Datasets:

leks-forever

/

lez_wiki_20240920

like 1

Эяк чӀал (эяк. I·ya·q, тлин. Yatk̲wáan, ингл. Eyak) == Гафалаг == Куьруь эяк гафалагMerritt Ruhlen (1994), On the Origin of Languages (Studies in Linguistic Taxonomy): * xǝwa кицӀ * kuutschi жанавур * tsʼiyu чӀулав сев * kʼudǝʔuhdg кака * qʼāš дабан * ɬilāʔ итим * qāt къарамат (остров) * tʼuʔčʼ чӀулав * khatl къацу * tɬãt вили * tsʼaʔ палчух * kaač одеяло * tsʼaagɬ зинбил * tsĩ:dz хийал, ахвар * tzatlkh накьв * tʼãtɬ цӀакул, пеш * kugɬ кӀарацӀар цӀайуниз * tlehatl пака * tleki сад == Алукьун == * Word-Lists of the Languages of Russian Alaska by F. P. von Wrangel & M. I. Nosov 1839 (digital typography 2009) == Тистикьар == Категория:На-дене чӀалар

Эяк чӀал

Янгылбай () — Дагъустан Республикадин Бабаюрт районда авай хуьр. «Мужукай» хуьруьнсоветдик акатзава. ==География== Хуьр Бабаюрт райондин юкьван пата, райондин юкь тир Бабаюрт хуьрелай 19 км яргъал ала. ==Тарих== ==Агьалияр== Йисариз килигна Янгылбай хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис''' 1926 2002 2010 Агьалияр''' 71 129Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 153Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. 2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 153 касди уьмуьр ийизвай. Агьалидин лап чӀехи пай нугъаяр я, вири суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Бабаюрт райондин хуьрер Категория:Дагъустанда немецрин колонияяр Категория:Нугъай хуьрер

Янгылбай

Къарабагълы — Азербайжандин Хъачмаз районда авай муниципалитет ва хуьр. == Агьалияр == Хуьруьн агьали — 409 касди туькӀуьрзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Къарабагълы (Хъачмаз)

Сфи-эфенди — лезги алим ва шаир. Сфи-эфенди 1770 йисуз Самур магьалдин Угул хуьре дидедиз хьана. Чирвилерихъ ялзавай жегьил Миграгърин медресадиз атана. Машгьур алим Абдулгъани-эфендидин гъилик кӀелна, диндин ва тӀебии илимар, РагъэкъечӀдай патан чӀалар чирна, хзан кутуна, ам Миграгъа бинелу хьана. Гуьгъуьнин йисара Ахцегьрин ва Игъиррин алимрин гъилик чирвилер хкаж хъувуна, «эфенди» ва «шейгь» дережайриз лайихлу хьана. Сфи-эфендиди Миграгърин жуьмя мискӀиндин имамвиле ва хуьруьн къазивиле кӀвалахна, вичин медреса ахъайна, гзаф йисара ана сухтайриз диндин ва тӀебии илимрин тарсар гана. Сфи-эфенди зарини тир. Ада лезги, араб ва туьрк чӀаларал уьмуьрдикай, тӀебиатдикай ва кӀанивиликай шиирар теснифна. Месела, «Мазан Къемер хьтин рушариз», «Яйнахар», «Ахцегьви Мирзали илифайла», «Секинсуз Ярагъ Мегьамедаз», «Эренлер», «Йигулриз-ругулриз», «Я Аллагь, вун чаз хьухь куьмек» ва маса чӀалар XX виш йисан 60-70-йисара яшлу инсанрин рикӀел аламай. Иллагьияр ва сувариз бахшнавай чӀалар мелера ва никӀе-векье инсанри, мискӀиндин минарадилай мижеверри, абурукай яз шаир Миграгъви Мардалидини, везиндалди лугьудай. Сфи-эфендидиз вичин девирдин камалэгьлийрихъ: Ахцегьви Мирза Алидихъ, Ярагъ Мегьамедахъ ва масабурухъ галаз яр-дуствилин, хванахвавилин кӀеви алакъаяр авай. Ада, Ахцегь Мирзе Алиди хьиз, тӀебии илимрихъ ялзавай ва сухтайриз ихьтин цӀар тикрардай: «Вири таб я, илим — гьахъ». Сфи-эфенди 1835 йисуз рагьметдиз фена, Миграгърин Агъа Сепиндин сурара кучукнава. == Эдебият == * Акимов Къ. Х. «Лезги зарияр» Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги алимар

Сфи-эфенди

КамАЗ 65224 КАМАЗ заводди тӏуькӏуьрнавай ппар чӏугвадай автомабиль.

КамАЗ 65224

Кьверангунин чинеруг () == Баянар == Категория:Вагьши нуькӀвер Категория:Чинеруг

Кьверангунин чинеруг

«Муьхрек» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Рутул райондик акатзавай муниципалитет. Административ юкь — Джилихуьр хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Джилихуьр, Муьхрек, Цудик. ==Агьалияр== 2013 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 1 302 касди уьмуьр гьалзавай. 2012 йисан малуматрив кьурвал хуьруьнсоветдин агьалияр 1 320 кас тир 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2012 г.. 2002 йисан малуматрив кьурвал 1 541 кас тир Рутул райондин 2002 йисан малуматрив кьурвал агьалияр. ФЛНК. Агьалидин вири рутулар, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Мюхрекский сельсовет Категория:Рутул райондин хуьруьнсоветар

Муьхрек хуьруьнсовет

Фетягьов Абдулфетягь Мегьамедан хва, лакӀаб Абдул Фетягь — машгьур лезги шаир ва гьикаятчи. 1948 йисан 25 октябрдиз СтӀал Сулейманан райондин Цмур хуьре дидедиз хьана. Ада юкьван мектеб ва Дагъустандин университет куьтягьна, гзаф йисара Магьачкъаладин карханайра, "Кард" журналда ва Учпедгизда кӀвалахна. Гуьгъуьнин йисара ам Дагьустандин педагогикадин институтдин издательстводин редакторвиле кӀвалахна. А. Фетягьан сифте шиирар 1962 йисуз «Колхоздин пайдах» газетда чапна. Гуьгъуьнилай адан эсерар лезги газетринни журналрин чинриз ара датӀана акъатзава. Зари са шумуд ктабдин ("Хиялрин зул", "Ракъинин хъен", "Вацран пешер" ва мсб.) автор я. Ада "Шарвили" эпос ва алатай виш йисарин шаиррин (Куьре Меликан, Миграгъ Къемеран ва мсб.) ирс кӀватӀ хъийизва, абуруз талукь ктабар ва макъалаяр чапдай акъудзава. Абдул Фетягь Лезги кхьирагрин садвалдин ва УФ-дин КС-дин член я. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги кхьирагар

Фетягьов Абдулфетягь Мегьамедан хва

Иогьанн Вольфганг фон Гёте (, 1749, Франкфурт-Майндал — 1832, Веймар) — немцарин шаир, гьукуматвилин кӀвалаххъан, фикирхъан. == Уьмуьр == Гёте дидедиз 1749 йисуз немцарин цӀуру масагунарин шегьер Франкфурт-Майндал хьана. Буба адвокат, императордин куьмекхъан тир, диде — шегьердин кьилин руш. Абурун кӀвале еке библиотека авай, гьавиляй гъвечӀи чӀаварилай эгечӀна Гётедивай гьар жуьре ктабар кӀел жезвай. Вичин хайи немцарин чӀалалай гъейри ада француз, латин, итални грек чӀалар чирна. 1765 йисуз ам фена кӀелер ийиз Лейпцигдин университетдиз. 1770 йисуз Страссбургдин университетдик экечӀна. Кьулухъ Франкфуртдиз хтайла ада адвокатрин идара туькӀуьрна. ЯтӀани къанунрин рекьелай адаз пара шаирвал хуш тир. 1775 йисан ноябрдиз Гёте Веймар шегьердик агакьна, Заксен-Веймар-Айзенах герцогвилин кьилин шегьер, 6000 агьали яшамиш жезвай. А чӀавуз Гёте Европада тӀвар-ван авай шаир тир. 1776 йисан июньдиз ам гьукуматхъан хьана, Чинеба консилиумдин уртах хьиз. == Аялар == Гётедихъни адан папахъ Христианадихъ вад аял авай. Са аял кьена дуьньядал акъатна, амайбур са шумуд йикъалай, гьафтейрилай кьена. Виридалайни чӀехи Август кьилди амукьна. Августдихъ пуд аял авай: Валтер Волфганг (9 апрел 1818 — 15 апрел 1885), Волфганг Максимилиан (18 сентябр 1820 — 20 январ 1883) мад Алма Седина (29 октябр 1827 — 29 сентябр 1844). Август вичин кьена вичин дахдилай кьве йисан вилик Римда. Адан папа Оттили фон Гётеди ам кьейила мад са аял (Агустдилай ваъ) Анна Сибилла, са йисалай гьамни кьена. Абурун аялар мехъверар тавуна амукьна, гьавиляй 1885 йисуз адан тум хкатна. Адан вахахъ Корнелиядихъ кьве аял (Гётедин хтулар), абурун аялар исятдани яшамиш жезва. == Ваймарда министрвал авур саягъ == 1775 йисан ноябрдиз Гёте Ваймардиз атана. Заксен- Ваймар-Айзенах герцогвалдин кьилин шегьерда 6000 кас яшамиш жезвай. Герцогвала виче вири 100 000. ЯтӀани Диде-Герцог Анна Амалиядин кӀвалахрин гъиляй шегьердиз медениятдин юкьварикай садан тӀвар атана. Гётедиз къаст ахъай тавуна Ваймардиз эвер гайила ам вири Европадиз чидай автор тир. Ам вичелай ирид йисан жегьил, пара чирвилер авай Карл Август герцогдин агъуниз гьатна, вичин чӀехи халу Фридрих II Вольтеран дуст тирвиляй рикӀиз мукьвуг кьазвай. Ада кхьизвайвал, адаз гьадан хьтин чӀехи руьгь хьана кӀанзавай. Герцогди Гёте Ваймарда хуьн патал вири ийизавай — савкьватарни кваз гузвай, гьакӀни Илмдал алай паркда гатун кӀвал. Герцогди адаз гьукумат кьиле тухунин патахъай теклиф авурла Гётеди ам сакӀус чӀав чӀугвуна кьабулна, сад лагьана авунач. == Гьукуматдин къуллугъдал == Гёте 1776 йисан 11 июндиз Гёте чинебавилин Легатионсратдизни Чинебавилин консилиумдин сад хьана, Герцогдин Консултатив кӀеретӀдик квай, йисуз 1200 талер кьабулиз. Чарарай Гёте а Консилиумдик ам 1815 йисуз кӀевидалди кмай. 1780 йисан 14 майдиз Кестнерда гьукуматдин къуллугърик квайла ада кхьизвай шиирар кхьизвай, вичи кхьизвай саягъ, «ЧӀехи пачагьди ийизавай саягъ, гьар юкъуз са шумуд сятдиз флейтадал къугъвазвай» Dieter Borchmeyer: Weimarer Klassik. Portrait einer Epoche. Aktualisierte Neuausgabe. Beltz Athenäum, Weinheim 1998, ISBN 3-407-32124-4, S. 66. (нем. чӀал) Вилик чӀаварин дустарикай Штурм, Дранг чӀаварикай амай, Ленцни Клингер хьти, 1776 йисуз Ваймарда хьайи, яргъи чӀавалди гьана амукьнавай, Гётедивай еке пулун куьмек къачур, ам сад лагьана патахъ элкъвена. Ленц ада гьич тийижир себебрай къисена Герцогвалдай. 1777 йисуз Гётедин гьукуматдин къуллугъдал авуна кӀани крар авайбурулайни еке хьана Ильменаудин Бергбаус цӀийи хъувуна герек хьайила 1779 йисуз кьве комиссийрин кьиле ацукьна, Рекьер эцигдай комиссиядинни Дяведин комиссияда, Ваймардин армиядиз рекрутар кӀватӀ авунин бинеяр хивел алай. Адан чӀехи бурж гьукуматдин харчар тӀимил авуна гькукуматдин экономика, вири пуларин буржари кьунвай, дуьз рекьел хкин тир. Ам патал Гётеди армиядикай са пай туна, адал пара пул физвайвиляй. Четинвилерни агалкьунар адан гьукуматдин къуллугърал галатнавайвили пис гьалдиз гъана. Гётеди вичин китабда кхьена 1779 йисуз: «Садазни чизвач за вучзаватӀа, шумуд душмандихъ галаз за женгер тухузватӀа сакӀус затӀ арадал гъин патал». Герцогдихъ галаз ам гьукуматдай фирла ам халкьдин агъуниз гьатна. Гёте Ваймарда гьукуматдин къуллугърал хьайи сифте цӀудйиса, чӀехи пай крарин патахъай Гёте маса гьукуматриз физавай. Гьабурукай Дессаудизни Берлиндиз 1778, 1779 сентябр — январ 1780 Швейцариядиз, гьакӀни Гьарцдиз (1777, 1783 und 1784). == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Германия

Иогьанн Вольфганг фон Гёте

Сфиев Сфибуба Юсуфан хва, лакӀаб Сфи-Буба — лезги кхьираг ва журналист. 1924 йисуз Самур округдин Мискискарин хуьре дидедиз хьана. Ада хуьруьн мектеб, Дербентдин педучилище, Бакуда КГБ-дин школа, Дагъустандин университетдин тарихдин ва юридический факультетар куьтягьна. Гзаф йисара республикадин КГБ- дин органра, Дагъустандин юстициядин министирвиле кӀвалахна. И вири йисара Сфи-Буба журналиствилин ва кхьирагвилин пешедални машгъул я. Ада вичин эсерар урус чӀалал теснифнава. Сфи-Буба ихьтин ктабрин автор я: "Пароль - Рехи Каспий", "Къавкъаздин повесть", "КукӀвар хьайи къалхан", "Руьгьдиз кесиб инсанар", "Хкахь тавур гъед" ва мсб. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги кхьирагар Категория:Лезги журналистар

Сфиев Сфибуба Юсуфан хва

Яргъи КӀек () — Азербайжан республикадин КцӀар районда авай кьакьан суван хуьр. «СтӀурин» хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр КцӀар райондин рагъакӀидай пата, Докъузпара райондихъ галаз сергьятдин мукьвал, ЧӀехи Къавкъаздин хушарал, райондин кьилин шегьер тир КцӀар шегьердилай 110 км яргъал ала. Хуьр инсандин гъил агакь тийизвай чкадал ала. == Тарих == == Агьалияр== Агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я. Хуьурьунэгьлияр асул гьисабдалди малдарвилел алахънавайди я. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:КцӀар райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер Категория:Азербайжанда авай лезги хуьрер

Яргъи КӀек

Валли́ чӀал (гьакӀ кимраг чӀал) — ЧӀехибританиядин чӀаларикай сад я, бритт чӀаларин дестедик акатзава, кельт чӀаларик квай. ЧӀехи пай Велсда яшамиш жезва. == Статус == Агьалийрин перепись малуматриз 2001 йисан 610 000 ксар ва я 20,5 % агьалияр Велсда, валли чӀал чизва. Категория:Инд-европадин чӀалар

Валли чӀал

Музаим () — Дагъустан республикадин Дербент районда авай хуьр. «Музаим»дин администрациядин юкь ва сад тир хуьр я. 2005 йисалай хуьруьнсоветдин юкь я ЕДИНЫЙ РЕЕСТР АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНЫХ ЕДИНИЦ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН. 2007. ==ТӀварцӀикай== Хуьруьн тӀвар «Музаим» араб ва фарс чӀаларал «четинвал, манийвал» лагьай чӀал я. ==География== Хуьр Дагъустан Республикадин кьибле пата, Дербент райондин кьиблединни рагъэкъечӀдай пата, Дербент шегьердилай 22 км кьибле пата, Самур-Дербент къубудал ала. ==Агьалияр== 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 1632 касди уьмуьр гьалзавай Дербентский район. 2010 йисан малуматриз килигна, агьалияр 1946 кас тир . Агьалийрин вири азербайжанар, шии - мусурманар я. ==Тарихдин имаратар== * Дегь чӀаван сурун кӀунтӀар. == Баянар == == ЭлячӀунар == * ЛЕТНИЙ ДЕНЬ В МУЗАИМЕ * Администрация Дербентского района * Дербентский район >> Музаим * Топографические карты K-39-XIX — 1 : 200 000 * Топографические карты K-39-73 — 1 : 100 000 Категория:Дербент райондин хуьрер

Музаим

Вини Инхело — Дагъустан республикадин Ахвах районда авай хуьр. Вини Инхело хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Ахвах райондин кефер пата, райондин администрациядин юкь тир Карата хуьрелай 12 км яргъал ала. ==Тарих== XIX виш йисуз Вини Инхело хуьр вири Анди округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнавай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Анди округдин Карата наибвалдиз талукь тир. 1937 йисал кьван Ботлих райондик акатзавай. ==Агьалияр== Йисариз килигна Вини Инхело хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 1886 2002 2010 Агьалияр 404Население Каратинского наибства в 1886 году 350 Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 397 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 397 касди уьмуьр ийизвай. Вири каратаяр, суни- мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Ахвах район» администрациядин официальный сайт Категория:Ахвах райондин хуьрер Категория:Каратайрин хуьрер

Вини Инхело

Марк Твен (, халисан тӀвар Сэ́мюэл Лэ́нгхорн Кле́менс, ; , Флорида, Миссури, АСШ — , Реддинг, Коннектикут, АСШ) — кьетӀен чӀехи американ кхьираг, журналист ва жемятдин крархъа я. Адан яратмишунди жуьреба-жуьре жанрар желб чӀугвазава - юмор, сатиру, философиядин фантастика, публицистика ва мсб, гьакӀни вири жанра ада гьамиша жув гуманист ва демократ хьиз къалурзава. Уильям Фолкнердин фикирдалди, Марк Твен «садлагьай халисан американ кхьираг я, гьакӀни чун вири адан ирс гьалтайбур я». Эрнест Хемингуэйди лагьайвал, вири алай чӀаван американ эдебият Марка Твенан Гекльберри Финнан кьилел атай вакъиаяр» тӀвар алай са ктабдай акъатна. Урус кхьирагрикай Максим Горький ва Александр Куприн Марк Твенакай рикӀин чимивилелди рахана. Категория:АСШ-рин кхьирагар Категория:АСШ-рин журналистар Категория:АСШ-рин публицистар Категория:Марк Твен

Марк Твен

Курд — Азербайжан республикадин Кьвепеле районда авай хуьр ва муниципалитет. == География == Хуьр Кьвепеле райондин кьибле пата, райондин кьилин шегьер тир Кьвепеле шегьердилай кьибле патахъ 23,6 км яргъал чка кьунва. == Агьалияр == Алай чӀавуз хуьре 1 335 кас яшамиш жезва. Агьалийрин саки вири азербайжандал рахазвай курдар ва азербайжанар я. == ЭлячӀунар == * Kürd: Azerbaijan Категория:Кьвепеле райондин хуьрер

Курд (Кьвепеле)

Синусо́ида — кьудпипӀен координатра y=a + b\sin (cx+d) барабарвилив тайин йизвай кьулу какурцӀар я. y=a + b\cos (cx+d) жуьре авай барабарвилин графикдизни синусоида лугьуда - и график синусоидал графикдилай абсцисс гигдин нулдилай агъуз патаз \pi/2 -диз юзурунив арадиз къвезва. Вине къалурнавай формулра a, b, c, d — константаяр я. Категория:Математика

Синусоида

Тад Магитль () — Дагъустан республикадин Ахвах районда авай хуьр. Тад Магитль хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Ахвах райондин юкьван пата, райондин администрациядин юкь тир Карата хуьрелай 8 км яргъал, Лологонитльтлар вацӀал ала. ==Тарих== XIX виш йисуз Тад Магитль хуьр вири Анди округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнавай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Анди округдин Карата наибвалдиз талукь тир. ==Агьалияр== Йисариз килигна Тад Магитль хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2002 2010 Агьалияр 1 359 Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 1 212 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 1 212 касди уьмуьр ийизвай. Вири ахвахар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Ахвах район» администрациядин официальный сайт Категория:Ахвах райондин хуьрер Категория:Ахвахрин хуьрер

Тад Магитль

IV Иван Васильевич, адан лакӀаб Грозный тир (1530 йисан 25 август, Коломенское хуьре хьана – 1584 йисан 18 март, Москва шегьерда кьена) — Москвадин ЧӀехи Князвилин князь, гуьгъуьнлай, 1533 йисалай вири Урусатдин пачагь. Уьтквемвилиз, викӀегьвилиз, кӀеве гьатай береда фад къарар кьабулдай алакьуниз ва регьим авачирвилиз килигна халкьди адаз "Грозный" (яни гъазаб квай, кичӀерар кутадай) лакӀаб ганай. Ивандин дах III Василий Москвадин ЧӀехи князь тир, адан диде Елена Глинская княгиня тир. Асулдай абур буба патай Рюриковичрин, диде патай Мамайрин сихилрикай тир. Мамай – литвадин князяр тир Глинскияр сихилдин бине кутурди гьисабзавайди я. Иван Грозныйдин баде София Палеолог – византиядин императоррин несилдикай я. Ивандин пуд йис хьайила ам кьуру тӀвар алаз гьаким хьанай. 1547 йисуз, Иванан диде пад тир Глинскияр династиядин аксиниз халкьди чӀехи къарагъунар ва бунтар авурла пачагьдин хзанар телеф хьунин кичӀевилик квай. Мукьва тир дустарин ва чирхчиррин куьмекдалди халкь са гьал ласарайдалай ва къарагъун тешкил авур активистар терг авурдалай гуьгъуьниз, Иван Грозныйди вичин куьмекдарар тир «Хкягъай Рададихъ» галаз гьукум гьализ давамарнай. Ада вири Земской Соборар эверна кӀватӀал кьиле тухванай, «1550 йисан Судебник» лугьудай къанунрин ктаб акъуднай (сифтегьан конституция). Иван Грозныйди гьукум гьалай девирда дяведин къулугъда, дуванханадин ва гьукуматдин идарада реформаяр авунай, гьакӀни администрациядин текрин чпи чеб идара авунин системадик, чкадин дережада цӀийи элементар кутунай. Ада Казаньдин ва Астраханьдин ханвилер муьтӀуьгъарнай, РагъакӀидай патан Сибирь, Дондин чилер, Башкирия, Нугъай Кьушундин чилер сад авуна вичин мулкарик кутунай. И тегьерда, Иван IV пачагь тир чӀавуз Русьдин чилер 2,8 млн км²-дилай 5,4 млн км²-дал кьван кьведра чӀехи хьанай. Адан гьукум акьалтӀ хьуниз мукьвал Урусатдин майдан вири Европадилай чӀехи тир. 1560 йисуз «Хкягъай Рада»-дин иштиракдарар пачагьдин гъазабдик акатна тешкилат терг авурдалай кьулухъ Иван Грозныйди Урусатдиз кьилди регьебервал ийиз эгечӀнай. Кьилди гьукум гьалай береда адан крара татугайвилер хьанай, ибур: Ливон дяведа Урусатдин винел Ливониядин гъалибвал; опричнина тешкил авурла несилдай несилдиз физвай аристократиядиз чӀехи зарар галукьнай ва мулкар гегьенш хьайи дворянри чпин къулай чка мадни кӀеви кьунай. Урусатдин кьилел хьайи пачагьрилай виридалайни яргъалди гьукум гьалайди IV Иван Грозный тир — 50 йисни 105 югъ. ==Уьмуьрдикай== ===Хзан=== Иван Грозныйдиз хьайи папарин кьадар дуьз малум туш, амма бязи тарихдарри чпин гъиливкхьинра адаз ругуд ва я ирид паб авайди къейдзава Валишевский К. Указ, соч., с. 326—328. Абурукай анжах кьудахъ галаз Ивана никагь кутӀуннай. Клисадин къанунралди пуд папалай пара хуьдай ихтияр авачиртӀани, кьудлагьайдахъ галаз никагь кутӀун паталай адаз махсус ихтияр ганвай. Иван Грозныйдин папарин сиягь: * Анастасия Романовна Захарьина-Юрьева] * Мария Темрюковна * Собакина Марфа Васильевна * Колтовская Анна * Долгорукая Мария * Васильчикова Анна Григорьевна * Василиса Мелентьевна * Нагая Мария Фёдоровна ===Кьиникь=== Алимрин паталай Иван Грозныйдин амукьаяр чирайла малум хьанай хьи, уьмуьрдин эхиримжи ругуд йисуз адан кӀарабриз остеофитар акъатнай. Чебни инсан кӀвачин кьилел экъвез тежедай кьван дережада акъатнай, пачагь занбураг алаз тухузвай. Амукьайриз килигзавай антрополог М. М. Герасимова къейд авунай хьи, икьван къатиз акьалтӀнавай азар адаз гьатта лап кьуьзуьбурал акуначир. Гьерекат квачиз гьализ мажбур уьмуьрди, фикиррикай жедай теспачвили ва даим стрессри гьадаз гъанвай хьи, вичин 50 йисара пачагь чрай кьуьзек хьиз аквазай. 1582 йисуз Антонио Поссевиноди Венециядин синьориядиз кхьей чарчел лагьанай, хьи «москвадин пачагьдин эхирдиз тӀимил ама»Валишевский К. Указ. соч., с. 390.. 1584 йисан март вацрал кьван ам гьеле къуллугъдал алай. 10 мартдиз, «пачагьдин гьалар усал хьунин себебдалди» Москвадиз къвезвай литвадин векил кьулухъ элкъуьрайдалай гуьгъуьниз, адан начагъвиликай сифте ван-сесер акъатнай. Мартдин 16 адан гьалар мадни чӀур хъхьанай, вацран 17 ва 18 кьабулай чими гьамамрикай пачагьдиз са кӀус регьят хьанай. Амма нисинилай кьулухъ ам рагьметдиз фена. Адан жендек дакӀунай ва ктӀизвай ивидикай нагьакьан ял къвезвай . Пачагьдин кьиникьин себеб тӀебии азар тирни ва я душмандин къаст исятда лугьуз четин я. Амма чав кьведлагьай версияни тестикьарзавай чарар-документар агакьнава. XVII виш йисан тарих кхьидай касди малумарнай, хьи «пачагьдиз агъу адаз мукьва тир инсанри ганай». Дьяк Иван Тимофеева шагьидвалзавайвал, Иван Грозныйдин эрчӀи гъилер тир Борис Годунов ва Богдан Бельскийди «пачагьдиз чинеба къаст авуналди адан фад кьиникьиз гъанай.» Польшадин гетман Жолкевскийдини Годуновал тахсир кутазвай: «Ада пачагь сагъарзавай лукьман пулуналди маса къачуна, дарманрик агъу кутунивди адан уьмуьрдиз къаст авунай, тӀа лагьайтӀа ада икӀ авуначиртӀа пачагьди адаз муькуь девлетлу къуллугъэгьлийрихъ галаз кьиникьин жаза гудай.» Кобрин В. В. Указ. соч., с. 138.Масса И. Краткое известие о Московии в начале XVII века. — , 1937. — С. 32.. Голландви дипломат ва савдагар Исаак Массади кхьенай хьи, Бельскийди пачагьдин дармандик агъу акадарнай. Чара-чара хабардаррикай атанай ихьтин ва муькуь сад-садав кьазвай фактар пара ава. Гьатта, пачагь ни ятӀани бамишайди лугьузвай чешмеярни ава Корецкий В. И. Указ. соч. С. 99.. Иван Грозныйдиз агъу гана кьинайди лугьузвай версиядин дуьзвал чирун паталди 1963 йисуз СССР-дин антропологрин паталай пачагьдин сурар ахъайна мийитдин амукьаяр анализрай акъуднай. Анализрин нетижайри гайи малуматри къалурнай хьи, амукьайра мышьякдин ва живедин дережа адетдиндилай виниз я, амма идан себеб агъу ваъ, пачагьди кьабулзавай дарманар тир. XVI виш йисуз сифилис сагъарзавай дарманрин виридак квай мышьякдинни живедин дережа виниз тир. ГьакӀ, кьиникьин и версия гиман яз амукьнай Кобрин В. Б. Указ, соч., с. 171.Панова Т. Д. Кремлёвские усыпальницы. История, судьба, тайна. Индрик. — , 2003. — С. 69.Разгадана тайна смерти Ивана Грозного. Царь умер от сифилиса и «лечения» ртутью | Здоровая жизнь | Здоровье | Аргументы и Факты. ==ТӀуларикай ва вичикай== Иван, бояринрин арада гьукум гьалун паталай гьужетар, чинебан чӀуру къастар хьайи береда чӀехи хьанай. Аял чӀаварилай аквазвай зулуматди, кьиникьри ва фитнейри элкъуьрна кьунвай пачагьдин къилихдиз пис таъсир ганвайди гьисабзава. Ам кьисасар къахчудай, регьимвал авачир ва масабурал шак гъидай инсан тир. Гьа девирдин къайдайри Иван Грозныйдин тӀулариз гайи таъсир веревирдзавай алим С. Соловьёва лагьанай хьи, «вичин халкьдин арада адалат ва гьахъ тайинарун паталди пачагьди диндин ва инсанвилин къанунриз амал тавуна, зулумдикай, жазадикай ва кичӀ кутуникай менфят къачузвай.» Амма, «Хкягъай Рада»-дин девирда вирида пачагь тарифарзавай, вучиз лагьайтӀа адакай чӀуру гаф лагьайди гьасятда терг ийидай. Гьа заманадин са касди 30 йисавай Иванакай кхьенай: «Иоаннрин хзанда чеб Аллагьдин вилик михьиз хуьдай адет ава. Клисада, вичин дуъада, бояринрин кӀватӀалдани халкьдин арадани Ивана са гаф лугьудай: "Аллагьди вичин лукӀариз гьикӀ буйругънатӀа зани гьакӀ гьукум тухузава". ГьакӀни, ада гьамиша адалат авачир дуванрикай, жемиятдин ва гьар са касдин хатасузвиликай, христианрин азадвиликай фикирар чӀугвазва. Четинвилер ва зегьметар эхна вичин везифадин крар кьиле тухузвай пачагьдиз чандин ислягьвилелай ва вичин къуллугъ тухунилай артух са затӀни кӀанзавач. Адаз кӀанзавач пачагьдин къайгъуярни леззетар. Вичин къуллугъэгьлийрихъ ва халкьдихъ галаз хуш рафтарвал ийизвай, писвилиз хъсан жаваб гузвай жумарт пачагьдиз кӀанзавайди са шеъ я, – эхиратдин юкъуз адаз "вун я гьахълувилин пачагь" лугьудай шафакъатдин ван къведайвал.» style="text-align: left;" ==Харусенятда адан тӀвар== === Кинематограф === * Иоанн Грозныйдин кьиникь (урус. Смерть Иоана Грозного) (1909 йис) — пачагь къугъвазвай актёр А. Славин. * Калашников савдагардикай мани (урус. Песнь про купца Калашникова) (1909 йис) — актёр Иван Потемкин. * Пачагь Иван Васильевич Грозный (1915 йис) (урус. Царь Иван Грозный) — актёр Фёдор Шаляпин. * Мумадин кӀалубрин кабинет (урус. Кабинет восковых фигур / нем. Das Wachsfigurenkabinett) (1924 йис) — артист Конрад Фейдт. * ЛукӀран лувар (урус. Крылья холопа) (1924 йис) — Леонид Леонидов. * Сифте басмахъан Иван Фёдоров (1941 йис) (урус. Первопечатник Иван Фёдоров) — артист Павел Шпрингфельд. * Иван Грозный (1944 йис) — Николай Черкасов. * Пачагьдин свас (урус. Царская невеста) (1965 йис) — Петр Глебов. * Спорт, спорт, спорт (1970 йис) — Игорь Класс. * Иван Васильевича вичин пеше дегишзава (урус. Иван Васильевич меняет профессию (1973 йис) — Юрий Яковлев. * Царь Иван Грозный (1991 йис) — Кахи Кавсадзе. * 16 виш йисан Кремльдин сирер (урус. Кремлёвские тайны шестнадцатого века) (1991 йис) — Алексей Жарков. * Сифте басмахъан Иоанн Фёдорован рикӀин гафар (урус. Откровения Иоана Первопечатника) (1991 йис) — Иннокентий Смоктуновский. * Русьдин кьилел тӀурфан (урус. Гроза над Русью) (1992 йис) — Олег Борисов * Ермак (1996 йис) — Евгений Евстигнеев. * Асул затӀарикай цӀуру макьамар (урус. Старые песни о главном 3) (1997 йис) — Юрий Яковлев. * Решетовода аламатар (урус. Чудеса в Решетове) (2004 йис) — Иван Гордиенко. * Пачагь (урус. Царь) (2009 йис) — Пётр Мамонов. * Иван Грозный (2009 йисан телесериал) — Александр Демидов. * Музейда йиф (урус. Ночь в музее 2) (2009 йис) — Кристофер Гест. * Баладин вяде (урус. Грозное время) (2010 йис) — Олег Долин * Кабан вирин хазинаяр (урус. Сокровища О. К.) (2013 йис) — Гоша Куценко. === Театр === * Иван Грозный (1943 йис) — Алексей Николаевич Толстоян кьве кьатӀан пьеса. * Иван Васильевич (1936 йис) — Михаил Булгакован пьеса. * Иоанн Грозныйдин кьиникь — Алексей Константинович Толстоян пьеса. И пьеса «Иоанн Грозныйдин кьиникь, Пачагь Фёдор Иоаннович ва Пачагь Борис» трилогиядин садлагьай пьеса я. * Псковитянка (1871 йис) — Римский-Корсаков Николаян пьеса. Мей Леван са тӀвар алай пьесадин сюжетдив кьурвал кхьенайди я. * Василиса Мелентьевна (1867 йис) — Александр Островскийдин пьеса. * ЧӀехи Гьукумдар (1945 йис) — Владимир Соловьёван пьеса. * Марфа Посадница, ва я Новагороддин МуьтӀуьгърун (1809 йис) — Фёдор Иванован пьеса. === Иван Грозный литература === VI Иванакай зурба урус кхьирагри агъадихъ галай эсерар кхьенвайди я. * В. И. Костылеван роман-трилогия «Иван Грозный». Идан паталай кирамди 1948 йисуз Кьведлагьай дережадин Сталинан премия къачунай. * А. Толстойдин «Гимишдин Князь. Иоанн Грозный чӀаварин гьикая» (урус. Князь Серебряный. Повесть времён Иоанна Грозного) * Л. Жданован. «Пудлагьай Рим» роман. * «Иван Грозный» – Анри Труай. * «Иван IV. Грозный» – Э. Радзинский. ==Баянар== ==ЭлячӀунар== Категория:Урусатдин пачагьар

Иван Грозный

ДаркӀуш Къазмаяр () — Дагъустан республикадин СтӀал Сулейман районда авай хуьр. «ДаркӀуш Къазмайрин» хуьруьнсоветдин административ юкь ва сад тир хуьр. == География == Хуьр СтӀал Сулейман райондин лап рагъэкъечӀдай пата, райондин юкь тир Кьасумхуьрелай 22 км яргъал чка кьунвайди я. Мегьарамдхуьруьн ва Дербент районрин сергьятрин мукьув гала. Мукьвал алай хуьрер: Къартас Къазмаяр, Ярукьвалар, ЛукӀар, Чуьхверхуьр. ==Тарих== И хуьруьн тарих, вичин тарихдин ДаркӀуш хуьруьн тарихдихъ галкӀанвайди я. 1966 йисуз, СтӀал Сулейман райондин лап рагъакӀидай пата авай кьакьан суван ДаркӀуш хуьруьн агьалияр кьулувалдиз куьч хьанвай, ва цӀийиз арадал атай хуьруь «ДаркӀуш Къазмаяр» тӀвар къачунай. ==Агьалияр== Алай чӀавуз хуьруьн 842 кӀвале 2803 кас яшамиш жезва. Агьалидин вири лезгияр ва рутулар, суьнни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * СтӀал Сулейман райондин официал сайтуна ДаркӀуш Къазмаяр хуьруькай куьруь малуматар Категория:СтӀал Сулейман райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

ДаркӀуш Къазмаяр

Кафыр-Кумух — Дагъустан республикадин Буйнакск районда авай хуьр. Кафыр-Кумух хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Буйнакск райондин кьулан пата, райондин администрациядин юкь тир Буйнакск шегьердилай 3 км яргъал, Шураозень вацӀун къерехдихъ гала. ==Тарих== 1864 йисуз Къавкъаздин Дяведин финифра Кафыр-Кумух хуьр вири Дагъустандихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Темир-Хан-Шурадин округдин Темир-Хан-Шурадин наибвилиз талукь тир. ==Агьалияр== Йисариз килигна Кафыр-Кумух хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис''' 1886 2002 2010 2015 Агьалияр''' 1 298 Темир-Хан-Шурадин наибвилин агьалияр 1886 йисуз 3 992Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 5 10733\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 5 39433\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 5 394 касди уьмуьр ийизвай. Вири къумукьар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Буйнакск район» администрациядин официал сайт Категория:Буйнакск райондин хуьрер Категория:Къумукьрин хуьрер

Кафыр-Кумух

Мамедов Мегьамед Агъадин хва, лакӀаб Мегьамед Агъа — лезги шаир ва кхьираг. 1930 йисан 9 апрелдиз КцӀар райондин Эвежугъ хуьре дидедиз хьана. Ада юкьван мектеб ва 1953 йисуз Азербайжандин пединститут куьтягьна, гзаф йисара хайи хуьре муаллимвиле кӀвалахзава. Мегьамед Агъадин шиирар, гьикаяр, мезелияр ва маса эсерар 50-йисарилай газетриз ва журналриз акъатзава, уртах кӀватӀалра гьатнава. Ам аялар патал акъуднавай "ГъвечӀи Фатма ва рагъ" (1991), "Авач ахвар булахдиз" (1999), "Мезелияр" (2000), "Насиран кӀел" (2000) ва «Медалар алай кицӀ» (2001) ктабрин автор, Лезги ва Азербайжандин кхьирагрин садвалдин член я. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги кхьирагар

Мамедов Мегьамед Агъадин хва

ЦӀару лелев () — гьайван. == Жуьрейрал апайхьун == * Canis adustus bweha * Canis adustus centralis * Canis adustus kaffensis * Canis adustus lateralis Категория:Жанавурар Категория:КицӀеринбур

ЦӀару лелев

Мыгра — Дагъустан республикадин Рутул районда авай тунвай хуьр. ==География== Хуьр Дагъустан Республикадин Рутул райондин рагъэкъечӀдай пата ала. ==Тарих== == Агьалияр == Виликан рутул хуьр я. Алай чӀавуз хуьр ичӀизва, дараматар харапӀайриз элкъвена. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Рутул хуьрер Категория:Рутул райондин тунвай хуьрер Категория:Тунвай рутул хуьрер

Мыгра (Дагъустан)

Европадин ГалкӀ — Европадин гьукуматрин экономикадин ва поликадин садвал. Лезгидал Чпиндал ISO 3166-1 Österreich AT België / Belgique / Belgien BE България BG Magyarország HU Deutschland DE Ελλάδα GR Danmark DK Éire / Ireland IE España ES Italia IT Κύπρος / Kıbrıs CY Latvija LV Lietuva LT Lëtzebuerg / Luxemburg / Luxembourg LU Malta MT Nederland NL Polska PL Portugal PT România RO Slovensko SK Slovenija SI Suomi / Finland FI France FR Česká republika CZ Hrvatska HR Sverige SE Eesti EE Кекежиз кӀанзвайбур Ísland IS Република Македонија MK Türkiye TR Crna Gora ME == ЭлячӀунар == * ЕГ официал сайт Категория:Европа Категория:Халкьаринарадин тешкилатар

Европадин ГалкӀ

Калиматов Магьмуд-Али Макшарипан хва (; 1959 йисан 9 апрелдиз, Чемолгъан, Къаскелен район, Къазахстандин ССР) — Урусатдин политикадин алахъавайди, юрист я. Ингушетия Республикадин кьил язваКалиматов назначен врио главы Ингушетии // Кавказский узел. == Уьмуьрдин рехъ == 1959-лагьай йисан 9-лагьай апрелдиз Магьмуд-Али Калиматов Къазахстандин ССР-дин Къаскелен райондин Чемолгъан хуьре дидедиз хьана. 1977-лагьай йисан апрелдилай 1979-лагьай йисалди Германияда авай советрин аскеррин кӀватӀалда къуллугъ авунаГлава Росприроднадзора по Самарской области назначен врио главы Ингушетии. 1989-лагьай йисуз Куйбышевдин гьукуматдин университетдин юридически факультет кӀелна куьтягьна. 1990-йисалай эгечӀна Куйбышевдин областин прокураторада кӀвалахиз хьана, ада райондин прокуратурадин следователь яз башламишна. 1990-1992-лагьай йисарин арада — сифте стажер, ахпа Самара шегьердин Киров райондин прокуратурадин чӀехи следователь тир. 1992-1998-лагьай йисариз Самара вилаятдин прокуратурадин виридал гуьзчивал ийидай отделдин прокурор хьана, гуьгъуьнлай прокурордин куьмекчи, ахпа прокурординни чка кьуна. 1997-2003-лагьай йисарра — Самара шегьердин прокурор тир. 2003-лагьай йисан январдилай 2004-лагьай йисан августдалди — Самара вилаятдин прокурордин сифтегьан эвез тир. 2004-лагьай йисан августдиз РФ-дин Кьилин прокурордин буйругъдал Магьмуд-Али Калиматов Ингушетиядин прокурордин чкадал эцигна. 2007-лагьай йисуз Самара вилаятдин губурнатордин контролвал ийидай департаментдин кьиле акъвазна. 2012-лагьай йисалай эгечӀна ада Самара вилаятдин губернатордин советник яз кӀвалахна. 2015-лагьай йисуз РФ-дин тӀебиатдин ва экологиядин министрдин буйругъдал ам Самара вилаятдин Росприроднадзордин Управлениедин кьиле эцигна. Амма а чкадал Калиматова хъсан кӀвалах къалурнач, гьакӀ хьайила чкадин экологри адан кӀвалахдиз критика гана. 2019-лагьай йисан 26-лагьай июндиз Ингушетиядин кьиле авай Юнус-Бек Евгуров вахтунилай вилик вичин къуллугъдай экъечӀайдалай кьулухъ, РФ-дин президентди Владимир Путина Калиматов Ингушетиядин Кьилин везифаяр вахтуналди тамамарзавайдан чкадал тайинарнаУказ Президента Российской Федерации от 26.06.2019 № 298 «О досрочном прекращении полномочий Главы Республики Ингушетия». 2019-лагьа йисан 8-лагьай сентябрдиз Магьмуд-Али Калиматов Ингушетия Республикадин Кьил яз хкянаваНародное собрание Ингушетии избрало Калиматова главой республики. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Самарадин гьукуматдин университет акьалтӀарнавайбур Категория:Ингушетияр кьилер

Калиматов Магьмуд-Али Макшарипан хва

Акуша () — Дагъустан республикадин Акуша районда авай хуьр. Акуша хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Акуша райондин кефер пата, Акуша вацӀал, Магьачкъала шегьердилай 133 км яргъал ала. ==Тарих== Хуьруьн тӀвар VI виш йисариз талукь тир тарихдин хроникада гьатна Аулы Дагестана. 1819 йисуз хуьр А. П. Ермолова кьунвай ва адан эгьлияр Урусатдин Императордиз муьтӀуьгъарнай. XIX виш йисуз Акуша хуьр вири Дарги округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Дарги округдин Акуша наибвалдиз талукь тир. ==Агьалияр== Йисариз килигна Айникабмахи хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 1886 2010 Агьалияр 1 988 1886 йисуз Акуша наибвилин агьалияр 4 697 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 4 697 касди уьмуьр ийизвай . Вири даргияр, суни-мусураманар я. ==ТӀвар-ван авай ксар== * Али-Гьажи Акушинский (1847 — 1930) — ислам диндин алим. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Акуша район» администрациядин официальный сайт Категория:Акуша райондин хуьрер Категория:Дарги хуьрер

Акуша

Керимрин — фамилия я. * Керимрин Керим Абдулхаликьан хва — шурайрин алим, физикадинни математикадин илимрин духтур я. * Керимрин Седакъет Къайинбеган руш — лезги зари, композитор, жемиятдин зурба кархъан. * Керимрин Сулейман Абусаидан хва — урусатдин бизнесмен, миллиардер, Дагъустанлай Федерациядин Советдин член.

Керимрин

1992 йисуз космосдиз ахъаюнрин сиягь

Хотынец район () — Урусат Федерациядин Орёл вилаятда авай район я. Майдан — 806 км². Агьалияр — кас. Административ юкь — Хотынец. == География == Районди Орёл вилаятдин кефердинни рагъакӀидайпата чка кьунва. == Агьалияр == == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Орёл вилаятдин районар

Хотынец район

Ангика Категория:Бихар чӀалар Категория:Индоарий чхел

Ангика чӀал

24 ноябрь — григорийдин чӀаварганра йисан 328-лагьай югь я (яргъи йисан 329-лагьай югь). Йисан эхирдал кьван 37 югъ амукьнава. == Суварар == * Морждин югъ * Муаллимдин югъ * Таджикистандин гьукуматдин пайдахдин югъ == Вакъияр == == Хайи == * 1632 — Бенедикт Спиноза — нидерландрин философ (кь. 1677). * 1729 — Александр Васильевич Суворов — урусатдин генералиссимус (кь. 1800). * 1888 — Дейл Карнеги — америкадин педагогни кхьин (кь. 1955). * 1938 — Наталья Леонидовна Крачковская — советринни урусатдин актриса (кь. 2016). * 1941 — Александр Васильевич Масляков — советринни урусатдин телевидениедин кар ийизвайди. * 1954 — Эмир Кустурица — югославиядинни сербиядин режиссёр. * 1987 — Никлас Бекстрём — швециядин хоккеист. == Кьиникь == * 1891 — Константин Николаевич Леонтьев — урус философ (х. 1831). * 1973 — Николай Ильич Камов — советрин цӀапурмашин конструктор (х. 1902). * 1991 — Фредди Меркьюри — британиядин маничи (Queen) (х. 1946). * 2014 — Виктор Васильевич Тихонов — чӀехи советринни урусатдин хоккейдин тренер (х. 1930). == ЭлячӀунар == * Категория:Ноябрь

24 ноябрь

МуркӀарин океан () — == ЭлячӀунар == * Глава «Морской лед» из «Copenhagen Diagnosis: Climate Science Report»

Кеферпатан МуркӀарин океан

* Советский — Дагъустандин Бабаюрт районда авай хуьр. * Советский — Дагъустандин Мегьарамдхуьруьн районда авай хуьр.

Советский (манаяр)

«Ватфорд» футболдин клуб () — Гьартфурдшир графвилик акатзавай Вотфорд шегьердай тир ингилис футболдин клуб я. == Тарих == «Вотфорд» 1881-лагьай йисуз туькӀуьр хьанва. Хъипини яруни чӀулав рангар кӀеретӀдин адет тирбур я. Им акьван пара агалкьунар авай клуб туш. 1980-лагьай йисар арадай акъатзава. 1973-лагьай йисуз Элтон Джон клубдин директор хьана. Гьа чӀавуз «хузар», икӀа хъипини яруни чӀулав рангар авай формадин гъиляй «Вотфордин» къугъвадайбуруз лугьузава, Англиядин Кубокдин финалдиз экъечӀна ва уьлкведин чемпионатда кьведлагьай чка къачуна. Грэм Тейлор чӀехи тренер яз тайинарун Элтон Джонан кар кьетӀъ ийидай къарар хьана. Гьа чӀавуз Англиядин миллетдин кӀеретӀдин жезмай регьбер лап жегьил специалист тир, гьавиляй «Вотфордихъ» галаз авур кӀвалах адан дебют хьана. Адан вилик эцигнавай везифаяр Тэйлордилай лап хъсан кьилиз акъудиз алакьна, вад йисан къене адавай «хузар» деринрай лап кӀукӀал хкажиз хьана. 1982/83-лагьай сезонда кьве сифтедин къугъунилай кьулухъ абуру садлагьай ингилис дивизиондин (гилан Премьер-лигадин вилик хьайиди) таблицадин кьил кьуна. «Хузаривай» Англиядин чемпионрин титул къачуз хьанвачтӀани, абурун кьведлагьай чка гьейран ийидай агалкьун яз тестикьарна. Адалай гуьгъуьнин йисуз кӀеретӀ Англиядин Кубокда финалдал кьван агакьна, УЕФА Европадин лигада – финалдикай 1/8-дал кьван. 2015-лагьай йисан 5-лагьай кьамугдиз клубдин кьилел испан тренер Кике Санчес Флорес акъвазнаSports.ru - «Sky Sports: Кике Санчес Флорес возглавил «Уотфорд»». == Агалкьунар == * Садлагьай дивизиондин вице-чемпион (1): 1982/83 * Футболдин лигадин чемпионатдин вице-чемпион (1): 2014/15 * Англиядин Кубок финалист (1): 1983/84 * УЕФА Кубок-дин 1/8 финалдикай (1): 1983/84 == Алай чӀаван ибарат == == Баркаллувилин зал == thumb|210px|alt=The head and shoulders of a man, with a cornrow hairstyle. On his shirt is a blue and white crest, featuring three lions.|Дэвид Джеймс варархъандин агалкьунар авай карьера «Вотфордилай» гатӀумна.Winter, Henry (26 November 2008). [http://www.telegraph.co.uk/sport/football/teams/england/3528121/Football- League-clubs-to-vote-on-home-grown-quota-to-increase-production-of-English- players-Football.html "Football League clubs to vote on 'home-grown' quota to produce English players"]. The Telegraph. Retrieved 19 April 2008. ТӀвар Кутунва Амплуа Къугъунар Голар Луьтер Блиссет 2003 гьужумдайди 503 186 Тони Котон 2004 варархъан 291 0 Джон Макклелланд 2005 хуьдайди 234 3 Томми Муни 2006 гьужумдайди 287 64 Лес Тейлор 2007 зур-хуьдайди 211 20 Дэвид Джеймс 2008 варархъан 98 0 Иан Болтон 2009 хуьдайди 287 36 Найджел Гиббс 2010 хуьдайди 491 7 Данкан Вельбурн 2011 хуьдайди 457 25 Росс Дженкинс 2012 гьужумдайди 398 142 Роб Пэйдж 2013 хуьдайди 218 2 Гьейдар Гьелгуьсун 2014 гьужумдайди 203 66 Гэри Портор 2015 зур-хуьдайди 472 51 == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официальный сайт клуба Категория:Англиядин футболдин клубар

Вотфорд (футболдин клуб)

Асунсьо́н (, официал тӀвар — Nuestra Señora Santa María de la Asunción, гуар. Paraguay) — Парагвайдин кьилин шегьер, гьукуматдин политикадин, экономикадинни культурадин юкь. == Административ паюн == === Округ === * Ла-Энкарнасьон (La Encarnación) * Катедраль (Catedral) * Сан-Роке (San Roque) * Ресолета (Recoleta) * Тринидад (Trinidad) * Себальос-Ке (Zeballos Cué) === Район === == Стхавилин шегьерар == * Богота, Колумбия * Буэнос-Айрес, Аргентина * Каракас, Венесуэла * Кампинас, Бразилия * Куритиба, Бразилия * Ла-Пас, Боливия * Мадрид, Испания * Майами-Дейд, США * Пуэбла, Мексика * Ресистенсия, Аргентина * Сан-Паулу, Бразилия * Тайбэй, Тайвань * Тиба, Япония == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Муниципалитетдин официал сайт Категория:Кьиблепатан Америкадин уьлквейрин кьилин шегьерар Категория:Парагвайдин шегьерар

Асунсьон

Боли́вия (, кечуа Buliwya, аймара Wuliwya, гуарани. Volívia), официалвилин тӀвар Гзаф-Халкьарин Гьукумат Боливия — Кьибле Америкадин юкьван пата чка кьунвай гьукумат. == Чилинмикит == Кефер ва кеферни — рагъэкъечӀдай патай — Бразилиадихъ, кьиблединни — рагъэкъечӀдай патай — Парагвайдихъ, кьибле патай — Аргентинадихъ, кьибле ва кьиблединни — рагъакӀидай патай Чилини Перудихъ галаз атӀарра ава. Гьуьлуьз экъечӀун авач, амма 1992 ийисуз, Перуди Боливиядиз 99 йисуз гьуьлуьн къерехдин, порт эцигиз гъвечи чка киридиз вугуз кьарардиз атана. == Кьиспес == == Ксарин сан == == Администрациядин паюнар == Боливия 9 департаметриз (исп. departamentos) пай жезва, департаментарни провинциярриз (исп. provincias) пай жезва. Вири санал ина 112 провинция ава, абур гьакӀни кантонриз (исп. cantones), пай жезва. Боливиядин провинцияр Департамент Майдан (км²) Ксарин сан* Юкь Бени 213 564 362 521 Тринидад (Боливия) Чукисака 51 524 1 352 000 Сукре Кочабамба 55 631 1 455 711 Кочабамба Ла-Пас 133 985 2 350 466 Ла-Пас Оруро 53 588 391 870 Оруро Пандо 63 827 52 525 Кобиха Потоси 118 218 709 013 Потоси Тариха 37 623 391 226 Тариха Санта-Крус 370 621 2 029 471 Санта-Крус-де-ла-Сьерра == Экономика == == Яракьвилин кьуватар == == Баянар == == ЭлячӀунар == * CIA World Factbook *

Боливия

Гьасанбегов Мусайиб Сулейманан хва, лакӀаб СтӀал Мусайиб — лезги шаир, Ватандин ЧӀехи дяведин иштиракчи. Зари 1914 йисуз Куьре магьалдин Агъа СтӀал хуьре дидедиз хьана. Хуьруьн мектеб, Дербентдин педучилище ва Дагъустандин пединститут куьтягьна, ада Кьасумхуьруьн партиядин райкомда кӀвалахна, шаир бубадин секретарвал авуна. 1937 йисуз ам РСФСР-дин Вини Кьилин Советдин депутатвиле хкяна. Шиирар кхьинал Мусайиб 30-йисарилай машгъул хьана. 1940 йисуз адан сад лагьай ктаб — "Хкягъай эсерар" чапдай акъатна. И йисуз ам СССР- дин кхьирагрин садвалдин членвиле кьабулна. СтӀал Мусайиб гуьгьуьллувилелди Ватандин ЧӀехи дяведиз фена ва 1943 йисуз Сталинграддин ягъунра кьегьалвилелди рагьметдиз фена. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар

Гьасанбегов Мусайиб Сулейманан хва

Агъа Макьар () — Дагъустан республикадин СтӀал Сулейман районда авай тунвай хуьр. == География == Хуьр СтӀал Сулейман райондин кьиблединни - рагъакӀидай пата, райондин юкь тир Кьасумхуьрелай 12 км яргъал чка кьунвай. ==Тарих== XIX виш йисуз Агъа Макьар вири Самур округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Самур округдин Кьурагь наибвалдиз талукь тир. Вини Макьар, ва Бурши Макьар хуьрерихъ галаз Вини Макьарин хуьруьнжемятдик квай. 1955 йисуз Кьурагь райондик квай Агъа Макьар хуьр Кьасумхуьруьн райондин (СтӀал Сулейман райондин) администрациядин гъиле вугунай. 1966 йисан зурзунрилай кьулухъ хуьруьнэгьлияр ЦӀийи Макьар хуьруьз куьч хьанвай. Хуьре форель гъетер авай вацӀ, «гьуьндуьгар» лугьудай малар хпер хуьдай фад заманадин дараматар ва чиле къванерикай туькӀуьрай пуд гьавадин инсанрин кучудунар амукьнава. ==Агьалияр== Куьч жедалди хуьруьн агьалийрин вири лезгияр, суьнни - мусурманар тир. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, хуьре 50 майишатар авай, агьалийрин кьадар 289 кас тир: 154 итим ва 135 паб. 1886 йисуз Кьурагь наибвалдин агьалияр Алай чӀавуз хуьр ичӀизва. ==ТӀвар-ван авай ксар== * Шабатов Шагьабудин Нурдинан хва — тӀвар-ван авай лезги шаир ва журналист. * Фатуллаева Пакизат Бейдулладин руш — лезги шаир ва публицист. * Магьмудов Абдулбари Агьмедан хва — тӀвар-ван авай лезги кхьираг, драматург ва публицист. == Баянар == == ЭлячӀунар == * СтӀал Сулейман райондин официал сайтуна Агъа Макьар хуьруькай куьруь малуматар Категория:СтӀал Сулейман райондин хуьрер Категория:СтӀал Сулейман райондин тунвай хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Агъа Макьар

9 январь — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла йисан 9-й югъ я. Йисан эхирдал кьван 356 югъ ама (яргъи йисуз 357 югъ). ==Вакъиаяр== * 1792 йис — 1787—1791 йисарин Урусатдинни-Турциядин дяведиз эхир эцигай Яссы икьрар кутӀуннай. * 1932 йис — Мексикадин кьибле пата авай индеецрин дегь Монте-Альбана хуьруьн харапӀайра XIII виш йисаз талукь гзаф багьа хазина дуьздал акъатнай. * 1992 йис — Сербиядин Республикади аслутуширвал малумарнай. * 1996 йис — Кизляр шегьерда теракт: Салман Радуеван боевикри аялар хадай азархана кьунай. * 2007 йис — садлагьай iPhone акъатнай. ==Суварар== ===Умуми дуьньядин суварар=== ==Дидедиз хьана== ===Лезгистанда=== ===Дуьньяда=== ==Кьена== Категория: Январь

9 январь

ЧӀилихъ Абдулгьамид — XIX виш йисуз уьмуьр авур лезги шаир. Шаир Абдулгьамид 1873 йисуз Куьре магьалдин (гилан СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай район) ЧӀилихъ хуьре кесиб лежбер Демиран хизанда хана. Залан уьмуьрди гьелекнавай Демир вахтсуз рагьметдиз фена ва адан юлдаш Хатус са шумудра гъуьлуьз хъфиниз мажбур хьана. Етим хьайи Абдулгьамид, идаз-адаз кӀвалах ийиз, патал хуьрера, гъурбатра къекъвена. Амма кьисметди адаз Кьеан Агъамирзе-эфендидивай, гьакӀни Штулрин медресада ва гуьгъуьнилайни Алкьвадар Гьасанавай тарсар къачудай мумкинвал гана. Абдулгьамида вичин шиирра яшайишда, уьмьурда гьалтзавай зидвилер, къабарар дуьздал акъудзава, ада алчахриз лянет гузва, кесибрин пад кьазва, абур Аллагьдини, фекьйрини чиновникри кузвайди къалурзава («Куьмек це», «Фекьяр», «Залум дуьнья», «Авайди са гъам я, дуст», «Дустуниз» ва мсб.). ЧӀилихъ Абдулгьамидан лирикадин шиирар иллаки иербур я. Абура шаирдин вахтунин гьава ава. Агъадихъ чна абурукай са шумуд гузва. Винидихъ тӀварар кьур шиирар 1989 йисуз Дагъустандин литературадин хрестоматияда чапнава. ЧӀилихъ Абдулгьамидан чӀалар кӀватӀ хъувунин карда вичиз араб чӀал хъсандиз чидай Мегьамед Садикьа зегьмет чӀугуна. Адан ва маса юлдашрин алахъунар себеб яз, чи гъиле алай вахтунда Абдулгьамидан хейлин шиирар гьатнава. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар Категория:XIX виш ийсан лезги шаирар

ЧӀилихъ Абдулгьамид

Греция () — Европада авай гьукумат. Кьилин шегьер — Афинаяр. == ЭлячӀунар == * * Permanent Mission of Greece to the United Nations * Статистика * Категория:Аравилин гьуьлуьн патав авай гьукуматар

Греция

Барселона — Испаниядин чӀехивилел гьалтайла кьведлагьай шегьер я. Каталония тӀвар алай автономия авай областьдинни провинциядин кьилин шегьер. Франциядин сергьятдикай вишни къад километрдин арадал Средиземный гьуьлуьн кьерехдал алай Порт. Испаниядин виридалайни чӀехи алишверишдинни промышленостдин юкь. Европадин виридалайни чӀехи дережа авай туристдин чкайрикай сад я. == География == Барселонада 1,615 млн кас яшамишзава. Ин лишандихъай ам Испаниядин кьведлагьай шегьер я, Мадриддин гуьгъуьнал; Европадин союздинни чӀехивилел гьалтайла цӀудлагьайди я. Шегьердин арайра 3,186 млн.кас яшамизава, Барселона тӀвар алай провинциядани — 5,348 млн.кас. 1992 йисуз Барселонада гатун олимпиададин къугъунар кьабулнавай тир. 2004 йисуз Барселонада Вири дуьньядин культурадин кӀватӀyн (форум) кьиле тухванвай тир. 2010 йисан мартда Барселона Средиземный гьуьлуьн союздин кьилин шегьер хьана. == Стха-шегьерар == * Агъа Новгород, Урусат (2009) * Антверпен, Бельгия (1997) * Афинар, Греция (1999) * Бостон, АСШ (1983) * Вальпараисо, Чили (2001) * Газа, Палестина (1998) * Гданьск, Польша (1990) * Гьавана, Куба (1993) * Дубай, АСЭ (2006) * Дублин, Ирландия (1998) * Истамбул, Турция (1997) * Исфахан, Иран (2000) * Кёльн, Германия (1984) * Кобе, Япония (1993) * Монпелье, Франция (1963) * Монтевидео, Уругвай (1985) * Монтеррей, Мексика (1977) * Пусан, Республика Корея (1983) * Рио-де-Жанейро, Бразилия (1972) * Санкт-Петербург, Урусат (1985) * Сан-Паулу, Бразилия (1985) * Сан-Франциско, АСШ (2009) * Санта-Крус-де-ла-Сьерра, Боливия (2008) * Сараево, Боснияни Герцеговина (2000) * Себу, Филиппинар (2009) * Тель-Авив, Израиль (1998) * Хошимин, Вьетнам (2009) * Шанхай, Китай (2001) == ЭлячӀунар == * Барселонадин официал сайт Категория:Испаниядин шегьерар

Барселона

Чукотка АО-дин шегьерар. ТӀвар Район/Шегьердин округ Агьалияр, кас Диб эцигун Шегьеррин статус Герб Координатар Шикил Анадырь Анадырь 14 326Численность постоянного населения Чукотского автономного округа по муниципальным образованиям на 1 января 2015 года. Проверено 9 мая 2015. Архивировано из первоисточника 9 мая 2015. 1889 1965 Билибино Билибино район 5592 1955 1993 Певек Чаун район 4721 1933 1967 == ГьакӀни килиг == * Чукотка АО-дин административ чара авунар == Баянар == * Чукотка автономиядин округ

Чукотка АО-дин шегьерар

Христианар — христианвилин терефдарар. Христианрин чӀехи пайди Иса пайгъамбар Аллагь, Аллагьдин хва ва инсаният хилас ийидай касдивай гьисабзава. ==Эдебият== Категория:Христианвал

Христианар

Рио-Негро департамент () — Уругвайда авай департамент я. Майдан — 9 282 км². Агьалияр — 54 765 кас. Агьалидин чуькьуьнвал — 5,9 кас/км². Административ юкь — Фрай-Бентос. == География == Департаментди Уругвайдин рагъакӀидай пата чка кьунва. == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Уругвайдин департаментар

Рио-Негро (департамент)

Агъул чӀал (агъу. aгъул чӀал) — агъул халкьдин хайи чӀал. Нах-Дагъустан чӀаларин хзандин лезги чӀаларин группадик акатзава. ЧӀал асул гьисабдалди Дагъустандин Агъул ва са кьадар Кьурагь районра гегьенш я. Агъул чӀалал рахазвайбурун кьадар — 29,3 агъзур кас я (2010 йис). 1990 йисуз Ш. А. Мазанаеван, С. Н. Гасанован ва И. А. Мазанаевадин санал куьмекдалди, урус чӀалан алфавитдин бинедал алаз агъул чӀалан алфавит туькӀуьрнай. ЧӀал вад нугъатриз пай жезва: тпиг нугъат, керен нугъат, кушан нугъат, буркихан нугъат ва фите нугъат. Агъул чӀалал Дагъустанда «Вести Агула» (Агъулдин Хабарар) газета акъатзава. ==Агъул чӀалал рахазвайбурун кьадар ва чӀалан ареал== 2010 йисуз тухвай Вири Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Урусатда агъул чӀалал рахазвайбурун кьадар 29 287 кас тир. Им вири агъулрин 83 % пай я. Агъул чӀал Дагъустан Республикадин Агъул (92,53 %) ва Кьурагь районра (7%) гегьенш хьанва. ==ЧӀалан гьалар== Агъул чӀалаз виридалайни мукьва чӀалар лезги ва табасаран чӀалар тирди гьисабзавайди я. Совет береда агъул хуьрера тарсар лезги чӀалал тухузвайвиляй гила кьуьзуьбурун саки виридаз лезги чӀал чизва, амма жегьилриз ваъ. Кьурагь районда лезгийрихъ галаз къуншивиле уьмуьр гьалзавай агъулриз лезги чӀал чизва. ==Нугъатар== Гилан агъул чӀала вад асул нугъатар ава: тпиг, керен, кушан, буркихан ва фите нугъатар. Агъул чӀалан литературадин чӀал тпиг нугъатдин фонетикадинни - грамматикадин системадал бинеламиш хьанва. Агъул чӀалан нугъатар: * Тпиг — литературадин чӀал. * Керен — РичӀа хуьруьн нугъат. * Кушан — кушан нугъат. * Буркихан — Буркихан хуьруьн нугъат. * Фите — Фите хуьруьн нугъат. == Агъул алфавит == А а Б б В в Г г Гъ гъ Гь гь ГӀ гӀ Д д Дж дж Е е Ё ё Ж ж З з И и Й й К к Кк кк Къ къ Кь кь КӀ кӀ Л л М м Н н О о П п Пп пп ПӀ пӀ Р р С с Т т Тт тт ТӀ тӀ У у Уь уь Ф ф Х х Хъ хъ Хь хь ХӀ хӀ Ц ц ЦӀ цӀ Ч ч Чч чч ЧӀ чӀ Ш ш Щ щ ъ Ӏ ы ь Э э Ю ю Я я == Библиография == === Грамматикадикай кӀвалахар === * Гасанова С. Н. Синтаксис словосочетания агульского языка. Махачкала, 2012. * Дирр А. М. Агульский язык // Сборник материалов для описания местностей и племён Кавказа. Вып. XXXVII. Тифлис, 1907. * Магометов А. А. Агульский язык: Исследования и тексты. Тбилиси, 1970. * Мерданова С. Р. Морфология и грамматическая семантика агульского языка. (На материале хпюкского говора.) М., 2004. * Сулейманов Н. Д. Сравнительно-историческое исследование диалектов агульского языка. Махачкала, 1993. * Тарланов З. К. Агулы: их язык и история. Петрозаводск, 1994. * Шаумян Р. М. Грамматический очерк агульского языка (с текстами и словарем). М.—Л., 1941. === Лексикадикай кӀвалахар === * Сулейманов Н. Д. Глагольная фразеология агульского языка. Махачкала, 2002. * Гасанова С. Н. Сравнительный анализ соматических фразеологических единиц восточно-лезгинских языков. Махачкала, 2000. === Гафарганар=== * Рамазанов М. Р. Агульско-русский словарь. Махачкала, 2010. * Сулейманов Н. Д. Агульско-русский (диалектологический) словарь. Махачкала, 2003. * Гасанова С. Н. Краткий фразеологический словарь агульского языка. Махачкала, 2008. * Гасанова С. Н., Самедов Д. С. Краткий словарь агульско-арчинских фразеологических соответствий. Махачкала, 2009. * Мазанаев Ш.А. Русско-агульский словарь.-Махачкала:Издательство ДГУ,2012. === Фольклёр === * Мазанаев Ш. А., Базиева З. М. Песенное творчество агулов. Махачкала: Изд-во ДГУ, 2011. * Тарланов З. К. 100 агульских пословиц с переводами на русский язык и толкованиями. Петрозаводск: Изд-во ПетрГУ, 2000. * Тарланов З. К. Агульские песни и пословицы. Петрозаводск: Изд-во ПетрГУ, 2003. === Агъул чӀалан литературадикай улубар === * Мазанаев Ш. А. Агульская литература. Махачкала: Дагкнигоиздат, 2008. * Мазанаев Ш. А. Агульская литература. Становление и развитие. Махачкала: ИПЦ ДГУ, 2007. == Баянар == == ЭлячӀунар == Библиография по агульскому языку Категория:Алфавитдиз килигна чӀалар Категория:Дагъустандин чӀалар Категория:Нах-дагъустан чӀалар Категория:Лезги чӀалар

Агъул чӀал

1932 йис (са агъзурни кӀуьд вишни къанни цӀикьвед лагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла жуьмядиз эгечӀзавай яргъи йис. Им чи эрадин 1932-лагьай йис я. XX виш йисан 32-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XX виш йис Категория:1932 йис

1932 йис

Агьалийрин кьадар 2012-лагьай йисан малуматрив кьурвал гана (чешне - Нидерландрин Википедия) == Галерея == Amsterdam airphoto.jpg|1. Амстердам Rotterdam1.JPG|2. Роттердам Binnenhof1.jpg|3. Гаага Domtower Utrecht.jpg|4. Утрехт Centrum Eindhoven.jpg|5. Эйндховен Tilburg kerk.jpg|6. Тилбург Skyline Almere.jpg|7. Алмере == Сиягь == Шегьер Чпин тӀвар Провинция Агьалияр Алкмар Alkmaar Кеферпатан Голландия 94.281 Алмере Almere Флеволанд 193.303 Амерсфорт Amersfoort Утрехт 148.404 Амстердам Amsterdam Кеферпатан Голландия 790.044 Амстелвен Amstelveen Кеферпатан Голландия 83.347 Апелдорн Apeldoorn Гелдерланд 157.057 Арнем Arnhem Гелдерланд 149.272 Ассен Assen Дренте 67.267 Бреда Breda Кеферпатан Брабант 175.565 Вейк-ан-Зее Wijk aan Zee Кеферпатан Голландия 2.400 Венло Venlo Лимбург 99.967 Вестланд Westland Кьиблепатан Голландия 101.879 Гаага Den Haag Кьиблепатан Голландия 501.725 Гауда Gouda Кьиблепатан Голландия 71.195 Гронинген Groningen Гронинген 192.735 Девентер Deventer Оверэйсел 98.615 Делфт Delft Кьиблепатан Голландия 98.655 Дордрехт Dordrecht Кьиблепатан Голландия 118.902 Заандам Zaandam Кеферпатан Голландия 72.597 Зволле Zwolle Оверэйсел 121.602 Зутермер Zoetermeer Кьиблепатан Голландия 122.300 Зютфен Zutphen Гелдерланд 47.195 Керкраде Kerkrade Лимбург 47.226 Лейден Leiden Кьиблепатан Голландия 118.714 Лелистад Lelystad Флеволанд 75.317 Леуварден Leeuwarden Фрисландия 95.317 Маастрихт Maastricht Лимбург 121.010 Мидделбург Middelburg Зеландия 47.989 Неймеген Nijmegen Гелдерланд 165.127 Рейссен Rijssen Оверэйсел 37.568 Роттердам Rotterdam Кьиблепатан Голландия 617.347 Тилбург Tilburg Кеферпатан Брабант 206.234 Утрехт Utrecht Утрехт 316.448 Харлем Haarlem Кеферпатан Голландия 151.927 Хертогенбос ’s-Hertogenbosch Кеферпатан Брабант 141.906 Хилверсюм Hilversum Кеферпатан Голландия 85.539 Хофддорп Hoofddorp Кеферпатан Голландия 73.442 Хоорн Hoorn Кеферпатан Голландия 71.226 Эдэ Ede Гелдерланд 108.789 Эйндховен Eindhoven Кеферпатан Брабант 217.120 Эммен Emmen Дренте 57.370 Энсхеде Enschede Оверэйсел 157.943 == Баянар == Категория:Нидерландрин шегьерар Категория:Европадин шегьерар Категория:Нидерландар

Нидерландрин шегьерар

Рагьимрин Виталий Межидан хва тахьайтӀа РахӀимрин Виталий Меджидан хва — лезгиВиталий Рагимов (Греко-римская борьба) юкьварар кьадайди, Азербайжандин миллетдин кӀватӀалдин член я.Министерство молодежи и спорта Азербайджанской Республики 2008-лагьай йисан Пекиндин Олимпиададин «арсдин» призер, 2009-лагьай ва 2010-лагьай йисаррин Дуьньядин чемпионатрин «кишпирдин» призер я. Азербайжандин спортдин лайихлу устӀар я. == Уьмуьрдин рехъ == Рагьимрин Виталий 1984-лагьай йисан 27-лагьай пахундиз Эрмениядин ГСР-дин Мегъри шегьерда дидедиз хьана.Виталий РАГИМОВ: "Очень хочется вернуться домой призером Олимпиады" 1990-лагьай йисуз Рагьимрин хизан Азербайжандиз куьч хьанва. 1994-лагьай йисуз Виталия грек-ни-римдин юкьварар кьунин секциядал кхьена. «„Классикадал“ зун стхади тухвана, — Виталия рикӀел хкизава. — Авайвал лагьайтӀа, заз гьа чӀавуз грек-ни-римдинни азад тир юкьварар кьунин жуьреяр сад хьиз аквазвай. ГьикӀ хьайитӀани зи хкягъуникай за гьайиф чӀугвазавайди туш». == ЭлячӀун == * Виталий РАГИМОВ: «Очень хочется вернуться домой призером Олимпиады» . == Баянар == Категория:лезги спортсменар Категория:лезги юкьварар кьадайбур Категория:азербайжандин юкьварар кьадайбур Категория:2008 йисан Гатун Олимпиаданин «арсдин» призерар

Рагьимрин Виталий Межидан хва

Гандарамахи — Дагъустан республикадин Акуша районда авай хуьр. Акуша хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Акуша райондин кефер пата, райондин администрациядин юкь тир Акуша хуьрелай 2 км яргъал ала. ==Тарих== ==Агьалияр== 2007 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижариз килигна хуьре 198 касди уьмуьр ийизвай Схема территориального планирования Акушинского района. Вири даргияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Акуша район» администрациядин официальный сайт Категория:Акуша райондин хуьрер Категория:Дарги хуьрер

Гандарамахи

30 март — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла йисан 90-й югъ я. Йисан эхирдал кьван 276 югъ ама. ==Вакъиаяр== ==Суварар== ===Умуми дуьньядин суварар=== ==Дидедиз хьана== ===Лезгистанда=== ===Дуьньяда=== ==Кьена== Категория: Март

30 март

Исайрин Радик Велединан хва (1989 йисан 26 сентябрь, Ахцегь район, Ыгыл) — урусатдин ва азербайжандин тхэквондист. Дуьньядин, Европадин ва Европадин къугъунрин чемпион. Урусатдин спортдин устӀар. Лезги я. == Уьмуьрдикай == Велединан хва Радик Ахцегь райондмн Ыгылрин хуьре 1989 йисуз дидедиз хьана. КӀвенкӀве Дагъустандин Гькуматдин Женгерин Харусенятдин Юкь паталай экъечӀзавай. 2012 йисан эхирдилай гатӀумна Азербайжан паталай экъечӀзава. == Агалкьунар == * къизил — Урусатдин чемпион (2010), * кьведра Урусатдин Кубокдин сагьиб (2010, 2011), * кишпир — Тхэквондодин Дуьньядин Чемпионат, Пуэбла-де-Сарагоса, Мексика (2013)Lezgisport.com — Радик Исаев стал призером чемпионата мира по тхэквондо, * къизил — Тхэквондодин Европадин Чемпионат, Баку, Азербайжан (2014), * гимиш — Тхэквондодин Европадин Чемпионат, Нальчик, Урусат (2015)Lezgisport.com — Серебро Радика Исаева на чемпионате Европы по тхэквандо, * къизил — Тхэквондодин Дуьньядин Чемпионат, Челябинск, Урусат (2015)Lezgisport.com — Радик Исаев стал Чемпионом Мира по таэквондо, * къизил — Европадин Къугъунар, Баку, Азербайжан (2015)Lezgisport.com — Радик Исаев выиграл золотую медаль на Евроиграх в Баку. Маса акъажунар: * гъалибвал — Fajr İnternational Open, Тегьеран, Иран (2014)1news.az — Азербайджанский таэквондист стал победителем турнира в Иране * гъалибвал — Qatar Open, Доха, Къатар (2015)1news.az — Азербайджанский таэквондист стал победителем турнира в Катаре * гъалибвал — Moldova Open, Кишинев, Молдова (2015)1news.az — Азербайджанские таэквондисты победили на турнире в Молдове Пишкешар * «Машгьурвилин» орден — Азербайжан, (2015)Официальный интернет сайт Президента Азербайджанской Республики — Распоряжение Президента Азербайджанской Республики o награждении победителей I Европейских игр и лиц, имеющих заслуги в развитии спорта в Азербайджане, * «Азербайжандин квайни квай спортсмен» — Азербайжан, (2014)1news.az — Названы лучшие спортсмены Азербайджана в 2014 году. == Хзан == Паб гъанва, адаз кьве руш ава. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Тхэквондодин Вири Дуьньядин Федерациядин официал сайт Категория:Лезги спортсменар

Исаев Радик Велединан хва

«Хив» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Хив райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь ва сад тир хуьр — Хив хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Хив райондин юкьван пата, Чирагъ ва Рапак вацӀарин арада авай дугуна, Магьачкъаладилай 204 км кьибле пата ала. ==Агьалияр== 2013 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 2548 касди уьмуьр гьалзавай 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г.. 2012 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьнсоветдин агьалияр 2613 кас тир Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 г.. 2002 йисан малуматриз килигна, хуьруьнсоветдин агьалияр 2243 кас тир Хив район. ФЛНК. Агьалидин чӀехи пай табасаранар, гъвечӀи пай лезгияр я, вири суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Село Хив Категория:Хив райондин хуьруьнсоветар

Хив хуьруьнсовет

Кешхурт () — Азербайжан республикадин Исмаиллы районда авай хуьр. «Гарайбейли» хуьруьнсоветдик акатзава. ==География== Хуьр Исмаиллы райондин кьибле пата ала. ==Тарих== ==Агьалияр== ==ЭлячӀунар== Категория:Исмаиллы райондин хуьрер Категория:Азербайжанрин хуьрер

Кешхурт

1820 йис (са агъзурни муьжуьдвишни къадлагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла кишдиз эгечӀзавай яргъи йис. Им чи эрадин 1820-лагьай йис я. XIX виш йисан 20-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1820 йис

1820 йис

Билясувар район () — Азербайжанда авай район я. Майдан — 1 358 км². Агьалияр — 102 400 кас. Агьалидин чуькьуьнвал — 75,4 кас/км². Административ юкь — Билясувар я. == Тарих == Садлагьай сеферда XIII виш йисуз Пилесувар хьиз адан тӀвар кьунва. Ам «сувар» (дегь чӀаван туьркрин сад хьун) бинедилай ва фарси «пиле» (михьиз канвай чуьл) гафунилай атайди я. Эхирдай — «суваррин чуьл» жезва. Билясувар район 1930 йисан 8-лагьай августдиз туькӀуьрнаю. 1938 йисан 19-лагьай июлдиз райондин юкь тир Билясувар хуьруьз Пушкин тӀвар гана, райондал Пушкиндин тӀвар эхцигна. 1963 йисан 4-лагьай январдиз район терг авуна, адан территория Астрахан-Базар райондихъ гилигна. 1964 йисан 26-майдиз район цӀийи кьиляй туькӀуьр хъувуна. 1991 йисан 7-лагьай февралдиз адал гилан тӀвар эцигна. == География == Районди Азербайжандин кьиблединни рагъэкъечӀдай пата чка кьунва. Ам кефердин патахъ Имишли райондихъ, Саатли райондихъ ва Сабирабад райондихъ, рагъэкъечӀдай патахъ Салиян райондихъ, кьиблединни рагъэкъечӀдай патахъ Нефтечала райондихъ, кьибледин патахъ Джалилабад райондихъ, рагъакӀидай патахъ Ирандихъ галаз сергьятдал ала. Райондиз рагъэкъечӀдай патахъ алгъай агъуз тир арандин рельеф ава. Адан чӀехи пай гьуьлуьн дережадилай агъуз ава. 1983 йисуз районда 542 гектар там авай тир. В 1983 году в районе имелось 542 гектара лесов. Районда юкьван гьалдин чими, кьурагьвал авай чуьлдин климат ава. Гад кьурагьвал авайди я. Январдиз жезвай юкьван гьалдин температура: 2,4 °С, июлдиз: 26 °С. Юкьван гьалдин йисан къваларин дережа — 260 мм. Райондин территориядай тӀуз Азизбекован тӀварунихъ галай канал, Азизбекован тӀварунихъ галай коллектор ва Кьилин Милдинни Мугъандин коллектор физва. Кьуразвай Болгарчай вацӀал водохранилище туькӀуьрнава. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Азербайжандин районар

Билясувар район

Магдалена Форсберг ; 1967 йисан 25 июлдиз, Эрншуьлдсвик), хайила Валлин () — Швециядин биатлонистка лыжница я. Ругуд сеферда биатлондай дуьньядин чемпион я. Тек сад тир галаз-галаз ругудра Биатлондай папарин Кубокдин сагьиб хьайиди я. 2002 йисан Олимпиядин къугъунрин кьведра кишпирдин призер язва. Садавайни вич кӀаник кутаз тахьана, Магдаленади вичин карьера 2001/02 сезон куьтягьайдалай кьулухъ акьалтӀарна. Эхиримжи йисуз ЧӀехи дуьньядин кубокдилай гъейри, ада гьакӀни вири кьуд гъвечӀи кубокни къачуна. == Спортдин карьера == === Лыжи === Форсберг гъвечӀи чӀавалай биатлондай алахъзвай тир, амма еке агалкьунар адаз хьаначир. === Биатлон === Гьавиляй вич 27 йиса аваз ада биатлондал алахъиз гатӀумна. ЦӀийи машгъулатдив ам рикӀивай эгечӀнач, адан гафаралди, и кӀавалах ада «зарафат патал» къетӀъ авуна. Сифте тренировкаяр Форсбергди са тӀвар алай шегьерда чка кьунвай «Сундсвалл» клубда гатӀумна. Ада хъсан агалкьунар къалуриз гатӀумна, гьавиляй са йисалай ам Швециядин биатлондай кӀватӀурдин ибаратдик кутуна. Са кьвед йис алатайдалай кьулухъ Магдаленади гзаф милли акъажунра призрин чкаяр кьаз эгечӀна. Гуьгъуьнлай, и клубдин ибаратдик кваз, ам са шумудра биатлондай Швециядин чемпион хьана. == Эдебият == == ЭлячӀунар == == Баянар == Категория:1967 йисуз дидедиз хьанвайбур Категория:Швециядин биатлонистар Категория:Биатлондай дуьньядин чемпионар Категория:2002 йисан хъуьтӀуьн Олимпиядин къугъунрин кишпирдин призерар

Магдалена Форсберг

Махмудуба — Азербайжандин Хъачмаз районда авай хуьр. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Махмудуба

Оразгулаул () — Дагъустан республикадин Бабаюрт районда авай хуьр. «Новая Коса» хуьруьнсоветдик акатзава. ==География== Хуьр Бабаюрт райондин рагъэкъечӀдай пата, Аграхан заливдин кьерел, райондин юкь тир Бабаюрт хуьрелай 51 км яргъал ала. ==Тарих== ==Агьалияр== Йисариз килигна Оразгулаул хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис''' 2002 2010 Агьалияр''' 61Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 56Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. 2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 56 касди уьмуьр ийизвай. Вири нугъаяр, суни - мусурманар я. ==Экологиядин проблемаяр== Хуьр мукьвал-мукьвал Аграхан заливдин ва Терек вацӀун ци акьалтӀунрик акатзава. Хуьруьн элкъвена къваларив ам чӀехи цикай хуьзвай банд гала. 1970-й йисара Терек вацӀу Аграхан заливдин юкьвалайтӀуз дуьз Каспи гьуьлуьз рехъ жагъурунилай кьулухъ залив кьве пай хьанвай ва Кьиблепатан Аграханда цин дережа садлагьана кхаж хьанай ва нетижада хуьруьн цин къерехдал алай кӀвалер цик акатна чкӀанай. Эхиримжи чӀехи тӀебиатдин мусибат ина 2005 йисуз, Терек вацӀун ци накьвадин кьантӀарар тухвана ятар сергьятрилай экъечӀайла хьанвай. А чӀавуз Терек-Сулак арандин гегьенш чилер цик акатнай. Идан нетижада Новая Коса ва Оразгулаул хуьрерин са пад цик акатнай чебни элкъвена къваларив гвай цин юкьва гьатнай, гьакӀ и кьве хуьрер вири дуьньядикай атӀанвай гьалара 3 варз хьанай. 2010 йисуз Астрахань-Магьачкъала трассадин мукьвал, «Мехтеб» цин гьамбарханадин районда и кьве хуьрерин эгьлийриз куьч жез чилин белгенар чара авунай. == Баянар == == ЭлячӀунар == * [ Остаёмся зимовать ] * Жители селения Оразгулаул Бабаюртовского района Дагестана провели митинг * РАСПОРЯЖЕНИЕ Правительства РД от 04.08.2006 N 220-р «ОБ ОБРАЗОВАНИИ КОМИССИИ ПО РЕШЕНИЮ ВОПРОСА ОРГАНИЗАЦИИ ПЕРЕСЕЛЕНИЯ ЖИТЕЛЕЙ СЕЛ. ОРАЗГУЛАУЛ И СЕЛ. НОВАЯ КОСА БАБАЮРТОВСКОГО РАЙОНА, ПОСТРАДАВШИХ В РЕЗУЛЬТАТЕ ЗАТОПЛЕНИЯ ЧАСТИ ИХ ТЕРРИТОРИЙ» * РАСПОРЯЖЕНИЕ от 29 апреля 2010 г. № 101-р «О выделение земельного участка под переселение сел» * В Дагестане из- за подъема воды в Аграханском заливе существует опасность подтопления двух населенных пунктов Категория:Нугъай хуьрер Категория:Бабаюрт райондин хуьрер

Оразгулаул

Нах-дагъустандин чӀалар (кефердинни-рагъэкъечӀдай патан къавкъаздин чӀалар) — асул гьисабдалди Кеферпатан Къавкъаздин рагъэкъечӀай пата (Дагъустанда, Чечняда ва Ингушетияда), Азербайжандин кефер пата ва са кьадар Грузияда, Турцияда, Иорданияда ва Мукьва РагъэкъечӀдай патан маса уьлквейра гегьенш хьанвай чӀаларин хзан. И чӀаларал рахазвайбурун вири санлай кьадар — тахминан 5 миллион кас я. Гипотезадал бинеламиш хьанвай фикирралди Кеферпатан Къавкъаздин чӀаларин агъа хзандик акатзава. ГьакӀни, лингвистикада нах- дагъустан чӀаларин группада авай нах хилен чӀаларилай гъейри амай чӀалар кьунвай, дагъустандин чӀалар лугьудай термин гьалтзава Коряков Ю. Б. Атлас кавказских языков. М., 2006. Стр. 26.. == Классификация == * Нах хел ** вайнах кластер *** чечен чӀал *** галанчож нугъат *** ингуш чӀал ** бацбий чӀал * Авар-анд-цез хел ** авар-анд агъа хел *** авар чӀал *** анд группа **** андий чӀал **** ахвах чӀал **** каратин чӀал **** ботлих чӀал **** годоберин чӀал **** багвалин чӀал **** тиндин чӀал **** чамалин чӀал ** цез (дидой) агъа хел *** рагъакӀидай цез группа **** цез чӀал **** хваршин чӀал ***** инхокварин чӀал **** гинух чӀал *** рагъэкъечӀдай цез группа **** бежтин чӀал **** гунзиб чӀал * Яхул хел ** Яхул чӀал * Дарги хел ** кеферпатан дарги группа *** кефердинни - рагъакӀидай патан агъа группа **** акушин чӀал, ***** литературадин дарги чӀални кваз **** мугьи чӀал **** цудахар чӀал **** гапшимин-бутрин чӀал *** урахинчӀал (кабин, хюркилин) *** мюрег-губден язык *** кадар чӀал *** муирин чӀал ** мегебская группа *** мегьеб чӀал ** кьиблединни - рагъакӀидай патан дарги группа *** сирхин чӀал *** амух-худуц чӀал *** кьункьи чӀал *** санжи-ицарин чӀал ** чирагъ группа *** чирагъ чӀал ** къайтагъ группа (хайдак) *** виникъайтагъ чӀал *** агъакъайтагъ чӀал ** кубачи-аштин группа *** кубачи чӀал *** аштин чӀал * Лезги хел ** рагъэкъечӀдай патан лезги группа *** лезги чӀал *** табасаран чӀал *** агъул чӀал ** рагъакӀидай патан лезги (рутул-цӀахур) группа *** рутул чӀал *** цӀахур чӀал ** кьиблепатан лезги (шагьдагъ, бабадагъ) группа *** будугъ чӀал *** къирицӀ чӀал *** хинелугъ чӀал ** арчин группа *** арчин чӀал ** удин группа *** удин чӀал *** агван чӀал † == Литература == * Алексеев М. Е. Нахско-дагестанские языки // Языки мира. Кавказские языки. М., 1999. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Къавкъаздин чӀалар Категория:Нах-дагъустан чӀалар Категория:Евразиядин чӀалар

Нах-дагъустандин чӀалар

Кесиб Абдуллагь (Саруханов Абдуллагь) — лезги шаир. Саруханов Абдуллагь 1875 йисуз Къуба магьалдин Манкъулидхуьре дидедиз хьана. Фад етим хьайи гадади вичиз кӀелун-кхьин чирна. Зариди девирдин гьахъсузвилерикай ва агъайрин инсафсузвилерикай цӀай квай шиирар («Приставдин бармак», «Экуь дуьнья», «Тахьурай» ва мсб.) теснифна. Советрин гьукум шаирди хушвилелди кьабулна ва адаз къуллугъиз эгечӀна. Кесиб Абдуллагьан (адаз хуьре Буьркьуь Абдуллагьни лугьудай) шиирар кхьираг Забит Ризванова кӀватӀ хъувуна. Шаирдин садлагьай ктаб 1963 йисуз Магьачкъалада акъатна. Адан эсерар лезги мектебра чирзава. Кесиб Абдуллагь 1934 йисуз кулакри яна кьина. == Эдебият == * Лезгийрин поэзиядин антология, 1978. Категория:Лезги шаирар

Кесиб Абдуллагь

Татархан () — Дагъустан республикадин СтӀал Сулейман районда авай, «Уллугъетягърин» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. == География == Хуьр СтӀал Сулейман райондин кьибледа, райондин юкь тир Кьасумхуьрелай кьибле патаз 11 км яргъал чка кьунвайди я. Мукьвал алай хуьрер: Уллугъетягъ, Птидхуьр, Сайтархуьр. ==Тарих== Хуьруь бине кьунвай тарих малум туш. Аквадай гьалда, хуьруьн тӀвар татарарни - монголрин тарашхъанрин вигьинрихъ алакъа аваз я. И хуьр са чӀавуз, татаррин кьушунрин кьилел алай кас яшамиш жезвай чка хьун мумкин я. Гуьгъуьнлай адаз Татархандхуьр лугьуз хьанвай, яни «татаррин хандин хуьр». Хуьруьн юкьван пата архитектурадин имарат - мискӀин ала. Хуьруьн рагъэкъечӀдай патан къерехда «ПӀир Сефер-Али» пӀир ала. XIX виш йисуз Татархан хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Гуьней наибвалдиз талукь тир. ДаркӀуш, КӀахцугъ, Вини Арагъ ва Птидхуьр хуьрерихъ галаз Татарханрин хуьруьнжемятдик акатзавай. ==Агьалияр== 1966 йисуз хуьруьн агьалияр ЦӀийи Макьариз ва Герейханован совхоздиз куьч хьанвай. Алай чӀавуз хуьре 35 майишатар гваз 153 кас яшамиш жезва. Агьалидин вири лезгияр, суьнни - мусурманар я. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, хуьре 104 майишатар авай, ва агьалийрин кьадар 523 кас тир. 1886 йисуз Гуьней наибвалдин агьалияр 64 хзандал налогар эгинай. Гьар майишатди гьукуматдиз йиса 5 манатни 60 кепек налогдин пул вугузвай, вири – 358 манатни 40 кепек. 41 хзан налогдикай ада тир. Татархандхуьрвияр лап фад заманарилай инихъ хуьруьн майишатдин крарал, малдарвилив, бахчахъанвилив ва кеспи ийиз шегьерриз фидай лежбервилив алахънавайди я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * СтӀал Сулейман райондин официал сайтуна Татархан хуьруькай куьруь малуматар Категория:СтӀал Сулейман райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Татархан

«Къеле» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Дербент райондик акатзавай муниципалитет (хуьруьнсовет). Администрациядин юкь ва сад тир хуьр — Къеле хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин кьибле пата, Дербент райондин кефер пата, Дербент шегьердилай 23 км кефердинни - рагъакӀидай пата, Дарвагчай вацӀал чка кьунвайди я. ==Агьалияр== 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 1610 касди уьмуьр гьалзавай Дербент район. 2010 йисан малуматриз килигна, агьалияр 1752 кас тир. Хуьре жуьреба жуьре миллетар ава: азербайжанар, даргияр, табасаранар, агъулар, лезгияр, вири суни ва шии - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагестанская АССР: Административно-территориальное деление. — Махачкала: Дагестанское кн. изд-во, 1980. * Cельское поселение Село Кала Категория:Дербент райондин хуьруьнсоветар

Къеле хуьруьнсовет

1603 йис (са агъзурни ругудвишнипуд лагьай йис) — чи эрадин 1603-лагьай йис. XII виш йисан 3-лагьай йис я. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XII виш йис Категория:1603 йис

1603 йис

Воскресенское — Тула вилаятдин Дубна районда авай хуьр. «Воскресенско» хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин тек ва кьилин хуьр я. ==География== Хуьр Упа вацӀал, «Тула-Одоев» авторекьел ала. Райондин юкьвал кьван авай яргъалвал — 12,4 км, вилаятдин юкьвал кьван — 40,5 км я. == Хуьруьн тарих == Садлагьай тӀвар кьун — 1777 йис,235-летие села отпраздновали жители Воскресенского в этом году. Тесницкое хуьр яз (чилер-никӀер чара ийидайла). Са арадлай хуьруьз гьа чкадин клисадиз талукь тӀвар Воскресенское гана. Элкъвена къваларив гвай чкаяр Урусовар князрин иесивилик акатзавай тир. Урусатдин лукӀвал (урус. «крепостное право») гьич авурла, хуьр фад вилик физ гатӀумна. С. Н. Мальцева (1869—1931)гьакимвал авур чӀавуз ада хуьре майишат тухунин хъсанрун кьиле тухузвай тир. Ада хъсан идара ийизвай касдиз, хъсан джиджи (эрекь) чӀугвазвайдаз, тварархъандиз кӀвалахдал ша лагьана. НикӀин кӀвалахни малдарвал менфят авайди хьана. ЦӀуру Урусоврин кӀвалин патав Мальцева къени там, са шумуд майишатдин эцигунар, чӀем хкуддай бицӀи завут, балкӀандин цур гвай пачагьдин хьтин цӀийи кӀвал эцигна. Эхен революция гатӀумайла Мальцев Франциядиз уьмуьр гьалдайвал хъфена. Адан кӀвачихъ ихьтин эхир гафар гьисабзава: «Вири захъ авай затӀар халкьариз тазва. Чи чӀавар акьалтӀарна». Мальцеван мал-девлетар гьукуматдин иеси тир шеъ хьана, абур «кесибвилин комитетриз» (урус."комитеты бедноты")гана. Адан усадьбада хуьруьн идара, са арадлай ирид йисан мектебни чкайрал ацукьна. 1927 йисалай кьульухъ дарамат диде-буба авачир аялар хуьдай кӀвал хьиз кардик кутазвай тир. Ватан ЧӀехи дяведин чӀавуз и тешкилат Уралдиз акъудна. 70-лагьай йисарилай кьулухъ усадьба мектеб кӀвалахун патал тайинарна.История села Воскресенское ==Агьалияр== Хуьре 3 740 (2011 й.) касди уьмуьр гьалзава Сельское поселение Воскресенское. == КӀелун == * 2008 йисан пахун вацра Воскресенское хуьре вири гилан чӀаварин тӀалабриз кутугай кьуд виш кӀелайдаз жедай цӀийи мектеб ахъана.В Дубенском районе Тульской области открылась новая школа. * 2014 йисан 15 эхендиз Воскресенское хуьре цӀуру мектеб авай дараматда гилан чӀаварин спорт-зал ахъана.В Дубенском районе открылся спортзал == Хуьруьнсовет == Воскресенское са тӀвар алай хуьруьнсоветдин юкь я.Сельское поселение Воскресенское == Спорт == Гьар йисуз Воскресенское хуьре «Веденинан лыжня» тӀвар алай фадлай адет хьанвай лыжайрин спортдин акъажунар кьиле тухузвайди я.«Лыжня Веденина — 2014» == КьетӀен чкаяр == * Мальцеван усадьба (1909 йис) Фото усадьбы Мальцова в селе Воскресенское, Дубенского района, Тульской области * Христосан Чан Хкунин клиса(1825 йис) Воскресенское. Церковь Воскресения Христова == ТӀвар-ван авай хуьруьнвияр == * Веденин, Вячеслав Петрович — лыжаярхъан, кьведра Олимпиядин къугъунрин чемпион (1972), кьведра Дуьньядин чемпион (1970); цӀипудра СССГ-дин чемпион.Веденин Вячеслав Петрович == Баянар == Категория:Москва вилаят

Воскресенское (Дубна район)

Нахки — Дагъустан республикадин Акуша районда авай хуьр. Нахки хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Акуша райондин кьибле пата, райондин администрациядин юкь тир Акуша хуьрелай 22 км яргъал ала. ==Тарих== XIX виш йисуз Нахки хуьр вири Дарги округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Дарги округдин Сюрги наибвалдиз талукь тир. ==Агьалияр== Йисариз килигна Нахки хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 1886 2007 2010 Агьалияр 415 1886 йисуз Сюрги наибвилин агьалияр 466 Всероссийская перепись населения 2007 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 415 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 415 касди уьмуьр ийизвай. Вири даргияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Акуша район» администрациядин официальный сайт Категория:Акуша райондин хуьрер Категория:Дарги хуьрер

Нахки

Гарайбейли хуьруьнсовет () — Азербайжан республикадин Исмаиллы районда авай хуьруьнсовет. Адак Гарайбейли, Аюббейли, Халилли, Кешхурт хуьрер акатзава. Категория:Исмаиллы райондин хуьруьнсоветар

Гарайбейли хуьруьнсовет

Ахцагь, Ахцегь, Ахцегьар () — Дагъустан республикадин Ахцегь районда авай хуьр. Райондин администрациядин кьилин хуьр я. «Ахцегьрин» хуьруьнсоветдик акатзава. Дагъустандин туризмдин ва культурадин чӀехи метлеб авай юкьварикай сад я. Ахцегьрин 2500 йисалай пара яшар ава, ам Дагъустандин виридалайни дегь хуьрерикай сад я Статья «Ахты — древнейшее село» в чеченской газете «Нийсо». == Этимология == Хуьурьн тӀварцӀин дуьз этимология гилани малум туш, идан гьакъиндай сад-садав кьан тийизвай пара фикирар ава: * «Цагь» гафунин са шумуд мана гузва: цӀай, къул, кӀвал, яшамиш жедай чка, хуьр. Дегь лезги чӀалал «Ах» — «чи», «хайи» мана гузвай гаф тир. Ахцагь — «хайи хуьр», «чи хуьр». * Ахцегь хуьруьн тӀвар чувуд чӀалан «ахоти» — «вах» гафуникай арадал атанвайди мумкин я. Кьисадив кьурвал, Ахцегь жемятди ислам дин кьабул тийизвайвиляй, Надир — шагьан кьушундиз хуьр тарашна халкь терг ийиз кӀанзвай, халкьдин арада гьуьрмет авай са кешишдиз ин хабар чир хьайила, садлагьайди ада вичи ислам кьабулна ва фарсарин кьушундин чӀехибурукай садаз вичин вах гъуьлуьз гана. Хуьруьз цӀйи «Ахоти» тӀвар эцигнавай, гуьгъуьнлай «Ахцегьдиз» масакӀа хьана Ахты — Роскошный бриллиант в перстне Лезгистана. * ТӀвар—ван авай теолог ва тарихдар М. Ражабован фикирдай, хуьруьн тӀвар лезги чӀалан ахцегь нугъатдин «Ахцаъ» — «Ацукь» гафуникай арадал атанва. * Ахцегь — наме хроникада лугьузва, Ахцегьрин гьаким мусурман Дервишайи гзаф сандин хазар кьушунрин чуькьуьникди мажбур яз Кьвевар гьаким Абу — Муслимдикай куьмек кӀан хьана, адани Дервишайидиз вичин вах Умм аль-Муминат гъуьлуьз гана ва хазаррин гьаким Самсам тарашиз вичин кьушун ракъурна. Гуьгъуьнлай, Самсам кӀиник кутуна кьулухъ, Дервишайи мадни Абу — Муслиман патав фена, Кьвевардин гьакимди мугьманар кинаралди кьабулна ва ахпа Дервишайидин Шах — Бани хуьруьз цӀийи «Ухти» тӀвар эцигна, са шумуд бередай «Ахты» диз элкъвена. Гьа тегьерда, хуьруьз Абу — Муслиман вах Умм аль-Муминатан гьуьрметдай тӀвар эцигнавай. «Ухти» араб чӀалал «вах» лагьай гаф я. Са шумуд версия аватӀани, хуьруьн тӀвар дегь чӀавалай гилалди «Ахцагь» ва гзафвилин кьадардин формада «Ахцагьар» хьиз амукьнава. == География== === Алай чка === Ахцегь, Дагъустан республикадин кьибле пата, Самур вацӀуз АхцегьвацӀ авахьзвай дугунда авайди я. ЦӀару къванцӀин, тамар авачир суварин юкьва, Гетин кьил 2788, Ухиндагъ 1870, Шалбуздагъ 4142 суварин арада ава. Кьибле патай Ахцегьаз Самурдин цӀиргъ, кьиблединни рагъакӀидай патай Гельмец — Ахцегьрин цӀиргъ, кьиблединни рагъэкъечӀдай патай къвалара авай цӀиргъер агатнава. Ахцегьрай маса шегьерризни шегьервилин хуьрериз авто — рекьин яргъавал. Шегьердин / хуьруьн — тӀвар Яргъавал, км 1 Магьачкъала 250 2 Кьвевар 100 3 Билиж 93 4 Кьасумхуьр 85 5 Мегьарамдхуьр 65 6 Усугьчай 14 7 Рутул 30 8 Хин 33 9 Мискискар 8 10 Луткун 2 === Къенепатан малумат === СамурвацӀ Ахцегьрин кефер патай физва. АхцегьвацӀу хуьр кьвенал пайзава, кьибле патай кефер патаз фена СамурвацӀуз авахьзва. Ахцегь хуьруьн тарихвилин юкь КӀелезхев сувдин къваларал ала, амай пайни Самур дугунда, цӀиргъерин арадин цӀалцӀам чкада. АхцегьвацӀун къерех кьуна, Къурукал хуьр галайвал 2-3 километр виниз салар галай кӀвалерин пуруяр физваНеполный список улиц . === Гьава === Гьава юкьван дережадинди я. Гад кьуру, юкьван дережадин чимивал квай, зегьемвални пара кудай чимивал галачирди я. Гатуз ракьинин йикъар 65 % я, абурукай 19 % кьуруни чими гьавадиз аватзава. Кьуьд хъуьтуьл, январьда юкьван температура 1,3°, микьивилер авай йикъар 25 %, 0° авай йикъарни — 50 % тешкилзава. Зул чимини кууру я. Юкьван гьисабдалди йисан температура 10,8 ºС я. Дагъустанда рагъдин экуь йикъарив садлагьай чкада ава, йиса 2553 сят. ЧӀехи бере гар авачир йикъар я, гьава михьи, ахъа, ламувал квачир яПрогноз погоды на Ахты. === Чиликай малумат === Накьв суванни — чуьлдин ва суванни — никин жуьредикай, чебдин аспидни кереж къван квай чепрекьандикай ибарат я. === Флорани фауна === Хуьре суван лекьер, къавкаъздин агома (хуьрлуьнкӀдин са жуьре), агъу квай гъуьлягъар, акъребар, агъу квай хуьшреканар гьалтзва. Ахцегьрин къерех чкайра къурер, сикӀер, жанавурар, чакъалар, миргер, къабанар, суван яцар, суван цӀегьер, цӀуцӀулар, хундузар, машахар, татар кьифер акваз жедаЭкологический центр «Экосистема». == Ахцегьрин минерал ятар == Хуьряй вад км кьиблединни — рагъакӀидай патай, АхцегьвацӀун чапла къерехда, кӀама Ахцегьрин минерал цин чешме ава. Ахцегьдин минералдин чешмедик пуд жуьре ятар ква: гугурт квай водороддин, бром квай водороддин ва йод квай бромдин минерал ятар. Цин чимивал йисан бередикай аслу яз 38-40 °C ва 65-68 °C арара юзурзва. Ина «Ахцегьар» тӀвар авай, бальнеологиядин ял ядай чка аваБальнеологический курорт «Ахты» . == Тарих == === Дегь ваде === Ахцегь Дагъустандин виридалайни дегь яшамиш жедай чкайрик квайди я. Гьи чӀавуз ада бине кьунвата гилани малум туш, алимрин фикирдай ч.э. вилик I агъзур йисан юкьвалай ч.э. вилик II агъзур йисарал кьван юзурзава. Чи эрадин кьиле Ахцегьрин тӀвар ТӀури тир. Гьа чӀавузни ина цунвал, хъенчӀинвални ракьун расунар вилик физвай. 5 виш йисуз Алпан пачагьвал чукӀайла, лекьер амукьзвай чкада цӀуру — феодалвилин пачагьлугъ Лакз гьасил хьанва, Ахцегьни адак акатна. === Юкьван ваде === Ахцегь — Наме: 560—575 ийсариз эмир Шагьбани Ахцегьдиз гьакимвал ийизва, ада гьакимвал тухвазвай береда КӀелезхев сувда фарси «Шахбани» къеле эцигнатир; Ахцегьдиз, ТӀури тӀвар алудна Шагьбани эцигнатир. 561 йисуз Ахцегьдин гьамамриз гьахьун гьавай хьана. 575—587 йисуз эмир Шагьбани кьейила кьулухъ, Ахцегьдин гьакимвал адан хва Шагь — Асандин гъилиз гьатна. Сасанидрин мулкуна авай Дербент шегьер, 625 йисуз хазарар паталай кьунва. 8 виш йисуз, хазарар Ширван кьурла кьулухъ, Ахцегьдин мукьвал авал Миграгъ хуьруьз гьакимвал ийиз абуру эмир Самсам тайин авуна. Эмир Самсамди вичин чка кӀивиз кьун паталай, ун чапла къерехда авай Къаракуьре хуьруьн вилик Тарса шегьер эцигна. Са тӀимил вахтунилай Самсамаз Ахцегьдиз гьакимвал ийиз кӀан хьана. Самсама Ахцегьдиз пуд вигьин авунатир. Садлагьай вигьин чӀавуз, Самсамдин кьушунри хвадай яд Ахцегь вацӀай ваъ, Самур вацӀай къачузватир. Кьилиз акъуд хьанвачир садлагьай фигьиндилай кьулухъ, абуру пуд варз Шагьбани къеледилай Ахцегь вацӀуз рехъ ягъзавай. Кьведлагьай вигьин ругуд варз давамна, чпин мурад арадиз гъиз тежезвай Самсам Ахцегьдай хъфенва. Пуд йисалай Самсамди мад са, 7 йис давам хьанвай алахъун ийиз эгечӀна. Чара амачир Ахцегьдин чӀехиди Дервишайи, Рутулдин, Жиникдинни Тарсадин эмиррикай куьмек кӀан хьана. Женг тухвазвай кьве патайни чӀехи кьиникьар хьана. И ягъунра Дервишайидин хва Шагь — Къасумни кьена. Эхирни кӀаник акатнай Самсам Ахцегьдай кьулухъ хъфин мажбур хьана. ЯтӀани 15 йис алатайла ада Ахцегьаз йифин вигьин авуна, хуьр барбатӀна, хуьруьнвийрин чӀехи пай къирмишнатир. Гуьгъуьнилай, Дербентдин сердер Абу — Муслиман руш Умм аль — Муминат чпин кьушундихъ галаз Кьибле Дагъустандин хуьрер сад — садан гуьгъуьнал къачуз физ хьана. Къаракуьре къачуна абур Миграгъ къачуз кӀан хьана. И хабар чир хьанвай Ахцегьрин кьил Дарвишайи, абуру Ахцегьдин винелни тефирай лугьуз, Умм аль — Муминатаз муьтӀуьгъ хьана Миграгъ санал кӀаник кутаз теклифна. А чӀавуз ахцегьвийри Исламдин къабулна, Дарвишайи Абу — Муслиман вах Умм аль — Маминат жуваз пабвилиз къачуна. Абу Муслимдикай куьмек кьабулна, Дарвишайи, Самсадин къаншардиз дяве гваз фена, ахпа ирид вацран дявейри са нетижани ганач. Ахпа Дарвишайи мад дипломатиядиз кам къачуна Шалбуздагъ суван кӀаник яшамиш жезвай шейх Шагь — Албурзидиз тавакъу авуна (лугьун герек я, «Шалбуздагъ» гаф вичин шейхдин тӀварцӀикай гьасил хьана). Шейх Дарвишайи Шагь — Албурзидихь галаз пулуналди Самсадин визир, эмир Каги чпин патаз желб авуна. Жуьмедин йифиз, Дарвишайи вичин 6-агъзур кас авай кьушундихь галаз Миграгъдиз гьахьна. Кагадин инсанри абуруз варар ахъайна, ахпа Кагади вичи цӀуд аскер галаз Самсам кьена. Кьуна шегьер, Дарвишайиди шегьервийрикай ислам дин кьабул ийиз тӀалабна. Кьабулнайбур секиндиз туна, кӀевивал авунвайбур къирмишна. Шегьердиз «Эмир Кага» тӀвар ганвай, ахпа са шумуд бередилай тӀвар «Миграгъдиз» масакӀа хьанвай. Идалай кьулухъ Дарвишайи, эмир Кагани Шах — Албурзи, абур хуш кьабулнай, Дербентдин эмир Абу — Муслиман патав фена. Ахцегьа, 19 виш йисалар къван амукьнавай мискӀин туькӀуьрнай, Ахцегьан «Шагьбани» тӀвар «Ухти» (араб чӀал — «вах») — диз масакӀа авунай. И факт адакай аслу я, Абу — Муслиман вах Умм аль — Мамунат, ахцегьрин гьакимдиз гъуьлуьз фенвай. Самсаман вад раят, Шах — Албурзидин хва кьена рушар есердиз къачуйла кьулухъ, Дарвишайи вичин 30 куьчедихь галаз Миграгъдай Шалбуздагъдин кӀаник куьч хьана ана Къурайш (гилан Къуруш) лугьудай хуьр туькӀуьрна. Эмир Кага Миграгъдин, Къаракуьрединни Къурушдин чӀехиди хьана а чӀавалай Кьибле Дагъустанда ислам гегьенш жез эгечӀнаМестная хроника Ахты-Наме. ГьакӀни 8 вишйисуз Ахцегьда гамарин цӀунар арадиз атана. === Ахцегьан бегвал === XV вишйисан юкьвара, Гьалилуллагь І ширваншагьди гьукум тухвай чӀавуз (1417—1462), Ширвандикай юкьван хуьр Ахцегь хьанвай са эмират хкатна. Эмиратдин чилериз къенин Ахцегь, Докъузпара, Кьурагь, мадни Рутул райондин са пай гьатнай тир. Эмиратдин садлагьай гьаким Илчи — Агьмад Багьадур тир. Ам кьейила кьулухъ эмират са шумуд паяриз чкӀана. Ахцегьни Докъузпара бегвалриз адан хва Мугьамад бег гьукум ийизавай. Мугьаммад бег кьейила кьулухъ, адан гъилера авай чилер адан пуд хцин арада пай хьана. Ахцегьра Гьасанбега чка кьуна. 1495—1496 йисара къазикъумугьдин шамхалди гьукум йизвай чӀавуз, Хуьруьг хуьр Ахцегь бегвалдин гъилик акатна. 1536 йисуз Рутулдин бегвалдини Къазикъумугьдин шамхалвал санал Ахцегь бегвалдиз вегьин авуна, Ахцегьар тарашнатир. Жавабвилиз 1541 йизус ахцегьвияр Дербентдин куьмекдалди рутулвийрин винел фена, Рутул гьакӀни таламишнатир. 1542 йисуз рутул бег, къуба лезгияр галаз Ахцегьриз кьведлагьай вегьин кьилиз акъудна мадни тарашна хуьр. Ширвандин таъсирда авай Ахцегьриз, 1560 йисуз цӀийи гьаким Гьусейн бег кьилиз атана, ахпа адан ирс Эюб бегди къачузва. 1568 йисуз иранви шагь I Тагьмасибаз Ахцегьар вичин гъиле авачиз, бегвал Шагь — Гьусейназ гузва. === Сувун жемятрин ваде === Кьилин макъала: Ахцегьпарадин азад жемият Ахцегьпарадин жемят 17 вишйисарин сифте кьилера бегвалрин гьукумар акьалтӀзва, феодалрин система жемятрдин алакъайриз масакӀа жезва, и масакӀавилерин нетижада Ахцегьпарадин жемят туькӀуьр жезва. Гьа чӀавуз Ахцегь, Кьибле Дагъустанда пара метлеб авай масагунринни — пешекарвилин юкьварикай тир. Къенепатан Дагъустандай Ширвандиз фидай рекъин пара важиб авай чка тир. Иниз АгъулдайАгъулар , Хиндай, РутулдайРутулы: социально-экономическое и политическое развитие в 17 веке маса гуз малар гъизавай тир. Ахцегьвийри чпи хийирар Нухдизни Кьвевардиз маса гуз тухузвай. 1578 йисуз Кьибле Дагъустандиз туьркер гьахьзва, Ахцегьрин гьукумвал аварви Тучалав Бурхан ад — Диназ гана абуру. Кьибле Дагъустандин халкьар туьркерин аксиниз къарагъзва. 1620 йисуз Ахцегь мадни Абу — бег Мирза паталай барбатӀнай тир. 1620 йисуз сефевидрин шагь Аббас I, Дербентдин Бархудар — Сулатни Шемахадин пачагь Юсуп — ханрин сад хьанвай къуватрихь галаз Ахцегьриз физ хьана. Шагьдин къаст, Самур дугундин виридалай чӀехи кӀеретӀрикай сад тир Ахцегьпарадин жемят гъилериз чӀугиз тир. Ахцегьриз пара кӀеви барбатӀвилер галукьна, ам гуьнгуьна хтуз муьжуьд ийис герек хьана. 1629 йисуз Ахцегьар гуьнгуьна хтуз Амал — Мугьаммеддин хва Гьасан — Алиди эгечӀна. 1630 ийсуз ахцегьвийри, иранвийри чукӀурнайкъеле гуьнгуьна хтуна. 1654 йисуз Ахцегьар рутулвийри кьунвай. 1734 йисуз иранви полководец вичин кьушундихъ галаз Ахцегьрин патав атана. СамурвацӀалай элячӀзавай муьгъ чкӀурна, ахцегьвияр Шагьбани къеледа кӀев хьана хуьнуьхриз гьазур жезвай. ЯтӀани иранвийривай са йикъан къене муьгъ гуьнгуьна ийиз хьана къеледиз фена. Са тӀимил бередилай абуру къеле кьуна. Хуьруьн къерехда, иранви балкӀанбанар аялриз кӀур гана, жемятдиз кьиникьин кичӀевилелди шиизм дин хиве кьаз мажбур ийизвай. А чӀавуз хуьруьн жемятдин чӀехи пай къирмишнай тир, хуьруьз пара чукӀурвилер, барбатӀвални ичӀивилер галукьнай тир. Ахцегьрай Надир — шагь Къудкъашендиз рекье гьатна. Надир — шагь Дагъустандай хъфейила кьулухъ, ахцегьвийри сад хьанвай лезги къуватрихъ галаз Худат къеле кьуна. 1725 йисуз Надир — шагь Табасарандиз гьахьна, анилай Ахцегьпарани Докъузпарадин дам кӀеретӀрин винел жазадин ругуд агъзурдин кьушунар ракъурна. 1738 йисуз Джар — Белокандин дам кӀеретӀар Иран гьукуматдин аксиниз къарагъна. Гьа йисун зулуз Надир — шагьан стха Ибрагьим — хан Джар — Белокандин къарагъун басмишун паталай аниз жазадин кьушун ракъурна. Джарвийриз куьмек ийиз ахцегьвияр, докъузпаравияр, хиналугъвияр, тапацар вири санал 20 агъзур кас кӀватӀ хьана фена. И ягъунда иранвияр кукӀварна барбатӀнавай. Иранвийрин 32 агъзур касдикай, катнавай 8 агъзур кас сагъдиз амукьна. Ягъунда Ибрагьим — ханни, Угъурлу — хан Генджевини абурухъ галаз чӀехи везифайра авай кьушунрин чӀехибурни кьена. Сувавийри иранвийрикай амукьнавай трофей тир, яракьар, 30 тупар чпиз къачуна. 18 вишйисан эхирда Ахцегьпара дам кӀеретӀдин вилик финар акваза, политикани кӀеви, чилерни гегьеншни ксарин къадарни лап пара хьана. === XIX виш йис === 1809 йисуз самурдин кӀеретӀар, гьакӀни ахцегьан кӀеретӀ, урусрин раятвалдиз гьатна. Самурдин кӀеретӀар чпин къенепатан крар кьиле тухунвал, кьилдивал хуьна Къуба патаз гьахьна. ЯтӀани урусрин администрация галаз рахай икьрар чӀурна, сувавийри бирхер гузвачир. 1819 йисуз урусри, чпин кьушунриз регьят хьурай лугьуз Самур дугунда рекьер эцигиз эгечӀна. И чкайрин рекьер чириз Ахцегьриз инженер — подполковник Торри атана, ам жемятдин гъилерай гужуналди къутармишнай. Польшадин къарагъун акъвазрун патал урусри ина яшамиш жезвай хуьруьнвияр ракъуриз кӀан хайила, ахцегьрин чӀехибуру ваъ лагьана, и чӀавалай урусринни ахцегьвийрин арада къал гьатна. Пачагьвал администрациядин векилри, самурвийрин винел къарагъунни мад мукьвара авай хуьрериз Урусатдин аксиниз фуфтаяр гун паталай туьгьмет авуна. Къавкъаздин дяве береда 1817—1864, ахцегьвияр Къубадин къарагъунда иштирак авунвай, ахпа 1838 йисун 3 — 4 июнриз генерал — лейтенант Фазедин корпусдихь галаз ягъунда ахцегьпарадин кьушун кьилик Шейгь — Гьусейн аваз, Докъузпара, Рутул мад Ахцегьпарадин кӀеретӀар кӀаник акатна. 5 июндиз абуру рахунар ийиз эгечӀна, ахпа урусриз есирар авачир, вучиз лагьайтӀа «сувавияйри ивидин эхиримжи стӀалдал кукӀузватир». Гуьгъуьнлай, 5 июндиз 1839 ийсуз Ахцегь хуьр урусри кьунвай. Генерал Головинди Ахцегь барбатӀун къаст авунвай, ахпа Агьцегьпара кӀеретӀдин чӀехиди Мирза Али Ахцегьвиди алахъундалди хуьр сагъдиз хуьз икьрардиз атана. 1839 йисун 11 июндиз инженер — полковник Баумеран регьбервалдик Ахцегь къеледин эцигунар эгечӀна. Джар — Белокан кӀеретӀдин чилерай, Рутулдай, Ахцегьай Къубадиз транспорт рекьерин туькӀуьрунар арадал атана. 1846 йисуз урусрин кьушунар Дяведин — Ахцегьрин рехъин туькӀуьрунар ийиз эгечӀна. 1848 йисуз имам Шамиля Самур округ кьун паталай кьиле тефир вигьин авуна, и чӀавалай Ахцегьрин ягъунар башламишна. Ахцегьриз атун кумаз Шамиль ахцегьвияр кӀватӀна абурун вилик и гафарив экъечӀна: : «Куьн викӀегь халкь я, шумуд сефер куьне урусрин иви акъуднай, икьван чӀавалди куьне куьмек галачиз женг тухузвай. Гила квез чир хьурай зунни вири Дагъустан куь патал алайди». : Жавабдиз ахцегьвийри лагьана: : «Чи душманрихъ галаз женг тухуз, ви вилик рикьиз чна кьин кьазва» Шамилян тарих кхьидайди Мугьаммад—Тагьирди вичин кхьинра шагьидарзавай, " Ахцегьрин жемят (имаман маса кьушунрив гекъигайла) мадни къативилелди, кӀевиз кӀукӀузвай, къеледиз вигьин ийизвай, гьавиляй абурун чӀехи пай кьинай. И вакъиадиз Санкт-Петербургдин Мариинский театрда «Ахцегь къеледин кьунар» пьеса эцигнавай. 1849 йисуз Самур округдиз ваба начагьвилин тӀегъуьн ктканвай. 1850 йисуз Ахцегьра, Табасарандани Къубадин вилаятда, князь Гагаринди гъанвай туьтуьндин тумар цанвай. 1859 йисуз Лебединскийди Ахцегьра аялрин кьилин мектеб ахъайзва. 1861 йисуз Лебединский Ахцегьрай хъфейила, ада ахъайнавай мектебда кӀвалах акъвазарна, ахпа гьа йисуз Ахцегьра Дагъустандин садлагьай хуьруьн гражданвилин мектеб ахъа хьана. Ина гьакӀни урусни туьрк чӀалар чирзавай. Мектебдин финансвилер, жемятдай кӀватнавай шрафдин пулунихъай акъудзавай тир. === XX виш йис === == Ксар == === Тарихдикай === Тарихвилелди Ахцегьрин жемят 40 сихилдал пай жезвайди я. 1882 ийсан малуматрикай, Дагъустанда Дербент шегьердилай кьулухъ виридалай пара къадарда инсанар яшамиш жезвай чка Ахцегьар тир. Ина 5798 кас авай тирИхилов М. М. «Народности лезгинской группы. Махачкала, 1967. Стр. 69». Хуьре 150 савдагар туьквенар, 16 мискӀин, 20 гьуьжре са мектеб авай тир, мектебда 45 девлет авай хзандин аялар кӀелзавай. === ЧӀал === Ахцегьжувар, лезги чӀалан самур нугъатдиз талукь тир ахцегь нугъатдин ахцегь рахундив рахазва. == Экономикани инфратуькӀуьрунар == === Промышленность === Ахцегьра кӀвалах акъвазарнай парталар цвадай фабрика, консервринни ниси расзавай завод ава. «Ахцегь» дармандин яд аъкудзвай заводдин кӀвалахни акъвазарна. === Хуьруьн майишатар === Дагъустанда, йисуз ракьинин йикъарин къадар виридалай пара авай чка Ахцегь я. И карди хуьруьн майишатар гегьенш ийиз хъсан эсер гузва. Ина салдинни — багъдин майишатар цазва, мад гьакӀни гьар сан тӀвар — ван авай ахцегьрин ичер. Лежбервалдай гъери ина чӀехи карчарин маларни куьлуь малар хуьдай кар вилик ква. ЯтӀани эхиримжи берейра маларинни хперин сан пара тӀимил жен малум хьана. === Къуллугъдин хелер === * Мугьманвилин кӀвал «Самур» * Бальнеологиядин ял ядай чка «Ахты» * Сагъвилерин комплекс «Ахты» * Аялрин ревмокордиологиядин санаторий «Ахты» Курорт «Ахты» . === Туризм === Ахцегь Дагъустандин туризмдин юкьварикай сад я. Ина ял ядайбуруз виридалай пара кӀандайни желб ийидай чка Ахцегьрин минерал чешмеяр я. Идалай гъейри, туристар гьевесдалди хуьруьн къецера къекъвез, ина пара килигуниз лайих авай чкайрин шикилар чӀугзва. Мад, иниз къвезвай туристри Ахцегьриз «шегьер» лугьузва.Из поездки Артемия Лебедева по КавказуРассказ блоггера о посещении АхтовПоездка в Дербент и Ахты — на сайте Туризм.руПосещение Ахтов на сайте Тина.ру === Энергетика === * Ахцегьрин ЦЭС. Ахцегь вацӀал 1,8 мВ къуват авай цин электростанция кардик ква. 2011 июньдилай Самур вацӀал, вацӀун сивелай 102 км яргъада цӀийи 22 мВ къуватдин ЦЭС эцигиз планра ава Сайт компании Электрострой ЛТД . === Транспорт === 1979 йисалди Ахцегьра жемятдин аэропорт кӀвалахзвайAirport Akhty Airfield. Гила виридалай мукьва авай аэропорт 240 км яргъал алай Магьачкъала я. Мукьван ракьун рекьин акъвазаг Билиж 102 км яргъа ава. Виликра Ахцегьа 1 номердин къенепатан маршрутдин рейс авайтир. Ина Магьачкъаладизни Дербентдиз гьар йикъан маршрутдин рейсар ава. Ахцегьрай, Самурдин (Гапцах — ЦӀахур) машиндин рехъ физва. == Культура == === Суварарни фестивалар === Ахцегьарни патав гвай Чепер хуьр, лезги халкьдин цуькверин Яран Сувар арадал атанвай чкаяр я. Июндин гьар эхиримжи кишдиз ина Шарвили сувар кьиле тухузва Лезгинские праздники .--> === МискӀинар === Хуьре 16 дегь чаварин мискӀинар ава, абурун арадай 1899 йисуз эцигнавай хуьруьн кьилин мискӀи хьанвай Жуьме — мискӀи вилик хкудиз жеда. Амай мискӀияр уьлчмедиз гьакӀван чӀехини туш, мад гьакӀни хуьруьн тарихдин чкада ава. === Музеяр === Ахцегьрин Краеведиядин музей, вичин чӀавара СССРдин виридалайни хъсан хуьруьн музей хьиз чир хьанвай. Кьибле Дагъустандин халкьарин Культурадинни Исскустводин музей. === Театраяр === Ахцегьар, Дагъустанда театор исскустводин хайи чка я, 1906 йисуз Дагъустанда садлагьай театр гьа ина ахъа хьанвай, Лезги Драмадин театр, 1951 йисуз Дербентдиз хъфена цӀийи тӀвар къачуна, С.СтӀалдин тварунихъ галай «Гьукуматдин Лезги музыкадинни-драмадин театр»Лезгинский музыкально-драматический театр. Гуьгъуьнилай 1956 йисуз цӀийи Ахцегьдин халкьдин театр ахъа хьана. Ахцегьра «Шалбуздагъ», «ТӀури», «Шарвили» фальклордин ансаблияр, мад халкьарин макьам алатрин аялрин оркестр «Соколёнок» ава. === Муькъвер === Хуьре 11 муьгъ ава, абурукай кьвед культурадин девлетар хьиз физва, бельгиядин ва италиядин инженерри Джиорс ва Дебернардиди 1915 йисуз туькӀуьрнавай муьгъ, мад 1936 йисуз хуьруьгви инженерди Идриса эцигнавай «УстӀа Идрисан муьгъ». Ахцегьриз иервал гудай дараматрикай садбур и муьгъвер я, хуьруьн архитектурадин акунар и муьгъвер галачиз рикӀиз гъиз жедач. Джиорсни Дебернардидин мугъуьн эскивиликай ада гилан бередин тӀалабунриз кутугзвач лугьуз, муьгъуьн винел аватзвай пар тӀимилрун паталай, 2008 — дин эхирда «Дагавтодром»ди паталай цӀийи, мадни кӀеви, ихтибар ийиз жедай авторехъин муьгъ кардик кутуна. ЯтӀани жемятдин гафарикай гьакӀ акъатзава, цӀийи муьгъ Ахцегьрин тарихдин акунар чӀурзва. === Жалилова Алладин тварунихъ галай устӀарвилин мектеб === Мектебда 23 мялимди кӀвалахзва, 7 хелни 225 кӀелзавайбур ава. Абурукай 153 кӀелдайди хореографиядин хелда кӀелзава. Мектебда цирк исскустводин филиалар ава. КӀелзавайбур райондинни республикадин акъажунрани маса тедбирра иштираквал ийизва. Икьван чӀавалди кьван мектеб Дагъустан Республикадин культурадин министерствони образованиединни микитдин министерствояр паталай 15 дипломни грамотаяр къачунвай. Мектебда авай циркдин кӀеретӀ, «Халкьдин коллектив» тӀварунихъ агакьна. Гуьгъуьнилай 2007 йисуз и мектеб, республикадин виридалайни хъсан исскустводин мектеб хьиз къейд авунай, мад 148 агъзур рубльдиз макъамрин алатар ганвайК столетию со Дня Рождения балерины Аллы Джалиловой. === Ахцегьан къеле === Кьилин макъала: Ахцегьан къеле Хуьре пара метлеб авай тарихдинни архитектурадин имарат «Ахцегь къеле» ава. 1839 йисуз Николай Ідан чӀавуз эцигнавай, мад пачагьдин кьушун амукьзавай чка тир. 1849 йисуз къеле имам Шамилян кьушунди кьаз хьанвай. === Паркарни имаратар === Ахцегьра пуд парк ава. * Тагьир Хуьруьгвидин тӀварунихь галай парк, ина Т. Хуьруьгвидин имарат ава. * Валентин Эмирвидин парк, ина экечӀунар ийидай сегьне ава. В. Эмирован имарат; ин паркуна гьайр йисуз лезги халкьдиз талукь тир Шарвили сувар кьиле тухузва. * Абдул Мухътедир Айдинбеквидин парк, ина адан имаратни клуб аваз я. Монументар: * Лезги эпосдин кьегьел Шарвилидин тӀварунихь галай мемориал ротонда. * ЧӀехи дяведин иштиракчийриз ядигар яз эцигнавай обелиск. * Ленинан, Аскар Хасбулат-Сарыджадин, Валентин Эмирован, Тагьир Хуьруьгвидинни Муьхътедир Айдунбегвидин имаратар. === Жемятдин кеспияр === Гамар хрун, сун гьуьлуьтар хрун, гъалар авун, тумажар расун. Ахцегьрин гамар храдай устӀариз талукь тир, «Ахцагь» тӀвар авай, «Миграгъ» жуьредиз мукьвавал авай кьетӀен хрунин жуьре ава. Дагъустанда ирид гамар хрунин жуьрерикай сад я. Маса гамарикай ахцегьрин гамар кьетӀендаказ вичин яцӀувалдикайни хътуьлвалдикай тафават аваз тир, вучиз лагьайтӀа гамар яцӀу гъаларив хразвай. Гамар са тӀимил заланни яргъивилихъди са патаз гьуьтӀуь жезвай. ТӀвар — ван авай композициярикай садбур, Гьасан — къеле ни Урус — ТӀура тир. Гамар кьетӀендаказ ччара уьлквейриз тухвана маса гун паталай туькӀуьрзавай. Умуми яз «Ахцегь» гамар, вичиз талукь тир рангарин гаммарикайни хрунин техникадин еридикай яргъариз магьшур тирОсобенность и разнообразие ковроделия на Кавказе. == Медиани алакъа == Райондин АТВ телеканал кардик ква. 1928 ийисалай лезги чӀалал «ЦӀийи Дуьнья» газета акъатзава. Хуьре мобил 3G сеть кьазваОтделение почтовой связи.--> == Чирвал == Ина кьве агакьнай, са агакьначир мектебарни, са пеше гудай мектеб, аялрин художестводин мектебни, макьамдин мектеб ава. === Кьиспесдай === Октябрьдин революциядин вилик хуьре 20 гьуьжре авай, ина диндинни гражданвилин дуьньядикай тарсар тухузвай. 1859 йисуз Ахцегьра Лебединскийди аялрин кьилин мектеб туькӀуьрнай, 1861 йисуз мектебдин кӀвалах акъвазарнай. Гьа чӀавузни 1861 йисуз, гила Ахцегьдин Юкьван Чирвилерин Мектеб (ЮЧМ № 1) тӀвар къачунвай, Дагъустанда мад Кефер Къавкъазда садлагьай хуьруьн мектеб бине эцигнайВ Дагестане планируют провести мероприятия, приуроченные к 150-летию Ахтынской школы № 1 . И мектеб куьтягьнавайбурук ихьтин тӀвар — ван авай зурба ксар ква, Дагъустан АССРдиз бине эцигна кьиливал авунвай Нажмуддин Самурви, ДАССРдин халкь лежбервалдин комиссар Мирзебег Ахундов, СССРдин къегьал Гьасрет Аливи, социалистикадин зегьметвалдин къегьал Саимат Ферзалиева, Кьилин Советдин депутатар, Абдулвагьид Вагьабви, Магият Макатова, Гуьлханум Султанова, Урусатдин халкьдин артист Рагьимат Гьажиева, Дагъустан халкьдин зари Шагь — Эмир Мурадов, Дагъустан кинодин садлагьай актриса Софият Эскерова, ЧӀехи театрдин тек сад тир дагъустанви балерина Алла Жалилова, Дагъустанда скульптура исскустводиз бине эцигай Хас — Булат Эскер — Сарыжа, зурба геолог — кьизилрин мяденар жугъурзавай Азиз — Элескеров, Дагъустандин халкь культурадин институтдин директор Гьажибег Гьажибекви. ==ТӀвар-ван авай ксар== * Агьмедов Назир Агъабеган хва — лезги алим ва шаир. * Агъаев Агьед Гьажимурадан хва — чӀехи лезги алим ва кхьираг. * Ахцегь Гьажи (Ибрагьиман хва Гьажи) — лезги шаир. * Ахцегь Агьмед — XVIII виш йисуз Ахцегьа уьмуьр авур лезги шаир. * Ахцегь Закир — XVIII виш йисуз Ахцегьа уьмуьр авур лезги шаир ва алим. * Ахцегь Рагьманкъули — XVII виш йисуз Ахцегьа уьмуьр авур лезги шаир ва алим. * Ахцегь Назим (1720—1807) — лезги шаир. * Вагьабов Исмаил — лезги шаир ва журналист. * Гашаров Рамазан Магьараман хва — лезги шаир ва кхьираг. * Герейханов Алмас, лакӀаб Ахцегьви Алмас — тӀвар-ван авай лезги шаир, чӀугвар ва кхьираг. * Гьажи Абдурагьман, лакӀаб Ахцегь Абдурагьман — лезги алим ва шаир. * Гьажиев Нариман Гьажидин хва — лезги шаир ва кхьираг. * Шагьдагъви Малик — лезги шаир, драматург ва чӀугвар. * Малла Нури — лезги шаир. * Мирза Али аль Ахты (1779 — 1859 йисар) — Дагъустандин чӀехи алим, диндар ва лезги шаир. Ам тӀвар-ван авай зурба диндар Шейгь Ярагъ Мегьамеддан шакӀурт ва машгуьр алим Гьасан Алкьвадарвидин муаллим тир. * Ражабов Абдул Ражабан хва — машгьур лезги шаир ва гьикаятчи. * Ражаб Амирханов — садлагьай лезги публицист ва шаир-гьикаятчи. * Рашидов Абдурашид Гьажидин хва — лезги шаир ва публицист. * Шабанов Нажмудин Шабанан хва — лезги шаир. * Шагьмарданов Абад — лезги шаир ва кхьираг. * Шамхалов Идрис Разакьан хва (1877–1944) — Дагъустандин садлагьай драматург, режиссёр ва артист. * Эфендиев Мустафа — лезги шаир ва кар алакьдай муаллим. * Эюбов Насир — лезги драматург ва шаир. == Шикилар == Файл:Джиорс ва Дебернардидин муьгъ.jpg|«Ушехъан» Файл:Идрисан муьгъ.jpg|«Идрис муьгъ» Файл:Ахцегьдин акунар.jpg| Файл:Winter in Akhty.jpg| Файл:Akhty. Right bank.jpg| Файл:Yarusadag mount from_Akhty.jpg| Файл:Yarusadag mount in Dagestan.Russia.jpg| == Баянар == == ЭлячӀунар == * Ахцегь хуьруьн сайт * Ахцегь райондин сайт Категория:Ахцегь райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер Категория:Дагъустандин районрин кьилин хуьрер

Ахцегь

Крокодил (, Loricata) — чурчулдиз, хуьрлуьнкӀдиз ухшар ва гьадан жинсиникай чими уьлквейра жедай гзаф зурба гьайван. Малкамут. . == Баянар == == ЭлячӀунар == * А. Богданов. О крокодилах в России. // Очерки из истории заимствований и экзотизмов. — М.: НЛО, 2006, с. 146—181 Категория:Гьайванар

Крокодилар

1903 йис (са агъзурни кӀуьдвишни пудлагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла хемисдиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1903-лагьай йис я. XX виш йисан 3-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XX виш йис Категория:1903 йис

1903 йис

Бардымский район () — Урусат Федерациядин Пермдин крайда авай район я. Майдан — 2 382 км². Агьалияр — кас. Административ юкь — Барда. == География == Районди Пермдин крайдин кьиблепата чка кьунва. == Агьалияр == == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Пермдин крайдин районар

Бардымский район

thumb|right|200px|Къагьведин гъвечӀи бади. Къагьве ва я къагьфе () — чай хьиз хъвадай затӀ гьазурдай тварар жедай тар. Чайдин векьер хьиз гьазурнавай тварар. Гьа тварар кваз гьазурнавай хъвадай затӀ. Къагьве сихилдин набататдин тӀур гьазурун я. ЧӀехи къагьведин жуьреяр — арабика () ва робуста (, конгодин къагьве). == Производство == Къагьведин асул тир хвена чӀехи авундин майданар — Кьиблепатанни Юкьван Америка, Экваториал Африка, Кьибле ва Кьиблединни рагъэкъечӀдайдан арадин Азия. == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Категория:Къагьве Категория:Набататар

Къагьве

Бакъи аль-Гъаркъад () пайгъамбардин сагьабарин (ва маса ксарин) сурар Мединада, Саударин Аравия, пайгъамбардин мискӀиндлай къибле-рагъэкъечзай пата ава. == Тарих == Пайгъамбар Мугьаммад Мединадиз къведайла Аль-Бакъи векьер авай буш чил тира. Пайгъамбар Мугьаммад мискӀин итигайла ада кьачуна и чил кьве етим гадикай. Садлагьай Аль-Бакъидал кучукнай кас хьана Асаад ибн Зарара, пайгъамбардин сагьаб ансар. 624 йисда Бадр дяведин вухтунда дуьнья дигишарна пайгъамбаран руш Рукайа. Пайгъамбар Бадрдай хтана са тӀимил вахтундлай дуьнья дигишарна Усман ибн Мазун, ам Аль-Бакъидал садлагьай кучукнавай мухаджир хьан Пудлагьай халиф Усман садлагьай вахтара къунши чувударин сурарал кучукнавайтир. Ахпа Уммеяд династиядин пачагь Муавия I чувударин сурар Аль Бакъи сурар галаз сад авуна 1925 йисда май вацра пачагь Абдульазиз аль Саудан эмирдал вири сурарал алай мавзолеяр чукӀурна, ам ширк я виляй == Машгьур инсанар == * Аль-Аббас ибн Абд аль-Мутталиб * Аиша бинт Абу Бакр * Сафия бинт Хуяйй * Абдуллах ибн Масуд * Аль-Микдад ибн аль-Асвад * Хасан ибн Али * Зейн аль-Абидин * Мухаммад аль-Бакир * Джафар ас-Садик * Малик ибн Анас * Шамиль * Абдул-Меджид II == ЭлячӀунар ==

Аль-Баки

Цлахъ () — Дагъустан республикадин Хив районда авай, «Агъа-АрхитӀ» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. == География == Хуьр Хив райондин кьибле пата, райондин юкь тир Хив хуьрелай 12,7 км яргъал ала. ==Тарих== XIX виш йисуз Цлахъ хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнавай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Хъутур- Куьредин наибвалдик акатзавай тир. Тркал ва Фиригъ хуьрерихъ галаз Тркал хуьруьнжемятдик акатзавай. Ватандин ЧӀехи дяве чӀавуз хуьряй фронтдиз 53 кас рекье гьатнай. ==Агьалияр== 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 137 касди уьмуьр гьалзавай Хив райондин агьалияр, 2000 йис. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, Цлахъ хуьруьн агьалийрин кьадар вири лезгияр яз 441 кас тир 1886 йисуз Хъутур - Куьредин наибвалдин агьалияр. ==ТӀвар-ван авай ксар== * Хаметрин Ханбиче Шихрагьиман руш — лезги шаир, Дагъустандин халкьдин шаир. Аялрин «Кард» журналдин лезги хилен редактор. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Odnoselchane.ru» сайтуна Цлахъ хуьруькай малуматар Категория:Хив райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Цлахъ

Шалиб цӀиргъ — Дагъустанда авай сувун цӀиргъ я. ЧӀехи Къавкъаздин сувун системадиз талукь я. Адан кӀукӀ тир Дуьлтыдагъдин кьакьанвал 4127 м я. ==ЭлячӀунар== * Кавказский барс – миф или реальность? Категория:Дагъустандин сувун цӀиргъер

Шалиб цӀиргъ

Свахьили (kiswahili) == Кхьинрин къайда == Араб Свахьили Роман Свахьили ا aa ب b p mb mp bw pw mbw mpw ت t nt ث th? ج j nj ng ng' ny ح h خ kh h د d nd ذ dh? ر r d nd ز z nz س s ش sh ch ص s, sw ض ? ط t tw chw ظ z th dh dhw ع ? غ gh g ng ng' ف f fy v vy mv p ق k g ng ch sh ny ك k g ng ch sh ny ل l م m ن n ه h و w ي y ny Категория:Нигер-Конго чӀалар Категория:Банту чӀалар

Суахили чӀал

Лезгивал — лезгидин рехъ, садани кхьин тавунвай вишаралди йисун къене вич- вичиз лезгийрин юкьа тӀарам хьанвай, намус кьиле авай низам ва къайдаяр. Лезгивал садлагьади лезгидин жув ва жуван халкьдин намус хуьн, дин, къилих (адаб), суварар (адатар) хуьн яни жуввал хуьн патал авай къанунар я. Садни чӀурубур (Лезги рекъей акъатнвай бинамусар) ва чӀурвилигалаз (бинамусвал) женг тхуз, Лезги халкьдин намус хуьз, Лезги халкьдин тӀвар винизин я. Лезгивалин ицӀ (булах) Лезги чӀал я лугьудай бубайри, амма гьакӀ са Лезги чӀал чир хьун эгекӀзвач! Лезги хьун патал: чин-тӀвар (намус), дин, къилих (маданият) хвена кӀанзва Лезгиди. ==Лезгивал вуч я == Лезгивал Лезги халкь маса халкьарин юкьа квахьна цӀурцӀунихъай хуьзвай са ццал я, цлан гьар са къван са Лезги я ва цлан кӀиви хьун гьар къванчин Лезгивал хуьнлай аслу я. Бубайрин мисалрикай: Чеб- чпиз къванар са затӀни туч, амма вири санал хьайитӀа кӀеле жеда. Лезгивал Лезгидин уьмуьр залан айин патал ваъ, Лезги халкь хуьн патал, маса халкьарин юкьа квахь тайин патал авай гьар са лезгидин рикӀин эвер я. Бубайри мисалрикай: Лезгиди Лезгивал гьикьван кӀивиз хветӀа, Лезгивилини Лезги халкь гьакьван кӀивиз хвена маса халкьарин юкьа цӀурцӀана квахьиз гудач. Лезгивал гьар са Лезгидин са чин-тӀвар хуьн (намус хуьн) ва са кӀвалах айидиндлай вилик кьилигъна(фикирна) къилихдив(адабдив) кӀвалах айиин я. Лезги халкьдин тӀварцин даража агъузардин кӀвалахрикай яргъал къвазин, Лезги халкьдин чин-тӀвар(намус) хуьн ва винизрин я. == Лезги хьун патал == Лезги хьун патал варидлай кьиле 5 амал ава: 1\. Дин— Аллагьдал чӀалах хьун ва са гьадаз кӀапӀ айиз Лезги халкьдин юкьа авай чӀурувилигалаз(айибвал, писвал) женг тхун. Лезгиги мисалрикай садай: къе намаз квадарайда пака намус квадарда. Вучиз чи чӀехи бубайри икӀ лагьана, ва вуч патал намаз важиб я Лезгидиз? Вуч лагьатӀа инсан Лезгивилакай тӀимил-тӀимил яргъа жеда. Садлагьади кӀапӀуникай яргъал жеда , ахпа кӀапӀуникай яргъа хьанва лугьуз тӀимил-тӀимил намусдикай яргъал жеда, мисал вичин пупаз, рушаз, вахаз фикир гудач, ахпа адан аялриз чӀал чир жедач ва Лезгивилакай акъатна квахьда, маса халкьарин юкьа цӀурцӀада. Идан патал Лезгивал гьар къуз Лезги хенжел гьиз хчи айин герекзва, гьар къуз намаз айин хзанди галаз, хзанда жуван тарихдикай рахун ва рикӀал гъиз кьегьалар абруз дуа айин. Абуру патал ччан гана, абур рикӀа хуьн гьар Лезгиди буржи я. Аллагь авачирдаз, намус жедач, квахьда. 2\. Лезги тӀвар (ЯхӀ-Намус) — са лезгидиз ама михьи лезги ятӀа, адаз намус вичин чандилайни азиз я. Са лезги рушан намус дуьнеда вери цуьнлай вине я Лезги рухвадиз. Лезги руш гьина хьайитӀа, Лезги адаз стха хьун, патал хьун, кумек гун алакьна кӀанзва. Ама масабурукай хуьн герекзватӀа жуван вах гьиз хуьн, ада чӀуру кӀвалах айизватӀа адаз насигьат гун, Лезги рушар, бицӀекар, кьуьзуьбур ибур вери хуьн халис Лезги рухвадин буржи я. Дегь чӀаван мисалрикай: са халкь квахьна кӀанзватӀа абурун рушар чӀура, икӀ хьайила абрувай хъсан вижевай насул чӀехи айиз жедач ва квахьда. Лезги мисалрикай: халкь квахьда цӀийи насул чӀур хьайитӀа. Маса са мисал: халкьдин квахьун патал, абур рекьин герек аваш, абрун итемрин намус хчуна рушар чӀура, абур чӀур хьана чиб-чпиз квахьда. Гьажи Дауд, Мугьаммад Ярагъ кьегьал чӀехи авуйди дидеяр я, гьар кьегьалдин къулухъ диде ава, гьар дидедин къулух намус. Намус авачирдаз сихил жедач, квахьда. 3\. Сихил — жуван сихил чир хьун, жув гьинай я, вуж я, жуван мукьабригалаз хъсан алакъа хуьн, жуванбурукай яргьа жен тайин. Лезги мисалрикай: дувул авачир тар ярх жеда, сихил авачир Лезги квахь жеда. Дегь чӀавуз душманриз Лезгияр квахьрин патал, чпин юкьа цӀурцӀурин патал Лезгирив абрун сихилар рикӀалай алудиз ганвай, Лезгияр чпин сува авай хуьрерай камуз агъана абруз сихилрин чкадал фамилияр гуз хьана. Аялриз чпин сихил чирун гьар са Лезгидин буржи я. Сихил авачирдаз тарих жедач, квахьда. 4\. Лезгирикай чирвал (Тарих) — алатай чӀавун чирвилер, жув вуж ятӀа чир хьун, жуван халкьдикай чирвилериз йеси хьун. Лезги мисалрикай; накьанан юкъ чизвачир касдиз пакахьан югъ гьикӀ чир хьурай? Гъвечи несилдиз тарих чириз гьар са Лезгидин буржи я. Тарих авачирдаз чӀал жедач, квахьда. 5\. Лезги чӀал — гьакӀ Лезги чӀал чир хьун ваъ, Лезги чӀалал рахун, Лезги чӀалалди кьилигъин(фикир айин) ва аялрин маса чӀалинлай вилик Лезги чӀал чирна Лезги чӀалал рахун. Лезги мисалар: Вун диде чӀалал рахазвачтӀа, вун жуван Лезги чӀал рекьизвайбурукай сад я. Маса са мисал: Аялдиз масадан чӀал Лезги чӀалинлай вилик чир хьайитӀа, къе аял, пака халкь квахьда. Мад са мисал: Къе вич Лезги масадан чӀалалди рахайтӀа, пака Лезги чӀалал вуж рахала? ЦӀийи несилдиз чӀал чирун гьар са Лезгидин буржи я. ЧӀал авачирди халкь туч. Псу - Лезгивалин амаларилай яргъадаз Лезгири псу лугьуда, яни яхӀ-намус, вичин пупаз йеси тучир, вичин дин, сихил чин тайизвай гьакьван са лукӀ, урус чӀалалди манкурт/безродный/раб лугьуда. Амма Лезгивил тӀимил хьайитӀани амал айизвайдаз ЧӀуру Лезги лугьуда. ЧӀуру Лезгидин Лезги хьун мумкин я, амма Псудин Лезги хьун садрани мумкин туш. Вуч лагьат1а намус квадарайдакай Лезги жеч, са тек рекьинлай ахпа жеда. == Лезгивалин амалар == # ЯхӀ-Намус хуьн # Жуввал хуьн — жуван сихил чир хьун, масабуруз ухшар тижен. Гьар чкада жув хьун, масадан вилик кьил агъуз тайин. Жуввалин хесетарикай садни ам яки, жуваз гьуьрмет тайизвай кас жувваликай ччара жеда, маса халкьари юкьа квахьда. Жуван чӀал, жуван дин, жуввал хуьн им Лезгидин чӀурувализ тхузвай женг я. # Къилих хуьн (къени къили, ) — са кӀвалах айидиндлай куькӀе кьилегъана яни фикир авуна айин, дуьзвал лагьай чӀал я. Инсанри вилик жуван пупаз галукӀ тайин, жува-жув дуьз тхун. # Хзан хуьн — жуван хъизан хуьн, адаз килигун # Мез хуьн — хъсан гафар лугьун. # Ччин хуьн — намус михьиз хуьн # КӀвалах — к1валахрал къакъан хьун # Хесет — итемвал, акьуллувал ихьтин хесетар # Мукьа-кьили кӀанвал — мукьа кьилдигалаз санал хьун # Хъсанвал — писвилиз хъсанвилив жаваб гун == Лезги намус == *Дин — *Нух — * Хъзан — * Жув — * Хьакъ — == Лезгивал ва маса халкьар== Лезгивалин къанунар маса халкьариз туч, тек са Лезгириз ва Лезгириз юкьаз амукьиз атанвай Лезгивал къабул авунвай инсанриз я. Лезгивилинвгидиз жуван халкьдин къадир чир хьухь маса гьар гьар са халкьинизни гьурмат айи лугьузва, имани "Жуваз гьурмат хьуй лугьуз, масадаз гьурмата" лугьузвай бубайри мисалдай къвезва. == Баянар == *

Лезгивал

Борис Владимиран хва Клюев (1944 йисан 13 июлдиз, Москва — 2020 йисан 1 сентябрдиз, Москва) — шурайринни Урусатдин театрдинни кинодин актер, театрдин педагог, профессор я. Урусатдин Федерация халкьдин артист я (2002). Гьукуматдин академиядин ГъвечӀи театрдин чӀехи артистрикай сад я. М.С. Щепкинан тӀварунихъ галаз Лап ЧӀехи Театрдин училищедин (институтдин) кьве курсунин регьбер я. Актердин устӀарвилин кафедрадин заведиш я. Урусатдин кинодин актеррин Гильдиядин идаради уртах я. == Уьмуьрдин рехъ == Борис Клюев 1944-лагьай йисун 13-лагьай июлдиз Москвада дидедиз хьана. Мектеб акьалтӀардайлай кьулухъ ам Щепкинан тӀварунихъ галай Театрдин училищедик экечӀна. Садлагьай курс акьалтӀарна, ам армиядин фенва, ана ада пуд йисан къене къуллугъ авуна. Вич солдат яз ада Сергей Бондарчукдин "Война и мир" фильмдин массовкада иштираквал авуна. ГьакӀни армияда адаз самодеятельностда иштираквал ийиз ихтияр авай тир. Демобилизация хьайидайлай кьулухъ Клюев театрдин училищедин кьведлагьй курсуниз хтанва (В. И. Цыганковдин ва Л. А. Волковдин устӀархана). Ада училище 1969-лагьай йисуз акьалтӀарна. Училищедин комсомолдин тешкилатдин секретар тир. Кьудлагьай курсдал кӀелдайла ада ГъвечӀи театрдин спектаклрин массовкайра иштираквал авуна. Училище акьалтӀардайлай кьулухъ Клюеваз гьа и театрдиз кӀвалахиз эверна. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Урусатдин актерар Категория:2020 йисуз кьенвайбур Категория:М. С. Щепкинан тӀварунихъ галаз Лап чӀехи Театрдин училище акьалтӀарнавайбур

Борис Владимиран хва Клюев

Урсун () — Дагъустан республикадин Кьурагь районда авай, «Шимихуьруьнсоветдик» акатзавай хуьр. == География == Хуьр Дагъустан Республикадин Кьурагь райондин юкьван пата, райондин администрациядин юкь тир Кьурагь хуьрелай 14 км яргъал, Шимихуьруьн дугунда чка кьунва. ==Тарих== XIX виш йисуз Урсун хуьр вири Куьре округдихъ галаз Урусатдин империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Кьурагь наибвалдиз талукь тир. Ашар, Кукваз, Хпеж, Хуьпуькь ва Шимихуьр хуьрерихъ галаз Хпеж хуьруьнжемятдик акатзавай. ==Агьалияр== 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 97 касди уьмуьр гьалзавай Кьурагь район. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Урсун хуьруьн агьалияр 118 кас тир. КУРАХСКОЕ НАИБСТВО (1886 г.) ==ТӀвар - ван авай ксар== == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Мо - Курах» сайтуна Урсун хуьруькай малуматар * «Лезгияр» сайтуна Урсун хуьруькай малуматар Категория:Кьурагь райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Урсун

Бихар чӀалар * Ангика чӀал (700 000 рахазва) * Бходжпури чӀал (29 384 562 рахазва) * Кудмали чӀал (37 000 рахазва) * Магахи чӀал (11 362 000 рахазва) * Майтхили чӀал (7 500 000 рахазва) * Панчпарганья чӀал (274 000 рахазва) * Садри чӀал (1 965 000 рахазва) * Кариб гьиндустани чӀал (Сарнами хиндустани) (150 000 рахазва) * Сураджпури чӀал (273 000 рахазва) * Ваджика чӀал (500 000 рахазва) == ЭлячӀунар == * Бихари на сайте SIL * Фразы на языках ангика, бходжпури и майтхили Category:Индоарий чхел

Бихар чӀалар

Хуьлуьхъ () — Азербайжан республикадин КцӀар районда авай хуьр. «Хуьлуьхърин» хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр КцӀар райондин кефер пата, райондин кьилин шегьер тир КцӀар шегьердилай 71 км яргъал ала. == Тарих == == Агьалияр== Агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:КцӀар райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер Категория:Азербайжанда авай лезги хуьрер

Хуьлуьхъ

Урахи () — Дагъустан республикадин Сергокъала районда авай хуьр. Краснопартизанск хуьруьхъ галаз «Урахи» хуьруьнсовет туькӀуьрзава. 1921 йисалай хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я Историко-архивный справочник административно-территориального деления Дагестана за 1920—2000 гг. Махачкала, 2003.-399 с.. == География == Хуьр Сергокъала райондин рагъакӀидай пата, райондин администрациядин юкь тир Сергокъала хуьрелай 25 км яргъал, Урахихерк вацӀал ала. ==Тарих== ==Агьалияр== 2002 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьн агьалияр 1285 кас тир ЕДИНЫЙ РЕЕСТР АДМИНИСТРАТИВНО-ТЕРРИТОРИАЛЬНЫХ ЕДИНИЦ РЕСПУБЛИКИ ДАГЕСТАН. 2007. Агьалийрин вири дарги халкьарин группадик акатзавай урахивияр, суни - мусурманар я. Абур урахи чӀалал рахазва. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Урахи хуьруьн тарих * Дагъустан Республикадин Президентдин сайтуна Сергокъала район * Топографические карты K-38-XVIII — 1 : 200 000 Категория:Дарги хуьрер Категория:Сергокъала райондин хуьрер

Урахи

Накитль — Дагъустан республикадин Шамил районда авай хуьр. Тидиб хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Шамил райондин кьулан пата, райондин администрациядин юкь тир Хебда хуьрелай 7 км яргъал ала. ==Тарих== 1864 йисуз Къавкъаздин Дяведин финифра Накитль хуьр вири Дагъустандихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Авар округдин Бактлук наибвилиз талукь тир. ==Агьалияр== Йисариз килигна Накитль хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис''' 1886 2002 2010 Агьалияр''' 118 Бактлук наибвилин агьалияр 1886 йисуз 200Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 19533\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. Агьалидин вири аварар, суни- мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Шамил райондин» администрациядин официал сайт Категория:Шамил райондин хуьрер Категория:Авар хуьрер

Накитль (Шамил район)

Абдурашид Гьасанан хва Магьсудов (1934 йисан 22 июлдиз, Цилинг, Кьурагь район — 2021 йисан 2 июндиз) — советрин ва Россиядин кинодинни театрдин актер, театрдин педагог«Лезги газет» — Ушел из жизни заслуженный артист РФ Абдурашид Махсудов. Урусатдин Федерациядин лайихлу артист, Дагъустан Республикадин халкьдин артист я. == Биография == Абдурашид Магьсудов 1934-лагьа йисан 22-лагьай июлдиз Кьурагь райондин Цилинг хуьре дидедиз хьана. Хуьруьн мектебда ирид класс кӀелна куьтягьна ам Дербентдин муалимар гьазурзавай училищедик экечӀна. Гьана ада санал 9-10-лагьай классрин предметарни кӀелна. 1951-лагьай йисуз Дагъустандин педагогикадин институтдик экечӀдай вахтунда, са экзаменни хгана, Абдурашидаз ГИТИС-дин лезги театрадин студиядиз жегьил артистар гьазурзавай малумат акуна. Лап мектебда кӀелзавай йисарилай Абдурашидаз сегьнеда къугъваз, манияр ягъиз, кьуьлер ийиз ва миллетдин инструментрал къугъваз ашкъи авай тир. Магьачкъаладиз ГИТИС-дай атанвай педагог М. П. Чистякова атанвай жегьилрикай Абдурашид Магьсудов, Багъиш Айдаев, Аминат Алиева, Али Эфендиев хкудна. Москвада ам 2-лагьай курсуник ктуна. Сифте кьиляй кӀелун четиндиз физвай — этюдар, сегьнедин сес, кьуьлер, манияр — абур жегьил гададиз цӀийи агьвалатар тир, амма Абдурашида артухан тарсар къачуз Аялрин театрадин режиссёрдин куьмекчи Балашовадин патаг физ хьана. Пуд лагьай курсуниз экъечӀайла Абдурашида вири четинвилер кьулухъ туна, хъсан студент тирвиляй ада тӀварцӀихъ галай стипендия къачуз хьана. Дипломдин спектаклийра Абдурашида Лишо — Янян рол «Рехи руш» пьесада, Кузьмадин «Сулак-свидетель» пьесада ва Станарелян «Лекарь поневоле» пьесада бегьемарна«Али Албанви» — Абдурашид Махсудов — Заслуженный артист России. 1955-лагьай йисуз Магьсудова Лезги театрдин сегьенадал ролар къугъваз эгечӀна. 1959-лагьай йисалай кьулухъ ада кинода къугъваз гатӀумна. Ам «Цавалай цифер алатзава», «Сувави руш», «ВикӀегь Хучбаракай кьиса», «Трамида», «Шамил» и «Отраран кьиникь» филмра рола къугъвана«Газета Культура» — Игравший горцев советский актер Абдурашид Махсудов умер в 86 лет. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Кино-Театр. Ру — АБДУРАШИД МАХСУДОВ Категория:Урусатдин Федерациядин лайихлу артистар Категория:Дагъустандин халкьдин артистар Категория:ГИТИС акьалтӀарнавайбур

Магьсудов Абдурашид Гьасанан хва

Александро-Невское — Дагъустан республикадин Тарумовка районда авай хуьр. Александро-Невское хуьруьнсовет туькӀуьрзава, адан кьилин хуьр я. == География == Хуьр Тарумовка райондин кьибле пата, Тарумовка хуьрелай 20 км яргъал, Терек вацӀун хилел ала. ==Тарих== Хуьруьн бине, виликан гуржи Сасаплы хуьруьн чкадал кутунай. Хуьруьн тӀвар князь Александр Невскийдин гьуьрметдай эцигнай. ==Агьалияр== 2014 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижариз килигна хуьре 1 593 кас яшамиш жезвай. Йис 2002 2010 2012 2013 2014 Кьадар 1311 Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. М.: Федеральная служба государственной статистики, 2004 1619 Итоги ВПН-2010. 5. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских населенных пунктов, сельских населенных пунктов – районных центров и сельских населенных пунктов с населением 3 тысячи человек и более 1615 Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 г. 1596 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г. 1593 Численность населения на 1 января 2014 года по сельским поселениям Республики Дагестан. Проверено 17 апреля 2014. Архивировано из первоисточника 17 апреля 2014. Хуьруьн эгьлийрин 31 % — нугъаяр, 26 % — лезгияр я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официальный сайт администрации МО «Тарумовский район» Категория:Тарумовка райондин хуьрер

Александро-Невское (Дагъустан)

Ракь — Д. И. Менделееван химиядин элементрин девирдин системадин кьудлагьай девирдин муьжуьдлагьай кӀеретӀдин къерехдин агъакӀеретӀдин, 26 атомдин номер авай химиядин элемент. Fe () символдив тайин жезва. Чилин чкалда алюминийдилай кьулухъ виридалайни гзаф гегьенш хьанвай металлрикай сад я. Регьятдиз гатаз жедай, гимишдинни лацувилин акахьай рангунин, химиядин реакцийриз гьатунин чӀехи алакьунар авай гьакӀан вещество я. Ахъа гьавада ракь чӀехи температурадалди ва я чӀехи ламувиле фад коррозия жезва. Михьи кислородда ракь кузва, гъвечӀи дисперс тир гьалара хьаназ хьуй ам ахъа гьавадани вичи-вичиз цӀаю кьуна кузва. ТӀебиатда ракь михьи гьалда кьериз гьалтзава, фад-фад ам ракьни-никель акахьай метеоритрин къене гьалтзава. Ракь чилин хвехуьнин чӀехи пай туькӀуьрзавайди лугьуда. == Тарихда == Алатрин материал хьиз ракь лап дегь чӀаварилай малум я. Архелогиядин затӀар хкудиз ийидай эгъуьнрин нетижада жагъанвай ракьуникай раснавай затӀар чи эрадай 4 агъзур ийсарин тарихдинбур я ва дегь шумер ва дегь мисри цивилизацийриз талукь я. == Изотопар == Ракь кьуд стабил тир изотоприкай ибарат я: 54Fe (5,845 %), 56Fe (91,754 %), 57Fe (2,119 %) и 58Fe (0,282 %). == ЭлячӀунар == == Эдебият == == Баянар == Категория:Химиядин элементар

Ракь

Маттиас Заммер (герм. Matthias Sammer, 1967 йисан 5 сентябрдиз, Дрезден, ГДР) — Германиядин футболхъан, хуьдайдини зурхуьдайди тир. ГДР-динни Германиядин кӀватӀуррин патал къугъвадайди тир. 1996-лагьай йисуз кӀватӀурдин ибаратдик кваз ам Европадин чемпион хьана. Гьа йисузни ам Европадин квай-квай футболхъан яз тестикьарна («Къизилдин туп»). Къугъвадайдан карьера акьалтӀардайлай кьулухъ ада тренервилени администраторвиле кӀвалахиз гатӀумна. == Клубдин карьера == === «Динамо» Дрезден === Маттиас Заммер 1967-лагьай йисан 5 сентябрдиз Дрезденда дидедиз хьана. Адан буба Клаус Заммер гьа чӀавуз чкадин "Динамо" командадин патал экъечӀзавай тир (адалай гъейри, ада 17 сеферда ГДР- дин кӀватӀурдин рангар хвена). Вад йиса аваз Маттиасди гьа и клубда футбол къугъваз гатӀумна. Гьа чӀавуз ам вигьизвайди, вичин командадин квайни-квайн бомбардир тир. "Динамодин" юношайрин ибаратдик кваз ада са сезондин къене душманрин варариз 260-далай гол яна. 1985-лагьай йисан 24 августдиз садлагьай сеферда Дрездендин "динамовийрин" кьилин ибаратдик кваз садлагьай сеферда къугъвана, гьа матчда абуруз акси "Магдебург" тир. Гьа чӀавуз Клаус Заммер "Динамодин" тренер хьана. Мумкин я гьавиляй парабур жегьил футболхъандивай кьилин ибаратдиз гьахьиз анжах вичин бубадин куьмекдалди хьана, лугьуз пехилзвай. 1989-лагьай йисуз "Динамо" Дрезден ГДР-дин чемпионатда садлагьай чка кьунва, абуру РагъэкъечӀдайпатан Берлиндай тир "Динамодин" 10 йисан чемпионвилин серия атӀана. Са йисалай дрезденвийри чпин агалкьун тикрарна. Адалай гъейри, абуру ГДР-дин Кубок къачуна, УЕФА-да зур-финалдал кьван агакьна. Вад йисан къене "Динамода" ам вири турнирра 140 матч къугъвана, гьакӀни 52 гол яна. === «Штутгарт» === 1990-лагьай йисан гатуз Заммер «Штутгартдин» къугъвадайди хьана. Бундеслигада вичи къугъванвай садлагьай сезонда адавай 11 гол ягъиз хьана, вичин командадин бомбардиррин арада ам кьведлагьайди хьана, гьакӀни ам чемпионатдин топ-10 акатна. Клубди ругуд лагьай чка кьунва, ада УЕФА-дин Кубокда къугъвадай ихтияр гана. Гуьгъуьнлай атай сезонда ада кӀуьд гол яна (вичин командадин бомбардиррин арада ам мад кьведлагьайди хьана), «Штутгарт» — чемпион хьана. === «Интернационале» === «Штутгартда» кьве сезон тухвайдалай кьулухъ Маттиас Заммер Миландин «Интердик» акахьна. Миланвийрин «швабриз» 10 млн марок гана. Са кьадар агалкьунралди къугъун авунватӀани (11 матчда ада 4 гол яна, «Италиядин Дербидин» сергьятдин къене «Ювентусдиз» янвай чӀехи метлеб авай голни кваз), адавай Италиядив вердишиз хьанач. Гьавиляй 1993-лагьай йисан январдиз ам ватандиз хтана. === «Боруссия» Дортмунд === 1992/93-лагьай йисан Германиядин чемпионатдин хъуьтӀуьн трансферрин дакӀардин сергьятрин къене Заммерди Дортмундай тир «Боруссиядихъ» галаз икьрар кутӀунна. Адахъ абуру 8,5 млн марка гана. Сезондин кьведлагьай паюнин къене ам 17 матч къугъвана, гьакӀни ада 10 гол яна. Гуьгъуьнлай атай сезонда командадин кьилин тренер Оттмар Хитцфельдди Заммер зурхуьдайдикай либеро авуна. И позициядал ам гуьгъуьнин вад йисуз къугъвана. 1995-ни 1996 йисариз «Боруссияди» Гимишдин салатница (Германияда чемпиондиз гузвай трофей) къачуна. 1997-лагьай абуру Чемпионрин лига ва Континентрин арада тухузвай кубок гъалибна. ГьакӀни 1995-ни 1996 йисариз Заммер кӀвенкӀве аваз «Боруссияди» кьве Германиядин Суперкубок къачуна. 1995-ни 1996 йисариз Маттиас Заммер Германиядин йисан квайни-квай футболист яз тестикьарна. ГьакӀни 1996-лагьай йисан нетижайриз килигна адаз «Къизилдин туп» гана. Гуьгъуьнлай атай сезон адан эхиримжиди хьана: метӀин четин травмади 1998-лагьай йисуз къугъунин карьера акъвазарна. == Миллетдин кӀватӀур патал къугъун == Маттиас Заммердин къугъунин кӀукӀ Евро-1996-дал гьалтна, гьа турнир Германияди гъалибна. Юрген Клинссманни сад хьиз ам «бундестимдин» лидер тир. И турнирдал ада вири матчра иштираквал авуна, адавай зурба къугъун къалуриз хьана. Евро- дин къене Заммерди кьве гол яна: кӀватӀалрин дережадал ада Урусатдиз яна, ¼-дин дережадал ада Хорватиядиз гъалибвилин гол яна. Турнирдин нетижайрив кьурвал, Маттиас Заммер квайни-квай къугъвадайди хьиз тестикьарна. Им адан эхиримжи халкьарин арада тухузвай турнир хьана. == Агалкьунар == === Къугъвадайди яз === «Динамо» (Дрезден) * ГДР-дин чемпион (2): 1989, 1990 * ГДР-дин Кубокдин сагьиб: 1990 «Интернационале» * Италиядин чемпионатдин гимишдин призер: 1993 «Штутгарт» * Германиядин чемпион: 1992 «Боруссия» Дортмунд * Футболдай Германиядин чемпионат|Германиядин чемпион (2): 1995, 1996 * УЕФА-дин Чемпионрин Лигада винел пад къачурди: 1997 * Континенрин арада тухзвай кубокдин сагьиб: т 1997 Футболдай Германиядин кӀватӀур * Жегьилрин арада Европадин чемпион (18 йисалди): 1986 * Евро-92-дин гимишдин призер: 1992 * Футболдай Европадин чемпион: 1996 === Тренер яз === «Боруссия» Дортмунд * Германиядин чемпион: 2002 * УЕФА-дин Кубокдин финалист: 2002 * Германиядин лигадин Кубокдин финалист: 2003 == Баянар == == ЭлячӀунар ==

Маттиас Заммер

1979 йисуз космосдиз ахъаюнрин сиягь

Агъа Ярагъ () — Дагъустан республикадин СтӀал Сулейман районда авай тунвай хуьр. == География == Хуьр СтӀал Сулейман райондин юкьван пата ала. ==Тарих== Хуьруьн бине эцигай тарихдикай са малуматни авач. XIX виш йисуз Агъа Ярагъ вири Куьре округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Гуьней наибвалдиз талукь тир. Берекехуьр, Билбилахуьр, Кансовахуьр ва Вини Ярагъ хуьрерихъ галаз Вини Ярагър хуьруьнжемятдик квай. ==Агьалияр== 1970 йисуз хуьре 17 кӀвале 20 кас яшамиш жезвай. Агьалидин вири лезгияр, суьнни - мусурманар я. 1886 йисуз хуьре 200 кӀвал авай, агьалийрин кьадар 370 кас тир. 1886 йисуз Гуьней наибвалдин агьалияр ==ТӀвар-ван авай ксар== * Несрединов Фахрудин Несрединан хва — лезги шаир, кхираг, лезги чӀалан методист. == Баянар == == ЭлячӀунар == * СтӀал Сулейман райондин официал сайтуна Агъа Ярагъ хуьруькай куьруь малуматар Категория:СтӀал Сулейман райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Агъа Ярагъ (СтӀал Сулейман район)

«Бутри» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Акуша райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Бутри хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Акуша райондин рагъэкъечӀдай пата ала. ==Агьалияр== Йисариз килигна Бутри хуьруьнсоветдин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2010 2015 Агьалияр 1 097 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 1 029 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан Урусатдин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьруьнсоветдин агьалийрин вири санал кьадар: 1 029 кас тир. Вири даргияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Село Бутри Категория:Акуша райондин хуьруьнсоветар

Бутри хуьруьнсовет

1766 йис (са агъзурни иридвишни пудкъанниругуд лагьай йис) — чи эрадин 1766-лагьай йис. XVIII виш йисан 66-лагьай йис я. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш йис Категория:1766 йис

1766 йис

Сырт-Енгиже — Азербайжан республикадин Кьвепеле районда авай хуьр ва муниципалитет. == География == Хуьр Кьвепеле райондин рагъэкъечӀдай пата, райондин кьилин шегьер тир Кьвепеле шегьердилай 15 км яргъал чка кьунва. == Агьалияр == Алай чӀавуз хуьре 400 кас яшамиш жезва. Агьалийрин чӀехи пай азербайжанар, тӀимил пай лезгияр я. == ЭлячӀунар == * Sırt Yenigicə: Azerbaijan Категория:Кьвепеле райондин хуьрер

Сырт-Енгиже

Куфа (, ) — Дагъустан республикадин Рутул районда авай, «Рутул» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. ==География== Хуьр Дагъустан Республикадин Рутул райондин рагъэкъечӀдай пата, райондин юкь тир Рутул хуьрелай 5 км кефердинни-рагъакӀидай пата, Самур вацӀун дугуна, адан эрчӀи хел тир Гуфанады меридид хьед булахдин сивел ала . == Тарих== Куфа хуьр XVIII виш йисан эхирда Рутул хуьряй чара хьайи цӀийи хуьр я. Хуьруьн тӀвар “нуькӀрен кӀуф” () гафуникай арадал атанва . == Агьалияр == 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 273 касди уьмуьр гьалзавай Рутул район. ФЛНК. Агьалидин вири рутулар, суни - мусурманар я. Хуьре гуьгъуьнин сихилрин несилри уьмуьр гьалзава: ЧӀихерыйер, Кьыхъыйер, Къанцыйер, Теъмезер. . == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Рутул хуьрер Категория:Рутул райондин хуьрер

Куфа (Дагъустан)

Белорус чӀал (беларус. беларуская мова рагъэкъечӀдай патан славян чӀаларикай сад я. Белорус республикалин гьукуматдин чӀал я, ва Польшадин бези муниципалитетарин куьмекдин чӀал я. Официал малуматдал беларус чӀалал рахазва 7 млн кас, анжах гьакъикъатда и чӀалал тӀимил ксар рахазва, ва СМТ-дин фикирдал беларус чӀар «зиян хьанай» категорияда ава. Са-садбуру фикир ийизва хьи беларус чӀал урус чӀалан нугъат я, анжах гьакъикъатда ам акӀ туш. Белорус чӀалан гьарфалаг кириллицадин я, тӀимил пай ишлемишзва Латин гьарфалаг. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Белорус чӀал

Белорус чӀал

1966 йисуз космосдиз ахъаюнрин сиягь

Апа́ртгьейд икӀни Апартеид (, — «къалвал, къатунвал», гьакӀа къакъатна яшамиш, кӀвалах ни авун мсб.) — официалвилин политиквал расарин къакъатунвал, туханвай Кьебле-Африкадин Республикада (КьАР, 1961 йисалди — Кьебле-Африкадин ГалкӀ, КьАГ) 1948-ай 1994 йисалди Милетлувилин партияди. == ЭлячӀунар == * Апартхейд — БСЭ Категория:Дискриминация Категория:Кьибле-Африкадин Республика

Апартгьейд

Лечет — Азербайжандин Хъачмаз районда авай муниципалитет ва хуьр. И муниципалитетдик вич Лечет хуьр, Муругъуба ва Тагъаруба хуьрер акатзава. == Агьалияр == Хуьруьн агьали — 2,637 касди туькӀуьрзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Лечет (Хъачмаз район)

Этнография - халкьарни абурун арада авай масакӀавилер чирзавай чирвал я. Этнографияда абур гьикӀ арадал атанатӀа, гьикьван кас гьар са халкьда аватӀа, вуч адетар аватӀа, абурун меденият вуч ятӀа чирзава. Этнографиядин къаст дуьньяда яшамиш жезвай кьван миллетрикай малум кӀватӀ авун я. А кар паталди халкьдин тарихни пара важиблу я. Гьавиляй этнографиядин пара суалриз жавабар гун паталди тарихдизни килигна кӀанзавайди я. Гьа кар чир авун паталди этнограф алимри халкьар гьикӀ яшамиш жезватӀа килигиз кхьизва. Этнографияди лугьузва, са пай халкьарихъ чӀалалай гъейри медениятдани пара ухшар квай затӀар ава. Са пай халкьар вичин къваншийриз мукьвуг тушиз яргъара авай халкьариз мукьвуг я. Ам лагьай чӀал я, а халкь вичин тарихвилелди алай чилелай куьч хьана маса чилериз акъатнавайди. Гьа ахьтин крар пара къалурзава этнографияди.Большой энциклопедический словарь / Гл. ред. А. М. Прохоров. Изд. 2-е, перераб. и доп. М.; СПб., 2000.. == Баянар == *

Этнография

Тбилиси ( — «чими ятар») — Гуржистандин кьилин ва виридалайни чӀехи шегьер. Тбилисидин муниципалитетдик акатзава, и муниципалитетдик гьакӀни 4 посёлокар ва 22 хуьрер ква. 2014 йисуз шегьердин агьалидин кьадар 1 062 282 миллион кас я. Майдан — 726 км². == География == Шегьер Гуржистандин кьиблединни- рагъэкъечӀдай пата, Тбилисидин хандакӀда ава. Ам Куьр вацӀун яргъивилихъди саки 30 км экӀя. Адак пуд патай суварин гуьнеяр агатнава. Тбилиси шегьер пара сейсмик зонада ава. РагъэкъечӀдай, кьибле ва рагъакӀидай патарай Гардабани райондихъ галаз, кефер патай — Мцхета райондихъ галаз са сергьятра ава. == Тарих == == Агьалияр == 2014 йисуз Тбилиси муниципалитетдик квай посёлокар ва хуьрер квачиз, Тбилиси шегьердин агьалидин кьадар — 1 062 282 кас тир. 2016 йисуз вири Тбилиси муниципалитетдин агьалидин кьадар — 1 113 000 тир. === Миллетар === Тарихдин къене Тбилиси шегьердин милли ва диндин состав гзаф жуьреба-жуьредин ва акахьайди тир. Уьлкведин кьилин шегьер Мцхетадай Тбилисидиз тухвайдалай кьулухъ V — VII виш йисарин къене адан агьалидин кьадар йигиндиз хкаж жезвай. VII—XI виш йисара Тбилиси шегьер арабрин гьукумдик квай чӀавуз Тбилисидин эмиратдин агьалидин чӀехи пай диндин жигьетдай мусурманар тир, амма милли жигьетдай гуржи, араб, татар (цӀап) ва эрмени миллетрин акахьуникай ибарат тир. IX виш йисалай XVIII виш йисалди шегьер активдаказ вилик физ авадан жезвай. Амма, 1795 йисан сентябрь вацра Ирандин шагь Агъа- Мугьаммад хан Кьажар Гуржистандин винел дяведин кампания тешкилнай. Багьна яз ада Гуржистандал Урусатдихъ галаз мукьва хьунин тахсир кутунай. Агъа- Мугьаммада Гуржистандин пачагь II-й Ираклийдин кьушунар кукӀварна, ахпа гуржийрин арада хьайи хиянатдин куьмекдалди ада женг чӀуг тавуна регьатвилелди Тбилисидиз гьахьнай ва шегьер тамамдаказ тарашна чукӀурнай. Гуржи агьалидин лап чӀехи пай телефнай, тахминан 22 агъзур кас, иллаки дишегьлияр ва аялар, лукӀвиле гьатнай. Шегьердин виридалайни чӀехи ва иер дараматар харапӀайриз элкъуьрнай. Эрменийрик ва муькуь мусурман миллетрик Агъа-Мугьаммада кяначир, вучиз лагьайтӀа ада абур вичин раятар яз гьисабзавай. Идан нетижада, 1803 йисуз саки 35 агъзур агьалияр авай Тбилисидин 92,6 % эрменийри туькӀуьрзавай. XIX виш йисалай XX виш йисалай кьадардиз пара эрменийри и шегьердиз гьатта идарани ийизвай. Октябрьдин революция жедалди Тбилисидин 47 кас кьилерикай 45 кас — эрменияр тир. Урусатдин векилвилин советник тир Александр Негриди 1817 йисуз вичин йикъарганда Тбилиси шегьердикай икӀ кхьенай: > Тифлис — вири Гуржистандин вилаятрин ва абурук агатнай уьлквейрин регьберрин > кьилин резиденция я. И шегьер сувун кӀане ала. Адан яргъивилихъди авахьзавай > Куьр вацӀу шегьер кьве кӀарзава. Адан агьалидин кьадар 20 агъзуралай виниз > я. Шегьерда авай 2 агъзур кӀвалерикай гуржийринбур вирини-вири 150—200 кӀвал > я, амайбур вири эрменийрин кӀвалер я. Инин виридалайни девлетлу ксарни гьа > эрменияр я. Малуматрив кьурвал, 1848 йисалай 1922 йисал кьван шегьерда эрменийрин кьадар тӀимил жез эгечӀнай. 1865 йисуз Тбилисидин агьалидин 47 % эрменияр, 25 % гуржияр, 21 % — урусар ва 7 % муькуь халкьар тир. 1897 йисуз и пуд чӀехи миллетрин кьадар саки барабар хьанай. XX виш йисуз уьлкведин къене физвай миграциядин процессрин себебдалди Тбилиси шегьерда гуржи миллетдин кьадар винел ахкьалтзавай. 1926 йисуз гуржияр садлагьай чкадал акъатнай ва Тбилиси шегьердин агьалидин 38 % туькӀуьрзавай, 1939 йисуз — 44 %, 1959 йисуз — 48 %, 1979 йисуз — 57 %, 1989 йисуз — 66 %, 2002 йисуз 84 %. Вичин нубатда эрмени эгьлийрин кьадар агъунваз тӀимил жезвай. 2002 йисуз абуру вири агьалидин паюникай 7,6 % тешкилзавай. Советрин береда кьадардиз пара жезвай урусарни, Советар чкӀайдалай кьулухъ шегьердай саки тамамвилелди квахьнай. 2002 йисуз абуру вири агьалидин вирини-вири 3 % тешкилнай. 2002 йисуз агьалидин милли состав годаЭтнический состав Грузии по переписи 2002 года вири 100,00 % гуржияр 84,19 % эрменияр 7,63 % урусар 3,01 % курдар 1,58 % осетинар 1,40 % азербайжанар 0,95 % грекар 0,35 % украинар 0,31 % абхазар 471 0,04 % кистияр 73 0,01 % муькуьбур 0,91 % == Административ паюнар == Шегьер агъадихъ галай районриз пай хьанва: * Ваке (ვაკე) * Сабуртало (საბურთალო) * Исани (ისანი) * Самгори (სამგორი) * Дидубе (დიდუბე) * Чугурети (ჩუღურეთი) * Глдани (გლდანი) * Надзаладеви (ნაძალადევი) * Дидгори (დიდგორი) * ЦӀуру шегьер (ძველი თბილისი) Тбилисидин муниципалитетдик кьуд посёлок: Диди-Лило, Загэси, Коджори, Цхнети ва 22 хуьрер акатзава. == Стха-шегьерар == * Саарбрюккен (), Германия (1975) * Ереван (), Армения * Нант (), Франция (1979) * Любляна (), Словения (1975) * Инсбрук (), Австрия (1982) * Атланта (), АСШ (1987) * Сан-Антонио (), АСШ (1994) * Палермо (), Италия (1987) * Бристоль (), ЧӀехи Британия (1988) * Бильбао (, Испания (1989) * Киев (), Украина (1999) * Астана (), Казахстан (2005) * Вильнюс (), Литва (2009) * Варшава (), Польша (2010) * Кишинёв (), Молдавия (2011) * Томск, Россия (2002) * Грозный (), Россия * Доха (), Катар (2012) == Баянар == == ЭлячӀунар == * Мэрия города Тбилиси * Символика, история, информация и многое другое о Тбилиси * Путеводитель «Тифлисъ и его окрестности» 1913 г. Категория:Гуржистандин шегьерар

Тбилиси