Datasets:

leks-forever

/

lez_wiki_20240920

like 1

«Татаюрт» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Бабаюрт райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь ва тек сад тир хуьр — Татаюрт хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Бабаюрт райондин юкьван пата, райондин юкь тир Бабаюрт хуьрелай 17 км яргъал ала. ==Агьалияр== 2013 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 2 391 касди уьмуьр гьалзавай Таблица 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г.. 2012 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьнсоветдин агьалияр 2 378 кас тир Таблица 35. Оценка численности постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2012 г.. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Село Татаюрт Категория:Бабаюрт райондин хуьруьнсоветар

Татаюрт хуьруьнсовет

1825 йис (са агъзурни муьжуьдвишни къаннивадлагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла кишдиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1825-лагьай йис я. XIX виш йисан 25-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1825 йис

1825 йис

1957 йис (са агъзурни кӀуьд вишни яхцӀурницӀеирид лагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла саласадиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1957-лагьай йис я. XX виш йисан 57-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XX виш йис Категория:1957 йис

1957 йис

Кузнецовское (Кузнецовка, Кузнецовск) — Дагъустан республикадин Тарумовка районда авай хуьр. Новогеоргиевка хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Тарумовка райондин кьибле пата, Тарумовка хуьрелай 20 км яргъал ала. ==Тарих== ==Агьалияр== 2002 йисуз хуьре 432 эгьлиди уьмуьр гьалзавай. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижариз килигна хуьре 486 кас яшамиш жезвай . 80 - й йисарал кьван хуьре анжах урусар яшамиш жезвай, гуьгъуьнлай иниз суван халкьар куьч хьана ацукьнай. Алай чӀавуз хуьре 70 % — аварар ва 26 % — даргияр яшамиш жезва. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официальный сайт администрации МО «Тарумовский район» Категория:Тарумовка райондин хуьрер Категория:Авар хуьрер

Кузнецовское (Дагъустан)

«Усугь» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Кьурагь райондик акатзавай муниципалитет (хуьруьнсовет). Административ юкь — Усугь хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрар: Усугь, Хвередж, Уккуди. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустандин кьибледа, Кьурагь райондин кефердинни - рагъакӀидай пата чка кьунвайди я. ==Агьалияр== 2002 йисуз хуьруьнсоветда 609 касди уьмуьр гьалзавай ФЛНКА сайтуна Кьурагь райондикай официал малуматар. Агьалидин вири агъулар, суни - мусурманар я. == Баянар == Категория:Кьурагь райондин хуьруьнсоветар

Усугъ хуьруьнсовет

Ольденбург () — Германиядин кефер пата авай шегьер, Агъа Саксония чилик квайди я. Гилан университетрин шегьер виликра графвилин, герцогвилин, чӀехи герцогвилин, ахъай гьукуматдинни Ольденбург чилин кьилин шегьер тир. 160 000 агьалидилай винихъ аваз, ам Агъа Саксониядин шегьеррикай чӀехивиляй 4-лагьай чкадал ала. 2004 йисан административ реформа къведалди шегьер Везер-Эмс округдин кьилин шегьер тир. == География == Ольденбург Германиядинни Агъа Саксония чилин кефер-рагъ акӀидай пата авайди я. Гьулуьн дережадилай 5 метр винихъ. Шегьер виликан Ольденбург графвилин юкьва авайди я. Ольденбургдай Хунте вацӀ физва. 25 км кефер патахъ галазва Кефер гьуьлуьн Ядебузен залив гваMartin Teller: Geographie. Karte "Die Landschaften Oldenburgs nach physisch-geographischen Merkmalen.. == Тарих == Сифте сеферда шегьердин тӀвар «Альденбург» хьиз кьунвай 1108 йисуз. 1448 йисуз Ольденбургдин графдикай Даниядин король хьана, 1450 йисуз адакай гьакӀни Норвегиядин король хьана. 1457 йисуз Швециядин король хиз ам хкягънавай, 1460 йисуз Шлезвигдин герцог хьиз хкягънавай. Гьа саягъ эхирда гъвечӀи графвилин хзандикай Кефер Европада чӀехи важибвал авайди хьана. 1667 йисалай эгечӀна Ольдебургдин чил Копенгагенда авай Немцарин канцелярияди кьиле тухузвай. Гьа йисуз шегьерда пара начагьвилер хьана. КӀуьд йисалай 27 июльдиз шегьерда пуд цӀайлапанди Ольденбургда пара цӀаяр-кунар авуна. Германиядин, Даниядинни Россиядин пачагьрин династияр чеб чпиз мукьвабур тир, гьа рекъяй Ольденбургдин иесиярни дегиш жезвай. 1773 йисан 23 августдиз Ольдебургдин графвал Дельменгьорст графвал гваз Шлезвиг-Гьольштайн герцогрин чилер дегиш ийидайла Россиядин император Павел I-диз гана. Гьадани абур кьуд йикъалай абур вичин епископ тир халудиз гана. 1774/1777 йисуз Ольденбургдикай герцогвал хьана. Гьа саягъ ам Пак тир Римдин империядин пай тир. 1811—1813 йисара шегьер Франциядин империядин Везермюндунг департаментдин пай хьана. Ольденбургда Наполеонан кодексдин къанунар эцигнавай. Франциядикай къакъуднавайла шегьерда эски къанунар тунвай. 1829 йисуз Пауль Фридрих Августди Ольденбург ЧӀехи герцогвал авуна. 1848 йисуз Европада революцияр авайла Ольденбургда пара крар-кьиникьар хьаначOldenburgische Blätter, Nummer 11, Dienstag, 14. März 1848 S. 1.. == Агьалияр == 2011 йисан 31 декабрдиз Ольденбургдин агьалийрикай 74.370 (47,3 %) кас итимар тир, 82.890 (52,7 %) папар, маса гьукуматдай атайбур 5,4 %. 1573 йисуз шегьер лютеранвилиз элкъуьр хьана. 18 вишйисан эхирдилай эгечӀна Ольденбургда мадни католикар хьанаLandesamt für Statistik Niedersachsen. 1898 йисуз Ольденбургда 25.000 кас яшамиш жезвай, 1925 йисалди 50.000 касдал пара хьана. 1946 йисуз дяве патал хьайи катдай инсанар къвез шегьерда фад-фад 100 000 кас яшамиш жез хьана. 2015 йисуз ина 165 096 агьали авай. 2011 йисалай Ольденбург Агъа Саксониядин пудлагьай шегьер я чӀехивиляй. 2016 йисуз Ольденбургдин агьалийрикай 40,5 % евангели-лютерар тир, 13,8 % католикар, 0,8 % реформнавайбур. 1992 йисалай эгечӀна Ольденбургда мадни чувуд жемят туькӀуьр хьана. ГьакӀни шегьерда 3 мискӀин ава. == Экономика == Ольденбургдин экономика халкьдин кьулан пайдални сервисдал алайди я, гьакӀни банкрални страхованиедал. Шегьерда автомобилрин дистрибьдьюторарни тӀуьнрин индустрия гегьеншар хьанвайди я. Ольденбург информациядин технологийра хъсан дережадал ала. Шегьердин шуради чӀехи герцогдиз тӀалабна гьукуматдин конституция кьабул ийиз. ЧӀехи герцогди гьа документдиз килигда лагьана гаф ганач конституция кьабулиз Rhein-Umschlag investiert Millionen. Oldenburger Online Zeitung. 24. März 2016. == Акунар == Ольденбургдихъ девлетлу тарих авайвили шегьерда пара акунарни ава, гьабурукай са шумуд къелеярни. Виридалайни дегь театр я Ольденбургдин гьукуматдин театр. ГьакӀни шегьерда пара музеяр ава. Чилин музей Ольденбургди къалурзава Ольденбург къеледа «Са чилин медениятдин тарих» акъудун. Шегьерда дегь заманан кӀвалер пара ава. Гьабурукай 1573 йисан Ольденбургдин Эски гимназия, Эски Ратуша, 1502 йисан Дегодехауз кӀвал, 15-лагьай вишйисан Гертрудадин капелла, 1915 йисан вокзал, 1237 йисан Ламбертан клиса, 1841 йисан Петер Фридрих Людвиган госпиталь, 1868 йисан синагога, 1876 йисан католикрин клисани масадбур. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Германиядин шегьерар

Ольденбург

Алжир (, аль-Джаза́ир, официал тӀвар Алжирдин Халкьдин Демократиядин Республика (, аль-Джумхурия аль-Джазаирия ад-Димукратия аш-Шааби́я) — Африкадин кеферни рагъакӀидай патарин арада авай гьукумат. == Тарих == Къадим замандинда хьунухьда дегь ливиядин тайифаяр ацукьун. IX—II вишйисан чи э.в. — Финикиядин колонияр. III—II вишйисан чи э.в. — гьукумат Нумидия. 46 йис э.в. — Рум империядин провинция я. 534 йис — Византиядин иесивал. VII виш йис — Арабрин халифат эцигун, Алжирдин Исламизация ва арабизация. 1518 йис — Осман империядин провинция я. Алжир пиратрин юкьва авун. 1830 йис — Франциядин колонизация кьил. 1848 йис — «Французрин Алжир» ччил эцигун. 1954 йис — Халкьдин Азадвал Фронт туькӀуьрун. 1962-йисуз 5 июлдиз — Франциядилай аслутуширвал малумарнава. 1991-й декабрдиз дяведин диктатура эцигун. == География == === Административ паюн === Алжир — унитар республика я; Алжирдин вилайятар 48 вилайятар (провинцияр) акатзава (). # Адрар # Эш-Шелифф # Лагуат # Ум-эль-Буахи # Батна # Беджая # Бискра # Бешар # Блида # Буира # Таманрассет # Тебесса # Тлемсен # Тиарет # Тизи-Узу # Алжир # Джельфа # Джиджель # Сетиф # Саида # Скикда # Сиди-Бель-Аббес # Аннаба # Гельма # Константина # Медеа # Мостаганем # Мсила # Муаскар (Маскара) # Уаргла # Оран # Эль-Баяд # Иллизи # Бордж-Бу-Арреридж # Бумердес # Эль-Тарф # Тиндуф # Тиссемсилт # Эль-Уэд # Хеншела # Сук-Ахрас # Типаса # Мила # Айн-Дефла # Наама # Айн-Темушент # Гардая # Релизан == Эдебият == * Главса М. Спящий пробуждается. Путешествие по Алжиру. М.: Географгиз, 1959. * Ланда, Роберт Г. История алжирской революции 1954—1962 гг. М.: 1983. * Ланда, Роберт Г. История Алжира. XX век. М.: 1999. == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Официал гьукуматрин сайт * Статистика * Алжирдин цӀийи хабар сайт Категория:Африкадин гьукуматар * Категория:Аравилин гьуьлуьн патав авай гьукуматар

Алжир

Вашингтон () — Америкадин Садхьанвай Штатрин кьилин шегьер. Официал тӀвар — Колумбия округ я, са штатдизни акат тийизвай кьилдин административ тек я. Шегьердин бине 1791 йисуз кутунвай ва адан тӀвар, АСШдин садлагьай президент Джордж Вашингтонан гьуьрметдай эцигнавай. 1871 йисалай Вашингтон Джорджтаун шегьердихъ галаз Колумбия федерал округдик кутунай , гьавиляй америкавийри, уьлкведин кеферни-рагъакӀидай пата авай сатӀварцӀин штатдихъ галаз акахь тийин патал, адетдалди Вашингтон шегьердиз «Ди-Си» () ва я «Вашингтон Ди-Си» () лугьузвайди я. Шегьерди Потомак вацӀун кефердин къерехда чка кьунва, ам кьиблединни рагъакӀидай патахъ Виргиния ва вири маса патарихъай Мэриленд штатрихъ галаз сергьятдал ала. Гьамишан агьалийрин кьадар 600 агъзур касдилай виниз я, кӀвалахдин гьафтеда агъашегьеррин зонадай инсанар атунин гъиляй кьадар са миллиондал кьван агакьзава. Вашингтондин агломерациядин агьалийрин кьадар 5,4 млн кас кьван я, и къалурзавай лишандиз килигна ам уьлкведа муьжуьдлагьай чкадал ала. Вашингтондиз 13 инсандикай ибарат тир, мэр кьиле авай муниципал шуради регьбервал ийизва. Амма АСШ-ри Конгрессдиз лап кьилин гьукум ава, адаз шура кьабулнавай къанунар гьич ийидай ихтияр ава. Гьавиляй штатрин агьалийрив гекъигайла шегьердин агьалийриз вич-вичи идара ийидай ихтияр тӀимил ава. Американ Конгрессдин Векилрин палатада округдиз вичин сес гудай ихтияр авачир делегат ава, округдиз Сенатда вичин векилар авач. 1961-лагьай йисуз АСШ-рин Конституциядиз 23-лагьай поправка ратификация ийидалди округдин агьалийриз президентрин хкягъунра сес гудай ихтиря авачир. Шегьердин девиз: лат. Justitia Omnibus (, Виридаз адалат авай дуван). == География == Вашингтон АСШдин кеферни-рагъэкъечӀдай пата, Атлантика океандилай тахминан 53 км яргъал чка кьунвайди я. Шегьердин вири санлай майдан 177 км² туькӀуьрзава, абурукай 159 км² кьураматдиз, 18 км²-ни ци кьунвай чилериз къвезва. Шегьер, кьиблединни-рагъакӀидай патай гъейри, Мэриленд штатдин сергьятрин цӀарцӀин къене ава, амма административвилелди и штатдиз талукь туш. Шегьер пуд, Потомака ва адан хилер тир Анакостия ва Рок-Крик вацӀарал алайди я. Адан кьудлагьай хел Тайбер-Крик вацӀ, са вахтунда шегьердин Милли аллеядайтӀуз физвай, амма 1870-й йисара ам чилин кӀаняйтӀуз чӀугунвай. Шегьердин сергьятрин цӀарцӀин къене са шумуд островар ава. Потомака вацӀал — Теодор Рузвельтан остров, Колумбиядин остров, Пуд Вахарин островар ва муькуь гъвечӀи островар ала. Анакостия вацӀал алай виридалай чӀехи остров — Кингменан остров я. Шегьердин майдандин тахминан 20 % кутунвай паркари кьунва. Шегьердин тӀебиятдиз, адак Милли парк, «Рок-Крик» парк, Теодор Рузвельт островдал алай парк, «Конституциядин багъар» хьтин паркар кваз, Милли паркарин америкадин идаради регьбервал ийизва. Милли паркарин америкадин идарадин регьбервилик квачир тек сад тир чка, хуьруьн майишатдин министерстводи регьбервилик квай Милли дендрарий я. === Климат === Вашингтон ламу тир субтропикдин климатдин зонада ала. Адан климат, чӀехи гьавизрилай яргъал алай Юкьван Атлантика областьдин жуьредиз хас я. Гатфарни зул чими я, кьуьд — мекьи. ХъуьтӀуьз къвазвай живерин гьар йисан кьадар 37 см туькӀуьрзава. Декабрьдин юкьвалай февральдин юкьвал кьван хъуьтӀуьн юкьван температура 3,3 °C я. Юкьван гьисабдалди живед тӀурфанар Вашингтондал гьар 4-6 йиса садра галукьзава. Виридалай къати тӀурфанриз «нордистер» лугьузвайди я, абуру кӀеви гарар, сел хьтин марфар ва вахт — вахтунда жедай живер гъизва. Ихьтин штормар Америкадин рагъэкъечӀдай цин къерехдин районрал фад-фад галукьзавайди я. Гатуз гзаф чими ва ламу я, июль вацра юкьван температура 26,2 °C я ва гьавадин юкьван ламувал тахминан 66 % я. Гатуз вини дережадин температурадин ва ламувилин вири кӀватӀал, гзаф мукьвал-мукьвал жедай цӀайлапанрин ва бязи вахтара торнадойрин арадал атунин себеб я. Виридалай вини дережадин чимивал ина 1918 йисан 6 августдиз ва 1930 йисан 20 июньдиз къейд авунай +41 °C, гьакӀ ятӀани виридалай агъа дережадин температура 1899 йисан 11 февраль тарихда, Живедин чӀехи тӀурфан хьайи чӀавуз малум хьанвай − 26 °C. * Гьавадин юкьван гьисабдалди йисан температура — 14,5 °C * Гарун юкьван йигинвал — 3,9 м/с * Гьавадин масабрув гекъигайла ламувал — 66 % == Тарих == === Сифте девир === Археологиядин малуматрив кьурвал, гилан Анакостия вацӀун мукьув, лап тӀимилдай 4000 йис идалай вилик бинедин америкавияр яшамиш жезвай. Европавийри и чилер XVII виш йисан сифте кьилерай къекъвена чириз гатӀумнай. Абурукай садлагьайди капитан Джон Смит тир. Гилан Вашингтон шегьер алай чкадал вилик са шумуд хуьрер авай. Гилан Колумбия округдин чилера колонияр авай садлагьай мулкунин иесияр Джордж Томпсон ва Томас Джерард тир. 1662 йисуз абурун гъилик Капитолий кӀунтӀунин къваларив гвай чилер ва Потомак вацӀун агъана авай мулкарни акатнай. 1697 йисуз Мэриленд штатдин гьукумри, и чилера яшамиш жезвай америкадин бинедин халкьар къуватдалди рагъакӀидай патаз чуькьвена къакъудна, ина форт эцигнай. 1751 йисуз, Мэриленд штатдин къанунар акъудзавай органди Джордж Гордон ва Джордж Биелл тӀварар алай ксаривай 280 фунтдай пудкъад акр (чилин алцум) чил къачурла, Джоржтаун арадал атанвай. А чӀавуз Джоржтаун Потомак вацӀун виридалай вини кьиле авай пункт тир. Адав океандай савдавилин гимийрал вацӀалайтӀуз хкаж жез мумкин тир. Мэриленддай къвезвай туьтуьн ва маса малар маса гунив ва гъунив Джорджтаун абад портдиз элкъвенай. === XVIII виш йисан эхир === Континенталвилин Садлагьай конгрессдин кӀватӀалдилай эгечӀна Кьведлагьай конгрессди малумарнавай аслу туширвилелай кьулухъ, цӀийиз арадал гъанвай Америка гьукуматдин кьилин шегьер Филадельфия тир. Жуьреба жуьре себебралди, АСШдин сифте йисара, гьукуматдин кьилин шегьердин статус вахт-вахтунлай чара — чара шегьеррал элячӀзавай, амма гьар са сеферда элкъвена Филадельфиядал къвезвай. == Агьалияр == Вашингтондин агьалийрин динамика Вашингтондин агьалийрин динамика Вашингтондин агьалийрин динамика Йис Агьалияр %, ± 1800 8144 - 1810 15 471 90,0 % 1820 23 336 50,8 % 1830 30 261 29,7 % 1840 33 745 11,5 % 1850 51 687 53,2 % 1860 75 080 45,3 % 1870 131 700 75,4 % 1880 177 624 34,9 % 1890 230 392 29,7 % 1900 278 718 21,0 % 1910 331 069 18,8 % 1920 437 571 32,2 % 1930 486 869 11,3 % 1940 663 091 36,2 % 1950 802 178 21,0 % 1960 763 956 −4,8 % 1970 756 510 −1,0 % 1980 638 333 −15,6 % 1990 606 900 −4,9 % 2000 572 059 −5,7 % 2010 601 723 5,2 % Америкадин маса мегаполисрив гекьигайла Вашингтон шегьердин агьалийрин кьадар гьамиша гзаф тушир. 1860 йисуз, дуьз Гражданвилин дяведалди, Вашингтонда тахминан 75 000 кас яшамиш жезвай, им муькуь, Нью-Йорк ва я Филадельфия хьтин шегьеррилай пара тӀимил тир. Гражданвилин дяведилай кьулухъ шегьердин агьалияр 75 % — дал кьван хкаж хьанвай ва 1930-й йисарин Зурба депрессиядал кьван масакӀа тахьана амукьнавай. Дуьньядин кьведлагьай дяве чӀавуз, федерал органриз атана чкаяр кьунвай гьукуматдин къуллугъхъанрин гьисабдалди, шегьердин агьалийрин кьадар гьакӀни хкаж хьанвай. 1950-й ийсуз Вашингтондин агьалияр вичин максимумдив агакьнай — 802 178 кас. Амма идалай са тӀимил вахт алатайла, гегьеншарнавай рекьерин системади шегьердин къеце пата кӀвалер къачуна регьятдаказ фидай — хкведай мумкинвилер арадал гъанвайвиляй, шегьерда виче агьалийрин кьадар агъуз хьанвай. 1960-й йисара хьайи жемятрин къалабулухар ва къанун чӀурдай крар, 1980 йисуз шегьерди вичин агьалийрин кьудай са пай квадрунин себеб хьанвай. Шегьердин агьалияр 1990-й йисралди агъуз жез давамарзавай, амма 2000-й йисалай садлагьай сефер агьалийрин кьадардин гзаф хьун къейд авунай, ва 2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайриз килигна агьалийрин кьадардин виниз хьунин коэффициент 5,2 % тир. Вашингтонда, адан бине кутур вахтарилай инихъ, бегьем гзаф афроамерикавияр яшамиш жезвай. Аслу туширвал патахъай хьайи дяведилай кьулухъ АСШдин кьибле патай негр-лукӀар шегьердиз куьч хьана ацукьиз гатӀумнавай. Садакайни аслу тушир чӀулав агьалийрин кьадар, дяведилай вилик 1 % — дилай 1810 йисуз 10 % — дал кьван хкаж хьанвай. 1800 ва 1940-й йисарин девирда агьалийрин 30 % афроамерикавийри туькӀуьрзавай. 1970 йисуз Вашингтонда афроамериканвийрин кьадар пикдал агакьнай, амма гьа чӀаварилай инихъ, шегьердин чӀулав агьалияр, шегьердин къваларив галай посёлокриз куьч хьунин нетижада тӀимил жезва. 2000 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижади къалурзава хьи, Вашингтондин тахминан 33 000 кас «сексуал тӀимил паюнинбурун» гьисабдикай я, им шегьердин чӀехи яшда авай ксарин 8,1 % я. «Сексуал тӀимил паюнин» векилрин икьван гзаф кьадар, 2009 йисуз шегьердин мэрди са жинсинин никягьар ийиз ихтияр гузвай къанундал къул чӀугунай, Вашингтондин политикадин либералвилелди килигунин тегьердив баян гуз жеда. 2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрив кьурвал, Вашингтондин агьалийрин кьадар 601 657 кас тир. Гьафтедин кӀвалахдай йикъара, шегьердин къерехрив гвай посёлокрай ксар къвезвайвиляй, шегьердин агьалияр са миллиондилай пара жезва. 2007 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматри къалурзавайвал, шегьердин вири агьалийрин пудай са пай савад авачирбур я. Им са кьадар, инглис чӀал хъсан чизвачир иммигрантрихъ галаз алакъа аваз я. Вашингтондин агьалийрин 85,16 % инглис чӀалал рахазва, 8,78 % — испан чӀалал ва 1,35 % — француз чӀалал. АСШдин агьалияр сиягьдиз къачунин бюроди 2010 йисуз кьиле тухвай агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, шегьерда яшамиш жезвайбурун 50,7 % афроамерикавияр, 3,5 % — азиатар ва 0,3 % америкадин бинедин халкьар тир. Муькуь расайрин векилри 4,1 %, ва акахьай расайринбуру — 2,9 % туькӀуьрзавай. Латин Америкадай куьч хьана атайбуру вири агьалийрин 9,1 % туькӀуьрзавай. === Дин === Вашингтондин агьалийрин чӀехи пай христианар я: агьалийин 28 % — католикар, 9,1 % — америкадин баптистар, 6,8 % — кьибле баптистар, 1,3 % — православиедин христианар ва 13 % христианвилин муькуь хилерин векилар я. Шегьердин 10,6 % ислам диндин ва 4,5 % — иудаизм диндин векилар я. Шегьердин эгьлийрин 26,8 % маса динрин пад кьазвайбур ва я са диндални ибадат тийизвай атеистар я. Вашингтонда, чӀехивилел гьалтайла дуьньяда ругудлагьай чкада авай, АСШдин англикан Епископвилин клисадин кьилин собор авайди я. ГьакӀни шегьерда АСШ-дин виридалай чӀехи католиквилин клиса — Рехне квачир аял кьунин Милли Пак тир чкадин Базилика ава. == Экономика == Вашингтон шегьердин экономика, садлагьай нубатда, гьукуматдин идаравилин крарин сферада кӀвалахзавайбуру тайин жезва. Агьалийрин вини процент идаравилин сферада кӀвалахзавайди я, яни федерал къуллугъхъанар я. Абурун процент гьар йисуз масакӀа жезва, ам гьукуматди кӀвалахдай чкаяр гзаф ва я тӀимил авунив алакъа аваз я. 2007 йисан январьда федерал къуллугъхъанрин кьадар, вири агьалийрин кьадардин 14 % тир. 2008 йисуз гьукуматди кӀвалахдай чкаяр пара авунивди и лишан 27 % — дал кьван хкажнай. 2008 йисуз шегьердин Къенепатан вири бегьер 97,2 млрд доллар туькӀуьрнавай. И лишан патахъай Вашингтон, Америкадин 50 штарин арада 35 — й чка кьунва. 2010 йисан январьдиз Вашингтонда ва адаз талукь тир адан къваларив гвай гъвечӀи шегьерра кӀвалах авачирвилин дережа 6,9 % тир. А чӀавуз Вашингтон шегьерда виче кӀвалах авачирвилин дережа 12 % — дал агакьнавай. 2006 йисуз Вашингтонда са касдиз къвезвай пулунин доход 55 755$ тир, им муькуь штатрилай пара я. Амма шегьердин эгьлийрин 19 % яшамишвал патал герек тир минимумдилай агъуз дережада уьмуьр гьалзавайди я. == Стхавилин шегьерар == * Бангкок, Таиланд (1962) * Дакар, Сенегал (1980) * Пекин, Китай (1984) * Брюссель, Бельгия (1985) * Афинаяр, Греция (2000) * Претория, Кьибле-Африкадин Республика (2002) * Сандерленд, Англия, ЧӀехибритания (2006) * Аккра, Гана (2006) * Сеул, Республика Корея (2006) * Анкара, Туьркия (2011) Формалиствилин «юлдаш-шегьерар»: * Париж, Франция (2000) * Рим, Италия (2011) == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Официал шегьердин сайт * Официал туристдин сайт * Сайт шегьерда (тарих, меденият) Категория:Кеферпатан Америкадин уьлквейрин кьилин шегьерар Категория:АСШ-дин шегьерар

Вашингтон (кьилин шегьер)

КьепӀир Айисат — XIX виш йисан эхирда уьмуьр авур лезги шаир ва мазан. Ам Куьре магьалдин КьепӀир хуьре дидедиз хьана. Айисатан манияр халкьдин къайдада теснифнавай бейтер я. Абур уьмуьрдин хъсан ва пис патарикай, сад-садаз кьисмет тахьай жегьилрикай, михьи кӀанивиликай суьгьбетзавай куьруь эсерар я. КьепӀир Айисатан манияр Ш. Исаева кӀватӀ хъувуна. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги мазанар

КьепӀир Айисат

Тогодин шегьеррин сиягь: Нумра ТӀвар (лезги) ТӀвар (франк) Агьалияр (1981) Агьалияр (2005) Къейдер 1\. Ломе Lomé 375 499 729 258 уьлкведин меркез 2\. Сокоде Sokodé 45 660 117 811 3\. Кара Kara 28 902 104 207 4\. Кпалиме Kpalimé 28 262 95 974 5\. Атакпаме Atakpamé 24 139 80 683 6\. Басар Bassar 17 867 61 845 7\. Цевие Tsévié 20 480 55 775 8\. Анехо Aného 14 368 47 579 9\. Манго Mango 12 894 37 748 10\. Дапаон Dapaong 16 939 33 324 11\. Чамба Tchamba 12 911 25 668 12\. Ниамтугу Niamtougou 12 444 23 261 13\. Бафило Bafilo 12 060 22 543 14\. Нотсе Notsé 8 916 22 017 15\. Сотубуа Sotouboua 10 590 21 554 16\. Воган Vogan 11.260 20 569 17\. Баду Badou 8 111 20 029 18\. Таблигбо Tabligbo 7 526 13 748 19\. Канде Kandé 6 134 11 466 20\. Амламе Amlamé 3 997 9 870 21\. Пагуда Kpagouda 4 112 7 686 == ЭлячӀунар == * Статистика республики Того * citypopulation.de: Численность населения городов Того

Тогодин шегьерар

right А, а — А, а садлагьай гьарф лезги алфибдин. Ачух гьарф я. Категория:Лезги алфавит

А (кирилл)

Докъузпара район () — Урусат Федерациядин Дагъустан республикада авай муниципалитетдин район. Администрациядин юкь — Усугъчай хуьр я. Азербайжан чӀалан гаф тир «Дукъузпаради» «кӀуьд пай» мана гузва; доккуз — «кӀуьд», пара — «пай/чӀук». И тӀвар виликан Дукъузпарадин азад жемиятдик акатзавай кӀуьд хуьруьхъ галаз алакъалу я. == География == Район Дагъустан Республикадин лап кьибле пата, Азербайжандихъ галаз сергьятдин мукьвал ала. Докъузпара район рагъакӀидай пата Ахцегь, кефер пата Мегьарамдхуьруьн, рагъэкъечӀдай пата Азербайжандин КцӀар ва кьибле патайни Кьвепелени Огъуз районрихъ галаз са сергьятра ава. Райондин чилерин майдан — 452,1 км² я. == Тарих == 1934 йисан 1 сентябрьдиз ВЦИК-ан Президиумди кьабулнай къарар: «Ахцегь райондин Гъебцегь, Гъуьгъвезар, Къалажух, Къара Куьре, Къуруш, Макьар, Миграгъар, Мискискар, Филер ва Чахчах хуьруьнсоветар сад авуна, администрациядин юкь Къара Куьре хуьр тайин авуна Докъузпара район арадал гъин»О ГРАНИЦАХ МОЗДОКСКОГО РАЙОНА, СЕВЕРОКАВКАЗСКОГО КРАЯ С КАРАНОГАЙСКИМ РАЙОНОМ, ДАГЕСТАНСКОЙ АССР И ОБ ИЗМЕНЕНИЯХ В АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНОМ ДЕЛЕНИИ ДАГЕСТАНСКОЙ АССР В СВЯЗИ С ОБРАЗОВАНИЕМ НА ТЕРРИТОРИИ ОЗНАЧЕННОЙ РЕСПУБЛИКИ НОВЫХ РАЙОНОВ. 26.04.1935 тарихда райондин администрациядин юкь Къара Куьредай Усугъчайдиз тухванай. ПВС ДАССР-дин 14.09.1960 тарихда кьабулай къарардалди, район терг авунай ва адан чилер Ахцегь ва Мегьарамдхуьруьн районрин арада апайнай. Дагъустан Республикадин ПВС-дин 24.06.1993 тарихдин къарардалди, район гуьнгуьна кухтунай. 1952 йисуз Дагъустандин АССР-динни Азербайжандин ССР-дин арада кутӀуннавай икьрардив кьурвал, Дагъустандин Ахцегь ва Докъузпара районрин кьиблепатан лезги чилер Азербайжандин гъиле вуганвай. А чилерик са шумуд лезги хуьр, мулкар, чӀурар ва парахар акатнай. Икьрардалди Азербайжандиз маса хганвай лезги хуьрерин сиягьда Филфили, Къуруш, Игъир, КӀурукӀун ва Мацар хуьрер акатнай. Гьа и себебдалди и хуьрерин гзафбур азербайжанарин гъиле гьат тавун патал чпин хайи чилер туна Дагъустандин маса районриз кучь хьанвай, анжах Филфили хуьруьвай куьч жез агакь тавуна Азербажандин Огъуз райондик акатнай. Гила ана кьве Филфили хуьрер арадал атанва: сад вич бинедин Филфили, садни сувалай са кӀус агъаниз куьч хьана кутунвай Агъа Филфили хуьр я. ЦӀапарин юкьва гьатай и хуьрерин лезги агьалияр азербайжанарихъ галаз ассимиляция хьана къвез-къвез хайи чӀал, адетар ва лезгивал квадарзаваА. Ш. Вердиханов, «Куруш: история и современность», Махачкала, 1998, стр. 178. 2013 йисуз Урусатдин гьукуматди лезги халкьдивай ихтияр къачун тавуна, Докъузпара райондин Къара Куьре хуьруьн 1500 гектар майдандин «Елах» тӀул, Къалажух хуьруьн 900 гектар майдандин «Кежел» чӀур ва Къара Куьре хуьруьз талукь тир «Пуд булах» тӀвар алай векьин чкаяр (110 гектар) тир лезги чилер Азербайжандиз гьахъ авачирвилелди вуганвайПредставители лезгинской автономии против передачи Азербайджану российских земельРоссия опять передала Азербайджану часть своей территории. == Агьалияр == Йисариз килигна Докъузпара райондин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2002 2011 2012 2013 2014 2015 Агьалияр 14 33033\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2002 г. 15 38033\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2011 г. 15 41035\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2012 г. 15 46033\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г. 15 43333\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 г. 15 51233\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2002 йисан Вири Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматриз килигна, Докъузпара райондин миллетрин сиягьДагъустандин миллетрин состав. 2002: Халкь Кьадар, кас Пай вири агьалидикай, % лезгияр 13 399 93,50 % рутулар 387 2,70 % агъулар 233 1,63 % урусар 230 1,61 % муькуьбур 81 0,57 % вири санлай 14 330 100,00 % == Администрациядин паюнар == Райондик 8 муниципалитетдин образование (хуьруьнсовет) акатзава, абурукни 19 хуьрер акатзаваЗакон Республики Дагестан от 13.01.2005 № 6 «О статусе и границах муниципальных образований Республики Дагестан». Докъузпара райондин хуьруьнсоветар ва абурук акатзавай хуьрер, (къалин шрифтдив администрациярин юкьвар къалурнава); # «Авадан» хуьруьнсовет — Авадан # «Кьилер» хуьруьнсовет — Кьилер, Гандурар, Демирар, Керимханар, Кьвалар, ЧӀулавар, Эсетар # «Миграгъ» хуьруьнсовет — Миграгъар, Текипиркент # «Къалажух» хуьруьнсовет — Къалажух # «Къара Куьре» хуьруьнсовет — Къара Куьре # «Къуруш» хуьруьнсовет — Къуруш # «Мискискар» хуьруьнсовет — Мискискар # «ЦӀийи Къара Куьре» хуьруьнсовет — ЦӀийи Къара Куьре # «Усугъчай» хуьруьнсовет — Усугъчай == Райондин кьилер == * Набийрин Къазимугьаммад (1934—1936 йй.) — ВКП(б)-дин Докъузпарадин РК-дин садлагьай секретар; * Якьубрин Джамал Якьубан хва (1936—1938 йй.) — ВКП(б)-дин Докъузпарадин РК-дин садлагьай секретар; * Садикьрин АбдулмутӀалиб Садикьан хва (1938—1940 йй.) — ВКП(б)-дин Докъузпарадин РК-дин садлагьай секретар; * Эюбрин Мугьаммад Фаталидин хва (1940—1942 йй.) — ВКП(б)-дин Докъузпарадин РК-дин садлагьай секретар; * Саидгьасанрин Манаф Гьажидин хва (1942—1946 йй.) — ВКП(б)-дин Докъузпарадин РК-дин садлагьай секретар; * Мамедрин Али (1946—1949 йй.) — ВКП(б)-дин Докъузпарадин РК-дин садлагьай секретар; * Черкесрин Уллубий Черкесан хва (1949—1950 йй.) — ВКП(б)-дин Докъузпарадин РК-дин садлагьай секретар; * Мамедрин Эседуллагь Меджидан хва (1950—1955 йй.) — ВКП(б)-дин Докъузпарадин РК-дин садлагьай секретар; * Джалилрин Бакъи Абдулгьаян хва (1956—1960 йй.) — ВКП(б)-дин Докъузпарадин РК-дин садлагьай секретар; * Арабрин Грамидин Якьубан хва (1993—2001 йй.) — Докъузпара райондин администрациядин кьил; * Абасрин Керимхан Саидагьмедан хва (2001 — а.чӀ.): ** 2001—2005 йй. — Докъузпара райондин администрациядин кьил; ** 2005 — а.чӀ. — «Докъузпара район» МО-дин кьил. == Экономика == Районда кьве колхоз кардик ква, продуктар гьасилдай кеспиятдин объектар авач. Райондин чилераллай машиндин рекьерин вири санлай яргъивал 65 км я, абурукай 22 км асфальтдинбур я. == Фауна == Некхъвадайбур: гъвечӀи нер-леэн кьаркьулув, лелев, цуцӀул, бакьуч, серна, сев, гьакӀан муьнуьгъ, тамун вак, гьакӀни квахьзавай жуьрейрикай — суван кьун ва вилик- патан-азиядин лекьен ва мсб. Рептилияр: юкьван чурчул, раган чурчул, персиядин руьц, гуьрзе, тӀехвер алай кьамунин гъуьлягъ ва мсб. Гъетер: форель, барбус ва мсб. НуькӀер: свал, чӀулав гриф, сапсан кард, кӀелерхъан лекь, къвед, туртур ва мсб. Гьашаратар: майдин пепе, шагьсуван жиж-пепе (эндемик), чилинин красотел (квахьзавай жуьре), Фаустан жиж-пепе, Апполон, Нордман ва Лацу чепелукьар. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагъустан Республикадин президентдин сайтуна Докъузпара райондикай малуматар * Докъузпара райондин официал сайт * Докъузпара райондин шикилар Категория:Дагъустандин районар

Докъузпара район

Хинелугъ чӀал (хин. Каьтш мицӀ) — хинелугъ халкьдин хайи чӀал. Нах- дагъустандин чӀаларин хзандин лезги чӀаларин группадин хинелугъ хилек акатзава. ЧӀал Азербайжандин Къуба районда гегьенш я. Паспортра хинелугъар азербайжанар хьиз къейд ийизвайвиляй абурун дуьз кьадар малум туш. Хинелугъ чӀалаз виридалайни мукьва — ергуьж, гьапут, жекни элик чӀалар я. Лингвистикадин алимри и дегь алпандин чӀаларикай сад тир хинелугъ чӀал лезги чӀаларин группадивай къакъудна кьилдин чӀал тирди лугьузва. Дуьньядин терг жезвай чӀаларин сиягьдик ква. == Рахазвайбурун кьадар ва чӀалан ареал == «Этнолог» журналди гузвай малуматрив кьурвал, хинелугъ чӀалал рахазвайбурун кьадар 1.500 кас я. Хинелугъ чӀал Азербайжандин Къуба райондин Хинелугъ ва Владимировка хуьрера гегьенш я. Тарихдин чешмейра къейд авунвайвал, 1859 йисуз Хинелугъ хуьре 2300 касди уьмуьр гьалзавай. 1879 йисуз хуьруьн агьалийрин кьадар 2196 кас тирди къалурнава. 1886 йисуз и рекъем 2167 я. Аквазвайвал, 27 йисуз хинелугъвийрин кьадар са кас кьванни артух хьанвач, акси яз 133 кас тӀимил хьанва. 1921 йисуз Азербайжанда хуьруьн майишатар сиягьдиз къачудайла Хинелугъ хуьре 1800 инсанди уьмуьр гьалзавайди малум хьанваАзербайджанская сельскохозяйственная перепись 1921 года. Баку, 1922. т. II. Вып. 16. ч. 162.. 1926 йисан малуматра хинелугъвийрин кьадар мадни тӀимил тирди къалурнава: 1448 кас. Абурукай анжах 105 касдин миллет хинелугъви хьиз, амайбурун миллет туьрк хьиз кхьенваВсесоюзная перепись населения 1926 года. Т. XIV, ЗСФСР. М., 1929.. 1959 йисалай инихъ хинелугъвийрин тӀвар этнос хьиз сиягьра эсиллагь амукьнач. На лугьуди республикада ихьтин халкь ерли хьайиди туш. Гьакъикъатда исятда Азербайжандин Къуба, КцӀар, Хъачмаз, Девечи ва маса районра 17 агьзурдав агакьна хинелугъвийри уьмуьр гьалзаваРегьим Алхас. Хинелугъ ва будугъ чӀалар гекьигунин делилар (азербайжан чӀалди). «Самур» газет № 6 (77), 1999 йисан 25 март. == ЧӀалан гьалар == Азербайжан республикади тухузвай, бинедин халкьар ассимиляция авуна азербайжанариз элкъуьрунин политикадин нетижада хинелугъ чӀал терг хьунин кичӀевилик ква. Вичихъ кхьинар авачтӀани, алай чӀавуз Азербайжандин Къуба райондин Хинелугъ хуьруьн мектебдин агъа классра кӀелзавай аялри хинелугъ чӀал дидед чӀал хьиз чирзава. == Ванерин къайда == Хинелугъ чӀалан фонетикадин система гзаф девлетлуди я, адак 77 ванер — 59 ахъа тушир ва 18 ахъа ванер акатзава. === Ахъа ванер === виликан кьулхъан тӀарам тӀарам тушир тӀарам тушир тӀарам винин и уь ы у юкьван э оь o тӀарам тушир кӀанин аь кӀанин a == Кхьинарни алфавит == Хинелугъ чӀалаз официалвилелди кхьинар авачиртӀани, 1991 йисуз Бакуда хинелугъ чӀалал, кириллик алфавитдалди «ХӀикмаьти чаьлаьнг» тӀвар алай улуб басмадай акъатна. Адет тирвал, кхьинра ва литературада хинелугъри цӀап чӀалакай менфят къачузвайди я. Ю. Д. Дешериева вичин «Грамматика хиналугского языка» улубда ахъа ванер кьвед, пуд ва гьатта кьуд гьарфарикай ибарат тир лигатурайрин куьмекдалди къалурзавай. «Фрагменты грамматики хиналугского языка» улубдин кирамри хинелугъ чӀалан ванер къалурун патал латин графикадин алфавит кардик кутун теклифнайА. Е. Кибрик и др. Фрагменты грамматики хиналугского языка , М., 1972. Ина гьакӀни лигатураяр авай. Вилик хинелугъ чӀалал акъатзавай улубра гуьгъуьнин кириллик алфавит кардик квай: А а Ã ã Аь аь Б б В в Г г Гъ гъ ГӀ гӀ ГӀв гӀв Д д Дж дж Дз дз Е е Ẽ ẽ Ж ж З з И и Й й К к Кв кв Кк кк Кх кх Кхв кхв Кхкх кхкх Къв къв Кь кь КьӀ кьӀ КӀ кӀ КӀв кӀв Л л Лъ лъ М м Н н О о Õ õ Оь оь П п Пв пв ПӀ пӀ Р р С с Т т Тт тт ТӀ тӀ ТӀв тӀв ТӀтӀ тӀтӀ У у У̃ у̃ Уь уь Ф ф Х х Хъ хъ Хъв хъв Хь хь ХӀ хӀ Ӏ Ӏ Ӏъ Ӏъ Ц ц Цв цв Цц цц ЦӀ цӀ ЦӀв цӀв Ч ч ЧӀ чӀ ЧӀв чӀв Ш ш Шв шв Ъ ъ Ы ы Э э Ә ә Ә̃ ә̃ 2007 йисан 23 йиюньдиз Хинелугъ хуьре кьиле фейи, М. В. Ломоносован тӀварунихъ галай МГьУ-дин лингвистрикайни Хинелугърин юкьван мектебдин муаллимрикай ибарат тир хинелугъ чӀалан алфавитизациядин комиссиядин кӀватӀалда, латин графикадин бинедаллаз туькӀуьрнавай цӀийи хинелугъ чӀалан алфавит кьабулнайАлфавит для хиналугского языка. Хинелугъ чӀалан латин алфавит: A a B b C c Cc cc Cʼ cʼ Ç ç Çç çç Çʼ çʼ Ə ə F f G g Gh gh Ğ ğ H h Hh hh İ i I ı J j K k Kk kk Kʼ kʼ Kh kh Kx kx L l M m N n O o Ö ö P p Pp pp Pʼ pʼ Q q Qq qq Qʼ qʼ R r S s Ş ş T t Tt tt Tʼ tʼ U u Ü ü V v X x Y y Z z == Грамматика == Хинелугъ чӀалан кьетӀенвилерикай сад адан морфологиядин туькӀуьр хьунин тегьердин четинвал я. ЧӀала 19 падежар ава. Муькуь лезги чӀаларилай тафаватлу яз, кьибле патан лезги чӀаларизни хинелугъ чӀалаз хас тир кьилин кьетӀенвал — жинсинин категорияяр я. Будугъ, къирицӀ, ергуьж, жек, гьапут, яхул ва дарги чӀалара авай хьиз, хинелугъ чӀалани кьуд жинсер ава, ибур: эркеквилин жинс, дишивилин жинс, гьаванрин жинс, чан алачир затӀарин жинсер я. АкӀ хьайила, и чӀаларал рахазвайбуру чпин къваларив гвай затӀар гьа и тегьерда кьатӀузва. Идалайни гъейри, хинелугъ чӀала падеж, талукьвал, число, заман, кьадар ва гьисабунар къалурзавай куьтягьунар ава. == ЧӀалан лексикадикай == Тарихдин вакъиайри будугъ ва къирицӀ чӀалариз хьиз хинелугъ чӀалазни гзаф кӀевер гана. И чӀал маса чӀаларай, иллаки азербайжан чӀалай гзафни-гзаф гафар къачуз мажбур хьана. Гила и делилдикай масакӀа менфят къачуз алахъзавай Азербайжандин бязи кирамри хинелугъар лезги халкьарин ваъ, туьрк халкьарин группадик акатзава лугъузва. И авторрикай сада — Новрузлу Семендер Салманова кхьенвай гафариз фикир гунRehim Alxas. Veten Teraneleri. Вакi, 1998. cin 4-6.: > Шагь-дагъдин хурал экӀя хьанвай хуьр виридаз хъсандиз чида. Ам Шемкирдин > Хынна хуьряй куьчарнавай Хынналыкь (Хына) хуьр я… Байлакан — Байлакъан > тӀварар алай райондин тӀварцӀе авай «Байлагъ», «Къафкъаз» гафуна авай «Къаз- > Каз», Къуба, КцӀар районрин тӀварар, и чилерал алай вацӀарин, чкайрин, > суварин, гьуьлуьн ва халкьдин тӀварар хинелугъ гафарикай арадиз атанвайди я… > Вичихъ 5 агьзур йисан тарих авай и халкь Къафкъаздин вири пипӀериз чкӀана ва > ада вичин чӀалалди чкайриз тӀварар гана. И тӀварарикай дуьньядин халкьари > исятдани менфят къачузва. Аквар гьаларай Хинелугъ лап чӀехи халкь тир. И > халкьдиз чуькьуьнар гана, ам вичин дегь чилерилай чукӀурна… И халкь > гуннрикай тирди фикирда кьуртӀа, адан тӀвар Хыналыкъ — «Гьуналыкъ» хьун > тӀебии я. ЧӀалан илимдикай, тарихдикай, археологиядикай хабар авачир и касди хинелугърикай лап дегь ва лап чӀехи халкь авуна, абур туьрквер я лагьайдалай гуьгъуьниз лезги гафарин куьмекдалди «Къафкъаз», «Пелекьван», «КцӀар», «Къуба», «Баку» хьтин топонимриз акатайвал баянар гузва ва и тӀварар хинелугъ чӀалан гафарикай арадиз атанвайди я лугъузва. Амма и гафар ада лезги чӀалан ваъ, туьрк чӀалан гафар хьиз къелемдиз гузва. Ада хинелугъ чӀала «ал» гафунихъ на лугьуди «лацу» ва «нек» хьтин кьве мана ава лугьузва ва «албан» гафуни «лацу къаб» хьтин мана гузвайди малумарзава. Эхирда «албан» гафни туьрклемишзаваВинидихь къалурай чешме, ч. 8.. А касдин баянар жувакай кутазвай тирди кьатӀунин патал чи машгьур алим Ф. А. Гъаниевади туькӀуьрна, 2002 йисуз Магьачкъалада чапдай акъудай «Хиналугско-русский словарь» улубдиз килигун бес я. Гафарганда къалурнавайвал, лезги чӀала хьиз, хинелугъ чӀалани «ал» гафунихъ «», «алый» хьтин манаяр ава. Гьа икӀ, гагь будугъар, гагь къириицӀарни хинелугъар туьрквер я лугьузвай ихьтин ксариз лезги халкьни лезги чӀал аквадай вилер авач ва гьавиляй абур ара датӀана чи чӀалан группадик акатзавай халкьар чавай къакъудиз алахъзава. Амма тарихдин ва чӀалан илимдин делилри абуруз чпин ниятар кьилиз акъуддай мумкинвал гузвач ва къвезмай чӀавузни гудач. Маса лезги хуьрерихъ галаз алакъаяр квадарай хинелугъвийри лезги чӀалан са кьадар гафарин чкадал чпи туькӀуьрай цӀийи гафар кутуна. Гьавиляй урусрин автор В. Легкобытова XIX виш йисан 30 — й йисара къелемдиз къачур вичин «Кубинская провинция» улубда сифте яз хинелугъ чӀал лезги чӀалакай чара авунай. 1840 йисуз Дагъустанда хьайи И. Березина кхьенай: «Садбуру лугьузвайвал, Къуба ханвалда дегь ва чан алай тарихди уьмуьр гьалзава. Им Хинелугъ хуьр ва и хуьруьн агьалияр я хьи, абур къубавияр ва лезгияр гьавурда акьазвачир, авайвал лагьайтӀа, чпелай гъейри садни гьавурда акьазвачир са чӀалалди рахазва»Березин И. Путешествие по Дагестану и Закавказью. Казань 1850. ч. 1. С. 73.. А девирдин бязи кирамри хинелугъ чӀал лезги чӀаларин группадик акатзавачир кьилди чӀал я лугъун дуьшуьшдин кар тушир. Абуруз я лезгийрин, я хинелугъвийрин тарихдикай герек тир чирвилер авачир. Амма чпихъ ихьтин чирвилер авай маса урус кирамри гьеле абурал къведалди, XVIII виш йисан сад лагьай паюна кхьенай хьи, Будугъ, Хинелугъ, КъирицӀ, Жек, Элик, Ергуьж ва Гьапут хуьрерин агьалияр лезги чӀалалди рахазваГербер И. Г. Описание стран и народов вдоль западного берега Каспийского моря. 1728 г. — История, география и этнография Дагестана. М., 1958. ч. 80-82.. XIX виш йисал къведалди хинелугъвияр лезги чӀалалди рахазвайди субутзавай маса делиларни ава. Малум тирвал, сифте яз Хинелугъ хуьруьн тӀвар XIII виш йисан араб кирамрикай тир Йакъут ал-Гьамавидин эсерда гъатнаБуниятов З. М. Якут ал-Хамави. Муджам ал Булдан (сведения об Азербайджане). Хамдаллах Казвини. Нузхат ал-Кулуб (сведения об Азербайджане). Баку, 1983. ч. 23.. Ада гъакӀни вичин «Уьлквейрин гафарган» улубда XII виш йисан юкьвара Бухарада уьмуьр гьалнавай машгьур хинелугъви алим Гьаким ал-Лакз ад-Хунликан гьакъиндай малумат ганваРамазанов Х. Х., Шихсаидов А. Р. Очерки истории Южного Дагестана. Махачкала, 1964.. Йакъуталай алатайла XIII виш йисан маса араб тарихдарди — Закария ал- Къазвиниди и хуьруьн тӀвар кьунва. Ада вичин «Асар-уьл-Билад ва Ахбар уьл- Ибад» эсерда малумат гайивал, машгьур везир Низам — уьл-Мулка Дербентда ва шумудни са хуьрера медресаяр эцигиз тунай. И медресайра тарсар араб ва лезги чӀаларалди гузвай. Ихьтин медреса Хинелугъдани кардик кутунай ва хуьруьн аялрини чирвилер лезги ва араб чӀаларалди къачузвай. XV виш йисуз Ширвандикай, Лезгистандикай, кьилди лезги хуьрерикай улуб кхьей, вич Хинелугъай тир машгьур алим Мегьамед Хинелугъвиди хинелугъар лезги чӀалакай тафаватлу тир чӀалалди рахазвайди лугьузвач. Вучиз лагьайтӀ а чӀавуз хинелугъар лезгидалди рахазвай ва абурухъ кьилди чӀал авачирАКАК, Тифлис, 1886. т. П. док. № 1300. Чна фагьумзавайвал, гьеле XVIII виш йисуз хинелугъ чӀал кьилди чӀал хьиз бегьемвилелди кӀалубда гьатнавачир. Вучиз лагьайтӀа а девирда уьмуьр гьалай хинелугъви зарийри — Хинелугъ Суьлеймана чпин шиирар лезги ва азербайжан чӀаларалди теснифнавай. Азербайжан чӀалан таъсир абуруз мадни пара хьанва ва и сеняткарри чпин гзаф эсерар гьа чӀалалди туькӀуьрнава. Адет яз, XVII — XVIII виш йисара дидед чӀалал хьиз, маса чӀаларални эсерар тесниф авур Лезги Салигь, Лезги Къадир, Лезги Эгьмед, Мирза Али, Ахцегъ Назим хьтин сеняткарри ва маса лезги зарийри ара-ара лезги чӀалан тариф ийиз, ам чӀур тавуна, михьиз хуьн герек тирвал рикӀел хкизва. Амма хинелугъви зарийри ва ашукьри хинелугъ чӀалакай са келимани лугьузвач. XVIII виш йисалай гатӀунна азербайжан чӀалан таъсирдик акатай хинелугъ чӀала гуьгъуьнин виш йисара и чӀалай вишералди гафар къачуна, са пай лезги гафарин чкадал вичи арадал гъайи цӀийи гафар атана. 1750—1820 йисара хинелугъвияр «лезги чӀалаз лап мукьва чӀалалди рахазвай»Кавказцы. 1750—1820. Новейшие географические и исторические известия о Кавказе, собранная и пополненная Семеном Броневским. Москва, 1823. ч. 383.. XIX виш йисуз и чӀал В. Легкобытова ва И. Березина кхьейвал, «къубавияр ва лезгияр гьавурда акьазвачир чӀалаз» элкъвена. Тарихдин материалри хьиз, чӀалан материалрини лезги ва хинелугъ чӀалар лап мукьва чӀалар тирди субутзава. Хинелугъ чӀала лезги чӀалан лап цӀуру къатарик акатзаваай цӀудралди гафар хвенва. И чӀаларин умуми лексикада сад хьиз менфят къачузвай вишералди гафар ава. Агъадихъ чна са кьадар ихьтин гафарин сиягь гузва. === Лезги ва хинелугъ чӀаларин умуми лексикадиз талукь тир гафар === Лезги чӀал Хинелугъ чӀал асивал хӀасивал атӀа утӀе афар алфар аярди хӀайардаь аял хӀаял бацӀи бацӀыз бев боьв биши баьш валчагъ валчагъ варз варз ваъ ваъ вил пил гъуц гъуц зун зы ич мыч ичӀи фичӀаь къайи къи къвал (марф) кьула къени къини кьар вукьар кьецӀил кьаьцӀыл кьурагь къурагь кӀамаш кьамаш мез мицӀ мукӀратӀ мукӀрад мичӀи мичӀ мукьвал микьел муьтӀуьгъ муьтӀуьхӀ руш риши садвал савал сур сур чӀар чӀар чӀахар чхар ва мсб. Винидихъ ганвай сиягьда лезги ва хинелугъ чӀаларин умуми лексикадиз талукь 370 гаф гьатнава. Амма санлай 500—550 кьван ихьтин гафар ава. Лезги алим, филологиядин илимрин доктор Фаида Гъаниевади туькӀуьрна, 2002 йисуз Магьачкъалада чапдай акъудай, 8000 гаф гьатнавай «Хиналугско-русский словарь» улуб ихьтин гафар жагъурна-чирун патал хъсан чешме я. Гафарганда хинелугъ чӀала менфят къачузвай 400 — дав агакьна лезги гафар ава. Идалай гьейри хинелугьри лезги гафарин дибдикай арадиз атанвай 250-далай виниз гафарни кардик кутузва. 100 — далай виниз гафар Дагъустандин чӀаларин бинедаллаз арадиз атанвайбур я. Гафарганда гьатнавай асул хинелугъ гафарин кьадар 2100-далай виниз (26,2 %) я. Гьа икӀ, лезги гафар, лезги ва Дагьустан чӀаларин бинедаллаз туькӀуьр хьанвайбур ва асул хинелугъ гафар хкудайтӀа, маса чӀаларай атанвай гафари 64 % процент туькӀуьрзава. И гафарин са пай араб, фарс ва урус чӀаларай, чӀехи пай лагьайтӀа азербайжан чӀалай къачунвайбур я. Делилрай аквазвайвал, хинелугъ чӀалан лексика барбатӀ йикъал атанва. Азербайжанрин паталай гьахъ авачирвилер ва гьакӀни ассимиляция себеб яз хинелугъ чӀал вишералди хайи гафар гвачиз амукьна. Маса чӀаларай атай агъзурралди гафари, иллаки азербайжан чӀалан гафари къвердавай хинелугърин лексикада кӀеви чка кьуна. Нетижа гьихьтинди хьанатӀа, Ф. А. Гъаниевади икӀ кхьенваФ. А. Гъаниева. Хиналугско- русский словарь. Махачкала, 2002. ч. 489: > …ЧӀала къачунвай гафар, иллаки азербайжан чӀалай, мадни пара гьалтзава ва > ихьтин гафари гзаф асул гафар арадай акъудзава. Илим патал хейлин асул гафар > гьамишалух яз квахьнава, абурукай са кьадарбур анжах яшар авай несилдиз > чизма. Жегьилри рахадайла хайи чӀалан асул гафарин чкадал > азербайжанизмайрикай мадни гзаф менфят къачузва. И ва маса делилар бинедиз къачуртӀа, У. А. Мейлановади будугъ чӀалан гьакъиндай лагьай бязи гафар хинелугъ чӀалазни талукьариз жеда. Яни будугъ чӀала хьиз, хинелугъ чӀалани асул хайи гафарин фонд туькӀуьрнавай лексемрин чӀехи пай амач ва абур арадал хкун мумкин туш. Месела, азербайжан чӀалан гафари хинелугъ чӀалан къайдадин числительнияр тамамвилелди арадай акъуднава. Кьадардин числительнияр: Са «сад», кӀу «кьвед», пшо «пуд», онгь «кьуд», пхъу «вад», заьк «ругуд», йикӀ «ирид», инкӀ «муьжуьд», йоз «кӀуьд», йаьгшз «цӀуд» асул хинелугъ чӀалан гафарикай ибарат ятӀани («са» ва «кӀу» лезги чӀалан «сад» ва «кьвед» гафарикай арадиз атанвайди я), абурукай хайи чӀалан къайдадин числительнияр арадиз тагъана, азербайжан чӀалай къачунва: биринджи «сад лагьай», икинджи «кьвед лагьай», уьчуьнджи «пуд лагьай», дуьрдуьнжуь «кьуд лагьай», баьшинджи «вад лагьай», алтынджи «ругуд лагьай», йаьттинджи «ирид лагьай», саьккизинджи «муьжуьд лагьай», докъкъузунджу «кӀуьд лагьай», унунджу «цӀуд лагьай». Алай чӀавуз хинелугъ чӀала цӀийи гафар туькӀуьрзавай -хер, -д, -ыш, -чи, -лугь хьтин суффиксрин бегьерлувал лап тӀимил хьанва. И суффиксрин куьмекдалди хинелугъ чӀалан асул гафар кьериз-цӀаруз арадиз къвезва. Месела: бый — вал, лыгьылд — вал, гыма — вал, кьуроб — чи — вал ва мсб. Вал, -чи, -лугъ хьтин суффиксрикай маса чӀаларай атанвай гафарикай цӀийибур туькӀуьрдайла мадни гзаф менфят къачузва. Месела: бийтаьраъф — вал, бийхаь — баьр-вал, гиров — чи — вал, гуьлуьндж — и — вал, джитты — вал, меслагӀат — чи — вал, кышбаът-чи-вал, заказ — чы ва икӀ мад. Малум тирвал, хинелугъ чӀалакай Р. Эркерт, А. Дирр, К. Бодуа, Б. Дорн, А. Генко, А. Кибрик, С. Кодзасов, И. Оловянникова, Ю. Дешериев, М. Алексеев, Н. Волкова, Б. Талибов, Ф. Гъаниева, А. Магомедов, Гь. Ибрагъимов, К. Керимов, Б. Гигинейшвили, В. Кикинашвили хьтин алимри ва маса кирамри са кьадар макъалаяр ва улубар кхьенва. Ю. Д. Дешериева 1959 йисуз Москвада басмадай акъудай «Грамматика хиналугского языка», А. Е. Кибрикан, С. В. Кодзасован, И. П. Оловянниковадин «Фрагменты фамматики хиналугского языка» (Москва, 1972) улубар мадни къимет авай чешмеяр яз гьисабзава. ЯтӀани лагьана кӀанда хьи, хинелугъ чӀал тӀимил чирнавай чӀаларикай я. Лексикологиядин ва лексикографиядин рекьяй и чӀал генани тӀимил чирна-жагъурнава. Эхиримжи йисара анжах филологиядин илимрин доктор Ф. А. Гъаниевади и хилер чирунай гзаф зегьмет чӀугуна. Алимди арадиз гъайи «Хинелугъ чӀаланни урус чӀалан гафаргандиз» вил вегьейтӀа, хинелугъ чӀалан лексикадиз хас са лишан ашкара жеда. И чӀала азербайжан чӀалай хейлин гафар акатайвал къачунва. ЦӀудралди гафар литературадин чӀалай ваъ, азербайжан чӀалан къуба нугъатрикай къачунвайбур я. Агъадихъ галай сиягьдиз фикир гун: Хинелугъ чӀала Азербайжан чӀалан къуба нугъатда Литературадин азербайжан чӀала Лезги чӀалал Аттым аттым аддым кам Бийтаьраьф бийтереф битерев нейтрал Гогарты гуьгерти гуьйерти хъчар Гомуш гомуш джамыш гамиш Гьалам гьелем гьеле гьеле Гьуьндуьрлугъ гьуьндуьрлугъ гьуьндуьрлук кьакьанвал ГӀафтамабилгь автамабил автомобиль автомобиль Даьмаьг демег демек демек Джитты джитти джидди бегьмедаказ Диндигъ диндигъ димдик кӀуф Зырыш зириш зириндж мертер Йимшагь йимшагь йумшагь хъуьтуьл Къаьлаьмлухъ къелемлугь къелемлик тухмач Къаьнаьт къенет къанад лув Луьлуьш луьлуьш гзаф пьян ЛуьхӀлуьхӀ луьгьлуьгь уьгьуь Минтигь минтигь шаламкъал Маьссаьб мессеб мезгьеб мезгьеб Новур новур ногъур легъв Памадур памадур помидор помидор Пуьруьш пуруьш хъуьруьшар, чкалар Сефи сефи сефегь кӀамай Тахсыр тахсыр текъсир тахсир Хейлагь хейлагъ хейли гзаф Чаттагъ чаттагъ чатлакъ хъиткьер Чиртмаьг чиртмег чыртма тӀампӀ Энни энни энли гьяркьу ва мсб. И сиягъ мадни яргъи хъийиз жеда. Мисалар хъсандиз гекъигун патал диалектдин гафар хинелугъ чӀала къачунвай гафарин къвалав ганва. Сиягьдай аквазвайвал, хинелугъ чӀалаз атанвай бязи гафар литературадин азербайжан чӀала авачир, анжах и чӀалан къуба нугъатда дуьшуьш жезвай гафар я. Чна и месэла кьилди къейд авун себеб авачиз туш. Яргъал йисара Хинелугъ хуьруьн мектебра чӀаланни литературадин муаллимвиле кӀвалахай рагьметлу шаир Регьим Алхаса Низами Генжевидин ва Фуьзулидин са кьадар шиирар хинелугъ чӀалаз элкъуьрна, «Арифдарвилин кӀунчӀ» ва «Зи гъар гаф са пагьливан я» тӀварар алаз кьилди улубар чапдай акъудна. Ада гьакӀни дидед чӀалалди «Хинелугъ» тӀвар алай улуб кӀелдайбурув агакьарна. Гьа и крар фикирда кьуртӀа, цӀийиз, вичиз махсус кхьинар арадал гъизвай хинелугъ чӀалан лексикадикай дуьздаказ менфят къачун чара авачиз я. Вучиз лагьайтӀа литературадин чӀалан дибда акатайвал къачунвай диалектрин гафар ваъ, асул хинелугъ чӀалан гафар ва и чӀала маса литературадин чӀаларай къачунвай гафар гьатна кӀанзава. Дидед чӀал чирзавай хинелугъвийриз куьмек гун патал халкьди виликан девирра менфят къачур, амма гила лезги ва хинелугъ чӀаларин умуми лексикада амачир лезги гафарни абурун рикӀел хкана кӀанзава. Алатай виш йисан 70 — й йисара Азербайжандин Гьукуматдин Университетдин журналистикадин факультетда кӀелзавай хинелугъви Шаикъ Агъмедова 1972 йисуз абурун кӀвализ илифай алим А. Кибрикан тӀалабуналди кьуьзуьбурувай асул хинелугъ гафар кӀватӀна къелемдиз къачунай. А чӀавуз Шаикъа 1600 гафуникай ибарат сиягь туькӀуьрна алимдив агакьарнай. Гуьгъуьнлай А. Кибрика а сиягьда гьатнавай гафарикай 1200 гаф чапдай акъуднайКибрик А. Е., Кодзасов СВ., Оловянникова И. П. Фрагменты грамматики хиналугского языка. М., 1972.. Ш. Агъмедова а чӀвуз малумат гайивал, абурун бубайри тахминан 100—150 йис идалай вилик менфят къачур хейлин лезги гафар гила чӀала амач. Ада къейд авур гафар агъадихъ галайбур я: «вак», «ван», «вах», «ветӀ», «жукӀу», «зуракӀ», «ичӀи», «кам», «купул», «къуьн»,« кьацӀ», «кьезил», «лув», «марк», «муг», «пеш», «пурар», «рак», «тӀиб», «хъел», «цал», «цуьк», «чам», «чумал», «чӀехи». Алай чӀавуз хинелугъ чӀала и гафарин виридан чкадал азербайжан гаф атанва. Хайи чӀалан лексика жагъурна-чириз алахъай Ш. Агьмедов гьеле университет акьалтӀар тавунмаз рагьметдиз фена. Якъин хьи, къвезмай чӀавуз хинелугъвийрикай са ни ятӀани адан рехъ давамарда жеди. Аквазвайвал, будугъ, къирицӀ ва хинелугъ чӀаларин туькӀуьр хьунин тегьерди ва тарихди хьиз, абурун лексикадини и чӀалар лезги чӀалаз лап мукьва тирди, лезги чӀал абурун диде чӀал тирди субутзава. Чирна-жагъурунри и чӀаларин умуми лексикадиз талукь вишералди гафарин сиягъ туькӀуьрдай мумкинвал гузва. == ЧӀалан квахьнавай гафар == Гьа икӀ, виш йисар алатунивай, будугъ, къирицӀ, жек, ергуьж чӀаларани хьиз, хинелугъ чӀалани дегь лезги адетрихъ галкӀанвай гафарни чӀалан лексикадай акъатна. Гила и чӀаларин асул гафарни саки йигинрай къайдада арадай акъатзава. Вучиз лагьайтӀа а чӀаларал рахазвай ксари хайи чӀал са акьван кваз кьазвач, хайи гафар туна, азербайжан чӀалан гафарикай менфят къачузва. Мисал яз хинелугь чӀалаз вил вегьен. Хинелугъ чӀалан асул гафар Хинелугъ чӀалан асул гафар туна менфят къачузвай азербайжанан гафар Лезги чӀалал БалтӀал зад затӀ Варйа айгъыр айгъур Гыра джанавар жанавур Гьавар гьуьндуьр кьакьан Зоз дуру жими ИнчӀе бегьерсыз, эремек бегьер тагур, хан тийир Ихер лап лап Каши агъры, азар начагъвал, азар, тӀал Къу чахмагъ чахмах, цӀай ядайди Кьокь сарсагъ кьанцӀархъан, кьиле гар авайди МикӀир — микӀирир баша-баш кьил-кьиле Михъ ирин гъура ТӀуьли бугъаз руфунал залан, кӀвачел залан ЦӀыт азарлы, хаьстаь начагъ Чоли вахӀши чӀуран (мес. гьайван, набатат) ЧӀимиш пурсукъ барсук ЧӀир таьпаь кӀунтӀ Шахь маьгӀдаь хук Шашу уйдурма таб ва мсб. Ихьтин гафар мадни пара ава. Хинелугъ чӀалан и гафар лугьуниз регьятбур ятӀани, рахазвайбуру азербайжан чӀалан гафариз майилвал къалурзава. Будугъ ва къирицӀ чӀаларив гекъигайла хинелугъ чӀала хайи гафар мадни пара квадарзава. 230-далай виниз лезги гафарикай хинелугъ чӀала 25, будугъ чӀала 11, къирицӀ чӀала 2 гаф квадарнава. Рекъемри алай чӀавуз и чӀалара кьиле физвай ассимиляциядин процессдин йигинвиликай хабар гузва. ИкӀ фейитӀа, 50-60-йисалай хинелугъ ва будугъ чӀалара асул гафар ерли амукь тавун мумкин я. Чи чӀалар ихьтин мусибатдикай хуьн патал вуч авуна кӀанзава? Азербайжанви алим, тарихдин илимрин доктор, профессор Къемершагь Жавадова и суалдиз агъадихъ галайвал жаваб гузваКъемершагь Жавадов. Азербайжандин кьадардал гьалтайла тӀимил тир халкьар ва милли гъвечӀи паяр (азербайжан чӀалалди). Баку, 2000. ч. 180.: > Будугъвияр тӀебии ассимиляция хьунин вилик пад кьун патал абур санал, > чуькьуьндаказ уьмуьр гьалзавай хуьрерин мектебрин агъа классра аялриз будугъ > чӀалан тарсар гун чара авачиз я. Гьа икӀ, мектебра къирицӀ, гьапут ва > хинелугъ чӀаларни чирна кӀанзава. И халкьари бине кутунвай хуьрера са шумуд > виш ва я агъзурдав агакьна агьалийри уьмуьр гьалзавайди фикирдиз къачуртӀа, > и агьалийри къвердавай чпин дидед чӀал квадарзавайди ашкара я. Гьавиляй и > месэладикай хъсандиз фагьум авун, дуьньядин картада анжах Азербайжандин > чилерал авай и этносар хуьн чи буржи я. Чна фагьумзавайвал, анжах мектебра ваъ, вузрани и чӀазар чирна кӀанзава. Талукь институтра и чӀалар чирдай кьилди кафедраяр арадал гъун важиблу я. Азербайжандин Илимрин Академиядин Несимидин тӀварунихъ галай чӀалан институтда лезги чӀалар чирна — жагъурзавай хел туькӀуьрун чара авачиз я. И чӀаларал учебникар ва маса улубар басмадай акъудун рикӀелай ракъурна кӀанзавач. Лезги чӀаларин этимологиядин гафаргандиз, гьакӀни и чӀаларин асул гафарикай туькӀуьрнавай гафаргандиз игьтияж мадни пара ава. Радиодайни телевиденидай и чӀаларалди гунугар гана кӀанзава. Хайи чӀаларалди газетар ва журназар кардик кутун мадни важибвал авай кар я. Дидед чӀал хуьнин кьилин шартӀарикай сад и чӀалалди рахун я. Будугъри, къирицӀри, хинелугъри анжах кӀвале ваъ, жемиятдани чпин чӀаларикай менфят къачуна кӀанзава. Гьа ихьтин крар кьилиз акъудун патал и халкьарин бязи векилри ийизвай алахъунар тӀимил я. ЧӀал, меденият, адетар хуьн патал лезги халкьариз гьукуматдин патай къайгъударвал герекзава. == Литература == * Муьзеффер Низаман хва Меликмамедов «Лезги чӀалар: Илимдин макъалаяр ва очеркар» * Дешериев Ю. Д. Грамматика хиналугского языка. М.: Издательство АН СССР, 1959. * Дешериев Ю. Д. Хиналугский язык. Языки народов СССР, том 4, стр. 643—658. М.: Наука. * Гарданова В. А., глав. ред. Народы Шахдагской группы: будухцы, крызы и хиналугцы. Народы Кавказа, том 2, стр. 199—204. М.: Издательство АН СССР, 1962. * Кибрик А. Е., Кодзасов С. В., Оловянникова И. П. Фрагменты грамматики хиналугского языка. М.: МГУ, 1972. * Clifton, John M., etc. «The Sociolinguistic Situation of the Khinalug in Azerbaijan». SIL International, 2005. * Kibrik A. E. Khinalug // Indigenous languages of the Caucasus. V.4, P. 2/ R.Smeets (ed.). Delmar; NY: Caravan books, 1994. * Керимов К. Р. Глагол хиналугского языка. Автореф. дис. … канд. филол. наук. Махачкала, 1986. == ГьакӀни килиг == * Хинелугъар * Хинелугъ == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Ethnologue. Languages of the World справочникда Хинелугъ чӀал, 2013. * LangueDOC проектда Хинелугъ чӀал (МГьУ-дин филологиядин факультет) * Лингвистдинни са тайин тир чӀалал рахазвайдахъ галаз эхтилат: в поисках полевого метода и формата * Хинелугъ чӀалакай Категория:Алфавитдиз килигна чӀалар Категория:Азербайжандин чӀалар Категория:Нах-дагъустан чӀалар Категория:Лезги чӀалар Категория:Хинелугъ чӀал

Хинелугъ чӀал

Цияб Цолода ( — яни ЦӀийи Цолода) — Дагъустан республикадин Хасавюрт райондин чилерал алай Ахвах райондин хуьр. Цолода хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Хасавюрт райондин кьибле пата, райондин администрациядин юкь тир Хасавюрт шегьердилай 13 км яргъал ала. ==Тарих== 1944 йисуз Цолода хуьруьн агьалияр Чечнядин Ведено райондин Шамилкъала хуьруьз, депортация авунвай чеченрин чкадал гужалди куьчарна ацукьарнай. 1948 йисуз хуьруьн эгьлийриз чпин хайи чкадал, Дагъустандиз хквез кӀан хьанай, амма ся бязи себебрилай абурун са пай Хасавюрт районда авай Герзель кутандин чилериз куьч хьанай ва Цияб Цолода, яни ЦӀийи Цолода хуьр арадал гъанай. ==Агьалияр== Йисариз килигна Цияб Цолода хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2002 2010 Агьалияр 1 572 Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 1 991 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 1 991 касди уьмуьр ийизвай. Вири аварар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Ахвах район» администрациядин официальный сайт Категория:Ахвах райондин хуьрер Категория:Авар хуьрер

Цияб Цолода

ГАЗ-53 Горкий Автомабильни Заводди 1961-1992-лагьай сариз тӏуькӏуьрнавай автомабилья.

ГАЗ-53

Район Сичэн (кит. 东城区, пиньинь: Dōngchéng Qū) — Китайдин Халкьдин Республикадин Пекин шегьердин гъилик квай район. Шегьердин тӀвар «рагъакӀидайпатан шегьер» мана гузва. Райондин майдан 32 км² ва агьали 706. 691 касди туькӀуьрзава. Район, Кьведлагьай уьнуьгдин авторекьин цӀарцӀин къене аваз, цӀуру шегьердин гзафни - гзаф пай кьунвайди я, гьавиляй Пекин шегьердин чӀехи метлеб авай тарихдинни культурадин объектрин чӀехи пай гьа и райондин майданда чка кьунвайди я. Ина тӀвар - ван авай коммерциядин район Сидань (кит. 西单), Финансрин куьче (кит. 金融街), Парк Бэйхай, Чжуннаньхай ва муькуь килигуниз лайих авай чкаяр авайди я. == Тарих == 1950 - й йсан 18 навадиз (апрельдиз) КХР - дин гьукуматдин советди, Пекиндин майдан 16 районриз паюнин къарардал атанвай. 1958 - й йисан тӀулуз (майдиз) Сидань ва Сисы районар сад хьанвай, ва цӀийиз арадал атанвай районди Сичэн тӀвар къачунвай. 2010 - й йисуз Сичен райондик Сюаньу район агалт хьанвай. == Административ паяр == Район 15 куьчедин комитетриз пай жезва. == Килигуниз лайих авай чкаяр == * Гун князьдин кӀвал * Мяоин капӀ-тӀят кӀвал * Пекиндин зоопарк * Мэй Ланьфанан кӀвал - музей * Ци Байшан кӀвал - музей * Цавун капӀ-тӀят кӀвал * Нюцзе мискӀин * Фаюань капӀ-тӀят кӀвал * Люличан * Чанчунь капӀ-тӀят кӀвал == ЭлячӀунар == Официал сайт Категория:Пекиндин районар

Сичэн (Пекин)

«Муни» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Ботлих райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Муни хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Муни, Ортаколо, Рушуха. ==География== Хуьруьнсовет Ботлих райондин кьибле пата ала. ==Агьалияр== Йисариз килигна Муни хуьруьнсоветдин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2010 2015 Агьалияр 3 877Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 4 03733\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан Урусатдин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьруьнсоветдин агьалийрин вири санал кьадар: 4 037 кас тир. Вири аварар ва андияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Мунинский сельсовет Категория:Ботлих райондин хуьруьнсоветар

Муни хуьруьнсовет

Бакте́рияр (эубактерияр (Eubacteria), — тӀвал) — прокариотдин хвехавачир микроорганизмрин, фад-фад саклеткадин, домен (виниалем) я. Къедалди тахминан цӀуд агъзур кьван бактерийрин жуьрейрин тегьерар кхьенва ва фикирзава хьи, абурун кьадар са миллиондилайни гзаф я. Бактерияр микробиологиядин пай тир — бактериологияди чирзава. == Къен == Бактерийрин чӀехи пай (актиномицетарни гъалан цианобактерияр къецяй) сакьефесдинбур я. Къефесрин формадай килигна абур элкъвейбур ава (коккар), лашхьтинбур (бациллаяр, клостридияр, тапунмонадаяр), хархазавайбур (вибрионар, спириллаяр, спирохетар), кьеривал — гъетерхьтинбур, тетраэдрхьтинбур, кубхьтинбур, C- дахьайтӀа O-хьтинбур. Формадиз ихьтин крар аслу я: вини патл ккун, узудай мумкинвал авай, хийир авай зтӀар недай. == Бактериярни инсан == Агъзур йисарадди инсанди некин цуру бактерияр ниси авун патал ишлемишзавай, йогурт, къатух, уксусни маса зтӀар. Исятда саягъар туькӀуьрнава, фитопатогенвилин бактерияр зерел тушир гербицидар хьиз ишлемишдай, энтомопатогенвилинбур — инсектицидрин чкадал. Виридалайни пара ишлемишзавайди Bacillus thuringiensis я, токсинар акъудзавай (Cry- токсинар). Бактерийрин инсектицидрилай къецяй, хуьруьн майишатда бактерийрин удобрениярни кардик кутазва. Инсанриз азарар гъизвай бактерияр бактериологивилин яракьар хьиз ишлемишзава; гьадалай къецяй, ахьтин яракьар хьиз бактерийрин токсинарни ишлемишзавайди. == Эдебият == == Баянар == == ЭлячӀунар == * Категория:Биология

Бактерияр

«Митаги-Къазмайрин хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Дербент райондик акатзавай муниципалитет (хуьруьнсовет). Администрациядин юкь ва сад тир хуьр — Митаги-Къазмаяр хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин кьибледа, Дербент райондин юкьван пата, Дербент шегьердилай 15 км кьиблединни - рагъакӀидай пата, Жалгъан суван гуьнеда чка кьунвайди я. ==Агьалияр== 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 1127 касди уьмуьр гьалзавай Дербентский район. 2010 йисан малуматриз килигна, хуьруьнсоветдин агьалияр 1 176 касди туькӀуьрзавай. Агьалийрин вири тарихдин къене ассимиляция хьана азербайжанариз элкъвенвай татар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагестанская АССР: Административно-территориальное деление. — Махачкала: Дагестанское кн. изд-во, 1980. * Сельское поселение Село Митаги- Казмаляр Категория:Дербент райондин хуьруьнсоветар

Митаги-Къазмайрин хуьруьнсовет

Кинша́са (1966-лагьай йисал кьван — Леопольдви́ль, , нидер. Leopoldstad) — Конго Демократиядин Республикадин кьилин шегьер, Конго вацӀун къерехал ала, Браззавиль шегьердиз (Конго Республикадин кьилин шегьер) аксина. 2010-лагьай йисан гьалдиз килигна Киншасада 10 миллиондилай пара кас яшамишзаватӀани, адан чилеррикай 60 % тӀимил агьалияр авай хуьруьн чкаяр я, вич шегьердин административ сергьятрин къенез гьахьзава. Инсанар къалиндаказ яшамиш жезвай шегьердин мягьлейри провинциядин рагъакӀидай пата чилин ичӀи са гъвечӀи паяр кьазваProgramme du Gouvernement, Provincial de Kinshasa, 2007—2011. Агьалийрин сан-гьисабдал гьалтайла Африкада Киншасадини Йоханнесбургдихъ галаз 3-лагьай чка (Лагосдинни Каирдин кьулухъ) пай ийизва. ГьакӀни франк чӀалал рахадай агьалийрин сан-гьисабдал килигна ам дуьньяда кьведлагьайди я (Париждин кьулухъ). Алай чӀаван демографиядин гьал амукьиз хьайитӀа 2020-лагьай йисуз Киншаса агьалийралди Париждилай виниз жеда. == ЧӀалар == ДРК-да, нин кьилин шегьер Киншаса я, официал яз франк чӀал кьабулнава. Гьа идаз килигна, Киншаса Франкофонияда виридалайни чӀехи шегьер, гьакӀни франк чӀалал рахадайбурун агьалийрин сан-гьисабдал гьалтайла ам кьведлагьайди я., Амма лингала рахунрин чӀал яз гьяркьуьдаказ кӀвалахарзава. Франк чӀал администрацияда, маарифда, документар кьил кьиле ягъунра, рекьерин лишанра, прессада, ТВ-да, миллетринни жемятрин арада авай акахьунра кӀвалахарзава. Амма жемятринни миллетрин кӀапӀалрин къене авай гьакӀан акахьунра мукьдин (чкадин) африкадин чӀалари (киконго, лингала, луба и суахили) кьилин пай кьазва. Гьа идаз килигна, медениятда франк чӀала артухвал кьазватӀани, пара чӀалар хьун Киншасадин уьмуьрдин хас тир лишан яз амукьзава. == Массайрин информациядин такьатар ва алакъа == Тайин чӀавара акъатдайбур (франк чӀалал) * «Кайе экономик э сосьо» (Cahiers économiques et sociaux — «ЦӀийи (чавар) хабарар экономикадинни жемятдин месэлайрикай»). * «Конго-Африк» (Congo-Afrique — «Конго-Африка»). Гьар вацра акъатдай экономикадинни медениятдин месэлайрикай журнал. Жемятдин уьмуьрдин Ахтармишунин юкьва акъудзава. * «Потансьель» (Potentiel — «Потенциал»). Гьар йикъуз акъатдай газета. * «Элима» (Elima). Гьар йикъуз акъатдай нянин газета Информагенствар Конгодин чапдай акъудунин агенство (Agence Congolaise de Presse — ACP). Гьакиматдин информагенства, 1960-лагьай йисан 12-лагьай пахундиз адан диб эцигнава. Радио, телевидение * «Конгодин ван» (La Voix du Congo). Радиостанция, гьукуматди контролвал кьиле тухузава * Миллетдин конгодин радиони телевидение (Radio-télévision nationale congolaise — RTNC). == Стхавилин шегьерар == * Анкара (Туьркия) * Браззавиль (Конго Республика) * Брюссель (Бельгия) * Дакар (Сенегал) * Тегеран (Иран) * Утрехт (Нидерландар) == Эдебият == == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Киншаса Категория:Африкадин уьлквейрин кьилин шегьерар Категория:Конгодин Демократиядин Республика Категория:Конгодин Демократиядин Республикадин шегьерар

Киншаса

1751 йис (са агъзурни иридвишни яхцӀурницӀусадлагьай йис) — чи эрадин 1751-лагьай йис. XVIII виш йисан 51-лагьай йис я. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш йис Категория:1751 йис

1751 йис

Хырхатала — Азербайжан республикадин Кьвепеле районда авай хуьр ва муниципалитет. == География == Хуьр Кьвепеле райондин кьиблединни - рагъэкъечӀдай пата, райондин кьилин шегьер тир Кьвепеле шегьердилай 29 км яргъал чка кьунва. ==Тарих== Хырхатала Кьвепеле райондин дегь хуьрерикай сад я. Тухунвай чирна - жугъурунрин кӀвалахриз килигна хуьруьн 500 - елай пара йисар ава. Хуьруьн тӀвар араб «хирге» (хилер алачир пек, аба) ва дегь туьрк «тала» (тамун къене ник, ахъа чка) гафарикай арадал атанва. Яни абадиз ухшар ник мана гузва. == Агьалияр == Алай чӀавуз хуьре 1 392 кас яшамиш жезва. Агьалийрин саки вири азербайжанар я. ==ИнфратуькӀуьрун== Хуьре са кьулан мектеб, са ялрин бахча, са культурадин КӀвални са улубхана кардик ква. == ЭлячӀунар == * Xırxatala: Azerbaijan Категория:Кьвепеле райондин хуьрер

Хырхатала

Эмирали ТӀигьиржалви, АмиргӀали-ХӀажи ТӀигьиржалви (1790 йис, ТӀигьиржал, Къубадин уезд — 1846, Гьадж) — лезги зари, дяведар, Имам Шамилан муьридрикай сад тир. == Уьмуьрдикай == Лезгийрин женгчи зири Эмирали 1790 йисуз гилан КцӀар райондин ТӀигьиржалрин хуьре дидедиз хьана. Сифте Къубада кӀелна. Ина адаз лезгийрин машгьур алим, иридра Меккедиз зиярат авур Гьажи Мугьаммад Челебиди тарс ганай. Гуьгъуьнлай Эмиралиди Вини Ярагъда кӀелна. Вини Ярагърин медреса а девирда вири Къавкъаздиз сейли тир. Ам муьридизмдин бине кутур, Имам Шамилан муаллим хьайи Шейх Мугьаммад Ярагъвиди ахъайнай. И медресадиз Къавкъаздин араб чӀалан академияни лугьудай. Ина диндин тарсарихъ галаз санал математикадай, астрономиядай, географиядай, этикадай, философиядай, Дагъустандин тарихдайни тарсар гузвай. Вини Ярагъдал Эмиралиди Шамилахъ галаз санал кӀелна ва абур кӀеви кӀилияр хьана. Эмиралиди гьакӀни тӀвар-ван авай лезги алим Алкьвадар Абдуллагьахъ ва машгьур тарихдар Абаскъулу Агъа Бакихановахъ галаз дуствал авунай. Алкьвадар Гьасанан «Асари Дагъустан» ктабдай: «Къубадин уезддин ТӀигьиржал хуьряй тир Гьажи Эмирали эфенди гьакъикъи алим ва инсанвал авай кас тир. Жегьилвилин яшарив агакьайла ам Куьредин округдиз куьч хьана. Ина ада Вини Ярагъ хуьре муаллим Ярагъ Мугьаммад эфендидин медресада кӀелна. Гуьгъуьнай ам Мугьаммад эфендидихъ галаз Аваристандиз акъатна. Мугьаммад эфендидиз къуллугъ ийиз, Эмиралиди адавай илимар чирна ва гьакӀни ада а эфендидин стхадин руш, хъсан къилихъар авай, рикӀ чӀехи Муъминатдикай вичиз паб авунай… Адалай кьулухъ Гьажи Эмирали эфенди Куьре округдиз хтана, хизанар Вини Ярагъдал туна вич Меккедиз зияратдиз рекье гьатна ва и сефердин вахтунда кьена». Урус пачагьдин кьушунрин аксина женг чӀугур Эмирали ТӀигьиржалви Имам Шамилан рикӀ алай муьридрикай тир. Са шумуд йис Сибирда суьргуьнда хьанатӀани, руьгьдай ават тавур шаирди дустагъдай акъатайдалай гуьгъуьниз азадвилин женг давамар хъувунай. Тарихдин чешмейрай аквазвайвал, Эмирали ТӀигьиржалви гьеле 1820 йисуз Гавдишанда кьиле фейи дяведа генерал Ермолован кьушунрин аксина женг чӀугунай. 1823 йисуз лезгияр кьвед лагьай гъилера Ермолован кьушунрихъ галаз женгиниз экъечӀайла Эмиралиди 1500 касдикай ибарат тир чӀехи кӀеретӀдиз регьбервал ганай. Гуьгъуьнлай ада 1837 йисан Къубадин бунтара иштиракнай. ЧӀехи маарифчи тир Эмиралиди Куьреда медреса кардик кутунай ва иниз кесибрин аялар желб авунай. И медреса акьалтӀарай шумудни са жегьилдикай гуьгъуьнлай алимар хьанай. Вичин шиирар лезги, азербайжан ва араб чӀаларал кхьей Эмирали гьеле медреседа кӀелдай вахтунда шаир хьиз машгьур хьанай. Филологиядин илимрин доктор Мавлуд Ярагьмедован «Дагъустандин савкьватар» (Баку, 1987) ктабда Эмиралидин 21 шиир гьатнава. Эхиримжи йисара шаирдин 100-дав агакьна шиирар винел акъатнава. Адан «Куз-куз», «Муьхеннет», «Лугьуз-лугьуз» тӀварар алай шиирар халкьдиз хуралай чида. Зари 1846 йисуз вичин кӀилияр тир Абаскъулу Бакихановахь ва Алкьвадар Абдуллагьахъ галаз санал Меккедиз рекье гьатна. Меккединни Мединадин арада къарагъай тӀурфанди Эмирали ва А. Бакиханов телефна. Абур кьведни гьана, «ФатӀима дереда» кучукна. Вич са гужуналди арабри хкуд авур Алкьвадар Абдуллагь ватандиз хтайла ада хайи хуьре вичин кӀилийриз эбеди гуьмбет эцигун къетӀ авунай. == ТӀигьиржал Эмиралиди туькӀуьрай эсерар == Эмирали ТӀигьиржалви бегьем чӀехи шаирвилин дережадин шииррин автор ятӀани, алай чӀаван кӀелдайбуруз анжах 1980-лагьай йисуз чир хьана. Бакуда уьмуьр ийизвай ва кӀвалахзавай лезги эдебиатдин алим Ярагьмедрин Мавлуда «Генжлик» издательствода Эмирали ТӀигьиржалвидин Ихрек Режебан сад хьайи шииррин кӀватӀал чапдай акъуднай. Гуьгъуьнлай, азербайжан чӀалал кхьизвай ТӀигьиржал хуьряй тир лезги шаирдин уьмуьрдин рехъ ва туькӀуьрай эсерар чириз дамавардайла, эдебиатдин алимди вичин азербайжан чӀалал кхьей «Азербайжандинни арада авай Дагъустандин алакъайрикай» тӀвар алай къейд ийизва: "… 1835-лагьай йисуз Эмирали вичин кӀили тир Алкьвадар Абдуллагьахъ (Алкьвадар Гьасанан буба тирди) Абаскъулу агъа Бакихановадин патав Къубадин округдин Амсар хуьруьз атана. Бакиханова кӀилийрин меслятдиз килигна, «Гуьлистан» тӀвар алай эдебиатдин дестедин бине кутуна. Анин кӀвалахда Эмиралидини иштирак авуна. 1992-лагьай йисуз Дагъустанди ктабрин издательствода «Дурнаяр» тӀвар алай гъвечӀи шиирин кӀватӀал чапдай акъатна. Ада ТӀигьиржалдай тир Эмиралидин (жилдал автордин тӀвар Эмир Али хьиз къалурна) ва адан сахуьруьнви тир Эмираслан Гъанидинан (ада лезгидал кхьизвай) шиирар сад авуна. Ктаб туькӀуьрайди тӀвар-ван авай лезги шаирни прозаик Ризванрин Забит я. Гьамни Эмиралидин шиирар лезгидал элкъуьрнавайди я. == ТӀвар кьунар == Лезги шаир Керимрин Седакъета вичин КцӀариз талукь тир энциклопедияда кхьенвайвал, гъиле къелем кьуна шиирар кхьей, яракь кьуна чапхунчияр кукӀварай Эмирали ТӀигьиржалвидин тӀвар чи эдебиатда къагьриман шаир хьиз гьатнава. Адан шиирдин гафар рикӀел хкана: «Зун Эмир я дагъустанви, Душманрин за хъвада иви». == Эдебият == * С. Къ. Керимова. «КцӀар, кцӀарвияр» (энциклопедиядин кӀватӀал). Баку 2011. «Зия», ч. 295—296. * Алкьвадар Гьасан. «Асари Дагъустан» (урус чӀалал), Магьачкьала, 1994. ч. 158—159. * С. А. Бедирханов «XVII-XIX-лагьай виш йисарин лезги кӀанивилин лирикадин эстетика» (урус чӀалал), Махачкала ИИЯЛ ДНЦ РАН 2006г. 154 с. * Арбен Къардаш. «Танец поневоле», Махачкала, 2011 г. Категория:Лезги шаирар Категория:Имам Шамилан муьридар Категория:Тарихдар

Эмирали ТӀигьиржалви

Гьажи Абдурагьман-эфенди, лакӀаб Ахцегь Абдурагьман —зурба лезги алим ва шаир. Гьажи Абдурагьман 1821 йисуз Самур магьалдин Ахцегь хуьре дидедиз хьана. Ам кар алакьдай устад хьайиди успатун патал тек кьве къасида ва ада 1912 йисуз Темир-Хан-Шурада чап авунвай «Асас ад-дин ва-ль-иман» тӀвар алай ктаб (араб чӀалал), ада шиирдиз элкъуьрнавай керет жедвел (таблица умножения) къалурун бес я. А девирда вири Дагъустанда Алкьвадар Гьасан-эфендидин гафунал гаф эцигиз жуьрэтдай алим вич авачир. Амма Гьажи Абдурагьмана адахъ галаз ахъадиз диндин месэлайрин гьакъиндай акъажунар ийизвай, яни къарарар акъудун патал. Гьажи Абдурагьман эфендидихъ Ахцегьа 500 касдилай гзаф паталай атайбуруз кӀелдай мумкинвал гудай медреса авай. Ахцегьрин Жуьмя мискӀиндин эцигунрин кьиле авайдини Гьажи Абдурагьман эфенди тир. Ада ирид сефердилай гзаф Меккедиз гьаж авуна. Хайи хуьруьн медресада илимрин дибар ва РагъэкъечӀдай патан чӀалар чирна, ада гзаф йисара гьа и медресада тарсарни гана. Азадвилин ва гьахълувилин пад хуьзвай инсан яз, Ахцегь Абдурагьманавай 1877 йисан бунтара иштирак тавуна акъвазиз хьанач. И тахсирдай ам сифте Дербентдин зинданда туна, ахпа Урусатдиз суьргуьндиз акъудна. Ахцегь Абдурагьмана лезги ва туьрк чӀаларал шииратдин эсе­рар: къушмаяр, мухамассар (вад цӀарцӀикай ибарат шиирар), маснавияр (кьве цӀарцин ширрар) ва маса жуьредин шиирар теснифна. Абур харусенятдин жигьетдай къиметлу ва тамам эсерар я. А. Абдурагьманан эсерар чапдиз сифте М. Ярагьмедова ва Гъ. Садыкъиди акъудна. Ахцегь Абдурагьман 1913 йисуз хайи хуьре рагьметдиз фена. ==Эдебият== * Акимов Къ. Х. «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги алимар

Гьажи Абдурагьман-эфенди

ЗИЛ-114 1967-1978-лагьай суз тӏуькӏуьрнавай автомобиль.

ЗИЛ-114

Ба́нска-Би́стрица (, , ) — юкьван Словакияда авай шегьер. Банска-Бистрица крайдин кьилин шегьер я. Агьалияр тахминан 83 агъзур кас кьван я. Миллетрин состав 2001 йисуз. * Словакар - 94,7% * Чехар - 1,4%, * муькуьбур - 3,9%. Диндин состав: 2001 йисуз * католикар - 46,6%, * Атеистар - 30,2%, * Лютеранар - 13,9%. Тарихдин къене ина уьмуьр гьалай миллетар Йис Словакар Немецар Венграр 1715 1,899 873 279 1850 4,221 978 44 1910 4,388 ? 5,261 1919 8,265 406 1,565 2001 78,700 53 446 == Шикилар == файл:Banska Bystrica from Urpin.jpg|Шегьердин акунар кьвалалай файл:Kostol Nanebovzatia Panny Márie (Banská Bystrica).jpg|Римрин-Католикрин церковь файл:Nám.SNP Barbakan a StaráRadnica.jpg|Барбакан файл:Porges Palota - pohľad od polikliniky.jpg|Поргесдин дворец == ЭлячӀунар == * Официалдин сайт шегьердин * Къеле Банск Бистрицдин * Another site for tourists *of living people in Banska Bystrica Категория:Словакиядин шегьерар

Банска-Бистрица

Чирагъ (Чи Рагъ) — Баку шегьерда акъатзавай лезги журнал. Журналдин бине эцигайди ва кьилин редактор лезги шаир ва филологиядин илимрин кандидат Гуьлбес Асланханова я. 2008 йисан июнь вацралай акъатзава. 500 экземпляр тираждалди чап жезвай журналдин ред-коллегиядик Муьзеффер Меликмамедов, Седакъет Керимова, Келентер Келентеров, СтӀурви Эгьтибар хьтин тӀвар-ван авай шаирар ва журналистар акатзава. Журналдин чинриз лезги эдебиятдиз, тарихдиз, медениятдиз талукь материалар, лезги чӀалан авай гьаларикай макъалаяр ва лезги чӀалаз элкъуьрнавай азербайжан эдебиятдин эсерар акъатзава. ==ЭлячӀунар== * ЧиРагъдин цӀийи улуб акъатна Категория:Лезги журналар

ЧиРагъ (журнал)

Аляутдинов Шамиль Рифатович () — Урусатдин Ислам диндин къуллугъэгьли, Москвадин Мемориал мискӀиндин имам-хатиб (хутбаяр лугьузвайди). Инсанрин арада Ислам диндин вязер ахъайзавай кас. Диндиз талукь пара кьадар ктабрин ва макъалайрин кирам. Umma.ru сайтдин кирам ва регьбер я. Миллетдай — татар я. ==Ктабар== * «Путь к вере и совершенству» * «Ответы на ваши вопросы об Исламе» * «От темы к теме» * «Реальность» * «Ислам 624» * «Он и она» * «Он и она 2» * «Он и она 3» * «Разные мнения… Почему?» * «Крик души или кризис духа» * «Пост и закят» * «Мусульманская молитвенная практика» * «Мусульманское право 1—2» * «Мир души» * «Потусторонние миры» * «Все увидят Ад» * «Жизнь на Марсе, или Тут вам не здесь» * «Священный Коран. Смыслы» * «Дети и Ислам» * «Мужчины и Ислам» * «Подарок сыну. Формулы счастья. Для детей от 5 до 60» * «Подарок дочери. Формулы счастья. Для детей от 5 до 60» * «Триллионер слушает» * «Священный Коран. Смыслы» Категория:Урусатдин Ислам диндин къуллугъэгьлияр

Аляутдинов Шамиль Рифатович

2007 йисуз космосдиз ахъаюнрин сиягь

Уна () — Дагъустан республикадин Рутул районда авай тунвай хуьр. ==География== Хуьр Дагъустан Республикадин Рутул райондин рагъэкъечӀдай пата, Рутул хуьрелай 15 км яргъал, Шиназ вацӀун дугуна ала. == Тарих== Виликан рутул хуьр, 90 - й йисара гадарна тунва. XIX виш йисуз Пилек хуьр вири Самур округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Самур округдин Докъузпарадин наибвалдиз талукь тир. Амсар ва КӀелед хуьрерихъ галаз Амсар хуьруьнжемятдик акатзавай. == Агьалияр == Куьч жедалди хуьруьн агьалийрин вири рутулар, суни - мусурманар тир. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, хуьруьн агьалийрин кьадар 77 кас тир 1886 йисуз хуьрериз килигна Лучек наибвалдин агьалияр. Алай чӀавуз хуьр ичӀизва, дараматар харапӀайриз элкъвена. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Рутул хуьрер Категория:Рутул райондин тунвай хуьрер Категория:Тунвай рутул хуьрер

Уна (Дагъустан)

1804 йис (са агъзурни муьжуьдвишни кьудлагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла гьяддиз эгечӀзавай яргъи йис. Им чи эрадин 1804-лагьай йис я. XIX виш йисан 4-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1804 йис

1804 йис

КамАЗ 5410 КАМАЗ заводда 1976-1997 лагьай сариз тӏуькӏуьрнавай ппар чӏугвадай автомабиль.

КамАЗ 5410

{| style="background:#66CC66" align="center" width="100%" Набатат Набатат — ( ва ) == ЭлячӀунар == Категория:ТӀебиат

Набатат

Ахматова Анна Андреян руш (хайила Горенко, 11 (23) лагьай июн, 1889 лагьай йис, Одесса, Херсондин губерния. Урусатдин империя — 5-лагьай март 1966-лагьай йисан, Домодедово, Москва вилаят, СССР — Гимишдин виш йисан урусрин шаир, литературовед, ва таржумаяр ийизвай кас, 20-лагьай виш йисан урусрин литературадин лап гужлу зигьин авай, виридаз малум тир кас тир. 1965 ва 1966-лагьай йисара Нобелан тӀварунихъ галай премиядин номинациядик акатна. Адан сифтегьан итим, Николай Гумилуьв, 1921-лагьай йисан июлдиз ягъна кьена; пуд лагьай итим, Николай Пунин, пуд сеферда дустагъда ацукьна ва 1953-лагьай исуз лагерда кьена; адаз авай са аялди, историкди Лев Гумилуьв, цӀуд йисалай гзаф вахт лагерра тухвана, анжах 1953-лагьай йисуз адан тӀвар михьи авуна. «Халкьдин душманрин» дидерин ва папарин дерт ва хажалат А.Ахматовади къалурна вичин виридлай къиметлу авай поэмада «Реквием». Сифтегьан кьве пай 1934-1935-лагьай йисара кхьенвай, 3-7-лагьай паяр 1936-1943-лагьай йисара акъудна, амай паяр къведай 20 йисара кхьена. 1980-лагьай йисарин юкьван вахтунда а поэмадиз экв акуна. Урусрин поэзиядин классик хьанватӀани, А. Ахматова цензурадик акатна, адан эсерар акъуддай ихтияр гузвачир, гьелени ам кьена 20 йисалай алатна, амма адан шиирар чапдай акъудзавачир. Гьа и вахтунда Ахматовадин тӀвар чизвай СССР-дани ва эмиграциядани. === Уьмуьрдин рехъ === Анна Горенко (Ахматова) Одессадин Большой фонтан лугьудай районда дворяндин хзанда дидедиз хьана. Хзанда ругуд аял авай, Анна пудлагьайди тир. 1890-лагьай йисуз абурун хзан сифте Павловскидиз, ахпа Цардин хуьруьз куьч хьана. 1899-лагьай йисуз Анна Мариински дишегьлийрин гимназиядин ученица хьана. Лев Толстойди кхьенвай азбукадай гъвечӀи Аннади кӀелиз чирна. Вад йис тирла, муаллимди чӀехи аялрихъ галаз тарсар чирдайла, абуруз яб гуз Анна французрин чӀалал рахаз башламишна. Вичин сифтегьан шиирар ада 1911-лагьай йисуз журналра «Новая жизнь», «Аполон», «Русская мысль» акъудна. Жегьил йисара акмеизм лугьудай литературадин хелек акатна (кӀватӀалар «Вечер» (1912), «Чётки» (1914)). 1900-1905-лагьай йисара Цардин хуьруьн гимназияда кӀелна. 1906-1907-лагьай йисара — Киевдин Фундуклееван гимназияда кӀелун. 1908-1910-лагьай йисарра Киевдин ЧӀехи дишегьлийрин курсара ва Петербургдин ЧӀехи дишегьлийрин тарихдин ва литературадин курсара кӀелун. 1910-лагьай йис — Н. Гумилуьваз гъуьлуьз фена. 1910-1912-лагьай йисара кьве сеферда Париждиз фена ва Италияда сиягьат авуна. И вахтунда художник Амадео Модильянидихъ галаз таниш хьана. 1912-лагьай йис — кӀватӀал «Вечер». 1914-лагьай йис — «Чётки» кӀватӀал акхъатна. 1923-лагьай йисалди а кӀватӀал муьжуьд сеферда акъуд хъувуна. 1917-лагьай йисуз — «Белая Стая» ктаб акъатна (2000 тираждал). 1921-лагьай йисуз — «Петрополис» лугьудай издательствода «Подорожник» ктаб акъатна. Гьа и йисан октябрдин вацра «Anno Domini…» лугьудай вад лагьай ктаб акъатна. 1923—1934 йисара адан эсерар акъудиз ихтияр гузвач. Гьа арада кхьенвай шиирар гзафбур квахьна. 1939-лагьай йисуз Советрин писательрин КӀватӀалдик кьабулна. 1935-1940-лагьай йисар — поэма «Реквием». 1946-лагьай йисуз ЦК ВКПб-дин Оргбюродин Постановление акъатна, ана А. Ахматовадин ва Михаил Зощенкодин яратмишунар критика авуна. Абур кьведни Писательрин кӀватӀалдай акъудна Постановление Оргбюро ЦК ВКП(б) о журналах «Звезда» и «Ленинград». справа|мини|250x250пкс|«Кресты», Нева вацӀалай акунар 1959-лагьай йисуз А. Фадееван гафуналди А. Ахматова писательрин КӀватӀалдиз мад кьабул хъувуна. Эхиримжи йисара кхьенвай ктабар ибур тир: «Стихотворения», поэма «Без героя», «Бег времени». 1964-лагьай йисуз Италияда «Этна-Таормина» премия къачуна. Оксфордин университетдин гьуьрметлу доктордин тӀвар къачуна (1965). 5-лагьай мартдиз Домодедовада авай санаторияда рикӀ тӀар хьана кьена. 10-лагьай мартдиз Ленинграддин патаг гвай Комарова лугьудай поселокда кучукна. == Шикилар == Файл:Комарово СПб. Ахматовские чтения в 2013 году.jpg|Ахматовадин кӀелунар (2013 йис) Файл:Комарово СПб. Табличка на будке Ахматовой.jpg|«Будка»дал алай табличка Файл:Budka Komarovo 2014.jpg|«Будка» Файл:Okno Akhmatovoj Budka Komarovo 2014.jpg|«Будка»да авай Анна Ахматовадин кӀвалин дакӀар Файл:Akhmatova memoir in Odessa.JPG|Одессада авай мармурдин барельеф Файл:Museum Ahmatova.jpg|«Анна Ахматова. Гимишдин виш йис» музей. Санкт-Петербург Файл:Памятник Анне Ахматовой в Киеве 1.jpg|Киевда авай Шегьердин багъда Анна Ахматовадиз эцигнавай памятник == Библиография == === Чан аламаз акъатнавай ктабар === * Анна Ахматова. «Вечер» 1912. * Анна Ахматова. «Чётки» 1914—1923 — 9 изданий. * Анна Ахматова. «Белая стая» 1917, 1918, 1922 г. * Анна Ахматова. У самого моря. Поэма. «Алконост». 1921 г. * Анна Ахматова. «Подорожник» 1921. * Анна Ахматова. «Anno Domini MCMXXI» изд. «Петрополис», П., 1922; Берлин, 1923 г. * Анна Ахматова. Из шести книг. Л. 1940. * Анна Ахматова. Избранное. Стихи. Ташкент. 1943. * Анна Ахматова. Стихотворения. : ГИХЛ, 1958. * Анна Ахматова. Стихотворения. 1909—1960. М. 1961. * Анна Ахматова. Requiem. Тель-Авив. 1963. (без ведома автора) * Анна Ахматова. Requiem. Мюнхен. 1963. * Анна Ахматова. Бег времени. — 1965. === Таржумаяр === * Голоса поэтов: Стихи зарубежных поэтов в переводе Анны Ахматовой. [Предислов. А. Тарковского.] — : Прогресс, 1965. — 176 с.; портр. (Мастера поэтического перевода. Выпуск 4) * Перевод с египетского Анны Ахматовой и Веры Потаповой. Лирика Древнего Египта /Составление, вступ. статья, подстроч. переводы и примеч. И. Кацнельсона. — М: Издательство «Художественная литература», 1965. — 158 с. === Кьейидалай кьулухъ акъатнавай лап чӀехи метлеб авай ктабар === * Ахматова А. Избранное / Сост. и вступ. ст. Н. Банникова. — : Художественная литература, 1974. * Ахматова А. Стихи и проза / Сост. Б. Г. Друян; вступ. статья Д. Т. Хренкова; подгот. текстов Э. Г. Герштейн и Б. Г. Друяна. — : Лениздат, 1977. — 616 с. * Ахматова А. Стихотворения и поэмы / Сост., подготовка текста и примечания В. М. Жирмунского. — Л.: Сов писатель, 1976. — 558 с. Тираж 40 000 экз. — (Библиотека поэта. Большая серия. Второе издание) * Ахматова А. Стихотворения / Сост. и вступ. ст. Н. Банникова. — :: Сов. Россия, 1977. — 528 с. — (Поэтическая Россия) * Ахматова А. Стихотворения и поэмы / Сост., вступ. ст., примеч. А. С. Крюкова. — Воронеж: Центр.-Чернозём. кн. изд-во, 1990. — 543 с. * Ахматова А. Сочинения: В 2 тт. / Сост. и подготовка текста М. М. Кралина. — :: Правда, 1990. — 448 + 432 с. * Ахматова А. Собрание сочинений: В 6 тт. / Сост. и подготовка текста Н. В. Королёвой. — :: Эллис Лак, 1998—2002. * Ахматова А. Записные книжки. 1958—1966. — М. — Torino: Einaudi, 1996. == Баянар == == Эдебиат == * Эйхенбаум, Б. Анна Ахматова. Опыт анализа. Пг., 1923 * Виноградов, В. В. О поэзии Анны Ахматовой (стилистические наброски). — Л., 1925. * Озеров, Л. Мелодика. Пластика. Мысль // Литературная Россия. — 1964. — 21 авг. * Павловский, А. Анна Ахматова. Очерк творчества. — Л., 1966. * Тарасенков, А. Н. Русские поэты XX в. 1900—1955. Библиография. — М., 1966. * Добин, Е. С. Поэзия Анны Ахматовой. — Л., 1968. * Эйхенбаум, Б. Статьи о поэзии. — Л., 1969. * Жирмунский, В. М. Творчество Анны Ахматовой. — Л., 1973. * Чуковская, Л. К. Записки об Анне Ахматовой. в 3 т. — Paris: YMCA-Press, 1976. * Об Анне Ахматовой: Стихи, эссе, воспоминания, письма. Л.: Лениздат, 1990. — 576 с., ил. ISBN 5-289-00618-4 * Воспоминания об Анне Ахматовой. — М., Сов. писатель, 1991. — 720 с., 100 000 экз. ISBN 5-265-01227-3 * Библиофильский венок Анне Ахматовой: Автографы в собрании М. Сеславинского: [каталог] / [авт.-сост. М. В. Сеславинский]. — М.: Про книги: Журнал библиофила, 2014. — 176 с.: ил. * Бабаев Э. Г.. А. А. Ахматова в письмах к Н. И. Харджиеву (1930—1960-е гг.) // Тайны ремесла. Ахматовские чтения. Вып. 2. — М.: Наследие, 1992. — С. 198—228. — ISBN 5-201-13180-8. * Юзеф Чапский, перевод Святослава Свяцкого. Польский Петербург: Юзеф Чапский об Анне Ахматовой : Фрагмент из книги Jozef Czapski. Wyrwane strony. (1993) сс. 37-42, с сокращениями. — 2017. — 24 января. — Дата обращения: 18.07.2017. (ИД «Когита» © Cogita!ru, 2009—2017.) * Лосиевский, И. Я. Анна Всея Руси: Жизнеописание Анны Ахматовой. — Харьков: Око, 1996. * Казак В. Лексикон русской литературы XX века = Lexikon der russischen Literatur ab 1917 / [пер. с нем.]. — М. : РИК «Культура», 1996. — XVIII, 491, [1] с. — 5000 экз. — ISBN 5-8334-0019-8. * Жолковский, А. К. Анна Ахматова — пятьдесят лет спустя // Звезда. — 1996. — № 9. — С. 211—227. * Кихней, Л. Г. Поэзия Анны Ахматовой. Тайны ремесла. — М.: «Диалог МГУ», 1997. — 145 с. ISBN 5-89209-092-2 * Кац, Б., Тименчик, Р. Анна Ахматова и музыка: Исслед. очерки. Л.: Сов. композитор. Ленингр. отд-ние. — 334 с. * Памятники культуры. Новые открытия. 1979. — Л., 1980 (ежегодник). * Гончарова, Н. «Фаты либелей» Анны Ахматовой. — М.-Спб.: Летний сад; Российская государственная библиотека, 2000. — 680 с. * Троцык, О. А. Библия в художественном мире Анны Ахматовой. — Полтава: ПОИППО, 2001. * Тименчик, Р. Д. Анна Ахматова в 1960-е годы. — М.: Водолей Publishers; Toronto: University of Toronto (Toronto Slavic Library. Volume 2), 2005. — 784 c. * Мандельштам, Н. Об Ахматовой. — М.: Новое издательство, 2007. * * * Царское Село Анны Ахматовой: Адреса. События. Люди / Литературно-историческая экскурсия с Сергеем Сениным… — СПб., 2009. * Далош, Д. Гость из будущего. Анна Ахматова и сэр Исайя Берлин. История одной любви. — М., Текст, 2010. * Алексеева, Т. С. Ахматова и Гумилёв. С любимыми не расставайтесь. М.: Эксмо, 2013. — 342 с. — (Истории, восхитившие мир). — 2500 экз., ISBN 978-5-699-61680-0 * (Фрагменты книги опубликованы ранее в журнале «Дружба народов» № 9 за 2001 год.) * Щеглов, Ю. К. Черты поэтического мира Ахматовой * Гурвич, И. «Любовная лирика Ахматовой» * Иванов, Вяч. Вс. Беседы с Анной Ахматовой * Браун, Н. Н. За «Реквием» я получил шесть суток ШИЗО… // Вечерний Петербург. — 2014. — 16 июня * Мальков, М. П. Статьи цикла «А.Ахматова и Польша (Я.Ивашкевич, М.Павликовская-Ясножевская, К.Иллаковичувна)». * Подберезин, Б. И. Анна Ахматова: прощание с мифом. — Рига,: Литературное братство, 2012, ISBN 978-9984-880-04-4. * Браун, Н. Н. «Реквием» через «границу на замке» // Нью-Йорк. Новый журнал. — 2014. — Книга 276. * Gregory Freidin. Anna Akhmatova : Russian poet. — Дата обращения: 20.07.2017. (Also known as Anna Andreyevna Gorenko ©2017 Encyclopædia Britannica, Inc.) * Браун Н. Н. Анна Ахматова: «Реквием» я никому не надписываю…" К 130-летию со дня рождения. Нью-Йорк. Времена. 2019. № 2 (10). С. 202—216. С илл. * == ЭлячӀунар == * ХРОНОС сайтда авай биография * Анна Ахматовадикай Кругосвет сайтда * И. Фунтди А. Ахматовадин 125 йис тамам хьуниз талукьарна Категория:Алфавитдиз килигна ксар Категория:Литературадай Нобелан премиядин номинтар Категория:Урус шаирар Категория:XX виш йисан Урусатдин шаирар Категория:Советрин шаирар

Ахматова Анна Андреевна

Чылгъыр — Азербайжандин Хъачмаз районда авай муниципалитет ва хуьр. И муниципалитетдик вич Ахмедуба хуьр, Къаражелли, Гьажиахмедуба ва Гьажикъазма хуьрер акатзава. == Агьалияр == Хуьруьн агьали — 1,548 касди туькӀуьрзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Агьмедуба

Грек чӀал (чпин чӀалал — ελληνικά [ɛliniˈka], ελληνική γλώσσα [ɛliniˈci ˈɣlɔsa]) — индоевропадин чӀаларикай сад я. Грек чӀалан кӀватӀалдик акатзавай сад тирди. ЦӀийигрек чӀал чпин хайи чӀал хьиз 15 млн касди гьисабзавайди я. Абурукай чӀехи пай — грецивияр я, гьакӀни Грецияда адал грецивийриз элкъвенвай маса миллетрин векилар рахазвайди я. Грек чӀалаз Грециядани Крит островдин грецивийрин пата официал статус авайди я. Категория:Инд-европадин чӀалар

Грек чӀал

Маштада — Дагъустан республикадин Ахвах районда авай хуьр. Вини Инхело хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Ахвах райондин кефер пата, райондин администрациядин юкь тир Карата хуьрелай 12 км яргъал ала. ==Тарих== XIX виш йисуз Маштада хуьр вири Анди округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнавай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Анди округдиз талукь тир. Вини Инхело, Зиндулла, Чабакуры хуьрерихъ галаз Вини Инхело хуьруьнсоветдик квай. ==Агьалияр== Йисариз килигна Маштада хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 1926 2002 2010 Агьалияр 152Население Андийского округа в 1926 году 197 Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 268 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 268 касди уьмуьр ийизвай. Вири каратаяр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Ахвах район» администрациядин официальный сайт Категория:Ахвах райондин хуьрер Категория:Каратайрин хуьрер

Маштада

Кубачияр () — Дагъустандин бинедин суван халкь. Нах-дагъустандин халкьарин группадин дарги халкьарин хзандик акатзава. Советрин береда абур умуми дарги этносдик кутунвайди я. Кубачийрин хайи диге Дахада райондин Кубачи хуьр я. Чпин тӀварни гьа хуьруьхъ галкӀанва. Кубачи хуьрелай гъейри, кубачияр Дагъустандин Магьачкъала, Избербаш ва муькуь ихьтин чӀехи шегьеррани гьалтзава. Кубачияр, дарги чӀаларин группадик акатзавай кубачи чӀалалди рахазва. ТӀимил пайдиз литературадин дарги чӀалан чирвилер ава. Кубачийри чпи чеб дарги этносдиз талукьарзавач ва чеб кьилдин чара халкь тирди лугьузва. Диндал гьалтайла суни-мусурманар я. ==Тарих== Дагъустандин тарихда кубачи халкь XI виш йисалай малум я. Абурун сифте тӀвар, фарс чӀалалди "кьеркьер ийизвайбур" мана гузвай зирихгеранар тир (Зирих (кьеркь) + геран (ийизвайбур)), XV виш йисуз абурун тӀвар туьрк гаф тир Кубачи хьанай. Кубачи гафни туьрк чӀалалди "кьеркьер ийизвайбур" лагьай чӀал я. Идан патахъай этнограф Б. Н. Заходера агъадихъ галайвал кхьизва: «Къайтагърин къуншидал алай халкь, зарахгаран тӀвар алай халкь тир. Абур кьеркьер, гапурар, турар ва муькуь дяведин алатар расзавай вири Дагъустандиз машгьур устӀарар тир. И кеспиятдин юкь Кубачи (чпин чӀалал Урбуг) хуьр тир.» V–X виш йисара Кубачи Зирихгерандин кьилин шегьер тир. Зирихгеран Дагъустандин виридалайни дегь гьукуматрикай сад тир, ва Кеферпатан Къавкъаздин политикадин уьмуьрда кьетӀен метлеб авай Каспийский свод сведений о Восточной Европе Б.Н. Заходер. XVI—XVII виш йисара кубачийри къайтагъдин уцмийриз ва къазикъумухдин ханриз муьтӀуьгъ тахьун паталди азадвилин женгер тухузвай. XVIII виш йисуз вири дагъустандин халкьар хьиз кубачиярни ирандин шагь тир Надир-Шагьан зулумдик акатнай. Гуьлистандин икьрардалди, 1813 йисуз Дагъустан Урусатдин гъилик акатайдалай кьулухъ Кубачи хуьр Къайтагъ-Табасарандин округдик акатнай. ==Арадал атуникай== Кубачи халкьдин арадал атуникай там малуматар авач, амма гиманар ава. А гиманрикай садни «Dictionnaire géographique universel» тӀвар алай энциклопедияда 1823 йисуз кхьенай. Гьа ктабда кубачияр дегь герман тайифадин несилар тирди кхьенва ва кьисадив кьурвал, Персиядин шагьди Франкиядай вичиз 40 хзан яракьрин устӀарар хканай. Амма кьил Индиядихъ галаз дяведа акахьнай шагьди абур Дагъустандин сувариз куьчарнай. Гуьгъуьнлай абуру ислам дин ва чкадин чӀал кьабулнай, амма чпин адетар, алукӀунар, чпин чӀехи- бубайриз хас тир кьетӀен лишанар хвенай Dictionnaire géographique ..., Kilian, 1829, Volume 5, p. 716. Кубачийрин арадал атуникай и кьиса, 1903 йисуз алим П. Ф. Свидерскийди вичин «Дагъустандин сувара» тӀвар алай ктабдани тестикьарнай. Ада къейд авунай хьи, кубачийри чеб "ференгар" (франкар) тирди гьисабзава ва абурун адетарни менталитет Дагъустандиз са кьадар чара я П. Ф. Свидерский, В горах Дагестана, 1903 г. стр. 53. Муькуь версиядиз килигна, Кубачи хуьруьн эгьлияр грек ва генуэдин савдагаррин несилар я, абур Дагъустандиз атана фабрикаяр эцигнай ва кьетӀен яракьрин устӀаррин жемиятдик акатзавай Аббас- Къулу Агъа Бакиханов ГУЬЛИСТАН-И ИРАМ. ==Литература== * ==Баянар== == ЭлячӀунар == Категория:Дагъустандин халкьар Категория:Дарги халкьар Категория:Нах-дагъустандин халкьар Категория:Даргияр

Кубачияр

Винница - Кьибледин Буг вацӀун къерехдал чка кьунвай шегьер, са тӀвар алай вилаятдинни райондин административ юкь, РагъэкъечӀдай патан Полесьедин метлеб квай юкь, уьлкведин гилан чӀаван экономикадинни медениятдин юкь язва. Винницадин агломерациядин юкь язва. 2018 йисан малуматралди агьалийрин кьадар 371,9 агъзур кас я. == Баянар == Категория:Украинадин шегьерар

Винница

Зергерли — Азербайжан республикадин Кьвепеле районда авай, Бум хуьруьн муниципалитетдик акатзавай хуьр. == География == Хуьр Кьвепеле райондин рагъакӀидай пата, райондин кьилин шегьер тир Кьвепеле шегьердилай 8,3 км яргъал чка кьунва. Категория:Кьвепеле райондин хуьрер

Зергерли

Аврил Рамона Лавин (; дидедиз хьана , Бельвиль (Онтарио), Канада) — канададин мани лугьудайди, вичин манийрин кирам, дизайнерни актриса.http://www.allmusic.com/artist/avril-lavigne-mn0000762885 == Альбомар == * 2002: Let Go * 2004: Under My Skin * 2007: The Best Damn Thing * 2011: Goodbye Lullaby * 2013: Avril Lavigne * 2019: Head Above Water * 2022: Love Sux == Баянар == == ЭлячӀунар == * Лавиндин официал сайт Категория:Канададин маничияр Категория:Онтариода дидедиз хьанвайбур

Аврил Лавин

Зинданмуругъ () — Азербайжан республикадин КцӀар районда авай хуьр. «Кузун» хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр КцӀар райондин кьибле пата, КцӀар вацӀун кьерел, райондин кьилин шегьер тир КцӀар шегьердилай 18 км яргъал ала. Зинданмуругъра авай чкайрин тӀварар (ойконимар): Къая, КӀурт, МискӀин, Калал — Дуьзен чка. == Тарих == Зинданмуругъ хуьруьн эгьлияр са кьадар арандиз куьч хьана Зинданмуругъ хъишлах хуьр арадал гъанай. Хуьре 1825 йисуз эцигнавай цӀуру мискӀин ава, динриз ибадат ийиз къадагъа тир Совет береда гьа мискӀиндин дарамат гьамбархана хьиз кардик квай. Дараматдин гьалар усал тирвиляй, адан чкадал 2013 йисуз гьа цӀуру мискӀиндин акунар алай 150 кас гьакьарзавай цӀийи са мискӀин туькӀуьрнай. == Агьалияр== Хуьруьн агьалидин вири лезгияр, суни- мусурманар я. Зинданмуругъра агъадихъ галай сихилрин веледри уьмуьр ийизва: Мегьенар, Якъубар, Татахар, Хасияр, Кемечар, Къурушар КцӀарин хуьрера авай сихилрин тӀварар. ==ТӀвар-ван авай ксар== * Ибрагьимов Пагьливан Къарабеган хва (лакӀаб Лезги Бегьлуьл) — лезги шаир ва муаллим. * Хасиев Гьасан Азизбаладин хва — лезги шаир ва кхьираг. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:КцӀар райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер Категория:Азербайжанда авай лезги хуьрер

Зинданмуругъ

Ахай-Отар () — Дагъустан республикадин Бабаюрт райондин чилерал алай Бежта белгендин хуьр. Качалай хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Бабаюрт райондин юкьван пата, райондин администрациядин юкь тир Бабаюрт хуьрелай 6 км яргъал гала. ==Тарих== Хуьр Цунта райондин колхоздин малар хъуьтӀуьз Бабаюрт райондин чилерал гьалдай чкадал кутан хьиз кутунай. Вилик и чкадал Ахай-Отар тӀвар алай къумукь хуьр алай. ==Агьалияр== 1926 йисан малуматриз килигна Ахай- Отар хуьре 72 касди уьмуьр ийизвай. Абурукай 56 (77 %) къумукьар, амайбурни чеченар тир Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. М.: Федеральная служба государственной статистики, 2004. Гила агьалидин вири аварар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Бежтинский участок» администрациядин официал сайт Категория:Бежта белгендин хуьрер Категория:Авар хуьрер

Ахай-Отар

Новоукраинка (укр. Новоукраїнка) – Украинадин Кировоград областда авай райондин метлеб авай шегьер, Новоукраинка райондин администрациядин юкь я. 1770 йисуз диб эцигнавайди я. Сифтедай шегьердин тӀвар Павлово тир, 1813 йисуз адаз Павловск тӀвар ягънава, 1902 йисуз - Новоукрайинка. 1938 йисуз шегьердин статус къачуна. == Геограия == Новоукраинка шегьер Чорный Ташлык вацӀуз Гьрузькани Помична вацӀар акахьзавай чкада ава. == Агьалияр == Шегьерда 17945 кас яшамиш жезва (2012 йис). Агьайлирин кьадардиз гьалтайла Новоукрайинка Кировоград областда авай шегьеррикай вадлагьайди я. Шегьердин майдан – 2060 га. Абурукай 319 га – завутрини фабрикайри кьунва, 837 га – дараматрини кӀвалери кьунва. Областдин юкьал къведалди яргъалвал: физикадин – 67 км, цӀийи автомобилрин рекьелди – 65 км, цӀуру автомобилрин рекьелди – 75 км, ракьунрекьелди – 53 км я. == Чирвилер == Шегьерда 5 умуми чирвал гудай мектеб, 1 гимназия, 1 лирлидин мектеб, 1 пешекарвилин мектеб (училище), гьакӀни 3 мектебдин вилик квай кӀелдай чка ава. == КӀвалеринни коммунал хел == Новоукраинкада коммунал игьтияжар 2 кӀвалеринни коммунальный идаради вугузава. Абуру шегьердин 1843 квартира кирида кьазвай касдизни «Водокомунгосп» коммунал идарадиз игьтияжриз къуллугъ ийизава. И идарайри зирбилар акъудунин игьтияжар вугузава, шегьер цивди таъминарзава, канализациядин чилериз игьтияжриз къуллугъ ийизава, шегьер хъсанарзава. == Массайрин алакъадин такьатар == Новоукраинка районда 3 массайрин алакъадин такьат кӀвалахзава: • «Новоукрайинськи новыны» тӀвар алай газет • «104,8 FM» тӀвар алай радио • «Новоукрайинська правда» тӀвар алай газет. == Мединият == Гьукуматдин сиягьдик 3 шегьердин медениятдин кӀвал, 2 ктаб-кӀвални 3 музей акатзава. Клубдин идарайра 24 художестводин самодеятельностдин кӀеретӀ кӀвалахзава, абурукай 3 – гьевескардинбур я. ==ТӀвар-ван авай ксар == Шегьерда хьанвайбур: * Божэнко, Афанасий Ивановыч – СССГ-дин дяведин кардал алахъазвайди, полковник (1943 йис); * Олэйнык, Юлия Павливна (02.05.1986) — манияр ягъизвайди. Манидай лугьунин артистка. * Сэргьийэнко, Райиса Мыхайливна (1925 −1987) – операдин манияр ягъизвайди. СССГ-дин халкьдин артистка (1973 йис). * Гьиталов, Олэксандр Васылоьвыч (1915—1994) – кьведра Социализмдин зегьметдин игит (1948, 1958 йисар). * Васьков Валэрий Васыльоьвыч (1947 йисан 27 кьамугдиз хьайиди) — україин кьуьлерхъан, кьуьлер эцигзавайдни шикилар чӀугвазвайди. УССР-дин медениятдин лайихвилер авай кӀвалаххъан (1979 йис). == Гьукумат == Вичин идарадин орган – Новоукрайинка шегьердин совет (алай чка: 27100, г. Новоукраинка, ул. Воровского, 70). == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Украина Категория: Украинадин шегьерар

Новоукраинка

Ереван () — Эрменистандин кьилин шегьер. Виридалайни деьзаманайрин шегьерик акатзава, ва Эрменияда виридалайни еке шегьер я. 1936 лагьай йисалди урусрин транскрипцияда шегьер Эривань хьиз кхьизвай. Ереванда 2014 йисуз 1,068 млн кас авай. 2016 йисуз Ереванда 1,074 млн кас кьван хъхьана. Шегьерда 2 аэропорт ава. Шегьердин площадь 223 км². == Еревандин Агьалияр == Ереванда виридайлайни гзаф Эрменар ава. Абур 98,9 % ава(1 048 940). Ахпа Урусар къвезва 0,47 % (4 940). Ахпа Езидар, Украинар, Персар ва масабур къвезва. == Дин == Гзаф пай агьалияр хашпара диндинбур я (96,5 %), ва мад мусурманарни, иудаизарни ава. Файл:Yerevan-Republic Square-44-Transport-2019-gje.jpg|Republic Square Файл:Yerevan-Cascade-36-Stadtblick-2019-gje.jpg|Cascade view Файл:Yerevan-2800th anniversary park-20-2019-gje.jpg|2800th anniversary park Файл:Yerevan-Matenadaran-10-2019-gje.jpg|Matenadaran Файл:Yerevan- Cathedral-12-nordwest-2019-gje.jpg|Cathedral Файл:Yerevan- Tsitsernakaberd-20-2019-gje.jpg|Tsitsernakaberd == Кинотеаторар == * кинотеатр «Наири» — кьуьзуь кинотеатр Еревандин, ахъайнава 1920 йисуз. * кинотеатр «Москва» * кинотеатр «Ереван» * кинотеатр «Синема Стар» в Далма Гарден Молл. == Ереванндин Памятникар (Къванкчечихгалеяр) == * Ереванда гуьгъуьнал ганвай Къванкчечихгалеяр ава: * Къванкчечихгалей «Хайа-Эрмения» * Къванкчечихгалей Вардан Мамиконяназ * Къванкчечихгалей А. Тиграняна * Къванкчечихгалей шахматист Тигран Петросяназ * Къванкчечихгалей Александру Мясникяну * Къванкчечихгалей Степан Шаумяназ * Къванкчечихгалей Месроп Маштоцаз * Къванкчечихгалей заридиз А. С. Грибоедоваз * Къванкчечихгалей Леонид Егинбаряназ * Къванкчечихгалей Ашукьдиз Саят-Новедиз * Къванкчечихгалей заридиз Егише Чаренцаз * Къванкчечихгалей композитор Комитасадиз * Къванкчечихгалей композитор Александр Спендиаряназ * Къванкчечихгалей заридиз Ованес Туманяназ * Къванкчечихгалей архитектор Таманяназ * Къванкчечихгалей заридиз Ваан Теряназ * Къванкчечихгалей Зоравар Андраниказ * Къванкчечихгалей заридиз Абовяназ * Къванкчечихгалей композитор Арам Хачатуряназ * Къванкчечихгалей чӀугунчи Иван Айвазовидиз * Къванкчечихгалей композитор Арн Бабаджаняназ * Къванкчечихгалей маршал Баграмяназ * Къванкчечихгалей Давид Сасунвидиз * Къванкчечихгалей Аветик Исаакяназ * Къванкчечихгалей Микаэл Налбандяназ * Къванкчечихгалей Мартирос Сарьяназ * Къванкчечихгалей Спандаряназ * Къванкчечихгалей Аргиштидиз Ва маса ацӀана Къванкчечихгалеяр ава Ереванда. == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Баркалладин таж алай алим-аяндар Категория:Азиядин уьлквейрин кьилин шегьерар Категория:Эрменистан

Ереван

Саха чӀал - Россиядин Федерациядин Саха Республикадин гьукуматдин чӀал. === Саха гилан алфиб === А а Б б В в Г г Ҕ ҕ Д д Дь дь Е е Ё ё Ж ж З з И и Й й К к Л л М м Н н Ҥ ҥ Нь нь О о Ө ө П п Р р С с Һ һ Т т У у Ү ү Ф ф Х х Ц ц Ч ч Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я == ЭлячӀунар == * * Орто Дойду саха чӀал. * Языки народов России в Интернете — сахадикай интернетда. * Сахалыы — кхьинрин жуьре саха чӀалал клавиатурадал. * Онлайн словарь SakhaTyla.Ru — саха-урус чан рахалаг. Категория:Туьрк чӀалар Категория:Урусатдин чӀалар

Саха чӀал

ABBA — швециядин зурба музыкадин (поп, диско, европоп, поп-рок, кьуьл музыка ва мас.) кӀеретӀ Стокгьольм шегьердай. Адан бине 1972-лагьай йисуз кутунва. Адан ибаратдик Агнета Фельтског, Бьорн Ульвеус, Бенни Андерссон ва Анни-Фрид Лингстад квай тир. == Дискография == === Албомар === * 1973 — Ring Ring * 1974 — Waterloo * 1975 — ABBA * 1976 — Arrival * 1977 — The Album * 1979 — Voulez- Vous * 1980 — Super Trouper * 1981 — The Visitors * 2021 — Voyage == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Официал сайт * Категория:Швециядин музыкадин коллективар Категория:Поп-музыка Категория:1972-й йисуз музыкадин коллективар шад хьун Категория:«Евровидение» гъалибар

ABBA

Вини Махаргимахи (, ) — Дагъустан республикадин Сергокъала районда авай хуьр. Бурдеки ва Агъа Махаргимахи хуьрерихъ галаз «Бурдеки» хуьруьнсоветдик акатзава Историко-архивный справочник административно-территориального деления Дагестана за 1920—2000 гг. Махачкала, 2003.-399 с.. == География == Хуьр Сергокъала райондин юкьван пата, райондин администрациядин юкь тир Сергокъала хуьрелай 20 км яргъал ала. ==Тарих== ==Агьалияр== 2002 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьн агьалияр 152 кас тир ЕДИНЫЙ РЕЕСТР АДМИНИСТРАТИВНО- ТЕРРИТОРИАЛЬНЫХ ЕДИНИЦ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН. 2007. Агьалийрин вири дарги халкьарин группадик акатзавай урахивияр, суни - мусурманар я. Абур урахи чӀалал рахазва. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагъустан Республикадин Президентдин сайтуна Сергокъала район * Топографические карты K-38-XVIII — 1 : 200 000 * Топографические карты K-38-60 — 1 : 100 000 * Коды ОКАТО — Сергокалинский район Категория:Дарги хуьрер Категория:Сергокъала райондин хуьрер

Вини Махаргимахи

Межидов Къияс Межидан хва (1911—1974) — тӀвар-ван авай лезги шаир, кхьираг, драматург, Дагъустандин халкьдин кхьираг. == Уьмуьрдин рехъ == Къияс Межидов 1911 йисуз Самур магьалдин Ахцегьрин хуьре фяле Межидан хизанда дидедиз хьана. Ада сифтедай хайи хуьре кӀелна, гуьгъуьнлай Бакуда юкьван мектебни ругуд вацран муаллимвилин курсар акьалтӀна. Къияс Межидова пара чӀавуз Кьиблепатан Дагъустанда муаллимвални Магьачкъалада журналиствал авуна, цӀуд йисалай пара лезги районра прокурорвилени судьявиле кӀвалахна. 1954 йисуз Къияс Межидов, сагъвилин гьалариз килигна пенсиядиз экъечӀна ва михьиз эдебиятдин кӀвалахрал машгъул хьана. 1974 йисуз ам яргъал чӀугур залан начагъдик рагьметдиз фена. == ТуькӀуьрунар == Кхьирагдин сифте туькӀуьрунир тежрибаяр «ЦӀийи дуьнья» газетдихъ галаз алакъалу я. Адан цӀудралди шиирарни «Масан» поэма, «Партизандин хзан», «ЧӀехи бубаяр» пьесаяр литература кӀанибурун рикӀел гилани алама. Дяведилай гуьгъуьнин йисара Къияс Межидова гьикаяяр кхьиз эгечӀна. Адан алакьунар прозада майдандиз акъатна. Хайи халкьдин уьмуьр дериндай чирун патал лезгийрин фольклор ва эдебият, урус халкьдин ва азербайжандин харусенятдин культурадин тежриба чир хьун тӀимил тир. Халкьдин юкьва хьун, жемятди яд хъвазвай булахрай яд хъун, чан алай ва алачир тӀебиат чирун, халкь къекъвезвай жигъиррай камар къачун герек хьана. Къияс Межидов лезги хуьрера къекъвена. Адан рикӀ бахтлу уьмуьрдикай, лезги чилин чӀагайвиликай, тӀебиатдин девлетлувиликай, колхозбанрикай харусенятдин эсерар кхьинин ашкъидив ацӀанай. Гьа са чӀавуз жегьил кхьирагди хайи халкьдин фольклор, ашукьрин манияр кӀватӀна. 1950 йисар Къияс Межидов патал гъалабур (бегьерлубур) хьана. Адан гьа чӀавуз чапдай акъатай «Дагълара», «Зи гъвечӀи дустариз», «Лувар квай дустар», «КӀвачерик лувар квай Алуш», «Дагъларин аялар» тӀварар алай гьикаяйрин кӀватӀалар, «Стхаяр», «Дагълар юзазва» повестар, Хуьруьг Тагьирахъ галаз санал туькӀуьрай «Ашукь Сайд» драма кӀелдайбуру хушвилелди кьабулна. Кхьирагдин гьикаяйрин мэселаяр жуьреба-жуьрединбур я. Ада тӀебиатдикайни инсанрикай, кӀиливиликайни дигекӀиливиликай, зегьметдикайни кьегьалвиликай кхьизва. Къияс Межидован эсеррин дибда авай вакъиаяр уьмуьрдай къачунвайбур я, кьилин кьегьалар чаз гьамиша аквазвай лапагбанар, рукухъанар, гъуьрчехъанар ва кӀелдайбур я. == «Къашкъа духтур» == 1963 йисуз «Къашкъа духтур» роман акъатайдалай гуьгъуьниз, Къияс Межидован тӀвар чкӀайди малум хьана. Эсерда 1895—1919 йисара лезгийрин арада уьмуьр авур ва абурун шадвилерани пашманвилера иштиракай урус халкьдин хцикай, жегьил духтур Антон Никифорович Ефимовакай, лап кӀанивилелди ихтилат ийизва. Вичин уьмуьр сувави зегьметхъанрин рекье эцигай урус духтурдин образдикай, кьадар-кьисметдикай Къияс Межидова пара йисара кьатӀунар ийиз хьанай. Ада архиврин материалар мукьуфдивди чирна. А. Н. Ефимов хъсандиз чидай ксарихъ галаз рахана. Ахпа чӀехи рикӀни ахъа гуьгьуьл авай инсанкӀилидин образ устадвилелди туькӀуьрна. А. Ефимован къаматдалди кхьирагди урусни лезги халкьдин дуствилин темани ахъайна. Сувавийрин рикӀерик дуствилин гьиссер кутурбур Урусатдин кӀвенкӀведар интеллигенциядин векилар тирди роман кӀелзайбуруз ахъадаказ аквазва. Кьилин кьегьалдихъ галаз санал кхьирагди гьакӀан сувавийрин образарни ганва. Абурун арада Гьажимурадни Къази Мегьамед, Алванни Жават кьетӀендиз къейд авуниз лайихлубур хьанва. Романда, зегьметхъанрин образар хьиз, пачагьдин чиновникрин, чкадин фекьи-фахрайрин гьакъикъи къаматарни ганва. Абурун образрини эсердин кьилин мана ахъагъиз куьмекзава. == Эсеррин мана-метлеб == Къияс Межидов инсанрални тӀебиатдал рикӀ ацукьай кхьираг я. Адахъ, кхьирагдихъ хьиз, вичиз хас къайдаяр ва харусенятдин рангар ава. Кхьирагди вичин эсерра хайи тӀебиатдикай чӀехи устадвилелди, рикӀ гваз ихтилатни ийизва. Интересрин чкӀайвал, къарагъарзавай месэлайрин важиблувал, тӀебиатдин рангар, гьалар лап хъсандиз чир хьун, фольклордикай хийир къачун, кӀелдайдан фикир желбдайвал кхьин Къ. Меджидован кхьирагвилин лишанар яз гьисабиз жеда. Адан туькӀуьрунрин асул-метлеб, кьилин мана инсанрин, халкьарин дуствал ва сад-садаз рекье чан эцигайвал, жемиятдин къуватдихъ агъунвал я. И фикирар адан эхиримжи йисара теснифай «Дагъларин деринрин булахар» романдиз, чӀехи шаир СтӀал Сулейманакай кхьенвай «РикӀин хиялралди яшамиш хьана зун» повестдизни маса эсерриз хас я. Къияс Межидован романар, повестар, гьикаяяр урус чӀалалди кьилдин ктабар яз ва гьакӀни литературадин журналра Москвадани акъуднава. == Пишкешар == Къияс Меджидов «Дагъустандин халкьдин кхьираг» тӀварцӀиз, СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай Республикадин гьукуматдин премиядиз лайихлу хьана. * «Дагъустандин халкьдин кхьираг»; * СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай Республикадин гьукуматдин премия. == Литература == * * Дагъустандин литература: Учебник-хрестоматия. 11кл. — Дагъустан Республикадин Образованиядин минестерстводи тестикьарна. — Махачкала: Издательство НИИ педагогики, 2003. — 336с. == ЭлячӀунар == * Зари Къияс Межидов Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги кхьирагар Категория:Лезги драматургар Категория:Дагъустандин халкьдин кхьирагар

Межидов Къияс Межидан хва

Химран () — Азербайжан республикадин Исмаиллы районда авай хуьр. «Агьан» хуьруьнсоветдик акатзава. ==География== Хуьр Исмаиллы райондин рагъэкъечӀдай пата ала. Лагьиж ял ядай зонадик акатзава . ==Тарих== ==Агьалияр== Хуьре 24 касди уьмуьр ийизва. Агьалидин вири татар я, абур тат ва азербайжан чӀалал рахазва. Диндал гьалтайла суни мезгьебдин мусурманар я. 1864 йисан малуматриз килигна, Баку губерниядин Шемаха уезддин Химран хуьруьн 30 кӀвале 306 кас суни-мусурманар тир татри уьмуьрзавай. ==ЭлячӀунар== Категория:Исмаиллы райондин хуьрер Категория:Тат хуьрер

Химран

Бути — Чечня республикадин Шарой районда авай хуьр. Бути хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Шарой райондин рагъэкъечӀдай пата, райондин администрациядин юкь тир Химой хуьрелай 14 км яргъал ала. ==Тарих== 1859 йисуз Бути хуьр вири Анди округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз хуьр Дагъустан вилаятдин Анди округдин Технуцал наибвалдиз талукь тир. ==Агьалияр== Йисариз килигна Бути хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 1886 2010 Агьалияр 336Технуцал наибвилин агьалияр 1886 йисуз 5733\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 57 касди уьмуьр ийизвай. Вири чеченар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Шарой райондин хуьрер Категория:Чечен хуьрер

Бути (Чечня)

Эсетар () — Дагъустан республикадин Докъузпара районда авай, Гандурар, Демирар, Кьилер, Керимханар, Кьвалар, ЧӀулавар хуьрерихъ галаз «Кьилерин» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. ==География== Хуьр Дагъустан Республикадин Докъузпара райондин кефер пата, райондин юкь тир Усугъчай хуьрелай 2,6 км кьибле пата, Усугъчай вацӀун эрчӀи кьерел чка кьунвайди я. == Тарих== == Агьалияр == 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 101 касди уьмуьр гьалзавай Докъузпара район. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Лезги хуьрер Категория:Докъузпара райондин хуьрер

Эсетар

Новак Джокович (; 22 тӀул 1987 йис, Белград, Сербия) — кьетӀен чӀехи сербиядин теннисхъан.АТП Новак Джокович == Спортдин карьера == == КьетӀен рекордар == * 330 икӀидин къене «дуьньядин садлагьай ракетка» тир; * Новака ЧӀехи Шлемдин Акъажунар 20 сеферда кӀудна (гьабрук карьерадин ЧӀехи шлем); * Лап тӀимил 6 сеферда яз гьар ЧӀехи Шлемдин Акъажунрин финалра къугъвана; == Агалкьунар == === ATP акъажунар === Новак Джокович кьилди тир ATP акъужунар 85 сеферда винел пад къачуна. ==== ЧӀехи Шлемдин Акъажунар ==== Джоковича ЧӀехи Шлемдин Акъажунрин кьилди 20 сеферда кӀудна: * «Австралиядин Ахъа къугъунар» (2008, 2011, 2012, 2013, 2015, 2016, 2019, 2020, 2021); * «Франциядин Ахъа къугъунар» (2016, 2021); * «Уимблдондин къугъунар» (2011, 2014, 2015, 2018, 2019, 2021); * «АСШ-дин Ахъа къугъунар» (2011, 2015, 2018). ==== ATP Дуьньядин Турдин АкьалтӀун ==== Джокович гьар йисан акьалтӀай къугъунрин кьилди тир жуьреда ругуд сеферда винел акьалтна: * Master Cup (2008); * ATP World Tour Finals (2012, 2013, 2014, 2015). === ITF акъажунар === * ITF версиядихъай дуьньядин чемпион (2011, 2012, 2013, 2014, 2015, 2018); == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Теннис

Новак Джокович

Юрла район () — Урусат Федерациядин Коми-Пермяк округда Пермдин крайда авай район я. Майдан — 3 831 км². Агьалияр — кас. Административ юкь — Юрла. == География == Районди Пермдин крайдин кефердинни рагъакӀидайпата чка кьунва. == Агьалияр == == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Пермдин крайдин районар Категория:Коми-Пермяк округ

Юрла район

«КьакӀарин» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Ахцегь райондик акатзавай муниципалитет (хуьруьнсовет). Администрациядин юкь — КьакӀар хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Ахцегь райондин юкьван пата ала. ==Агьалияр== Йисариз килигна КьакӀарин хуьруьнсоветдин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2002 2015 Агьалияр 1 55333\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2002 г. 1 654 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан Урусатдин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьруьнсоветдин агьалийрин вири санал кьадар: 1 654 кас тир. Вири лезгияр, суни-мусурманар я. == Баянар == Категория:Ахцегь райондин хуьруьнсоветар

КьакӀарин хуьруьнсовет

Андре́а Пи́рло (; 1979 йисан 19 майдиз дидедиз хьана, Флеро, Ломбардия, Италия) — Италиядин тренерни футболхъан я, юкьван зур-хуьдайдан чкадал къугъвазвай тир. «Ювентус» клубдин кьилин тренер я. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Италиядин футболистар

Андреа Пирло

Гъ гъ Гъ гъ Гъ, гъ - Гъ, гъ === Гьарфунлай гатӀумзавай гафар === * Гъед * Гъуц * Гъалибвал * Гъал * Гъил Category:Лезги алфавит

Гъ

Къази-Кумух магьал () — 1860 — 1928 йисара хьайи, Дагъустандин вилаятдик ва Дагъустандин АССРдик квай администрациядин тек. Администрациядин юкь — Кумух хуьр тир. ==Администрациядин паюнар== Округ наибвалриз пай жезвай. 1899 йисуз наибвилер участокриз элкъвенай. Вичин нубатда гьа наибвилер хуьруьн- жемиятрикай ибарат тир. 1886 йисуз округдик агъадихъ галай наибвилер акатзавай: Наибвал Администрациядин юкь Агьалияр Миллетар Ашти-Кули наибвал Кули 20 959 яхулар (74 %) даргияр (22 %) агъулар (4 %) Вицхи наибвал Унчукатль 11 309 яхулар (100 %) Къумух наибвал Къумух 22 809 яхулар (100 %) Мукар наибвал Ури 10 785 яхулар (58 %) аварар (32 %) арчияр (10 %) 1926 йисуз наибвилер терг авуна абурун чкадал кьуд участокар тешкилнай: * Ашти-Кули участок (юкь — Кули хуьр) * Вицхи участок (юкь — Унчукатль) * Къумух участок (юкь — Къумух хуьр) * Ури участок (юкь — Ури хуьр) ==Тарих== Къазикъумух округ Дагъустандин вилаятдин къене 1860 йисуз виликан Къази-Кумух ханвилин чилерал арадал гъанай. 1921 йисуз округ Дагъустандин АССР-дик акатнай. 1922 йисуз Къазикъумух округдин тӀвар дегишарна Лак округ эцигнай. 1928 йисан ноябрь вацра Дагъустандин АССР-да кантонриз паюнин система къуватда гьатнававиляй вири округар терг авунай. Округдин къене сифте кантонар, гуьгъуьнлай гьа кантонрикай гилан районар тешкилнай. ==Агьалияр== 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрив кьурвал, округда 51 453 касди уьмуьр ийизвай Дагъустан вилаятдин агьалияр 1886 йисуз. 1886 йисан малуматриз килигна, округда авай миллетар : Вири яхулар даргияр аварар агъулар 51 453 (100 %) 43 773 (85,1 %) 3.643 (7,1 %) 3.342 (6,5 %) 695 (1,4 %) == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Дагъустан вилаятдин округар Категория:Дагъустандин АССРдин округар

Къази-Кумух магьал

Шегьер — агьалияр хуьруьн майишатрик квачир, дахьайтӀа тӀимил квай, инсанар яшамиш жезвай чка. Шегьердихъ вичин лишанар ава, ам хуьруькай хкуддай. Тарихдай килигайла, шегьердин агьалийри гьамиша товарар акъудзавай, зтӀар расзавай. Инсанар яшамиш жезвай чка шегьеррин цӀарцӀа авайвилиз къанунралди къуват гузвайди я. == ГьакӀни мад килиг == * Хуьр == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Вагин В. Шегьердин cоциология * Э.Гидденс. Гилан вахтунин урбанизм * ООН- дин шегьердин доклад * Категория:География

Шегьер

Пермдин край () — Урусатдин Федерацияда авай субъект, Приволжскдин федерал округдик акатзава. Субъектдин бине 2005 йисан 1 декабрьда кутунвайди я. Кьилин шегьер — Пермь я. == География == Пермдин край Уралдин юкьван ва кефер пата ала. Пермдин крайдин чилер Республика Комидихъ галаз кефер пата, Свердловск вилаятдихъ галаз рагъэкъечӀдай пата, Башкъортостандихъ галаз кьибле пата, Удмуртиядихъ галаз рагъакӀидай пата ва кефердинни рагъакӀидай патай Киров вилаятдихъ галаз са сергьятра ава. === Административ паюн === == Агьалияр == === ЧӀехи агьалийрин пунктар === Пермдин крайдин виридалайни чӀехи агьалийрин пунктар: Пермь Березники Соликамск Чайковский Кунгур Лысьва Краснокамск Чусовой Добрянка Чернушка Кудымкар Верещагино Оса Губаха Нытва Кизел Красновишерск Очёр Александровск Полазна Горнозаводск Кондратово == Баянар == == ЭлячӀунар == * Пермдин крайдин официал портал Категория:Урусатдин Федерациядин субъектар

Пермдин край

Хунзах район () — Урусат Федерациядин Дагъустан республикада авай муниципалитетдин район. Администрациядин юкь — Хунзах хуьр я. == География == Район Дагъустандин лап рагъакӀидай пата ала ва Гьумбет, Ботлих, Ахвах, Шамил, Гуниб, Гергебиль ва Унцукул районрихъ галаз са сергьятра ава. Райондин майдан 551,91 км² я. == Тарих == == Агьалияр == Йисариз килигна Хунзах райондин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2002 2011 2012 2013 2014 2015 Агьалияр 30 203 Этносостав населения Дагестана. 2002 31 685 Оценка численности постоянного населения на 1 января 31 685 Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 г. 31 798 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г. 31 856 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 г. 31 908 Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2010 йисан Вириурусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматриз килигна, Хунзах райондин миллетрин сиягь:ВПН том 3. Таблица 4. Население по национальности и владению русским языком по городским округам и муниципальным районам республики Дагестан. Халкь Кьадар, кас. Пай вири агьалийрикай, % аварар 30 891 97 % масабур 800 3 % вири санлай 31 691 100,00 % == Администрациядин паюнар == Райондик 59 хуьр ва 24 муниципалитетар акатзава (къалин шрифтдив, са шумуд хуьрерин арадай администрациярин юкьвар къалурнава);Закон Республики Дагестан от 13.01.2005 № 6 «О статусе и границах муниципальных образований Республики Дагестан» # «Амишта» хуьруьнсовет — Амишта, Гондокори, Джалатури # «Амущи Большое» хуьруьнсовет — Амущи Большое, Амущи Малое, Аркида # «Ахалчи» хуьруьнсовет — Ахалчи, Ахтини, Матлас, Тумагари, Химакоро, Цалкита # «Батлаич» хуьруьнсовет — Батлаич, Арада # «Буцра» хуьруьнсовет — Буцра # «Гацалух» хуьруьнсовет — Гацалух # «Гоцатль Большой» хуьруьнсовет — Гоцатль Большой, Гоцатль Малый # «Мочох» хуьруьнсовет — Мочох # «Мушули» хуьруьнсовет — Мушули # «Обода» хуьруьнсовет — Обода, Гозолоколо, Гортколо, Квами, Нуси # «Оркачи» хуьруьнсовет — Оркачи # «Орота» хуьруьнсовет — Орота # «Очло» хуьруьнсовет — Очло, Архида # «Самилах» хуьруьнсовет — Самилах, Акаро # «Сиух» хуьруьнсовет — Сиух, Сентух # «Тануси» хуьруьнсовет — Тануси, Хачта, Эбута # «Тлайлух» хуьруьнсовет — Тлайлух, Текита, Цельмес # «Уздалросо» хуьруьнсовет — Уздалросо, Кахикал, Тагада # «Харахи» хуьруьнсовет — Харахи # «Хариколо» хуьруьнсовет — Хариколо, Ках, Красное Село # «Хиндах» хуьруьнсовет — Хиндах, Коло # «Хунзах» хуьруьнсовет — Хунзах, Арани, Баитль, Геничутль, Гонох, Заиб, Накитль, Хини, Чондотль # «Цада» хуьруьнсовет — Цада # «Шотода» хуьруьнсовет — Шотода ==Культура== ==ТӀебиятдин ва тарихдин чкаяр== * Мочох вир. * Тобот чарчар. * Цадаса Гьемзета уьмуьр гьалай кӀвал-музей. * Арани кӀеле — XIX виш йисан минара. * «Матлас» (къвезмай чӀаувз Къавкъаздин виридалайни чӀехи курортрикай сад жеда) ==ТӀвар-ван авай ксар== * Дибир-Кади Хунзахви (1742 — 1817) — алим, лингвист ва зари. Араб чӀалан илимрин корифей, зурба алим, авар кхьинар туькӀуьрай кас. * Умма-хан IV — Аваристандин регьбер. * Ахбердил Мугьаммед (1804 — 1843) — Имам Шамилан садлагьай муьрид. * Гьемзет-бек (1789 — 1834) — Дагъустандин имам. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Муниципалитеты Дагестана МО "Хунзахский район" * Сайт Хунзахского района * Официальный сайт администрации района * Официальный сайт Президента Республики Дагестан: Хунзахский район * Хунзахская газета «Сельский труженик» * Категория:Дагъустандин районар

Хунзах район

I Фарнаваз () ( — ) — Гуржистандин пачагь, Фарнавазианин династиядай. == ЭлячӀунар == * Rapp, Stephen H. (2003), Studies In Medieval Georgian Historiography: Early Texts And Eurasian Contexts. Peeters Bvba ISBN 90-429-1318-5. * Suny, Ronald Grigor (1994), The Making of the Georgian Nation (2nd edition). Indiana University Press, ISBN 0-253-20915-3. Категория:Гуржистан Категория:Фарнавазиани

I Фарнаваз

Мугьаммад ЧӀехибубадин хва Куругълийрин ва я МухӀаммад ЧӀехибубадин хва Куругълийрин (, Цнал, Хив район, ДАССР, РСФСР, ССРГ) — асулдай лезги тир къазакьстандин азад тир стилдин юкьварар кьадайди, Дуьньядин чемпионатдин кишпирдин призер (2005) я. Къазакьстан Республикадин халкьарин арада авай классдин спортдин устӀар, Къазакьстан Республикадин лайихлу тренер я. == Уьмуьрдин рехъ == 1974 йисан 16 январдиз Дагъустандин Хив райондин Цнал хуьре дидедиз хьана. Миллетдай лезги я. Къазакьстан Республикадин лайихлу тренер, юкьваррай аялринни жегьилрин мектебдин регьбер я . == Эдебият == == ЭлячӀунар == * Kurugliev, Magomed (KAZ) * Профиль на sports-reference.com == Баянар == Категория:Лезги юкьварар кьадайбур Категория:Къазакьстанда авай лезгияр Категория:Къазакьстан Республикадин халкьарин арада авай классдин спортдин устӀарар Категория:Къазакьстан Республикадин лайихлу тренерар

Мугьаммад ЧӀехибубадин хва Куругълийрин

1955 йис (са агъзурни кӀуьд вишни яхцӀурни цӀувадлагьай йис) — григорийдин календарьдал гьалтайла кишдиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1955-лагьай йис я. XX виш йисан 55-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XX виш йис Категория:1955 йис

1955 йис

24 январь — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла йисан 24-й югъ я. Йисан эхирдал кьван 341 югъ ама (яргъи йисуз 342 югъ). ==Вакъиаяр== ==Суварар== ===Умуми дуьньядин суварар=== ==Дидедиз хьана== ===Лезгистанда=== ===Дуьньяда=== ==Кьена== Категория: Январь

24 январь

thumb|right|300px|Фейсал мискӀин (Исламабад) Исламабад (урду اسلام آباد, ) — Пакистан республикадин кьилин шегьер, медениятдин, политикадини экономикадин юкь. == Стха-шегьерар == * Абу-Даби * Анкара (1982) * Амман (1989) * Венеция * Дакка * Джакарта (2010) * Мадрид, Испания (2010) * Пекин (1993) * Сеул (2008) == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Официал сайт Категория:Азиядин уьлквейрин кьилин шегьерар Категория:Пакистандин шегьерар

Исламабад

Кьасумов Хазран — лезги шаир ва журналист. 1958 йисан 17 мартдиз СтӀал Сулейманан райондин Ялцугъ хуьре дидедиз хьана. Хуьруьн мектеб куьтягьна, махсус чирвилер къачуна, 1990 йисалай райондин "Халкьдин гаф" газетдин хуьруьн майишатдин хилен зеведиш я. Х. Кьасумов жегьил вахтарилай эдебиятдин куьруь эсерар: шиирар, гьикаяяр, къаравилияр ва очеркар кхьинал машгъул я. Абур газетризни журналриз акъатзава, радиодай гузва. Гьикаятдин эсерриз "Разивал", "Пенсия" ва мсб. инсанрин кимивилерал хъуьруьн ва гьахъсузвал негь авун хас я. Зари Лезги кхьирагрин садвалдин член я. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги журналистар

Кьасумов Хазран

Deep Purple — Гьартфурдда (Англия) 1968-лагьай йисан эхен вацраз арадал атанвай британиядин рок-цӀвал я. Ам 1970-лагьай йисарин гьард-рокдин виридалайни чӀехи ва рок макьаматдиз зурба таъсир къалурай цӀваларикай сад тирди гьисабзава. Музыкадин критикрин фикирралди, Deep Purple хард-рокдин бине кутунвайбурукай сад я, гьакӀни абуру прогрессив-рок ва хэви-метал вилик ракъуруник кутур чӀехи метлеб авай кардиз критикри кьакьан къимет гузава.. Deep Purple «классикадин» ибаратдик квай музыкантар (месэла, гитарахъан Ричи Блэкмор, клавишархъан Джон Лорд, далдамхъан Ян Пейс) инструменталистар- виртуозар яз гьисабзава. Дуьньяда абурун албумрин 100 миллиондилай пара копия маса ганва. == Квай ксар == Ибарат ЧӀав Вокал Гитара Бас-гитара Клавишнар Далдамар Mark 1 1968 йисан нава — 1969 йисан кьамуг Род Эванс Ричи Блэкмор Ник Симпер Джон Лорд Иэн Пэйс Mark 2 1969 йисан кьамуг — 1973 йисан 30 кьамуг Иэн Гиллан Роджер Гловер Mark 3 1973 йисан баскӀум — 1975 йисан 5 нава Дэвид Ковердейл Гленн Хьюз Mark 4 1975 — 1976 йисан ибне Томми Болин Mark 5 (2a, 2.2) 1984 йисан нава — 1989 йисан нава Иэн Гиллан Ричи Блэкмор Роджер Гловер Mark 6 (5) 1989 йисан зул — 1992 йисан зул Джо Линн Тёрнер Mark 7 (2b, 2.3) 1992 зул — 1993 йисан 17 цӀехуьл Иэн Гиллан Mark 8 (6) 1993 йисан 2 фундукӀ — 1994 йисан чиле Джо Сатриани]] Mark 9 (7) 1994 йисан цӀехуьл — 2002 йисан эхен Стив Морс Mark 10 (8) 2002 йисан ибне — алай чӀав Дон Эйри == Куьруь тир дискография == Mark 1 * 1968 — Shades of Deep Purple * 1968 — The Book of Taliesyn * 1969 — Deep Purple Mark 2 * 1970 — Deep Purple in Rock * 1971 — Fireball * 1972 — Machine Head * 1973 — Who Do We Think We Are Mark 3 * 1974 — Burn * 1974 — Stormbringer Mark 4 * 1975 — Come Taste the Band Mark 5 (2.2) * 1984 — Perfect Strangers * 1987 — The House of Blue Light '' Mark 6 (5) * 1990 — Slaves & Masters '' Mark 7 (2.3) * 1993 — The Battle Rages On… Mark 8 (6) * Официал албумар авачир Mark 9 (7) * 1996 — Purpendicular * 1998 — Abandon Mark 10 (8) * 2003 — Bananas * 2005 — Rapture of the Deep * 2013 — Now What?! * 2017 — Infinite * 2020 — Whoosh! * 2021 — Turning to Crime Mark 11 (9) * 2024 — =1 == Баянар == == ЭлячӀунар == ;Ингилис чӀалан ресурсар * Deep Purple Appreciation Society * www.thehighwaystar.com ;Урус чӀалан ресурсар * Российские страницы о группе Deep Purple * Ричи Блэкмор: Поймавший радугу * Армянские пурпурные страницы эпохальной группы Deep Purple * Сайт, посвящённый творчеству группы Deep Purple * Память крови * Дух, неподвластный времени Категория:ЧӀехибританиядин рок-кӀеретӀар Категория:Хард-рок-кӀеретӀар Категория:Квинтетар

Deep Purple

Чиркей, ЦӀийи Чиркей () — Дагъустан республикадин Буйнакск районда авай хуьр. Чиркей хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Буйнакск райондин рагъакӀидай пата, райондин администрациядин юкь тир Буйнакск шегьердилай 25 км яргъал, Чиркей цин гьамбарханадин къерехдихъ гала. ==Тарих== Хуьруьн бине 1967 йисуз, Чиркей цин гьамбарханадин цик акатнай ЦӀуру Чиркей хуьруьн эгьлияр цӀийи чкадал куьчарна кутунай. ==Агьалияр== Йисариз килигна Чиркей хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис''' 2002 2010 2015 Агьалияр''' 7 434Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 8 67633\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 9 349 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 9 349 касди уьмуьр ийизвай. Вири аварар, суни- мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Буйнакск район» администрациядин официал сайт Категория:Буйнакск райондин хуьрер Категория:Авар хуьрер

Чиркей

Уганда ва я Республика Уганда () — рагъэкъечӀдай пата авай африкадин гьукумат. == Агьалияр == Милетар банту халкьар — вири 70 %: # ганда — 4 126 093 инс. — 16,9 %, # нколе — 2 329 972 инс. — 9,5 %, # сога — 2 062 761 инс. — 8,4 %, # кига — 1 679 451 инс. — 6,9 %, # гису — 1 117 243 инс. — 4,5 %. # н’оро — 667 012 инс. — 2,7 % # конджо — 608 690 инс. — 2,4 %, # торо — 606 897 инс. — 2,4 %, # бафумбира (мукьвабур нйаруанда) — 488 890 инс. — 1,9 %, # гвере — 408 738 инс. — 1,7 %, # н’ули — 340 469 инс. — 1,7 %, # нйаруанда — 314 598 инс. — 1,3 % ва масабур. нилот халкьар: (яшамиш жезва гьукуматдин вини пата) — вири 30 % кьван. # тесо — 1 566 921 инс. — 6,3 % (кьиблесудан кӀватӀал), # ланго — 1 483 817 инс. — 6,0 % (кьеблесудан кӀватӀал), # ачоли — 1 141 097 инс. — 4,7 % (кьеблесудан кӀватӀал), # лугбара — 1 022 059 инс. — 4,1 % (юкьван кӀватӀал), # алур — 530 110 инс. — 2,1 % (кьеблесудан кӀватӀал), # адола — 359 659 инс. — 1,4 % (кьеблесудан кӀватӀал), # нанди — 332 000 инс. — 1,3 % (кьеблесудан кӀватӀал), # мади — 296 230 инс. — 1,1 % (юквансудан кӀватӀал), # карамоджонг — 258 307 инс. — 1,0 % (кьеблесудан кӀватӀал) ва масабур. === Дин === Дин: католикар — 41,9 %, протестантар — 42 % , масурманар — 12,1 %, масса рекьер — 3,1 %, атеистар — 0,9 % (гьисабун 2002 йисан). Савадлувилин дережа — 76 % итимар, 57 % дишегьлияр (гьисабун 2002 йисан). == ЭлячӀунар == * Официал гьукуматдин сайт * Статистика * UCB Libraries GovPubs Категория:Африкадин гьукуматар

Уганда

Алексеевка — Азербайжандин Хъачмаз районда авай муниципалитет ва хуьр. ==Агьалияр== Хуьруьн агьали — 1,373 касди туькӀуьрзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Алексеевка (Хъачмаз)

Абдулрашид ибн Салигь — лезги бинедай Муьшкуьр магьалдай тиртӀани, адан уьмуьр къецепата (араб уьлквейра) кьиле фена. Ам 1226 йисуз дидедиз хьана, 1306 йисуз Мадинат-ал-Йасриб шегьерда рягьметдиз фена. Абдулрашид Хулагу хан кьиле авай монгол кьушунри Иран, Иракдал вегьинрин, Багъдат шегьер чукӀурунин шагьид хьанай. И фикир шаирдин эсерри мадни субутзава. ==ЭлячӀунар== * "ЧиРагъ"№7 (2010) Категория:Лезги шаирар

Абдулрашид Муьшкуьрви

Израиль — (чув. מדינת ישראל‎, араб. دولة اسرائيل‎‎) — кьиблединни-рагъакӀидай пата авай гьукумат Азияда, Юкьванчилерин гьуьлуьн кьере. == Баянар == == ЭлячӀунар == * The official site for the permanent mission of Israel to the United Nations. * Гьукуматдин портал * Категория:Аравилин гьуьлуьн патав авай гьукуматар

Израиль

1978 йис (са агъзурни кӀуьд вишни пудкъанницӀемуьжуьд лагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла гьяддиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1978-лагьай йис я. XX виш йисан 78-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XX виш йис Категория:1978 йис

1978 йис

1721 йис (са агъзурни ирид вишни къаннисад лагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла арбедиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1721-лагьай йис я. XVIII виш йисан 21-лагьай йис. == Вакъиаяр == == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш ийс Категория:1721 йис

1721 йис

Гьасанова Муи Рашидан руш (1930 йисан 10 июлдиз, Гъуниб район, ЧӀухъ — 2014 йисан 19 июлдиз,) — Совет гьукуматдин ва Дагъустандин тӀвар-ван авай манияр ядай артистка тир. Ам авар халкьдин руш я. == Уьмуьрдин кьиса == Муи Гьасанова 1930 йисан 10 июлдиз Гъуниб райондин ЧӀухъ хуьре дидедиз хьана. 1951 йисуз ада Дагъустандин папарин муаллимрин интститут акьалтӀарна. Ругуд йисан къене ада Гъунибдин райисполкомдин умуми хилен чӀехиди яз кӀвалахна. 1957 йисуз ада Москвада хьайи Виридуьньядин жегьилринни студентрин фестивалда иштираквал авуна, ана ада гимишдин медал къачуна. ГьакӀни ана адаз ССРГ-дин культурадин министерстводин «Лап хъсан кӀвалах паталди» лишан багъишна. Адан яратмишушин рехъ башламиш хьана Дагъустандин гьукуматдин манияр ядай ва кьуьлер ийидай ансамбльда. Адахъ гуьрчег сес авай, сегьнеда хъсандиз тухудайвал чиз акурла, адакай ансамбльда кьиле авай солистка авуна. Са гъвеч!и вахтундин арада ам виридаз республикада чир хьана. Са т!имил вахтунилай гуьгъуьниз Москвада фейи Вири Дуьньядин жегьилрин ва студентрин фестивальда иштираквал къачуна, гьана адаз гимидин медаль ва СССРдин культурадин министерстводин лишан"Лап хъсан къвалах паталди" багъшна. 1960 йисуз Дагьустандин телевидениядин ва радиодин санал манияр ягъзавай дестедиз солистка яз теклиф авуна. И кӀвалахдихъ галаз са вахтунда, Муи Гьасановади концертарни гуз башламишна. Гужлу зигьин аваз, ада са къатда вичин пешедин дережа винел хкажун паталди кӀвалахзавай. Вичин яратмишунда халькьдин манийрин адетар хвена. Адахъ галаз са вахтунда дагъустандин манияр Гасанова Муиди цӀийи жуьреда ягъзавай, гилан замандин ван къведайвал, адан манийра-михьи сес, гужлу гьисс ва дериндин метлеб ава. Адан и кьетӀен лишанри, гзаф кьадар манийри ва са къатда гузвай концертри машгьур артистка жез шарть авуна. Дагъларин хуьрера, шегьерра ада манияр ягъиз инсанрин вилик экъечӀнава. Ада Дагъустандин культура маса гьукуматрин арада фейи фестивальра тереф авуна. Вичин манийрал, гуьрчег ва багьа сесел ада инсанрин лап рикӀин сидкьидай кӀанивал къазанмишна. Виридлай гзаф ягъзавай манияр авар чӀалал Р.Гьамзатован шииррал эцигнавай бур я. Р. Гьамзатован шииррал кхьенвай манияр кьильди альбомда кӀватӀна «Мелодия» фирмади акъудна. 2014 йисан 19 июлдиз ам Магьачкъалада кьенва. == Пишкешар == * ДАССР-дин халкьдин артист (1960). * РСФСР-дин лайихлу артист (1967). * Халкьарин Дуствилин орден (2011) * «ДР вилик лайихлу тирвилиз» Орден * Гь. ЦӀадасадин тӀварунихъ галай пишкешдин лауреат. == Баянар == Категория:Дагъустандин халкьдин артист

Гьасанова Муи Рашидан руш

Тикануба — Азербайжандин Хъачмаз районда авай муниципалитет ва хуьр. == Агьалияр == Хуьруьн агьали — 371 касди туькӀуьрзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Тикануба

Хамаматюрт () — Дагъустан республикадин Бабаюрт районда авай хуьр. «Хамаматюрт» хуьруьнсоветдик акатзава. ==География== Хуьр Бабаюрт райондин рагъакӀидай пата, Терек вацӀун эрчӀи къерехдал, райондин юкь тир Бабаюрт хуьрелай 19,5 км яргъал ала. ==Тарих== Къумукьрин версиядив кьурвал, хуьр царьдин кьушунрин полковник тир Ханмагомед-бег Солтанбекован Аксай иесидин кӀвалер авай чкадал арадал атанвай Из истории селения Яхсай (Аксай). Чеченрин версиядив кьурвал, XIX виш йисуз хуьруьн тӀвар Убийхажиотар тир ва Терек вацӀун мукьвал, Бабаюрт хуьруьн рагъакӀидай пата алай. Яд акьалтунилай кьулухъ хуьр цӀийи чкадиз тухванай ва тӀвар авайвал амукьнай Блог — топонимия Чечни . ==Агьалияр== Йисариз килигна Хамаматюрт хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис''' 2002 2010 2015 Агьалияр''' 4 610Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 4 682Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. 4 870Оценка численности постоянного населения Республики Дагестан на 1 января 2015 года 2015 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 4 870 касди уьмуьр ийизвай. Агьалидин чӀехи пай къумукьар я, вири суни - мусурманар я. 2002 йисан малуматриз килигна, хуьруьн агьалидин миллетрин состав Итоги переписи 2002 г. Бабаюртовский район: Халкь Кьадар, кас Вири агьалидин паюникай, % къумукьар 3 292 71,4 % даргияр 875 19 % аварар 226 4,9 % чеченар 172 3,7 % урусар 16 0,3 % масабур 29 0,6 % вири санлай 4 610 100 % == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Къумукьрин хуьрер Категория:Бабаюрт райондин хуьрер

Хамаматюрт

1873 йис (са агъзурни муьжуьдвишни пудкъанницӀипудлагьай йис) — чи эрадин 1873-лагьай йис. XIX виш йисан 73-лагьай йис я. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1873 йис

1873 йис

Кати́ (башгали́, камката-вири) Category:Нуристан чхел Category:Пакъистандин чӀалар Категория:Афгъанистандин чӀалар

Камката-вири чӀал

4 март — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла йисан 64-й югъ я. Йисан эхирдал кьван 302 югъ ама (яргъи йисуз 303 югъ). ==Вакъиаяр== ==Суварар== ===Умуми дуьньядин суварар=== ==Дидедиз хьана== ===Лезгистанда=== ===Дуьньяда=== ==Кьена== Категория: Март

4 март

Респýблика Крым (, , крым.-тат. Къырым Джумхуриети, Qırım Cumhuriyeti) — Урусатдин Федерациядин республика, Крымдин зуростровдик акатзава. Кьилин шегьер — Симферополь. == География == Крымдик 14 административ районар ва 11 республикадин метлебдин шегьерар акатзава. Районар Шегьеррин округар 1 Бахчисарай район 15 Алушта 2 Белогорск район 16 Армянск 3 Джанкой район 17 Джанкой 4 Кировский район 18 Евпатория 5 Красногвардейск район 19 Керчь 6 Красноперекопск район 20 Красноперекопск 7 Ленино район 21 Саки 8 Нижнегорский район 22 Симферополь 9 Первомайское район 23 Судак 10 Раздольное район 24 Феодосия 11 Саки район 25 Ялта 12 Симферополь район 13 Советский район 14 Черноморское район === Шегьерар === Крымдин шегьеррин округар (2013 йис): № Шегьеррин округар Агьалияр 1 Симферополь 337 285 2 Керчь 145 265 3 Евпатория 106 877 4 Ялта 78 115 5 Феодосия 69 461 6 Джанкой 36 086 7 Красноперекопск 29 815 8 Алушта 28 418 9 Бахчисарай 26 482 10 Саки 23 655 == Халкьар == 2001-й йисан сиягьдиз къачунУкраинадин Гьукуматдин статистикадин комитет. 2001-й йисан сиягьдиз къачун.Ethnic composition: 2001 census). национальность чел. % всего 2 024 056 100,00 % Урусар 1 180 441 58,32 % Украинар 492 227 24,32 % Крымдин татарар 243 433 12,03 % Белорусар 29 285 1,45 % Татарар 11 090 0,55 % Армянар 8769 0,43 % Чувудар 4515 0,22 % == Баянар == == ЭлячӀунар == * Правительстводин сайт * Гьукуматдин Советдин сайт *

Республика Крым

мини|Спорт Спорт () — гекъигна килигун патахъай бедендин ва я акьулдин алакьунарин инсандин крарин сфера я. Бедендин сагъламвал ва адан къенивал хуьн патал ийидай упражненийрин кӀватӀал. Спорт — акъажунардин кӀвалах ва гьазурун я. Физикадин культурадин пай я. == Спортдин жуьреяр == * Олимпиядин спортдин жуьреяр *: Гатун Олимпиядин спортдин жуьреяр *: ХъуьтӀуьн Олимпиядин спортдин жуьреяр * Олимпиядин авачир спортдин жуьреяр *: Гатун жуьреяр *: ХъуьтӀуьн жуьреяр == ЭлячӀунар == * * Халкьаринарадин Олимпиядин комитет * А. Г. Гюльмагомедов. «Словарь лезгинского языка». Магьачкъала, 2003. *

Спорт

Кудутль () — Дагъустан республикадин Гергебиль районда авай хуьр. Кудутль хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Гергебиль райондин кефер пата, райондин администрациядин юкь тир Гергебиль хуьрелай 10 км яргъал ала. ==Тарих== ==Агьалияр== Йисариз килигна Кудутль хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис''' 2002 2010 2015 Агьалияр''' 543Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 54133\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 56833\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 568 касди уьмуьр ийизвай. Вири аварар, суни- мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Гергебиль райондин» администрациядин официал сайт Категория:Гергебиль райондин хуьрер Категория:Авар хуьрер

Кудутль

1742 йис (са агъзурни иридвишни яхцӀурникьведлагьай йис) — чи эрадин 1742-лагьай йис. XVIII виш йисан 42-лагьай йис я. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш йис Категория:1742 йис

1742 йис

Танты — Дагъустан республикадин Акуша районда авай хуьр. Танты хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Акуша райондин рагъакӀидай пата, райондин администрациядин юкь тир Акуша хуьрелай 12 км яргъал ала. ==Тарих== XIX виш йисуз Танты хуьр вири Дарги округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Дарги округдин Акуша наибвалдиз талукь тир. ==Агьалияр== Йисариз килигна Танты хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 1886 2010 2012 2015 Агьалияр 996 1886 йисуз Акуша наибвилин агьалияр 824 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 819 35\. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 г. 818 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 818 касди уьмуьр ийизвай. Вири даргияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Акуша район» администрациядин официальный сайт Категория:Акуша райондин хуьрер Категория:Дарги хуьрер

Танты (Дагъустан)

Лос-Анджелес (, ; цӀур. Лос-Анжелос, Лос-Анжелес, Лос-Анхелес, гьакӀни L.A. ва City of Angels — «Малаикрин Шегьер» тӀвараралди малум я) — АСШрин Калифорния штатда авай, Лас океандин кьере чка кьунвай шегьер. Агьалийрин кьадардал гьалтайла штатда виридалайни чӀехи ва уьлкведа кьведлагьай чкадал алай шегьер язва (2009 йисан 1 июльдиз — 3 831 868 кас) . Шегьер сатӀварцӀин округдин ва 17 млн кас агьалияр авай агломерация тир — ЧӀехи Лос-Анджелесдин юкь я. Лос- Анджелесдин эгьлийриз «Angelenos» ([анджели́нос] хьиз лугьузва) лугьузвайди я ). Лос-Анджелес дуьньядин культурадин, илимдин, экономикадин ва чирвилерин виридалайни чӀехи юкьварикай сад я . ГьакӀни шегьер — кино, музыка, телевидение, компьютердин къугъунар хьтин рикӀ аладардай индустриядин сферада дуьньяда виридалайни зурба юкьварикай я. == Агьалияр == Йисариз килигна Лос-Анджелесдин агьалиярhttp://lapdonline.org/assets/pdf/cityprof.pdf Йисариз килигна Лос-Анджелесдин агьалиярhttp://lapdonline.org/assets/pdf/cityprof.pdf 1890 50 395 1900 102 479 1910 319 198 1920 576 673 1930 1 238 048 1940 1 504 277 1950 1 970 358 1960 2 479 015 1970 2 816 061 1980 2 966 850 1990 3 485 398 2000 3 694 820 2005 3 844 829 2006 4 097 340 2009 3 831 868 == Стхавилин шегьерар == thumb|165px|Лос-Анджелесдин стхавилин шегьерардин къалурдайди. Лос-Анджелесдин стхавилин шегьерарЛос-Анжелесдин стхавилин шегьерардин сиягь : * Афинаяр, Греция (1984 йисан 10 февраль) * Окленд, ЦӀийи Зеландия * Бейрут, Ливан * Берлин, Германия (1967 йис) * Бордо, Франция * Пусан, Республика Корея * Эйлат, Израиль * Гиза, Египет * Гуанчжоу, Китай * Джакарта, Индонезия * Каунас, Литва * Ашдод, Израиль * Лусака, Замбия * Макати, Филиппинар * Мехико, Мексика * Мумбаи, Индия * Нагоя, Япония * Санкт-Петербург, Урусат (1990 йис) * Салвадор, Бразилия * Сплит, Хорватия * Ереван, Эрменистан * Тайбэй, Тайвань * Тегьран, Иран (1972 йис) * Ванкувер, Канада * Манчестер, ЧӀехибритания ===Консулвилер=== * Азербайжан — генерал консулвал. * Эрменистан — генерал консулвал (Глендейлда чка кьунва). * Израил — консулвал. * КХР — консулвал. * Мексика — консулвал. * Турция — консулвал. == Эдебият == * == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Лос-Анджелесдин официал сайт * «Урус Лос-Анджелес» шегьердин сайт Категория:АСШ-дин шегьерар

Лос-Анджелес

Мао Цзэдун (1893 йисан 26 лагьай декабрдиз, империя Цин — 1976 йисан 9 лагьай сентябрдиз, Чжуннаньхай) — Китайдин революционер, гьукуматдин, политикадин ва партиядин 20 лагьай вишйисан алахъавайди, маоизмадин кьилин теоретик, КНР бинедал эцигай кас я. Гьеле жегьил йисара Китайдин коммунистрин партиядик экечӀна,1930-лагьай йисара Цзянси провинциядин коммунистически районрин кьиле акъвазна. «Великий поход» куьтяхь хьайидлай кьулухъ, Мао Цзедунди Китайдин Коммунистически партияда кьилин чка кьаз хьана. 1949-лагьай йисан 1-лагьай ноябрдиз ССРГ-дин куьмекдалди генералиссимус Чан Кайшидин армиядал гъалибвал къачурдалай кьулухъ Китайдин Халкьдин Республика бинедал эцигна. Гьа йикъалай башламишна вичин эхиримжи йикъаралди Мао Цзэдун гьукуматдин кьиле хьана. 1943-лагьай йисалай эгечӀна рекьидалди Китайдин компартиядин председательдин чка кьуна. 1954—1959 лагьай йисара — КХР-дин председателвиле кӀвалахна. Са шумуд машгьур кампанияр тухвана, гьабурун арада виридаз чир хьайи «Большой скачок» ва «Културная революция» (1966—1976). «Гиннесан рекордрин Ктабда» Библиядихъ галаз санал Мао Цзэдунан цитатаяр кӀватӀнавай «Яру ктаб» ава, адан тираж 1966-лагьай йисалай 1971-лагьай йисалди 800 миллион экземплярдал акъатна. «Тайм» журналди Мао Цзэдун 20-лагьай виш йисан 100 машгьур инсанрикай туькӀуьрнава «Лидеры ва революционеры» лугьудай списокдин категориядай кутунва. == Уьмуьрдин рехъ == 1893 йисан 26-лагьай декабрдиз Хунань провинциядин Шаошань хуьре дидедиз хьанаКоммерсантъ — «Великий кормчий» Китая. Адан буба Мао Ичан гъвечӀи чилер авайбурукай сад тир, адан хзандиз пул бес жезвайЭнциклопедия Кругосвет — МАО ЦЗЭДУН. Адан диде Вэнь Цимэй буддистка тир, гьадаз килигна гъвечӀи йисара Маони буддист хьанаgorky.media — Конфуция знал, но не любил. Амма еке хьайила ам буддизм кьабул хъувунач. Сифтегьан чирвал ада къачуна хуьруьн мектебда, ана аялар Конфуциядин кӀелунихъ ва куьгьне вахтарин Китайдин литературадихъ галаз танишзавай.. 13 йиса аваз Маоди мектеб гадарна кӀвализ хтана. Мао кӀвализ хтайла, адан буба гзаф шад хьана, ада умуд кутунвай гададикай вичиз куьмек жеда лугьуз. Амма Маодиз кӀвалахар ийиз кӀанзавачир, вичин вири вахт ада ктабар кӀелиз акъудзавай. Гьа арадал бубадин ва хвадин арадал са къатда къал акъатзавай. 1910-лагьай йисуз Маоди вичин чирвал давамарун паталди Дуньшандин чӀехи дережадин сифтегьан мектебда кӀелиз экечӀна. Ада алахъна кӀелиз хьана, хъсандиз сочиненияр кхьизвай ва гзаф кӀелзавай. Ина ам сифте сеферда географиядихъ ва маса гьукуматрин тарихрин кӀвалахрик галаз таниш хьана. Ада сифте сеферда кӀелна машгьур тарихдин алахъавайбурукай, абурун арада Наполеон, Екатерина II, Петр I, Гладстон, Руссо ва масабур. Амма гзафни-гзаф метлеб авай ктабар тир китайдин реформаторрикай Лян Чицаодикай ва Кан Ювэедикай кхьенвайбур. 20 йис тамам хьайила Мао Чанша шегьердиз экъечӀна ва са тӀимил вахтунда губернатордин армиядик экечӀна дяведа иштираквал авуна. Ахпа армия гадарна Садлагьай юкьван мектебда вичин кӀелун давамарна. И мектебдани ам геждалди акъвазнач. А мектебдин программа ва ана авай адетар адаз бегенмиш хьанач. ГьакӀ хьайила ада вичин кӀелун Хунаньда авай библиотекада давамарна. 1913-лагьай йисуз Мао Чаншада ахъа хьайи Кьуд лагьай педагогар гьазурзавай училищедик экечӀзава. 1917-лагьай йисуз журналда «Новая молодежь» адан сифтегьан макъала акъатна. 1918-лагьай йисуз вичин муалимди Ян Чанцзди тешкилна Мао Пекиндиз куьч хьана. Пекинда ада Пекиндин университетдин библиотекада Ли Дачжаодин, гуьгъуьнай Китайдин компартия бинедал эцигай кас, ассистент виле кӀвалахна. И вахтунда адаз мумкинвал хьана Францияда вичин кӀелун давамариз, амма адаз маса халкьарин чӀалар четиндиз чир жезвай ва четин кӀвалахарни ийиз адаз садрани кӀандай тушир . ГьакӀ хьайила ам Франциядиз фенач ва вичин карьера вичин ватанда вилик тухуз гьял авуна. == Баянар == == ЭлячӀунар == == Эдебият == Категория:Китайдин политикар Категория:КХР-дин кьилер Категория:Пекинда кьенвайбур

Мао Цзэдун

Жанавурар () == Жуьреяр == * * * * * * * * † * Яру жанавур — гьайван гьа хизандай кцӀерин, амма какатзва маса сихилдик. Яру жанавур лугьузва вахтара кеферамерикадин туракь жанавурдизни (Canis rufus). Уьмуьрид яргъивал 25—40 йис кьван. * Хев галай жанавур == ЭлячӀунар == * макъал йа «Гьайванрин уьмуьрдай»

Жанавурар

Вурварин хуьруьнсовет () — Азербайжан республикадин КцӀар райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Вурвар хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Вурвар, Вурваруба, Чилегир. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında Категория:КцӀар райондин хуьруьнсоветар

Вурварин хуьруьнсовет

Георгий Константинович Жуков ( (19 ноябрь), хуьр Стрелковка, Калуга губерния — , Москва) — чӀехи урус ва советрин кьушундин кьил. Кьудра Советрин ГалкӀдин Игит. Советрин ГалкӀдин Маршал. Дуьньядин кьведлагьай дяведа Советдин Армиядин командир. Советдин Оборонадин министр (1955—1957). == Баянар == == ЭлячӀунар == * Жуков: каким он был в жизни * Фильм Маршал Жуков. Страницы биографии. (1984) Категория:Урусар Категория:Советрин ГалкӀдин Игитар Категория:Советрин ГалкӀдин Маршалар Категория:Советрин ГалкӀдин кьушундин кьилар Категория:Советрин ГалкӀдин дяведин къуллугъчи Категория:Советрин ГалкӀдин политикар Категория:Урусатдин империядин дяведин къуллугъчи

Георгий Константинович Жуков

«Тандо» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Ботлих райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Тандо хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Ботлих райондин рагъакӀидай пата ала. ==Агьалияр== Йисариз килигна Тандо хуьруьнсоветдин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2010 2015 Агьалияр 641 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 701 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан Урусатдин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьруьнсоветдин агьалийрин вири санал кьадар: 701 кас тир. Вири аварар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Село Тандо Категория:Ботлих райондин хуьруьнсоветар

Тандо хуьруьнсовет

ЧӀутрацуьк (, ) — гзаф ийсарин векьин хъач я, тандал гзаф хилер жеда. Адан кьакьанвал 35 сантиметрдив агакьда. Вични тӀулара, салара, кӀвалерин къваларив экъечӀда. Ам Урусатда, Дагьустанда, Къавкъазда, РагъакӀидайпатан Сибирда, РагъэкъечӀдайпатан Сибирда, Юкьван Азияда, Яргъа РагъэкъечӀдайпата гьалтда. ЧӀутрацуькверихъ гзаф жуьреяр ава, амма азарлуяр сагъар хъувун патал абурукай кьве жуьрединбур кардик кутазва: аптекдин чӀутрацуьквер ва хъсан атирлу ни къведай, мецер галачир чӀутрацуьквер. ЧӀутрацуьк — 20 кьван биологиядин жуьреяр сад йизвай набатат я. == Химиядин туькӀуьрун == Аптекдин чӀутрацуькдин цуькверинни кӀукӀварин къене эфирдин чӀем, азулен, антемисдин кислота, гликозидар авайди я. == Кардик кутун == === Медицинада === ЧӀутрацуькверин дарманди: * незвай хуьрек цӀурурдай органриз куьмек гуда, * туькьуьл (ахцегь нугъатдалди чӀук) авай куркурдив (киседив) хъсандиз кӀвалахиз тада, тӀуьр затӀар ратара цуру хьана, чӀирчӀир акъатдайла, сагъар хъийиз куьмекда * ратарал таб акьалтай вахтара (спазм) таб алудиз, хъсандиз нефес къачуниз куьмекда * рикӀин кӀвалах гуьнгуьна хутада, * кьилин мефтӀедиз физвай дамар гьяркьуь ийида * регенерацидин, яни арадал къвезвай, артух жезвай азардиз кьецӀ гуда. ЧӀутрацуькверикай гьазурзавай дарманрихъ ихьтин хъсан патар ава: * абуру дакӀвазвай чкайриз акси таъсир гуниз, * тӀазвай чкайрин тӀарвал квадаруниз, * туькьуьл авай киседа туькьуьл акъудуниз, * хуралай балгъан регьятдиз алатуниз, * хер хьанвай чкадай иви атун акъвазаруниз куьмекда, * къен ракъурдай дарман язни ишлемишзава, * беденда гьекь гужлуз акъатуниз, * агъургъан арадал татун патал, * бедендик фул акатдайла, зурзун акатдайла, * бязи органрал таб акьалтдайла, ам алудиз куьмекда, * секинардай таъсирни ийида. ЧӀутрацуькверикай ийизвай дарманри ихьтин азарризни куьмек гуда: * хуквадинни ратарин кӀвалах зайиф хьайила * чӀулав лекьин кӀвалахни туькьуьл авай киседин кӀвалах къайдадикай хкатайла * дуркӀунрин азар * нервияр чӀур хьайила, * кпулдин азар галукьайла, * бязи чкаяр дакӀурла, * хамунин азарар арадал атайла, * нефес чӀугвадай органар азарлу хьайила, * бубасилдин (кесмедин) азар арадал атайла, * туьтер тӀадай хума (ангина) галукьайла, * дуьз рад азарлу хьайила ва икӀ мад.ЛУКЬМАН АСЛАНОВ/ДАРМАНАР КВАЙ НАБАТАТРИН СИРЕР === Косметологияда === ЧӀутрацуьквер гегьеншдиз косметологияда кардик кутазва. Абурукай дарманар квай ятар, дармандин цяй кьежирай ппекер (примочкаяр), беден, чин гуьрчегарун патал мацар, косметикадин мурк, хъуьтуьл, цӀалцӀам хьун патан чиниз, гъилериз ядай мацар, чӀарарин ранг къизилдинди, хам назикди хьун патал кремар гьазурзава. == Эдебият == *Лукьман Асланов "Дарманар квай набататрин сирер" == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Набататар Категория:Дармандин набататар

ЧӀутрацуьк

JPMorgan Chase — америкадин зурба банк ва финансрин конгломерат. Дуьньядин вирилалайни чӀехи халкьдин компания я. Са йисан къене къекъвезвай пулар 110,8 млрд АСШ-дин доллар артух хьана. 2012-йисан апрелдиз компанийрин рейтингда Forbes журналдин версиядалди JPMorgan Chase кьведлагьай чка кьунаРейтинг Forbes. Компаниядин штаб-квартира Нью-Йорк шегьерда авайди я. == Тарих == 1824-йисуз «Нью-Йоркдин Химиядин Гьасилдай Компания»-ди () (1823-й ийсуз туькӀуьрнавай) «Chemical Bank of New York» компаниядин бине эцигнай. 1851-й йисуз и банк «Нью-Йоркдин Химиядин Гьасилдай Компания»-лай ччара хьанай. 1996-йисуз Chase Manhattan Bank патай а банк къачунай, амма Chemical Bank-ди вич иеси тирвилиз килиг тавуна «Chase Manhattan Bank»-дин тӀвар вичиз къачунай, вучиз лагьайтӀа, тӀварце «Chase» гафунин авайвал инвесторар патай хъсан къабулзавай. 2000 цӀийи Chase Manhattan Corporation-ди 7,7 млрд доллардихъ британиядин Robert Fleming & Co. компания къачунай. 1871 Нью-Йорк шегьерда «Drexel, Morgan & Co.» тӀвар алай банк арадал гъанай, 1875-й ийсуз адал «J.P. Morgan & Co.» тӀвар эхцигнай. 2000-й ийсан ноябрдиз Chase Manhattan Corporation ва J.P. Morgan & Co банкар сад хьанай, нетижада «JPMorgan Chase» тӀвар алай банк арадал атанай. == Шикилар == Файл:WTM by official-ly cool 100.JPG|Нью-Йоркда JPMorgan Chase штаб-квартира Файл:23 Wall Street New York.jpg|23-й Уолл-Стрит J.P. Morgan & Co. штаб-квартира Файл:Chase Tower in Chicago.jpg|Chase Tower (Чикаго) == Баянар == == ЭлячӀунар == * JPMorgan Chase официал сайт * Категория:АСШ-дин банкар Категория:Глобал финансрин конгломератар Категория:Рокфеллерар

JPMorgan Chase

КьванцӀил () — Дагъустан республикадин Хив районда авай, «КьванцӀил» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. Хуьруьнсоветдин администрациядин юкь я. == География == Хуьр Хив райондин рагъэкъечӀдай пата, райондин юкь тир Хив хуьрелай 9 км яргъал ала. Мукьвал алай хуьрер: Асадхуьр, Дардархуьр. ==Тарих== XIX виш йисуз КьванцӀил хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнавай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Хъутур - Куьредин наибвалдик акатзавай тир. Асадхуьр ва Дардархуьр хуьрерихъ галаз КьванцӀил хуьруьнжемятдик акатзавай. Хуьруьнжемятдин кьилин хуьр тир. ==Агьалияр== 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 467 касди уьмуьр гьалзавай Хив райондин агьалияр, 2000 йис. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, КьванцӀил хуьруьн агьалийрин кьадар вири лезгияр яз 636 кас тир 1886 йисуз Хъутур - Куьредин наибвалдин агьалияр. ==ТӀвар-ван авай ксар== * Ведихов Мегьамед Вурдуханан хва, лакӀаб Мегьамед Ведих — лезги шаир ва публицист. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Odnoselchane.ru» сайтуна КьванцӀил хуьруькай малуматар Категория:Хив райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

КьванцӀил

Кудымкар район () — Урусат Федерациядин Коми-Пермяк округда Пермдин крайда авай район я. Майдан — 4 734 км². Агьалияр — кас. Административ юкь — Кудымкар. == География == Районди Пермдин крайдин рагъакӀидайпата чка кьунва. == Агьалияр == == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Пермдин крайдин районар Категория:Коми-Пермяк округ

Кудымкар район

Юрий Юлианан хва Шевчук (1957 йисан 16 майдиз, Ягодное, Магадан вилаят, СССР) — шурайринни Урусатдин рок-музыкант, манийрин автор, шаир, актер, художник, продюсерни жемятдин крархъан я. ДДТ цӀвалин туькӀуьрайди, кӀвенкӀве авайди ва тек сад тир дегиш тежер уртах я. «Театр ДДТ» ТОО-дин бине кутур кас ва адан регьбер я. Башкъуртустан Республикадин халкьдин артист я (2003 йисан 18 сентябрдиз). == Уьмуьрдин рехъ == 1957-лагьай йисан 16-лагьай майдиз Юрий Шевчук Магадандин вилаятдин Ягодное поселкада украинринни татаррин хзанда дидедиз хьанаКоммерсантЪ — «И с бомжом, и с царем могу говорить на равных». Буба — Юлиан Сосфенан хва Шевчук 1924, Лабун, Хмелницк вилаят — 2013 йисан 6 январдиз), диде — Фания Акраман руш Шевчук (хайила — Гареева) (1925 йисан 20 майдиз — 2019 йисан 9 августдиз 2019, Уфа). 1964-лагьай йисуз Шевчукрин хзан Налчикдиз куьч хьана, ана Юрия шикилар чӀугваз ва музыка кӀелиз гатӀумна. 1970 йисуз Налчикдай абур Уфадиз куьч хьана, ана Юрия мектеб акьалтӀарна. ГьакӀни ам музыкадал алахъиз давамарзвай тир. 1973-1974-лагьай йисарра ада музыкадин мектебда чӀагъандин классдай кӀелзвай тир. Вичин художникдинни цӀийиз эгечӀнавай музыкантдин бажарагъвилер ада Пионеррин кӀвалихъ галай изостудияда вилик ракъурзвай тир. Адалай гъейри, Шевчукди «Вектор» лугьудай мектебдин ансамблда иштираквал авуна.Lenta.ru — Шевчук, Юрий. Рок-музыкант, общественный деятель 1974-лагьай йисуз ада мектеб акьалтӀарна, гуьгъуьнлай ада са йисан къене Башкортостандин гьукуматдин педагогикадин институтдик (БГьПИ) квай бадендин тербиядин лаборантвиле кӀвалахнаТАСС — Шевчук, Юрий Юлианович. 1975-лагьай йисуз Шевчук БГьПИ-дин художестводинни графикадин факультетдик экечӀна, амма 1-лагьай курсдилай гуьгъуьниз ада академрухсат къачуна. Дидедихъ галаз ам Якутиядин АССР-диз хъфенва. Черский поселкада ада портунин грузчиквиле ва складрин охранниквиле кӀвалахна. Армиядиз ам пис акунин бажарагъвилерин гъиляй кьабулнач. Уфадиз хтайла ам институдик эхкечӀна. 1981-лагьай йисуз ада ам акьалтӀарна«Республика Башкортостан» — 23 февраля в БГьПУ возможно выступит его выпускник Юрий Шевчук . 1978-1979-лагьай йисарра ада институтдин «Перекресток» ВИА-дик кваз мани лугьузвай ва гитарадал язвай тир. Ам чкӀайдалай кьулухъ ам «Калейдоскоп» ансамблдик экечӀна, абур «Авангард» Медениятдин кӀвалихъ экъечӀзвай тир. Адан бинедал 1980-лагьай йисуз ДДТ лугьудай рок-цӀвал (группа) туькӀуьрнаРоккульт.ру — ДДТ . Юрий Шевчук коллективдин вокалист ва манийрин чӀехи паюнин автор хьана. == Баянар == == Эдебият == * == ЭлячӀунар == Категория:Башкортостандин гьукуматдин педагогикадин университет акьалтӀарнавайбур

Юрий Юлианан хва Шевчук

Тамун цуцӀул ва икӀа хъпигардан () — жуьре некхвадайбрин хзан цуцӀулрин (Mustelidae). Категория:ЦуцӀулрин

Тамун цуцӀул

Инкарин рекьин система - Колумбдилай виликан Кеферпатан Америкадин виридалайни чӀехи рехъ я, гегьенш хилер авай. Адан яргъивал 40 000 км тир. Ам эцигуни пара зегьмет къачуна. А рекьер эцигдалди абур халисдаказ фкиризавай, кӀвалахарзавай, ахпа эцигун худда твазвай. Гуьгъуьна а рекьерихъ гелкъвезвай. Рекьерик гурарарни муькъвер квазвай, ятар акъуддай жуьреяр. А рекьер эцигзавай халкь инкар тир. XVI вишйиса а рекьер эцигиз акъвазнавай, вучиз лагьайтӀа испанвияр атана абурун чилер къачузавай. Испанвийривай а рекьерихъ дуьздаказ гелкъвез жезвач. Исятда виридалайни хъсандаказ амукьнавай 6000 километр ЮНЕСКОдин сиягьда ава. == Тарих == Рекьерин чӀехи пай эцигнавайди тир вучиз лагьайтӀа инкариз элверунин рекьер чпин гъиле аваз хьана кӀанзавай. Абурукай садбур гьадалайни фад эцигнавай, чӀехи пай Вари империядин берейра, Перудинни Тиванаку халкьдин юкьван сувара. Гуьгъуьна а рехъ Титикака вирен арайра хьана, къенин Перудинни Боливиядин чилерал, 6динни 12лагьай вишйисарин арада, чӀехи цивилизация эцигна. Рекьерин пара чкаяр инкари эцигнавай: сад Чилидин Атакамадай, масад Титикакадин рагъакӀидай патайтӀуз. Инкар а регионда кьиле авай геж кьулан вишйисара, 1000 - 1450 йисара. Инкарин пачагь Пачакутекди эгечӀна масакӀавилерни вилик финар, гуьгъуьна адакай Тавантинсую гьукумат хьана. Империядин девир эгечӀна 1438 йиса, Кускодин патаг инсанар яшамиш жез эцигна инкари эгечӀна гьуьлуьн къерехрал алай дереяр къачуз, Наскадилай Пачакамакдалди, гьакӀни Чинчайсую регион къачуз. == Баянар == Категория:Кьиблепатан Америка

Инкарин рекьин система

КъуштӀил (, ) — Дагъустан республикадин Хив районда авай, «Чувек» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. == География == Хуьр Хив райондин кефер пата, райондин юкь тир Хив хуьрелай 10,3 км яргъал, Рапак вацӀун къерехдал ала. ==Тарих== XIX виш йисуз КъуштӀил хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнавай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Кьибле - Табасарандин наибвалдиз талукь тир. Гарик, Кувиг, Кулик, Ляхля ва Уртил хуьрерихъ галаз Ляхля хуьруьнжемятдик акатзавай. ==Агьалияр== 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 904 касди уьмуьр гьалзавай Хив райондин агьалияр, 2000 йис. ФЛНК. Агьалидин вири табасаранар, суни - мусурманар я. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, КъуштӀил хуьруьн агьалийрин кьадар вири табасаранар яз 422 кас тир.1886 йисуз Кьибле - Табасарандин наибвалдин агьалияр == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Odnoselchane.ru» сайтуна КъуштӀил хуьруькай малуматар Категория:Хив райондин хуьрер Категория:Табасаранрин хуьрер

КъуштӀил