин экуьнихъ Паппенгьайма варар падна вири шегьердайтӀуз фена цларин кьибле пад хуьзвайбурун далудиз гьахьна. Гуьгъуьна Магдебург михьиз канвай. 1631 йисан майдиз 35 агъзур кас яшамиш жезвай шегьерда 1639 йисалди 450 кас амукьна. Диндин виридалайни чӀехи юкьварик квай шегьер кӀукӀварун вири Европада кичӀ гваз кьабулна. Гьа кар хьайила Нидерландри 31 майдиз Густав Адольфахъ галаз альянс туькӀуьрна, испанрин Фландриядиз гьахьна Швециядин пачагьдин армиядиз пул гуда лагьана. Июндин кьула Швециядин пачагьди курфюрстрин куьмекдихъ акъваз тавуна вичин кьушунар Бранденбургдал тухвана. Христиан Вильгьельм курфюрста 22 июндиз разивал туькӀуьрна, дяведин чӀавуз шведриз къелеяр Шпандауни Кюстрин физавай, гьакӀни Бранденбурдин материал ресурсар. Вичин къеле хьиз Магдебург кардик кутаз кӀанзавай Тилли Саксониядин сергьятрик физ мажбур хьана. Гьа саягъ Саксониядин курфюрстдивай куьмек кӀанз Тилли адан чилериз гьахьна Ляйпцигдал фена. ЯтӀани Иоганн Георг вич хьана шведривай куьмек тӀалаб ийиз, гьакӀ ада шведриз вичин кьушунар гана. Брайтенфельддин женгина 1631 йисан 18 сентябрдиз Тиллидин армия шведринни саксонрин армияди кӀукӀварна. Вичин Чехияда авай чилериз фена Валленштайна Густав Адольфаз чинебадаказ Прага хгуз теклифна. Швециядин пачагь Кьулан Германиядиз фена Богемиядиз саксонрин кьушунар Арниман гъилик ракъурна, саксонар императордихъ галаз михьиз хъилер авун патал. Октябрдин кьиле саксонрин армия Силезиядин сергьятдилай элячӀна фена, 25 октябриз — Богемиядиз. 10 ноябриз Валленштайн Прагадай хъфена, 15 ноябрдиз шегьер Арниман кьушунри кьуна. Гьа чӀавуз Густав Адольф Пфаффенгасседиз фена — дявеяр тахьай католик епископрин чилер. Октябрдиз ада Эрфуртни Вюрцбург къачуна, ноябрдиз Ханау, Ашаффенбург, Франкфурт-Майн. 1631—1632 йисарин хъуьтӀуьз вичин кьушунар рагъэкъечӀдай патахъ тухвана Бавариядиз. Шведрин рехъ атӀуз кӀанз Тилли Бавариядин Максимилианахъ галаз санал хьана Райн къелед патаг гвай Лех вацӀал алай чка кьуна. == Франциядин гьахьун == Прагада кутунвай разивили Бурбонринни Гьабсбургрин арада виликамаз авай гьуьжетар гьалзавачир. Франция 1635 йисан 21 майдиз дяведик экечӀна, Гьабсбургрихъ галаз бегьс тухудай дипломатиядин алатар вири кардик кутуна са затӀни арадал татайла. Испаниядиз дяве гудай тамам себеб испанри дустагъда французрин дуст Трирдин архиепископ турла хьана. Франция дяведиз гьахь авурла адакай диндин себебар эхирда гьич хкатна, вучиз лагьайтӀа французарни католикар тир. Французри Ломбардиядизни Испанрин Нидерландриз гьахьна. Жавабвилиз 1636 йисуз испанринни баваррин кьушунар Принц Фердинанд Австриядин кьиле аваз Сомма вацӀалай элячӀна Компьеньдиз атана, империядин генерал-лейтенант Галлас Бургундия къачуз кӀанз са крар ийиз хьана. Пара къуватлу, еке армия гьелелиг авачир Франция кьве фронтдал дяве тухуз мажбур хьайила ада лап четиндаказ империядин кьушунар эх хъийизавай. Гьабсбургрин армия Париждин патаг атанвай, анал абур Людовик XIII кьиле авай армияди акъвазарна. ЯтӀани Францияди дипломатиядин рекьелни маса крар ийизавай. Гьабсбургриз аксидаказ дяведик экечӀна адан италиядин дуст-гьукуматар: Савойядин герцогвал, Мантуядинни Венециядин республикаяр. Ришельёдивай Швециядинни Речь Посполитаядин арада эгечӀ жедай цӀийи акъвазарна. Абурун арада туькӀуьрнавай Штумсдорфдин разивили Швециядиз мумкинвал гана Висладивай Германиядиз кьушунар ракъуриз. Гатуз 1636 йисуз саксонрини Париждин разивилик къулар эциг авур маса гьукуматри чпин кьушунар шведриз аксидаказ эцигна. Империядин кьушунар гваз абуру шведрин чӀехиди Банер кефер патахъ акъудна. ЯтӀани ахпа абур Виттштокдик 1636 йисан 4 октябриз катанвай. Гуьгъуьна Саксониядиз хьайи гьахьун акъвазар хьанвайтӀани, а гъалибвили шведриз Германиядин кефер пата къуват гана. 1637 йисуз невеяр авачиз Помераниядин кӀвалин эхиримжи герцог кьейила шведрин канцлер Оксеншерна Гьогьенцоллерна акси тиртӀани, Померания Швециядик артухарна. 1637 йисуз Галлас Помераниядиз гьаъхьиз эгечӀиз хьана. Адавай шведрин Банеранни Врангелян кьушунар катаз хьана остров Узедом къачуз хьана. ЯтӀани адавай акьван солдатар квахьнавай, гуьгъуьнин йисуз адавай вичин армиядин амукьаяр гваз Богемиядиз хкез мажбур хьана. Кьибле-рагъакӀидай пата французри пул гузавай Бернхард Саксен-Веймарди Фредерико Савеллидин кьушунриз акси крар ийиз хьана Вини Бургундияда. Адавай са шумуд еке шегьер къачуз хьана. 1637 йисан 24 июндиз герцог Карл Лотарингви катана Безансондин женгина. Ахпа вичин армиядин амукьаяр гваз Райнау Рейн вацӀалай элячӀна Виттенвайер хуьруьн патаг гвай островдал акъвазна. Гьана ам католикрин армияди Иоганн фон Верта тухузвай катана. КӀеви женгерилай кьулухъ герцог Саксен-Веймар хъфиз мажбур хьана. 1638 йисан январдиз Бернхарда Ришельёдин куьмекдалди цӀийи кампания эгечӀиз хьана. Рейндилай фена ада Зекингенни Лауфенбург мад маса шегьерар къачуна элкъвена кьуна стратегвилиз важиб авай Райнфельд. 28 февралдиз протестантрин кьушунар элкъуьрнавайбуруз куьмек гуз Савеллидини фон Верта кьиле тухуз атай католикрин армияди яна. Гуьгъуьна протестантри Фрайбург-Брайсгау къачуна 1638 йисан июндиз Гьабсубргрин чӀехи къеле Брайзах элкъвена кьуна. Куьмеквилиз ракъурнавай католик армия Иоганн фон Гётценан кьиле аваз катанвай, 1638 йисуз 17 декабрдиз шегьер абурун гъиле гьатна. Адан 4 агъзур агьалидикай кьилди 150 кас амукьна — кашни начагьвилер патал. Гуьгъуьнин гьахьун Швабияда акъвазар ийиз мажбур хьана, вучиз лагьайтӀа Ришельё Норманияда хьайи къарагъуник гакъутна хьана. Гьа чӀавуз рагъэкъечӀдай пата шведрин фельдмаршал Банера Фрайбург элкъвена кьуна. Ам алудун патал императординни саксонрин курфюрстан армияр фена Галласан гъилик гваз. Банер алатна шегьердилай Торстнссонан армия гваз, ахпа Хемниц алайвал фена. Гуьгъуьна хьайи женгниа 1639 йисан 14 апрелдиз шведрин кавалеридивай империядин армия кат ийиз хьана душмандин амай къуватар хайила, вири артиллерияни затӀар къачуна. Галлас катайла шведрин рехъ ахъай хьанвай Богемиядиз фин патал, ятӀани Банер адан чкадал Фрайберг элкъвена кьуна хийир авачиз. Дявед эхиримжи бере кьве патаринни къуватар цӀаз акъатна, вучиз лагьайтӀа абуру лап пара къуватар хкуднавай дяведиз. Императординни католикрин патан гьал пис тир гьакӀни дяведа гъалибвилер авачирвили. Кьведан армияни физавай халкьаривай вири къакъуд ийиз са региондай масадаз, чпиз тӀуьнарни девлетар къачуз. Пара шегьерар са шумуд сефер чуьнуьхнарик каткана. Регенсбургда 1640 йисан 13 сентябрдиз императорди кӀватӀнавай рейхстг эгечӀна. Фридрих III ана разивал туькӀуьр ийиз кӀан хьана. Дяведи чпин чилер чӀурнавай курфюрстар компромиссрик гьазур тир. ЯтӀани гьал дегишарна атай хабар, французрини шведри чпин галкӀ цӀийи кьиляй туькӀуьр хъувунвайди, мад Бранденбургдин курфюрст кьейиди. Адан неве, гуьгъуьна жедай чӀехи курфюрст Фридрих Вильгьельм I Париждин разивилелди маслиат тухуз рази хьанач. Гьадак маса курфюрстарни акатна. 1641 йисуз Бранденбургди вичин юзунар шведриз акси акъвазарна. Са йисалай пара хьана, рейхстагдин кӀвалах 1641 йисан 10 октябрдиз куьтягь хьана. ГьакӀни хьанач императордивай разивал туькӀуьр ийиз, дяве мадни вилик фена. Декабрдиз хьана Гьамбургда виликамаз разивал туькӀуьр, гьада 1644 йисуз жедай конгрессдин кьил кутуна императординни адаз акси тир къуватрин арада Вестфалиядин шегьерра Мюнстерни Оснабрюк. Кьве шегьерни абурун арада авай рекьер кьушунрикай михьнавай, душманвиле авай патарин векилриз виридаз хата тагудайвал гаф ганвай. А конгрессдин эхирда 1648 йисан 24 октябрдиз разивал туькӀуьрнавай (императординни Франциядин арада, императординни Швециядин арада), тарихдиз Вестфалиядин разивилин тӀварцӀелди атай. Ада Европадин дяведиз эхир эцигна. == Вестфалиядин разивал == 1648 йисан 24 октябриз Мюнстердани Оснабрюкда туькӀуьрнавай разивал тарихдиз Вестфалиядин тӀварцӀелди гьатна. 30 январдиз къул чӀугвунвай Мюнстердин разивили Испаниядинни ГалкӀнавай провинцийрин арада кьудкъад йисан къене физавай дяве куьтягьнавай. Гьал тавуна тунвай дяве кьилди Франциядинни Испаниядин арада авайди тир, ам 1659 йисуз Пиренейрин разивал туькӀуьрдалди физавай. Разивилин шартӀар: * Гьабсбургри рагъэкъечӀдай пата авай чпин вири чилер (Чехияни кваз) хуьзвай, ятӀани рагъакӀидай пата абур Франциядиз Эльзас хгуз мажбур тир. * Францияди вичиз Винини Агъа Эльзас, Зундгау ландграфвилер къачуна,Пуд Епископвал, Декаполисни Брайзах шегьер. * Швецияди вичиз Балтикни Кефер патан гьуьлерик квайй къерехар къачуна: Вилик (рагъакӀидай) Померания, Бремендин архиепископвални Ферден епископвал, гьакӀни Магдебургдин архиепископвилик квай Висмар шегьер, мад адаз 5 миллион талер талукь тир. * Бранденбургдиз Помераниядин амай кьатӀ — РагъэкъечӀдай Померания хьана. Гьадалай гъейри, Вилик Померания патал абуруз Магдебург архиепископвал хьана, епископвилер Минден, Гьальберштадтни Каммин. * Мекленбургдин герцог Адольф Фридрихаз Висмар патал епископвилер Шверинни Ратцебург хьана. * Бавариядиз Вини Пфальц хьана, вични бавар герцогдихъ курфюрстрин арада сифтедин титул хьана. * Саксониядиз Лузация хьана. * Пфальцграф Карл-Людвигаз (Пфальцдин курфюрст Фридрихдин V хциз) кьулухъ Агъа Пфальц хтана, мад гьадаз туькӀуьрнавай муьжуьдлагьай курфюрствилин титул (causa palatina). * Гьессен-Кассельдиз аббатвиликай туькӀуьрнавай фюрстентум Гьерсфельдни виликан Шаумбург графвилин пай, гьакӀни адан армия патал 500 агъзур талердилай пара. * ГалкӀнавай провинциярни Швейцариядин конфедерация азад гьукуматар хьиз кьабулна Пак тир Римдин империядикай хкатнавай. Чилер масакӀавунилай гъейри, Вестфалиядин разивили империядин къене авай дирин гьуьжетар гьална. Кальвинизм лютеранвилихъ галаз яшамиш жедай ихтияр равай дин хьиз кьабулнавай. Реституциядин актни Париждин разивал кьабул тавуна элкъуьрнай. Фюрстриз ихтияр хьана империядин къене чпин чилера чпиз кӀани дин хкягъ ийиз (Гьабсбургрин чилерилай гъейри). Диндин чилерин сергьятар 1624 йисан 1 сентябрдин гьалдал хтана. Империядин фюрстриз ихтияр хьана маса гьукуматрихъни чпин арада галкӀар туькӀуьриз — са шартӀал, а галкӀар империядиз дахьайтӀа императордиз акси тушиз хьайитӀа. Вири хъиле авай фюрстризни шегьерриз амнистияр гузавай, дяведин чӀавуз абурал эцигнавай сергьятвилерни эмбаргояр алуднавай, Рейн вацӀай тӀуз виридавай физ жезавай. Гьа чӀавуз, вири чӀехи вацӀарин сивер маса гьукуматрин гъиле аткана. А разивиле са затӀни кхьенвачир кьушунар акъудуникай. А суалар гуьгъуьна 1649 йисан апрелдиз хьайи Нюрнбергдин когрессдал авуна. == Эхир == == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Дявеяр Категория:Европа

КъанницӀуд йисан дяве

Шагьпазов Сейфудин Тегьмезбеган хва — лезги шаир, журналист. 1960 йисан 1 июндиз Кьурагь райондин Гелхенрин хуьре дидедиз хьана. Ада Махачкъаладин хуьруьн майишатдин техникум, гуьгъуьнлай Дагъустандин аграр университетдин ветеринаррин факултет куьтягьна. Мектебда кӀелзавай йисара шиирар ва макъалаяр кхьиз гатӀумна. Адан туькӀуьрунар райондин ва республикадин газетра ва журналра чап хьана. 2016-йисуз «ЦӀийи Кавказ» издательствода адан «КӀанда заз зул» шииррин кӀватӀал чап хьана ва 2017-йиса «Мавелда» чап хьайи «Булахдин чешмедал»,гьа и йисуз Бакуда акъатай "Марвар" уртах кӀватӀалрани адан эсерар гьатнава. Алай вахтунда хайи хуьре ветеринарвиле кӀвалахзава. 2002 йисалай Урусатдин Журналистрин КӀватӀалдин член я. == ЭлячӀунар == * Шагьпазов Сейфудинан шиирар Категория:Лезги шаирар

Шагьпазов Сейфудин Тегьмезбеган хва

«Вини Мулебки» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Акуша райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Вини Мулебки хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Акуша райондин юкьван пата ала. ==Агьалияр== Йисариз килигна Вини Мулебки хуьруьнсоветдин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2010 2015 Агьалияр 1 448 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 1 438 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан Урусатдин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьруьнсоветдин агьалийрин вири санал кьадар: 1 438 кас тир. Вири даргияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Село Верхние Мулебки Категория:Акуша райондин хуьруьнсоветар

Вини Мулебки хуьруьнсовет

мини|Сув Сув — чилелай лап кьакьандиз хкаж хьанвай чка. == ЭлячӀунар == * * Горы/Антропологический очерк (Л. Синицкий) // Большая советская энциклопедия (первое издание), Т. 18 (1930 год), С. 215—223. *

Сув

Сары Гьажилы — Азербайжан республикадин Кьвепеле районда авай, Дизахлы хуьруьн муниципалитетдик акатзавай хуьр. == География == Хуьр Кьвепеле райондин кьиблединни - рагъакӀидай пата, райондин кьилин шегьер тир Кьвепеле шегьердилай 27 км яргъал чка кьунва. == ЭлячӀунар == * Sarıhacallı: Azerbaijan Категория:Кьвепеле райондин хуьрер

Сары Гьажилы

1767 йис (са агъзурни иридвишни пудкъанниирид лагьай йис) — чи эрадин 1767-лагьай йис. XVIII виш йисан 67-лагьай йис я. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш йис Категория:1767 йис

1767 йис

Ви́ла-Но́ва-ди-Га́я (; [vilɐ 'nɔvɐ dɨ 'gaiɐ]) — Португалияда авай шегьер, Порту округдик акатзавай сад тӀвар алай муниципалитетдин юкь я. Шегьердин агьалийрин сан-гьисаб — 178,3 агъзур кас, муниципалитетдин — 307,4 агъзур кас я. Шегьерни муниципалитет Кеферпатан экономикадинни статистикадин региондик ва ЧӀехи Порту субрегиондик акатзава. ЦӀуру административ паюнив кьурвал, шегьер Дору-Литорал провинциядик квай тир. == Алай чка == Шегьер Дору вацӀун чапла патан (кьиблепатан) къерехал, эрчӀи къерехал алай округдин административ юкь тир Порту шегьердилай акси пата чка кьунва. Ви́ла-Но́ва-ди-Га́я муниципалитет нихъ галаз сергьятра аватӀа агъадихъ ганва: * кефердин пата — Порту муниципалитет; * кефердинни рагъэкъечӀдай пата — Гондомар муниципалитет * кьибледин пата — Санта-Мария-да-Фейра, Эшпинью * рагъакӀидай пата — Атлантик океан == Агьалияр == Вила-Нова-ди-Гая муниципалитетдин агьалийрин сан-гьисаб, агъз. кас Вила-Нова-ди-Гая муниципалитетдин агьалийрин сан-гьисаб, агъз. кас Вила-Нова-ди-Гая муниципалитетдин агьалийрин сан-гьисаб, агъз. кас Вила-Нова- ди-Гая муниципалитетдин агьалийрин сан-гьисаб, агъз. кас Вила-Нова-ди-Гая муниципалитетдин агьалийрин сан-гьисаб, агъз. кас Вила-Нова-ди-Гая муниципалитетдин агьалийрин сан-гьисаб, агъз. кас 1801 1849 1900 1930 1960 1981 1991 2001 2004 2006 2010 24 675 43 454 74 072 102 950 157 357 226 331 248 565 288 749 300 868 307 444 321 652 Яшамишдай чка дегь чӀаварилай аваз ава. Арабри Иберия къачурла яргъал чӀаван къене (1000-лагьай йисал кьван) сергьят Дору вацӀай тӀуз физвай тир, амма христианривай 1035-лагьай йисуз яшамишдай гахчуз хьана. Адаз Порту-Кале тӀвар гана, и тӀварцӀикай Португалиядин тӀвар арадал атана. Са арадлай 1255-лагьай йисуз Вила-Нова-ди-Гая шегьердин диб эцигнава. == КьетӀен чкаяр == Лап гьа ина, Портуда туш, садбурун гъалатӀ тир фикирралди хьиз, Португалиядин портвейн хуьдай тӀвар-ван авай чехирдин гьамбарханаяр ава. == Районар == * Аркозелу * Авинтеш * Канелаш * Каниделу * Крештума * Грижо * Гулпильяреш * Левер * Мадалена * Мафамуде * Оливал * Оливейра-ду-Дору * Педрозу * Перозинью * Сандин * Санта-Маринья * Сан-Фелиш- да-Маринья * Сан-Педру-да-Афурада * Сейшезелу * Сермонде * Серзеду * Вилар-де- Андоринью * Вилар-ду-Параизу * Валадареш == ТӀвар-ван авай шегьервияр == * Антониу Соареш дуж Рейш — Португалиядин кьетӀен чӀехи скульптор. Категория:Португалиядин шегьерар

Вила-Нова-ди-Гая

Алибегова Бикеханум Ибадулладин руш — лезги шаир ва кхьираг. 1951 йисуз Мегьарамдхуьруьн райондин Гилияр хуьре дидедиз хьана. Ада хуьруьн мектеб, Магьачкъаладин культурадин училище ва Дагъустандин университетдин филологиядин факультет куьтягьна. Гзаф йисара медениятдин идарайра ва мектебра кӀвалахна. Б. Алибеговадин шииратдин ва гьикаятдин эсеррар лезги ва урус чӀаларал Магьачкъалада, Бакуда ва Москвада печатдай акъатнава. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги кхьирагар

Алибегова Бикеханум Ибадулладин руш

Кеферпатан Америка – материк я, къибдепатан Амирикадихъ галаз санал дуьнядин пад Америка тӀукӀуьрзай. И матирикдал 23 гьукумат ва 23 масадалай аслу тир чил ала. Абурукай 10 гьукумат контитентдал ала, амайбурни островрал. Кеферпатан Америкадин виридлай чӀехи уьлке Канада я, виридлай гъвечӀини Гренада. Виридлай гхаф агьалияр авай АСШ я, ва адлай гъери ам садлагьай я КъВП-дал. Агъада кхьена гьарфарин жергедал гьукуматар, абуран чӀал, агьалияр, пул, майдан, КъВП. Кеферпатан Америкадин гьукуматар Официал тӀвар Кьилин шегьер ЧӀал Пул Майдан км² Агьалияр КъВП Карта Антигуани Барбуда Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Т Текст ячейки Багамрин Островар Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Барбадос Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Белиз Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Гьаити Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Гватемала Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Гренада Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Доминика Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Доминикадин Республика Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Канада Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Коста-Рика Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Куба Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Мексика Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Никарагуа Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Панама Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Салвадор Текст ячейки Текст ячейки Тект ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Сент-Луьсия Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Сент-Винсентни Гренадинар Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Сент-Китсни Невис Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Америкадин Садхьанвай Штатар Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Тринидадни Тобаго Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Ямайка Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки Текст ячейки *

Кеферпатан Америкадин гьукуматар

ПӀатӀ — пӀатӀархьтинбур хзандиз талукь тир са шумуд жуьре нуькӀвер. Дуьньяда пӀатӀарин вирини — вири 110 жуьре ава. ПӀатӀар гегьенш чкайриз чӀканва, са Урусатда абурун 30 жуьре аваз я. ПӀатӀран эркекдиз кӀек пӀатӀ лугьузвайди я. ПӀатӀархьтинбур хзандиз гьакӀни къугьарни къазар талукь я. ПӀатӀар — юкьван ва гъвечӀи алцумдин, куьруь гардан авай нуькӀ я. ЦӀакулрин рангар жуьреба — жуьре я, пӀатӀарин жуьрейрин гзафбурун луварин винел кьетӀен «гуьзгуь» авайди я. КӀвалин пӀатӀар, кьил къацу пӀатӀдикай арадал атанвайди я. КӀвалин кӀек — пӀатӀарин юкьван заланвал 3 — 4 кг, пӀатӀарин — 2-3,5 кг. == Литература == * Категория:ПӀатӀархьтинбур

ПӀатӀар

Кусур (, ) — Дагъустан республикадин Рутул районда авай, «Рутул» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. Районда тек сад тир авар хуьр. ==География== Хуьруь Дагъустан Республикадин Рутул райондин рагъэкъечӀдай пата, Самур вацӀун дугуна, Дакки вацӀун сивел, райондин юкь тир Рутул хуьрелай 50 км кефердинни- рагъакӀидай пата чка кьунва. == Тарих== XIX виш йисуз Кусур хуьр вири Самур округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Самур округдин Лучек наибвалдиз талукь тир. Играх, ИчӀа, Лакун, Рутул, Хуник ва Рутул хуьрерихъ галаз Рутул хуьруьнжемятдик акатзавай. == Агьалияр == 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 642 касди уьмуьр гьалзавай Рутул район. ФЛНК. Агьалидин вири рутулар, суни - мусурманар я. 1886 йисан Урусат империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Кусур хуьруьн агьалияр, вири аварар яз 580 кас тир 1886 йисуз хуьрериз килигна Лучек наибвалдин агьалияр. Хуьре гуьгъуьнин сихилрин несилри уьмуьр гьалзава: Тониял, Мазгарал, НацӀал, Мотокъал, Рукекал, ГӀертӀал, Муъминал, АхӀмад-Ханал, Исмалал, Гуккуял. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Авар хуьрер Категория:Рутул райондин хуьрер

Кусур

1965 йисуз космосдиз ахъаюнрин сиягь

Ваха Абудин хва Агаев (чеч. Агаев Абу воӀ Ваха, ; 1953 йисан 15 мартдиз, Къизил-Орда — 2020 йисан 23 сентябрдиз) — Урусатдин бизнесмен ва сиясатдин крархъан, Урусатдин Федерация Гьукуматдин думадин депутат (VI ва VII-лагьай эверун). Экономикадин илимрин духтур яLobbying.ru | Агаев Ваха Абуевич . == Уьмуьрдин рехъ == Ваха Агаев 1953-лагьай йисан 15-лагьай мартдиз Къазакъстанда авай Къизил-Орда шегьерда дидедиз хьана. 1977-лагьай йисуз ада Л. Н. Толстойдин тӀварунихъ галай Чечнядинни Ингушетиядин гьукуматдин университетдин тарихдин факультет акьалтӀарна. 1985-лагьай йисуз Агаева Москвадин Центросоюздин кооперативдин институтдин экономикадин факультет акьалтӀарна. 1981-лагьай йисуз Ваха Агаев КПСС-дик экечӀна. 1998-лагьай йисуз Агаева ООО «Юг-Нефтепродукт» туькӀуьрна ва адан кьиле акъвазна. 2011-лагьай йисан 4-лагьай декабрдилай гатӀумна — VI-лагьай эверунин Урусатдин Гьукуматдин думадин депутат (ам КПРФ-дин кандидатрин федерал сиягьдик квай Красноярск крайдин регионал группадин ибаратдик кваз хкянаДепутат Госдумы и бизнесмен Ваха Агаев стал Почетным гражданином Чечни — Чечня, Кадыров, Госдума, нефть — БалтИнфо.ru), мал-мулкунин месэлайрин рекьяй ГьД-дин комитетдин кьилин эвез тир. 2016-лагьай йисуз Ваха Агаев VII-лагьай эверунин Урусатдин Гьукуматдин думадин депутат яз мад хкягъ хъувуна (КПРФ-дин федерал сиягьдин умуми федерал ибаратдик кваз)Постановление Центральной избирательной комиссии Российской Федерации № 56/541-7 от 23 сентября 2016 «Об установлении общих результатов выборов депутатов Государственной Думы Федерального Собрания Российской Федерации седьмого созыва» // Сайт ЦИК Российской Федерации. Ам финансрин рынокдин рекьяй ГД-дин комитетдин кьилин эвез тирФинансрин рынокдин рекьяй Гьукуматдин думадин комитетдин ибарат . 2020-лагьай йисан 23 сентябрдиз Ваха Агаев коронавирусдин гъиляй кьенаДепутат Госдумы от КПРФ Ваха Агаев умер от коронавируса. == Къанунар акъудунин кӀвалах == VI ва VII-лагьай эверунрин Гьукуматдин думадин депутат яз Ваха Агаев ам 42 къанунар акъудунин инициативадин ва федерал къанунрин проектрик поправкадин соавтор язва. == Хзан == Адан хва — Бекхан Агаев — бизнесмен, гьукуматдинни сиясатдин крархъан, VI-лагьай эверунин Гьукуматдин думадин депутат, «Единая Россия» партиядин патай. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Чечнядин гьукуматдин университет акьалтӀарнавайбур Категория:Къизил-Орда дидедиз хьанвайбур

Ваха Абудин хва Агаев

Тагъаруба — Азербайжандин Хъачмаз районда авай хуьр. И хуьр Лечет муниципалитетдик акатзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Тагъаруба

Къазбек район (, ) — Урусат Федерациядин Дагъустан республикада авай муниципалитетдин район. Администрациядин юкь — Дылым хуьр я. == География == Район Дагъустан Республикадин рагъакӀидай пата, Чечнядихъ галаз сергьятдал ала. Къазбек район Гьумбет, Буйнакск, Кизилюрт, Хасавюрт ва ЦӀийи Лак районрихъ галаз са сергьятра ава. Райондин чилерин майдан — 560 км² я. == Тарих == 1928 йисан 22 ноябрьдиз ЦИК ДАССР-дин 6-й кӀватӀалдин 4-й сессияда республика районриз паюнин цӀийи проект кьабулнай. Адав кьурвал, виликан Хасавюрт округдин Къазбек участокдикай Къазбек подкантон арадал гъанвай. ЦӀийи подкантон Хасавюрт кантондин гъилик квай. ВЦИК-ан 25.12.1930 тарихди къарардалди, администрациядин юкь Дылым хуьр тайин авуна Къазбек район арадал гъанвай. 1944 йисуз Аух районда авай чеченар депортация авурдалай кьулухъ Къазбек райондин составдик кьве чечен хуьрер акатнай: Юрт-Аух ва Акташ-Аух хуьрер, гуьгъуьнлай и хуьрериз аварар куьчарна абурун тӀварар масакӀа хъувуна Калининаул ва Ленинаул эцигнай. == Агьалияр == Йисариз килигна Къазбек райондин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2002 2011 2012 2013 2014 2015 Агьалияр 33 14033\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2002 г. 43 25333\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2011 г. 43 60335\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2012 г. 44 32733\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г. 44 99133\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 г. 45 77233\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2002 йисан Вири Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматриз килигна, Къазбек райондин миллетрин сиягьДагъустандин миллетрин состав. 2002: Халкь Кьадар, кас Пай вири агьалидикай, % аварар 29 164 88,00 % чеченар 3 834 11,57 % урусар 36 0,11 % къумукьар 32 0,10 % муькуьбур 50 0,70 % вири санлай 33 140 100,00 % == Администрациядин паюнар == Райондик 12 муниципалитетдин образование (хуьруьнсовет) акатзава, абурукай 11 хуьруьнсоветар ва 1 шегьервилин посёлок яЗакон Республики Дагестан от 13.01.2005 № 6 «О статусе и границах муниципальных образований Республики Дагестан». Къазбек райондин хуьруьнсоветар ва абурук акатзавай хуьрер, (къалин шрифтдив администрациярин юкьвар къалурнава); # «Алмак» хуьруьнсовет — Алмак # «Артлух» хуьруьнсовет — Артлух, Ахтачикан, Иманалиросо, Ахсу ва ЦӀийи-Артлух # «Буртунай» хуьруьнсовет — Буртунай # «Гертма» хуьруьнсовет — Гертма # «Гостала» хуьруьнсовет — Гостала # «Гуни» хуьруьнсовет — Гуни # «Дылым» хуьруьнсовет — Дылым # «Инчха» хуьруьнсовет — Инчха # «Калининаул» хуьруьнсовет — Калининаул # «Ленинаул» хуьруьнсовет — Ленинаул # «Хубар» хуьруьнсовет — Хубар, Иха # Дубки посёлок == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагъустан Республикадин президентдин сайтуна Къазбек райондикай малуматар * Къазбек райондин официал сайт * Къазбек райондин шикилар Категория:Дагъустандин районар

Къазбек район

Жалилрин Алла Абдулгьаян руш (1908 йисан 5(21) ноябрдиз, ТӀифлис — 1992 йисуз, Москва) — советрин артист ва муалим. ЧӀехи театрдин балетдин артист (1927—1951), Дагъустандин садлагьай балерина. Дагъустандин лайихлу артист (1951) я. == Уьмуьрдин кьиса == Джалилов Абдулгьай Абдулжалилан хва са тӀимил ксарикай сад тир гьеле революция жедалди лап кьакьан чирвал къачурди. Ахцегь хуьруьн мектеб куьтягьайдалай кьулухъ, ам Ставропольдин гимназиядиз экечӀиз фена (виридаз чизвай Пушкинский курс). Гьана ам Заичевская Софьядихъ галаз таниш хьана. 1900 йисуз Абдулгьай Москвадин университетдин юридически факультетдик экечӀна. Са вахтунилай ам Софьядал эвленмиш хьана. 1908 йисуз ТӀифлисда абуруз аял хьана -Алла. Адалай гъейри мад гада Баки ва руш Айша ава. Имела также брата Баки и сестру Айшу. Алладин буба лап хъсандиз кларнетдал макьамар ягъзавай, ахпа башламишна кьуьлер ийидай вичин пабни ва руш кутуна. Алладин бубайриз акуна ада ийердиз ийизвай кьуьлер ва чпивай жедай кьван вири авуна адан зигьин вилик тухун паталди. Пуд лагьай класс куьтягьайла диде- бубади ам чпихъ галаз Москвадиз тухвана. Ина А.Джалиловаз Большой театрадиз физ сифте сеферда мумкинвал хьана. 1920 йисуз Алла Москвадин хореографиядин училищедик экечӀна. Ахпа ам ЧӀехи театрдин балетдин мектебдиз кьабулна. Ана ада жуьреба-жуьре миллетрин кьуьлер чириз алахъна. Сифтегьан тарсар адаз Александр Горскиди ва Ольга Некрасовади гана. Ахпа ам Василий Тихомирован классдиз гьатна. Гзаф йисара ЧӀехи театрда кӀвалахна. 20 йисалай гзаф гьана муалимвални авуна. Адан итим Сергей Иванович Костерин СССС-дин Илимрин Академиядин президиумдин илимдин секретарь тир, техникадин илимрин доктор, профессор. Адан куьмекдалди СССР-дин Илимрин Академиядин Дагъустандин бине дегишарна Дагъустандин филиалдиз. А.Джалиловаз аялар авачир. Владимир Высоцкий, Ролан Быков ва маса тӀвар-ван авай инсанар абурун къуьншияр тир. Александр Калягиназ, Константин Райкиназ ва масабуруз А.Джалиловади кьуьлер ийиз чирна. 1992 йисуз кечмиш хьана. Домодедовада авай мусурманрин сурарал кучукнава. 20 лагьай виш йисан Дагъустандин лайихлу 15 тӀварарин арада А.Джалиловадин тӀварни ава. Ада вичин зигьиндал ва зегьметдал гзаф къуват эцигна Дагъустан ва дагъустандин агалкьунар жезмайкьван гзаф чкайриз, гзаф инсанриз чир жедайвал. Ахцегь хуьруьн садлагьай музыкадин мектебдиз ва Магьачкъаладин № 8 искусстводин мектебдиз А.Джалилован тӀвар ганва.. 1951 йисалди ЧӀехи театрда балерина яз кӀвалахна. Виридалайни кӀанзавай ролар тир «Лезгинка» «Демон» балетда, Чайка («Лебединое озеро»), «Дон Кихот» балетда Мерседесан кьуьл. Дяведин йисара А.Джалилова маса артистрихъ галаз вишералди солдатрин вилик ва госпиталра гана концертар. ДАССР-дин лайихлу артист я. Адаз Орден «Зегьметдин Лишан» гана. == Баянар == Категория:Дагъустан Республикадин лайихлу артистар Категория:Ахцегьвияр

Жалилрин Алла Абдулгьаян руш

Галынчаг хуьруьнсовет () — Азербайжан республикадин Исмаиллы районда авай хуьруьнсовет. Адак Галынчаг, Гуьйтепе, Ханагагь, Муьжуьгьафтеран хуьрер акатзава. Категория:Исмаиллы райондин хуьруьнсоветар

Галынчаг хуьруьнсовет

Ахцегь Гьажи (Ибрагьиман хва Гьажи) — лезги шаир. 1868 йисуз Самур магьалдин Ахцегь хуьре дидедиз хьана. Хци кьатӀунар авай гадади Мирза Али-эфендидин медресада кӀелна, амма ам куьтягьдай мумкинвал тахьана, Бакудиз фена, нафтӀадин мяденра кӀвалахна. Ахцегь Гьажидин шиирар, чпин мана-метлебдиз килигна, кьве чкадал пай жезва: уьмуьрдикай теснифнавай чӀалар ва кӀанивиликай теснифнавай чӀалар. Уьмуьрдикай теснифнавай эсерриз («Рабочидин чар», «Баку», «Хабар це», «Кесибди гайитӀа акьул» ва мсб.) дерин веревирдер, вичин девирдин агьвалатриз дуьз къимет гун ва кимивилер русвагьун хас я. А. Гьажидин шиирар, лезги шииратдин къанунар вилив хвена, устаддаказ теснифнава, абур чи йикъарани яшлу инсанрин сивера ама. А. Гьажидин ирс Н. Агьмедова, А. Агъаева ва Гь. Гашарова кӀватӀ хъувуна ва илимдин жигьетдай ахтармишна. Шаирдин лап хъсан шиирар милли мектебра ва университетра чирзава, урус чӀалаз таржума авунва. 1995 йисуз Ахцегь Гьажидин шииррин кӀватӀал Гь. Гашарова сифте яз печатдай акъудна. Ахцегь Гьажи 1918 йисуз хайи хуьре рагьметдиз фена. == Эдебият == * * Агъаев А., СтӀал Сулейман, Магьачкъала, 1955; * «Коммунист», 1957-йисан 25-й декабрь. * Лезгийрин поэзиядин антология, Магьачкъала, 1958. * Агъаев А., Лезгийрин литература, Магьачкъала, 1959. * Гашаров Гь. Лезгийрин литература, 1979. * Акимов Къ. Х. Лезги зарияр: куьмекчи ктаб. — Магьачкъала, 2001. — 160 ч. == Баянар == Категория:Лезги шаирар

Ахцегь Гьажи

«Самур хуьруьнсовет» () — Азербайжан республикадин КцӀар райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Самур хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Самур, ЦӀийи Тигьиржал == Баянар == == ЭлячӀунар == * Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında Категория:КцӀар райондин хуьруьнсоветар

Самур хуьруьнсовет (КцӀар район)

28 февраль — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла йисан 59-й югъ я. Йисан эхирдал кьван 306 югъ ама (яргъи йисуз 307 югъ). ==Вакъиаяр== ==Суварар== ===Умуми дуьньядин суварар=== ==Дидедиз хьана== ===Лезгистанда=== ===Дуьньяда=== ==Кьена== Категория: Февраль

28 февраль

Саруханрин Салат Келентеран хва (1921 йис, КцӀар район, Гьил — КцӀар район, Гьил) — Советрин Союздин Кьегьал, майор, Ватандин ЧӀехи дяведа иштиракнавай кас. Лезги миллетдин векил я. ==Биография== Саруханов Салат 1921 йисуз КцӀар райондин Гьилерин хуьре дидедиз хьана. Ада Къубадин Хуьруьн Майишатдин Техникум куьтягьай кумазни дяве къарагънай. Взводдиз, гуьгъуьнлай ротадиз регьбервал гайи С. Саруханов 1943 йисуз батальондин командир хьанай. Вичел муьжуьдра залан хирер хьайи и кьегьал дяведа «Яру Гъед», Александр Невский орденриз, кьегьалвиляй ва Берлин къачунай медалриз лайихвилер аваз хьанай. Ватандин ЧӀехи дяведа 23 йиса аваз майордин чин къачур Салат Сарухановакай фронтдин газетри гзаф материалар чапнай. Дяведилай гуьгъуьниз ада КцӀар райондин Чапаеван тӀварунихъ галай колхоздин регьбервиле, кьилин агрономвиле, ахпа сифте Ясаб хуьруьн ва уьмуьрди эхирдал кьван Гьил хуьруьн мектебрин военруквиле кӀвалахна. ==Пишкешар== Саруханов Салата къачур пишкешар: * Орден «Яру Гъед» * Александр Невскийдин орден * «Жуьрэтвал паталай» медаль * «Берлин къачун патахъай» медаль

Салат Саруханов

Мандрил (лат. Mandrillus sphinx ) — жуьре маймун хзан Cercopithecidae-бур. Категория:Маймунар

Мандрил

1902 йис (са агъзурни кӀуьдвишни кьведлагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла арбедиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1902-лагьай йис я. XX виш йисан 2-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XX виш йис Категория:1902 йис

1902 йис

Усман ибн Аффан ал-Умави ал-Къураши (); 574 тахьайтӀа 575 йис Таиф — 17 июнь 656Медина, Исламдин Халифат) 3-лагьай исламдин халиф, 644—656 гьукуматдин къиле авайтир, чан алаз женнетдикай шадарнавайбур 10-акай сад тир. Адан уьмуьрда ктяхь хьана къуръан са ктабдиз кӀватӀун. Усман ибн Аффан къурайшитарин бану Умеййа сихилдикай я. Ам исламдин тарихда чӀехьи рол къугъвана. Адан чӀехьи кӀвалахарикай сад къуръан са ктабдиз (мусхафдиз) кӀватӀун я. Умардлай кьулухъ амани халиф хьана. Усман ибн Аффан пабвиле къачунай пайгъамбаран ва Хадиджадин руш Рукайа, ада дунья дигишарна къулухъ ада мад мехъер авуна пайгъамбаран ва Хадиджадин маса руш Умм Кульсум галаз. Гьам виляй адаз лакӀаб гана Зун-нурейн (кьве экверин иеси). Усман халиф яз Халифатдиз гьахьна Фарсдин (исятда авай Иран) чилер, ва бези Хорасандин (исятда авай Афганистан) чилер. Ада халифвал аваз 6 йислай башланмишна фитнаяр, Усман ибн Аффан Умар ибн Аль Хаттабдикай хъутуьлди тир, гьам виляй фитнакарариз мумкин хьана жуван кӀвалахар тузуз. Фитнакарар лугьузайтир хьи ада жуван мукьабураз гузайтир чӀехи везифаяр ва пулар. Башланмиш хьана мятеж, фитнакарар Халиф ахирда ягъна, ам Шагьид хьана. == Баянар == == ЭлячӀунар ==

Усман ибн Аффан

Дарваг вацӀ — Дагъустандин Дербент райондин чилерайтӀуз авахьзавай вацӀ я. Ада вичин кьил тӀвар алачир вирелай къачузва ва Каспи гьуьлуьк акахьзава. ВацӀун яргъивал 39 км, майдан 520 км² я. Адак акахьзавай чӀехи вацӀарикай Барзанчай ва Дюбекчай вацӀарин тӀварар кьаз жеда. ВацӀал Мамедкъала, Юный Пахарь, Село имени Мичурина, Гежух хуьрер ала. ==ЭлячӀунар== == Ссылки == * Государственный водный реестр: река Дарвагчай === Картаяр === * Дарвагчай. Публичная кадастровая карта Категория:Дагъустандин вацӀар

Дарваг вацӀ

Тркал () — Дагъустан республикадин Хив районда авай, «Агъа-АрхитӀ» хуьруьнсоветдик акатзавай саки тунвай хуьр. == География == Хуьр Хив райондин кьибле пата, райондин юкь тир Хив хуьрелай 10,7 км яргъал ала. ==Тарих== XIX виш йисуз Тркал хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнавай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Хъутур-Куьредин наибвалдик акатзавай тир. Фиригъ ва Цлахъ хуьрерихъ галаз Тркал хуьруьнжемятдик акатзавай. Хуьруьнжемятдин кьилин хуьр тир. Ватандин ЧӀехи дяве чӀавуз хуьряй фронтдиз 50 кас рекье гьатнай. ==Агьалияр== 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 23 касди уьмуьр гьалзавай Хив райондин агьалияр, 2000 йис. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, Тркал хуьруьн агьалийрин кьадар вири лезгияр яз 485 кас тир 1886 йисуз Хъутур - Куьредин наибвалдин агьалияр. ==ТӀвар-ван авай ксар== == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Odnoselchane.ru» сайтуна Тркал хуьруькай малуматар Категория:Хив райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Тркал

Хпеж () — Дагъустан республикадин Кьурагь районда авай, «Шимихуьруьнсовет»дик акатзавай хуьр. == География == Хуьр Дагъустан Республикадин Кьурагь райондин юкьван пата, райондин администрациядин юкь тир Кьурагь хуьрелай 7 км яргъал чка кьунва. ==Тарих== XIX виш йисуз Хпеж хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусатдин империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Кьурагь наибвалдиз талукь тир. Ашар, Кукваз, Урсун, Хуьпуькь ва Шимихуьр хуьрерихъ галаз Хпеж хуьруьнжемятдик акатзавай. ==Агьалияр== 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 233 касди уьмуьр гьалзавай Кьурагь район. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Хпеж хуьруьн агьалияр 510 кас тир. КУРАХСКОЕ НАИБСТВО (1886 г.) ==ТӀвар-ван авай ксар== * Хпеж Къурбан — лезги шаир. * Ибрагьимов Нариман Меликан хва — лезги шаир, кхьираг ва журналист. «Дагъустандин медениятдин кардар» я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Мо - Курах» сайтуна Хпеж хуьруькай малуматар * «Лезгияр» сайтуна Хпеж хуьруькай малуматар Категория:Кьурагь райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Хпеж

Кас сув › PDF (; ) — Азербайжанда чка къунвай, ЧӀехи Къавкъаздин суварин системадин Къавкъаздин Кьилин ЦӀиргъинин кӀукӀ. Къакъанвал — 4243 м. == ТӀвар == Кас сувуз урусари Шахдаг лугьузва, и гафни фарс ва туьрк гафар «шагь» ва «дагъ» гафарикай къзвезва. Гзаф инсанриз ин сув Шагьдагъ хьиз чизва, амма кцӀарвири чпин суваз Кас сув яни КцӀарин сув лугьузва. ==Тарих== Ягъияр и ччилериз къведамаз, лезги сихилар чеб хуьн патал и суваз акъагъдай. Аялар, рушар, пупар, кьуьзуьбур и сува жедай амма чеб ягъири галаз кӀикӀиз фидай. Игилан сихиларин чӀехи пай Кас сувай эвецӀна. == Малумат == Кас сува гьава зулун варцариз икӀ я: * 1500м — −7,0 и +17,5 +5,1 * 2500м — −13,5 и +12 −0,8 * 3500м — −19,5 и +5,3 −7,0 * 4243м — −24,7 и −0,2 −12,5 Муркар 2500—2600 м ахпа жезва. == Баянар == Категория:Азербайжандин суван кукӀвар Категория:Къавкъаздин суван кукӀвар

Кас сув

Хурай () — Азербайжан республикадин КцӀар районда авай хуьр. «Хурай» хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр КцӀар райондин кьибле пата, КцӀар вацӀун кьерел, райондин кьилин шегьер тир КцӀар шегьердилай 19 км яргъал ала. == Тарих == == Агьалияр== Агьалидин вири азербайжанар, шии-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:КцӀар райондин хуьрер Категория:Азербайжанрин хуьрер

Хурай (КцӀар район)

Билиж () — Дагъустан республикадин Дербент районда авай хуьр. «Билиж» хуьруьнсоветдин юкь ва сад тир хуьр я. Хуруьнсоветдин юкьван хуьруьн статус 1921 йисуз къачунвай ЕДИНЫЙ РЕЕСТР АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНЫХ ЕДИНИЦ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН. 2007. ==География== Хуьр Дагъустан Республикадин кьибле пата, Дербент райондин кьибле пата, Дербент шегьердилай 38 км кьиблединни - рагъэкъечӀдай пата, Самур вацӀун гьавизда ала. ==Тарих== XIX виш йисуз Билиж хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Улусс магалдиз талукь тир. Мулла-Халил (гилан Нюгди) хуьруьхъ галаз Билиж хуьруьнжемятдик акатзавай. ==Агьалияр== 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 3011 касди уьмуьр гьалзавай Дербентский район. Хуьре азербайжанари, табасаранри, лезгийри уьмуьр гьалзава, вири суни ва шии - мусурманар я. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Билиж хуьруьн агьалияр 517 кас тир, вири азербайжанар тир.УЛУССКИЙ МАГАЛ (1886 г.) ==Тарихдин имаратар== * «Курт-Тепе» ва «Гонодан-Тепе» элкъвей минараяр. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагестанская АССР: Административно-территориальное деление. — Махачкала: Дагестанское кн. изд-во, 1980. * Дербентский район >> Белиджи Категория:Дербент райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Билиж (хуьр)

Миграгъ Угълангерек — лезги шаир-дишегьли. Зари Угълангерек 1906 йисуз Самур магьалдин Миграгъ хуьре дидедиз хьана. Аялзамаз етим хьайи руша нянин курсар куьтягьна. Угълангерекан шиирар ва манияр вичин залан кьисметдикай, уьлкведа ва хуьре хайи агьватлатрикай, дуьшуьшрикай теснифнава. «Жувакай», «Дишегьлидин шел» ва маса шииррай аквазвайвал, Угълангерек устадвал авай шаир тир. Адан эсерар газетра ва «Миграгърин булахар» кӀватӀалда чапнава. Миграгъ Угълангерек 1981 йисуз Самур хуьре рагьметдиз фена, гьана кучукнава. == Эдебият == * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар

Миграгъ Угълангерек

Краснопартизанск — Дагъустан республикадин Къаякент райондин чилерал алай Сергокъала райондин кутан. Урахи хуьруьхъ галаз «Урахи» хуьруьнсоветдик акатзава Историко-архивный справочник административно-территориального деления Дагестана за 1920—2000 гг. Махачкала, 2003.-399 с.. == География == Хуьр Къаякент районда, райондин администрациядин юкь тир ЦӀийи Къаякент хуьрелай 13 км кьибле патахъ яргъал ала. ==Тарих== И кутан Сергокъала райондин Аймаумахи, Урахи, Вини Махаргимахи ва Агъа Махаргимахи хуьрерин эгьлийри арадал гъанай. ==Майишат== Хуьре ципицӀар цунин майишат — СПК «Краснопартизанский» кардик ква В лидерах всероссийского бизнес-рейтинга. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагъустан Республикадин Президентдин сайтуна Сергокъала район * Топографические карты K-38-XVIII — 1 : 200 000 Категория:Дарги хуьрер Категория:Сергокъала райондин хуьрер

Краснопартизанск (Дагъустан)

Абу Дуджана Симак ибн Авс (радиаЛлагьу ангьу) (араб. أَبو دجانة سماك بن أوس‎, Медина, Арабистан — 634, Ямама, Арабистан) — Мугьаммад пайгъамбардин (саллалЛагьу алейгьи вассалам) асгьабрикай сад. ==Уьмуьр== Асулдай хазрадж тайифадикай тир Абу Дуджана (радиаЛлагьу ангьу) Медина шегьерда дидедиз хьана. Меккадин мусурманар Мединадиз куьч жедалди ада Ислам кьабулнай. Мушрикрихъ галаз хьай гзаф женгера иштирак авурди я. Женгера адет тирвал пелелай яру багъ кутӀунна душманрин вилик экъечӀна вичин викӀегьвал къалурзавай. Угьудда хьайи ягь-ягъунра ада вичин чан хатадик кутуна Мугьаммад пайгъамбар (саллалЛагьу алейгьи вассалам) хуьдайла вичик залан хирер галукьнай. == Эдебият == * Али- заде А. А. Абу Дуджана : [арх. 1 октября 2011] // Исламский энциклопедический словарь. — М. : Ансар, 2007. — 400 с. — (Золотой фонд исламской мысли). — ISBN 5-98443-025-8. Категория:Асгьабар

Абу Дуджана

Гьажиев Малик Жирасан хва — лезги шаир ва кар алакьдай муаллим. 1936 йисуз Докъузпара райондин Къуруш хуьре дидедиз хьана. Юкьван мектеб ва Дагъустадин университетдин филологиядин факультет куьтягьна, ада гзаф йисара Хасавюрт райондин ЦӀийи Къурушрин мектебда лезги чӀалан ва эдебиятдин тарсар ганва. М. Гьажиева гьеле мектебда амаз шиирар теснифиз эгечӀна. Адан сифте чӀалар 1951 йисуз Докъузпара райондин «Социализмдин рехъ» газетдиз акъатна. Заридин туькӀуьрунриз ("Лезгистан", "Зи Къуруш", "РикӀин гьарай", "Вал ашукь яз" ва мсб.) хайи ватан кӀан хьунин къати гьиссер, уьмуьрдикай веревирдер авун хас я. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар

Гьажиев Малик Жирасан хва

Могох — Дагъустан республикадин Шамил районда авай хуьр. Могох хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Шамил райондин кефер пата, райондин администрациядин юкь тир Хебда хуьрелай 6 км яргъал ала. ==Тарих== 1864 йисуз Къавкъаздин Дяведин финифра Могох хуьр вири Дагъустандихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Авар округдин Бактлук наибвилиз талукь тир. ==Агьалияр== Йисариз килигна Могох хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис''' 1886 2002 2010 2015 Агьалияр''' 226 Бактлук наибвилин агьалияр 1886 йисуз 308 Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 363 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 373 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. Агьалидин вири аварар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Шамил райондин» администрациядин официал сайт Категория:Шамил райондин хуьрер Категория:Авар хуьрер

Могох (Шамил район)

Къарабагълы — Дагъустан республикадин Тарумовка районда авай хуьр. Къарабагълы хуьруьнсовет туькӀуьрзава, адан кьилин хуьр я. == География == Хуьр Тарумовка райондин кьибле пата, Тарумовка хуьрелай 8 км яргъал ала. ==Тарих== Хуьруьн бине 1786 йисуз Къарабагъдай катай эрменийри кутунай. ЦӀап чӀалал хуьруьн тӀварцӀи «ЧӀулав Багъ» мана гузва. ==Агьалияр== 2014 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижариз килигна хуьре 723 кас яшамиш жезвай. Йис 2002 2010 2012 2013 2014 Кьадар 743 Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. М.: Федеральная служба государственной статистики, 2004 702 Итоги ВПН-2010. 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов – районных центров и сельских населенных пунктов с населением 3 тысячи человек и более 695 Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 г. 703 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г. 723 Численность населения на 1 января 2014 года по сельским поселениям Республики Дагестан. Проверено 17 апреля 2014. Архивировано из первоисточника 17 апреля 2014. Хуьруьн эгьлийрин 56 % — эрменияр, 27 % — даргияр я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Къарабагълы хуьруьн КьМ * Официальный сайт администрации МО «Тарумовский район» Категория:Тарумовка райондин хуьрер Категория:Эрмени хуьрер

Къарабагълы (Дагъустан)

31 март — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла йисан 91-й югъ я. Йисан эхирдал кьван 275 югъ ама. ==Вакъиаяр== ==Суварар== ===Умуми дуьньядин суварар=== ==Дидедиз хьана== ===Лезгистанда=== ===Дуьньяда=== ==Кьена== Категория: Март

31 март

Меликов Сергей Алиман хва (; дидедиз хьана) — Урусатдин гьукуматдин ва дяведин кар ийизвайди (деятель), Урусатдин Къенепатан Крарин Министерстводин Къенепатан Кьушунрин генерал-лейтенант. Кеферпатан-Къавкъаздин федерал округда Урусатдин Федерациядин Ихтияр ганвай Векил (2014-й йисан майдин 12-й эгечӀна). == Биография == Сергей Меликова 1965-йисуз ССРГ-дин Къенепатан Крарин Министерстводин Къенепатан Кьушунрин полковник Алим ва Татьяна Меликоврин хизанда дидедиз хьана. Сергей Алимович Меликова сифтедай Саратовдин Ф. Э. Джерзинскийдин тӀварунихъ галай ССРГ-дин МВД-дин Краснознаменный ЧӀехи дяведин командадин келлух, гуьгъуьнлай М. В. Фрунзедин тӀварунихъ галай Дяведин академия акьалтӀарна. Чечняда разведкада къуллугъдайла женгинин са шумуд операция хъсандиз тухунай ам «За военные заслуги» ордендиз лайихлу хьана. 1996-йисан мартдиз са операцияда ада гьалкъада гьатнавай ОМОН-дин боецар къутармишна. И кьегьалвиляй Сергей Алимович махсус метлеб авай 7-отряддин командир полковник Игор Сёминан гъиляй махсус берет къачуниз лайихлу хьана. Им тек-туьк, викӀегьвал къалурунай, вичин уьмуьр хаталувилик кутуна, женгинин юлдашар къутармишунай гузвай награда-пишкеш я. 33 йисан яшда аваз Сергей Меликовакай Урусатдин МВД-дин оператив метлеб авай Кьилдин дивизияда полкунин командир хьана. И дивизияди гьар йисуз 9-Майдиз Москвада Яру майдандал тухузвай Гъалибвилин парадра иштиракзава, Россиядин МВД-дин къенепатан кьушунрин «чин» къалурзава. 36 йисан яшда авайла С.Меликова и соединенидиз- ОДОН-диз регьбервал гана. Яру майдандал кьиле фейи парадрилай гуьгъуьниз УФ- дин Президент В. В. Путина ОДОН-дин командир генерал-лейтенант С. А. Меликовавай доклад кьабулна. 2011-йисуз, РФ-дин Яракьлу Къуватрин Генерал штабдин дяведин Академия акьалтӀарайдалай гуьгъуьниз, генерал-лейтенант С. А. Меликов Кеферпатан Кавказдин территориядал алай кьушунрин сад авунвай дестедин командующийвиле тайинарна.Лезги халкьдин баркаллу рухваяр . 2014-й йисан 12-й майдин эгечӀна генерал-лейтенант Сергей Меликов Кеферпатан-Къавкъаздин федерал округда Урусатдин Федерациядин Ихтияр ганвай Векил везифадиз тайинарнава. == Хизан == Сергей Меликован чӀехи стха — Меликов Михаил Алиман хва — Урусатдин Къенепатан Крарин Министерстводин Къенепатан Кьушунрин генерал-майор я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Категория:Ксар Категория:Лезги генералар Категория:Лезгийрин дяведин кар ийидайбур

Меликов Сергей Алиман хва

Гумрамахи — Дагъустан республикадин Акуша районда авай хуьр. Акуша хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Акуша райондин юкьван пата, райондин администрациядин юкь тир Акуша хуьрелай 3 км яргъал, Акуша вацӀун чапла кьерел ала. ==Тарих== ==Агьалияр== 2007 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижариз килигна хуьре 669 касди уьмуьр ийизвай Схема территориального планирования Акушинского района. Вири даргияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Акуша район» администрациядин официальный сайт Категория:Акуша райондин хуьрер Категория:Дарги хуьрер

Гумрамахи

«Хъукьварин» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Хив райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь ва сад тир хуьр — Хъукьвар хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Хив райондин юкьван пата, райондин юкь тир Хив хуьрелай 10 км яргъал ала. ==Агьалияр== 2013 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 835 касди уьмуьр гьалзавай 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г.. 2012 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьнсоветдин агьалияр 855 кас тир Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 г.. 2002 йисан малуматриз килигна, хуьруьнсоветдин агьалияр 794 кас тир Хив район. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Село Куг Категория:Хив райондин хуьруьнсоветар

Хъукьварин хуьруьнсовет

Зайнаб Хиневи — XII виш йисан I-й паюна уьмуьр авур лезги зари. Адакай сифте малумат гайиди машгьур шаир З. Ризванов хьана. Ада «РикӀин гаф» газетдин 1992 йисан 3-4 №-ра кхьей макъалада Зайнабан туькӀуьрунрикай хабар ганай. Ширваншагь II-й Манучегьран паб, асулдай гуржи тават хьайи Тамариди вичин сарайдиз Къавкъаздин гьар патай алакьунар авай зарияр, манидарар, кьуьлерагар кӀватӀнавай. Ихьтин ксарин цӀиргъинихъ бинедай Хинер хуьряй тир лезги зари Зайнабни акал хьанвай. Ада вичин эсерар пуд чӀалал кхьиз хьана: хайи лезгидал, арабдал, фарсидал. Зайнабаз машгьур дишегьли шаир Фелеки Ширвани кӀан хьуникайни риваятар ава. И месела адан эсеррайни кьатӀуз жеда. ==ЭлячӀунар== * "ЧиРагъ" журнал, №5 (2009) Категория:XII виш йисан лезги шаирар Категория:Лезги шаирар

Зайнаб Хиневи

Сте́фани Джоа́нн Анджели́на Джермано́тта () дидедиз хьана , чизва дуьньяда Ле́ди Га́га хьиз () — америкадин паб манидар я. == ЭлячӀунар == * * Официал сайт Категория:АСШ-дин манияр лугьуниз ашкъи авайбур Категория:АСШ-дин композиторар Категория:Америкадин Садхьанвай Штатрин маничияр

Леди Гага

Васильевка — Азербайжандин Хъачмаз районда авай хуьр. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Васильевка (Хъачмаз)

Халилли () — Азербайжан республикадин Исмаиллы районда авай хуьр. «Гарайбейли» хуьруьнсоветдик акатзава. ==География== Хуьр Исмаиллы райондин кьибле пата ала. ==Тарих== ==Агьалияр== ==ЭлячӀунар== Категория:Исмаиллы райондин хуьрер Категория:Азербайжанрин хуьрер

Халилли (Исмаиллы район)

1821 йис (са агъзурни муьжуьдвишни къаннисадлагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла ислендиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1821-лагьай йис я. XIX виш йисан 21-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1821 йис

1821 йис

Багъирзаде Багьрам Арифан хва (1974 йисан 4 сентябрдиз, Баку) — Азербайжандин хъуьруьнар ийидай актёр, режиссёр, «Бакудай тир гадаяр» КВН-дин кӀватӀалдин иштиракчи, Азербайжандин кинематографистрин КӀватӀалдин член, Азербайжандин карикатуристрин КӀватӀалдин член, Азербайжандин лайихлу артист (2015). == Уьмуьрдин рехъ == Багьрам Арифан хва Багъирзаде Азербайджан ССР дин кьилин шегьер тир Бакуда дидедиз хьана. Ада Бакудин № 189 юкьван мектеб кӀелна куьтягьна. 1980-лагьай йисара Багьрам брейк-дансдай шегьердин турнирдал гъалиб хьана. 1989-лагьай йисуз ада М. А. Алиеван тӀварунихъ галай устадвилин Институтдин режиссёрар гьазурзавай факультетдик экечӀна. Лап хъсандиз спортдал алахъна ва агалкьунар арадал гъана: Буревестник жемятдин сирнав ийидай чемпионатдин призер, Азербайджандин гандболдай жегьилрин кӀватӀалда къугъвана. Вич цӀуд йиса авай вахтундилай башламишна ам телевизордай къалурзавай тамашайра ва мюзиклра къугъваз хьана. 1990-лагьай йисуз ам КВН-дин «Парни из Баку» лугьудай командадин член хьана. А командадихъ галаз са шумуд сеферда СНГ-дин чемпион хьана, 2000-лагьай йисуз ЦӀудан Турнирда кьилин кубок къачуна. 2003-лагьай йисалай ам Азербайжандин кинематографистрин КӀватӀалдик экечӀна. 2015-лагьай йисуз Багъирзадеди Азербайжандин лайихлу артистдин гьуьрметлу тӀвар къачуна. 1994-лагьай йисалай ада Азербайджандин гьукуматдин телевиденияда кӀвалахиз эгечӀна, ана ада вичин хсуси «Бахрам-Вадо — шоу» передача чӀугуна, ва гьадалай гъейри ада гзаф клипар ва рекламадин роликар акъудна. 2005-лагьай йисуз "Планета «Парни из Баку» КВН — театрада артиствиле иштираквал авуна. 2006-лагьай йисалай эгечӀна жуьреба-жуьре азербайджандин ва маса гьукуматрин телевиденийра передачаяр тухузвай касвиле кӀвалахна. 1987-лагьай йисуз «Нефтчи» футболдин команда кӀанзавайбурун кӀватӀал тешкил авуна. 2015 лагьай йисуз «Нефтчидин» ахтармиш ийизвай советдин член хьанаБахрам Багирзаде стал членом наблюдательного Совета футбольного клуба «Нефтчи» . == Карикатурист == 1989-лагьай йисалай башламишна Багьрама ягънавай карикатураяр са къатда жуьреба-жуьре Азербайжандин газетра ва журналра акъатзавай, маса гьукуматрин арада физвай конкурсра иштираквал авунвай ва каталогра чапнавай. 1996-лагьай йисуз Багьрама вичин карикатураяр ва адан бубадин суьретар санал «Бубаярни ва аялар» лугьудай выставкада къалурна. 2001-лагьай йисуз Багьрама кьвед лагьай выставка тешкил авуна. 1995-лагьай йисуз вичин «Карикатураяр» лугьудай садлагьай ктаб акъудна. == Баянар == == ЭлячӀунар == * * * * * Категория:Бакуда дидедиз хьанвайбур Категория:Азербайжандин актёрар Категория:Азербайжандин лайихлу артистар Категория:Бакудай тир гадаяр Категория:КВН-дин Лап вини лигадин чемпионар

Багъирзаде Багьрам Арифан хва

Кал (ккал - ) — дишиди кӀвалин джунгавдин () Категория:КӀвалин гьайванар Категория:Нек Категория:Кал

Кал

Урусар () — рагъэкъэчӀдай-славян халкьарин группадиз талукь тир миллет. Кьадардиз килигна Урусатдин (вири агьалидин 80 %) ва Европадин виридалайни чӀехи халкь я. Украинада, АСШ-да, Белоруссияда ва дуьньядин маса уьлквейра урусрин чӀехи диаспораяр ава. Вири дуьньяда авай урусрин кьадар тахминан 133 миллион кас я. Жемиатдин фикирар чирзавай вири Урусатдин тешкилатди 2010 йисуз агьалидин арада тухвай жузунрин малуматриз килигна, Урусатда авай урусрин 75 % чеб православие мезгьебдин векилриз талукьарнавай, гьакӀни абурун арада са диндизни ибадат тийизвай атеистарни пара ава. Урусрин хайи чӀал – урус чӀал я. ==Кьадар== Вири дуьньяда урусрин кьадар тахминан 133 миллион кас я (бязи чешмейрив кьурвал 167 миллион кас). Абурукай 111 миллион (2010 йисуз) Урусатда уьмуьр тухузва, им вири уьлкведин агьалидин саки 78 % я. 2002 йисуз Урусатда урусрин кьадар 116 миллион кас яз вири агьалидин саки 80 % туькӀуьрзавай. Аквадай гьаларай муьжуьд сан къене урус миллетдин кьадар саки 5 миллион тӀимил хьанвай. Ихьтин къати процессдин асул себебрикай сад маса уьлквейриз иммиграция ва урус миллетдиз хас тир тӀебии гзаф хьунин дережа пара агъуз хьун я. ЧӀехи пай урус хзанри са аял хуниз ва я гьич тахуниз винизвал гузва. Урусатдин маса бинедин халкьарив гекъигайла, урус миллетдин арада никагь квачир хзанрин, чара хьанвай хзанрин кьадар лап чӀехиди я. Виликан СССР-дин уьлквейрани 1991 йисалай 2006 йисалди, эмиграциядин, аялар хунин коэффициент агъуз хьунин себебралди урус миллетдин кьадар 25-30 миллиондилай 17 миллиондал аватнай. Алай чӀавуз урусри Урусатдин Федерациядин агьалидин чӀехи пай туькӀуьрзава. Идалайни гъейри урусрин чӀехи диаспораяр Украина, Белоруссия, Къазахстан, Узбекистан, Латвия, Киргизия, Эстония, Литва, Молдавия, Туркмения, АСШ, Канада, Бразилия, Германия уьлквейра ава. ==Урусрин этно группаяр== Чпи уьмуьр тухузвай региондикай, мезгьебдикай, майишатдин жуьредикай аслу яз, урусар агъадихъ галай этнографиядин группайриз пай хьанва: === Кеферпатан Урусатда === * Водлозёрар, выгозёрар ва заонежанар — Карелияда. * Поморар — Лацу ва Баренцево гьуьлерин къерехрал. * Усть-цилёмар — Коми республикада. === Урусатдин кьулан пата === * Кацкарар — Ярославль вилаятда. * Мещёра (мещерякар) — Владимир ва Рязань вилаятра. * Однодворар — Юкьван Урусатда. ** Новосильскдин казакар — Орёл вилаятда. ** Талагаяр — Воронеж вилаятда. * Полехар — Орловско-Калужское полесьеда. * Саянар — Курск вилаятда. * Севрюкар * Сицкарар — Ярославль вилаятда. * Тудовлянар — Тверь вилаятда. * Цуканан — в Липецк, Воронеж ва Тамбов вилаятра. === Дондани Къавкъазда=== * Дондин, Терекдин, Кубаньдин казакар; * Молоканар — Кеферпатан Къавкъазда, Азербайжанда, ва гьакӀни АСШ-дин Секин океандин къерехрал алай регионра Molokane. Short Description and History и Мексики . === Урусатдин Азия пата=== * Каменщикар — Алтайдин крайда. * Камчадалар — Камчаткада. * Гуранар, Карымар, Семейскияр — Забайкальеда. * Затундренные крестьяне — Таймыр зур-островда. * Кержакар — Заволжьеда, на Уралда,Сибирьда. * Колымчанар, русскоустьинцыяр, якутянар — Якутияда. * Марковцар — Чукоткада. * Сибирякар, чалдонар — Сибирьда. * Полякар — в Алтайдин крайда. === Гъурбатда === * Албазинар — Китайда. * Семиреченскдин казакар — в РагъэкъэчӀдай патан Къазахстандани Киргизиядин кефер патара. * Горюнар — Украинада. * Липованар — Румынияда. * Некрасовар — Турцияда. * Урусрин диаспора. ==Антропология== Урус халкьдин антропологиядин кьетӀенвилер алимрин паталай хъсандиз чирнавайди я . Антропологиядин жигьетдай урус миллетдин вири къатар, асул гьисабдалди, са жуьрединбур я . Урусрин антропологиядин юкьван гьисабдалди лишанар РагъакӀидай Европадин лишанрихъ галаз я сад къвезва, я са жизви тафаватлу я. Урусар РагъакӀидай патан Европадин агьалидикай чара ийизвай лишанар: * Шабалтдин ранг алай чӀарар авай инсанрин кьадар расубурулай ва чӀулав чӀарар алайбурулай пара я. Экуь рангар алай вилер авайбур, мичӀи вилер авайбурулай пара ава. *РацӀамар ва чуруяр кьери я. *Чинар гьяркьуь туш. *Пелин тиквал тӀимил я. Урусрин арада эпикантус галай инсанар гзаф кьери гьалтзава. Килигнавай 8.5 агъзур касдин арадай эпикантус анжах 12 касдиз авайди ашкара авунай, амани кьерех тир береда. Эпикантусдин гьалтунин икьван кьеривал Германиядин агьалидизни хас я . Чирунрин нетижада малум хьанай хьи, антропологиядин жигьетдай урусар кьве чӀехи кластердиз чара хьанва. Кеферпатан ва кьиблепатан. Y хромосомдин полиморфизмдикай къачур малуматрив кьурвал, гегьенш Кеферпатан кластердиз вологдадин урусар, балтар (латышарни литвавияр), финн халкьар ва гьакӀни шведар талукь я. Идахъ галаз санал, финн-угоррилай пара урусрин балтрихъ галаз пара ухшарвал ава. ДНК-дин малуматрилай аквазвайвал, кеферпатан урусрин Кеферпатан Европадин халкьар тир норвегар, немецар, австриявияр, швейцарвияр, полякар, боснияр, литваяр, ирландвияр ва шотландивийрихъ галаз ухшарвал ава. ==ЧӀал== Урус чӀал – гьинд-европадин чӀаларин хзандиз талукь тир рагъэкъэчӀдай патан славян чӀаларин группадик акатзава. Кхьинра кирилл графикадал бинеламиш хьанвай урус алфавитдикай менфят къачузвайди я. Урус чӀал – СМТ-дин ругуд официал чӀаларикай сад я. 1997 йисуз «Language Monthly» журналдин чинрал акъатнавай макъалада кхьенвай: вири дуьньяда урус чӀалан чирвилер 300 миллион касдиз ава (дуьньяда 5 чкадал ала), абурукай 160 миллион касдиз урус чӀал хайи чӀал я (дуьньяда 7 чка я) The World’s Most Widely Spoken Languages . Америкадин Садхьанвай Штатра авай Гэллапан тӀварунихъ галай Институтди урус чӀалаз талукьарнавай ва кьиле тухвай жемиятдин чирунрин нетижада малум хьанай хьи, виликан СССР-дик квай уьлквейрин агьалидин арада жузунар тухудайла Белоруссиядин агьалидин 92 %, Украинадин 83 %, Къазахстандин 68 % ва Киргизиядин агьалидин 38 % анкетаяр урус чӀалалди ацӀурнай. Институтди и макъаладиз «Урус чӀал – Хайи чӀал хьиз» тӀвар эцигнай Russian Language Enjoying a Boost in Post-Soviet States — … In addition to sampling error, question wording and practical difficulties in conducting surveys can introduce error or bias into the findings of public opinion polls.. 2009 йисуз АСШ-дин Нью-Йорк штатда хкягъунрин къанунрик дегишвилер кутунай. Кьбулнавай къарардалди, штатдин миллиондилай пара агьалияр авай шегьерра, хкягъунриз талукь тир документар урус чӀалазни таржума авуна кӀанзавай. Нью-Йоркда урус чӀал официалдиз кьабулнавай къецепатан чӀаларикай сад хьанвай. Адалай вилик и сиягьдик испан, корей, филиппин, креол ва китай чӀалан пуд нугъат акатнай . 1991 йисалди урус чӀал СССР-дин саки гьукуматдин чӀал хьиз, халкьарин арада рахадай чӀал тир. Алай чӀавузни урус чӀал виликан СССР-дин уьлквейра кьведлагьай чӀал ва я хайи чӀал хьиз гегьеншдиз кардик ква. Советрин вахтунда СССР-дай вири дуьньядиз чкӀанвай эмигрантар пара авай уьлквейра, месела (Израиль, Германия, Канада, АСШ, Австралия ва мсб.) урус чӀалал ТВ ва радио гунугар, газетар вахт-вахтунда акъудзава, мектебра урус чӀалан тарсар гузва. Израильда урус чӀал бязи юкьван мектебрин чӀехи классра къецепатан чӀал хьиз чирвилерин программада ава. XX виш йисан 80-й йисаралди РагъэкъэчӀдай патан Европадин уьлквейрин мектебра урус чӀал асул къецепатан чӀал хьиз физвай Российское образование для иностранных граждан . Халкьарин арадин Космосдин Станцияда кӀвалахзавайбурун виридаз урус чӀал рахунин дережада чир хьун мажбур я [https://web.archive.org/web/20070423142045/http://www.tvkultura.ru/issue.html?id=49210 Телеканал «Культура». Всемирный день авиации и космонавтики. ===ЧӀалан нугъатар=== Урус чӀала пуд нугъатдин группаяр ава, ибур: кеферпатан («о» лугьуз рахазвай), кьиблепатан («а» лугьуз рахазвай) ва кьулан патан нугъатар я. Вичин нубатда абур пара кьадарда гъвечӀи чкадин рахунриз апай хьанва. Кеферпатан ва кьиблепатан нугъатрин арадавай сергьят Псков — Тверь — Москва — Нижний Новгород шегьеррин цӀарцӀелайтӀуз физва Дурново Н. Н., Соколов Н. Н., Ушаков Д.Н, Опыт диалектологической карты русского языка в Европе с приложением очерка русской диалектологии. М., 1915.. И кьве нугъатрин арада кьулан нугъатдин группадик квай чкадин рахунри чка кьунва. Нугъатрин ва абурук акатзавай чкадин рахунрин арада инсанри са-сад гъавурда гьат тийидай хьтин тафават авач. Тафават анжах ахъа ванерин ва лексикадин бязи къатара кьатӀуз жеда. Кеферпатан нугъатдик пуд группада рахунар акатзава: * Ладого-Тихвинскдин группа * Вологодадин группа * Костромадин группа Кьиблепатан нугъатдик квай вад рахунрин группаяр: * РагъакӀидай патан группа * Вини-Днепрдин группа * Вини-Деснадин группа * Курск-Орёлдин группа * Рязаньдин группа Кьулан нугъатрин рахунар: * Гдовдин группа * Псковдин группа * Владимир-Поволжьедин группа Урус чӀалан асул къамат ва литературадин чӀал кьулан нугъатрин рахунрал бине къачуна. Алай чӀавуз, массайрин малуматрин такьатрин ва мектебрин чирвилерин вилик финин куьмекдалди и нугъатрин арада тафават гзаф тӀимил хьанва ва къвердавай квахьзава. ==Тарих== ===Урус халкьдин арадал атуникай=== Сифте славян халкьарин тарих лингвистика, ономастика, археология, антропология хьтин илимрин куьмекдалди алимрин паталай хъсандиз чирнавайди я. Гьинд- европадин халкьарин хайи ватан гьинаг тиртӀа гила лугьуз четин я, идан патахъай шумудни са гиманар ава. Алимрин фикирралди, гьин-европадин халкари, Гималай суварилай РагъакӀидай патан Европадал кьван ва Прибалтикадилай Палестинадал кьван экӀя хьанвай, тахминан 6 миллион км² майдан алай гегьенш чилерал уьмуьр ийизвай. Лингвистикадин малуматрин бинедаллаз гиман ийизва хьи, гьинд-европадин чӀал цӀийи чӀалариз чкӀайдалай кьулухъ, тахминан чи э. в. II агъзур йисара славянрин несилри Юкьван Европада протогерман ва протоиталик тайифайрихъ галаз къуншидал уьмуьр гьалзавай. Чи эрадилай вилик I агъзур йисуз дегь-славян чӀал арадал атанай. Чи э. в I агъзур йисарин эхирра — чи. э. в III – V виш йисан къене славян чӀалан нугъатар арадал атанай. Гьа девирда славян халкьарин балт, иран, герман, фракия ва кельт халкьарихъ галаз кӀеви алакъаяр авай. Идахъ галаз санал, славян чӀалариз виридалайни ухшарди балт чӀалар я. Дуьз I агъзур йисан эхирдалди славянри мийитар курзавай, гьавиляй Юкьван Вишйисан девирдалди славян халкьарин антропологиядикай малуматар авач. Археологиядин малуматриз килигна, кьилдин миллет хьиз славянар чи э. в I агъзур йисарин юкьвара, лугадин культурадин ва абурун чилерал атанай поморьедин тайифайрин культурадин сад-садахъ галаз акахьунин нетижада арадал атанай. XII виш йисуз рагъэкъэчӀдай патан славян халкарин сад-садахъ галаз акахьунин рекьелди дегь-урус миллет арадал къвез эгечӀнай. Дегь-Урус гьукуматдин чкӀунин ва татарринни-монголрин вигьинрин себебралди, гьеле кьилдин халкь хьиз тамамдаказ туькӀуьр тахьай дегь-урус миллетни сад садавай тайифайриз къакъатнай. Гуьгъуьнлай, Русьда авай гъвечӀи князьвилер сифте Москвадин ЧӀехи Князьвилин, ахпа Литвадин ЧӀехи Князьвилин ва эхирда Речь Посполитая гьукуматдин гъилик акатна сад хьайидалай кьулухъ, дегь-урус миллетдикай пуд миллет арадал атанай, ибур: белорусар, урусар ва украинар тир. Урусар – асул гьисабдалди рагъэкъэчӀдай патан славян тайифаяр тир кривичи, словенар, вятичи, северянар ва XII—XIII виш йисара Поднепровьедай куьч хьана атанвайбурун сад-садахъ галаз акахьунин нетижада арадал атанвай халкь я. Урус халкьдин энтогенездиз, славянрин колонияйра уьмуьр гьалзавай финн-угор тайифайрин (меря, мещера, мурома, чудь заволоцкая) акахьунини тӀимил дережада таъсир къалурнай. Идалайни гъейри, гиман ийизва хьи, рагъэкъэчӀдай патан славян халкьари, иллаки вятичри балт тайифа тир голядь ва финн-угор тайифа – меря ассимиляция авуна чпиз элкъуьрнай. Урус алим-славист В. В. Седован фикирдалди, гилан къаматдал атанай урус миллетдин хайи муг Владимир-Суздальдин Русь тир. Урус халкьдин милли кьатӀуниз ва халкьдин арада садвилин гьиссинин къарагъуниз 988 йисуз князь Владимира кьиле тухвай Русьдин Крещениеди (хашунин цяй ягъуни) лап зурба таъсир ганай. Христианвал кьабул авур югъ урусрин тарихда виридалайни чӀехи метлеб авай чка кьунва. Диндихъ галаз санал урусрин культура чпин милли суваррив, адетрив, календарьдив, инсанрин тӀварарив, алфавитдив девлетлу хьанай. Культурадин жигьетдай гзаф вилик фенай. Гьа чӀавалай къедалди а князьдин къаматди урусрин махара ва кьисайра кьетӀен чка кьунва. Владимир тӀвар урусрин арада виридалайни мукьвал-мукьвал гьалтзавай тӀварарикай сад я. ==ТӀварцӀикай== Урус миллетдин «русские» тӀвар, чпин дегь девирдин уьлкведин тӀварцӀихъ галаз алакъалу я. «Русские» гаф «русские люди» (Урусатдин инсанар) гафарикай арадал атанвай сифет я. Тарихдин къене "люди" гаф къакъатна "русские" аламукьнай. Дегь-славян чӀалалди халкьдин тӀвар "рѹсьскъ", "рѹсьскыи" тир. Вичин нубатда и гаф, «Рѹсь» гафуникай ва адак гилиг хьанвай, чкадиз талукьвал къалурзавай «ьск» суффиксдикай туькӀуьр хьанвай. «Русь» гаф гьам, миллетдин гьамни абурун уьлкведин тӀвар тир. XVII–XVIII виш йисарин къене "русь" тӀвар дегиш хьана, "россияне"-диз элкъвенай. Гуьгъуьнлайни, XVIII–XIX виш йисарин арада урус миллетдин тӀвар — "великоруссы" хьанвай. "Малороссар" а чӀавуз гилан украинар тир. XVIII–XIX виш йисара рахунин урус чӀалай виридаз малум тир къенин "русские" гаф литературадин чӀалаз гьатнай ва кӀеви чка кьунвай. Амма а девирда "русские" гафуналди пуд халкь тайин жезвай – урусар, белорусар, украинар. Великороссриз (яни урусриз) и гаф анжах 1917 йисуз талукь хьанай. ==Антропонимика== 988 йисуз князь Владимирди Русь христианвилиз элкъуьрдалай кьулухъ, урусрин арада грек бинедин тӀварар гьатнай, месела: Андрей, Алексей, Александр, Анатолий, Аркадий, Афанасий, Василий, Георгий, Григорий, Макар, Николай, Пётр, Степан, Тимофей, Фёдор, Анастасия, Елена, Зинаида, Зоя, Ирина, Ксения. Урусри са кьадар латин тӀварар (Антон, Валентин, Сергей) ва чувуд тӀварар (Иван, Илья, Михаил, Семён, Яков, Анна, Елизавета, Мария) кьабулнай. Гила урусриз бинедин славян тӀварар лап тӀимил ама, абурни цӀурувилиз килигна аялриз кьериз эцигзавайди я. Дегь славян тӀварарикай амайбур месела ибур я: Владимир, Всеволод, Ярослав, Богдан, Людмила. Инсандин кьилдин тӀварцӀелай гъейри урусдин тӀварцӀе касдин жинсиникай аслу яз "ович" ва я "овна" суффикс гилигна бубадин тӀварни къалурзавайди я. Урусрин фамилияяр "-ов" ("-ев") ва я "-ин" суффиксар гилигна туькӀуьр жезва (месела, Петров, Никулин). Дишегьлийрин фамилияйрин эхирда "- а" куьтягьун гилигзава (мисал патал, Петрова). Урусрин фамилияйрин чӀехи пай, виликан несилрин пеше ва я кеспидихъ галаз алакъалу я. Месела "Кузнецов" фамилия алай касдин чӀехи бубаяр ва я адалайни вилик галай несилар мумкин я чатун устӀарар тир. ==Литературадин харусенят== ===Милли фольклор=== Урусрин сивин эсеррин дегь чӀаван къатар тир махар, былинаяр, лирлияр, бубайрин мисалар, фадлугьунар – абурун милли фольклор туькӀуьрзава. Былинайра дегь Русьдин уьмуьр, гьа девирдин вакъиаяр, женгер, кьегьал инсанар дуьздал акъатзава. Былинайра къалурнавай урусрин душманрин рольда гзаф вахтара куьчери халкьари (монголар, татарар), бязи вахтара гъуьлягъдин къматда гьатнавай ксари, месела Тугарин (им XI виш йисуз кыпчакрин хан тир Тугоркан я) чка кьунва. Абурун аксиниз экъечӀзавай кьегьалар адет тирвал Илья Муромец, Добрыня Никитич, Алёша Попович ва масабур я. Махара кьилин персонажар яз гзаф вахтара Иван царевич ва я Иван–дурак, ва абурун душманар тир Баба-яга, Кощей Бессмертный, Змей Горыныч ва гьакӀни аламатдин гьайванар (месела Соловей разбойник ва мсб.) къалурнава. ===Литература=== Урусрин, иллаки XIX виш йисан литературади дуьньядин культурадиз метлеблу таъсир къалурнава. Урус кхьирагрин машгьур эсерар дуьньядин пара чӀалариз таржума авуна ва гзаф миллионрин тиражралди акъуднавайди я. Вири дуьньядиз машгьур хьайи урус литературадин бине кутур ва вилик тухвай зурба устадар тир кхьирагар Пушкин, Лермонтов, Гоголь, Некрасов, Крылов, Грибоедов, Фонвизин, Державин, Толстой, Достоевский, Чехов, Тургенев, Есенин, Мандельштам, Шолохов ва масабур хьанай. Вад урус кхьирагар Нобельдин премиядин лауреатар хьанай, ибур — Бунин, Шолохов, Пастернак, Солженицын ва Бродский я. File:Portrait of Alexander Pushkin (Orest Kiprensky, 1827).PNG|Александр Пушкин File:Turgenev by Repin.jpg|Иван Тургенев File:Dostoevsky 1879.jpg|Фёдор Достоевский File:L.N.Tolstoy Prokudin- Gorsky.jpg|Лев Толстой ==Адетдин кӀвал== Урусрин культурадиз хас тир адетдин кӀвалерикай сад — гъварарикай эцигай кьве патахъ алгъай къав галай изба тир. КӀвализ гьахьдай ракӀарив кьвед пуд кӀарцӀин гурар авай гъвечӀи айван жедай. ДакӀарар гзаф вахтара кьуларив агалзавай. Недай-хъвадай игьтиятар избадин кӀаник галай гьамбарханада хуьдай. Избада серин (урус. сень) ва рагъ аватзавай (урус. светлица) лугьудай кӀвалер авай. Избадин къене кьетӀен чка, винел къаткидай чка авай чӀехи урус къулуни кьазвай. Цларин кӀане ацукьдай кьуьнцӀер ва сандухар жедай. Хзанар кӀватӀ жедай чка, иер суфрадив чӀагурнавай чӀехи стол тир. Урус кӀвалин галудиз тежер атрибутрикай сад столдал алай – самовар тир. Гьар избада адет тирвал дуъаяр кӀелдай, иконаяр авай яру пӀипӀ авай. ==Милли алукӀунар== Кеферпатан ва кьиблепатан регионрин урус эгьлийрин милли алукӀунра са тӀимил тафават авайтӀани, умуми шикилда са культурадиз хас тир асул лишанарни авай. Итимрин кьелечӀ алукӀунар адетдалди шихинин ва я рангадал вигьей парчадин къвалагай цӀидга хев галай перемар ва вахчагар тир. Перем вахчагрин винелай вигьезвай ва юкьвалай чӀулунив ва я сун кьуршахдив кутӀунзавай. Серин гьавада винелай яцӀу шихинин валчагъ ва я кафтан, кӀвачерални сапогар ва я шаламар гьалзавай. Дишегьлийрин алукӀунар кеферпатан ва кьиблепатан регионра чарабур я. Асул тафават кеферпатан костюмда авай сарафан, кьиблепатан костюмда — понёва тир. Дишегьлийрин милли костюмдин кьилин элементар перем, хуруган, сарафан ва я понёва ва шушпан тир. ХъуьтӀуьн алукӀунриз кӀурт, яцӀу валчагъ, бармак, бегьлеяр, литинин чекмеяр ва мсб. талукь я. Парталар суваринбур ва гьар йикъанбур жезва. АлукӀунрин бязи элементар урусри мукьвал галай муькуь халкаривай (месела финн-угор халкьаривай) къачунвайди малум я. ==Милли тӀуьнар== Уьлкведин чӀехивилин себебдалди, регионрикай ва гьакӀни мукьвавал ийизвай халкьарикай асул яз урусрин цӀун-кӀвалера са кьадар тафават аквада. Урусрин тӀуьнар лугьудайла рикӀел кӀан–дакӀанз хапӀаяр, щи, пичӀекар, блинар, пирожкияр, квас, канбар, силин фу ва маса ихьтин тӀуьнар къвезва. Маса халкьарин цӀун-кӀвалер хьиз, урусрини чпин цӀун-кӀвализ къуншидал алай чара–чара халкьарин тӀуьнар кьабулнава. Урусрин цӀун-кӀвализ чӀехи таъсир православие диндин къанун–кадагъайри ганвай. Чпин динда йисан къене авай йикъарин чӀехи пай, анжах набататрин тӀуьнар недай ихтияр гузвай (гьайванрин як къадагъа я), сив хуьнин суварриз къвезвайвиляй урусрин милли цӀун-кӀвале як галачир тӀуьнри винивал ийизва. ==Урусрин милли макьамар== Урус халкьдин милли макьаматди вичин сифте кьил Киевдин Русьда уьмуьр гьалай дегь славян тайифайрин фольклордилай къачузва. Чав агакьай бинедин урус лирлийрин гзафбуруна, христианвилелай вилик хьайи мажусивилин гелер кумукьнава. Урус макьаматдин асул жанрар календарьдин сувариз, мехъерриз талукь лирлияр, гьакӀни кьуьлердай, лирикадин макьамар ва частушкаяр тир. Клисади музыкадин алатрал эцигай къадагъадиз килигна, и жанррик квай манийрин чӀехи пай мецелди лугьудайбур тир. Халкьдин музыкадин алатрикай кьериз-цӀаруз менфят къачудай, иллаки чубанри ва я кьуьлердайла. Урусрин виридалайни гегьеншдиз кардик кутудай алатар сиристав, гусли, кфил, рожок, флейта, жалейка, кувикла тир. Тарихдин гъиливкхьинра жагъай мулуматрикай, урусриз гьакӀни дяведин труба, гъуьрчехъанвилин карч ва тафтар авайди малум хьанва. Юкьван виш йисарин девирда халкьдин лирлияр, къугъунар ядай «скоромохи» лугьудай ксар гьукуматдин паталай кьуна дустагъарзавай ва алатар терг ийизвай. Гьавиляй, бинедин урус алатар чав саки агакьнач. Алай чӀавуз ягъалмишна урусрин культурадиз талукьарнавай ирид симинин гитара, чӀагъан, балалайка ва маса ихьтин алатар, ибур рагъакӀидай патан европадин халкьарин культурадай къачунвай ва XIX—XX виш йисара Урусатдиз атанвай элементар я. Алай аямдихъ галаз са кӀваче физвай урус макьаматдик гила дуьньяда авай манийрин саки вири жанрар ква. Абурукай вирибурулайни машгьур хьанвайбур урус рок, бардар, хип-хоп, романс, урус шансон ва мсб. я. ==Милли кьуьл== Урус халкьдин культурадин галудиз тежер элементрикай сад – милли кьуьл тир. Папарин хороводар, итимрин ацукьиз-хкадриз ийидай кьуьлер виридаз чида. Ихьтин кьуьлер урусри балалайкадин, чӀагъандин ва маса алатрин макьамралди суварар, шадвилер хьайила ийидай. Театрдин ва харусенятин кардар тир Сергей Дягилева 1911 йисуз туькӀуьрнавай ва гъурбатда зурба машгьурвал къазанмишнай Урус балетди (Ballets russes) урус культура европада, иллаки Францияда ва ЧӀехи Британияда вилик кутунвай. И балет дуьз Дягилев рагьметдиз фидалди 20 сезон кардик квай. Дягилёван антрепризади урусатдин ва гьакӀни вири дуьньядин балетдинни хореографиядин харусентдин вилик финиз чӀехи таъсир ганва. Адан сезонри, иллаки «Жар-птица», «Петрушка» ва «Весна священная» тӀвар алай балетар квай сифтегьан сезонри, урус культура европада машгьурнавай. ==Урусар – дуьньядин илимда== Илим – жемиятдин институт хьиз Урусатдин империяда I Пётрдин гьукумдин девирда арадал атанай. 1725 йисуз, уьлкве алай аямдихъ галаз кьурвал вилик тухунин курсдин сергьятра Петербургдин Илимрин Академия тешкилнай ва аниз Европадай пара кьадар тӀвар- ван авай алимар эвернай. Урусатдин ва дуьньядин илимдин вилик финиз акьалтӀай чӀехи кар кутунвайди, гьа чӀавуз авай илимрин саки вири хилера вини дережайрив агакьай зурба алим-универсал Михаил Ломоносов хьанай. Ломоносов химия, минералогия, картография, стилистика, риторика ва грамматика илимрин устад тир. 1755 йисуз ада Мосвадин университетдин бине кутунай. XIX виш йисуз урусатдин илим дуьньядин дережайриз акъатнай. Иллаки, урус математикадин мектебди вичикай дуьньядиз хабар ганвай. Матанализдин, мумкинвилин теориядин ва классик механикадин хилера алим М. В. Остроградскийди цӀийи метлеблу крар кутунай. 1828 йисуз тӀимил малум тир «Казанский вестник» журналда Казаньдин Университетдин ректор Н. И. Лобачевскийди, а чӀавуз тӀварцӀи са манани тагай, «Геометриядин сифте кьилерикай» тӀвар алай макъала кхьенай. Вахтар алатайла малум хьанай хьи, а крарин публикация дуьньядин математикадин тарихда виридалайни зурба метлеб авай вакъиа хьанай кьван. Дуьньядин литературада евклиддин тушир геометриядикай (Лобачевскийдин геометриядикай) кхьей сифте тир бегьем крар яз, и макъалади геометриядин ва адан хилерин вилик финифиз цӀийи рум ганай. Мягьтел кар ам я хьи, Лобачевскийди вичин теория, урусатдин ва къецепатан илимрин мектебривай къакъатна, кьилди фикирнаай. Лобачевскийди фикирай теорияди вичин девир акьван алатнай хьи, гьатта зурба алим Остроградскийди а теория гъавурда акьун тавуна мана авачирдикай гьисабнай ва Петербургдин Илимрин академияди ам публикация авунал рази тушир. XIX вишсан эхир – XX вишсан сифтеяр Урусатда хьайи кеспиятдин ва дараматар эцигунин йигин вилик финин девирдал къвезва. Идахъ галаз санал, уьлкведа тӀебии ва инженериядин илимрин дережа хкаж хьанай. 1869 йисуз Д. И. Менделеева тӀебиатдин кьилин къанунрикай сад тир — химиядин элементрин девирдин таблица ахъайнай. Гилан метрология илимдин бине кутурдини гьа Дмитрий Менделеев тир. Металлургиядин хилек дуьньядин метлеб авай крар П. П. Аносов, П. М. Обухов хьтин ва маса алимри кутунай. В. Г. Шухован чирна-къвекъуьнри нафтӀадин ва эцигунрин хилериз чӀехи крар кутунай. Ада сифте яз дуьньядин арзитектурадик гиперболоиддин кӀалуб алай конструкцияр кутунай. Электротехника илимдиз кутур крариз килигна В. В. Петров, Н. Г. Славянов, М. О. Доливо-Добровольский ва маса алимрин зегьметдиз чӀехи къимет ава. 1847 йисуз Н. И. Пирогова дуьньядин медицинадин тежрибада сифте сеферда наркоз кардик кутунай. 1855 йисуз, Крымдин дяведин береда, урусатдин медицинадин тарихда садлагьай сеферда гипсдин жуна кардик кутунайди гьа Пирогов хьанай. 1904 йисуз алим И. П. Павлова тӀуьн иливрунин физиологиядин хиле кутур крариз килигна Нобельдин премиядиз лайих хьанай, гуьгъуьнлай, 1908 йисуз и премия, иммунитетдин механизмдин рекье алим Н. И. Пирогова къазанмишнай. ЧӀехи талантар авай урус алимрин гзафбур АСШ-диз куьч хьана чпин карьера ана давамариз мажбур хьанай. И. И. Сикорский — америкадин урус алим, философ ва цӀийи шеъер акъуддай кас. Ада дуьньяда садлагьай кьуд мотордин самолёт «Русский витязь» (1913 йис), кьуд мотордин залан бомбардировщик, пассажирар тухудай самолёт «Илья Муромец» (1914 йис), трансатлантикадин гидроплан ва вертолёт акъуднай. Асулдай урус тир америкадин астрофизик Г. А. Гамов (Джордж Гамов) вичин физикада, астрофизикада, атомдинни ядердин физикада, космологияда, биологияда кутур крариз килигна пара машгьур хьанай. В. К. Зворыкин — телевидение туькӀуьрай ксарикай сад. В. В. Докучаев — урус геолог ва накьвар чирзавай алим. Накьварин географиядин мектебдин бине кутур кас. Ам, XX виш йисан зурба алим В. И. Вернадскийдин муаллим тир. Вичин нубатда Вернадскийди накьвариз талукь биогеохимия илимдин бине эцигнай. Вернадскийди чирзавай илимрин сиягьдик геология, накьвар чирзавай илим, кристаллография, минералогия, геохимия, радиогеология, биология, палеонтология, биогеохимия, метеоритика, философия ва тарихни квай. XX виш йисан юкьвара И. В. Курчатован ва Б. Л. Ванникован регьбервилик урусатдин атомдин кеспият арадал гъанай. СССР, гуьгъуьнлайни Урусатдин Федерация къецепатан хатадикай хуьдай ядердин яракьдин туькӀуьрунар эгечӀнай. 1957 йисуз, С. П. Королёван регьбервилик Чилин мукьвал алай орбитадиз дуьньядин садлагьай спутник ахъайнай, 1961 йисузни садлагьай пилотар авай космосдин гими. File:Lomonosov (3).jpg|Михаил Ломоносов File:Kulibin I P.jpg|Иван Кулибин File:Medeleeff by repin.jpg|Дмитрий Менделеев File:Sechenov.jpg|Иван Сеченов ==Хзан== Алай аямдин гьалариз килигна, урус миллетдин арада тамам тушир хзанрин кьадар пара хьанва. ТӀимил аялар авай хзанри винизвал ийизва. Урус хзанрин тахминан 42 % — 2 аялар, 35 % — 1 аял, 8 % — 3 аял, 5 % — 4 ва виниз аялар авай хзанар я. Амма, вилик девирда и кӀвалахар там аксина тир. Веледрив бегьерлу гьа вахтарилай урус чӀала мукьвавилин лишанар къалурзавай гафар пара амукьнава, месела хен, яран вах, яран стха, къавум, хтул ва мсб. Гилан урус хзанра веледдиз свас ва я чам жагъурунра диде-бубайри кьил кутузвайди туш. Амма вилик, свас це лугьудай адет авай. Гуьгъуьнлай и адет квахьнава. Урусрин хзанра адет яз хайи йикъар, юбилеяр, гьукуматдин суварар, месела ЦӀийи Йис, 8 март, Гъалибвилин Югъ хьтин суварар гурлудаказ къейдзавайди я. ==Дин== 988 йисуз, «Русьдин Крещение» хьайила рагъэкъэчӀдай патан славян халкьар ва бязи финн-угр халкьар князь Владимира христианвилиз элкъуьрнай. Христианвал Урусатдиз Византиядай атанай ва жемиятдин вини мертебайра авай къатара гегьенш жезвай. Амма, мажусивилин таъсир гьеле гзаф гагьди амукьнай. Гъуцариз агъазвай фалчийрин нуфус халкьдин арада XI виш йисалди кумукьнай. XIII виш йисалди князьриз кьве тӀварар эцигзавай, сад хайи тӀвар муькуьдни хашдин цяй акъудайла къачур тӀвар. Месела князь Всеволод Большое Гнездодин кьведлагьай тӀвар Дмитрий тир. Православие мезгьебдиз талукь тир урусар сад ийизвай виридалайни чӀехи тешкилат — Урусрин православиедин клиса я (УПК). Урусатдилай къеце пата и тешкилатдин хилер тир епархияяр кардик гала, месела Украинадин православиедин клиса, Япониядин православиедин клиса ва мсб. XVII виш йисуз урус агьалидин гъвечӀи паюни патриарх Никона клисадик кутур цӀийи дегишвилерин пад кьуначир ва и къакъатунин нетижада цӀуру адетрин рекьяй физвай, Урусатда «старообрядцы» лугьудай цӀийи мезгьебар туькӀуьр хьанай (месела молоканар). Урусатдин империяда молоканрин аксиниз гьукуматди гзаф векъи политика тухузвай виляй, абур мажбур яз гъурбатдиз экъечӀнай. Гила молоканрин чӀехи пай Кеферпатан Америкада, са пайни Къавкъазда, иллаки Азербайжанда ава. ГьакӀан халкьдин арада христианвилин девирдилай вилик хьайи мажусивилин гелер къедалди амукьнава. Абуруз исятда «милли христианвал» лугьузва. Дегь мажусивилин адетриз талукьбур ибур я: Масленица, Иван Купала суварар, Радоница, Семик рикӀел хкун, мифологиядиз талукь тир затӀариз агъун, месела хъварц (урус. домовой), леший, гьуьлуьн перияр ва мсб., фалчи- жерягьвал, фал кьун, лишанриз агъун ва масабур. Урусрин арада мезгьебдиз ибадатзавайбурун кьадардиз килигна кьведлагьай чкадал протестантвал я. Экспертри гайи къиметриз килигна, 1996 йисуз Урусатда чеб протестанвилин мезгебдиз ва адан чара-чара хилериз талукь авур ксарин кьадар миллиондилай пара тир. Урусатда протестантвилин виридалайни чӀехи хел — баптизм я (450 000 кьван ибадатзавайбур). Алай чӀавуз гьукуматди азад ибадат авунин политика тухузва. Гьавиляй, урусрин арада атеистрин кьадар лап винизва. == Баянар == ==ЭлячӀунар== Категория:Славян халкьар *

Урусар

Бубу (, ) — сайисан, кьвейисан, парайисан хъач. Пешер кьецӀилбур я, цуькверни чӀехи. === Жезвай чкаяр === Бубу чими (гагь мекьи) чкара акваз жеда. Са гьезимкьан бубуяр къуру чкайра жезва. Къавкъазда 75 жуьре бубуяр жезва. == Эдебият == * Christopher Grey-Wilson. Poppies: A Guide to the Poppy Family in the Wild and in Cultivation. — Portland (OR): Timber Press, 2000. — 256 с. — ISBN 0-88192-503-9 * Jenő Bernáth. Poppy: The Genus Papaver. — CRC Press, 1998. — 352 с. — ISBN 90-5702-271-0 * Т. М. Судник, Т. В. Цивьян. Мак в растительном коде основного мифа (Balto-Balcanica) // Балто-славянские исследования 1980. М.: Наука, 1981, с. 300—317 * Попов М. Г. Род 556. Мак — Papaver // Флора СССР. В 30-ти томах / Главный редактор акад. В. Л. Комаров; Редактор тома Б. К. Шишкин. — М.—Л.: Издательство Академии Наук СССР, 1937. — Т. VII. — С. 598—599. — 792 + XXVI с. — 5200 экз. * Ю. К. Школьник Растения. Полная энциклопедия растений. — М.: ЭКСМО, 2009. — С. 58—59. — ISBN 978-5-699-10969-2 Ссылки == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Бубудинбур Категория:Дармандин набататар

Бубуяр

thumb|right|250px|Къере Къере (лат. Vítis viniféra) — тамун ципицӀ; гьакӀан ципицӀдин са жуьре. ЦипицӀхьтинбурун хзандиз талукь тир, 10 — 15 м яргъивал алай, аруш жедай хилер авай гзаф йисарин набатат. == ЭлячӀунар == * Проверено 11 февраля 2009 г. Категория:Алфавитдиз килигна набататар Категория:ЦипицӀхьтинбур Категория:Емишар

Къере

1602 йис (са агъзурни ругудвишникьвед лагьай йис) — чи эрадин 1602-лагьай йис. XII виш йисан 2-лагьай йис я. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XII виш йис Категория:1602 йис

1602 йис

Муги — Дагъустан республикадин Акуша районда авай хуьр. Муги хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Акуша райондин кефер пата, Дубурлабаг цӀиргъинин гуьнедал, райондин администрациядин юкь тир Акуша хуьрелай 7 км яргъал ала. ==Тарих== XIX виш йисуз Муги хуьр вири Дарги округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Дарги округдин Акуша наибвалдиз талукь тир. Панах-Кент хуьруьхъ галаз Муги хуьруьн-жемят туькӀуьрзвай. ==Агьалияр== Йисариз килигна Муги хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 1886 2010 2012 2015 Агьалияр 2 649 1886 йисуз Акуша наибвилин агьалияр 3 372 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 3 301 35\. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 г. 3 177 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 3 177 касди уьмуьр ийизвай. Вири даргияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Акуша район» администрациядин официальный сайт Категория:Акуша райондин хуьрер Категория:Дарги хуьрер

Муги (Дагъустан)

Урицкий район () — Урусат Федерациядин Орёл вилаятда авай район я. Майдан — 838 км². Агьалияр — кас. Административ юкь — Нарышкино. == География == Районди Орёл вилаятдин рагъакӀидайпата чка кьунва. == Агьалияр == == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Орёл вилаятдин районар

Урицкий район (Орёл вилаят)

Кьиблепатан Дагъустанда къарагъун (дид. 1930) — Сталинан Лезги халкьдиз гайи зуьлмдиз хьайи жаваб хьиз Штул Гъази Мухьаммадан имамвилел хьанвай къарагъвал. == Кьиблепатан Дагъустанда къарагъун == Малум тирвал, Дагъустанда колхозар тешкилунин кӀвалах 1929 йисуз гатӀумна. Са куьруь вахтунда — 1931 йисан гатфаралди, 75%-див агакьна лежберар, чпин хусисиятни гваз, колхозриз чӀугуна кӀанзавай. Им партиядин кьетӀи тӀалабун тир. Гьа икӀ, 1929 йисуз, чкайрал алай гьукумдарри, кулакар я лугьуз, кьвед-пуд хеб авай кесиб-куьсуьбрикай гужуналди колхозчияр туькӀуьриз эгечӀна. Коллективизация лежберрин майишатар сагьибрин гъиляй къакъудунин ва гужундалди сад авунин рекьелди кьиле физвай. Девлетлу хзанар алажзавай ва рази тахьайбур Сибирдиз акъудзавай. Къейдна кӀанда, «кулаквилер» тергна, саналди тир майишатар арадиз гъун себеб яз, хуьрерин лежберрик къал-къиж акатна. Абур, чпин хусусият саламат хуьн патал, женгериз къарагъна. Тарихда и женгериз «кулакрин женгер» лугьузва. Ихьтин къал- къижвилер колхозар тешкилдайла, гьукуматдин векилри тухузвай чӀуру сиясатдиз аксивилер Дагъустандин хуьрерани кьиле фена. Амма виридалайни чӀехи женг Кьиблепатан Дагъустанда хьана. А женгинин кьилени шейх Штулви акъвазнавай. И женгина Кьурагьрин, Кьасумхуруьн ва Табасаран районрин агьалийри иштирак авуна. Шейх Штулвидиз талукь материалар Дагъустан Республикадин хатасузвал хуьдай Министерстводин архивда хуьзва. 1632-й нумрадин «кар» 8 томдикай ибарат я. Абурун къене, тарихдин жигьетдай, кьадарсуз багьа материалар гьатнава. Абурай чи алатай вахтарин гьакъикъи шикилар аквазва. А шикилар чаз икьван гагьди акуна кӀанзавайди тир. Абуру чун хейлин гъалатӀрикай хуьдай жеди. Шейх Штулви женгиниз къарагъар авур себебар дериндай кьатӀун патал, чун Мегьамед Рамазанов (шейх Штулви адан тахалус я) тахсиркарзавай манадихъ ва гьакӀни, партфондунин са бязи документрихъ галаз таниш хьун лазим я. Сифте чун, женгинин кьил тир шейх Штулви дустагъ авурла, ацӀурнавай анкетдиз килигда. Ингье ам: «Гьажи Мегьамед-эфенди Рамазанов 1855 йисуз Кьурагь райондин Штулрин хуьре дидедиз хьана. 1929 йисуз къенепатан крарин органри кьуна. Кьве вацра дустагъда ацукьарна. Ганвай вахт акьалтӀ хьайила, ахъай хъувуна. Адахъ Штула, Кьасумхуьрел ва Юкьван СтӀалдал пуд кӀвалер, багъ-бустанар, 50-дав агакьна лапагар, пуд пабни 7 аял ава. Диндин рекьяйни кьилин чирвилер ава. Ам-шейх я.» — Инал лагьана кӀанда, Кьиблепатан Дагъустанда Штулви тӀвар-ван авай алимни тир. Къарагъунин себебар ва къастар чирун паталди Рамазанов Мугьаммадак ва муькуь иштиракчийрик кутунвай тахсирдин № 1632 кардиз вил вегьен. Абур кардин материалрай икӀ аквазва: — «Агьалийрин гуьгьуьлар, гьеле женг гатӀумдалди вилик, чкайрал алай регьберри чӀурнавай. Вилик-кьилик квай коммунистри, чпин къуллугърикай даях кьуна, халкь саналди тир майишатриз чӀугваз хьана. ИкӀ, 1930 йисан февралдин эхирра, районда 44 колхоз арадаиз гъана. Идахъ галаз сад хьиз, чкадин гьукумдарри, динни терг ийиз эгечӀна. Са куьруь муьгьлетда абуру жемятдивай 48 мискӀин къакъудна. Аксивилер авурбур дустагъра туна. Идал бес тахьана абур тупӀал регьберар, суьрсет гьазурунин мярекатдизни акси экъечӀна. Абуру кесиб-куьсуьбривайни са гьалда кьил хуьзвайбурувай техил михьиз вахчуз хьана. Лежберар, чеб кашакай хуьн патал, кӀвалера авай куьгьне шеъ-шуь маса гуз, недай затӀ къачунин рекьел атана. Силисдин материалар кӀелайла, чун женг арадал гъайи себебрин гъавурда гьатзава. Садлагьай себеб, хуьруьнэгьлияр гужуналди колхозриз галчӀурун я. Кьведлагьай себеб, са бубат югъ няни ийизвай лежберар, „кулакар“ я лугьуз, жазаламишун я. Пудлагьай себеб, сувавийрин уьмуьрдай дин акъудун я. Партияди, вири къуватар серфна, „кулаквал“ класс яз, динни советрин гьукумдиз акси къуват яз, терг авунин таблигъат, вични планламишнавай таблигъат яз тухуз хьана. Ида дагъвийрик зурба хъел кутуна. Женгинин гьазурвилер, документри тестикьарзавайвал, кьве вацра кьван давам хьана. И вахтунда шейхдин инсанри, хуьрера къекъвез, Штулвиди кхьенвай колхозриз акси чарар агьалийрин арада чукӀуриз хьана. Женгиниз къарайзавай югъни сад лагьай май тайинавай. Шейхдиз мукьва ксарикай тир Масумов Исадин рахунри и кар шагьидвалзава: „Шейхдин гьерекат Хасавюрт ва Чечнядихъ галазни алакъалу тир. Женг гатӀумуниз кьве югъ амаз Штулвиди чаз мешверадиз эвер гана. Анал ада, чинани Чечняда женгинин югъ сад лагьай май тирдакай, армияди чахъ галаз дяве тийидайдакай, гзафбуру чи пад хуьдайдакай лагьана. Шейхди вич Магьачкъаладиз, анин къазидин патав фейиди ва адани куьмек авун хиве кьунвайди малумарна. Ада, эгер чун Дагъустанда гъалиб хьун хьайитӀа, чна Урусатдихъ галаз дяве тийирди, адавай, гьукумат тешкилдай шартӀар тӀалабдайдакай ихтилатна. Женгиниз рагьбервал гудай Абдурзакьов Каплан лугьур кас Бакудай атунал вил алай“. Амма женг лагьайтӀа, авунвай гьазурвилериз килиг тавуна, бейхабардиз эгечӀна. ИкӀ тирди, Кьурагьрин РК ВКП(б)-ди Дагобкомдиз рекье тур кагъазди хабарди субутзава: „Женг хабарсуз гатӀумна. Женгчийринни райондин милициядин дестедин арада ягъунар хьана. Абуру чи десте гьасятда яракьсузарна“. Райондин кьилевайбур, и кардикай хабар хьунни, район гадарна катна. Женг лагьайтӀа, Кьасумхуьруьн сергьятриз кьван чкӀана. 27-апрелдиз, базардин патав кьиле фейи ягъунри, Кьасумхуруьн къене цӀай-ялав туна. И дяведа райондин РК ВКП(б)-дин секретарь тир Герейханов ва милицадин са къуллугъчи телеф хьана. Кьасумхуьрел хьайи ягъунра, къейдна кӀанда хьи, Штулвиди иштиракнач. Гуьгъуьнлай женгиник Кьурагьрин вири хуьрер экечӀна. 27 апрелдиз женгинин лепе Табасаран райондизни акъатна. И ван хьайила, райондин юкь тир Тинит хуьряй гьакимри кьил баштанна. Женгчийри, къуватсуз хьайи хуьр, са гуьллени ягъ тавуна къачуна. И женгинин кьиле Акимов лугьудайди акъвазнвай. Женгер гьикӀ кьиле фенатӀа, тарихдиз маса чешмейрайни аквазва: „женгерин кьиле акъвазнавайбуру, ягъунар гатӀумдалди, вилик хьиз, исятдани, Кьиблепатан Дагъустандин хуьрера къекъвез, фекьи-фахрайрин куьмекдалди агьалияр женгиниз къарагъарзава“. Ана мадни кхьенва: „28 апрелдин пакамаз милицайрин дестени Штулвидин са десте акьунар хьана. Женгчияр, кьадардал гьалтайла, хейлин артух тир. Чи пай, яракьлу цӀийи дестеяр гьазуриз, чпин магъарайриз хъфена. Амай пай лагьайтӀа, Кьурагьав агакьиз-агакь тийиз акъвазна. 29 апрелдиз женгчийрин сад хьанвай къуватри Кьурагьал гьужумна. Абуру са куьруь вахтунда хуьр чпиз муьтӀуьгъна. КичӀе хьай парт-аппаратдин къуллугъчияр хуьряй вахтундамаз катна. Женгчийри вири хуьрерин Советрин председателар ва маса парткъуллугъчияр дегишарна. Абурун чкадал чпин итиман-кавхаяр тайинарна. Советрин гьукумдин къуллугърал алайбурун кӀвалера къекъвена, абурувай хейлин балкӀанар вахчуна. Женгиниз къарайнавайбурун арада кесибар, юкьван къатарин лежберар, Аллагьталачиярни кулакар ва гьакӀни партиядинни комсомолдин членар авай“. Женгиниз къарагъарнавайбурун составдиз килигайла, шех Штулвидин гьерекатда элликдин вири къатарин векилри иштиракна. Ида, цӀийи гьукуматдиз тек са са фекьи-фахраярни кулакар ваъ, гьакӀни жемятдин чӀехи пай тир лежберарни акси къарагъайди субут ийизва. Документри субутарзавайвал, шейх Штулвидин пад хуьзвайбурук партиядин ва советрин гьукуматдин са кьадар векилри иштиракна. Ахтармишуни къалурзавайвал, Кьасумхуьруьн райондай 70 % коммунистри советрин гьукуматди тухузвай политикадиз далу ганва». 1632-й нумрадин кардин чинри субутзавайвал, советрин и жуьредин политикадиз аксибурун, адалай наризибурун кьадар къвердавай артух жез хьана. ИкӀ, Ахцегьани Къакъа-Шурада, Джанкъутайдани Буйнакскида халкьдин наразивилери звал къачуз хьана. Кеферпатан Дагъустандин ва Чечнядин жемятрикни къал акатна. Амма и юзунри шейх Штулвидин гьерекатдиз са хийирни ганач. Вучиз лагьайтӀа, я ахцегьвийри, я Кеферпатан дагъустанвийри, я чеченри шейхдин пад хвенач. Аквар гьаларай, шейх Штулви кӀаник кутаз хьун гьа и кардилай аслу я. Советрин гьукуматдин векилри, женг кукӀварун патал, тади гьалда ва кӀеви серенжемар кьабулна. ИкӀ тирди кардин бязи документри успатзава: «женг терг авун патал, цӀийиз атанвай частарикай ва партизан дестейрикай даях кьуна, къуватлу ва тади дестеяр тешкилна». Къейд тавуна жедач, Штулви магълуб авун патал Кеферпатан Къайкъаздин дивизиядин вадлагьай полкунин частар, дагъустанвийрикай ибарат тир партизанрин са шумуд десте кардик кутунвай. Къати, гужлу акьунар Кьасумхуьруьн патарив кьиле фена. Пуд сятина давам хьайи ягъунрилай гуьгъуьниз Кьасумхуьр Яру Армиядин частарин гъиле гьат хъувуна. Ахпа, са тӀимил геж хьиз, Кьасумхуьрелай винени акьунар хьана. И женгера гзафбур кьена, са кьадар есирар кьуна. Ихьтин ягъунар, Табасаран райондин Тинитда, Кьурагьани кьиле фена. И ягъунра Яру Армиядин частари гъалибвал къазанмишна. Гьа икӀ, са артух яракь гвачир, бегьемвилелди гьазур тахьанвай, пата-къерехдай герек куьмекар агакь тавур женгчияр, гужлу къуватри инсафсузвилелди кукӀварна. Шейх Штулви, са тӀимил регьберарни галаз, Кьурагьрин тамара чуьнуьх хьана. Женгериз къулайвал авур са жерге хуьрера, кӀвалба-кӀвал ОГУП-дин векилар къекъвез, анра авай кьван эркекар кьаз, дериндай ахтармишунар авуна. Са бязибур партиядин, комсомолдин жергейрай михьиз эгечӀна. Республикадин регьберри, ОГПУ-дихъ галаз санал, женгинин кьилер кьуна жазаламишдай рекьер-хуьлер жагъурзава. И жигьетдай чавай Дагъустан партиядин кьилевайбуру кьабулнавай са шумуд къарар къалуриз жеда. Обкомдин ВКП(б)-дин къарарда кхьенва: «женгинин чуьнуьх хьанвай кьилер тӀарамарун патал, чарасуз я: а) абурун кӀвалер-къар, багъ-бустанар къакъудна, чилер наркомдив вахкун; б) лазим ятӀа, чуьнуьх хьанвайбурун кӀвалер-къар хъиткьинарун». Дагобкомдин ВКП(б)-дин къарар мадни хциди я: «Даготделдин ОГПУ- ди, райотделдин ОГПУ-диз, женгини чуьнуьх хьанвай кьилер кьуна, абур гьа чкадал гуьллеламишдай ихтиярни гузва». Гуьгъуьнай органри, чпи кьабулнавай кӀеви серенжемарни къерехна, чуьнуьх хьанвай регьберриз, эгер эхиримжибур хушуналди чеб гьукуматдиз муьтӀуьгъ хьайитӀа, рекьидач лагьана гаф гузва. Органри женгчийрин патав, винидихъ къалурнавай фикиррикай ибарат чарарни гваз, абурун муьква-кьилиярни ракъурзва. Ихьтин эвер гуниз жаваб яз Штулвиди, Дагъустандин ОГПУ-дин начальник Мамедбекован тӀварцӀел чар рекье твазва. Ингье ам: «Квез хъсандиз чизва, эхиримжи вахтара тхуз хьайи советрин гьукуматдиз талукь тир мярекатри, чкайраллай гьакимрин авамвал себеб яз, чӀуру нетижаяр арадал гъана. Халкь, авай-авачирди вахчуз, гужуналди колхозриз чӀугуни, агьалийрин дуланажагъдин шартӀар садлагьана агъузарна. Динэгьлияр диндивай къакъудуни, Гьажиярни шейхер хайи ерийрай катдай чкадал гъуни, куьгьне адетрал бинеламиш хьана уьмуьр ийизвай сувавийрин руьгьдин тӀалабунра эцяйна. Халкьди йисаралди, гьахълу зегьметдалди къазанмишнавай девлетар вара-зара тахьун патал, зун женгиниз къарагъуниз мажбур хьана. Зи фикир квехъ галаз дяве авун ваъ, квев сувавийрин кесиб-куьсуьбрин наразивал фад агакьарун тир. Амма… Чи наразивилериз, гьайиф хьи, куьне гьич са ябни ганач. Къе куьне завай, за жува- жув хушуналди гьукуматив вахгун тӀалабзава. Ам куь ихтияр я. Амма и йикъал къведалди, заз куьне чи са шумуд тӀалабур тамамарна кӀанзава Ингье абур: # Чи диндин бинейрик хкуьр тавун; # Агьалийрин хсусиятдал гъилер яргъи тавун; # Хкягъунра виридаз сад хьтин ихтиярар авайди авун; # Женгина иштирак авурбурун геле къекъуьн тавун; # Хуьрерин кьилериз кавхаяр хкун; # Тахсирни квачиз дустагънавайбур азад авун. Зун куь кьилив хушуналди атунни татун, гьелбетда, куьне чи наразивилерин себебар гьикӀ гьялдатӀа, гьадалай аслу жеда». (1930 йисан 12-май.) Шейхдин чарчяй аквазвайвал, женгинал чан гъайиди и гьалар я: колхозар тешкилзавайди я лугьуз, халкь кашал гъун, диндизни динэгьлийриз къван гун, чкайрал алай гьакимар савадсузар хьун ва масабур. Чарчяй шейхди вичин гьерекатда иштирак авурбурун кьадар-кьисметдикай фикирзавайдини аквазва. Ам абур хуьдай рекьер-хуьлерихъни къекъвезва. Ада женгинин вири жавабдарвал вичин хивез къачузва. Штулви ва адахъ галаз катай регьберар советрикай яргъалди Кьасумхуьруьн ва Кьурагьрин тамара чуьнуьх хьана. Абур кьунани, чпи чеб хушуналди органрив вахканани чаз малум туш. Амма кардин къене, шейхдивай къачунвай ихьтин манадин чар ава: «За Рамазанов Мегьамед-эфенди шейх Штулвиди лугьузва: 1930 йисан 26-апрелдиз, яракьлу гьерекатрин кьиле акъвазна, за советрин гьукуматдиз акси женг тухвана. Чи гьерекатра Кьасумхуьруьн, Кьурагьрин, Табасаран районрин агьалийрини иштиракна. Чи виридан фикир-хиял им тир: а) шариатдин судар ва аялриз тарсар гудай диндин мектебар кардик кухтун; б) некягьар, ЗАГС-ар тергна, шариатдин къайдайралди кьиле тухун; в) советрин председателрин чкадал кавхаяр хкягъ хъувун; г) къакъуднавай мискӀинар элкъуьрна халкьдив вахкун хъувун; д) бутдиз къуллугъзавайбур налогрикай азад авун; е) жемятдивай къачузвай налогрин кьадар жезмай кьван тӀимилрун; ж) са тахсирни квачиз дустагъар авун акъвазрун, ва масабур. Винидихъ къалурнавай пунктар советрин гьукуматдин вилик чи акси сес яз эцигайла, чаз чи мурадар гьасятда кьилиз акъатдайди хьиз хьана. Амма… Чун, гьайиф хьи, гъиле яракь кьуна женгиниз къарагъуниз мажбур хьана. Гъалибвал къачуз тахьайтӀани, сувара социализмдин кӀвал эцигиз зиян гун чи бинедиз къачуна. За хиве кьазва, гъалибвилихъ зеррени чӀалах тушир. Вучиз лагьайтӀа, чи гьерекат усал яракьламиш хьанвай. Анжах са кардихъ зун кӀевелал агъанвай. За женгиниз къарагъарнавайбурун кьадар акурла, советрин гьукум тӀимил кьван регьимлу жеда, лагьана фикирнай». Къул—Штулви. == Эдебият == * * * == Баянар == Категория:Лезгияр

Штул Гъази Мугьаммад

Москва — Урусатди Федерациядин кьилин шегьер, федерациядин мана-метлеб авай шегьер, Юкьван федерал округдин административ юкь, Москва вилаятдин юкь, амма адак акатзавач. Агьалийрин кьадардал гьалтайла Урусатдин виридалайни чӀехи шегьерни субъект — 12 108 257 (2014). Европада виридалайни чӀехи шегьер я (тамамвилелди Европада алай шегьеррикай), дуьньяда виридалайни чӀехи шегьеррин цӀудак акатзава. Москвадин шегьердин агломерациядин юкь я. Москвадин чӀехи князвилин, Урусатдин пачагьвилин, Урусатдин Империядин (1728-1730-лагьай йисаррин къене), Советрин Урусатдин, ССРГ-дин тарихдин кьилин шегьер я. Кьегьал шегьер тӀвар хьузва. Москвада Урусатдин Федерациядин федерал гьуькуьмвилин органар; (Конституциядин суд квачиз); чара уьлквейрин посольствояр, чӀехи пай урусатдин коммерциядин тешкилатринни жемят садхьунрин штаб-квартираяр ала. Шегьерда чкадин вичи-вичи ийидай идарайрин система тешкил хьана. Москва тӀвар алай вацӀал, РагъэкъечӀдайпатан Европадин кьулувилел, Волгани Ока вацӀарин арада ала. Федерациядин субъект яз Москвани Калуга вилаятрихъ галаз сергьятра ава. Москва — Урусатдин чӀехи мана-метлеб авай туриствилин юкь я: Москвадин Кремль, Яру майдан, Новодевичий монастырь, Церковь Вознесения в Коломенском ЮНЕСКОдин Виридуьньядин ирсинин сиягьдик акатзаваСписок Всемирного наследия ЮНЕСКО. ГьакӀни Москва чӀехи мана-метлеб авай транспортдин тӀвал я. Шегьердин игьтияжриз къуллугъ ийизва — 5 аэропортди, 9 ракьун рекьин вокзалди, 3 вацӀун портди (Атлантикни Кеферпатан МуркӀарин океанрин бассейнрик акатзавай гьуьлерихъ галаз вацӀун алакъаяр ава). 1935-лагьай йисалай инихъ Москвада метрополитенди кӀвалахзава. == ТӀебиатни география == === Алай мукь === Москвади Урусатдин Европадин паюнин юкьван пата, Окани Волгъа вацӀарин арада, Смоленск-Москвадин кьакьанчил (рагъакӀидай пата), Москва вацӀунни Окадин кьулувал (рагъэкъечӀдай пата) ва Мещерадин агъачил (кьиблединни рагъэкъечӀдай пата) сад-садахъ агакьнавай чкада мукь кьунвайди я. 2012-лагьай йисуз шегьердин сергьятар дегиш хьайидайлай кьулухъ шегьердин чилин кьадар 2550 км² яКарта расширения границ Москвы — сайт Правительства Москвы. Абурун пуд паюникай са пай (870 км²) тупӀалдин автомагистралдин къене ава (МТАР), амай 1691,5 км² — адан къеце пата. Гьуьлуьн дережадилай виниз тир юкьван гьалдин кьакьанвал 156 м я. Виридалайни кьакьан тир мукь — 255 м, ам Теплостанская кьакьанчилел алайди я, виридалайни аскӀан тир мукь — Беседрин муьгъерин патав, Москва вацӀ шегьердай экъечӀзавай мукьа (гьуьлуьн дережадилай виниз и мукьан кьакьанвал — 114,2 м я). Пара зурар авай чилер квачиз, МТАР-дин къене Москва кефердин патай кьибле патаз 38 километрдал яргъи хьанва, МТАР-дин къеце пата — 51,7 километрдал, рагъакӀидай патай рагъэкъечӀдай патаз 39,7 км. Шегьерди Москва вацӀун кьве къерехда мукь кьунвайди я, адан юкьван тир авахьуна. И вацӀалай гъейри, шегьердин чиляй тӀуз са шумуд цӀуд вацӀ авахьзава (Москвадин агъавацӀар), абурукай ири тир ибур я: Сходня, Химка, Пресня, Неглинная, Яуза ва Нищенка (чапла патан агъавацӀар), а также Сетун, Котловка ва Городня (эрчӀи патан агъавацӀар). Пара бицӀи вацӀар (Неглинная, Пресня ва мсб.) шегьердин къене коллекторра аваз авахьзава. Москвада пара маса ятаргнарни ава: 400-далай виниз гьурни са шумуд вир. Москва пудлагьай сятинин чӀулуна авайди я (UTC+3). Москвада ишлемишзавай чӀав халкьарин арада авай стандартралди москвадин чӀав хьиз къалурзавайди я (MSK). 2014-лагьай йисан 26-лагьай баскӀумдалай гатӀумна гьакӀни Москвадин юкьварра юкьван гьалдин астрономиядин нисини 12:30-диз жедайди я. === Климат === Москвадин климат — юкьван гьалдин континентал я, сезондалай-сезондиз лап дегиш жедай. Кьуьд (0 °C-далай агъуз юкьван гьалдин югъни-йифен температура авай девир) юкьван гьисабдалди цӀехуьл вацран кьведлагьай цӀуд-йикъалай (10-лагьай цӀехуьл) ибне вацран кьведлагьай цӀуд-йикъал кьван (20-лагьай ибне) жедайди я. Йикъан температура гургутӀдалай виниз тир къалунив 5-лагьай ибнедиз хкведайди я. Календардин хъуьтӀуьн девирдин къене кӀеви къай авай (−20 °C-дал кьван, кьериз −25..−30 °C-дал кьван авай йифен температура) яргъал чӀугун тавур (3-5 югъ) девирар малум жезвайди я. АкӀ ятӀани фундукӀ вацрааз ва гьер вацран сифтедиз мукьвал-мукьвал чимивал жедайди я, температура −5..−10 °C-далай 0 °C-дал кьван яни адалай виниз агакьдайди я, бязи чӀавуз +5..+10 °C-ни жедайди я. ВДНХ метеостанциядин малуматралди (1981—2010-лагьай йисаррин арада), йисан виридалайни мекьи варз эхен (адан юкьван гьалдин температура −6,7 °CБольшой энциклопедический словарь) я. ЭлячӀунин сезонар лап куьруьбур я. Бязи чӀавуз нава вацран сифте паюниз саки гатун температураяр къейдзава, гьа са чӀавуз тӀул вацран эхирдиз — кьамуг вацран сифте паюниз мекьер ахлукьзава. Гад (+20 °C-далай виниз йикъан температура авай ва +15 °C-далай виниз юкьван гьалдин югъни-йифен температура авай девир) тӀул вацран пудлагьай цӀуд-йикъалай (23-лагьай тӀул) пахун вацран эхирдалди (29-лагьай пахун) жедайди я. Мукьвал- мукьвал йикъан температура +30 °C-далай виниз жедайди я (гатун сезондин къене юкьван гьисабдалди 6-8 юкъуз жедайди я, 2010-лагьай йисуз — 1,5 вацран къене. Эхиримжи 30 йисан къене температура +35 °C-дал кьван 18 сеферда агакьна, абурукай 16 — 2010-лагьай йисуз). Виридалайни чими варз чиле я, 1981-2010-лагьай йисаррин арада адан юкьван гьисабдин температура +19,2 °C тир). 1981-2010-лагьай йисаррин арада авур килигунралди юкьван гьисабдин йисан температура +5,8 °C я. Вири метеокилигунин тарихдин къене 2015-лагьай йис виридалайни чимиди хьана — юкьван гьисабдин йисан температура +7,5 °C, юкьван гьисабдин югъни-йифен максимум +11,2 °C тирhttp://meteoclub.ru/index.php?action=vthread&forum;=4&topic;=5685#10 . Адалай вилик виридалайни чимиди 2008-лагьай йис тир — а чӀавуз юкьван гьисабдин температура +7,3 °C тир. Алай чӀавалди виридалайни чимиди яз 1888-лагьай гьисабзавайди я (+1,7 °C)Погода и климат . 1961-1990-лагьай йисаррин арада тухванвай килигунралди, юкьван гьалдин йисан температура +5,0 °C тир. Юкьван гьисабдин гарун йигинвал 2,3 м/с. Юкьван гьисабдин гьавадин ламувал — 77 %, фундукӀ вацраз 85%-дал кьван агакьзавайди я, тӀул вацра 64%-див агъуз хъижезвайди я. 130 йисан килигунин девирдин къене гьавадин виридалайни кьакьан температура 2010-лагьай йисан 29-лагьай чиледиз къейд авуна, гьава лап чими къайдада гьатайла: ВВЦ-дин метеостанциядал — +38,2 °C, «Балчуг» метеостанциядал шегьердин юкьварра ва Домодедово аэропортда — +39,0 °C тир. Виридалайни аскӀан температура 1940-лагьай йисан 17-лагьай гьердиз къейд авуна: −42,2 °C (ТСХА метеостанция), Москвадин агалтдай метеостанциядал — ВВЦ — абсолют минумум −38,1 °C тир (1956-лагьай йисан гьер). Йисан къене Москвадани адак ккӀанвай чилера 600—800 мм атмосферадин къвалар къвазавайди, абурукай чӀехи пай гатун периоддал гьалтзавайди я. Къаваларин дережа лап чӀехи диапозондин къене дегиш жезвайди я: абурун чӀехи кьадар (месэла, 2008-лагьай йисан чиледиз — 180 мм къвана) ва я тӀимил кьадар (месэла, 2010-лагьай йисан чиледиз — анжах 13 мм къвана) мумкин я. Экуьнин йикъан яргъивал 7 сят 00 декьикьадалай (21-лагьай фундукӀдиз) 17 сят 34 декьикьадал кьван юзазвайди я. Горизонтдин дережадилай виниз ракъинин максимум тир кьакьанвал 11°-далай (21-лагьай фундукӀдиз) 58°-дал кьван (21-лагьай кьамугдиз) юзазавайди я. Ракъинин цӀапрап, са вацрал гьалтзавай сятерин кьадар, 2001—2011Метеовеб.ру Среднее число часов солнечного сияния в Москве, обсерватория МГУ Варз Янв Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Йис Ракъинин цӀапрап, сят 37 65 142 213 274 299 323 242 171 89 33 14 1902 Ракъини цӀапрап гунин юкьван гьисабдин кьадар — 1731 сят я (2001—2010-лагьай йисаррин арада юкьван гьисабдалди 1900-далай виниз сят тир). Москвада чилин циферни марфадин тӀурфанар пара жедай вакъиа я. Са вахтара Москвада адет тушир тӀебиатдин вакъиаяр жедайди я, месэла, ихьтинбур: тӀурфанар, кӀеви юргъар, гужлу алчудардай гарар. 1998-лагьай йисан кьамуг вацран 20-лагьай йикъалай 21-лагьай юкъуз элячӀзавай йифиз Москвадал адан вири тархдин къене виридалайни гужлу тӀурфан атан аватна. == Административ паюн == Москвадик 12 округар, 125 районар ва 21 хуьрер акатзава. == Агьалияр == 2013-й йисан юкьвара шегьердин виче 11.979.529 кас яшамиш жезвай, чӀехи Москвада (яни къваларив галай гъвечӀи шегьеррихъ галаз) — 15,5 миллион кас. 2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматриз килигна, Москвадин агьалийрикай: урусар — 9 930 410 (91,65 %), украинар — 154 104 (1,42 %), татарар — 149 043 (1,38 %), армянар — 106 466 (0,98 %), азербайжанар — 57 123 (0,53 %), чувудар — 53 142 (0,49 %), белорусар — 39 225 (0,36 %), гуржияр — 38 934 (0,36 %), лезгияр — 5719 (0,055 %), тӀвар авачир миллетар — 668 409 (5,81 %). == Улакь == Москва — уьлкведин виридалайни чӀехи улакьдин тӀвал я. Шегьер ракьун рекьеринни федерал автомагистралрин «чилин» лап юкьвани юкьва ава. 2013-лагьай йисуз пассажирар тухунин къимет эцигунин кьадар 11,5 млрд кас тир. Шегьердин къене пара жемятдин улакьдин жуьрер вилик фенвайбур я, 1935-лагьай йисалай инихъ метрополитенди кӀвалахзава; жемятдин улакьди вири пассажирар тухудай кьадардикай 76 % ийизва. === Аэропортар === Москвадин территорияда халкьарин арада авай Внуково ва Остафьево аэропортри мукь кьунвайди я. ГьакӀни шегьердин агьалийри ва мугьманри Москва вилаятдин территорияда мукь кьунвай Домодедово, Чкаловский, Шереметьево халкьарин арада авай аэропортрин къуллугъар ишлемишзавайди я. Аэропортив автоулакьдалалди агакьиз жедайди я, гьакӀни экспрессрикай менфят къачуна, абур ракьун рекьин вокзалрай экъечӀзавайди я: Киевскийдай — Внуково аэропортунал кьван, Белорусскийдай — Шереметьево аэропортунал кьван ва Павелецкийдай — Домодедово аэропортунал кьван. Шегьерда аэровокзалди кӀвалахзавай тир, амма с XXI-лагьай виш йис эгечӀдайлай кьулухъ ада, гьакъикъатда яз, вичин асул везифа квадарна: адан дараматар алишверишдин мукьар патал арендадиз вугана. 2009-лагьай йисан гьалдиз килигна, аэровокзалдин дараматда анжах ракьун рекьин ва авиациядин билетар маса гузвай кассайри кӀвалахзавайди я. === Велосипедрин улакь === Статистикадив кьурвал, Москвада 3,5 миллиондилай пара велосипедист аваВелодорожки Москвы . ГьакӀ ятӀани садлагьай велосипедрин рехъ кьилин шегьерда анжах 2011-лагьай йисуз арадал атана. 2013-лагьай йисуз велотрассайрин яргъивал 100 километрдал кьван агакьна, пара километрар авай маршрутар кваз, мисал патал, Барклаян тӀварунихъ галай куьчедилай гатӀумна «Фили» паркдай тӀуз «Крылатское» метродин станциядал кьван (8 км); «Музеон» паркдилай «Парк Победы» комплексдал кьван (16 км). Гатун чӀавуз велосипедар кирида вугудай станцийри кӀвалахзава, абурун кӀвалах «Банк Москвыди» туькӀуьрзава. ГьакӀни пара кьилдин кирида вугудай къуллугърини кӀвалахзава. == Илим == Москва — дуьньядин ири илимдин юкьварий сад я. Ина пара илимдинни ахтармишдай институтар ава, абуру кӀвалахзавай хилер ибур я: хвехинин энергетика, микроэлектроника, космонавтика ва мсб. Садлагьай илимдин ахтармишунар Москвада 1755-лагьай йисалай гатӀумна тухуз эгечӀна. XIX-лагьай виш йисуз университдив Урусатдин тарих, медицина, физика, урус чӀал ва маса илимар чирдай илимдин кӀапӀалар арадал акъатиз эгечӀна. 1828-лагьай йисуз Петербургда Румянцев музей туькӀуьрнай — ктабрин, монетрин, гъиливкхьинрин, маса этнографиядинни тарихдинн материалрин ири кӀватӀал тирди, амма 1861-лагьай йисуз ам Москвадиз акъудна. 1924-лагьай йисуз адакай В. И. Ленинан тӀварунихъ галай Гьукуматдин библиотека (1992-лагьа йисалай гатӀумна — Урусатдин гьукуматдин библиотека) туькӀуьрна. XX-лагьай виш йисуз Москвада кьилдин хилерин илимрин идарайрин чил туькӀуьриз эгечӀна. Москва ВиригалкӀдин минерал хам-малдин институт (1904), Жуковский тӀварунихъ галай Юкьван аэрогидродинамикадин институт (ЮАГИ) (1918), Карпован тӀварунихъ галай физикадинни химиядин институт (1918), Л. Я. Карпован тӀварунихъ галай химиядин институт (1921), Москвадин алакъадинни информатикадин техникадин университет (1921), Курчатован тӀварунихъ галай атомдин энергиядин институт (1943), Теориядинни экспериментдин физикадин институт (1945) ва мсб арадал акъатна. Шурайрин чӀавуз Москвада академиядин чил кӀватӀ жез гатӀумна. ТуькӀуьрнавай ва Москвадиз акъуднавай академиядин идараяр ибур я: Ленинан тӀварунихъ галай ВиригалкӀдин хуьруьн майишатдин академия (1929), ССРГ-дин илимрин академия — ССРГ-дин ИА-дин Президиум (Ленинграддай иниз 1934-лагьай йисуз акъудна), ССРГ- дин Медицинадин илимрин академия (1944), УШФСР-дин Педагогикадин илимрин академия (1943). == Маариф == === Кьакьан дережадин маариф === 250px|мини|справа|Н. Э. Бауманан тӀварунихъ галай МГьТУ Москва Урусатдин чӀехи метлеб авай маарифдин юкьваррикай сад я. Уьлкведин садлагьай кьакьан дережадин маарифдин идара — Славянни-грекни-латин академия — туькӀуьрунилай гатӀумна шегьерда лап пара чирвилер гудай объектар кӀватӀ хьана. Шувалованни Ломоносован инициативадиз килигна, 1755-лагьай йисуз Урусатдин виридалайни цӀуруни тӀвар-ван авай тир Москвадин университетдин бине кутуна. 2009-лагьай йисан малуматралди Москвада 264 кьакьан дережадин маарифдин идара ава, абурукай 109 гьукуматдинди тахьайтӀа муниципалдинди ва 155 гьукуматдин туширди я. Студентрин кьадар 1281,1 агъзур кас тир. 11 москвадин кьакьан дережадин маарифдин идарадив Миллетдин ахтармишдай университетдин статус гвайди я. Москвада 400 кьван библиотека ава, абурун арада Урусатдин виридалайни цӀуру жемятдин библиотека (Москвадин гьукуматдин университетдин Илимдин библиотека) ва уьлкведин виридалайни ири ктабар хуьдай мукь (Урусатдин гьукуматдин (Ленинан) библиотека) ава. === Юкьван дережадин маариф === 2010-лагьай йисан малуматралди, Москвада 1727 виридан чирвал гудай мектеб ава (1588 гьукуматдинди ва 139 кьилдинди). Шегьерда 168 кьетӀен чирвал гудай маарифдин идара ава (154 гьукуматдинди ва 14 кьилдинди). ГьакӀни шегьерда 2314 мектебда кӀелдай вахтунилай вилик квай яшдин идара ава. == Стхавилин шегьерар == # — Вена # — Агджабеди # — Баку # — Гянджа # — Тирана # — Алжир # — Буэнос- Айрес (1990) # — Брест # — Брюссель (1996) # — Ла-Пас # — Баня-Лука # — Каракас # — Ханой # — Хошимин # — Дубай # — Берлин (1990) # — Дюссельдорф (1992) # — Ингольштадт (1995) # — Мюнхен # — Афинар (2002) # — Кутаиси # — Тбилиси # — Тель-Авив # — Дели # — Мумбаи # — Джакарта # — Решт # — Тегьран (2004) # — Рейкьявик # — Мадрид (1997) # — Рим (1996) # — Алма-Ата # — Астана # — Никосия # — Бишкек # — Пекин (1992) # — Пхеньян # — Гавана # — Сеул (1991) # — Елгава # — Рига # — Бейрут # — Текоман # — Энсенада # — Каир # — Улан- Батор # — Куско # — Варшава (1993) # — Краков # — Волгодонск # — Коломна # — Нарьян-Мар # — Ростов-на-Дону # — Ялта # — Бухарест # — Белград # — Братислава # — Любляна # — Чикаго (1997) # — Душанбе # — Бангкок (1997) # — Тунис # — Анкара # — Ардахан # — Ташкент # — Донецк # — Ивано-Франковск # — Киев (1992) # — Николаев # — Ужгород (2003) # — Харьков (2001) # — Лусон # — Манила # — Хельсинки (1993) # — Валансьен # — Лимож # — Загреб # — Будва # — Подгорица # — Прагьа (1995) # — Сантьяго # — Лондон # — Ереван (1995) # — Таллин # — Токио (1991) == Баянар == == ЭлячӀунар == * *

Москва

«Шихидхуьруьнсовет» () — Дагъустан Республикадин СтӀал Сулейман райондик квай муниципалитет (хуьруьнсовет). Администрациядин юкь — Шихидхуьр хуьр. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Шихидхуьр, Пиперхуьр, Хтун, Бутахуьр, Зугьрабхуьр. ==География== Хуьруьнсовет СтӀал Сулейман райондин кьибледа, райондин администрациядин юкь тир Кьасумхуьрелай 7,5 км кьибле пата чка кьунвайди я. ==Агьалияр== Алай чӀавуз хуьруьнсоветдин 492 кӀвале 1701 кас яшамиш жезва. Агьалийрин вири лезгияр, суьнни - мусурманар я. == ЭлячӀунар == * СтӀал Сулейман райондин сайтуна «Шихидхуьруьнсовет» - дикай малуматар * Банкгородов сайтуна «Шихидхуьруьнсовет» - дикай куьруь малуматар Категория:СтӀал Сулейман райондин хуьруьнсоветар

Шихидхуьруьнсовет

Нилтон Сантос () (, Рио-де-Жанейро — ) — бразилиядин футболист, хуьдайди я. 1958, 1962-й йисарин дуьньядин чемпион. == Уьмуьрдикай == Вичин карьерадин тарихда Нилтон Сантос анжах «Ботафого» клубда къугъванай. Ада хъсан устӀарвилелди атакаяр ийизвайвиляй гьамиша чапла патан хуьдайди хьиз къугъвазвай. == Титулар == * Ботафого *: 1948, 1957, 1961, 1962-й йисан Лига Кариока чемпион (4) *: 1962, 1964-й йисан Рио-Сан-Паулудин чемпионатдин гъалиб (2) * Бразилиядин футболдин кӀватӀал *: 1958, 1962-й йисан дуьньядин чемпион (2) *: 1949-й йисан Кьиблепатан Америкадин чемпион *: 1950-й йисан Рио-Бранко Кубок гвай кас (1) *: 1950, 1955, 1961, 1962-й йисан Освалдо Круздин Кубок гвай кас (4) *: 1952-й йисан Панамерикадин къугъунрин чемпион (1) *: 1955, 1961-й йисан О'Хиггинсдин Кубок гвай кас (2) *: 1956, 1960-й йисан Атлантика Кубок гвай кас (2) == Агалкьунар == * XX виш йисан футболдай символ тир хкянавайбур — 5 версияр: Placar (1983); Federazione Italiana Giuoco Calcio (1988); FIFA Century Selection (1998); Tarde газет (2004); Вири команда (2004) == Шикилар == Файл:Nilton Santos e Lula.jpg|Нилтон Сантос ва Бразилиядин президент Лула (2004 йис) Файл:Estátua Nílton Santos.JPG|Статуя, Олимпиядин «Ботафого»дин стадион, Рио-де-Жанейро Файл:Winning brazilian National team 1958.jpg|Бразилиядин футболдай кӀватӀур (1958) — Жилмар, Марио Загалло, Гарринча, Нилтон Сантос Файл:Nilton Santos estatua.JPG|«Ботафого»дин музейдин бюст == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официалдин сайт * КӀватӀур * Botafogo de Futebol e Regatas — Jogos de Nílton Santos e Garrincha * Нилтон Сантос (1925–2013) Категория:Алфавитдиз килигна футболистар Категория:Бразилиядин футболистар Категория:Бразилиядин футболдай кӀватӀурдин къугъвадайбур Категория:Ботафого клубдин къугъвадайбур Категория:Футболдай дуньядин чемпионар Категория:Америкадин Кубокдин чемпионар Категория:Бразилиядин футболдин тренерар Категория:Витория Салвадор футболдин клубдин тренерар

Нилтон Сантос

Къурбалиев Абдурагьман Нуралидин хва — лезги шаир. Шаир 1922 йисуз Докъузпара райондин Миграгъ хуьре дидедиз хьана. Ада юкьван мектеб ва Азербайжандин пединститут куьтягьна, гзаф йисара Дагъустандин Докъузпара, Азербайжандин КцӀар районрин ва Магьачкъаладин мектебра лезги ва урус чӀаларин тарсар гана. А. Къурбалиева мектебда кӀелзавай йисара шиирар кхьиз эгечӀна. Ада ватандикай, тӀебиатдикай ва муьгьуьббатдикай кхьенвай эсерар газетрин ва журналрин чинра чапзава. 1996 йисуз заридин "КӀанда рикӀиз" ва 2000 йисуз "Руьгьдин гьарай" ктабар чапдай акъатна. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар

Къурбалиев Абдурагьман Нуралидин хва

Калмыкия Республикадик 3 шегьер акатзава. ТӀвар Район/Шегьердин округ Агьалияр, кас. Бине кутуна Шегьеррин статус Герб Координатар Городовиковск Городовиковск район 8899Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Проверено 6 августа 2015. Архивировано из первоисточника 6 августа 2015. 1872 1971 Лаган Лаган район 13 258 1871 1963 Элиста «Элиста шегьер» шегьердин округ 104 387 1865 1930 == ГьакӀни килиг == * Калмыкия Республикадин административ чара авунар == Баянар == * Калмыкия Республика

Калмыкия Республикадин шегьерар