Datasets:

leks-forever

/

lez_wiki_20240920

like 1

мини мини мини мини По́рту ( , лат. Portus Cale) — Португалияда Лиссабондилай къулухъ чӀехивиляй кьведлагьай шегьер, са тӀвар алай округдин юкь. ЧӀехи Порту шегьер агломерициядин юкь я. Агьалидин къадар — 240,0 агъз. кас (муництипалитет), ЧӀехи Порту агломерациядин агьали — 1,75 млн кас. Шегьер ва муниципалитет, уьлкведин экономикадинни — статистикадин Кефер региондик ва ЧӀехи Порту агъарегиондик акатзава. Алатай чӀавуз Португалиядин Дору - Литорал провинциядиз талукь тир. == География == === Алай чка === Португалиядин кьилин Лиссабон шегьердилай 270 км яргъал чка кьунва. Порту шегьердин тарихдин юкь Дору вацӀун эрчӀи пата, вацӀ Атлантик океандиз авахьзавай чкадилай са шумуд км яргъала чка куьнва. Шегердин юкь, ЮНЕСКО паталай Вири дуьньядин культурадин эменни яз малумарнай. Муниципалитет кефер патай Матозиньюш, рагъэкъечӀдай патай Гондомар, кьибле патай Вила-Нова-де-Гайа районрихъ галаз сергьятра ава, ва рагъакӀидай патай Атлантик океандин ятари кьунва. == Районар == ЧӀехи Порту шегьер агломерициядиз талукь тир районар: * Алдоар * Бонфин * Витория * Кампаньян * Лорделу-ду-Ору * Массарелуш * Мирагайа * Невожилде * Параньюш * Рамалде * Сан-Николау * Санту-Илдефонсу * Се * Седофейта * Фош-ду-Дору == Стхавилин шегьерар == * Бейра * Белу-Оризонти (1986) * Бордо * Барселона * Бристоль * Виго * Дуруэлу-де-ла-Сьерра * Леон * Луанда * Льеж * Макао, Китай * Минделу * Нагасаки * Невеш * Ндола * Париж (шегьер-партнер) * Перник * Ресифи * Шанхай == Баянар == == ЭлячӀунар == * Муниципалитетдин официал сайт * Порту Фотогалерея * Порту туристдин вилерив Категория:Португалиядин яшамиш шезвай чкаяр Категория:Португалиядин шегьерар * Категория:Порту округдин муниципалитетар

Порту

Алак — Дагъустан республикадин Ботлих районда авай хуьр. Алак хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Ботлих райондин кьибле пата, райондин администрациядин юкь тир Ботлих хуьрелай 6 км яргъал, Анди Койсу вацӀун кьерел ала. ==Тарих== 1859 йисуз Алак хуьр вири Анди округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз хуьр Дагъустан вилаятдин Анди округдин Карата наибвалдиз талукь тир. Чеченарни ингушар депортация авурла кьулухъ 1947 йисуз Алак хуьр терг авунай ва адан агьалияр Чечнядин Ведено райондин Махкеты хуьруьз куьчарнай. Гуьгъуьнлай, чеченар элкъвена хтайла 1958 йисуз хуьр гуьнгуьна кухтунай. ==Агьалияр== Йисариз килигна Алак хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 1886 2002 2010 2015 Агьалияр 665 Население Каратинского наибства в 1886 году 2 503Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 2 76433\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2 843Оценка численности постоянного населения Республики Дагестан на 1 января 2015 года. 2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 2 843 касди уьмуьр ийизвай. Вири аварар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Ботлих район» администрациядин официал сайт Категория:Ботлих райондин хуьрер Категория:Авар хуьрер

Алак (Дагъустан)

Стенбок (лат. Raphicerus campestris ) — антилопаяр хзандиз талукь тир гьайван. Категория:Антилопайар Категория:Гьайванар

Стенбок

Прасу́н (васи-вари, прасуни) Категория:Нуристан чхел Категория:Афгъанистандин чӀалар

Васи-вари чӀал

Амурдин кард (лат. Falco amurensis ) — гъвечӀи жуьре Вагьши нуькӀвер двул кард хзан кардрин, йашамиш жезва Азияни КӀенин Африкада. Бедендин йаргъивал — 26-30 см, размах крыльев 63-71 см, бедендин заланвал — 188 (дишиди) -155 (эркек) г. Категория:Вагьши нуькӀвер Категория:Картар

Амурдин кард

«СтӀурин хуьруьнсовет» () — Азербайжан республикадин КцӀар райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — СтӀур хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: СтӀур, Арчан, Гуьне, ГъенервацӀ, Илихъ, Къутургъан, Кьуьхуьр, ТӀакӀар, Синай, Силибур, Яргъи КӀек. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında Категория:КцӀар райондин хуьруьнсоветар

СтӀурин хуьруьнсовет

2017 йисуз космосдиз ахъаюнрин сиягь

Ххяхха баргъ (Нянин ярар) — Дагъустанда яхул чӀалал акъатзавай жемиятдинни- сиясатдин газет. Категория:Дагъустандин газетар Категория:Яхул газетар

Ххяхха баргъ

Дег-хитан чӀал == Гафалаг == * q'unt'ogh airplane * ggagg гьайван * ggagg chux сев ('еке гьайван') * sraqay айал * dran йугъ * xik'ugił'anh духтур * łegg балугъ * łek кицӀ * sileg зин кицӀ * vileg his/her dog * tso tl'ogh iy mammouth * dina' k'idz айал (toy) * ngan' dit'anh earthquake * sito' my father * vito' his/her father * xidondiditey door * yix house * tinh цур * dangan ракь * deloy сув (дагъ) * choghlugguy (Anvik) niq'asrt'ay (Shageluk) сикӀ * giłiq сад * teqa кьвед * togg пуд * denhch'e кьуд * niłq'osnal giłiggi viq'idz iy цӀусад == Урус чӀал гафар == Урус чӀалай кьабулнай Супик чӀалаз гафар. Урусар Америкада (1733–1867). * chay (< ур. чай) 'чай' * chaynik (< ур. чайник) 'чайникӀ' * den-gi ( < ур. деньги) 'пул' * veliq (< ур. мыло) 'запун' * vasdliq’ (< ур. масло) 'дуьдгъвер' == Тистикьар == == Алукьун == * http://ankn.uaf.edu/ANL/course/view.php?id=7 Deg Xinag Ałixi Ni’elyoy / Deg Xinag Learners' Dictionary (2007) * http://faculty.washington.edu/sharon/Vowel_quality.pdf Vowel quality and duration in Deg Xinag by Sharon Hargus (2008) Категория:На-дене чӀалар

Дег-хитан чӀал

Рейн () — Европадин рагъакӀидай пата авай яргъи вацӀ (чӀехи пай Германияда). ВацӀун яргъивал — 1233 км. == ЭлячӀунар == == Галерея == Файл:Abfluss_des_Rein_da_Tuma_aus_dem_Tumasee.jpg|Рейн эгечӀзавай кам Тумазее Файл:Rhein_Mainzer_Becken_stromab_von_Mainz_bei_Eltville_und_Erbach_vor_Bingen_Foto_2008_Wolfgang_Pehlemann_Wiesbaden_IMG_0263.jpg|Рейн Германиядин Майнц чиле Файл:Rhein_bei_Balzers_-_Blick_auf_Gonzen.JPG|Рейн Лихтенштейндивай Категория:Европадин вацӀар

Рейн

ТӀагьирбекрин Загьирбекан хва Расим () (4 тӀул 1985) — Урусатдин футболист, «Анжи» клубдин вигьиндайди я. Лезги я. == Титулар == * Урусатдин садлагьай дивизиондин гъалиб (1): 2009 == Статистика == Sportbox.ru статистикаsportbox.ru сайтда профил Клуб Дивизион Йис Лига Кубок Европа Вири Къугъун. Голар Къугъун. Голар Къугъун. Голар Къугъун. Голар Анжи Магьачкъала Садлагьай 2003 1 0 — — 1 0 2004 22 1 — — 22 1 2005 24 1 — — 24 1 2006 29 6 2 0 — 31 6 2007 36 2 — — 36 2 2008 39 2 1 0 — 40 2 2009 37 3 — — 37 3 Премьер-Лига 2010 28 2 — — 28 2 2011-12 42 1 3 0 — 45 1 2012-13 3 2 0 0 3 0 6 2 Вири 261 20 6 0 3 0 270 20 Вири карьера 261 20 6 0 0 0 270 20 == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Статистика * soccerway.com сайтда профил Категория:Алфавитдиз килигна футболистар Категория:Урусатдин футболистар Категория:Анжи футболдин клубдин къугъвадайбур

Расим Загьирбег хва Тагирбеков

Футбол — пара ксараз кӀани къугъун. А къугъунда тупанаг кицегь жезава ичӀи кӀвачерал, кьилиг (виридал, гъилер галачиз). Футболда къугъадайбур пай жедва кьве мехелдал, гьарда 11 кас авай. Гьар мехелдих вичин варар ава. Гьар къугудавайдиз туп жуван дирбикан мехелдин варараз ягъна кӀанда. Къгъун физавай 90 тӀйикьаз къене. Садим, сифте 45 тӀйикьа куьтегь хьайила къгун къучар ийизава. Къугъарчийра йал ягъзава 15 тӀйикьадин къенн. Ахпана мад къгъун эгечӀзава. 90 тӀйикьа куьтегь хьайила не пара дим туп чпин дирбикран варараз ягъайтӀа — гьам вилик фена. == Къугъунин тӀвар == ТӀвар инглисдал () туькӀуьрнавай тир, маса «кӀвачин туп» къугъунрикай къакъатун паталди парвиниз регби (). == ЧӀехи турнирар == === Хкянавайдияр === * Футболдай дуьньядин чемпионат (1930 — цӀинин вахт) (ФИФА) * Футболдай олимпиядин турнир (1908 — цӀ.в.), 1924 ва 1928 йисан — дуьньядин чемпионатда прототипар * Футболдай конфедерациярдин кубок (1992 — цӀ.в.) * Кьиблепатан Америка (КОНМЕБОЛ): Америкадин Кубок (1916 — цӀинин вахт) * Европа (УЕФА): Футболдай европадин чемпионат (1960 — цӀинин вахт) === Клубар === ;УЕФА * УЕФА чемпионрин лига (1955/56—цӀ.в.; 1956—1992 — Европадин чемпионрин кубок) — чӀехи европадин турнир * УЕФА Европа Лига (1955/58 ва я 1971/72—цӀ.в.; 1955/58—1971 — Ярмаркадин кубок; 1971/72—2008/09 — УЕФА-дин Кубок) * УЕФА Кубокдин гвай касардин кубок (1960—1999) * Футболдай европадин Суперкубок (1972—цӀ.в.; 1972—1999 — ЕЧК/ЧЛ ва КГКК-дин гъалибар гьуьжет кьун; 2000—2008 — ЧЛ ва УЕФА- дин Кубок гъалибар гьуьжет кьун) — Чемпионрин лигадин гъалиб vs Европа Лигадин гъалиб ;КОНМЕБОЛ * Либертадорес Кубок (1960—цӀ.в.) — чӀехи кьибле-америкадин ва латин-америкадин турнир; 1948-йисуз Футболдай клубдин Кьибле-Америкадин чемпионат хьун, Либертадорес Кубокда сад авун. * Кьибле-Америкадин кубок (2002—цӀ.в.) — кьведлагьай кьибле-америкадин турнир * Суперкубок Либертадорес (1988—1997 йисан кьведлагьай кьибле-америкадин турнир) * Рекопа (1988—цӀ.в.; 1988—1997 — Либертадорес Кубокдин ва Суперкубокдин гъалибар гьуьжет кьун; 2002—цӀ.в. — Либертадорес Кубокдин ва Кьибле-Америкадин кубокдин гъалибар гьуьжет кьун) * КОНМЕБОЛ кубок (1992—1999 йисан пудлагьай кьибле-америкадин турнир) * Меркосур кубок ва я Меркосул Кубок (; ) — 1998—2001 йисан регионал турнир (Аргентина, Бразилия, Парагвай, Уругвайни Чили) * Мерконорте кубок — 1998—2001 йисан регионал турнир (Боливия, Венесуэла, Колумбия, Перуни Эквадор; гуьгъуьнлай Мексикадин, АСШ-динни Коста-Рикадин клубар теклиф авун) ;Дуьньядин клубдин турнирар * Гьукуматар ара кубок ва я Интерконтиненталдин кубок (1960—2004) — Европадин ва Кьибле-Америкадин чемпионар гьуьжет кьун * ФИФА клубдин чемпионат (2000; 2005—цӀ.в.) == Футболдин категорияр == Футбол == Маса макъала == * XX виш йисан футболдай символ тир хкянавайбур == ЭлячӀунар == * fifa.com *

Футбол

Агъа Казанище () — Дагъустан республикадин Буйнакск районда авай хуьр. Агъа Казанище хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Буйнакск райондин кьулан пата, райондин администрациядин юкь тир Буйнакск шегьердилай 7 км яргъал ала. ==Тарих== 1864 йисуз Къавкъаздин Дяведин финифра Агъа Казанище хуьр вири Дагъустандихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Темир-Хан-Шурадин округдин Темир-Хан-Шурадин наибвилиз талукь тир. ==Агьалияр== Йисариз килигна Агъа Казанище хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис''' 1886 2002 2010 2015 Агьалияр''' 4 652 Темир-Хан-Шурадин наибвилин агьалияр 1886 йисуз 10 989Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 12 87133\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 13 82333\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 13 823 касди уьмуьр ийизвай. Вири къумукьар, суни- мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Буйнакск район» администрациядин официал сайт Категория:Буйнакск райондин хуьрер Категория:Къумукьрин хуьрер

Агъа Казанище

1775 йис (са агъзурни иридвишни пудкъанницӀувад лагьай йис) — чи эрадин 1775-лагьай йис. XVIII виш йисан 75-лагьай йис я. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш йис Категория:1775 йис

1775 йис

Великент () — Дагъустан республикадин Дербент районда авай хуьр. «Великент» хуьруьнсоветдин администрациядин юкь ва сад тир хуьр я. ==География== Хуьр Дагъустан Республикадин кьибле пата, Дербент райондин кефер пата, Дербент шегьердилай 28 км кефердинни - рагъакӀидай пата, Уллучай вацӀал, «Берикей» ракьун - рекьин станциядал ала. ==Тарих== Хуьруьн бине Къубадай атанвай Вели тӀвар алай касди кутунвай Воронов Н. И., Сборник статистических свѣдѣній о Кавказѣ. Императорское русское географическое общество. Кавказскій отдѣл, 1869, стр. 93. XIX виш йисуз Великент хуьр вири Къайтагъ-Табасаран округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Къайтагъ-Табасаран округдин Агъа-Къайтагъ наибвалдиз талукь тир. Салик ва Хан-Мамед-Кала (гилан Мамедкала) хуьрерихъ галаз Великент хуьруьнжемятдик акатзавай. ==Агьалияр== 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 3755 касди уьмуьр гьалзавай Дербентский район. 2010 йисан малуматриз килигна, агьалияр 4282 кас тир . Агьалийрин вири азербайжанарин этник группа тир терекемеяр я, суни - мусурманар я. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Великент хуьруьн агьалияр 967 кас тир, вири азербайжанар (терекемеяр) тир НИЖНЕ- КАЙТАГСКОЕ НАИБСТВО (1886 г.). ==Тарихдин имаратар== * Сурун виней алай кӀунтӀар (Тюршег-Тепе ва Джебагни-Тепе). == ТӀвар-ван авай ксар== Великент хуьр, Киласа (1782 - ?), Фатали (1680 - 1760), Михрали (XIX виш ийс) зарийрин ватан я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * VELIKENT SITESINE * Новые археологические исследования в Великенте Категория:Дербент райондин хуьрер

Великент

ТӀигьиржал Гьажи Амирали — лезги шаир ва алим. 1790 йисуз Къуба уезддин ТӀигьиржал хуьре дидедиз хьана. Ярагъ Мегьаммед эфендидин медресада кӀелна. Гьа и йисара Дагъустандин имамар хьайи Къазимегьамедахъ ва Шамилахъ, Алкьвадар Абдуллагьахъ галаз кӀелна. Дагъустанда урус пачагьдиз акси гьерекатар кьиле фин себеб яз, Амирали суьргуьндиз акъудна. Анай хтайла ам Кьасумхуьрел медреса ахъайна, Мегьамед эфендидин кар давамарна. Меккедиз гьяждиз фена, хкведай 1846 йисуз рекье рагьметдиз фена. ==Эдебият== * Сажидин Саидгьасанов «Куьредин чирагъар». Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги алимар

ТӀигьиржал Гьажи Амирали

Муллашихали — Азербайжан республикадин Кьвепеле районда авай, Залам хуьруьн муниципалитетдик акатзавай хуьр. == География == Хуьр Кьвепеле райондин рагъакӀидай пата, райондин кьилин шегьер тир Кьвепеле шегьердилай 21,4 км яргъал чка кьунва. == ЭлячӀунар == * Mollaşıxalı Категория:Кьвепеле райондин хуьрер

Муллашихали

Ингилжагьан Алистанова (1940 йис, Докъузпара район, Гъугъанрин хуьр) — лезги зари. == Умуьрдикай == Ингилжагьан Алистанова 1940 йисуз Докъузпара райондин Гъугъанрин хуьре дидедиз хьанва. == ЭлячӀунар == * «Лезги газет»: ЦӀийи ктабар Категория:Лезги шаирар

Ингилжагьан Алистанова

Удияр (уди. ути) — асул гьисабдалди Азербайжандин Кьвепеле райондин Ниж хуьре уьмуьр тухузвай дегь Алпандин халкьарикай сад. Нах-дагъустандин халкьарин группадин лезги халкьарин хзандиз талукь я. Удияр алпандин уди тайифадин дуьз несилар я. Муькуь лезги халкьарилай тафаватлу яз, удияр чара-чара халкьарин акахьунин рекьелди арадал атанвач, абуру чпин сифтегьан къамат ва дин къедалди хвенва. Им Къавкъаздин виридалайни дегь ва тарихдиз девлетлу халкьарикай сад я. Удийрин вири санлай кьадар тахминан 10 000 кас я. Удийрин хайи чӀал – уди чӀал я. Амма халкьдин арада хайи чӀалан чирвилер гзаф усал я. Уди чӀалалай гъейри, чпи уьмуьр тухузвай уьлкведивай аслу яз удийриз кьажар, урус, эрмени ва гуржи чӀалар чида. Диндал гьалтайла православие мезгьебдин христианар я. Муькуь лезги халкьар хьиз удиярни гьам чӀалан гьамни милли культурадин жигьетдай Дагъустандин халкьариз мадни мукьва я. Вилик девирда вири лезги халкьар, месела удияр, агъулар, лезгияр, къирицӀар, табасаранар ва мсб. Алпан гьукуматдин тайифаяр тир ва вири дуьньядиз «лекьер», «алпанар» тӀвараралди малум тира М. М. Ихилов. НАРОДЫ ЛЕЗГИНСКОЙ ГРУППЫ. 1967 г. Магомедов Р. М. Происхождение названия Лезгинстан, «Ученые записки ИИЯЛ», т. IX, Махачкала, 1961, стр. 56.. ==ТӀвар== Удияр дегь чӀаварилай уди тӀварцӀелди малум я. Абур Алпандин 26 тайифайрикай садан дуьз несилар я ва чпин чӀал сифтегьан къаматда хвена. Бязи алимри и чӀал Алпан гьукуматдин алпан чӀалаз гзаф мукьва тирди лугьузва. ==Чеб авай чилер ва кьадар== Алай чӀавуз дуьньяда удияр кӀватӀидаказ уьмуьр тухузвай анжах кьве хуьр ава, ибур Азербайжандин Кьвепеле райондин Ниж хуьр ва Гуржистандин Кахетия крайда авай Зинобиани хуьрер я. Къарабагъдин гьуьжетар гатӀумдалди Азербайжанда удияр пара кьадарда кӀватӀидакай авай чкайрикай сад Угъуз райондин Варташен хуьр тир. 1989 йисуз хуьруьн удияр мажбур яз Грузиядиз куьч хьанай. 1991 йисуз Варташендин тӀвар Угъуздиз дегишарнай ва 2009 йисан малуматриз килигна Угъуз районда вирини-вири 74 уди амукьнай. 1880 йисуз Урусатдин империядин агьалияр сиягьдиз къачурла уьлкведа 10 агъзур удияр авайди малум хьанай. 1900-йисарин эхирда абурун кьадар 8 агъзур кас тир. 1910 йисуз 5900 удияр авай. 1926 йисуз уьлкведа 2500 кас, 1959 йисуз – 3700 кас, 1979 йисуз 7000 уди къейд авунай. 1989 йисуз дуьньяда 8650 кас уди гьисабдиз къачунвай . Азербайжанда авай удийрин кьадар: Йисариз килигна Азербайжанда авай удийрин кьадар: Йис 1896 йис 1926 йис 1959 йис 1970 йис 1979 йис 1989 йис 1999 йис 2009 йис Кьадар, кас 7.856 2.441 3.202 5.491 5.839 6.120 4.152 3.800 Урусатда авай удийрин кьадар: 2002 йисан малуматрив кьурвал Урусатда 3721 касди вич уди хьиз къейд авунай. Абурукай парабур (1573 кас) Ростов вилаятдал къвезвай. 2010 йисан малуматриз килигна, Урусатда удийрин кьадар 546 кас пара хьана 4267-ав агакьнай. ==Тарих== Удийрикай сифте малуматар чи э. вилик V виш йисуз вичин машгьур «Тарих» тӀвар алай ктабда Гьеродота ганвай. Чи эрадилай вилик 490 йисуз грекринни-фарсарин арада хьайи дяведин «Марафон ягъунра», фарсарин кьушундин жергейра уди аскерар авайди къейд авунай. Удийрин тӀвар, дегь-грек тарихдар Страбона Каспи гьуьлуькай ва Алпан гьукуматдикай чи э. вилик I виш йисуз кхьей гъиливкхьинра кьунвай. Уди миллетдикай пара кьадар антик тарихдарри кхьенвайди я, ибур Гай Плиний Секунд, Клавдий Птолемей, Азиний Квадрат ва муькуьбур я. Чи эрадин V виш йисалай гатӀумна удийрикай мукьвал- мукьвал эрмени тарихдарри кхьизвай. Абурукай виридалайни гегьенш малуматар Мовсес Каганкатвациди «Алпан гьукуматдин тарих» ктабда ганвай. Удияр Къавкъаз Алпандин виридалайни чӀехи ва гьукуматдин бине эцигай кьилин тайифайрикай сад тир. Алпандин кьилин шегьерар тир Кьвепеле ва Барда уди миллетдин тарихдин чилерал хьайиди гьакӀан дуьшуьш туш. Виликди удияр гзаф гегьенш чилерал чкӀанвай. Тарихдин малуматриз килигайтӀа, абурун чилер Каспи гьуьлелай Къавкъаздин суварал кьван ва Куьр вацӀал кьван экӀя хьанвайди малум жезва. Алпан уьлкведин вилаятрикай садан тӀвар Уди тир. Vll виш йисуз Алпан уьлкве арабрин гьукумдик акатайдалай кьулухъ удийрин чилер къвердавай тӀимил жезвай. Удийрин са пай ислам диндиз элкъвенай. Амма, христианвал хвенвай удийрин са пай, арабрин ихтиярдалди эрменийрин григориан клисадин лувак акатнай. И кардикай менфят хкудна эрменийри христианвал кьабулай алпан тайифайрин, абурун арада удиярни кваз, аксиниз абур эрменийриз элкъуьрунин сиясат кьиле тухузвай. Сувун Къарабагъдин ва Утикдин сергьятдал алай рагъакӀидай патан удийри чпин хуьрер гадарна Кьвепеле райондин Ниж хуьруьз акъатнай. ТӀвар-ван авай лингвист алим В. Шульцан фикирдалди, удияр и региондиз массайралди эрменияр атунин себебдалди хъфенай. Амма малум я хьи, удийрихъ галаз Къарабагъдай ва Утикдай Кьвепеле ва Угъуз районриз пара кьадарда эрмениярни куьч хьанвай. Яргъал йисара эрменийрихъ галаз къвал-къвалав уьмуьр тухвай удийри эрмени-григориан дин кьабулнай. XIX виш йисуз удийрин са пай эрменийрик какахьна чпин милли кьетӀенвал ва чӀал квадарна эрменийриз элкъвенай. 1747 – 1755 йисарин къене, Гьажи Челеби ханди гьукум тухузвай береда Шекидин ханвиле 3 уди хуьр авайди малум я, ибур: Варташен, Ниж ва Жалут хуьрер я. XIX виш йисан юкьвара Шеки ханвилин чилерал пуд уди хуьр аваз хьуникай Нухви Йогьанеса ва Григор Мыкыртичана 1815 йисуз къелемдиз къачунвай ва Вири Урусатдин эрменийрин архиепископаз ракъурай чарчел кхьенвай. Гьа чарчел гьакӀни кхьенвай хьи, Гьажи Челеби хандин береда эрмени клисади уди хуьруьн эгьлийрал махсус «диндин пек» лугьудай харжи эцигнай ва гьа хуьруьн эгьлийри чпелай и харжи алудун паталди гьикьван алахъайтӀани чпин къастунив агакьначир. XIX виш йисан эхирда Товуз райондин Кирзан хуьряй ва Къарабагъ региондин Сейсулан ва Гьесенкъала хуьрера авай удияр ва я чеб уди милледтиз талукьарзавай ксар кӀватӀна Варташен ва Ниж хуьрериз куьчарзавай, иллаки Ниж хуьруьз. Удияр гьар патарай атанвай виляй Ниж хуьр адетдалди са шумуд мягьлейриз пай хьанва. 1878 йисуз чапдай акъатнай ктабда кхьенва хьи, Нух уездда эрмени-григориан эгьлидин арадай чкадинбур яз гьисабзавайбур анжах удияр я. Абуру анжах Ниж ва Варташен хуьрера уьмуьр тухузва ва чпин чӀалал рахазва. Уди чӀалал маса са хуьрени рахазвайди туш. Уди миллетдиз чпин кхьинар авач, кхьидайла абуру эрмени алфавитдикай менфят къачузва ва дуъаяр кӀелдайла эрмени чӀалал лугьузва. Бязи хуьрера авай – Султаннуха, Эрмени Жарлу, Мирзебегли, Варданлы, Малых ва Енгикент, удияр азербайжан чӀалал рахазва ва и чӀал чпин хайи чӀал тирди гьисабзава. И чешмеда, Жалут хуьр эрмени хуьр хьиз къалурнава ва къейд авунва хьи, и хуьруьз эрменияр Къарабагъдай ва Хойдай куьч хьана атанвайбур я. Муькуь хуьрерилай тафаватлу яз, Жалут хуьруьн эгьлияр эрмени чӀалал рахазва. ГьакӀни, ктабда кхьенва хьи, Варташен хуьре православ удийрин 113 кӀвал ава ва абурун вири санлай кьадар 606 кас я. 1918 – 1920 йисара эрменийринни кьажаррин арада гатӀумнай гьуьжетрин нетижада, и кьве халкьдин юкьва гьатай Варташен хуьруьн удияр мажбур яз Грузиядиз куьч хьана ана Зинобиани хуьр кутунай. Куьч хьуниз регьбервал клисадин фекьи Зиновий Силикова ийизвай. Хуьруьр тӀварни адан гьуьрметдай эцигайди я. Исятда Угъуз шегьерда удийрин тахминан 20 хзан ама, амма 1950-й йисара хуьруьн лап чӀехи пай удиярни эрменияр тир. 1975 йисуз хуьруьн агьалидин 40 % удияр тир. Гьеле тӀимил вахт идалай вилик Кьвепеле ва Угъуз районрин Мирзебегли, Султаннуха, Жорлу, Мыхлыкъовакъ, Баян, Варданлы, Кирзан, Малых, Енгикенд хуьрер михьиз уди хуьрер тир. Вахтар финвай кьадардиз тӀимил удияр чкадин азербайжанарихъ галаз акахьнай. Гила и хуьрерин эгьлияр азербайжанар я, амма абуруз чеб са мус ятӀа удияр хьанай чӀал чизва. ==Антропология== XIX виш йисан эхирда Ниж ва Варташен хуьрерай тир 150 удийрин винел алим А. Арутинова антропологиядин чирвилер кьиле тухванай. Удийрин физикадин типдин гьалар къелемдиз къачурла абурун организмда хъсан кӀарабринни-мускулрин система, бедендал къалин чӀарар, юкьван алцумдин ва сагълам сарар, кьилин чӀарарин ва жендекдин экуь рангар ва шуьтруь вилерин виниз хьун къейд авунай. ==Дин== Алпан уьлкве христианвилиз элкъуьрнавай девирдилай эгечӀна удияр Алпан клисадиз талукь тир. Алпан клиса Эрмени апостол клисадихъ галаз сад тир ва Алпан клисадин кьил эрмени католикосдин паталай тайинарзавай. Эрмени апостол клисади хьиз Алпан клисадини Халкидон собор кьабулзавачир ва халкидон девирдин вилик хьайи шариатдин къанунриз ибадат ийизвай. VI виш йисуз Армения Византиядин кӀаник акатайдалай кьулухъ Алпан клиса Эрмени клисадивай къакъатна аслутуширвал малумарнай Тысячелетняя боль Албании глазами удинского беженца. Алпан клисадин садавайни аслу тушир садлагьай католикос Аббас хьанай. Идахъ галаз санал, и кьве клисайрин арада къанунрин ва диндин садвал амукьнай. Вучиз лагьайтӀа, Алпан ва Эрмени клисаяр кьведни холкидон тушир клисайрин хзандик акатзавай. 704–705 йисара алпан католикос Нерсес Бакуран халкидон мезгьебдиз элячӀунин татугай алахъунрилай гуьгъуьниз, Алпан клисадин соборди Эрмени клисадин ихтиярдик элкъуьнин къарар кьабулнай. Гьа чӀавалай Алпан клиса Эрмени клисадин регьбервилик автоном католикосат хьиз гьатнава ва алпан католикос эрмени католикос хьиз физвай. Алпандин вири тайифайрин арадай христианвал сифтегьан жуьреда тек са удийри хвена. Амайбур мусурманвилиз элкъвена. Къе Азербайжанда сиясатдин себебриз килигна Эрмени клиса кадик квачир виляй, удияр Урус православиедин клисадин ихтиярдик экечӀна. Православие клисадиз Азербайжанда вичин эпархия ава Православие в Азербайджане / Православие. Ru. ==ЧӀал== Уди чӀал къенин йикъалди амай Къавкъаздин виридалайни дегь чӀаларикай сад я. А. Шанидзеди, Ж. Дюмезиля ва муькуь алимрин фикирралди уди чӀал дегь Алпан гьукуматдин алпан (агван) чӀалакай арадал атанай ва адаз ухшар чӀал я. VIII виш йисуз удийрин динда, сиясатда ва культурада хьайи дегишвилериз килигна абурун са пай эрмери клисадик акатнай, муькуь пайни православие мезгьеб кьабулнай. Эрмени-григориан мезгьеб кьабулай удийрин диндин ва кхьинрин чӀал эрмени чӀал хьанай, амма православ удийрин чӀехи пай гуржи чӀалал элячӀнай. Уди чӀал нах-дагъустандин чӀаларин хзандин лезги чӀаларин группадик акатзава. ЧӀала кьве нугъат ава: ниж ва варташен нугъатар. Вичин нубатда ниж хуьруьн нугъат 3 бицӀи группайриз пай хьанва – агъа, кьулан ва вини рахунар. Идан себеб, удийрин Ниж хуьруьз чара- чара чкайрай атун я. Варташен нугъатни кьве рахунрикай ибарат я, ибур: вич варташен ва октомбери рахунар. Октомбери нугъат Гуржистандин Зинобиани хуьре кардик ква. Алай аямда, уди чӀал чизвай ксарин кьадар къвердавай тӀимил жезва. Ниж хуьревай жегьилри кьажар чӀал виниз кьазва. ЧӀал вилик тухудай институтар авачир виляй, чӀалак пара кьадарда азербайжан гафар акахьзава ва бинедин уди гафар арадай акъудзава. == ТӀвар-ван авай удияр == * Гукасян Ворошил Левонович — СССР-дин лингвист, тарихдар, Къавкъаз чирзавай алим, уди чӀалан пешекар. * Коасари Гайк — XX виш йисан уди зари, драматург, алим. * Кечаари Георгий Аветисович — уди ва азербайжан кхьираг, жемиятдин кардар ва алим кас. * Кушманян Патвакан Арутюнович — лайихлу муаллим, эрмени-уди чӀаларин гафарган туькӀуьрай кас, лингвист. * Силикян Мовсес Михайлович — Армениядинни Урусатдин тӀвар акъатнавай дяведин кардар, регьбер. * Пачиков Степан Александрович — Evernote компаниядин бине эцигай кас, адан сагьиб. == Литература == * Бежанов М. Краткие сведения о селе Вар­ташен и его жителях // СМОМПК. Тифлис, 1892. Вып. 14. * Арутинов А. А. Удины. // Русский антропологический журнал, 1905, № 1-2 (стр. 73-96) * Волкова Н. Г. Удины Грузии // Полевые ис­следования Ин-та этнографии. 1975. М., 1977. * Ворошил Г. (Гукасян). Удинско-азербайджанско- русский словарь. Баку, 1977. * Дирр А. М. Грамматика удинского языка // СМОМПК. Тифлис, 1904. Вып. 30. * Народы Кавказа, т. II. «Удины». Москва, 1960. * * == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Азербайжандин халкьар Категория:Лезги халкьар Категория:Нах-дагъустандин халкьар Категория:Удияр

Удияр

Кеймараз — Азербайжандин Хъачмаз районда авай, Галагъан муниципалитетдик акатзавай хуьр. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Кеймараз

Мегьамед-Ариф Садыкъи Мегьамед-Гъалибан хва — машгьур лезги алим ва шаир. Мегьамед-Ариф Садыкъи 1956 йисуз Агъа СтӀалдал дидедиз хьана. Ада агалкьунралди юкьван мектеб, Дагъустандин гьукуматдин университет ва аспирантура куьтягьна, политологиядин илимрин кандидатвилин тӀвар къачуна. Гуьгъуьнлай Москвада докторантурада кӀелнава. Ам сиясатдикай ва лезги халкьдин тарихдикай кхьенвай макъалайрин, ктабрин автор я. «Лезгийрин дегь тарих ва антик девирдин кхьенвай чешмеяр» (Москва, 1996 йис) ктабди жегьил алим машгьур авуна. Мегьамед-Ариф Садыкъиди лезги ва урус чӀаларал шиирар кхьизва, абуруз макъам теснифзава ва гитарадихъ галаз лугьузва. «Диде чилиз», «Муьгьуьббат», «Вуна лугьузва» ва маса чӀаларай хайи ватандал ашукь, адахъ рикӀ кузвай зари аквазва. 2000 йисуз Магьачкъалада урус чӀалал шаирдин сад лагьай гъвечӀи ктаб — шиирдин кӀватӀал «Къатма-къариш» (азербайжан чӀалай акахьай мана гузва) акъатнава. ==Эдебият== * Акимов Къ. Х. «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги алимар Категория:Дагъустандин гьукуматдин университет акьалтӀарнавайбур

Мегьамед-Ариф Садыкъи

Машиуба — Азербайжандин Хъачмаз районда авай хуьр. И хуьр Моллабуьргьанлы муниципалитетдик акатзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Машиуба

Якъубов Къагьриман Къайитмазан хва — лезги шаир. 1954 йисан 15 январдиз Къуба шегьерда дуьньядал атанай. Вич кьепӀинал аламаз адан буба рагьметдиз физва, гьавиляй диде Зайнаба гъвечӀи Къагьриман Кчанрин паласа хуьруьз хкизва. 1961-1969-йисара КцӀарин интернат-мектебда, 1969-1971-йисара Худатин 2 лагьай юкьван мектебда кӀелзава. Аскервилин къуллугъ кьилиз акъудай жегьилди хуьруьн майишатда кӀвалахиз эгечӀзава. 1983 йисуз Къагьримана сифте шиир кхьена. Адаз уьмуьрдин рекьера гьалтзавай усалвилер, гачалвилер, сада масадаз ийизвай душманвилер такан тир. Ихьтин гьалар негь тавуна, абурал хъуьруьнар тавуна шаирдивай алатна физ жедачир. Къ.Якъубован шиирар «КцӀар», «РикӀин гаф», «Самур» газетра акъатнай. Ам 1990–1996 йисара "Муьшкуьр" Къенивилин Тавханадин литературадин кӀватӀалда член хьана. Къагьриманан тӀвар вири халкьдин къене машгьур, шиирар лагьайтӀа сивера гьатна. Адан 2-3 шиирдиз манини кхьенва. «ЧиРагъ» журналди (2012, №1), «Лезги поэзиядин антологияди» (В. Муьшкуьрви. Баку-2013) Къагьриман Якъубован гьакъинда материалар чапнава, ам рикӀелай алудиз тазвач. Пуд веледдин буба хьайи Къагьриман фейи азиятар себеб яз веремди кьазва. Авур раб-дармандинни куьмек тахьай шаир 1998 йисуз яхцӀурни кьуд йисаваз гьахъ дуьнядиз фена. ==ЭлячӀунар== * Вакъиф Муьшкуьрви — Журнал "АЛАМ" Категория:Лезги шаирар

Якъубов Къагьриман Къайитмазан хва

Луис Альберто Суарес () (дид. 1987 йисан 24 январь, Монтевидео) — уругвайдин футболист, гьужумдайди я. 2011-й йисан Америкадин Кубок виридалайни хъсан футболист. 2011-й йисан Америкадин Кубокдин гъалиб. == Биография == Адан чӀехи стха, Паоло Суарес, футбол гьужумдайди тир — уругвайдин «Басаньес», «Феникс», сальвадордин «Исидро Метапан», ФАС, «Сонсонате» ва гватемаладин «Комуникасионес» командайрик кваз къугъвана. Луис Альберто Суарес «Насьональ», «Гронинген», «Аякс», «Ливерпуль» ва «Барселона» командайрик кваз къугъвана. Суарес Уругвайдин футболдай кӀватӀурдин виридалайни хъсан бомбардир (59 голар). == Титулар == Насьональ: * 2005/06-й йисан Уругвайдин чемпионатдин гъалиб Аякс: * 2010/11-й йисан Нидерландрин чемпионатдин гъалиб (постфактум) * 2009/10-й йисан Нидерландрин кубок гвай кас Ливерпуль: * 2011/12-й йисан Англиядин лигадин кубок гвай кас Барселона: * 2014/15, 2015/16, 2017/18, 2018/19-й йисан Испаниядин чемпионатдин гъалиб (4) * 2014/15, 2015/16, 2016/17, 2017/18-й йисан Испаниядин кубок гвай кас (4) * 2016, 2018-й йисан Испаниядин Суперкубок гвай кас (2) * 2014/15-й йисан Чемпиондин лига УЕФА гъалиб * 2015-й йисан Суперкубок УЕФА гвай кас * 2015-й йисан клубдин дуьньядин чемпионатдин гъалиб Уругвай: * 2011-й йисан Америкадин Кубокдин гъалиб * 2010-й йисан дуьньядин чемпионатдин зурфиналист (4-лагьай чка) == Агалкьунар == == Статистика == === Клубдин === === КӀватӀур === == Шикилар == Файл:Luis-Suarez.jpg|Луис Суарес (2008 йис) Файл:Suárez Forlan (cropped).jpg|КӀватӀурда юлдаш Диего Форлан (2010 йис) Файл:Luis Suarez - CA2011 mvp award (cropped).jpg|2011 йисан Америкадин Кубокдин чӀехи виридалайни футболист Файл:Luis Suarez in training 2013.jpg|Луис Суарес (2013 йис) Файл:2015 UEFA Super Cup 82.jpg|Луис Суарес (2015 йис) Файл:Luis Suárez Uruguay.jpg|Луис Суарес (2018 йис) == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Официал сайт Категория:Алфавитдиз килигна футболистар Категория:Уругвайдин футболистар Категория:Уругвайдин футболдай кӀватӀурдин къугъвадайбур Категория:Насьональ ФК-дин къугъвадайбур Категория:Гронинген ФК-дин къугъвадайбур Категория:Аякс ФК-дин къугъвадайбур Категория:Ливерпуль ФК-дин къугъвадайбур Категория:Барселона ФК-дин къугъвадайбур Категория:Америкадин Кубокдин чемпионар

Луис Альберто Суарес

Джафар ибн Абу ТӀалиб ат ТӀайар () (589, Мекка — 629, Мута) Абу ТӀалибан хва, Кьудлагьай Халиф Алидин стха. Джафар жуван стха Алидлай 10 йис чӀехьи тир. Гишил йисда Абу ТӀалибаз сакӀус рягьят ийидайвал Джафар къачуна жуван хизандиз Абу ТӀалибан стха Аббас, Пайгъамбар Мугьаммадни къачуна Али Садлагьай ислам къабул авунайбур инсанарикай сад тир. Меккада мусурманариз кафирар зуьлм ийизай виляй ада Эфиопиядиз паб гваз хиджра авуна Эфиопиядиз куьч хьана са тӀимил вахтундлай аниз атана кьве курайшитарин посолар. Абур Эфиопиядин пачагь Негусдикай (Наджаши) тӀалаб авунай абураз Эфиопиядиз куьч хьанай сагьабар гахьгудайвал. Негус хабар кьунайтир Джафаракай ислам диндикай, адаз иер акуна Джафаран гафар, ва ада абур ганач кафирарин гъилериз. Курейшитарин посолар буш гъилер гваз хтана Меккадиз Пайгъамбар Мугьаммад Мединадиз хиджра авуна къулухъ са шумуд йисалай Джафарни Эфиопиядин мусурманар галаз куьч хьана Мединадиз. Кьведай йисда ам викӀегьдаказ шагьид хьан Мута дяведал == Баянар == == ЭлячӀунар ==

Джафар ибн Абу Талиб

Татарар (татар. татарлар) — Урусатда ва Кьулан Азиядин уьлквейра уьмуьр ийизвай туьрк халкь я. 2010 йисан малуматриз килигна Урусатда татаррин кьадар 5 миллиондилай виниз тир ва вири агьалидин саки 4 % туькӀуьрзавай. Кьадардиз килигна чеб урусрилай кьулухъ уьлкведа кьведлагьай чкадал ала. Татарстан Республикадин агьалидин 53 % татарар я. Пуд асул группайриз пай жезва: волга- уралдин татарар, сибирдин татарар ва астраханьдин татарар (гагь абурун арадай польша-литвадин татарарни чара ийида). Татар чӀал — туьрк чӀаларин кыпчак группадик акатзава ва пуд нугъатриз пай жезва: рагъакӀидай патан (мишар) нугъат, кьулан (казан) нугъат ва рагъэкъэчӀдай патан сибир-татар нугъатар я. Диндал гьалтайла татаррин лап чӀехи пай суни-мусурманар я, абурук гьакӀни православар ва атеистар ква. ==Кьадар ва чеб авай чилер== Дуьньяда авай татаррин 36 % пай Татарстандал къвезва, амайбур федерациядин муькуь субъектра чкӀанва. Татарстандилай гъейри чеб пара кьадарда авай субъект Башкортостан Республика я. Башкортостанда татарар вири агьалидин саки 25 % туькӀуьрзава. Тататар виридалайни тӀимил авай регион Ингушетия я, ина вирини-вири 151 татар ава. Агъадихъ галай таблицада Урусатдин къанницӀикьуд регионра уьмуьр ийизвай татаррин кьадар къалурнава: Регион Общее число татар Процент татар Татарстан 2 000 116 52,92 Башкортостан 990 702 24,14 Челябинск вилаят 205 087 5,69 Ульяновск вилаят 168 766 12,20 Свердловск вилаят 168 143 3,75 Москва 166 083 1,6 Оренбург вилаят 165 967 7,61 Пермдин край 136 597 4,84 Самара вилаят 127 931 3,95 Удмуртия 109 218 6,96 Ханты-Манси АО 107 637 7,51 Тюмень вилаят 106 954 8,07 Пенза вилаят 86 805 5,97 Астрахань вилаят 70 590 7,02 Саратов вилаят 57 577 2,16 Москва вилаят 52 851 0,8 Кемерово вилаят 51 030 1,76 Нижегород вилаят 50 609 1,44 Омск вилаят 47 796 2,3 Мордовия 46 261 5,21 Красноярскдин край 44 382 1,5 Киров вилаят 43 415 2,89 Марий Эл 43 377 5,96 Чувашия 36 379 2,77 Санкт-Петербург 35 553 0,76 Волгоград вилаят 28 641 1,06 Новосибирск вилаят 27 874 1,04 Ямал-Ненец АО 27 734 5,47 Иркутск вилаят 26 966 1,1 Краснодардин край 25 589 0,5 Новосибирск вилаят 24 158 0,91 Ростов вилаят 13 948 0,33 Ставропольдин край 11 795 0,42 Хабаровскдин край 7 836 0,58 Урусатдилай къецихъ виридалайни пара татарар авай уьлквеяр Узбекистан (211 119 кас) ва Къазахстан (204 229 кас) я. Идалайни гъейри татарри Украина (73 304 кас), Туркмения (62 000 кас), Киргизия (31 491 кас), Азербайжан (25 900 кас), Китай ва муькуь уьлквейра уьмуьр ийизва. ==Субэтник группаяр== Татар миллет шумудни са субэтносрикай (тайифайрикай) ибарат я. Абурукай виридалайни чӀехи тайифаяр агъадихъ галайбур я: Казаньдин татарар (тат. казанлылар) — татаррин кьилин ва виридалайни чӀехи группа я, абур виликан Казань ханвилин чилерал арадал атанвайди малум я. Татар чӀалан кьулан (казаньдин) нугъатдал рахазва. Мишари-татарар (тат. мишешлер) — Волга вацӀун кьулан пата, Закамьеда ва Приуральеда арадал атанвай татар тайифа я. Абур татар чӀалан рагъакӀидай нугъатдал рахазва. Касим-татарар (тат. кечим) — Касим ханвилин чилерал арадал атанвай татар тайифа я. Татар чӀалан кьулан (казаньдин) нугъатдал рахазва. Сибирдин татарар (тат. себерлилер) — Сибирдин ханвилин чилерал арадал атанвай татар тайифайрикай сад я. Татар чӀалан рагъэкъэчӀдай нугъатдал рахазва. Астраханьдин татарар (тат. эстерханлылар) — Астраханьдин ханвилин чилерал арадал атанвай татар тайифа. Тептярар (тат. типтер) — XVII виш йисалай малум тир, Башкортостанда уьмуьр ийизвай татаррин тайифа. Кряшенар (тат. керешен) — Волгадин ва Уралдин татаррин къене авай этноконфессионал тайифа я. Вири мусурман татаррилай тафаватлу яз, кряшен татарар христианар я. Польшадинни- литвадин татарар (липки, белоруссиядин татарар) — Белоруссия, Литва ва Польша уьлквейра уьмуьр ийизвай татарар я. ЧӀехи пай мусурманар, гъвечӀи пай христианар я. Чпин хайи татар чӀал тамамдаказ рикӀелай алуднавайди я. Абурун кьадар тахминан 11 агъзур кас я. Пермьдин татарар — Перьмдин крайда арадал атанвай ва бинедилай ана уьмуьр авур татар тайифа я. Нагайбакар (тат. нагайбеклер) — Челябинск вилаятдин Нагайбак ва Чебаркуль районра уьмуьр ийизвай татарар я. Татар чӀалал кьулан нугъатдал рахазва. Диндал гьалтайла – православие мезгьебдин христианар я. Урусатдин къанунрив кьурвал нагайбакар кьилдин гъвечӀи халкь тирди гьисабзавайди я. ==Тарих== ===ТӀварцӀикай=== «Татар» этноним сифте яз VI – IX виш йисара Байкал вирелай кьиблединни- рагъэкъэчӀдай пата куьчери уьмуьр гьалзавай монгол-тунгус-маньчжур тайифайрин арада арадал атанай. XIII виш йисуз монгол-татарри рагъакӀидай патаз дяведин вигьинар авур девирда «татаррин» тӀвар Европадизни акъатнай. XIII – XIV виш йисарин къене, виликди Къизил Орда уьлкведик квай евразиядин бязи туьрк халкьариз татарар лугьудай. ===Арадал атуникай=== Татарар са миллет хьиз VI — XIII виш йисарин къене, туьрк кипчак тайифайрин сад хьунин нетижада арадал атанай. Волгадин Булгария уьлкведин девирда татарар мусурманвилиз элкъвенай ва араб чӀалан алфавит кьабулнай. Гилан татар чӀалан диде тир дегь-татар чӀални кипчак чӀалан бинедаллаз арадал атанвайди малум я. Къизил Орда чкӀайдалай кьулухъ шумудни са татар ханвилер тешкил хьанай, сад садавай къакъатнай гьа ханвилера татар миллетдин субэтносар арадал къвез эгечӀнай, абур къерин казаньдин татарар, сибирьдин татарар, мишари ва мсб. я. ==ЧӀал== Татарар — туьрк чӀаларин группадин кыпчак чӀаларин хзандик акатзавай татар чӀалал рахазва. Сибирьдин татаррин нугъатар Поволжьеда ва Приуральеда уьмьур ийизвай татаррин рахуниз мукьва я. Эдебиятдин татар чӀал кьулан (казань) нугъатдал бинеламиш хьанва. ===Кхьинар=== X виш йисалай 1927 йисал кьван татарри татар чӀалал араб гьарфарин куьмекдалди кхьизвай. 1928 йисалай 1936 йисал кьван «Яниалиф» (цӀийи алфавит) лугьудай латин алфавит кардик квай. 1936 йисалай къедалди татарри кирилл графикадал туькӀуьрнай алфавитдикай менфят къачузва. ===Чирвилер=== Татарстанда саки вири мектебдин программа ва ктабар татар чӀалаз таржума авуна тарсар гузвайди я. Идалайни гъейри КГАСУ-дин факультетра татар чӀалал чирвилер тухузва. Вилик девирда дуьз 1917 йисалди татаррин чирвилер къачудай идараяр — медресеяр тир. == Эдебият == ; илимдин * * * (в пер.) * Татарская нация: история и современное развитие Науч. ред. и сост. доктор исторических наук Д. М. Исхаков. Казань: Магариф, 2002. * (в пер.) * (оглавление) * * * * * * * * Фәхретдинов Р. Г. Татар халкы һәм Татарстан тарихы. – Казан: Мәгариф, 2001. – 287 с. (Татарский народ и история Татарстана, на татарском языке) ; публицистика * Баяр А. Тайная история татар * Валеев Р. С. Татары у себя дома. Казань: Магариф, 2005. 255 с. * * Ишболдин Б. Очерки из истории татар * Хайруллин Г. Т. История татар. Алматы: Издательская группа "Казинтерграф", 1998. - 178 с. ; альбомар * Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества «Общественная Польза», 3 декабря 1877, ст. 252 == Баянар == == ЭлячӀунар == * Г. Т. Хайруллин. История Татар. Алматы: Издательская группа «Казинтерграф», 1998. — 178 с. Категория:Туьрк халкьар Категория:Татарстандин халкьар Категория:Урусатдин халкьар

Татарар

1918 йис (са агъзурни кӀуьдвишни цӀемуьжуьдлагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла саласадиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1918-лагьай йис я. XX виш йисан 18-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XX виш йис Категория:1918 йис

1918 йис

Аль-Мугьаймин () — Аллагьдин муьжуьд лагьай тӀвар. == Мана == Лезги чӀалал Аль-Муъмин тӀварцин манаяр: Хуьдайди, Тухудайди, Арха гудайди ва масабур. == Асул == Ас-Салам тӀвар 23 лагьай аятдал суратдин аль-Хьашр ава. > هُوَ ٱللَّهُ ٱلَّذِى لَآ إِلَـٰهَ إِلَّا هُوَ ٱلۡمَلِكُ ٱلۡقُدُّوسُ > ٱلسَّلَـٰمُ ٱلۡمُؤۡمِنُ ٱلۡمُهَيۡمِنُ ٱلۡعَزِيزُ ٱلۡجَبَّارُ > ٱلۡمُتَڪَبِّرُ‌ ۚ سُبۡحَـٰنَ ٱللَّهِ عَمَّا يُشۡرِڪُونَ == ЭлячӀунар == : :Аль-Муhаймину // Аллагьдин Хъсан ТӀварар. Zikr.Org

Аль-Мугьаймин

1710 йис (са агъзурни иридвишни цӀудлагьай йис) — чи эрадин 1710-лагьай йис. XVIII виш йисан 10-лагьай йис я. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш йис Категория:1710 йис

1710 йис

Ахцегьан къеле (ахц. нугъ. Ахцагьан къала) — 1839 йисуз Дагъустан Республикада Ахцегь райондин Ахцегь хуьре Е. А. Головинди туькӀуьрнавай урус къеле. Кьиспесдинни архитектурадин федерал метлеб авай имарат. Урусатдин виридлай кьибле пата чка кьунвай къеле. Категория:Ахцегь район

Ахцегьан къеле

Испаниядин административ паюн - Испаниядин административни чилин къурулуш. Испаниядин административ паюн Конституциядини алай чӀаван къанунри къайдада тазва. Испания - кьакьан дережадин децентрализация квай унитар гьукумат я. Дуьньяда авай уьлквейриз авай къанунрин системаяр: Энциклопедиядин справочник. Испания. Баскрин ЧилизниКОММЕРСАНТ.ру - Баски сложили оружие: ETA призвала власти Испании и Франции к переговорам Каталуниядиз ЛЕНТА.ру - Развод по расчету: Новые европейские сепаратисты хотят денег, а не национального самоопределения «гьяркьуь» автономияр ава. ==Автономиядин вилаятрин сиягь == № Вилаят Административ юкь Майдан, км² Агьалияр, кас. (01. 01. 2011) Къалинвал, чел./км² Вилаятдин пайдах 1 Андалусия Севилья 87 268 8 415 490 96,43 2 Арагон Сарагоса 47 719 1 345 132 28,19 3 Астурия Овьедо 10 604 1 081 348 101,98 4 Балеар островар Пальма-де-Мальорка 4992 1 112 712 222,90 5 Валенсия Валенсия 23 255 5 111 767 219,81 6 Галисия Сантьяго-де-Компостела 29 574 2 794 516 94,49 7 Канар островар Лас-Пальмас-де-Гран-Канария, Санта-Крус-де-Тенерифе 7447 2 125 256 285,38 8 Кантабрия Сантандер 5321 592 560 111,36 9 Кастилия — Ла-Манча Толедо 79 463 2 113 506 26,60 10 Кастилияни Леон Вальядолид 94 223 2 555 742 27,12 11 Каталония Барселона 32 114 7 535 251 234,64 12 Мадрид Мадрид 8028 6 481 514 807,36 13 Мурсия Мурсия 11 313 1 469 721 129,91 14 Наварра Памплона 10 391 641 293 61,72 15 Риоха Логроньо 5045 322 621 63,95 16 Баскрин Чил Витория 7234 2 183 615 301,85 17 Эстремадура Мерида 41 634 1 108 140 26,62 Вири 505 625 46 990 184 92,93 Категория:Испаниядин административ паюн

Испаниядин административ паюн

Боснияни Гьерцеговина (, ) — Балкан зуростровдинни европадин кьиблединни рагъэкъечӀдай пата авай гьукумат. Парламентдин республика я, Боснияни Гьерцеговинадин Федерация, Республика Сербская ва Брчко округ акадзава. == География == Кефер пата, рагъакӀидай пата ва кьибле пата Хорватиядихъ галаз, рагъэкъечӀдай пата Сербиядихъ галаз, кьиблединни рагъэкъечӀдай пата ЧӀулавсувдихъ галаз сергьятра ава. Кьиблединни рагъэкъечӀдай патай Адриатик гьуьлдин (20 км) ятари кьунва. Боснияни Гьерцеговина — федератив республика я; Боснияни Гьерцеговинадин Федерация, Республика Сербская ва Брчко округ акадзава. Боснияни Гьерцеговинадин административ паюн == ЭлячӀунар == * Permanent mission of Bosnia and Herzegovina to the United Nations * Статистика *

Боснияни Гьерцеговина

Замбиядин шегьерар (ингл.Cities in Zambia) - Замбия уьлкведин виридалайни чӀехи яшамишдай чкайрин сиягь. 250px|Кабве 250px|Чипата Замбиядин шегьерар Тартиб Шегьер Агьалияр Вилаят 1980 йис 1990 йис 2000 йис 2007 йис (мас) 1\. Лусака 535 830 769 353 1 084 703 1 451 145* Лусака 2\. Китве 283 962 288 602 363 734 527 793* Коппербелт 3\. Ндола 250 490 329 228 374 757 495 802* Коппербелт 4\. Кабве 127 422 154 318 176 758 214 698* Юкьван 5\. Чингола 130 872 142 383 147 448 178 365* Коппербелт 6\. Муфулира 138 824 123 936 122 336 141 270* Коппербелт 7\. Ливингстон 61 296 76 875 97 488 133 793* Кьиблепатан 8\. Луаншйа 113 422 118 143 115 579 132 317* Коппербелт 9\. Касама 36 269 47 653 74 243 111 491* Кеферпатан 10\. Чипата 33 627 52 213 73 110 109 531* РагъэкъечӀдайпатан 11\. Калулуши 53 383 31 474 52 770 100 866* Коппербелт 12\. Мазабука 29 602 24 596 47 148 95 622* Кьблепатан 13\. Чилилабомбве 56 582 48 055 54 504 71 984* Коппербелт 14\. Монгу 24 919 29 302 44 310 71 785* РагъакӀидайпатан 15\. Чома 17 943 30 143 40 405 58 504* Кьблепатан 16\. Кафуэ 29 794 43 801 45 890 46 470* Лусака 17\. Кансанши - 23 435 34 068 51 948* Кеферни РагъакӀидайпатан 18\. Капири-Мпонши 8 839 13 540 27 219 56 772* Юкьван 19\. Манса 34 801 37 882 41 059 45 115* Луапала 20\. Монзе 14 079 15 910 24 603 40 843* Кьблепатан 21\. Мпика 14 375 20 950 25 856 29 447 Кеферпатан 22\. Нчеленге 9 000 15 436 20 709 24 929 Луапала 23\. Сешеке - 5 390 13 877 23 605 РагъакӀидайпатан 24\. Мбала 11 179 11 116 16 936 22 187 Кеферпатан 25\. Кавамбва - - 17 954 21 731 Луапала 26\. Самфйа 9 689 12 718 17 622 21 674 Луапала 27\. Сявонга - 5 569 13 043 21 615 Кьблепатан 28\. Петауке - 8 148 14 578 21 534 РагъэкъечӀдайпатан 29\. Мумбва 7 570 11 015 15 949 20 434 Юкьван 30\. Мвинилунга 3 377 6 342 10 745 15 217 Кеферни РагъакӀидайпатан 31\. Чинсали 4 238 7 509 11 507 15 134 Кеферпатан 32\. Каома 6 700 9 165 12 363 14 985 РагъакӀидайпатан 33\. Исока 6 832 8 596 11 488 13 797 Кеферпатан 34\. Катете 6 488 7 165 10 413 13 404 РагъэкъечӀдайпатан 35\. Каломо 5 878 8 386 11 004 13 092 Кьблепатан 36\. Мкуши 4 127 7 804 10 597 13 012 Юкьван 37\. Лундази - 5 590 9 159 12 766 РагъэкъечӀдайпатан 38\. Маамба 6 600 8 817 10 415 12 732 Кьблепатан 39\. Мванзакомбе - 7 382 - 12 272 Луапала 40\. Чиланга - 7 012 - 12 097 Лусака 41\. Синазонгве - - 10 415 11 981 Кьблепатан 42\. Накондэ - - 9 332 11 221 Кеферпатан 43\. Чамбеши - 9 945 - 11 161 Коппербелт 44\. Накамбала - 7 503 - 10 834 Кьблепатан 45\. Сенанга - 7 727 9 219 10 300 РагъакӀидайпатан * 2000-лагьай йисан мас == БицӀи шегьерар, хуьрерни миссияр == *Гвембе *Замбези *Зимба *Кабомпо *Кафулве *Калабо *Кален-Хилл *Канйембо *Касемпа *Кашикиши *Катаба *Казембе (Мвансабомбве) *Казунгула *Кибомбомене *Луангва *Луфванйама *Лукулу *Мача-Миссия *Макени *Мбала *Мбереши *Мфуве *Миленге *Мисиси *Мпорокосо *Мпулунгу *Муйомбе *Нгома *Нкана *Нселука *Пемба *Серендже *Шива Нганду *Сикалонго *Чадиза *Чама *Чавума *Чембе *Чибомбо *Чиенги *Чилуби *Чинйинги *Чирунду *Чисамба *Сикалонго *Чадиза *Чама *Чавума *Чембе *Чибомбо *Чиенги *Чилуби *Чинйинги *Чирунду *Чисамба Города Замбии Zambia: largest cities and towns and statistics of their population List of cities and towns in Zambia Anexo:Lista de cidades na Zâmbia == Баянар == Категория:Африкадин шегьерар

Замбиядин яшамиш жезвай чкайрин сиягь

Новониколаевка — Дагъустан республикадин Тарумовка районда авай хуьр. Уллубий хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Тарумовка райондин кьиблединни- рагъэкъечӀдай пата, Тарумовка хуьрелай 16 км яргъал, Таловка вацӀун чапла пата ала. ==Тарих== ==Агьалияр== 2002 йисуз хуьре 644 кас яшамиш жезвай Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица 02c. М.: Федеральная служба государственной статистики, 2004. (2002zip , см. прим.). 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижариз килигна хуьре 715 кас яшамиш жезвай . Хуьруьн эгьлийрин 52 % — даргияр, 28 % — урусар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официальный сайт администрации МО «Тарумовский район» Категория:Тарумовка райондин хуьрер

Новониколаевка (Дагъустан)

Плазма ( чӀалай «раснавай», «кӀалубдиз тунвай») — са кьадар ва я тамамдаказ ионизация хьанвай, нейтрал атомрикайни (ва я молекулрикай) заряд квай кӀусарикай (ионрикайни электронрикай) туькӀуьр хьанвай газ. Плазмадин лап чӀехи метлеб авай кьетӀенвилерикай адан квазинейтралвал я, имни акӀ лагьай чӀал я хьи, ам туькӀуьрзавай заряд квай нулдикай виниз ва агъуз тир кӀусарин къенен кьадардин къалинвилер саки чеб-чпиз барабар жезва. Плазмадиз гагь-гагь веществодин кьудлагьай (газдикай, жимивидикай кӀевидикай къулухъ) агрегат гьални лугьуда. == Плазмадин формаяр == Алай чӀаван чирвилериз килигна, каинатдин веществодин виридалайни гзаф паюнин фазадин гьал (массадиз килигна саки 99,9 %) плазма я/ Плазмадин виридалайни жуьрединбур формаяр ТӀебии тушир рекьелди туькӀуьрнавай плазма * люминесцент лампарин (ва гьакӀни Компакт люминесцент лампарин) ва неон ламприн къене авай вещество * Плазмадин ракетдин юзурдайди * Озондин генератордин газоразряддин таж * Идара жедай термохвехуьнин синтез къекъуьна чирунар * Дугадин лампадин ва дугадин сваркадин къене авай Электрик дуга * Плазмадин лампа (шикилдиз килига) * Тесладин трансформатордикай дугадин разряд * Лазердин чкӀурунин куьмекдалди веществодаз таъсир авун * Хвехуьнин хъитхъиндин экв гудай сфера Ччилин тӀебиатдин плазма * ЦӀайлапан * Пак тир Эльмдин цӀаяр * Ионосфера * Кеферпатан нур гун * Са бязицӀаюн мецер«Plasma and Flames — The Burning Question», from the Coalition for Plasma Science, retrieved 8 November 2012A. von Engel and J.R. Cozens, «Flame Plasma» in Advances in electronics and electron physics, by L. L. Marton, Academic Press, 1976, ISBN 0120145200, 9780120145201, pp. 99 (агъа ифин авай плазма) Космосдин ва астрофизикадин плазма * Рагъ ва муькуь гъетер (термохвехуьнин реакцийрин гьисабдалди авайбур) * Ракъинин гар * Космосдин генгвал (планетайрин, гетеринни галактикайрин арада авай генгвал) * Гъетеринарадин цифеди кьунвайвилер == Плазмадин базадин характеристикаяр == Вири чӀехивилер Гауссдин СГС текра ганвайди я, амма ифин (температура) — eV ва ионрин масса — протондин массадин текда ганвайди я \mu = m_i/m_p; Z — заряддин число; k — Больцмандин константа; К — лепедин яргъивал; γ — адиабатик индекс; ln Λ — Кулондин логарифм. === Геренвилер (частоты) === * Электрондин Лармордин геренвал, магнитдин чуьлдиз перпендикуляр тир кьулувиле электрондин элкъвей цӀарцӀин юзундин пӀипӀдин геренвал: : \omega_{ce} = eB/m_ec = 1.76 \times 10^7 B \mbox{rad/s} * Иондин Лармордин геренвал, магнитдин чуьлдиз перпендикуляр тир кьулувиле иондин элкъвей цӀарцӀин юзундин пӀипӀдин геренвал: : \omega_{ci} = eB/m_ic = 9.58 \times 10^3 Z \mu^{-1} B \mbox{rad/s} * плазмадин геренвал (плазмадин галтад хьунарин (колебания) геренвал): : \omega_{pe} = (4\pi n_ee^2/m_e)^{1/2} = 5.64 \times 10^4 n_e^{1/2} \mbox{rad/s} * иондин плазмадин геренвал: : \omega_{pi} = (4\pi n_iZ^2e^2/m_i)^{1/2} = 1.32 \times 10^3 Z \mu^{-1/2} n_i^{1/2} \mbox{rad/s} * электронрин галукьунрин геренвал: : u_e = 2.91 \times 10^{-6} n_e\,\ln\Lambda\,T_e^{-3/2} \mbox{s}^{-1} * ионрин галукьунрин геренвал : u_i = 4.80 \times 10^{-8} Z^4 \mu^{-1/2} n_i\,\ln\Lambda\,T_i^{-3/2} \mbox{s}^{-1} === Яргъивилер === * Электрондин лепедин Де-Бройлдин яргъивал волны, квантдин механикада электрондин лепедин яргъивал: : \lambda\\!\\!\\!\\!- = \hbar/(m_ekT_e)^{1/2} = 2.76\times10^{-8}\,T_e^{-1/2}\,\mbox{cm} * классик дуьшуьшда мукьва хьунин минимал яргъавал, квантдинни-механик эффектар гьисабдиз къачун тавуна, кӀусарин ифиндив кьадай сифте кьилин зарбвилел, сад-садахъ галукьунин нетижада кьве заряд квай кӀус мукьва хьун мумкинвал гудай минимал яргъавал: : e^2/kT=1.44\times10^{-7}\,T^{-1}\,\mbox{cm} * электрондин гиромагнитдин радиус, магнитдин чуьлдиз перпендикуляр тир кьулавиле электрондин элкъвей цӀарцӀин юзунин радиус: : r_e = v_{Te}/\omega_{ce} = 2.38\,T_e^{1/2}B^{-1}\,\mbox{cm} * иондин гиромагнитдин радиус , магнитдин чуьлдиз перпендикуляр тир кьулавиле иондин элкъвей цӀарцӀин юзунин радиус: : r_i = v_{Ti}/\omega_{ci} = 1.02\times10^2\,\mu^{1/2}Z^{-1}T_i^{1/2}B^{-1}\,\mbox{cm} * плазмадин скин- къатунин кьадар , электромагнитдин чуьллерин плазмадин къенез гьатунин мумкинвал гудай яргъавал: : c/\omega_{pe} = 5.31\times10^5\,n_e^{-1/2}\,\mbox{cm} * Дебайдин радиус (Дебайдин яргъивал), электронрин цӀийи кьилелай пай хъувунин кьумекдалди электрик чуьллер экранироват жедай яргъавал : : \lambda_D = (kT/4\pi ne^2)^{1/2} = 7.43\times10^2\,T^{1/2}n^{-1/2}\,\mbox{cm} === Зарбвилер (скорости) === * электрондин чимивилин зарбвал , Максвеллдин пай хъувунин электронрин зарбвилиз къимет гудай формула. Юкьван зарбвал, виридалайни мумкинвал авай тир зарбвал ва юкьванквадратик зарбвал а формуладикай анжах текдин дережадин множителдихъ тавафат жезва: : v_{Te} = (kT_e/m_e)^{1/2} = 4.19\times10^7\,T_e^{1/2}\,\mbox{cm/s} * иондин чимивилин зарбвал, Максвеллдин пай хъувунин ионрин зарбвилиз къимет гудай формула: v_{Ti} = (kT_i/m_i)^{1/2} = 9.79\times10^5\,\mu^{-1/2}T_i^{1/2}\,\mbox{cm/s} * иондин ванцин зарбвал, яргъивилихъди авай иондинни-ванерин лепейрин зарбвал: : c_s = (\gamma ZkT_e/m_i)^{1/2} = 9.79\times10^5\,(\gamma ZT_e/\mu)^{1/2}\,\mbox{cm/s} * Альфвендин зарбвал, Альфвендин лепейрин зарбвал: : v_A = B/(4\pi n_im_i)^{1/2} = 2.18\times10^{11}\,\mu^{-1/2}n_i^{-1/2}B\,\mbox{cm/s} === Кьадаравачир чӀехивилер === * электрондинни протондин массайрин гекъигундикай квадратдин пун: : (m_e/m_p)^{1/2} = 2.33\times10^{-2} = 1/42.9 * Дебайдин сферада кӀусарин число: : (4\pi/3)n\lambda_D^3 = 1.72\times10^9\,T^{3/2}n^{-1/2} * Альфвендин зарбвилин эквуьн зарбвилиз гекъигун : v_A/c = 7.28\,\mu^{-1/2}n_i^{-1/2}B * Электрондин плазмадинни лармордин геренвилерин гекъигун : \omega_{pe}/\omega_{ce} = 3.21\times10^{-3}\,n_e^{1/2}B^{-1} * Иондин плазмадинни лармордин геренвилерин гекъигун : \omega_{pi}/\omega_{ci} = 0.137\,\mu^{1/2}n_i^{1/2}B^{-1} * Чимивилиндинни магнитдин энергийрин гекъигун : \beta = 8\pi nkT/B^2 = 4.03\times10^{-11}\,nTB^{-2} * магнитдин энергиядин иондин секинвилин энергиядиз гекъигун : B^2/8\pi n_im_ic^2 = 26.5\,\mu^{-1}n_i^{-1}B^2 === Масабдур === * Диффузиядин Бомдин коэффициент : D_B = (ckT/16eB) = 5.4\times10^2\,TB^{-1}\,\mbox{cm}^2/\mbox{s} * Спитцердин гьяркьуьвилихъди авай аксивал : \eta_\perp = 1.15\times10^{-14}\,Z\,\ln\Lambda\,T^{-3/2}\,\mbox{s} = 1.03\times10^{-2}\,Z\,\ln\Lambda\,T^{-3/2}\,\Omega\,\mbox{cm} Плазмадин параметрайрин диапазон: чӀехивилин дережа (ЧӀД)) КьетӀенвал Ччилин плазмаяр Космосдин плазмаяр Size метраяр 10−6 m (лаборатояридин плазма) — 102 m (цӀайлапан) (~8 ЧӀД) 10−6 m (космик гимидин хъуьруьш) — 1025 m (галактикайринарадин цифеди кьунвайвал) (~31 ЧӀД) Уьмуьр секундар 10−12 с (лазерди арадиз гъанвай плазма) — 107 с (флюорецентдин эквер) (~19 ЧӀД) 101 с (ракъинин ялавар) — 1017 с (галактикайринарадин плазма) (~16 ЧӀД) Къалинвал кубдин метрдин кӀусар 107 м−3 — 1032 м−3 (инерцион кьунвай плазма) 1 м−3 (галактикайринарадин арачи) — 1030 м−3 (гъетрен хвех) Ифин Келвиндин дережаяр ~0 K (кристаллдин нейтралтушир плазмакилиг The Nonneutral Plasma Group at the University of California, San Diego) — 108 K (магнитдин синтездин плазма) 102 K (поляр нур гун) — 107 K (ракъинин хвех) Матнитдин чуьллер Теслаяр 10−4 T (лабораториядин плазма) — 103 T (импулсдин къуватдин плазаa) 10−12 T (галактикайринарадин арачи) — 1011 T (нейтрон хьтин гъетер) == Алай чӀаван къекъуьна чирунар == * Плазмадин теория ** Плазмадин мягькемвилин проблема ** Плазмадин лепейрихъни кӀунчӀрихъ сада-садахъ галаз алакъалу яз кар авун ** диффузия, тухун ва плазмада жезвай маса кинетик вакъиаяр ** Адиабатик инвариантар ** Дебайдин къатар ** Кулондин галукьунар ** разрядрн жуьреяр *** кутӀунзавай разряд *** цӀелхемдин разряд *** таждин разряд *** дугадин разряд ** магнитогидродинамика * ТӀебиатда плазма ** Ччилин ионосфера ** Комосда плазма, мисал яз Ччилин плазмосфера (магнитосферадн къенен пад) * Плазмадин чешмеяр * Плазмадин диагностика ** Томсондин чукӀурун ** Ленгмюрдин зондар ** Спектроскопия ** Интерферометрия ** Ионосфер ифирун * Плазма кардик кутун ** МГД генератор ** магнетрон ** плазмадин антенна ** Спектроскопик методра пробайрин атомизация ва ионизация патал плазма ** Термохвехуьнин синтез *** Магнитдин желейра кьуна акъвазрун — токамак, стелларатор, элкъвена хкведай пинч, пробкотрон *** Инерцион термохвухуьнин синтез ** Заряд квай кӀусарин ийгинвал кутадайбур *** Кильватер ийгинвал ** Индустриядин плазмаяр *** плазмохимия *** плазадин расун *** плазмадин дисплеяр == Эдебият == * * == Баянар == == ЭлячӀунар == * * * * Категория:Физика

Плазма

«Кьуьхуьруба хуьруьнсовет» () — Азербайжан республикадин КцӀар райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Кьуьхуьруба хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Кьуьхуьруба, Гьилуба, Лакар хъишлах, Уьнуьгъуба, Чубукълу, Хуьлуьхъуба, Ясабуба. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Bələdiyyələrin əraziləri və torpaqları haqqında Категория:КцӀар райондин хуьруьнсоветар

Кьуьхуьруба хуьруьнсовет

Ханцкаркамахи () — Дагъустан республикадин Сергокъала районда авай хуьр. Миглакасимахи, Кардмахи ва Кулькибекмахи хуьрерихъ галаз «Миглакасимахи» хуьруьнсоветдик акатзава Историко-архивный справочник административно- территориального деления Дагестана за 1920—2000 гг. Махачкала, 2003.-399 с.. == География == Хуьр Сергокъала райондин рагъакӀидай пата, райондин администрациядин юкь тир Сергокъала хуьрелай 31 км яргъал ала. ==Тарих== Хуьруьн тварцӀи дарги чӀалал «вили къванерин патав галай хуьр» мана гузва. ==Агьалияр== 2002 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьн агьалияр 203 кас тир ЕДИНЫЙ РЕЕСТР АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНЫХ ЕДИНИЦ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН. 2007. Агьалийрин вири даргияр, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагъустан Республикадин Президентдин сайтуна Сергокъала район * Топографические карты K-38-XVIII — 1 : 200 000 * Топографические карты K-38-60 — 1 : 100 000 * Коды ОКАТО — Сергокалинский район Категория:Дарги хуьрер Категория:Сергокъала райондин хуьрер

Ханцкаркамахи

Гьажиев Агъалар — чӀехи лезги шаир, фольклорист ва таржумахъан. Зари Агъалар 1907 йисуз Самур магьалдин Хуьруьг хуьре дидедиз хьана. Ада Ахцегьрин мектебда, Буйнакскдин ва Дербентдин педтехникумра, Азербайжандин пединститутда кӀелна, вичиз араб, фарс, туьрк, азербажан, урус чӀалар ва эдебиятар чирна. Жегьил пешекарди Табасаран райондин мектебра муаллимвал авуна, Дагъустандин тарихдин, чӀалан ва эдебиятдин институтда ва Дагъустандин кхьирагрин садвалда кӀвалахна. Агъалар Гьажиева хайи халкьдин мецин эсерар (манияр, махар, кьисаяр, "Шарвили" эпосдин риваятар, мисалар ва мискӀалар) кӀватӀ хъувуна ва 1941 йисуз абурукай ибарат кӀватӀал «Лезгийрин фольклор» чапдай акъудна. А. Гьажиева цӀудралди шиирар ва гьикаяяр кхьена, урус шаиррин (А. Пушкинан, М. Лермонтован ва мсб. ) ва Низами Генжевидин шиирар лезги чӀалаз таржума авуна. Агъалар Гьажиев 1943 йисуз Ватандин ЧӀехи дяведин фронтда кьегьалвилелди рагьметдиз фена. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар

Гьажиев Агъалар

ЦӀуру Худатдин Къазмаяр () — Азербайжан республикадин КцӀар районда авай хуьр. «Бала КцӀарин» хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр КцӀар райондин кьибле пата, райондин кьилин шегьер тир КцӀар шегьердилай 7 км яргъал ала. ЦӀуру Худатдин Къазмайрин мягьлейрин тӀварар (ойконимар): Агъа мягьле, Вини мягьле, Куьре мягьле, Гьакъудин кӀам, Агьмедан гуьне, КӀамун мягьле. == Тарих == == Агьалияр== Хуьруьн агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я. ЦӀуру Худатдин Къазмайра агъадихъ галай сихилрин веледри уьмуьр ийизва: Игъирар, Чахчар, Багъияр, Агъарзаяр, КъепӀирар, Микрагьар, Текияр, Угъулар, Ахцегьар, ТӀигьиржалар, КӀелетар КцӀарин хуьрера авай сихилрин тӀварар. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:КцӀар райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер Категория:Азербайжанда авай лезги хуьрер

ЦӀуру Худатдин Къазмаяр

Лезги чӀалар — Нах-Дагъустан чӀаларин хзандик акатзавай чӀалан группа. Лезги чӀаларик 4 агъа группаяр ва 10 чӀал акатзава. Группадин чӀаларал рахазвайбурун вири санлай кьадар 1 миллион кьван я. Лезги чӀалар гегьенш хьанвай бинедин чилер: Кьиблепатан Дагъустан ва Кеферпатан Азербайжан я. Амма, и группадин чӀаларин ареалда урбанизациядин, яни хуьрерай шегьерриз куьч хьунин процесс гзаф вилик фенвайвиляй и число гьар йисуз агъуз жезва. Вучиз лагьайтӀа шегьерриз куьч жезвайбурун гзафбуруз хайи чӀалар герек къвезвач ва абур аста- аста арадай акъатзава. Социолингвистика илимдин фикирдалди, лезги чӀалариз чӀехи тафават авай статус хас я. Месела, вич лезги чӀалал 700 000 кьван кас рахазватӀа, арчи чӀалал 970 агакьана анжах са суван Арчи хуьруьн агьалияр рахазва. Игра ла2 ==Группадик акатзавай чӀалар== * агъул чӀал * агван чӀал † * арчи чӀал * будугъ чӀал * лезги чӀал * рутул чӀал * табасаран чӀал * уди чӀал * хинелугъ чӀал * хъирицӀ чӀал * цӀахур чӀал ==ЧӀаларин генетик классификация== РагъэкъечӀдай патан агъа группа — агъул чӀал, лезги чӀал, табасаран чӀал. * РагъакӀидай патан агъа лезги группа — рутул чӀал, цӀахур чӀал. * Кьиблепатан лезги агъа группа — будугъ чӀал, хъирицӀ чӀал. * Арчин агъа группа — арчи чӀал. * Удин агъа группа — удин чӀал, агван чӀал. * Хинелугъ агъа группа — хинелугъ чӀал. == Литература == * Алексеев М. Е. Вопросы сравнительно-исторической грамматики лезгинских языков. Морфология. Синтаксис. М., 1985. * Зaгирoв В. М. Истoричeскaя лeксикoлoгия языкoв лeзгинскoй группы. Махачкала, 1987. * Талибов Б. Б. Сравнительная фонетика лезгинских языков. М., 1980. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Дагъустандин чӀалар Категория:Азербайжандин чӀалар Категория:Къавкъаздин чӀалар

Лезги чӀалар

Къавкъаздин дяве — Кеферпатан Къавкъаздин чилер Урусатдин империядиз муьтӀуьгъарун паталди урусринни Кеферпатан Къавкъаздин халкьарин 1817 йисалай 1864 йисал кьван давам хьайи дяве я. И дяведа зурба империядин аксиниз сифте экъечӀай, урусриз къати акси румар гайи ва чпихъни виридалайни гзаф телефвилер галукьай миллетар абхаз-адигъ миллетар хьанай. И дяве урусрин хийирдиз акьалтӀайдалай кьулухъ ятӀани абуруз муьтӀуьгъ тахьана виш агъзурралди абхаз- адигъар Турциядиз, ва я муькуь Араб уьлквейриз хъфенай ва абурун чӀехи пай чкадин агьалидихъ галаз акахьна са миллет хьиз терг хьанай. Месела, Турциядиз вири сад хьиз хъфенвай убыхри хайи чӀал рикӀелай алудна тамамвилелди туьрквериз элкъвена квахьнава. ==Тарих== ==Судур== ==Эдебият== * Бгажба О. Х., Лакоба С. З. История Абхазии. С древнейших времён до наших дней. — Сухум: 2007. — 392 с. * Гордин Я. А. Реформатор и Кавказ. Взгляд на сегодняшние российские проблемы из XIX века / Первое сентября, М., № 22, 2002. * Гордин Я. А. Кавказ: земля и кровь. Россия в Кавказской войне XIX века. СПб., 2000. ==ЭлячӀунар== * Потто В. А. «Кавказская война. От древнейших времён до Ермолова». Т.1 * Милютин Д. А., Описание военных действий 1839 года в Северном Дагестане, СПб.: 1850 * Фадеев Р. А., Шестьдесят лет Кавказской войны, Тифлис: Военно-походная типография Главного Штаба Кавказской Армии, 1860 Категория:Къавкъаздин дявеяр

Къавкъаздин дяве

Ашино — Дагъустан республикадин Ботлих районда авай хуьр. Ботлих хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Ботлих райондин рагъакӀидай пата, райондин администрациядин юкь тир Ботлих хуьрелай 5 км яргъал ала. ==Тарих== ==Агьалияр== Йисариз килигна Ашино хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 1926 2002 2010 Агьалияр 41 Анди округдин агьалияр 1926 йисуз 40 Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 79 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 79 касди уьмуьр ийизвай. Вири ботлихар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Ботлих район» администрациядин официал сайт Категория:Ботлих райондин хуьрер Категория:Ботлихрин хуьрер

Ашино

Шагьмурадов Алимурад Бубадин хва, лакӀаб Алимурад СтӀурви — лезги шаир. 1933 йисуз КцӀар райондин СтӀур хуьре дидедиз хьана. Ина мектеб куьтягьна Къубадин Муаллимрин Институтда кӀелай ада хайи хуьре муаллимвал авунай. Гуьгъуьнлай Азербайжандин Гьукуматдин Политехнический Институт заочныдаказ акьалтӀарай Алимурад къени къилихрин, хайи халкьдихъни хайи чӀалахъ ялдай инсан тир. Са шумуд йис идалай вилик рагьметдиз фейи Алимурад СтӀурвидин шиирар къени мецера ава. ==Эдебият== * «Самур газет» Категория:Лезги шаирар

Шагьмурадов Алимурад Бубадин хва

Герейханован совхоз () — Дагъустан республикадин СтӀал Сулейман районда авай хуьр. «Герейханован» хуьруьнсоветдин административ юкь. == География == Хуьр СтӀал Сулейман райондин кьиблени — рагъэкъечӀдай пата, райондин юкь тир Кьасумхуьрелай 8,5 км рагъэкъечӀдай пата, Кьасумхуьр — Кьвевар авторекьел ала. == Тарих == Хуьуьн тӀвар, Кьасумхуьруьн ВКП(б) райкомдин секретарь, совхоз арадал гъуниз сифте кьил кутур кас, Юсуф Герейханован гьуьрметдай эцигайди я. Герейханован совхоздин 1 — лагьай пай цӀийикӀа туькӀуьрна гилан «Герейханован совхоз» хуьр арадал гъанвайди я. 1966 йисуз иниз, зурзунрикай чӀканвай суван хуьрерин агьалияр куьч жез эгечӀнавай. Совхоз арадал къведалди, ина 7-8 км яргъал акахьай тарарин къалин Макъун там алай чкадал, хкаж хьанвай чкадин къерехда Магьмут, ЦӀелегуьн ва Царук хуьрерин къазмаяр авайди тир. Герейханов хуьр, цӀудралди цӀуру сурун виней алай кӀунтӀари элкъвена кьунва. Герейханован совхоз хуьрелай 150 метр кьиблени — рагъакӀидай пата, Кьасумхуьруьз физвай рекьин мукьув «кӀунтӀ» тӀвар алай цӀуру сурун виней алай кӀунтӀ хьтин хкаж хьанвай чка ава. И чкадал кишпирдин девирдин сифте кьилериз талукь тир инсанар яшамиш жезвай чкадин амукьаяр ама. Герейханован совхоз хуьруьн чилерал, Шаракун дугунда, селевкидрин Ирандин пачагь тир IV Интиохан (ч.э.в 176—164 йисар) тӀвар алай кьве кишпирдин монет жагъанвай. Ина кӀвалер эцигунин кӀвалахар кьиле тухвайла, чиляй монетрин хазина акъатнай. Хуьрелай 1—1,5 км рагъэкъечӀдай пата, Ростов — Баку авторекьин эрчӀи пата авай ципицӀ багъарин арада, алпан девирдиз талукь тир хъенчӀин кӀусар гьалтзава. 1960 — 1961 йисара иниз тӀвар-ван авай археолог Милица Ивановна Пикуль атанай. Тухвай археологиядин эгъуьнрин финифда, цӀуру сурун кӀунтӀарикай сада инсандин кӀарабар, чепедин кварар, теспегъар, япагьанар, цамар, ва гьакӀни ранг алай металлрикай расай затӀар дуьздал акъуднай. Са шумуд экспонатар хуьруьн мектебдин музейда тунва. Бегьем уьмуьр гьалдай шартӀар авачир, цӀаярикай (азар) инсанар рекьизвай чкадал гила къулай уьмуьр гьалдай вири шартӀар авай иер хуьр экӀя хьанва. == Агьалияр == 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайриз килигна, хуьре 3193 касди уьмуьр гьалзавай.Итоги переписи 2002 г. по Сулейман-Стальскому району Алай чӀавуз хуьре 1116 майишатар гваз 3570 кас яшамиш жезва. Агьалидин вири лезгияр, суьнни — мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * СтӀал Сулейман райондин официал сайтуна Герейханован совхоз хуьруькай куьруь малуматар Категория:СтӀал Сулейман райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Герейханован совхоз

1779 йис (са агъзурни иридвишни пудкъанницӀекӀуьд лагьай йис) — чи эрадин 1779-лагьай йис. XVIII виш йисан 79-лагьай йис я. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш йис Категория:1779 йис

1779 йис

Азизлу — Азербайжандин Хъачмаз районда авай хуьр. И хуьр Хаспуладуба муниципалитетдик акатзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Азизлу

Хуьруьг () — Дагъустан республикадин Ахцегь районда авай хуьр. «Хуьруьгрин» хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Ахцегь райондин кефер пата, райондин администрациядин юкь тир Ахцегь хуьрелай 14 км яргъал, Самур вацӀун чапла къерехдихъ гала. Самур вацӀун дугундин кефер патайтӀуз Самур цӀиргъ яргъи хьанва ва адан 3004 м кьакьанвал авай Ялахъ кӀукӀ Хуьруьг хуьряй акваз жеда. Хуьре ва адан къваларив гвай чкаяр: * ТӀебии сергьятар — ЧӀурар: Хъчан сув, Рычал, Кьула дагъ, Дерей сув, Мими сув, Теран, Магьмуд кас, ЦӀуман сув, ЧӀулав кьил, Салтабар, Хтума, Куркунар, ЧӀехи мигьий, Эминан хцин пад, Вярх, Лацак там, Ягъв ва мсб . * Булахар: Юргъаз кам, Хинер чхир кам, Ялахъ кам, Чими ятар, Гьасан булах, Кпул цин булах, Шамахан булах, Къайи цин булах, Селиман булах, Уьруьн булах, Уср вир. * ПӀирер: Ражабан пӀир, Сфи Хусейнан пӀир, БтӀур мягьледин пӀирар, Агъа пӀир. == Тарих == 1839 йисуз Хуьруьг хуьр вири Самур округдихъ галаз Урусат импердиядин гьукумдик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Самур округдин Ахцегьпара наибвалдиз талукь тир. == Агьалияр == Йисариз килигна Хуьруьг хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 1886 2002 2010 Агьалияр 1 525 Население Ахтыпаринского наибства Самурского округа по сёлам в 1886 году 2 058 Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 2 241 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижариз килигна хуьре 2 241 касди уьмуьр ийизвай. Агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я. Тарихдал гьалтайла хуьруьгвияр агъадихъ галай сихилриз пай жезва: Рагьманар,Халтаяр, Болбутар, МикӀияр, ЭкӀерар, Мхацар, Челдияр, ЦӀурар, Хашалар, Саларар, Гъуьруьгъар. ==Килигиз лайихлу чкаяр== * 22 метр кьакьанвал авай, 1700 йисан минара — къеле. * 1637—1638 йисара эцигай мискӀин, идакай мискӀиндин кӀарасдин стундал алай араб чӀалан кхьинри субутарзава. * Хуьруьгви Тагьиранни Мамед Гьажиеван гуьмбетар. * Хуьруьгрин там. * Суван тамун вир — сода квай Фуан цин чешме. == ТӀвар-ван авай ксар == * Алимов Максим Тагьиран хва — лезги шаир. * Гьажиев Агъалар — чӀехи лезги шаир, фольклорист ва таржумахъан. * Хуьруьг Тагьир (1893—1958) — тӀвар-ван авай лезги зари, Дагъустандин халкьдин зари. * Хуьруьг Лукьман (Алискеров Лукьман) (1921–1988) — лезги шаир. * Мукаилов Сефибек Магомедтагирович (1954—1993) — Халкьарадин классдин регьят кьуршахрин женгдар. * Мамед Гьажиев — 2000 йисан августда, «Курск» цин кӀанин гимидин катастрофа хьайи чӀавуз кьейи 118 касдикай сад. «Курск» цин кӀанин гимидин инженер-подводник. * Эмирбеков Эмирбек Зиядович — академик, Дагъустандин биохимия мектебдин бине кутурди. * Абдулкеримов Махмуд Абдулжелилович — Дагъустан Республикадин лайихлу муаллим. * Татьяна Львова- Магомедшерифова — бокс, регьят кьуршахар, кикбоксинг хьтин спортрин жуьредин Урусатдин устӀар, кье сеферда Дуьньядин чемпион, дуьньядин чемпионатрин гзаф сефердин призёр, пуд сеферда Европадин чемпион, «А» классдин халкьарадин турниррин ва Урустатдин чемпионатрин гзаф сеферда гъалиб хьайиди От пехлеванов до чемпионов — газета «Черновик» == Баянар == == ЭлячӀунар == * Хуьруьгрин сайт * Ахцегь райондин сайт * Ахцегь райондин сайтуна Хуьруьг хуьруькай малуматар Категория:Лезги хуьрер Категория:Ахцегь райондин хуьрер

Хуьруьг

Абдуллагьрин Асеф Мегьманан хва (лакӀаб Асеф Мегьман) — машгьур лезги шаир, артист, композитор, прозаик ва драматург. ДАССР-дин харусенятдин лайихлу кардар. Дагъустан Республикадин халкьдин артист. 1930 йисуз КцӀар райондин ЭчӀехуьре дуьнядал атана. Алатай вишйисан 30-йисара буба репрессиядик акатай Асефан уьмуьр гзаф заланди хьана. Сифте Къубада, ахпа Дербентда педмектебра кӀелна, муалимвал авуна, гуьгъуьнай Дагъустандин Радиода лезгидал гунугрин редакторвиле кӀвалахна. А. Мегьман са шаир хьизни, гьакӀ са композитор хьизни хайи халкьдин арада гьуьрметдин сагьиб я. Адаз «Дагъустандин халкьдин артист» лагьай тӀвар ганва. 2015 йисан 23 июньдиз чӀехи шаир Магьачкъала шегьерда рагьметдиз фена. ==ТуькӀуьрунар== Вичин садлагьай шиирар Асефа азербайжан чӀалал кхьизвай. Адаз гьам лезги чӀални гьам азербайжан чӀал вини дережада чизвай. Адан сифте шиирар Бакудин газетрин чинриз акъатнай. Дербентдин Педагогвилин училищеда кӀвалахзавай Абдуллагь Муталимов муаллимди гайи меслятдалди Асеф Мегьмана лезги чӀалал шиирар кхьиз эгечӀнай. Асеф Мегьман СССР-дин журналистрин Садвилин член тир. 2010 йисуз ам «Дагъустандин халкьдин артист» тӀварцӀиз лайихлу хьанай. 1971 йисуз Асеф Мегьманан «ЯхцӀурлагьай гатфар» тӀвар алай садлагьай ктаб лезги чӀалал акъатнай. А ктабдик 70-й йисара туькӀуьрай поэмаяр, манияр ва чӀалар акатнай. 2002 йисуз акъатай шаирдин «Зун галачиз» тӀвар алай ктабда пуд гьикая, поэмаяр ва шиирар гьатнай. Асеф Мегьманан 80 йисан юбилейдиз нубатдин «Руьгьдив рахун» ктаб ва Азербайжанда чап авунай «Чаз чидай Асеф Мегьман» ктабар акъатнай. == Публикацияр == * ; * ; * ; * . ==ЭлячӀунар== * * Асеф Мегьманан шиирар * "КцӀар-кцӀарвияр" энциклопедия (Баку-2011) Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги композиторар Категория:Лезги драматургар

Асеф Мегьман

Дагъустанда гегьеншдиз исламдин идеология гужуналди тваз, мусурман диндин ктабар чукӀуриз эгечӀна. Мусурман дин тваз-вай ксари, кьуркьван кхьенвай араб чӀал пак чӀал я лагьана, малумарна. Гьа икӀ, тахминан VIII—X лагьай виш йисарилай башламишна XIX виш йисал къведалди Дагъустан арабринни араб чӀалал рахазвай халкьарин культурадинни литературадин геле аваз хьана. Чкадин халкьарин ва тухумрин гзаф векилриз араб чӀал дериндай чидай. Ихьтин ксар гзафни-гзаф фекьияр, эфендияр ва диндин маса къуллугъчияр тир, амма абурун арада хейлин гьакӀан инсанарни авай. Абуру чкадин медресайра кӀелзавай, садбуру Къагьрида, Дамаскда ва арабрин маса вилик фенвай меркезра кӀелзавай. Дагъустандин сифте литераторар араб чӀалал рахазвайбурун юкьвай арадиз акъатайди я. == ЭлячӀунар == * Казим Казимов. Хайи литературайрин сувар

Дагъустандин литература

1995 йис (са агъзурни кӀуьд вишни кьудкъанни цӀувад лагьай йис) — григорийдин календарьдал гьалтайла гьяддиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1995-лагьай йис я. XX виш йисан 95-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XX виш йис Категория:1995 йис

1995 йис

2011 йисуз космосдиз ахъаюнрин сиягь

Гуьлалиев Эйваз Теймуран хва (дид. ) — лезги шаир ва публицист. 1969 йисан 16 июлдиз КцӀар райондин Чпиррин хуьре дидедиз хьана. Аял чӀаварилай шиирар кхьизвай Эйвазан сифте шиир 1988 йисуз «Къизил Къусар» газетдиз акъатна. Гуьгъуьнин йисариз «КцӀар-Къусар», «Самур» газетрин чинриз акъатай заридин эсерар «Чирагъ», «Самур», «Алам», «Дагъустандин дишегьли» журналра, «Лезги газетда», «РикӀин гаф» ва маса газетра чап хьана. Азербайжандин Гьукуматдин Педагогикадин Университетдин математикадин факультет яру дипломдив акьалтӀарай, алай аямда хайи хуьре муаллим кӀвалахзавай заридин муьжуьд улуб («Цуьк аламаз хел хайи тар» 2004, «Алахъдач зун шеле кӀватӀиз епинал» 2008, «Экв» 2014, «Хягънавай эсерар», «Эйваз я зун», «Бир даш да ветендир» 2019, «Элкъуьрунар» 2022 , «Ванциван» («Эхо») 2023) басма хьанва. Хайи чӀалал «ЧӀал я зи рикӀ», «ЧӀалан мани», «Дагъларин тарс» аудио дискар акъуднава. Са муаллимди хьиз ада тарс гайи, ВУЗ-ра кӀелай, кӀелзамай 100-елай виниз студентрал дамахзава. 2013 йисалай «Алам» лезги културадин журналди туькӀуьрнавай «Марвар» лезги эдебиятдин кӀватӀалдиз регьбервалзава. Шарвили премиядин иеси я. == ЭлячӀунар == * «ЧиРагъ» журнал № 11 (2010 йис) * Эйваз Гуьлалиеван — 50 йис Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги публицистар

Гуьлалиев Эйваз Теймуран хва

Къаргъалух — Азербайжандин Хъачмаз районда авай хуьр. И хуьр Илхичи муниципалитетдик акатзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Къаргъалух (Хъачмаз)

1899 йис (са агъзурни муьжуьдвишни кьудкъанницӀекӀуьдлагьай йис) — чи эрадин 1899-лагьай йис. XIX виш йисан 99-лагьай йис я. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1899 йис

1899 йис

Хасбулат Нухбекан хва Аскар-Сариджа (1900 йисуз, Ахцегь — 1982 йисуз, Москва) — Дагъустандин скульптурадин устадвилин бине эцигай касАссоциация искусствоведов — Светские и советские начала в изобразительном искусстве Дагестана , ССРГ-дин Художникрин кӀватӀалдин член, Къазакъстандин ССР-дин устадвалрин деятель (1961), Дагъустандин Халкьдин художник. == Уьмуьрдин рехъ == Хасбулат Аскар-Сариджа 1900 йисуз Дагъустандин областдин Ахцегь хуьре дидедиз хьанаЦентральный государственный архив Республики Дагестан — Хас Булат Аскар-Сарыджа Народный художник Дагестана, заслуженный деятель искусств Казахской ССР. Абурун хзанда гзаф аялар авай. Бубади алахъна аялрин яратмишунин алакьунар вилик тухузвай. Художник жедалди, ада сифте Армавирдин музыкадин мектеб, ахпа Москвадин консерватория фортопианодин классдай кӀелна куьтягьна, халкьарин макьамар алахъна дигишар ийиз хьана ва концертар ганаФЛНКА —Хасбулат Аскар-Сарыджа: первый мастер пластической формы. 1919 йисуз Темир-хан-Шурада М. А. Джемалахъ галаз шикилар чӀугадай курсариз физ хьана. 1922 йисуз Хасбулат таниш хьана гуржийрин скульптордихъ Я.Николадзедихъ. Гьаналай кьулухъ ада вичин уьмуьр скульптурадин устадвилихъ галкӀуриз гьялна. 1923 йисуз ам Ленинграддин художестводин институтдин скульптурны факультетдик экечӀна. Адан муаллим тир А. Т. Матвеев 20-лагьай вишйисанда виридаз чизвай скульптурадин устӀар. 1927 йисуз Хасбулата институт лап хъсандиз кӀелна куьтягьайдалай кьулухъ, жегьил скульптор кӀелун давамарун патал Италиядиз ракъурнаПроза.ру — Хасбулат Аскар-Сарыджа — лезгинский скульптор. Италияда ада Европадин устадвилин памятникар ахтармишиз чирна, машгьур тир болгарски скульптордин Н. Николаеван мастерскойда кӀвалахна. 1928 йисуз Италиядай хтайдалай кьулухъ Хасбулата Дагъустанда лап еке скульптураяр ийиз эгечӀна, мектебра шикил чӀугадай тарсар гузва. Дагъустандин краеведческий музейдин директор яз кӀвалахна. 1982 йисуз Москвада Хасбулат Аскар-Сарыджа кьена. == Яратмишунар == * «Гуниб хуьдай эхиримжи кас» — художественны композиция * Имам Шамилан скульптура (1942 йис,Москва,Третьякован тӀварунихъ галай галерея) * Магьачкъалада Магьач Дахадаеваз — революционердиз ва сифтегьан Дагъустандин военкомдиз вокзалдин вилик эцигнавай памятник . * Сергокалада даркьу халкьдин 19 лагьай вишйисан шаир Омарла Батыраяз эцигнавай кишпирдин бюст. * Дагъустандин халкьдин шаир лезги СтӀал Сулейманаз (1869—1937)эцигнавай кишпирдин бюст. * Дагъустандин халкьдин шаир авар Гьемзет ЦӀадасадиз (1877—1951)эцигнавай кишпирдин бюст * Ярагърикай тир шейх Эфенди Мухьаммадан скульптурадин шикил * Казахски ССРдин Алма-Ата шегьерда эцигнавай казахрин революционер Амангельды Имановаз балкӀандал алай памятник * Монголияда Сухэ-Батор балкӀандал алай статуя * Лениназ эцигнавай памятникар -Рыбинск шегьерда (7 ноябр 1957) ва Северодвинскида. * Хайи хуьре Ахцегьа аялрин художествойрин мектебдин вилик адан бюст эцигнава == Пишкешар == * Орден «Лайихлувилин Лишан»(кьве сеферда) * Дагъустандин АССРдин устадвилин лайихлу кас (1943) * Дагъустандин АССРдин халкьдин художник * Казахрин ССРдин устадвилин лайихлу кас (1961) * Гьемзет ЦӀадасадин тӀварунихъ галай Республикадин премиядин лауреат * Казахстандин Верховны Советдин Лайихлу чар. == Эдебият == * З. А. Гейбатова-Шолохова «Хасбулат Аскар-Сариджа: уьумуьр ва яратмишунар» (Магьачкъала, «Юпитер», 2000). == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Ахцегьа дидедиз хьанвайбур Категория:Ленинграддин вини дережадин художестводинни техникадин институт акьалтӀарнавайбур

Хасбулат Нухбекан хва Аскар-Сариджа

1962 йисуз космосдиз ахъаюнрин сиягь

Къ къ Къ къ Къ, къ - Къ, къ' == ЭлячӀунар == Лезги алфавит аялриз Category:Лезги алфавит

Къ

1763 йис (са агъзурни иридвишни пудкъаннипуддлагьай йис) — чи эрадин 1763-лагьай йис. XVIII виш йисан 63-лагьай йис я. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш йис Категория:1763 йис

1763 йис

Табасаран, гьакӀни Табаристан — табасаран халкьдин тарихдин чилер. Гилан Дагъустандин Табасаран райондин ва са кӀус Хив райондин чилер кьунва. == Литература == * В. Г. Гаджиев. История Дагестана, Том 1 (Электронная книга Google). Рипол Классик, 2013, с.436 == ЭлячӀунар == Категория:Дагъустандин тарихдин вилаятар

Табасаран

«Гинта» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Акуша райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Гинта хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Акуша райондин юкьван пата ала. ==Агьалияр== Йисариз килигна Гинта хуьруьнсоветдин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2010 2015 Агьалияр 1 535 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 1 429 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан Урусатдин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьруьнсоветдин агьалийрин вири санал кьадар: 1 429 кас тир. Вири даргияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Село Гинта Категория:Акуша райондин хуьруьнсоветар

Гинта хуьруьнсовет

ГьакӀан лиф () — гзаф дуьнеда чкӀанвай Лиферин хизандай, ватан гьисабзва Европа, кӀенин-чапла пад Азидин, ва кефлер Африка. == Бедендикай == Еке Лиф — бедендай яргъивал 29—36 см, лувар ахъагъайла 50—67 см, заланвал 265—380 г. Файл:Rock dove egg.jpeg|Кака гьакӀан лифрен Файл:Columba livia 1 day old.jpg|ЦицӀиб, са йикъан Файл:Stadttaube kueken.jpeg|ЦицӀиб, вад йикъан Файл:Feral Rock Dove nest with chicks.jpg|ЦицӀиб, 10 югъ кьван == Баянар == == ЭлячӀунар == * Биология сизого голубя на сайте Animal Diversity Web * Статья об истории одомашнивания * Позвоночные животные России — Сизый голубь * Фотографияр. Категория:Лифер Категория:НуькӀвер

ГьакӀан лиф

Рига () — Латвиядин кьилинни виридалайни чӀехи шегьер я. Прибалтикадин гьукуматрин виридалайни чӀехи шегьер я. Агьалияр - 701 185 кас я (2014). Латвиядин экономикадин, сиясатдинни медениятдин юкь я. Шегьер Даугава вацӀун кьве къерехал, вацӀ Ригадин заливдиз акахьзавай чкадилай яргъа тушир чкадал ала. 1201-лагьай йисуз диб эцигна. Пара чӀаван къене Рига ганзадин шегьер тир. Ина чара-чара стилрикай акатзавай дараматар - цӀуру шегьердин юкьван виш йисарин архитектурадилай модерндални алай чӀаван архитектурадал кьван - мукьвал ала. Рига Урусатдин Империяда виридалайни чӀехи портрикай, зурба мана- метлеб авай промышленностьдин, коммерциядинни медениятдин юкьварикай сад тир. Рига шегьердин тарихдин юкь ЮНЕСКОдин Виридуьньядин ирсинин сиягьдиз кутунваИсторический центр Риги — Всемирное наследие. 2014-лагьай йисуз Рига Европадин медениятдин кьилин шегьер хьиз гьисабиз гатӀумнаRīga 2014. gadā būs Eiropas kultūras galvaspilsēta Latvijā.. == Миллетрин кьадар == : латар — 42,39 %; урусар — 40,88 %; беларусар — 4,17 %; украинар — 3,84 %; полякар — 1,98 %; чувудар — 1,06 %; ва массабур 5,4 %. == Стхавилин шегьерар == * Аликанте (Испания) * Алма-Ата (Къазакъстан) * Амстердам (Нидерландар) * Астана (Къазакъстан) * Бордо (Франция) * Бремен (Германия) * Варшава (Польша) * Вильнюс (Литва) * Гьагатна (Гуам) * Даллас (АСШ) * Дюнкерк (Франция) * Кале (Франция) * Киев (Украина) * Кобе (Япония) * Кэрнс (Австралия) * Минск (Беларусия) * Москва (Урусат) * Норрчёпинг (Швеция) * Ольборг (Дания) * Пекин (Китай) * Пори (Финляндия) * Провиденс (АСШ) * Росток (Германия) * Санкт-Петербург (Урусат) * Сантьяго (Чили) * Слау (ЧӀехибритания) * Стокгольм (Швеция) * Сучжоу (Китай) * Тайбэй (Тайвань) * Таллин (Эстония) * Флоренция (Италия) == ЭлячӀунар == * Rīgas pašvaldības portāls / Портал Рижского самоуправления Категория:Европадин уьлквейрин кьилин шегьерар Категория:Латвиядин шегьерар

Рига

Хашархота — Дагъустан республикадин Бежта белгенда авай хуьр. Хашархота хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Бежта белгендин кьулан пата, Хзанор вацӀал, белгендин администрациядин юкь тир Бежта хуьруьн дуьз къвалав гала. ==Тарих== 1860 йисуз Хашархота (Дзаглис- Убани) хуьр Дагъустан вилаятдин Гуниб округдин Анцух-Капучи наибвалдик квай. ==Агьалияр== Йисариз килигна Хашархота хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 1886 2002 2010 2015 Агьалияр 258 Анцух-Капучи наибвилин агьалияр 1886 йисуз 638 Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. М.: Федеральная служба государственной статистики, 2004 508 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан. 469 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 469 касди уьмуьр ийизвай. Агьалидин вири бежтаяр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Бежтинский участок» администрациядин официал сайт Категория:Бежта белгендин хуьрер Категория:Бежтайрин хуьрер

Хашархота

Атлантик океан — чӀехивиляй пудлагьай, Лас океандин гуьгъуьна авай, океан я. Кефер пата ам Канададинни Скандинавиядин арада ава. РагъэкъечӀдай пата адахъ Европани Африка гала. Кьибле пата ам Антарктидадихъ гала. РагъакӀидай пата ам Америкадихъ гала. Океандин гьяркьуьвал 91,6 млн км² я. Гьабурукай кьудан са пай континентрин къеневай гьуьлерал жезва. Екевал 329,7 млн км³ я, ам лагьай чӀал я, Атлантик океанда дуьньядин ятарин 25 % ава. Кьулан деринвал — 3736 м я, виридалайни пара — 8742 м (жёлоб Пуэрто-Рико). Йисан кьулан уькӀуьвал 35 ‰ я. == Гьяркьуь малумат == Атлантик океан дуьньяда авайбурукай чӀехивиляй кьведлагьайди я. Адан гьяркьуьвал 91,66 миллион км² я, ятарин екевал — 329,66 миллион км³. Ам субарктик чкайрилай Антарктидадалди къвезва. == Гьуьлерни заливар == Атлантик океандин гьуьлерин, заливринни проливрин гьяркьуьвал 14,69 миллион км² я (16 % вири океандикай), екевал 29,47 миллион км³ (8,9 %). Виридалайни тӀвар-ван авай гьуьлер: Ирланд гьуьл, Кеферпатан гьуьл, Балтик гьуьл, Чилеринарадин гьуьл (Альборан гьуьл, Балеар гьуьл, Лигури гьуьл, Тиррен гьуьл, Адриатик гьуьл, Иони гьуьл, Эгей гьуьл), Мармар гьуьл, ЧӀулав гьуьл, Азов гьуьл, Рисер-Ларсенан гьуьл, Лазареван гьуьл, Уэдделлан гьуьл, Скошан гьуьл (эхиримжи кьул гьуьл гагь Кьибле патан океандик кутазва), Кариб гьуьл, Саргассан гьуьл, Лабрадор гьуьл. == Европавийри Атлантик океан чир авурвал == Географиядин чӀехи ахъайунар эгечӀдалди пара чӀав амаз, Атлантик океандин ятарай тӀуз пара корабляр физавай. 4000 йис чи эрадилай вилик Финикиядин халкьари Чилинйукьван гьуьлуьн островрин агьалийрихъ галаз алвер тухузавай. Ахпа, VI вишйисалай чи эрадилай вилик эгечӀна финикивийри, грекрин тариххъан Геродотди лугьузавайвал Африкадихъ элкъвена рехъ кьуна физавай. Гибралтар проливдай экъечӀиз, Пиреней зуростровдихъ фена Британиядин островриг агакьзавай. VI вишйисал чи эрадилай вилик Дегь Греция, а чӀавун гьисабунра лап чӀехи масагунрин флот аваз, Англиядинни Скандинавиядин къуртарихъ физавай, Балтик гьуьлуьзни Африкадин рагъакӀидай патан къуртариг агакьзавай. X-XI вишйисара Атлантик океандин кефер пата викингри пара сирнаварзавай. Христофор Колумбдилай вилик авай алимри лугьузавайвал, скандинаврин викингар сифтебур тир, Океандин рагъэкъечӀдай патай рагъакӀидай патаз фена Америка агакь авур (абуру а чилиз Винланд лугьузавай), Гренландияни Лабрадор ахъай авур. XV вишйиса испанринни португалрин гьуьлсирнавхъанари Индиядихъни Китайдихъ къекъвез лап яргъайриз фена. 1488 йиса португалрин Бартоломеу Диашан экспедицияди Хъсан Мураддин кърех агакьна Африка кьибле патай элкъвена фена. == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Категория:Океанар

Атлантик океан

Нил — (араб. النيل‎‎ an-nīl, ингл. Nile, егип. iteru ва Ḥ'pī, копт. Ⲫⲓⲁⲣⲱ (p(h)iaro)) — вацӀ Африкада == ЭлячӀунар == * Река Нил. * Нил — Эке дам чи ччилин * Нил — ччандин вацӀ Категория:ВацӀар

Нил

Гуьнейкей — Аварар ва Лезгияр авай хуьр Ялова илда Туьркияда. == ЭлячӀунар == * Google-maps Категория:Лезги хуьрер Категория:Туьркиэдин халкьар

Гуьнейкёй

Херсонский — Дагъустан республикадин Тарумовка районда авай гадарнавай хуьр (хутор). == География == Хуьр Тарумовка райондин кьибле пата, Тарумовка хуьрелай 8 км яргъал алай. ==Тарих== Хуьруьн бине, Столыпинан реформайрин береда Украинадин Херсон губерниядай иниз куьч хьанай украинвийри кутунай. 1950-й йисарин къене и хуьруьн вири агьали, перспектива авачир хуьр тирвиляй, Новодмитриевка хуьруьз акъудна куьчарнай. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официальный сайт администрации МО «Тарумовский район» Категория:Тарумовка райондин тунвай хуьрер Категория:Тарумовка райондин хуьрер

Херсонский (Дагъустан)

1974 йис (са агъзурни кӀуьд вишни пудкъанницӀикьуд лагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла ислендиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1974-лагьай йис я. XX виш йисан 74-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XX виш йис Категория:1974 йис

1974 йис

1817 йис (са агъзурни муьжуьдвишни цӀеиридлагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла арбедиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1817-лагьай йис я. XIX виш йисан 17-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1817 йис

1817 йис

thumb|right|250px|Импала Импала (лат. Aepyceros melampus ) — антилопаяр хзандиз талукь тир гьайван. Категория:Антилопайар

Импала

1909 йис (са агъзурни кӀуьдвишни кӀуьдлагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла жуьмядиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1909-лагьай йис я. XX виш йисан 9-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XX виш йис Категория:1909 йис

1909 йис

Жанахир — Азербайжандин Хъачмаз районда авай муниципалитет ва хуьр. И муниципалитетдик вич Жанахир хуьр, Бейхъишлах ва Мегьрелихъишлах хуьрер акатзава. == Тарих == Хуьруьн бине Къуба райондин Алик хуьряй иниз куьч хьанвай аликвийри кутунвай. Вилик хуьруьн тӀвар «Агъа Алик» тир. Алик чӀалал Жанахир гаф «цуниз виже текьвер чил» лагьай чӀал я. Хуьруьн бине кутунвай тарих гилани чир туш. == Агьалияр == Хуьруьн агьали — 713 кас я. Ина Шагьдагъ халкьарик акатзавай аликар яшамиш жезва. == ГьакӀни килиг == * Алик == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Жанахир

ЗИЛ 130 (1962-2010)-лагьай суз ЗИЛ-ди (Лихачован тӏвар алай Завод) тӏуькӏуьрнавай ппар чӏугвадай автомабиль. Каропка- механика 5 Чархарин база-3800мм

ЗИЛ-130

Топонимика ( (topos) «топос» гафуни «чка», (onoma) «онома» гафуни «тӀвар» хьтин манаяр гузва) — чкадин тӀварарикай рахазвай илим я. Санлай топонимикади умуми илимда гьихьтин чка кьазватӀа, гьелелиг кьетӀидиз тайинарнавач. Са бязи алимри топонимика тарих илимдин са хел, муькуьбуру географиядин хел, чӀалан алимри ономастикадин хел яз гьисабзава. ЧӀалан алимри адаз гьатта «Топономастика» хьтин тӀварни ганва. Эхиримжи йисарин ахтармишунрилай гуьгъуьниз алимар ихьтин къарардиз атанва: Топонимика пуд илимдин — тарихдин, географиядин ва чӀалан илимрин бинедаллаз арадиз атанвай цӀийи илим я. Ибурукай сад квачиз топонимар бегьемдиз чириз жедач. Амма им акӀ лагьай чӀал туш хьи, топонимар чирун патал и пуд илим бес я. Категория:География *

Топонимика

Чанкурбе — Дагъустан республикадин Буйнакск районда авай хуьр. Чанкурбе хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Буйнакск райондин кьибле пата, райондин администрациядин юкь тир Буйнакск шегьердилай 26 км яргъал ала. ==Тарих== ==Агьалияр== Йисариз килигна Чанкурбе хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис''' 2002 2010 Агьалияр''' 1 228Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 1 20933\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 1 209 касди уьмуьр ийизвай. Вири даргияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Буйнакск район» администрациядин официал сайт Категория:Буйнакск райондин хуьрер Категория:Дарги хуьрер

Чанкурбе

«Мугъарты хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Дербент райондик акатзавай муниципалитет (хуьруьнсовет). Администрациядин юкь ва сад тир хуьр — Мугъарты хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин кьибле пата, Дербент райондин лап рагъакӀидай пата, Дербент шегьердилай 33 км кьиблединни - рагъакӀидай пата, Мугъартычай вацӀун мукьвал чка кьунвайди я. ==Агьалияр== 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 1532 касди уьмуьр гьалзавай Дербентский район. 2010 йисан малуматриз килигна, агьалияр 1614 кас тир. Агьалийрин вири тарихдин къене ассимиляция хьана азербайжанариз элкъвенвай чувудар я, вири суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагестанская АССР: Административно-территориальное деление. — Махачкала: Дагестанское кн. изд-во, 1980. * Сельское поселение Село Мугарты Категория:Дербент райондин хуьруьнсоветар

Мугъарты хуьруьнсовет

Гьасанова Жамиля Гьасанан руш — лезги шаир ва журналист. 1970 йисуз Кьурагь хуьре дидедиз хьана. Ада юкьван мектеб ва Дагъустандин университетдин филологиядин факультет куьтягьна, Кьурагьрин мектебда тарсар гана. Алай вахтунда «Лезги газетдин» мухбир я. Ж. Гьасановади гьикаятдин эсерар теснифзава. Адан гьикаяяр ва критикадин макъалаяр газетрин ва журналрин чинриз акъатзава. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги дишегьли шаирар

Гьасанова Жамиля Гьасанан руш

Кинематограф — махсус лентинал тайин манадин гьакъикъат сегьневун къалурун. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Категория:Харусенят

Кинематограф

1728 йис (са агъзурни иридвишни къаннимуьжуьдлагьай йис) — чи эрадин 1728-лагьай йис. XVIII виш йисан 28-лагьай йис я. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш йис Категория:1728 йис

1728 йис

1608 йис (са агъзурни ругудвишнимуьжуьд лагьай йис) — чи эрадин 1608-лагьай йис. XII виш йисан 8-лагьай йис я. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XII виш йис Категория:1608 йис

1608 йис

12 март — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла йисан 72-й югъ я. Йисан эхирдал кьван 294 югъ ама (яргъи йисуз 295 югъ). ==Вакъиаяр== ==Суварар== ===Умуми дуьньядин суварар=== ==Дидедиз хьана== ===Лезгистанда=== ===Дуьньяда=== ==Кьена== Категория: Март

12 март

thumb|Мусурманар Мусурман ( [муслим], папариз лугьудай форма [муслима]) — Ислам диндин пад хуьзвайди. ==Гафун мана== Араб чӀалал «Муслим» - «Адаз (Аллагьдиз) муьтӀуьгъ хьанвайди» ва я «Вич Адан (Аллагьдин) гъиле вугунвайди» манаяр гузва. ==Гегьеншвал== == Баянар == == ЭлячӀунар == * Халкьдин арада Ислам чукӀурдай лезги чӀалал портал * Исламдин хабарар авай сайт * Исламдин хабарар Категория:Ислам

Мусурманар

thumb|right|250px|Катиб нуькӀ Катиб нуькӀ () Категория:НуькӀвер Категория:Вагьши нуькӀвер

Катиб нуькӀ

1879 йис (са агъзурни муьжуьдвишни пудкъанницӀекӀуьдлагьай йис) — чи эрадин 1879-лагьай йис. XIX виш йисан 79-лагьай йис я. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1879 йис

1879 йис

Шихар — Азербайжандин Хъачмаз районда авай хуьр. И хуьр Гымылхъишлах муниципалитетдик акатзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Шихар (Хъачмаз)

Им 2009-лагьай йисан малуматрив кьурвал виридалайни чӀехи Мексикадин шегьерар (агъашегьерар квачиз) къалурзавай сиягь я. Чка Шегьердин тӀвар Штат Агьалияр Чка Шегьердин тӀвар Штат Агьалияр Мехико Гвадалахара Монтеррей 1 Мехико Федерал округ 8 894 193 11 Мехикали Агъа Калифорния 926 042 Мехико Гвадалахара Монтеррей 2 Экатепек-де-Морелос Мехико 1 734 701 12 Мерида Юкатан 825 328 Мехико Гвадалахара Монтеррей 3 Тихуана Агъа Калифорния 1 590 420 13 Кульякан Синалоа 815 688 Мехико Гвадалахара Монтеррей 4 Пуэбла Пуэбла 1 590 256 14 Толука Мехико 815 068 Мехико Гвадалахара Монтеррей 5 Гвадалахара Халиско 1 564 514 15 Чиуауа Чиуауа 784 882 Мехико Гвадалахара Монтеррей 6 Сьюдад-Хуарес Чиуауа 1 564 514 16 Наукальпан-де-Хуарес Мехико 799 889 Мехико Гвадалахара Монтеррей 7 Леон Гуанахуато 1 397 446 17 Сантьяго-де-Керетаро Керетаро 790 416 Мехико Гвадалахара Монтеррей 8 Запопан Халиско 1 260 381 18 Агуаскальентес Агуаскальентес 776 495 Мехико Гвадалахара Монтеррей 9 Монтеррей Нуэво-Леон 1 138 711 19 Сан-Луис-Потоси Сан-Луис-Потоси 775 759 Мехико Гвадалахара Монтеррей 10 Несауалькойотль Мехико 1 086 720 20 Эрмосильо Сонора 768 954 Мехико Гвадалахара Монтеррей Источник: == Алфавитдин къайдада ганвай Мексикадин шегьеррин сиягь == === А === * Абасоло * Абасоло * Агуа-Дульсе * Агуалегуас * Агуа-Приета * Агуаскальентес * Акалтан-де-Перес-Фигероа * Акамбаро * Акансех * Акапонета * Акапулько * Акатлан-де-Хуарес * Акаюкан * Акончи * Актопан * Актопан * Аламос * Альварадо * Альенде * Альенде * Альтар * Альтотонга * Амакусак * Аматитан * Аматлан * Амеалько * Амека * Амекамека * Ангостура * Антигуо-Морелос * Антунес * Аоме * Апам * Аписако * Аподака * Арандас * Арио-де-Росалес * Ариспе * Армерия * Арриага * Арселия * Артеага * Атенго * Атенсинго * Атлас * Атлиско * Атотонилько-эль-Альто * Атояк-де-Альварес * Ауакатлан * Ауалулько * Аутлан * Аютла === Б === * Бавьякора * Бадирагуато * Баия-Кино * Бака * Бакалар * Бакум * Баланкан * Бекаль * Бенито-Хуарес * Бенхамин-Хилл * Бермехильо * Бока-дель- Рио * Бустаманте * Буэнавентура * Буэнависта === В === * Валье-де-Бандерас * Валье-де-Браво * Валье-де-Сантьяго * Валье-де-Сарагоса * Вальпараисо * Вальядолид * Венадо * Венустиано-Карранса * Венустиано-Карранса * Венустиано- Карранса * Венустиано-Карранса * Веракрус * Вилья Идальго * Вилья-Аумада * Вильягран * Вильягран * Вилья-де-Арриага * Вилья-де-Кос * Вилья-Идальго * Вилья-Идальго * Вилья-Идальго * Вилья-Корона * Вилья-Лопес * Вилья-Уньон * Вилья-Уньон * Вилья-Уньон * Вилья-Флорес * Вилья-Хуарес * Вилья-Хуарес * Вилья-Хуарес * Висенте-Герреро * Висенте-Герреро * Вьеска === Г === * Галеана * Гвадалахара * Гомес-Фариас * Гонсалес * Гуадалупе * Гуадалупе-Виктория * Гуадалупе-и-Кальво * Гуаймас * Гуамучиль * Гуанасеви * Гуанахуато * Гуасаве === Д === * Димас * Доктор-Арройо * Доктор-Гонсалес * Доктор-Мора * Долорес- Идальго * Донгу * Дуранго === И === * Игуала * Идальго * Ирапуато * Исамаль * Исла * Истапа * Истепек * Истлан-дель-Рио * Истлан-де-Хуарес === К === * Кадерейта * Кадерейта * Калера-Виктор-Росалес * Калипан * Кальвильо * Калькини * Кальнали * Кальпулальпан * Кампече * Кананеа * Канатлан * Кандела * Канделария * Канкун * Карбо * Карденас * Карденас * Кастаньос * Катемако * Керетаро * Керетаро * Кила * Кила * Кирога * Коалькоман * Койотепек * Кокула * Кокула * Колима * Коломбия * Колон * Колоринес * Колотлан * Комалькалько * Комитан * Компостела * Конкаль * Конкордия * Конкордия * Консепсьон-дель-Оро * Копайнала * Копала * Кордова * Кортасар * Косала * Косамалоапен * Коскоматепек * Коста-Рика * Косумель * Коюка-де-Бенитес * Коютла * Крус-Гранде * Куатро- Сьенегас * Куаутемок * Куаутла * Куаутла * Куикатлан * Кулиакан * Кумпас * Кундуакан * Куэнкаме-де-Сенисерос * Куэрнавака * Куэцалан === Л === * Ла- Антигуа * Ла-Барка * Ла-Вента * Лагос-де-Морено * Ла-Крус * Ла-Мисьон * Лампасос * Ла-Пас * Ла-Пьедад * Ласаро-Карденас * Лас-Варас * Лас-Маргаритас * Лас-Ньевес * Лас-Эсперансас * Ла-Уакана * Ла-Уэрта * Леон * Лердо * Лерма * Линарес * Лома-Бонита * Лорето * Лорето * Лос-Альдамас * Лос-Мочис * Лос- Рамонес * Лос-Рейес * Лос-Эррерас === М === * Магдалена * Магдалена * Мадрид * Мансанильо * Мануэль * Мапастепек * Мапими * Мараватио * Маркелия * Масатан * Масатлан * Масатлан * Маскота * Матаморос * Матаморос (штат Тамаулипас) * Матеуала * Матиас-Ромеро * Мельчор-Окампо * Мерида * Мескала * Мескитик * Мехико * Мигель-Ауса * Мина * Мисантла * Митла * Мокорито * Моланго * Монклова * Монтеморелос * Монтеррей * Монте-Эскобедо * Морелия * Морелос * Морелос * Моролеон * Мотосинтла * Мотуль * Муна === Н === * Нава * Наволато * Навохоа * Найка * Нако * Накосари * Насас * Ногалес * Нумаран * Нуэва-Италия * Нуэва- Касас-Грандес * Нуэва-Росита * Нуэво-Ларедо * Нуэво-Леон === О === * Оахака * Окампо * Окосинго * Окосокоаутла * Окотлан * Олинала * Ольбокс * Ометепек * Орисаба * Орьенталь * Осулуама * Охинага * Охокальенте * Охуэлос === П === * Паленке * Палисада * Пальмира * Панаба * Паниндикуаро * Пануко * Папантла * Параисо * Паредон * Пасо-де-Овехас * Пачука * Пенхамо * Перикос * Пероте * Пескерия * Петатлан * Пето * Пинос * Пинотепа-Насьональ * Пихихьяпан * Пичукалько * Плая-Висенте * Поса-Рика * Потам * Пуруандиро * Пуэбла * Пуэбло- Нуэво * Пуэрто-Вальярта * Пуэрто-Морелос * Пуэрто-Пеньяско * Пуэрто-Эскондидо * Пьедрас-Неграс * Пьедрас-Неграс === Р === * Район * Рейноса * Реформа * Ринкон-де-Ромос * Рио-Браво * Рио-Верде * Рио-Гранде * Родео * Росаморада * Росарио * Росарито === С === * Саачила * Сабанкуй * Сабинас * Сабинас-Идальго * Сакапоастла * Сакапу * Сакатекас * Сакатлан * Сакоалько * Саламанка * Салина-Крус * Салинас-де-Идальго * Сальватьерра * Сальтильо * Сальтильо * Самора * Сан-Андрес-Тустла * Сан-Блас * Сан-Блас * Сан-Буэнавентура * Сан- Габриэль-Чилак * Сан-Игнасио * Сан-Игнасио * Сан-Кинтин * Сан-Кристобаль-де- лас-Касас * Сан-Луис-Акатлан * Сан-Луис-де-ла-Лома * Сан-Луис-де-ла-Пас * Сан- Луис-дель-Кордеро * Сан-Луис-Потоси * Сан-Луис-Рио-Колорадо * Сан-Лукас * Сан- Маркос * Сан-Маркос * Сан-Мартин-Идальго * Сан-Мигель-эль-Альто * Сан-Пабло- Бальеса * Сан-Педро-де-ла-Колоньяс * Сан-Рамон * Сан-Рафаэль * Сан-Сальвадор- эль-Секо * Санта-Ана * Санта-Барбара * Санта-Мария-дель-Оро * Санта-Мария- дель-Оро * Санта-Мария-дель-Рио * Санта-Росалия * Сантьяго * Сантьяго- Искуинтла * Сантьяго-Папаскьяро * Сантьяго-Тустла * Сан-Фелипе * Сан-Фелипе * Сан-Фернандо * Сан-Фернандо * Сан-Франциско-дель-Оро * Сан-Франциско-дель- Ринкон * Сан-Херонимито * Сан-Хосе-де-Грасия * Сан-Хосе-де-Грасия * Сан-Хосе- дель-Кабо * Сан-Хуан-де-Гуадаалупе * Сан-Хуан-де-лос-Лагос * Сан-Хуан-дель-Рио * Сан-Хуан-дель-Рио * Сан-Хуан-Эванхелиста * Сапотитлан * Сарагоса * Сарагоса * Сауайо * Саусильо * Саюла * Седраль * Селая * Селестун * Сентиспак * Серральво * Серритос * Серро-Асуль * Силакайоапан * Силао * Симапан * Симатлан-де-Альварес * Симоховель * Синалоа * Синалоа-де-Лейва * Синапекуаро * Синталапа * Сирандаро * Сиуатанехо * Соледад-де-Добладо * Сомбререте * Сонголика * Сонойта * Сото-ла-Марина * Сотута * Сумпанго * Сумпанго-дель-Рио * Сучьяпа * Сьедад-Обрегон * Сьюдад-Виктория * Сьюдад-Герреро * Сьюдад-Гусман * Сьюдад-Делисьяс * Сьюдад-дель-Кармен * Сьюдад-дель-Маис * Сьюдад-Идальго * Сьюдад-Идальго * Сьюдад-Камарго * Сьюдад-Камарго * Сьюдад-Манте * Сьюдад- Пемекс * Сьюдад-Саагун * Сьюдад-Сердан * Сьюдад-Хуарес === Т === * Табаско * Такамбаро * Такотальпа * Тальпа-де-Альенде * Тамасула * Тамасула * Тамасулапан * Тамасунчале * Тампико * Тамуин * Тамьяуа * Танситаро * Тантоюка * Тапальпа * Тапачула * Таско * Теапа * Текалитлан * Текамачалько * Текате * Теколотлан * Теколутла * Текоман * Текуала * Телолоапан * Темосачик * Темпоаль * Тенабо * Тенансинго * Теносике * Теокальтиче * Теосело * Теотитлан-дель-Камино * Тепальсинго * Тепатитлан * Тепеака * Тепеуанес * Тепехи-дель-Рио * Тепик * Тескоко * Тесьютлан * Теуакан * Теуантепек * Теуицинго * Тикичео * Тикуль * Тингамбато * Тисимин * Тистла * Тиуатлан * Тихуана * Тлакепаке * Тлакоачистлауака * Тлакотепек * Тлакотепек * Тлакохальпан * Тлапа-де-Комонфорт * Тласкала * Тласко * Тлауалило-де-Сарагоса * Тодос-Сантос * Толука * Томатлан * Тонала * Тоная * Тонила * Тополобампо * Торреон * Тула * Тула * Тулансинго * Туспан * Туспан * Туспан * Туспан * Тустепек * Тустла-Гутьеррес * Тустла-Чико * Тьерра-Бланка * Тьерра-Колорада * Тьерра-Нуэва === У === * Уалауисес * Уамантла * Уамуститлан * Уасабас * Уатабампо * Уатуско * Уаучинанго * Уахуапан-де-Леон * Уачинера * Уимангильо * Уицуко * Уичапан * Уман * Уньон-де- Тула * Уньон-Идальго * Урес * Уруапан * Уэтамо * Уэуэтан * Уэхукилья-эль-Альто === Ф === * Фелипе-Каррильо-Пуэрто * Фронтера * Фронтерас === Х === * Халапа * Халапа * Халачо * Хальпа * Хальпа-де-Мендес * Хальтепек * Хальтипан * Хамапа * Ханос * Хараль-дель-Прогресо * Хаумаве * Херес-де-Гарсия-Салинас * Хесус- Карранса * Хесус-Мария * Хесус-Мария * Хилотепек * Хокотепек * Хонакатепек * Хонута * Хопельчен * Хохутла * Хуан-Альдама * Хуанита * Хуарес * Хулимес * Хунукма * Хучипила * Хучитан * Хучитлан === Ч === * Чальчиуитес * Чампотон * Чапала * Чаркас * Четумаль * Чигнауапан * Чикомусело * Чиконтепек * Чилапа * Чилон * Чильпансинго * Чина * Чинамека * Чиуауа * Чойс * Чолула === Э === * Эбано * Эльдорадо * Эль-Койоте * Эль-Меските * Эль-Оро * Эль-Порвенир * Эль- Саладо * Эль-Сальто * Эль-Триунфо * Эль-Фуэрте * Эмилиано-Сапата * Эмилиано- Сапата * Эмилиано-Сапата * Эмпальме * Энкарнасьон-де-Диас * Энсенада * Эрмосильо * Эскуинапа * Эскуинтла * Эспита * Этла * Этчохоа * Эхутла * Эхутла === Ю === * Юрекуаро * Юририя === Я === * Яварос * Яуалика * Яутепек-де- Сарагоса == ЭлячӀунар == * world-gazetteer.com сайтдал къалурнавай агьалийрин статистика * Мексикадин гькуматдин социал программа — Суьгьуьрдин шегьерар gorodmexico.ru * Акуна кӀанзавай Мексикадин шегьерар — «Вояжист» журналда акъатанвай макъала. * Категория:Мексика

Мексикадин шегьерар

Джуфудагъ () — Дагъустанда авай сув. Кьакьанвал — 3015 метр. Сув Табасаран, Хив, Агъул ва Къайтагъ районрин сергьятдал ала, амма адан кӀукӀ Табасаран райондин чилерал ава. Вилик девирда Кьиблепатан Дагъустандин халкьари гатфарин береда и сувал цуькверин сувар къейдзавай . ==ЭлячӀунар== Категория:Дагъустандин сувар

Джуфудагъ

Кисрийрин Фрид Гьасанан хва (1914 йисуз 28 апрелдиз, Ахцегь — 1975 йисан 23 мартдиз, Магьачкъала) — советрин илимдинни гьукуматдин крархъан я. Дагъустандин хуьруьн майишатдин илим ахтармишзавай институтдин садлагьай директор я. == Уьмуьрдин рехъ == Фрид Кисриев 1914-лагьай йисан 28 лагьай апрелдиз Ахцегьа дидедиз хьана. 1924-лагьай йисуз 10 йис хьайила Ахцегьа ахъа хьанвай сифтедин мектебдиз келиз экечӀна, ахпа 1929 йисуз кӀелун давумарна лежберрин жегьилри кӀелзавай мектебда. Хъсандиз мектеб куьтягьайдалай кьулухъ, Фрид Кисриев Бакудин нафтӀадин институтдик экечӀна. Магьачкъалада хуьруьн майишатдин институт ахъагъайла, ам Дагъустандиз хтана ва емишринни майвайрин факультетда кӀелун давумарна. Лап хъсандиз вичин кӀелун куьтягьна, Кисриев Ахцегьиз хтана райондин чӀехи агроном яз кӀвалахзава. А кӀвалахдихъ галаз сад хьиз ада дагъдин гуьне салар кутун паталди тежрибаяр ийизва. 1938-лагьай йисан октябрдин вацра Дагъустандин хуьруьн майишатдин аспирантурадик экечӀна, «Емишрин ва майвайрин селекция» адан тема тир. Амма эгечӀнавай дяведин гъиляй адавай аспирантура кӀелна куьтягьиз хьанач. Дяведин садлагьай юкъуз Буйнакскда ам дяведик гьазуриз эгечӀна, амма са тӀимил вахтунилай ВКПб комитетди эверна хкана ва емишрин ва салан майвайрин хлел чӀехиди яз эцигна. Гьадалай гуьгъуьнай Кьасумхуьруьн райондин Герейханован тӀварунихъ галай салар авай еке совхоздин кьиле эцигна. Дяве куьтягь хьайила Гьасанан хва Фрид Махачкъаладиз хквезва. Сифте ада ВКПб-дин обкомда хуьруьн майишатдин хляй инструктор яз, ахпа 1945 йисан декабрдиз ЦК ВКПб-дин партиядин гуьзчивал ийидай комитетдин контролер яз кӀвалахнава. 1947-лагьай йисуз февралдиз ДАССР-дин хуьруьн майишатдин министрдин чка кьадай кас яз эцигнава. ССРГ-дин Виридалайни чӀехи кӀелунин министерстводин буйругъдал адаз аспирантура куьтягьдай ихтияр гана. Москвадин Ленинан орден авай К. Л. Тимирязеван тӀварунихъ галай хуьруьн майишатдин илимдин кӀватӀалдал Ф. Кисриева хуьруьн майишатдин илимрай кандидат тӀвар къачун паталди диссертаци хвена. 1954-лагьай йисуз Ф.Кисриев ССРГ-дин ИА-дин Дагъустандин филиалда кӀвалахал экечӀна, сифте ам Ботаникадин салан директор жезва, ахпа ССРГ-дин ИА-дин Дагъустандин филиалдин илимдин секретарь жезва. 1954-лагьай йисуз Фрид Кисриев Дагъустандин хуьруьн майишатдин рекьяй министр яз тайинарна"/>. 1956-лагьай йисуз Дагъустандин илим ахтармишзавай институтдин сифтегьан директор яз кӀвалахдал кьабулна, ана ада 20 йисуз кьван кӀвалахнава. Директор тир вахтара, Ф.Кисриева илимдин бине туькӀуьрзавай, ада зурба ахтармишунин кӀвалах тухузвай. 50 лай гзаф илимдин кӀвалахар кхьена ва чапдай акъудна. Ф. Кисриев кьиле аваз гзаф инсанри «Дагъустандин хуьруьн майишат тухудай къайда» кӀвалах кхьена. Са шумуд сеферда ДАССР-дин Лап вини дережадин Советдин депутат яз хкянава, КПСС-дин обкомдин член тир. == Баянар == Категория:М.М. Джамбулатован тӀварунихъ галай Дагъустан гьукуматдин аграрный университет акьалтӀарнавайбур

Кисрийрин Фрид Гьасанан хва

Лас океан (, , , , ) — дегьневилел ва майдандин чӀехивилел гьалтайла дуьньяда виридалай чӀехи океан. РагъакӀидай пата Евразия ва Австралия материкрин арада, рагъэкъечӀдай пата Кефер ва Кьиблепатан Америкадин арада ва кьибле пата Антарктидадин арада чка кьунва. Лас океан, кефер патай кьибле патаз тахминан 15,8 агъзур км ва рагъэкъечӀдай патай рагъакӀидай патаз 19,5 агъзур км-диз яргъи хьанва. Адак акатзавай гьуьлер галаз умуман майдан — 179,7 млн км², юкьван дегьневал — 3984 м, цин къенен кьадар — 723,7 млн км²; гьуьлер галачиз: майдан — 165,2 млн км², дегьневал — 4282 м, цин къенен кьадар — 707,6 млн км². Лас океандин (ва вири Дуьнья океандин) виридалай дегьне чка — 10 994 м Мариан чӀутхвар яBBC. Oceans' deepest depth re-measured. Лас океандайтӀуз тахминан 180-лагьай меридианадай сятдин чӀул масакӀа жезвай зул физва. == Этимология == Европавийрикай садлагьайди и океан акурди испанви конкистадор Бальбоа тир. 1512 йисуз ам вичин сарекьин дустарихъ галаз Панамадин хев элячӀна ва тийижир океандин къерехдихъ экъечӀна. Абур океандиз заливдин кьибле патай гьахьнавайвиляй Бальбоади адаз Кьибле гьуьл () тӀвар эцигна. 1520 йисан 28-ноябрдиз ахъа океандиз Фернан Магеллан экъечӀна. Ада 3 варзни 20 йикъан къене океан ЦӀаюн Чилелай Филиппин островрал кьван кьве кӀарна фена. Ам океанда хьайи вири чӀавуз гьава хъсан ва лас (секин) тирвиляй Магелланди адаз Лас океан тӀвар эцигна. 1753 йисуз французви географ Жак-Николь Бюашди адаз, дуьньяда виридалай чӀехи океан тирвиляй «ЧӀехи океан» тӀвар эцигиз теклифна. Амма и тӀвар вирида кьабулнач, ва дуьньядин географияда «Лас океан» тӀвар гилани кьуватдик ква. Инглис чӀалан уьлквейра океандиз () лугьузвайди я. 1917 йисалди урус картайра «РагъэкъечӀдай океан» тӀвар кардик квай. == Физикадинни — географиядин малуматар == === Умуми малуматар === Океанрин асул кьетӀенвилерАтлас океанов. Термины, понятия, справочные таблицы.— М.: ГУНК МО СССР, 1980. С. 84—85 !Океанар !Винел патан цин майдан, млн км² !Къенен кьадар, млн км³ !Юкьван дегьневал, м !Океандин виридалай чӀехи дегьневал, м |- |Атлантик | align="right"| 91,66 | align="right"| 329,66 | align="right"| 3597 | align="right"| чӀутхвар Пуэрто-Рико (8742) |- |Индий | align="right"| 76,17 | align="right"| 282,65 | align="right"| 3711 | align="right"| Зонд чӀутхвар (7729) |- |Кефер МуркӀад | align="right"| 14,75 | align="right"| 18,07 | align="right"| 1225 | align="right"| Гренланд гьуьл (5527) |- |Лас | align="right"| 178,68 | align="right"| 710,36 | align="right"| 3976 | align="right"| Мариан легъв (11 022) |- |- |Дуьньядин | align="right"| 361,26 | align="right"| 1340,74 | align="right"| 3711 | align="right"| 11 022 Океанар Винел патан цин майдан, млн км² Къенен кьадар, млн км³ Юкьван дегьневал, м Океандин виридалай чӀехи дегьневал, м Атлантик 91,66 329,66 3597 чӀутхвар Пуэрто-Рико (8742) Индий 76,17 282,65 3711 Зонд чӀутхвар (7729) Кефер МуркӀад 14,75 18,07 1225 Гренланд гьуьл (5527) Лас 178,68 710,36 3976 Мариан легъв (11 022) Дуьньядин 361,26 1340,74 3711 11 022 Дуьнья океандин чинин 49,5 % кьунвай ва адан цин къенен кьадардин 53 % гьакьарнай Лас океан, планетадин виридалай чӀехи океан я. кефер патай кьибле патаз тахминан 15,8 агъзур км ва рагъэкъечӀдай патай рагъакӀидай патаз 19,5 агъзур км-диз яргъи хьанва. Адан ятарин чӀехи пай кьибле гьяркьуьвалра чка кьунва, гъвечӀи пай — кефер гьяркьуьвалра. Вичин рагъэкъечӀдай къерехдив ада Кьибле ва Кефер Америкадин рагъакӀидай патар кьунва, вичин рагъакӀидай къерехдив ада Австралиядин ва Евразиядин рагъэкъечӀдай патар, ва кьибле пата Антарктида кьунва. Лас океандинни Кефер МуркӀад океандин сергьятдин зул, Беринг проливда авай, Дежнёв мысдилай Велс Принц мысдал кьван физвай зул я. Атлантик океандихъ галаз сергьят, Горн мысдилай 68°04’ р.акӀ.я. меридиандай тухузва. === Гьуьлер === Лас океандин гьуьлерин, проливрин ва заливрин умуми майдан 31,64 млн км² туькӀуьрзава (им вири океандин 18 % я), цин къенен кьадар 73,15 млн км² (им вири океандин 10 % я). Гьулерин чӀехи пай океандин рагъакӀидай пата, Евразия материкдин яргъивилихъди чка кьунва: Берингово, Охотское, Япон, Къенепатан Япон, Хъпи, РагъэкъечӀдай-Китай, Филиппин; Кьиблединни — РагъэкъечӀдай Азиядин островрин арада авай гьуьлер: Кьибле- Китай, Ява, Сулу, Сулавеси, Бали, Флорес, Саву, Банда, Серам, Хальмахера, Молукк; Австралиядин цин къерехда авай гьуьлер: ЦӀийигвиней, Соломон, Коралл, Фиджи, Тасман; Антарктидадин патав авай гьуьлер: Дюрвильдин, Сомовадин, Россадин, Амундсендин, Беллинсгаузендин. Кьибле ва Кеферпатан Америкадин яргъивилихъди гьуьлер авайди туш, амма зурба проливар ава: Аляска, Калифорниядин, Панамадин. === Островар === Лас океанда шумуд са агъзур островар гьарнал чкӀанва, абур вулканрин гадрунрин нетижада арадал атанвайбур я. И островрин бязибур, вичелай кьулухъ кораллрин уьнуьгар — атоллар туна, кораллрив акьалтна цин кӀаник акатзавай.. Островрин кьадардай (10 агъзур кьван) ва островрин вири санал кьазвай майдандай Лас океан, вири океанрин арада садлагьай чка кьунва. И океанда, дуьньяда чӀехивилел гьалтайла кьведлагьай ва пудлагьай чкада авай островри чка кьунва: ЦӀийи Гвинея (829,3 агъзур км²) ва Калиматан (735,7 агъзур км²); островрин виридалай чӀехи кӀватӀал: ЧӀехи Зонд островар (1485 агъзур км², абурун къене чӀехи островар: Калимантан, Суматра, Сулавеси, Ява, Банка). Маса чӀехи островарни архипелагар: ЦӀийи Гвинеядин островар (ЦӀийи Гвинея, Колепом), Япон островар (Хонсю, Хоккайдо, Кюсю, Сикоку), Филиппин островар (Лусон, Минданао, Самар, Негрос, Палаван, Панай, Миндоро), ЦӀийи Зеландия (Кефер ва Кьибле островар), ГъвечӀи Зонд островар (Тимор, Сумбава, Флорес, Сумба), Сахалин, Молукк островар (Серам, Хальмахера), Бисмаркдин архипелаг (ЦӀийи Британия, ЦӀийи Ирландия), Соломон островар (Бугенвиль), Алеут островар, Тайвань, Хайнань, Ванкувер, Фиджи островар (Вити-Леву), Гьавай островар (Гьавайяр), ЦӀийи Каледония, Кадьяк архипелаг, Курил островар, ЦӀийи Гебрид островар, Шарлотта Королевадин островар, Галапагос островар, Веллингтон, Пак Лаврентийдин остров, Рюкю островар, Риеско, Нунивак, Санта-Инес, Д’Антркастодин островар, Самоа островар, Ревилья-Хихедо, архипелаг Палмер, Шантар островар, Магдалена, архипелаг Луизиада, архипелаг Линга, Луайоте островар, Карагин, Кларенс, Нельсон, Принсесс-Ройал, Хановер, Командор островар. center|500x165px center|500x165px Кьибле-Курильскда рагъ акӀун ЧӀехи барьердин чарх. Космосдай акунар Калифорниядин мукьув океанда шторм Росса гьуьле контейнерар тухузвай гими муркӀад къене === Океандин арадал атунин тарих === Мезозой эрада Пангея улуконтинент кьве маса Гондвана ва Лавразия континентриз ччара хьайила, гьавиляй ам элкъвена кьунвай Панталасса океандин майдан гъвечӀи жез эгечӀнай. Мезозой эрадин эхирдал кьван цӀийи Гондвана ва Лавразия континентар тамамвилелди ччара хьанвай, ва абурун сад — садахъай гьарнихъ яргъа финин нетижада гилан чӀаван Лас океан арадал къвез эгечӀнай. Юра девирда, ласокеандин легъедин сергьятрин къене кьуд океандин тектоник плитаяр туькӀуьр хьанвай: Ласокеандин, Кула, Фараллон ва Феникс. Кефердинни-рагъакӀидай плита Кула Азия материкдин рагъэкъечӀдай ва кьиблединни-рагъэкъечӀдай къерехрин кӀаник акатзавай. Кефердинни-рагъэкъечӀдай океандин плита Фараллон, Аляскадин, Чукоткадин ва Кефер Америкадин рагъакӀидай къерехдин кӀаник акатзавай. Океандин кьиблединни-рагъэкъечӀдай плита Феникс Кьибле Америкадин рагъакӀидай къерехдин кӀаник акатзавай. Киж девирда кьиблединни-рагъэкъечӀдай Ласокеандин океандин тектоник плита, гьа чӀавуз сад тир Австрални-Антарктикадин материкдин рагъэкъечӀдай къерехдин кӀаник акатунин нетижада материкдикай са шумуд чӀуквар хана галатна, гьа чӀуквари гилан ЦӀийизеландиядин плато ва цин кӀане авай Лорд-Хау ва Норфолк кӀунтӀар арадал гъанва. Киж девирдин эхирда Австрални- Антарктикадин материк кьве патахъ къакъатна. Австралиядин плита экватордин патаз кьилдиз рекье гьатна. Идалайни гъейри, олигоцен девирда Ласокеандин плитади вичин юзун кефердинни-рагъакӀидай патаз масакӀа хъувуна. Миоцен девирдин эхир чӀавара Фараллон плита кьве патахъ ччара хьанва: Кокос ва Наска плитаяр. Тектоник плитайрин юзунар къени давамарзава. И юзунрин гиг Кьиблединни-Ласокеандин ва РагъэкъечӀдай-Ласокеандин кьакьанвилер авай юкьван — океандин рифтерин зонаяр я. И гигдилай рагъакӀидай пата океандин виридалай зурба Ласокеандин плитади чка кьунва, ада кефердинни — рагъакӀидай патаз йиса 6 — 10 см йигинвилелди юзурзава ва Евразиядинни Австралиядин плитайрин кӀаник акатзава. РагъакӀидай пата Ласокеандин плитади Филиппин плита йиса 6-8 см йигинвилелди Евразиядин плитадин кӀаник эцягъзава. Юкьванни — океандин рифтдилай рагъэкъечӀдай пата гуьгъуьнин плитаяр ава: кеферни-рагъэкъечӀдай пата, йиса 2-3 см йигинвилелди Кефер-Америкадин плитадин кӀаник акатзавай Хуан де Фука плита ава; юкьван пата, йиса 6-7 см йигинвилелди кеферни-рагъэкъечӀдай патаз Кариб литосферадин плитадин кӀаник юзурзавай Кокос плита ава; кьибле пата, рагъэкъечӀдай патаз юзунзавай Кьибле-Америкадин плитадин кӀаник йиса 4—5 см йигинвилелди акатзавай Наска плита ава. === КӀанин рельеф ва геологиядин туькӀуьрун === ==== Материкрин цин кӀаник галай къерехар ==== Материкрин цин кӀаник галай къерехар Лас океандин 10 % кьазва. Шельфдин рельефда трансгрессив кьетӀенвилер хъсан тафават аваз аквада. Ахьтин кьетӀенвилер гьакӀни Явадин ва Беринг гьуьлуьн шельфра авай цин кӀанин вацӀарин дугунриз хас я. Корей шельфда ва РагъэкъечӀдай Китай гьуьлуьн шельфда рельефдин цӀиргъерин формаяр гегьенш я. Экватординни — тропик ятарин шельфда коралл дараматар гегьенш я. Антарктикадин шельфдин чӀехи пай 200 м дилай пара дегьнейра яргъи хьанва, ва ччин пад, тектоник тегьердалди арадал атанвай, нубатдалди сад — садан гуьгъуьна физвай цин кӀанин суварив ва фурарив пара кьван агаж хьанва. Кеферпатан Америкадин материкдин гуьне цин кӀане галай каньонрив агаж хьана. Ихьтин цин кӀанин зурба каньонар гьакӀни Беринг гьуьлуьн материкдин гуьнедани чир я. Антарктидадин материкдин гуьне чӀехи гьяркьуьвилив, жуьреба — журевилив ва рельефдин агаж хьунив тафават аваз я. ЦӀийи Зеландиядин цин кӀанин къерехриз кьетӀен материкдин туькӀуьрун хас я. Адан майдан островдин вичин майдандилай 10 — ра чӀехи я. Им ЦӀийи Зеландиядин цин кӀанин плато я, ам вини кьил кьулу тир Кэмпбел ва Чатам кӀунтӀарикай ва абурун арада чка кьунвай Баунки фурдикай ибарат я. Гьар патай ам материкдин гуьнеди элкъвена кьунва. ГьакӀни иниз мезозой девирдин гуьгъуьнлай арадал атанвай цин кӀанин Лорд-Хау цӀиргъ талукь я. ==== Океандин элячӀунин зонаяр ==== И зонаяр океандин са гьалдай маса гьалдиз элячӀун къалурдай зулар я. Лас океандин рагъакӀидай къерехда гуьгъуьнин элячӀунин зонаяр ава: Алеутдин, Курилни - Камчаткадин, Япониядин, РагъакӀидай - Китайдин, Индонезиядинни - Филиппинрин, Бониндинн - Марианадин, Меланезиядин, Витязевкадин, Тонгадинни - Кермадексдин, Маккуоридин чӀутхварар. Абурукай виридалай дегьне чӀутхвар, 11 022 м дегьневал авай Мариан чӀутхвар я. Океандин рагъэкъечӀдай пата Юкьван - Америкадин ва Перудинни - Чилидин чӀутхварар чка кьунва. Вири элячӀунин зонайриз вулканизм ва вини дережадин сейсмиквал хас я, вири санал и зонайри Ласокеандин зурзунрин ва вулканрин чӀул туькӀуьрзава. ==== Юкьван — океандин цӀиргъер ва океандин къен ==== Лас океандин майдандин 11 % юкьван-океандин цӀиргъери кьунва, им Кьиблединни-Ласокеандин ва РагъэкъечӀдайни-Ласокеандин кьакьанвилер я, ибур гьяркьу, са тӀимил агаж хьанвай хкаж хьанвай чкаяр я. Кьилин цӀиргъедин системадилай къвалан хелер къекъечӀзава, мисал паталай Чилидин кьакьанвал ва Галапагосс рифтедин зона. Юкьван — океандин цӀиргъериз Горда, Хуан-де-Фука ва кефердинни-рагъэкъечӀзавай пата чка кьунвай Эксплорер цӀиргъерни талукь я. Юкьван — океандин цӀиргъер фад — фад зурзунар ва вулканрин гадрунар жезвай сейсмик чкаяр я. Ласокеандин кьакьанвалрин системади Лас океандин къен кьве барабар тушир паяриз пайзава. РагъэкъечӀдай пад мадни тӀимил яд авай ва рельеф тӀимил агаж хьанвай чка я. Ина Чилий кьакьанвал (рифтерин зона) ва Наска, Сала-и-Гомес, Карнеги ва Кокос цӀиргъер хкягъзава. И цӀиргъери, океандин рагъэкъечӀдай патан къен Гватемал, Панам, Перуан ва Чилий хандакӀриз пайзава. ХандакӀрин виридаз суварив ва кӀунтӀарив агаж хьанвай рельеф хас я. Галапагосс островрин районда рифтерин зона хкягъзава. Океандин къенен маса пай, ласокеандин кьакьанвалрикай рагъакӀидай пата ава, Лас океандин къенен умуми майдандин 3/4 пай кьунва, адаз рельефдин четин туькӀуьрун хас я. ЦӀудралди кьакьанвалри ва цин кӀанин цӀиргъери океандин къен пара кьадардин хандакӀриз пайзава. Сад — садан гуьгъуьна физва виридалай кьакьан цӀиргъери, океандин винел, рагъакӀидай патай кьил къачуна кьиблединни — рагъэкъечӀдай пата куьтягь жезвай чӀемерукдиз ухшар кьакьанвалрин системадин зул туькӀуьрзава. Ахьтин садлагьай система Гьавай цӀиргъ я, адаз къушаба Картограф сувари, Маркус- Неккерди, Лайн островрин цин кӀанин цӀиргъери санал туькӀуьрзавай чӀемерукдиз ухшар зул физва. И зул Туомоту островрал кьван яргъи хьанва. Гуьгъуьнин чӀемерук хьтин зул Маршалл, Кирибати, Тувалу ва Самоа островри туькӀуьрзава. Кьудлагьай чӀемерук хьтин зул Каролин островрикай ва Капингамаранги кьакьанвалдикай ибарат я. Вадлагьай чӀемерук хьтин зул Каролин островрин кьибле группади ва Эаурипик кьантӀарди туькӀуьрзава. ЦӀиргъерин ва кьакьанвалрин бязибур масабурукай вичин яргъивилихъди тафават аваз я. Ахьтинбурукай садбур Императордин цӀиргъ, Шатскийдин, Магелландин, Хессдин ва Манихикдин кьакьанвилер я, гьакӀни и цӀиргъерин кукӀвар кьулу ва кӀеви карбонатрин къатари кьунвайди я. Курилл ва Япон островри виридалай чӀехи чӀемерук хьтин зул туькӀуьрзава. Гьавай островра ва Самоа архипелагда кардик квай вулканар ава. Лас океандин къене 10 агъзур кьван вулканик сувар гьарнихъ чкӀанва. Абурун чӀехи пай гайотар я. Бязи гайотрин кукӀвар 2 — 2,5 агъзур км дегьневалда ава, ва абурун винел алай юкьван дегьневал 1,3 кьван км я. Лас океандин юкьван ва рагъакӀидай пата авай вулканрин лап чӀехи пай асулдай кораллрин рекьелди арадал атанва. Коралл дараматри саки вири вулканик островар элкъвена кьунва. ==== КӀанин жинсинин къат ==== Азиядин Амур, Хуанхэ, Янцзы, Меконг хьтин чӀехи вацари Лас океандин ятариз зурба кьадарда (1767 миллион тонн кьван) накьв акъудзава. И накьвадин къат тамамвилелди къерехра авай гьуьлерин ва заливрин кӀанера ацукьзава. Америкадин виридалай чӀехи вацӀари — Юкон, Колорадо, Колумбия, Фрейзер, Гуаяс ва масабуру 380 миллион тонн кьван накьв гузва, ва накьвадин — рагъулдинни кьардин акахьунин 70 — 80 % шельфда амукь тавуна ахъа океандиз физва, гьавиляй шельфдин гьяркьуьвал акьванни пара туш. Лас океанда, асул яз кефер зур — пайда чепедин яру жуьреяр гегьенш я. Ин хандакӀрин чӀехи дегьневалдикай аслу я. Океан, кремнийдинни — диатомдин лилрин кьве чӀулдиз пай жезва: кефер ва кьибле), гьакӀни радиоляр лилдин экваториал зона ахъаз акваза. Океандин кьиблединни — рагъакӀидай патан цин кӀанин зурба майданра кораллринни — цин векьерин биоген къатар ацукьнава. Экватордилай кьибле пата глобигерин лилар гегьенш я. Коралл гьуьле птеропод лилдин къатарин са шумуд ник ава. Океандин мадни дегьне кефер пата, ва гьакӀни Перуан хандакӀра ракьни - марганецдин къатарин гегьенш зурба никер чир я. |width="25%"| |width="25%"| |width="25%"| |width="25%"| Камчатка. Авачин бухта 1905 йисуз Савайи (Самоа) островда вулкандин гадрун Ласокеандин тайфунрин рекьерин схема 1980—2005 йисар Тропик циклонар Саомай (эрчӀи пата) ва Бопха, 2006 йисан 8 август === Гидрологиядин режим === ==== Винел патан ятарин къекъуьн ==== Лас океандин авахьунрин умуми схема атмосферадин къекъуьнрин къанунри тайинарзава. Чилин кефер патан зур — пайдин кеферни — рагъэкъечӀдай пассатди, океанда, Юкьван - америкадин къерехдайтӀуз фена Филиппин островрал кьван агакьзавай, Кефер-Пассат авахьун арадал гъизва. Ахпа и авахьун кьве хилез пай жезва: сад кьибле патахъ алгъана Экваториал аксиавахьундихъ акахьзава ва индонезиядин гьуьлерин гьавизриз авахьна физва. Кефер хел РагъэкъечӀдай-Китай гьуьлуьз физва, ва анай экъечӀна Кюсю островрин кьибле пата эгечӀзавай гзаф къуват авай Куросио авахьундиз бине эцигзава. И авахьун кефер патаз, Япониядин цин къерехдиз гел къачузва, ва япониядин цин къерехдин климатдиз кьатӀуз жедай таъсир гузва. 40° к.гь (кефер гьяркьуьвал)-да Куросия, рагъэкъечӀдай патаз Орегонадиз физвай Кефер-Ласокеандин авахьундиз элячӀзава. Кефер Америкадихъ галукьайла, ам кьве хилез ччара жезва: кефер патан, Аляскадин чими авахьун (материкдин яргъивилихъди фена Аляска зуростровдал агакьзавай) ва кьибле патан — Калифорниядин къайи авахьун (Калифорний зуростровдин яргъивилихъди фена цӀийи кьиляй Кеферни — Пассат авахьундиз авахьзавай). Чилин кьибле зур — паюна авай Кьиблединни — рагъэкъечӀдай пассатди, Лас океанда Колумбиядай Молукк островрал кьван кьве кӀарна физвай, Кьибле - Пассат авахьун арадал гъизва. Лайн ва Туамоту островрин арада ада, Коралл гьуьлуьз гел къачуна ва Австралиядин цин къерехдин яргъивилихъди кьибле патаз фивай, хел вегьена РагъэкъечӀдай-Австралиядин авахьун туькӀуьрзава. Молуккс островрин рагъэкъечӀдай пата, Кефер — Пассатдин ва Кьибле — Пассатдин ятар сад — садахъ акахьай чкада Экваториал аксиавахьун арадал къвезва. РагъэкъечӀдай-Австралиядин авахьун ЦӀийи Зеландиядин кьибле пата, Индия океандай къвезвай Лас океан рагъакӀидай патай рагъэкъечӀдай патад кьве кӀарна физвай, РагъакӀидай гарарин авахьундиз авахьзава. Кьибле Америкадин кьибле кукӀва и авахьундин са хел кефер патаз фена Перуан авахьун арадал гъизва, маса хел Кьибле Америка элкъвена Атлантик океандиз физва. Гатуз океандин экваториал зонадин рагъэкъечӀдай пата Эль-Ниньо арадал къвезва, им чими, тӀимил уьцӀуьвал квай ятари Перуан авахьундин къайи ятар Кьибле Америкадин къерехдикай чуькьвена къакъудунин гьал я. А чӀавуз океандин агъа къатариз кислороддин рехъ ахгал хъжезва, гьавиляй цик квай планктон, гъедер ва абур незвай нуькӀвер телеф жезва, ва цин къерехрин мукьвавай кьурагь районриз, чӀехи мусибатвилин цин ацӀурунар гъизвай зурба марфар аватзава. Лас океандин цин баланс. !Атун Атун Цин кьадар йиса агъз. км³ Хъфин Цин кьадар йиса агъз. км³ Индий океандай РагъакӀидай гарарин авахьун галаз (Антарктик циркумполяр авахьун) 5370 Антарктик океандиз Дрейка проливдай РагъакӀидай гарарин авахьун галаз (Антарктик циркумполяр авахьун) 3470 Атлантик океандай Дрейка проливдай Антарктикадин цин къерехдин авахьун ва дегьнейринни цин кӀанин ятар галаз 210 Индий океандиз Антарктикадин цин къерехдин авахьун ва дегьнейринни цин кӀанин ятар галаз 2019 Къвалар 260 Индий океандиз индонезия гьуьлерин проливрай 67 ВацӀарин ятар 14 Кефер МуркӀад океандиз Беринг проливдай 30 Чилин кӀанин ятар 1 Цин бугъдиз элкъуьн 270 Антарктикадин муркӀарин цӀурунин нетижада къвезвай ятар 1 Вири санал 5856 Вири санал 5856 ==== УьцӀуьвал ва муркӀарин арадал атун ==== Виридалай вини дережадин уьцӀуьвал экваториал ва тропик зонайриз хас я (35,5 — 35,6 ‰), гьина къваларин кьадар бугъдиз элкъвезвай цин кьадардал гекьигайла пара тӀимил я. РагъакӀидай пата, къайи авахьунрин таъсирдай цин уьцӀцуьвал агъуз я. Къваларин чӀехи кьадарди гьакӀни уьцӀуьвал агъузарзава, кьетӀендаказ экваторда ва юкьван дережадинни субполяр гьавадин гьяркьуьвалрин рагъакӀидай цин къекъуьнра. Лас океанда мурк кьибле пата антарктикадин мукьва авай регионра ва кефер пата — Беринг, Охотск ва са тӀимил кьадарда Япон гьуьлера арадал къвезва. Аляскадин кьибле къерехрай айсбергрин гьалда муркӀар къакъатзава, мартда — апрельда абур 48—42°кь. гь. агакьзава. Океандин кефер регионриз къвезвай цин винел къекъезвай муркӀарин саки вири Беринг гьуьляй авахьунри гъизва. ==== Ятарин массаяр ==== Лас океанда вини патан, вини патан кӀаник галай, арада авай, дегьнейрин ва цин кӀанин ятарин массаяр хкягъзава. Вини патан къатдин яцӀувал 35—100 м я ва цин уьцӀуьвилив ва температурадин гьар пата барабарвалдив маса къатарилай тафават аваз я. И къат океандин вини пата чимивалдин гун — къачун, къваларин ва бугъдиз элкъвенвай ятарин барабарвал ва акахьун таъминарзава. Гьа и кьетӀенвилер, амма тӀимил кьадарда вини патан кӀаник галай цин къатдизни талукь я. Климатик зонайрикай аслу яз вини патан кӀаник галай цин къатдин яцӀувал 220—600 м арада юзурзава. Вини патан кӀаник галай къат цин вини дережадин уьцӀуьвалдив ва къалинвалдив маса къатарилай тафават аваз я. Вини патан кӀаник галай ятарин масса, чими климатда вини патан мадни уьцӀцуь ятарин агъуз хьунин рекьелди арадал къвезва. Арада авай ятарин къатариз 3-5 °C температура ва 33,8—34,7 ‰ уьцӀуьвал хас я. Арада авай ятарин агъа сергьят 900—1700 м дегьнейра ава. Дегьнейрин цин къатар, антарктикадин ва Беринг гьуьлуьн къайи ятарин цин кӀаник финин ва ахпа хандакӀриз авахьунин рекьелди арадал къвезва. Цин кӀанин ятарин массаяр 2500—3000 м дегьнейра чка кьунва. Абуруз, маса къатарилай тафават гузвай кьетӀен агъа температура (1—2 °C) ва цин уьцӀуьвилин гар пата барабарвал (34,6—34,7 ‰) хас я. И ятар антарктикадин шельфда кӀеви къайивилин гьалра арадал къвезва. Маса океанрин цин кӀанин ятарин массайрилай тафават аваз яз, Лас океандин цин кӀанин ятарин массайриз кислороддин агъа дережадин кьадар хас я. Цин кӀанин ятар дегьнейрин ятарихъ галаз Лас океандин 75 % туькӀуьрзава. === Климат === Лас океандин климат, ракьнин радиация ва атмосферадин къекъуьн зонайралди паюнин нетижада ва гьакӀни Азия материкдин эсердай арадал къвезва. Океанда, дуьньяда авай саки вири климатрин зонаяр хкягъиз жеда. Кефер патан юкьван гьалдин зонада хъуьтӀуьз чуькьуьнвалдин юкь чуькуьнвалдин Алеут минимум я, гатуз зайиф жезва. Кьибле пата Кефердинни — Ласокеандин антициклонди чка кьунва. Экватордин яргъивилихъди Экватордин депрессия (агъа дережадин чуькьуьнвалдин чка) аваз я, адалай Кьибле патахъди Кьиблединни — Ласокеандин антициклон. Океандин кьибле пата чуькьуьнвал агъуз жезва, ахпа Антарктидадин вине авай кьакьан дережадин чуькьуьнвалдиз масакӀа хъжезва. И чуькьуьнвалрин юкьварин чкайрикай аслу яз гарар арадал кьвезва. Чилин кефер зур-пайдин гьяркьуьвалра хъуьтӀуьз къати рагъакӀидай гарар виниз я, гатуз — зайиф кьибле гарар. Океандин кефердинни — рагъакӀидай пата хъуьтӀуьн чӀавуз кефер муссон гарар къвезва, гатуз и гарар кьибле муссон гарариз масакӀа жезва. Кефер зур-пайдин тропик ва субтропик зонайра кефердинни — рагъэкъечӀдай пассатар виниз я. Экватордин зонада йисан къене гар авачир лас гьава виниз я. Кьибле зур-пайдин тропикра ва субтропикра кӀеви кьиблединни — рагъэкъечӀдай пассат гьукумвал тухузва, хъуьтӀуьз — кӀеви ва гатуз — зайиф. Асул яз гатуз тропикра гзаф къати тропик тӀурфанар арадал къвезва, ина абуруз тайфунар лугьузвайди я. Адетдалди абур Филиппинрилай рагъэкъечӀдай пата кьил къачуна кеферни — рагъакӀидай па кефер патаз Тайваньдай ва ЯпониядайтӀуз физва, ахпа Беринг гьуьлуьв агакьдалди туьхуьн хъжезва. Тайфунар арадал къвезвай маса чка Юкьван Америкадин цин къерехда чка кьунвай районар я. Лас океандин рагъакӀидай патан гьава, рагъэкечӀдай патан гьавадилай мадни чими я. Тропик ва экваториал зонайра гьавадин юкьван температураяр 27,5 °C — 25,5 °C я. Океандин зурба гегьеншвалрин винелай физвай гарари вичик ламувал йигиндиз кужумзава. Экватордилай кьве патахъ яргъивилихъди физвай экватордин мукьвара авай зонайра къваларин максимумдин кьве шуькӀуь зул физва, амма экватордин вичин винел кьурагь зона тафават аваз я. Лас океанда кьибле ва кефер пассатар сад садахъ гьалтзавай зонаяр авач. Экваториал ва тропик зонайрин рагъэкъечӀдай патара кьурагьвал агъуз жезва. Виридалай кьурагь регионар, кефер пата Калифорния зуростровдихъ агатзава, кьибле пата — Чили ва Перуан хандакӀрихъ игис жезва (ина цин къерехра авай районрин йисан къваларин кьадар 50 мм — дилай агъуз я). == Флорани Фауна == Дуьнья океандин биомассадин 50 % дилай пара пай Лас океандиз къвезва. Уьмуьр ина бул ва жуьреба — журе гьалда гьалтда, асул гьисабдалди Азиадин ва Австралиядин арада авай тропик ва субтропик зонайра, гьина зурба майданар коралл рифри ва мангро набататри кьунва. Лас океандин фитопланктон асул яз микроскопик саклеткадин цин векьери туькӀуьрзава, ахьтин цин векьерин ина 1300 жуьре ава. Набататрин чӀехи пай тӀимил яд авай чкайра ва апвеллинг зонайра экъечӀзава. Лас океандин кӀанин набататрикай 4 агъзур жуьре цин векьер ва 29 жуьре цуькведин набататар гьисабзава. Океандин юкьван дережадин ва къайи климатрин регионра гзаф кьадарда, асул яз ламинария группадай рехи — шуьтру цин векьер гегьенш я, идалайни гъейри океандин кьибле зур паюна и хзандиз талукь тир 200 м кьван яргъивал авай зурба набататриз гьалтиз жеда. Тропикра алул яз фукус, цин чӀехи къацу векьер ва кьетӀен тӀвар — ван авай яру цин векьер гегьенш я. Лас океандин гьайванрин алем, маса океаннрикай жуьрейрин туькӀуьрундай 3-4 ра бул я, асул яз тропик ятара. Индонезиядин гьуьлера 2 агъзурдилай пара гъедерин жуьреяр малум я, амма кефер патан гьуьлера 300 кьван жуьре. Океандин тропик чкада 6 агъзурдилай пара моллюскрин жуьреяр гьисабдик ква, амма Беринг гьуьле 200 жуьре ава. Лас океандин фаунадиз хас тир кьетӀенвал адан систематик группайрин дегьвал ва эндемизм я. Ина пара кьадарда гьуьлуьн кьуьгъуьррин дегь жуьреяр авайди я, маса океанра авачир бязи лап дегь гъедер (мис. иордания, гильбертидия) ва сифте яшайишдин туртумар ава; лососьхьтинбурун вири жуьредин 95 % Лас океанда ава. Некхъвадайбурун эндемик жуьреяр: дюгонь, гьуьлуьн кац, сивуч, гьуьлуьн бобр. Лас океандин флорадин пара жуьрейриз зурбавал хас я. Океандин кефер пата зурба мидияр ва цин шкьуьнтар чир я, экватордин зонада дуьньяда виридалай чӀехи моллюск тридакна яшамиш жезва, адан заланвал 300 кг я. Лас океанда мадни къати ультрабиссал фауна къалурзава. Зурба чуькьуьникди, цин агъа температурадин шартӀара, 8,5 км-дилай агъана тахминан 45 жуьре чан алай затӀар уьмуьр гьалзава, абурукай 70 % эндемикар я. И жуьрейрин арада кьадардай виридалай вини голотурияр я, пара тӀимил юзадай уьмуьрдин тегьер гьалзавай и чан алай затӀари, тӀуьн иливардай хукадин ва ратарин системадайтӀуз зурба кьадарда накьв ахъайиз алакьзава, вучиз лагьайтӀа икьван дегьнейра накьв кьилди сад тир тӀуьнин мяден я. |width="25%"| |width="25%"| |width="25%"| |width="25%"| ТӀимил яда авай чкача ламинариярин набататар. Калифорниядин цин къерех, АСШ Зуларин нехирбан, остров Тонга Гьуьлуьн кацарин колония Аляскада ЧӀехи барьердин чархунин кораллар, Австралия == Экологиядин проблемаяр == Инсанди Лас океанда тухузвай майишатдин кӀвалахар адан ятарин кьацӀуруниз ва чан алай затӀарин яван хьуниз гъанва. ГьакӀ, XVIII виш йисан эхирдал кьван, Беринг гьуьле гьуьлуьн калар кьиляй — кьилиз вири телеф хьанвай. XX виш йисан сифте кьилера квахьунин кичӀевилихъ гьуьлуьн кацар ва китрин бязи жуьреяр тир, гила абурун кеспидиз кьадар эцигна. Океандихъ галукьзавай ЧӀехи хата нафтӀадиз ва нафтӀадин продуктриз, залан металлриз, гьакӀни атомдин промышленностьриз къвезва. Зарар гудай ва агъу квай затӀар цин авахьунри вири океандиз гегьеншарзава. Гьатта Антарктидадин цин къерехра, гьуьлуьн чан алай организмрин къене и затӀар раиж хьанвай. АСШдин цӀуд штатди вичин хкатаяр гьамиша гьуьлуьз гадарзава. 1980-й йисуз и тегьерда 160 000 тонн хкатаяр терг авунай, гьа чӀаварилай инихъ и цифра жизви агъуз хьана. Лас океандин кефер пата, пластикрикай ва маса хкатай зибилрикай ибарат тир, океандин цин авахьунрин нетижада Лас океандин зибилдин чӀехи тӀехв арадал атанва. Кеферни — Ласокеандин цин авахьунрин системади, океандиз вегьезвай вири зибил са чкадиз тухвана кӀватӀзава. И тӀвех Лас океандин кефер патайтӀуз яргъи хьана, Калифорниядин цин къерехдай тахминан 500 гьуьлуьн милядилай кьил къачуна Гавайрин патавай фена ва Япониядиз агакьунин жизви амукьна. 2001 йисуз зибил — островдин заланвал — 3,5 миллион тонн, ва майдан — 1 млн км² дилай пара туькӀуьрзавай. Гьар 10 йисуз и зибил тӀвехинин майдан къвердавай пара жезва. 1945 йисан 6 ва 9 августриз АСШдин яраквилин кьуватрив, япониядин кьве Хиросима ва Нагасаки шегьеррин, атом бомбайрин вигьинар кьилиз акъуднай, им инсаниятдин тарихда атомдин яракь кардик кутунвай садлагьай операция тир. Хиросима шегьерда телеф хьайибурун кьадар 90 агъзурдилай 166 агъзур кас кьван ва Нагасакида 60 агъзурдилай 80 агъзур кас кьван агакьнай. 1946-й йисалай 1958 -й йисал кьван Маршалл островрин Бикини ва Эниветок атоллра АСШди ядердин синагъар кьиле тухузвай. Атом ва водород бомбайрин вири санал 67 хъиткьин кьиле тухванай. 1954 йисан 1 мартдин цин винел тухванай 15 мегатонн къуватдин водороддин бомбадин синагъдин нетижада, дегьневал 75 м ва диаметр 2 км авай легъв ва цава 15 км кьакьанвални 20 км диаметрдин къарникъуз хьтин циф арадал атанвай. Нетижада атолл Бикини чкӀанвай, адан майдандихъ ва агьалидихъ, Америкадин Садхьанвай Штатрин тарихда виридалай зурба радиоактив азар галукьнай. 1957—1958 йисра ЧӀехибритания паталай, Полинезияда авай Лайн островрин Кирибати ва Молден атоллра 9 атмосферадин ядер синагъар тухванай. 1966—1996 йисарин къене, Франциядин Полинезиядин Муруроа ва Фангатауфа атоллра, Францияди 193 ядер синагъар кьиле тухванай, абурукай 46 атмосферада, 147 чилин кӀаник. 1989 йисан 23 мартдиз Аляскадин цин къерехдин мукьув, АСШдин ExxonMobil компаниядиз талукь тир «Эксон Вальдез» танкердин авария хьанвай. Вакъиадин нетижада гьуьлуьз 260 агъзур баррель нафтӀ экъичӀнавай. Цин къерехдин зулун кьве агъзур кьван километр кьацӀанвай. И авария, гьуьле хьанвай виридалай чӀехи экологиядин катастрофа гьисабзавай (2010 йисан 20 апрельдиз Мексика заливда хьайи урукулдин DH платформадин авариядал кьван). == Лас океандин къерехра авай гьукуматар == Лас океандин сергьятдин яргъивилихъ чка кьунвай гьукуматар: Америкадин Садхьанвай Штатар, Мексикадин Садхьанвай Штатар, Гватемала, Эль-Сальвадор, Гондурас, Никарагуа, Коста-Рика, Панама, Колумбия, Эквадор, Перу, Чили, Австралиядин союз, Индонезия, Малайзия, Сингапур, Бруней-Даруссалам, Филиппинар, Таиланд, Камбоджа, Социалист Республика Вьетнам, Китайдин Халкьдин Республика, Республика Корея, Кореядин Халкьдинни-Демократиядин Республика, Япония, Урусатдин Федерация. ГьакӀни океандин гегьеншвалда островдин гьукуматар ва маса гьукуматри кьиливал тухузвай мулкар ава, вири санал абуру Океания туькӀуьрзава: * Меланезия: Вануату, ЦӀийи Каледония (Франция), Папуа — ЦӀийи Гвинея, Соломон Островар, Фиджи; * Микронезия: Гуам (АСШ), Кирибати, Маршалл Островар, Науру, Палау, Кеферпатан Мариан островар (АСШ), Атолл Вэйк (АСШ), Микронезиядин Федератив Штатар; * Полинезия: РагъакӀидай Самоа (АСШ), ЦӀийи Зеландия, Самоа, Тонга, Тувалу, Питкерн (ЧӀехибритания), Уоллисни Футуна (Франция), Франциядин Полинезия (Франция). == Асул портар ва гимияр акъвазардай чкаяр == * Акахутла, Сонсонате, Сальвадор * Акапулько, Герреро, Мексика * Анкоридж, Аляска, АСШ * Антофагаста, Чили * Арика, Чили * Окленд, ЦӀийи Зеландия * Баколод Сити, Филиппинар * Бангкок, Таиланд * Батангас Сити, Филиппинар * Утес, ЦӀийи Зеландия * Брисбен, штат Квинсленд , Австралия * Буэнавентура, Колумбия * Пусан, Кьиблепатан Корея * Кабо Сан-Лукас, Баха Калифорния Сур, Мексика * Кагаян-де-Оро, Филиппинар * Кальяо, Перу * Себу, Филиппинар * Чхонджин, Кеферпатан Корея * Далянь, Китай * Дананг, Вьетнам * Давао, Филиппинар * Энсенада, Баха Калифорния, Мексика * Эсмеральдас, Эквадор * Эврика, Калифорния , АСШ * Генерал Сантос Сити, Филиппинар * Гуаякиль, Эквадор * Хайфон, Вьетнам * Гонконг, Китайская Народная Республика Китай * Гонолулу, Гьавайар, АСШ * Инчхон, Кьиблепатан Корея * Илоило, Филиппинар * Икике, Чили * Джаяпура, Индонезия * Гаосюн, Китайдин Республика (Тайвань) * Китимат, Британиядин Колумбия, Канада * Килунг , Китайдин Республика (Тайвань) * Кобе, Япония * Куантан, Малайзия * Ла-Либертад, Сальвадор * Да Юнион, Сальвадор * Лаем Чабанг, Таиланд * Легаспи, Филиппинар * Литтлтон, ЦӀийи Зеландия * Лонг Бич, Калифорния, АСШ * Лос-Анджелес, Калифорния, АСШ * Манта, Эквадор * Мансанильо, Мексика * Масатлан​, Синалоа, Мексика * Мельбурн, Австралия * Манила, Филиппинар * Нампхо, Кеферпатан Корея * Ньюкасл, ЦӀийи Кьиблепатан Велс, Австралия * Окленд, штат Калифорния, АСШ * Панама, Панама * Перл-Харбор * Портленд, штат Орегон, АСШ * Пуэрто-Боливар, Эквадор * Принц-Руперт, Британиядин Колумбия, Канада * Пуэрто-Чакабуко, Чили * Пуэрто-Монт, Чили * Пуэрто-Вальярта, Халиско, Мексика * Пьонгтек, Кьиблепатан Корея * Циндао, Китай * Сайгон, Вьетнам * Сан-Антонио, Чили * Сан-Диего, Калифорния, АСШ * Сан-Франциско, Калифорния, АСШ * Сиэтл, штат Вашингтон, АСШ * Шанхай, Китай * Шэньчжэнь, Китай * Сингапур * Сонгкхла, Таиланд * Сидней, ЦӀийи Кьиблепатан Велс , Австралия * Такома, штат Вашингтон, АСШ * Тайчжун, Китай Республика (Тайвань) * Талькауано, Чили * Тауранга, ЦӀийи Зеландия * Тяньцзинь, Китай * Тихуана, Агъа Калифорния, Мексика * Токио, Япония * Тумако, Колумбия * Вальпараисо, Чили * Ванкувер, Британиядин Колумбия, Канада * Виктория, Британиядин Колумбия, Канада * Владивосток, Урусат * Веллингтон, ЦӀийи Зеландия * Вуллонгонг, ЦӀийи Кьибле Велс , Австралия * Сямэнь, Китай * Яньтай, Китай * Йокогама, Япония * Замбоанга, Филиппинар == Чирунар паталай къекъуьнрин тарих == Лас океандин жугъурна — чирунрин ва менфят къачунин крар, инсаниятда кхьинар арадал къведалди фадлай эгечӀнай. Океанда сирнавун паталай джонкаяр, катамаранар, гимияр ва гьакӀан плотар крарик кутузвай. 1947 йисуз, бальса гъварарин «Кон-Тики» тӀвар авай плотдал, Тур Хейердалдин регьбервилик кваз кьилиз акьуднай экспедицияди, Лас океан кьве кӀарна финин жеривал тирди успатнай. Абуру Кьибле Америкадин юкьван патай рагъакӀидай патаз рекьез акъатна Полинезия островриз атанвай. Китайдин джонкри океандин яргъивилихъди Индий океандиз къекъуьнар ийизвай, мисал паталай 1405—1433 йисара хьанвай Чжен Хэдин ирид сиягьат. Европавийрикай и океан садлагьайди акурди испанви конкистадор Васко Нуньес де Бальбоа тир, 1513 йисуз Панам хевдин аскӀан суварин садан кӀунтӀалай, кьибле патаз экӀя хьанвай тум — кьил авачир Лас океандин гегьенш ятар акурла ада океандиз Кьибле гьуьл тӀвар эцигнай. 1520 йисан зулуз португалви гьуьлера къекъведайди Фернан Магеллана Кьибле Америкадилай элкъвена фена, проливдай алатиз тӀем акьакьна ахъа океандиз акъатнай. Пуд варз давамарзавай, ЦӀаюн Чилелай Филиппин островрал кьван экӀя хьанвай яргъи къекъуьнрин чӀавуз абурухъ са тӀурфанни гьалтнач, гьава лас тир, аквадай гьалда гьавиляй Магеллана адаз Лас океан тӀвар ганвай. Лас океандин куьлуь — шуьлуь хъувунвай садлагьай карта 1589 йисуз Ортелийди малумарнай. 1642—1644 йисара хьайи Тасмана ва адан командади кьиле тухунвай экспедициядин нетижада, Австралия чара материк тир чӀал чир хьана. Океандин активдаказ жугъурна — чирунар XVIII виш йисуз гатӀуннай. Европадин кӀвенкӀве аваз физвай гьукуматри Лас океандиз чпин илимдинни — жугъурна — чирунрин экспедицияяр ракъуриз эгечӀнай, и экспецидияйра гьуьлера къекъвезвай тӀвар — ван авай гуьгъуьнин ксари регьбервал ийизвай: ингилисви Джеймс Кук (Австралиядин ва ЦӀийи Зеландиядин жугъурна чирунрин крарив алахъзавай, пара кьадарда островар ахъайнавай, абурун къене Гьаваярни ава), французви Луи Антуан Бугенвиль ва Жан-Франсуа Лаперуз (Океаниядин островрин жугъурна чирунрин крар ийизвай), итальянви Алессандро Маласпина (Кьибле ва Кеферпатан Америкайрин, Горн мысдилай Аляска заливдал кьван кьиляй — кьилин карта туькӀуьрнай). Океандин кефер пад уруср алимри чирзавай, С. И. Дежнёвди Евразиядинни Кефер Америкадин арада авай пролив ахъайнавай, В. Берингди океандин кефер патар жугъурна — чирзавай ва А. И. Чириковди Кефер Америкадин кеферни-рагъакӀидай цин къерех, Лас океандин кефер пад ва Азиядин кеферни — рагъэкъечӀдай цин къерех чирзавай. 1803—1864 йисарин къене урус гьулерхъанрин паталай дуьньядилай элкъвена кьил — кьилиз ядай 45 къекъун кьиле тухванай, гьина урусрин дяведин ва коммерциядин флотди Балтий гьуьляй Лас океандиз тухузвай рехъ лишанарнай ва адахъ галаз 29 остров ахъайнай. 1819—1821 йисара хьанвай Ф. Ф. Беллинсгаузенди ва М. П. Лазаревди кьиливал ийизвай экспедиция чӀавуз абуру Антарктида ва Лас океандин кьибле патан 29 остров ахъайнавай. 1872—1876-й йисара англиядин елкендинни — бугъадин «Челленджер» корветда илимдинни - океандин садлагьай экспедиция тухванай, океандин ятарин туькӀуьрундикай, кӀанин рельефдикай ва накьвадин къатарикай, набатарин ва гьайванрин алемдикай малуматар къачунвай, океандин дегьнейрин садлагьай карта туькӀуьрнай ва дегьне — ятарин гьайванрин коллекция кӀватӀнай. 1886—1889 йисара, елкендинни — винтинин «Витязь» корветда хьайи С.О. Макаровдин регьбервалдик хьайи дуьньядилай элкъвена кьил — кьилиз ядай экспедицияда Лас океандин кефер пад вири бегемдиз чирнай. И экспедициядин ва вилик хьайи урусрин ва чара уьлквейрин маса экспедицияйрин нетижаяр Макаровди дикъетдалди чирнай ва Лас океанда авахьунрин элкъвей ва сятдин хьелин аксина гьерекат йизвай чӀал малумарнай. 1883—1905 йисара америкадин «Альбатрос» гимидаваз тухванай экспедицияда цӀийи чан алай затӀар ахъайнавай ва абурн гегьенш хьунин къайдаяр. Лас океандин жугъурна-чирунрик чӀехи крар, германиядин «Планет» гимидаваз 1906—1907 йисара тухванай ва америкадин «Карнеги» гимидаваз 1928—1929 йисара Гь.У. Свердрупдин регьбервалдик тухванай океанографиядин экспедицияйри кутунвай. 1949 йисуз океандин ятариз, СССР ИА-дин пайдах кваз советрин илимдинни — жугъурна — чирунрин гими «Витязь» авуднай. 1979 йисал кьван гимиди 65 илимдин рейс бегьемарнай, Мариан легъведин максимал дегьневал алцумарнай. Гьа чӀавуз маса экспедициярни физвай, ЧӀехибританиядин — «Челленджер II» (1950—1952), Швеция — «Альбатрос III» (1947—1948), Дания — «Галатея» (1950—1952) ва масабур, океандин кӀанин рельефдикай, кӀанин къатарикай, океанда авай уьмуьрдикай ва адан ятарин кьетӀенвилерикай пара кьван цӀийи малуматар къачунвай. 1957—1958 йисара Халкьарадин геофизикадин йисуз, са шумуд уьлквейрин садхьанвай къуватрив (асул яз СССРдин ва АСШдин) жугъурна — чирунар кьилиз акъуднай, абурун нетижада лас океандин гьуьлерин ва батиметрик цӀийи картаяр туькӀуьрнавай. 1968 йисалай америкадин «Гломар Челленджер» гимида урукул галаз дегьнейрин эгъуьнар, биологиядин жугъурна — чирунар тухузвай. 1960 йисан 23 январьдиз, Дуьнья океандин виридала дегьне чкадиз — Мариан легъвиниз инсандин авудун кьиле тухванай. «Триест» батискафда аниз АСШдин ДГьКЪдин лейтенант Дон Уолш ва жугъурна — чирдай кас Жак Пикар авуднай. 2012 йисан 26 мартдиз «Deepsea Challenger» дегьнеятарин аппаратда аваз американви режиссёр Джеймс Кэмеронди, Мариан легъвиниз авудунрин тарихда кьведлагьай ва садлагьай кьилдин авудун кьиле тухванай. Лекъвинин кӀаник аппарат ругуд сят хьанвай ва абурун къене накьвадин, набататрин ва чан алай организмрин чешнеяр кӀватӀнай. Кэмеронди чӀугнай кадрар National Geographic-ди акъудзавай илимдинни — жугъурна — чирунрин фильмдиз бине эцигна. 1966—1974 йисара СССР-дин ИА-дин Океанология институтди 13 томда «Тихий океан» (Лас океан) монография басмадай акъуднай. 1973-й йисуз Урусатдин Владивосток шегьерда В.И. Ильичеван тӀварунихъ галай Ласокеандин океанологиядин институт эцигнай, абурун къуватдалди Лас океандин ахъа ятарин ва рагъакӀидай патан яргъа авай гьуьлерин гегьенш жугъурна — чирунар кьле тухванай. Эримимжи цӀудйисара космосдин спутникрин куьмекдалди океандин алцумунар пара кьван ийизвай. Ва и крарин нетижа, 1994 йисуз Америкадин географиядин малуматрин Национал Юкьди акъуднавай, ±100 м дуьзвал авай, океанрин дегьневалрин картаяр хьана. |width="25%"| |width="25%"|center|500x200px |width="25%"| |width="25%"| center|500x200px Плот Кон-Тики. 1947 йисан шикил Пунта-Аренасда Магелландин имарат, Чили. Магеллана Магеллан пролив авай патаз килигзава Батискаф «Триест» циз гьатдалди, 1960 йисан 23 январь СССРдин почтунин марка. 1959 йис. Советдин илимдинни - жугъурна - чирзавай гими «Витязь» == Экономикадин метлеб == Гилан чӀавуз Лас океандин цин къерехра ва островра инсарар яшамиш жез барабарвилелди ацукьнач. Промышленностьдин виридалай чӀехи юкьвар, АСШдин цин къерех (Лос - Анджелес райондилай Сан - Франциско райондал кьван), Япониядин ва Кьиблепатан Кореядин цин къерехар я. И океанди Австралиядин ва ЦӀийи Зеландиядин экономикадин уьмуьрдиз гузвай метлеб чӀехи я. Лас океандин кьибле пад космик гимийрин «сурар» я. Ина, гимийрин рекьерикай яргъала, чӀур хьана крарик кутуз виже къвезвачир космик объектар батмишарзава. === Гъедер кьунвал ва гьуьлуьн кесипяр === Кеспидин виридалай пара метлеб авай чка Лас океандин тропик ва юкьван гьалдин гьяркуьвилер я. Дуьньяда кьазвай гъередин 60 % Лас океандин ятариз къвезва. Абурун арада кьизил - гъедерхьтинбур (мандав - гъед, кета, кижуч, сима), селёдкахьтинбур (анчоус, сельдь, сардина), трескахьтинбур (треска, минтай), окуньхьтинбур (скумбрия, тунец), камбалахьтинбур (камбала). Гуьгъуьнин некхъвадай гьайванрал гъуьрч тухузва: кашалот, полосатикар, гьуьлуьн кац, калан, морж, сивуч; кьулан ттар авачирбур: гьуьлуьн пахлахан, креветкияр, гьуьлуьн шкьуьнт, гьуьлуьн регъ, кьилтумун моллюскар. ТӀуьн — хъунин промышленностьда ва медицинада расзавай (ламинария (гьуьлуьн келем), анфельция (агоронос), гьуьлуьн хъач взморник ва филлоспадикс) хьтин набататар гьасилзава. Виридалай вини дережадин метлеб хкудзавай кеспияр Лас океандин РагъакӀидайни — юкьван ва Кеферни — рагъакӀидай патара кьиле тухузава. Кеспидин крар тухузвай Лас океандин виридалай чӀехи гьукуматар: Япония (Токио, Нагасаки, Симоносеки), Китай (архипелаг Чжоушань, Яньтай, Циндао, Далянь), Урусатдин Федерация (Приморье, Сахалин, Камчатка), Перу, Таиланд, Индонезия, Филиппинар, Чили, Вьетнам, Кьибле Корея, КХДР, Австралиядин Садвал, ЦӀийи Зеландия, АСШ. === Улакьрин рекьер === Ласокеан гьавиздин уьлквейрин арадин чӀехи метлеб авай гьуьлуьн ва гьавадин рекьер, ва Атлантикни Индий океанрин уьлквейрин арадин транзит рекьер Лас океандайтӀуз физва. Виридалай чӀехи метлеб авай океандин рекьер Канададай ва АСШдай Тайваньдиз, Китайдиз ва Филиппинриз тухузва. Лас океандин гимияр физвай асул проливар: Беринг, Татар, Лаперуздин, Корея, Тайвань, Сингапур, Малакк, Сангарск, Бассдин, Торресдин, Кукдин, Магелландин. Лас океан Атлантик океандихъ галаз, Кьибле ва Кефер Америкайрин арада туькӀуьрнавай тӀебии тушир Панам къубудив гилигнава. Лас океандин цин къерехра хкягъиз жедай чӀехи портар: Урусатда — Владивосток (кьилин парар, нафтадин продуктар, гъедер ва гьуьлуьн продуктар, там ва кӀарасдин материалар, металлолом, чӀулав ва рангадин металлар), Находка (цӀивин, нафтадин продуктар, контейнерар, металл, металлолом, маса парар), Восточный ва Ванино (цӀивин, нафт); Кьибле Кореяда — Пусан; Японияда — Кобе — Осака (нафт ва нафтадин продуктар, машинар ва алатар, автомобилар, металлар ва металлолом), Токио — Иокогама (металлолом, цӀивин, памбагъ, техил, нафт ва нафтадин продуктар, каучук, химикатар, сар, машинар ва алатар, парчаяр, автомобилар, дарманар), Нагоя; Китайда — Тяньцзинь, Циндао, Нинбо, Шанхай (кьуру парарин вири жуьреяр, жими парар ва кьилин парар), Сянган (парчаяр, пекер, чӀунар, радио ва электро малар, пластмассдин затӀар, машинар ва алатар), Гаосюн, Шэньчжэнь, Гуанчжоу; Вьетнамда — Хошимин; Сингапурда — Сингапур (нафтадин продуктар, каучук, недай — хъвадай суьрсет, парчаяр, машинар ва алатар); Малайзияда — Кланг; Индонезияда — Джакарта; Филиппинра — Манила; Австралияда — Сидней (кьилин парар, ракьун мяден, цӀивин, нафт ва нафтадин продуктар, техил), Ньюкасл, Мельбурн; ЦӀийи Зеландияда — Окленд; Канадада — Ванкувер (тамун парар, цӀивин, мяденар, нафт ва нафтадин продуктар, химиядин ва кьилин парар); АСШда — Сан-Франциско, Лос-Анджелес (нафт ва нафтадин продуктар, копра, химиядин парар, там, техил, гъуьр, якӀун ва гъетрен консервар, цитрус, бананар, къагьве, машинар ва алатар, джут, целлюлоза), Окленд, Лонг-Бич; Панамада — Колон; Чилида — Уаско (мяденар, гъетер, кудай затӀар, суьрсетар). Лас океандин гьавизда пара кьадарда чӀехи ва гъвечӀи портар ава. Лас океандин гьавадин рекьерай парцин тухунар чӀехи роль къугъвазва. ОкеандайтӀуз садлагьай авиарейс 1936 йисуз Сан-Франциско (АСШ) — Гонолулу (Гьавай островар) маршрутдалди кьиле тухванай. Гила асул трансокеан рекьер Лас океандин кефер ва юкьван районрай физва. Островра авай аэропортрин гьавадин рекьери, океандин къене патан тухунар кьилиз акъудиз, чӀехи метлеб гузва. 1902 йисуз ЧӀехибританияди, Канада, ЦӀийи Зеландия ва Австралиядин Садвал гилигзавай, океандин кӀаняйтӀуз 12,55 агъзур км яргъивилин телеграфдин кабель чӀугнай. Фадлай ва гегьенш радиоалакьани кардик ква. Гила Лас океандайтӀуз алакьа хуьн паталай Чилин тӀебии тушир спутникар кардик кутузва, ида уьлквейрин арада авай алакьа каналрин гьакьун мадни гьяркьуь ийизва. |width="25%"| |width="25%"| |width="25%"|center|500x160px |width="25%"| center|500x160px Порт Кобе, Япония Австралиядин Мельбурн портуна гьуьлуьн гими MV Steve Irwin Филиппинрин цин къерехда авай паром Пасха островдин аэропортда авай самолёт LAN Airlines === Менфят авай мяденар === Лас океандин кӀанера зурба кьадарда жуьреба — жуьре минералар квай мяденар чуьнуьх хьанва. Китайдин, Индонезиядин, Япониядин, Малайзиядин, Садхьанвай Америкадин Штатрин (Аляска), Эквадордин (Гуаякиль залив), Австралиядин (Бассов пролив) ва ЦӀийи Зеландиядин шельфра нафт ва газ хкудзава. Авай къиметриз килигна, Дуьнья океандин нафтадин ва газдин суьрсетрин 30 — 40 % Лас океандиз къвезва. Къеле гьасилунин кьадардай дуьньяда садлагьай чкада Малайзия физва, циркон, ильменит ва маса металлар гьасилунин кьадардай — Австралия. Океан ракьунни - марганецдин мяденрив ацӀанва, суьрсетрин вири санлай кьадар 17×1011 т. Ракьунни — марганецдин мадни чӀехи суьрсетар океандин виридалай дегьне чкайра кефер пата акваз жеда, гьакӀни Кьибле ва Перуан хандакӀра. Минералар квай асул мяденрин гьисабунра океанда: марганец 7,1×1010 т, цур 1,5×109 т, кобальт 1×109 т ава. Лас океанда газрин гидратрин дегьне ятарин мяденар жагъанвай: Орегон лекъве, Курильск цӀиргъина ва Охотск гьулуьн Сахалин шельфда, Япон гьуьле авай Нанкай чӀутхварда ва Япониядин цин къерехдин кьвалара, Перуан лекъве. 2013 йисуз Японияди Токиодилай кефердинни — рагъэкъечӀдай пата Лас океандин кӀане, тӀебиатдин газ акъудун паталай урукулдив синагъдин эгъуьнар кьиле тухуз къаст авуна. === Рекреацион суьрсетар === Лас океандиз пара жуьрейрин рекреацион суьрсетар хас я. Виридуьньядин туризмдин организациядин малуматриз килигна, XX виш йисан эхирда дуьньяда туризмдин кьилив атунрин 16 % РагъэкъечӀдай Азиядиз ва Ласокеандин региондиз къвезвай (2020 йсуз и пай 20 % — дал кьван хкаж хьун мумкин я). И регионда туризмдин къекъуьнар арадал къвезвай асул уьлквеяр Япония, Китай, Австралия, Сингапур, Республика Корея, Урусат, АСШ ва Канада я. Рекреациондин асул зонаяр: Гавай островар, Полинезиядин ва Микронезиядин островар, Австралиядин рагъэкъечӀдай цин къерех, Бохай залив ва Китайда авай остров Хайнань, Япон гьуьлуьн цин къерех, Кефер ва Кьибле Америкадин цин къерехда авай районар ва шегьерар. Виридалай пара туристар къвезвай уьлквейрин арада гуьгъуьнинбур хкягъиз жеда: Китай (йиса 55 миллион атунар), Малайзия (24 миллион), Гонконг (20 миллион), Таиланд (16 миллион), Макао (12 миллион), Сингапур (9 миллион), Республика Корея (9 миллион), Япония (9 миллион), Индонезия (7 миллион), Австралия (6 миллион), Тайвань (6 миллион), Вьетнам (5 миллион), Филиппинар (4 миллион), ЦӀийи Зеландия (3 миллион), Камбоджа (2 миллион), Гуам (1 миллион); Кефер ва Кьибле Америкадин цин къерехра чка кьунвай уьлквейрин арада: АСШ (60 миллион), Мексика (22 миллион), Канада (16 миллионо), Чили (3 миллион), Колумбия (2 миллион), Коста-Рика (2 миллион), Перу (2 миллион), Панама (1 миллион), Гватемала (1 миллион), Сальвадор (1 миллион), Эквадор (1 миллион). == ГьакӀни килиг == * Кефер Ласокеандин тӀурфан * Океан * Ласокеандин цин къерех * Ласокеандин островар * Ирид гьуьл * Тайфун * Ласокеандин дяве == Баянар == == ЭлячӀунар == * Исследования Тихого океана и дальневосточных морей России * NOAA TAO

Лас океан

Афинар () — Грециядин, Аттикадин администрациядин ва Афинар перефериядин (префектурадин) кьилин шегьер я. Шегьерди Эгей гьуьлуьн заливда авай Пирей портунилай 8 км кефердинни рагъэкъечӀдай патахъ мукь (чка) кьунва; ам 169 метр кьакьанвал авай Акрополисдин рагар-чахар авай кӀунтӀарин ва 112 метр кьакьанвал авай Ареопагдин элкъвена вири патарихъ эцигнава. Аттикадин юкьван платодин кьибледин пата, Кефиссни Илиссос суван вацӀар физвай арайра мукь (чка) кьунва. Афинар — дуьньядин виридалайни цӀуру шегьеррикай сад, адан 3400 йисарилай пара я. Садлагьай инсанрин аваз хьун чи эрадилай вилик 11-7 агъзур йисариз талукь я. Шегьердиз Афина хнуб-гъуцардин (дегь чӀаван полис лувак хуьзвайди) гьуьрметдай тӀвар гана. Афинариз бул тарих ава. Дегь чӀаван Афинар къудрат авай шегьер-полис, зурба метлеб квай чирвилер гудай юкь тир. Классикадин девирда (чи эрадилай вилик V-лагьай виш йисуз) шегьер-гьукумат вичин вилик финин лап вини кьилив агакьна. Афинар — Европадин цивилизациядин кьеб, вири дуьньядин демократиядин диге (ватан) я.BBC History on Greek Democracy — Accessed on 26 January 2007Encarta Ancient Greecefrom the Internet Archive- Retrieved on 28 February 2012. 31 October 2009. ГьакӀ месэла, шегьердихъ галаз европадин философиядин диб эцигнавай Сократ, Платон, Аристотель философрин тӀварар ва драмадин диб эцигай Эсхил, Софокл, Еврипид трагикрин тӀварар галкӀанвайбур я. Дегь чӀаван Афинарин сиясатдин къурулуш — демократия тир. Къе Афинар — гилан чӀаван космополитизмдин мегаполис, Грециядин сиясатдин, экономикадин, медениятдин, финансринни индустриядин уьмуьрда юкьван мукь (чка) кьунва. 2012-лагьай йисан нетижада, маса къачунин алакьунал гьалтайла шегьер девлет авай шегьеррин арада дуьньяда 39-лагьай мукьдал (чкадал) алай тир, UBSдин малуматрив кьурвал, виридалайни масан шегьеррикай 77-лагьайди я. Афинарин агломерациядин майдан — 412 км². И чил Эгалео (), Парнита (), Пендели () ва Имитос () суварри элкъуьрна кьунва. Вири агьалийрин сан-гьисаб, 2001-лагьай малуматрив кьурвал, 3 361 806 кас я (Грециядин вири агьалийрикай пудай сад). Шегьердин юкьван кьакьанва гьуьлуьн дережадилай 20 метр я, гьакӀ ятӀани шегьердин чилин рельеф жуьреба-жуьрединди я, суварни кьулувилер кваз. == Климат == Афинрин климат — субтропикрин зур паюнин къумлухдинди я (Кепленан климатрин классификация:BSh). ХъуьтӀуьз кьериз-кьериз мекьи жезва, са бязи чӀавара живер къвазва. Гад лап чимидини кьурагьвал авайди я. Навани цӀехуьл варцарин арада кьезил мекьивилер тежер я. Са кьадар кьванни чӀехи къвалар са шумуд варцарин къене авачиз хьун мумкин я. Аравилин гьуьлуьн таъсирдин нетижада зул лап яргъал фейиди я, гьакӀни гатфар са кӀус иглеш (геж) алукьзава. == Стхавилин шегьерар == * Ашхабад (туьркм. Aşgabat), Туьркменистан * Вашингтон (), АСШ * Лос-Анджелес (), Калифорния, АСШ (1984-лагьай йисан 10 эхен)Los Angeles Sister Cities * Чикаго (), Иллинойс, АСШ (1997)Chicago Sister Cities * Филадельфия (), Пенсильвания, АСШ * Бостон (), Массачусетс, АСШ * Афины, Джорджия, АСШ * Монреаль (, ), Канада * Лиссабон (), Португалия * Генуя (), Италия * Флоренция (), Италия * Сиракуза (), Италия (18 июля 2002) * Мадрид (), Испания (4 мая 1971) * Барселона (), Испания * Стамбул (), Туьркия * Кали (), Колумбия * Прага (чех Praha), Чехия * Москва, Урусат * Домодедово, Урусат * Пекин (), Китай (2005)Beijing Sister Cities * Сиань (), Китай * Сантьяго (), Чили (1969-лагьай йисан 21 баскӀум) * Никосия (), Кипр (1988-лагьай йисан 28 кьамуг) * Вифлеем (), Палестина (1986-лагьай 13 тӀул) * Рабат (), Марокко (1990-лагьай 9 чиле) * Куско (), Перу (1991-лагьай йисан 18 мара) * Белград (серб Београд, Beograd), Сербия * Каир (), Мисри * Бейрут (), Ливан * Киев (), Украина Шегьерар-партнерар: * Париж (), Франция (2000) * Ереван (), Армения * Рим (), Италия == ЭлячӀунар == * Викисклад * Официал шегьердин сайт * Грекрин нациядин туристдин организациядин сайтда профил Категория:Грециядин шегьерар Категория:Европадин уьлквейрин кьилин шегьерар == Баянар == Категория:Грециядин шегьерар Категория:Европадин уьлквейрин кьилин шегьерар

Афинар

Мадрид () — Испаниядин кьилин ни виридалай чӀехи шегьер, гьакӀни са тӀвар алай провинциядинни автономиядин жемятдин административ юкь. Гьукуматдин экономикадин, политикадинни культурадин виридалай чӀехи юкь. Шегьердин агьали — 3,273 млн кас (2010). Шегьер, Пиреней зуростровдин юкьван пата чка кьунвайди я. == Этимология == ТӀварцин арадал атунин са шумуд версияяр ава: * «Мадрид» тӀвар асулдай араб чӀалан гаф я. ТӀварцин дувулди, «majra» (араб. مجرا‎‎ — цин чешме) гафунилай вичин сифте кьил къачузва. Гзафвал мана гузвай it пай алава авурла «majer-it» гаф туькӀуьр жезва. И тӀвар шегьердиз арабри ганвайди я, вучиз лагьайтӀа абуру Мадрид кьурла, вич шегьер ва мукьув галай хуьрер жумартдаказ цив таъминарзавай, пара кьадарда чилин кӀанин чешмейрал гьалтнавай. Ахпа, шегьер христианрин гьукумдик акатайла, адан тӀвар кастиль чӀалал «Magerit» хьиз акъатзавай. == География == Шегьер Испаниядин юкьван пата, гьуьлуьн дережадилай 667 м вине алайди я. ШегердайтӀуз чӀехи тушир, вилик Кастилия тарихдин областьдиз талукь тир, Мансанарес вацӀ физва. Шегьердин кеферни - рагъакӀидай пата Сьерра-де-Гуадаррама суван массив ва адан виридалай кьакьан чка Пеньялара кӀукӀ хкаж хьанва. === Климат === == Тарих == == Административ къурулуш == Шегьердин мягьлеяр # Centro: Palacio, Embajadores, Cortes, Justicia, Universidad, Sol. # Arganzuela: Paseo Imperial, Acacias, Chopera, Legazpi, Delicias, Palos de Moguer, Atocha. # Retiro: Pacífico, Adelfas, Estrella, Ibiza, Jerónimos, Niño Jesús. # Salamanca: Recoletos, Goya, Fuente del Berro, Guindalera, Lista, Castellana. # Chamartín: El Viso, Prosperidad, Ciudad Jardín, Hispanoamérica, Nueva España, Pza. Castilla. # Tetuán: Bellas Vistas, Cuatro Caminos, Castillejos, Almenara, Valdeacederas, Berruguete. # Chamberí: Gaztambide, Arapiles, Trafalgar, Almagro, Vallehermoso, Ríos Rosas. # Fuencarral-El Pardo: El Pardo, Fuentelarreina, Peñagrande, Barrio del Pilar, La Paz, Valverde, Mirasierra, El Goloso. # Moncloa-Aravaca: Casa de Campo, Argüelles, Ciudad Universitaria, Valdezarza, Valdemarín, El Plantío, Aravaca. # Latina: Los Cármenes, Puerta del Ángel, Lucero, Aluche, Las Águilas, Campamento, Cuatro Vientos. # Carabanchel: Comillas, Opañel, San Isidro, Vista Alegre, Puerta Bonita, Buenavista, Abrantes. # Usera: Orcasitas, Orcasur, San Fermín, Almendrales, Moscardó, Zofio, Pradolongo. # Puente de Vallecas: Entrevías, San Diego, Palomeras Bajas, Palomeras Sureste, Portazgo, Numancia. # Moratalaz: Pavones, Horcajo, Marroquina, Media Legua, Fontarrón, Vinateros. # Ciudad Lineal: Ventas, Pueblo Nuevo, Quintana, La Concepción, San Pascual, San Juan Bautista, Colina, Atalaya, Costillares. # Hortaleza: Palomas, Valdefuentes, Canillas, Pinar del Rey, Apóstol Santiago, Piovera. # Villaverde: San Andrés, San Cristóbal, Butarque, Los Rosales, Los Ángeles (Villaverde). # Villa de Vallecas: Casco Histórico de Vallecas, Santa Eugenia. # Vicálvaro: Casco Histórico de Vicálvaro, Ambroz. # San Blas: Simancas, Hellín, Amposta, Arcos, Rosas, Rejas, Canillejas, Salvador. # Barajas: Alameda de Osuna, Aeropuerto, Casco Histórico de Barajas, Timón, Corralejos. == Праздники == * 15 тӀул — пак Исидоран югъ. * 13 кьамуг — пак Флоридави Антониян югъ. * 16 чиле — пак Кармендин Рушан югъ. * 7 пахун — пак Каетанан югъ. * 10 пахун — пак Лаврентиян югъ. * 15 пахун — Паломави Пак Рушан югъ. * 12 баскӀум — Пиларви Пак Рушан югъ. * 9 цӀехуьл — Альмуденави Пак Рушан югъ. == ТӀвар-ван алай шегьервияр == * Рикардо Вилья Гонсалес — испанви композиторни дирижёр. * Хулио Иглесиас — вири дуьньядиз чидай испанви цӀирим. * Марио Касас Сьерра — вири дуьньядиз чидай испанви актёр. * Мария Чуда Иисуса (халисан маркиза Мария Пидал — и-Чико де Гусман) — рим-католик диндин пак тир паб-фекьи, КьацӀул кӀвачерин кармелиткайрин кӀеретӀдик квай, Испанияда пара капӀ — тӀятӀ кӀвалер эцигнавайди я. Файл:Prada 2016 Madrid, Spain España.jpg Файл:GUCCI, photography by david adam kess, madrid 2016.jpg Файл:Louis Vuitton or shortened to LV, is a French fashion house founded in 1854 by Louis Vuitton, photography by david adam kess, madrid 2016.jpg Файл:Hermès, Madrid, Spain España.jpg == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Испания Категория:Европадин кьилин шегьерар Категория:Испаниядин шегьерар

Мадрид

Цудук (, ) — Дагъустан республикадин Хив районда авай, «Гъвандик» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. == География == Хуьр Хив райондин юкьван пата, райондин юкь тир Хив хуьрелай 4,3 км яргъал, Рапак вацӀун эрчӀи пата, «КӀуларихъшив» тӀвар алай чкадал ала. ==Тарих== XIX виш йисуз Цудук хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнавай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Кьибле - Табасарандин наибвалдиз талукь тир. Хив хуьруьхъ галаз Хив хуьруьнжемятдик акатзавай. ==Агьалияр== 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 398 касди уьмуьр гьалзавай Хив райондин агьалияр, 2000 йис. ФЛНК. Агьалидин вири табасаранар, суни - мусурманар я. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, Цудук хуьруьн агьалийрин кьадар вири табасаранар яз 136 кас тир 1886 йисуз Кьибле - Табасарандин наибвалдин агьалияр. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Odnoselchane.ru» сайтуна Цудук хуьруькай малуматар Категория:Хив райондин хуьрер Категория:Табасаранрин хуьрер

Цудук

Баку (, ) — Каспий гьуьлуьн къерехдихъ галай шегьер. Азербайжан республикадин кьилин шегьер. 2012 йисуз Бакуда Манидин конкурс Евровидение 2012 кьиле тухванвай. == Стхавилин шегьерар == * Амман (араб. عمان‎‎), Иордания * Анкара (туьр. Ankara), Туьркия * Басра (араб. البصرة‎‎), Ирак * Бордо (фр. Bordeaux), Франция * Вунгтау (вьетн. Vũng Tàu), Вьетнам * Вашингтон (округ Колумбия) ингл. Washington, АСШ * Гонолулу (ингл. Honolulu), АСШ * Дакар (фр. Ville de Dakar), Сенегал * Джидда (араб. جدة‎‎), Сауди Арабистан * Измир (тур. İzmir), Туьркия * Киев (укр. Київ), Украина * Конья (туьр. Konya), Туьркия * Лондон (ингл. London), Великобритания * Майнц (нем. Mainz), Германия * Москва, Урусат * Неаполь (итал. Napoli), Италия * Санкт-Петербург, Урусат (1998) * Сараево (серб. Сарајево), Боснияни Герцеговина (1972) * Стамбул (туьр. İstanbul), Туьркия * Тебриз (перс. تبریز‎), Иран * Хьюстон (ингл. Houston), АСШ (1976) * Балаково, УрусатМеждународные связи Исполнительная власть города Баку == Баянар == == ЭлячӀунар == * Бакудин официал сайт * Категория:Азербайжандин шегьерар Категория:Азиядин уьлквейрин кьилин шегьерар

Баку

Чабазимахи — Дагъустан республикадин Сергокъала районда авай хуьр. Аймаумахи ва Хабкаймахи хуьрерихъ галаз «Аймаумахи» хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Сергокъала райондин рагъакӀидай пата, райондин администрациядин юкь тир Сергокъала хуьрелай 23 км яргъал, Инчхеозень вацӀун сивел ала. ==Тарих== ==Агьалияр== 2002 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьн агьалияр 197 кас тир ЕДИНЫЙ РЕЕСТР АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНЫХ ЕДИНИЦ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН. 2007. Агьалийрин вири даргияр, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагъустан Республикадин Президентдин сайтуна Сергокъала район * Топографические карты K-38-XVIII — 1 : 200 000 * Топографические карты K-38-60 — 1 : 100 000 * Коды ОКАТО — Сергокалинский район Категория:Дарги хуьрер Категория:Сергокъала райондин хуьрер

Чабазимахи

Молдова ва я Молдавия дуьз. Респу́блика Молдо́ва () — европадин кьиблединни рагъэкъечӀдай пата авай гьукумат. == География == Кефер пата, рагъэкъечӀдай патани кьибле пата Украинадихъ галаз, рагъакӀидай пата Румыниядихъ галаз сергьятра ава. Молдова — унитар республика я; 32 районар, 5 муниципияр, Гагаузия ва Транснистрия (де-факто кьабулнавай гьукумат Приднестровьедин Молдовадин Республика я) акатзава. Молдавиядин административ паюн === Районар === № Райондин тӀвар лезги чӀалан (тамам тӀвар) Административ юкь лезги чӀалан (тамам тӀвар) Майдан,Площадь Молдовы, лист 12. км² Агьалияр, ксар (2004) Къалинвал, ксар/км² 1 Бессарабка район (Raionul Basarabeasca) Бессарабка (Basarabeasca) 294,54 28 978 98,38 2 Бричанар район (Raionul Briceni) Бричанар (Briceni) 814,44 78 027 95,80 3 Глодянар район (Raionul Glodeni) Глодянар (Glodeni) 754,18 60 975 80,85 4 Гьынчештар район (Raionul Hînceşti) Гьынчештар (Hînceşti) 1475, 13 119 762 81,35 5 Дондюшанар район (Raionul Donduşeni) Дондюшанар (Donduşeni) 644,12 46 442 72,10 6 Дрокия район (Raionul Drochia) Дрокия (Drochia) 999,91 87 092 87,10 7 Дубоссарар район (Raionul Dubăsari) Кочиерар (Cocieri) 309,22 34 015 110,00 8 Единец район (Raionul Edineţ) Единец (Edineţ) 932,92 81 390 87,24 9 Кагьул район (Raionul Cahul) Кагьул (Cahul) 1545,28 119 231 77,16 10 Кантемир район (Raionul Cantemir) Кантемир (Cantemir) 867,86 60 001 69,14 11 Каушанар район (Raionul Căuşeni) Каушанар (Căuşeni) 1185,16 90 612 76,46 12 Криулянар район (Raionul Criuleni) Криулянар (Criuleni) 687,95 72 254 105,03 13 Кэлэраш район (Raionul Călăraşi) Кэлэраш (Călăraşi) 753,55 75 075 99,63 14 Леова район (Raionul Leova) Леова (Leova) 764,73 51 056 66,76 15 Ниспоренар район (Raionul Nisporeni) Ниспоренар (Nisporeni) 629,02 64 924 103,21 16 Окница район (Raionul Ocniţa) Окница (Ocniţa) 597,47 56 510 94,58 17 Оргьей район (Raionul Orhei) Оргьей (Orhei) 1228,31 116 271 94,66 18 Резина район (Raionul Rezina) Резина (Rezina) 621,79 48 105 77,37 19 Рышканар район (Raionul Rîşcani) Рышканар (Rîşcani) 936,03 69 454 74,20 20 Сорокар район (Raionul Soroca) Сорокар (Soroca) 1042,99 94 986 91,07 21 Страшенар район (Raionul Străşeni) Страшенар (Străşeni) 729,12 88 900 121,93 22 Сынжерея район (Raionul Sîngerei) Сынжерея (Sîngerei) 1033,71 87 153 84,31 23 Тараклия район (Raionul Taraclia) Тараклия (Taraclia) 673,69 43 154 64,06 24 Теленештар район (Raionul Teleneşti) Теленештар (Teleneşti) 848,62 70 126 82,64 25 Унгенар район (Raionul Ungheni) Унгенар (Ungheni) 1082,62 110 545 102,11 26 Фалештар район (Raionul Făleşti) Фалештар (Făleşti) 1072,60 90 320 84,21 27 Флорештар район (Raionul Floreşti) Флорештар (Floreşti) 1108,19 89 389 80,66 28 ЦӀийи Аненар район (Raionul Anenii Noi) ЦӀийи Аненар (Anenii Noi) 887,62 81 710 92,06 29 Чимишлия район (Raionul Cimişlia) Чимишлия (Cimişlia) 923,7 60 925 65,96 30 Шолданештар район (Raionul Şoldăneşti) Шолданештар (Şoldăneşti) 598,37 42 227 70,57 31 Штефан-Водэ район (Raionul Ştefan-Vodă) Штефан-Водэ (Ştefan-Vodă) 998,38 70 594 70,71 32 Яловенар район (Raionul Ialoveni) Яловенар (Ialoveni) 783,49 97 704 124,70 Вири 27 821,71 2 387 907 85,83 === Муниципияр === # Кишинёв (Chişinău) (804 500) # Бельцар (Bălţi) (145 300) # Бендерар (Bender) (91 882)МПРдин шегьер # Комрат (Comrát, гаг. Komrát) (26 000)Гагаузиядин кьилин шегьер # Тирасполь (Tiraspol) (133 807)МПРдин кьилин шегьер == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал гьукуматдин сайт * MOLDOVAinform портал * Статистика *

Молдова

1 январь — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла йисан 1-й югъ я. Йисан эхирдал кьван 364 югъ ама (яргъи йисуз 365 югъ). Юлийдин чӀаваргандин 19 декабрьдихъ галаз сад къвезва. == Вакъиаяр == == Суварар == === Умуми дуьньядин суварар === * ЦӀийи йис. * Вири дуьньядин ислягьвилин югъ. == Дидедиз хьана == === Лезгистанда === === Дуьньяда === ;XIX виш йисалди * 765 йис — Али ар-Риза — шиийрин муьжуьдлагьай пайгъамбар, Мугьаммад пайгъамбардин (ААСС) иридлагьай несилдин велед. * 1431 йис — Родриго Борджиа — папа VI-й Александр. * 1447 йис — Лоренцо де Медичи — Флоренциядин гьаким, чугваррар ва эдебиятчияр вичин лувак хвейи кас. * 1467 йис — I-й Сигизмунд Кьуьзуьди — Литвадин чӀехи князь, Польшадин король. * 1484 йис — Ульрих Цвингли — Швейцарияда хьайи Реформациядин иштиракчи, цвинглианстводин бине кутур кас. * 1557 йис — Иштван Бочкаи — Трансильваниядин князь. * 1714 йис — Кристионас Донелайтис, Литвадин шаир, лютерандин пастор. ;XIX виш йис * 1823 йис — Шандор Петёфи, Венгриядин шаир, инкъилабчи. * 1831 йис — Иван Алексеевич Вышнеградский, Урусатдин алим- механик, кибернетик, Урусатдин финансрин министр (1887—1892). * 1863 йис — Пьер де Кубертен, Франциядин тарихдин алим, педагог, гилан замандин Олимпиядин къугъунрин бине эцигай кас, халкьарин арада авай Олимпиядин комитетдин садлагьай президент (1896—1916, 1919—1925). * 1879 йис — Вилиам Фокс, АСШдин кинопродюсер. * 1893 йис — Иван Васильевич Панфилов, Советрин генерал-майор, Советрин ГалкӀдин Игит (1942). * 1895 йис — Жон Эдгар Гьувер, АСШдин гьукуматдин кар ийизвайди, ФБР-дин бине эцигай кас. ;XX виш йис * 1909 йис — Степан Андреевич Бандера, Польшадин украиндин националистни террорист. * 1919 йис — Даниил Александрович Гранин (Герман), Советринни Урусатдин зари, киносценарист, жемятдин кар ийизвайди. * 1919 йис — Жером Дэвид Сэлинжер, АСШдин зари. * 1942 йис — Геннадий Васильевич Сарафанов, Советрин космонавт, Советрин ГалкӀдин Игит (1974). * 1945 йис — Жаки Икс, Бельгиядин автогонщик. * 1946 йис — Роберто Ривелино, Бразилиядин футболист, 1970-й йисан дуьньядин чемпион. * 1947 йис — Владимир Георгиевич Титов, Советринни Урусатдин космонавт, Советрин ГалкӀдин Игит (1988). * 1948 йис — Павел Сергеевич Грачёв, Советринни Урусатдин армиядин генерал, Советрин ГалкӀдин Игит (1988), Урусатдин гьужумдикай хуьдай министр (1992—1996). * 1956 йис — Сергей Васильевич Авдеев, Урусатдин космонавт, Урусатдин Федерациядин Игит (1993). * 1968 йис — Рик Джордан (Гьендрик Штедлер), Германиядин музыкант, композитор, Scooter кӀеретӀдин уртах (1993—2014). == Кьена == === Дуьньяда === ;XX виш йисалди * 379 йис — Василий ЧӀехиди — христиандин архиепископ. * 1515 йис — XII Людовик — Франциядин король (пачагь) (1498—1515). * 1573 йис — Малюта Скуратов — Урусатдин думадин боярин, опричник (залум) ва Иван Грозныйдин куьмекчи. * 1467 йис — Иогьан Бернулли — Швейцариядин математик. * 1838 йис — Наталья Петровна Голицына (руш. Чернышёва), Урусатдин графдин паб, фрейлина. * 1862 йис — Михаил Васильевич Остроградский, Урусатдин математикни механик. * 1894 йис — Генрих Рудольф Герц, Германиядин физик. ;XX виш йис * 1953 йис — Гьэнк Виллиамс, АСШдин мани, кантри-ягъизвайди. * 1972 йис — Морис Шевалье, Франциядин мани ва актёр. ;XXI виш йис * 2016 йис — Фазу Гамзатовна Алиева, Советринни Урусатдин аваррин шаир. * 2019 йис — Крис Кельми, Советринни Урусатдин мани ва композитор. Категория:Январь

1 январь

«Алкьвадар» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин СтӀал Сулейман райондик квай муниципалитет (хуьруьнсовет). Администрациядин юкь — Алкьвадар хуьр. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Алкьвадар, Сардархуьр. ==География== Хуьруьнсовет СтӀал Сулейман райондин кефер пата, райондин администрациядин юкь тир Кьасумхуьрелай кефердинни - рагъакӀидай патахъ 6,5 км яргъал чка кьунвайди я. ==Агьалияр== Алай чӀавуз хуьруьнсоветда 602 майишатар гваз 1,721 кас яшамиш жезва. Агьалийрин вири лезгияр, суьнни - мусурманар я. == ЭлячӀунар == * Банкгородов сайтуна «Алкьвадар» хуьруьнсоветдикай куьруь малуматар Категория:СтӀал Сулейман райондин хуьруьнсоветар

Алкьвадар хуьруьнсовет

Лагьиж хуьруьнсовет () — Азербайжан республикадин Исмаиллы районда авай хуьруьнсовет. Адак Лагьиж, Багъали, Аракит, Канаа, Намазгагь хуьрер акатзава. Категория:Исмаиллы райондин хуьруьнсоветар

Лагьиж хуьруьнсовет

2000 йис (кьве агъзур лагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла кишдиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 2000-лагьай йис ва XX виш йисан 0-лагьай йис я. == Баянар == Категория:XX виш йис Категория:2000 йис

2000 йис

Келбиханов Рагьимхан — лезги алим, филологиядин илимрин доктор, Дагъустандин Гьукуматдин университетдин профессор. ==ЭлячӀунар== * Директор ГПК принял участие во Всероссийской научно-практической конференции «Духовно-нравственные ценности в исламской культуре» Категория:Лезги алимар

Келбиханов Рагьимхан