Datasets:

leks-forever

/

lez_wiki_20240920

like 1

«Эрпели» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Буйнакск райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Эрпели хуьр я. Хуьруьнсоветдик квай хуьрер: Эрпели, Экибулак. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Буйнакск райондин рагъакӀидай пата ала. ==Агьалияр== Йисариз килигна Эрпели хуьруьнсоветдин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2010 2015 Агьалияр 3 526Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 3 67433\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан Урусатдин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьруьнсоветдин агьалийрин кьадар: 3 674 кас тир. Вири къумукьар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Эрпелинский сельсовет Категория:Буйнакск райондин хуьруьнсоветар

Эрпели хуьруьнсовет

Буландшагьар () - Уттар-Прадеш индиядин штатда авай округ. Административ юкь - Буландшагьар шегьер я. Округдин майдан 3719 км² я. 2001-лагьай вирииндиядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, округдин агьалийрин сан-гьисаб 2 913 122 кас. ЧӀехи йисара авай агьалийрин арада авай кӀел-кхьинин дережа - 59,39 %, индиядин юкьван гьалдин дережадихъ (59,5 %) кьазва. == Эдебият == == ЭлячӀунар == == Баянар == Категория:Уттар-Прадешдин округар

Буландшагьар (округ)

Юкьван-Африкадин Республика ва ЮкьАР ва Юкьван Африка (, ) — Африкадин юкьва авай гьукумат я. Кьилин шегьер — Банги я. Кефердинни рагъэкъечӀдай пата Судандихъ галаз; рагъэкъечӀдай пата Кьиблепатан Судандихъ галаз; кьибле пата Демократиядин Республика Конгодихъ галаз; кьиблединни рагъакӀидай пата Республика Конгодихъ галаз; рагъакӀидай пата Камерундихъ галаз; кефер пата Чаддихъ галаз са сергьятрал ала. Агьалияр — 5 млн. == Провинцияр == Юкьван Африка — унитар республика; 17 префектурар (, ) акатзава. Юкьван-Африкадин Республикадин административ паюн № (фр.) Майдан, (км²) Агьалияр, (2003) Агьалидин чуькьуьнвал, кас/км² 1 Агъа Котто Basse-Kotto Мобае 17 604 249 150 14,15 2 Бамбинги- Бангоран Bambingui-Bangoran Нделе 58 200 43 229 0,74 3 Банги Bangui Банги 67 622 771 9295,09 4 Вакага Vakaga Бирао 46 500 52 255 1,12 5 Вини Котто Haute- Kotto Бриа 86 650 90 316 1,04 6 Вини Мбому Haut-Mbomou Обо 55 530 57 602 1,04 7 Кемо Kémo Сибю 17 204 118 420 6,88 8 Лобае Lobaye Мбаики 19 235 246 875 12,83 9 Мамбере-Кадеи Mambéré-Kadéï Берберати 30 203 364 795 12,08 10 Мбому Mbomou Бангасу 61 150 164 009 2,68 11 Нана-Гребизи Nana-Grebizi Кага-Бандоро 19 996 117 816 5,89 12 Нана-Мамбере Nana-Mambéré Буар 26 600 233 666 8,78 13 Омбелла-Мпоко Ombella-Mpoko Бимбо 31 835 356 725 11,21 14 Санга-Мбаэре Sangha- Mbaéré Нола 19 412 101 074 5,21 15 Уака Ouaka Бамбари 49 900 276 710 5,55 16 Уам Ouham Босангоа 50 250 369 220 7,35 17 Уам-Пенде Ouham-Pendé Бозум 32 100 430 506 13,41 Вири Вири Вири Вири 622 436 3 895 139 6,26 == Шикилар == Файл:Bouar Megaliths stamp.jpg|Бвардин мегалитар. Файл:Republique Centrafricaine - Boali - Chutes de Boali.jpg|Мбали вацӀал алай Боали чарчар. Файл:Group of Peul women in Paoua.jpg|Фула пабар. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Юкьван Африкадин информациядин сайт * Статистика Категория:Африкадин гьукуматар

Юкьван-Африкадин Республика

Куркаби — Дагъустан республикадин Акуша районда авай хуьр. Тебекмахи хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Акуша райондин кефер пата, райондин администрациядин юкь тир Акуша хуьрелай 13 км яргъал ала. ==Тарих== XIX виш йисуз Куркаби (Куркаба-Махи) хуьр вири Дарги округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Дарги округдин Цудахар наибвалдиз талукь тир. ==Агьалияр== Йисариз килигна Куркаби хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2007 2010 2013 Агьалияр 400 Схема территориального планирования Акушинского района 338 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 346 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г. 2013 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 346 касди уьмуьр ийизвай. Вири даргияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Акуша район» администрациядин официальный сайт Категория:Акуша райондин хуьрер Категория:Дарги хуьрер

Куркаби

Санкт-Петербу́рг (1914 йисан 18 [31] августдилай 1924 йисан 26 январдал кьван — Петроград, 1924 йисан 26 январдилай 1992 йисан 16 майдал кьван (авайвал лагьайтӀа — 1991 йисан 6 сентябрдал кьван) — Ленинград) — Урусатдин Федерациядин федерал метлеб авай шегьер, Кефердинни рагъакӀидайпатан федерал округдин ва Ленинград вилаятдин административ юкь я. Адан бине Петр I ЧӀехида 1703-лагьай йисан 16 (27)-лагьай тӀулдиз кутунва. 1712-1918-лагьай йисаррин арада — Урусатдин гьукуматдин кьилин шегьер тир. Шегьер Урусатдин Федерациядин кефердинни рагъакӀидай пата, Фин заливдин къерехдал ва Нева вацӀун сивел мукь (чка) кьунвайди я. Санкт-Петербургда Урусатдин Федерациядин Конституциядин Суд, Урусатдин Федерациядин Президентдихъ галай Гералдикадин шура, Ленинград вилаятдин властдин органар, АтГьКӀ-дин гьукуматрин Парламентрин арада авай ассамблея авайди я. ГьакӀни шегьерда Гьуьлуьн дяведин флотдин ва Урусатдин Яракьламишнавай къуватрин РагъакӀидайпатан дяведин округдин кьилин командование авайди я. Шегьер пуд инкъилабдин юкь тир: 1905-1907-лагьай йисаррин, 1917-лагьай йисан Февралдин буржуазиядинни демократиядин инкъилабдин ва 1917-лагьай йисан БаскӀумдин социализмдин инкъилабдинСобчак А. А. Город четырёх революций. // Собчак А. А. Из Ленинграда в Петербург: Путешествие во времени и пространстве. — СПб.: Контрфорс, 1999. — 216 с. . 1941-1945-лагьай йисаррин ЧӀехи Ватандин дяведин чӀавуз шегьер 900 кьван йикъан къене блокадада авай тир, адан нетижада 1 500 000 кьван кас гишинвилин гъиляй кьена. Санкт- Петербург — игит тир шегьер я. Адан ибаратдик пуд Аскервилин Баркаллувилин шегьер квайди я: Кронштадт, Колпино, Ломоносов. Агьалияр — 5 191 690 кас я (2015). Миллион касдилай виниз халкь авай — Санкт Петербург шегьер кефер патахъди виридалайни яргъал ала. Европада тамамдаказ мукь (чка) кьунвай шегьеррикай агьалийрин кьадардал гьалтайла Санкт-Петербург пудлагьайди я, гьакӀни ам агьалийрин сан-гьисабдихъай виридалайни чӀехи меркез тушир шегьер я. Пара йисан Санкт-Петербург вилик ракъурунин стратегиядин инновациядин сценарийдив кьурвал, 2030-лагьай йисал кьван Санкт-Петербургдин агьалийрин сан-гьисаб 5,9 млн кас хьана кӀанзавайди яЧто нужно сделать, чтобы летом на Невском не возникало ощущение тесноты . Шегьер — Санкт-Петербургдин шегьердин агломерациядин юкь я. Шегьердин майдан — 1439 км2, 2012-лагьай йисан 1-лагьай чиледиз Москва гьяркьуь хьайидайлай кьулухъ чилин кьадардал гьалтайла Санкт- Петербург уьлкведа кьведлагьайди я. ГьакӀни Севастополь шегьер Урусатдин Федерациядихъ гилигдалди майдандал гьалтайла ам Урусатдин Федерациядин виридалайни гъвечӀи субъект тир. Санкт-Петербург — Урусатдин лап чӀехи метлеб авай экономикадин, илимдинни медениятдин юкь, чӀехи улакьдин тӀвал я. Санкт- Петербургдин тарихдин юкь ва адахъ галкӀанвай памятникрин комплексар ЮНЕСКО- дин виридуьньядин инсаниятдин ирсинин сиягьдик ква, им уьлкведин виридалайни зурба туризмдин юкьваррикай сад тирди. Виридалайни чӀехи метлеб квай медениятдинни туризмдин объектар ибур я: Эрмитаж, Кунсткамера, Мариинский театр, Урусатдин миллетдин библиотека, Урус музей, Петропавловскдин къала, Пак Исаакан собор, Невский проспект. Медениятдин ирсинин объектар хуьнин рекьяй, месэла, Санкт-Петербургдин тарихдин юкь хуьнин ва вилик ракъурунин программа кьабулнава. == Агьалияр == Агьалийрин кьадар — 5 191 690 кас я (2015). Санкт- Петербург — агьалийрин сан-гьисабдал гьалтайла Урусатдин кьведлагьай ва Европадин кьудлагьай шегьер, гьакӀни агьалийрин кьадардал гьалтайла гьукаматдин меркерз тушир шегьеррикай кьведлагьайди я (Истанбулдилай кьулухъ), Санкт-Петербургдин шегьердин агломерациядин юкь я. Миллион касдилай виниз халкь авай — Санкт Петербург шегьер кефер патахъди виридалайни яргъал ала. 1990-лагьай йисуз шегьердин агьалийрин сан-гьисаб 5 млн касдилай виниз тир, амма 1990-лагьай йисаррин сифте кьилелай гатӀумна 2007-лагьай йисал кьван кӀеви депопуляция малум тир. 2007-лагьай йисуз агьалийрин сан-гьисаб анжах 4 571 184 кас тир. 2008-лагьай йисалай инихъ агьалийрин кьадар виниз хьуникай малум жезва, асул гьисабдалди, миграциядин виниз хьун тӀебии тӀимил хьунилай артухдин гъиляй. Адан нетижада 2002-2010-лагьай йисаррин арада агьалийрин кьадар виниз хьун 4%-далай пара хьана (4661,2 агъзурдалай 4879,6 агъзурдал кьван). УФ Урусстатдин малуматралди 2010-лагьай йисуз аялар хунин кьадар къалурдай лишан са агъзурдал 12,0; кьиникьрин кьадар — са агъзурдал 14,2 гьалтзавай тир. 2010-лагьай йисан Вириурусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрив кьурвал, агьалийрин кьадар 4 879 566 кас тир, абурукай итимар — 45,6 %, папар — 54,4 % (яни 1000 итимдал 1194 паб гьалтзавайди я). 2012-лагьай йисан 22-лагьай марадиз Санкт-Петербург шегьердин агьалийрин кьадар мад 5 миллиондилай виниз хьана. Шегьердин районрикай агьалийрин кьадардал гьалтайла виридалайни чӀехиди — Приморский район я (507,2 агъзур кас). 2007-лагьай йисуз петербургвийрин уьмуьрдин вил алай яргъивал итимриз 64 йис ва папариз 75 йис тир (и къалурзавай лишанар 2006-лагьай йисан къалурзавай лишанрилай са йисал чӀехи я). 2008-лагьай йисан гьалдиз килигна, шегьерда 1 млн 100 агъзур кас яни вири агьалийрикай 24,06 % пенсионерар тир (абурукай 55 % — инвалидар). Гьа чӀавуз шегьерда 80-90 йиса авай 139 агъзур кас яшамишзавай тир, гьакӀни 90-далай виниз йиса авай 13,4 агъзур кас ва 100-лай виниз йиса авай 188 кас яшамишзавай тир. 2010-лагьай йисан Вириурусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрив кьурвал, Санкт-Петербургда 200 миллетдинни халкьдин векилар яшамишзавайди я: урусар 3 миллион 909 агъзур кас (чпин миллет къулурнавай вири агьалийрикай 92,5 %); украйинар — 64 агъзур кас (1,52 %); татарар — 31 агъзур кас (0,73 %); чувудар — 24 агъзур кас (0,57 %); уьзбекар — 20,3 агъзур кас (0,48 %); эрменияр — 20 агъзур кас (0,47 %); азербайжанар — 17,7 агъзур кас (0,36 %); таджикар — 12,1 агъзур кас (0,29 %); гуржияр — 8,3 агъзур кас (0,2 %); молдаванар — 7,2 агъзур кас (0,17 %); къазакьар — 3,4 агъзур кас (0,08 %); финнар — 2,6 агъзур кас (0,06 %). 15 йис хьанвай шегьердин агьалийрикай 31,7%-диз вини дережадин акьалтӀнвай я акьалтӀнвачир кӀелунар ава, 26,7%-диз — юкьван пешекарвилин кӀелунар ава, 13,8%-диз — юкьван виридан кӀелунар ава, 2287 кас (0,06 %) — кӀел-кхьин тийижирди я. 2011-лагьай йисан фундукӀ вацран эхирдин гьалдиз килигна, малум хьанвай кӀвалах авачирвилин дережада экономикадиз талукь тир крар ийидай агьалийрикай 1,9 % тир. 2011-лагьай йисан фундукӀ вацраз юкьван гьалдин вичел къуларнавай мажиб 41653 рубл тир (яни 2010-лагьай йисан фундукӀ вацран дережадив гекъигайла 115,4%-дал виниз авурди). 2013-лагьай йисан I-лагьай кварталдин гьалдиз килигна, гьар са инсандин кьилиз гьисабна яшамиш патал герек тир минимумдин чӀехивал 6774,6 рубл тир (ам 2013-лагьай йисан кьамуг вацран 18-лагьай йикъан Санкт- Петербургдин Гьакиматдин къарардалди тестикьарна). == ТӀебиатни география == === Алай мукь === Санкт-Петербургди Урусатдин Федерациядин кефердинни рагъакӀидай пата, Невадин агъачилин сергьятрин къене мукь (чка) кьунвайди я. Юкь авай мукьдин координатар: . Нева вацӀун сивик ккӀанвай Фин заливдин Невадин къерех ва Невадин делтадин пара кьадардин островар кьуна, шегьер кефердинни рагъакӀидай патай кьиблединни рагъэкъечӀдай патаз 90 километрдал яргъи хьанва. Гьуьлуьн дережадилай виниз шегьердин кьакьанвал ихьтинди я: юкьван пад — 1-5 м, кефердин пад — 5-30 м, кьибле ва кьиблединни рагъакӀидай пад — 5-22 м я. Шегьердин сергьятрин къене авай виридалайни кьакьан мукь — Красное Село шегьердин арада авай Дудергофдин кьакьанвилер, абурун максимум тир кьакьанвал — 176 метр я. Шегьердин территорияда кьакьанвилерни деринвилер гьисабдай системадин гургутӀ тир лишан ава, ада са шумуд гьукуматдин нивелирдин чилериз сифте кьилин мукь яз къуллугъ ийизавайди я. Санкт- Петербургдин сятинин чӀул — UTC+3 (Москвадин чӀав). === Набататар === Санкт- Петербургдинни агъашегьеррин къацу акӀурри цин чинихъ галаз шегьердин вири чилерикай 40 % кьунвайди я (2002-лагьай йисан малуматралди). 2001-лагьай йисуз са шегьердин агьалидал акӀуррин 65 м² гьалтзавай тир. Къацу акӀуррин виридан кьадар 31 агъзурдалай виниз га я, гьа гьисабдик 68 парк, 166 урук, 730 сквер, 232 булвар, 750 къацарив туькӀуьрнавай куьче квайди я. Шегьердин паркри гьар жуьредин ландшафтдин шартӀарин къене мукь кьунвайди я: Фин заливдин къерехдин агъадани вине авай террасайрал (Стрелнадин, Петергофдинни Ломоносовдин паркар), гьуьлуьн кьулувилел (Пушкин шегьердин паркар), камрин кӀунтӀарал (Шуваловрин парк, Осинадин тамун кӀапӀал). Асул гьисабдалди паркар гилалди чпин жинсинин ибарат хвенвай тӀебии тир тамаррикай ибарат я (Сосновка, Удельный парк). Дяведилай гуьгъуьнин йисарра кутур паркрикай чӀехи пай саки таран набататар авачир территорийриз чара авунвайди я (Гъалибвилин Москвадин парк, Гъалибвилин гьуьлуьн къерехда авай парк). Шегьердин къерехда авай мукьарра алай чӀавалди кьибледин тайгадин агъазонадикай амукьнавай тамун битавар амазма: Юнтоловкадин тамун дача, Ржевдин тамун парк, Ухта вацӀун къерех ва Таллиндин шоссе тирвал, Нева вацӀун ва Москвадиз физвай ракьун рекьин арада авай тамун бицӀи островар. |width="25%"| |width="25%"| |width="25%"|center|180px |width="25%"| center|180px Пушкин шегьерда авай Екатеринадин парк Къазандин собор Нева вацӀал алай чӀехи Обуховдин (вантрин) муьгъ Гъалибвилин Москвадин парк Санкт-Петербургда 7 кьетӀендаказ хуьзвай тӀебиатдин территория ава: 3 гьукуматдин тӀебиатдин заказник («Юнтоловкадин», «Гладишевкадин», «Нева губадин кефердин къерех») ва 4 тӀебиатдин памятник («Дудергофдин кьакьанвилер», «Комароводин къерех», «Стрелнадин къерех», «Сергиевка парк»). Санкт-Петербург вилик ракъурунин кьилин пландалди шегьерда 5 цӀийи заказник ва кьве цӀийи тӀебиатдин памятник туькӀуьрдайди я. == Административ къурулуш == Санкт-Петербург 18 райондиз чара жезва: # Адмиралтейский район # Василеостровский район # Выборгский района # Калининский район # Кировский район # Колпинский район # Красногвардейский район # Красносельский район # Кронштадтдин район # Курортный район # Московский район # Невский район # Петроградский район # Петродворцовый район # Приморский район # Пушкинский район # Фрунзенский район # Центральный район Районрин сергьятрин къене 111 шегьердин къененепатан муниципал образованиеди чка кьунва, гьа гьисабдик 81 муниципал округ (садбуруз тӀварар гана, муькуьбуруз — тӀварарин чкадал нумраяр лагьана), 9 шегьер (Зеленогорск, Колпино, Красное Село, Кронштадт, Ломоносов, Павловск, Петергоф, Пушкин, Сестрорецк) ва 21 поселка кваз. == Маарифни илим == 2012-лагьай йисуз мектебдилай вилик маарифдин система 1054 аялрин «урукдайни» яслидай ибарат тир. Тек-тек тир кьилдин идараяр квачиз, саки вири абур муниципалитетдин балансдал алайди я. Шегьерда 690 виридан чирвал гудай идара (абурукай 609 мектеб, гьа гьисабдик 135 тарсар дериндай чирдай, 72 гимназия, 45 лицей, 21 нянин мектеб, 40 коррекция ийидай мектеб, 8 интернат тир мектеб, 19 пешекарвилин мектеб), 58 аялриз алава чирвал гудай идара, 48 сифтединни юкьван дережадин пешекарвилин идара. Абурун арада А.Я. Вагановадин тӀварунихъ галай Урус балетдин академия, М.П. Мусоргскийдин тӀварунихъ галай Санкт-Петербургдин музыкадин колледж чара жезва, дяведай идарайрин арада — Санкт-Петербургдин суворовдин дяведин училище, Нахимовдин гьуьлуьн дяведин училище, ЧӀехи Петрдин космосдин дяведин кадетрин корпус, Гьуьлуьн кадетрин корпус ва мсб машгьур язва. Шегьерда 56 гьукуматдинни 45 кьилдин вини дережадин кӀелдай идарадин бине кьунвайди я. Гьа гьисабдик квай тӀвар-ван авай идараяр ибур я: Санкт- Петербургдин гьукуматдин университет, Санкт-Петербургдин гьукуматдин архитектурадинни эцигунин университет, Академик И.П. Павлован тӀварунихъ галай Санкт-Петербургдин гьукаматдин медицинадин университет, Император Александр I-дан Петербургдин гьукуматдин алакъадин рекьерин университет, Санкт- Петербургдин гьукуматдин гьуьлуьн техникадин университет, Профессор М. А. Бонч-Бруевичан тӀварунихъ галай Санкт-Петербургдин гьукуматдин телекоммуникацийрин университет, Санкт-Петербургдин гьукуматдин политехникадин университет, Санкт-Петербургдин гьукуматдин технологиядин институт (техникадин университет), Санкт-Петербургдин гьукуматдин электротехникадин университет, Санкт-Петербургдин гьукуматдин экономикадин университет, Санкт-Петербургдин гьукуматдин суван институт, Санкт-Петербургдин миллетдин информациядин технологияр, механикани оптика ахтармишдай университет, А.И. Герценан тӀварунихъ галай Урусатдин гьукуматдин педагогикадин университет, Санкт- Петербургдин гьукуматдин тамун техникадин университет ва мсб. Шегьерда са шумуд дяведай кӀелдай идарайри кӀвалахзава: А.Ф. Можайскийдин тӀварунихъ галай космосдин дяведин академия, С.М. Кирован тӀварунихъ галай дявединни медицинадин академия, Михаилан артиллериядин дяведин академия, Санкт- Петербургдин гьуьлуьн дяведин институт, Инженердинни техникадин дяведин университет, Санкт-Петербургдин вини дережадин радиоэлектроникадин дяведин училище ва мсб. Санкт-Петербург — Урусатдин виридалайни ири маарифдинни илимдин юкьваррикай сад я. Ина вири уьлкведин илимдин потенциалдикай 10 % ава: им 350-далай виниз илимдин тешкилат (гьа гьисабдик УФ-дин Илимдин академиядинни маса гьукуматдин академийрин 70 тешкилат ква), гьа тешкилатра 170 агъзур илимдин кӀвалаххъанди кӀвалахзава, гьабрук 9 агъзур илимдин духтур ва 26 агъзур илимдин кандидат квайди я. Илимдинни маарифдин хиле кӀвалах ийизвай инсанрин кьадардал гьалтайла Санкт-Петербургди Урусатдин Федерацияда кьведлагьай мукь кьазва (шегьердин виридан агьалийрин сан-гьисабдив гекъигайла). Шегьерда 60-далай виниз академиядин институтни маса илимдинни ахтармишдай идара, пара илимдинни ахтармишдай институтар сад ийизвай Урусатдин илимдин академиядин Санкт-Петербургдин илимдин юкьва мукь кьунвайди я. Шегьердин кьибледин къерехда «Урусатдин илимдин академиядин Кьилин (Пулководин) астрономиядин обсерваторияди» мукь кьунвайди я. == Дин == Санкт- Петербургда 268 конфессия ва диндин садхьун ава: Урус Православиедин Клисадан — 131 садхьун, ЦӀуруправославиедин клисадин, Эрмени Апостолик клисадин — 2 жемят, Католик клиса — 7 жемят, Инжилдинни Луьтеран клиса — 19 садхьун, мусурманрин — 3 садхьун, буддизмдин — 5 садхьун, чувудрин — 9 садхьун, баптистрин — 13 садхьун, Иридлагьай йикъан адвентистрин клиса — 6 жемят, ЯхцӀурни цӀудлагьай йикъан клиса — 23 садхьун, 1 багьайийрин 1 жемят ва мсб. Диндин садхьунрин идарадикни ихтиярда 229 ибадатдин дарамат ава. Гьа гьисабдик федерал метлеб авай объектар ква: Пак Исаакдин клиса, Къазандин клиса, Пак Сампсондин клиса, Смолний клиса, Петрдинни Павелдин клиса, Пак Николайдин гьуьлуьн клиса, Владимирский клиса, Софиядин клиса, Пак Пудан клиса, Феодоровский клиса, Ивидаллай Хуьдайдан клиса, Александр Невскийдин лаврада авай Пак Пудан клиса, православиедин монастирар (Александр Невскийдин лавра, Иоандин папан клиса, Пак Чан хтунин клиса, Гьуьлуьн къерехда авай Пак Сергиян клиса), Пак Екатеринадин эрмени апостолдин клиса, Пак Екатеринадин базилика, Пак Антониян католик клиса, Пак Петрдинни Павелдин луьтеран клиса, Голландиядин реформатрин клиса, Санкт-Петербургдин шегьердин жуьмя мискӀин, ЧӀехи Хорал синагога, Буддистрин дацан ва мсб. Шегьерда Урус православиедин клисадик акатзавай Санкт-Петербургдин ибадатдин академияди ва Санкт- Петербургдин ибадатдин семинарияди кӀвалахзава; гьакӀни «Мария — Апостолрин хнубпачагь» тӀвар алай Католикрин вини дережадин ибадатдин семинарияди кӀвалахзава. Шегьерда пак тир Александр Невскийдин, Кронштадтви Иоаннан, Петербургви Ксениядин «амукьаяр» ава. . center|190px Александр Невскийдин лаврадин Пак Пудан клиса Шегьердин жуьмя мискӀин ЧӀехи хорал синагога «Дацан Гунзэчойнэй» буддистрин клиса == Физкултурани спорт == Санкт-Петербургда я гьевескаррин, я пешекарвилин спорт лап вилик фенвайди я. Шегьерда 1500-далай виниз мукь авай 13 стадион, 1649 спортдин зал, 10 спортдин дворец, 17 тӀебии тушир мурк авай кӀевнавай объект, 118 бассейн, велотрек, 18 лижайрин база, 11 луьтквеяр гьалунин базани канал авайди я. Абурун арада «Петровский» стадион, «Юбилейный» спортдин дворец, МуркӀадин дворец, ХъуьтӀуьн дворец, «Петербургский» спортдинни концертрин дворец, «Сибур Арена», СКА сирнавун патал тир бассейн ава. 2007 йисалай гатӀумна Крестовский островдин рагъакӀидай пата 69 агъзур кас гьакьардай цӀийи футболдин стадион эцигзавайди я. П.Ф. Лесгафтдин тӀварунихъ галай Миллетдин гьукуматдин физикадин културадин, спортдинни сагъвилин университет спортдин медениятдин чӀехи метлеб авай юкь язва. Шегьерда са шумуд тӀвар-ван авай пешекарвилин клубри мукь кьунвайди я: Футбол: «Зенит» — Урусатдин чемпионатдин премьер-лигадин виридалайни къуватлу клубрикай сад тирди, 2007/08-лагьай сезонда УЕФА-дин кубок, 2008-лагьай йисуз УЕФА-дин Суперкубок къачуна; «Зенит-2» — Садлагьай дивизионда (ФМЛ), «Динамо» — кьведлагьай дивизионда (ПФЛ) экъечӀзава. Хоккей: СКА — КХЛ-дин виридалайни къватлу клубрикай сад я, Гагарин Кубок къачурди (2014—2015). Баскетбол: Зенит, Спартак — 2014-лагьай йисалай гатӀумна гьевескаррин акъажунра экъечӀзава; Динамо (2004—2006-лагьай йисарра авай тир). Волейбол: «Автомобилист» — Урусатдин чемпионатдин Вини дережадин Б лигада экъечӀзава; «Ленинградка» — Урусатдин чемпионатдин Суперлигада экъечӀзава. Мини-футбол: Суперлигада экъечӀзавай «Политех»; «Аврора» (папарин мини-футболдин клуб). Гандбол: Университет Лесгафта-Нева — Урусатдин чемпионатдин суперлигадин виридалайни къуватлу кӀеретӀрикай сад я. Векьедал къугъвадай хоккей: «Метрострой» (папарин хоккейдин клуб). Файл:Petrovskiy football stadium in SPB.jpg|«Петровский» стадион Файл:Yubileyniy in SPB.jpg|«Юбилейный» спорткомплекс Файл:Ice Palace (Saint Petersburg) (cropped2).png|МуркӀарин дворец Файл:RUS-2016-Aerial-SPB- Krestovsky Stadium 01.jpg|«Газпром Арена» стадион == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал шегьердин сайт * Шегьер Санкт-Петербург *

Санкт-Петербург

Йемен ва я Йемендин Республика — кьиблединни рагъакӀидайдан Азияда авай гьукумат. == ЭлячӀунар == * Категория:Азиядин гьукуматар

Йемен

Алиева Сарат Гьажидин руш (1924 йисуз, Урахи, Сергокъала район) – Советрин ва Урусатдин шаир, жемятдин ва политикадин алахъавайди я. Дарги я. == Уьмуьрдин == Сарат Алиева 1924 йисуз Урахи хуьре дидедиз хьана. Адан буба Гьажи Алиев – сифтегьан Дуьньядин ва урусринни японрин арада хьайи дяверин иштиракчи тир, 3 ва 4 лагьай дережадин Георгиядин тӀварунихъ галай хашарин кавалер. Диде Уздият – тӀвар-ван авай дарги халкьдин шаир Омарла Батыраян тухумдай акъатнавайди я. Уьмуьрдин кьил Сарат Алиеван хайи хуьруьн дагъларик, дидеди кьепӀиник ягъзавай манидик лап кӀевиз кутӀуна. 1941 йисуз Урахи хуьруьн юкьван школа куьтягьна. А йисара мектебра муаллимар бес жезвачир. Гьаниз килигна Сарат, мектеб куьтягьайдалай кьулухъ, гьасятда гъвечӀи аялриз тарсур гуз Кища хуьре кӀвалахиз башламишна. Ахпа ада вичин хайи мектебдани кӀвалахна. ДГПИ-дин химиядин ва биологиядин факультет кӀелна куьтягьна. Сергокъалада авай педучилищеда муаллим яз ва завуч яз кӀвалахна. Дагъустандин чирвилин министрдин эвез тир. Каспийск шегьердин партиядин комитетдин секретарь, 10 йисалай гзаф ДГПИ-дин партиядин комитетдин секретардин чка кьунвай. 30 йис тирла ДАССР-дин Верховны Советдин халкьдин депутат яз хкянава. С. Алиеван сифтегьан шиирар 1957 йисуз басма авуна. Сарат Алиева цӀийи рекьел экъечӀна. С. Алиева вичин лап малум улу-буба Омарла Батыраякай ктаб кхьена «Хкуд тавунвай гъед». А ктабда чаз къалурна шаир адан мукьвабуруз гьикӀ аквазватӀа ва вичин фикирар ва чирвилер а касдикай. 1980 йисуз акъатна адан шииррин кӀватӀал «Гъетрен ишигъ». 1984 йисуз басма авунва шииррин кӀватӀал «Марфадин манияр», и кӀватӀалда ада кхьена Ватандикай, кӀаниваликай, инсанвиликай, дяведикай ва къведай вахтуникай. 1997 йисуз «Зулун билбил» кӀватӀал ва драма «Гьуьлжанат» Батыраян рушакай акъудна. Кьиле авай темаяр и кӀватӀалда: дишегьлирин дерт ва бедбахтвал, вил алаз акъвазнавай дяведай чпин бубаяр, стхаяр, итимар хкведа лугьуз. Сарат Алиеван гзаф шиирар тахьай кӀаниваликай кхьенвайбур я. Адан кӀани гада ам це лагьана эгякьдалди дяведиз тухвана, амма анай хтанач. Вири поэзиядай фенвай темаяр я кӀанивал, вил алаз акъвазун ва дарихвал. Шаирдиз виридалайни хъсандиз чизва гьикӀ гафар сад садахъ галаз агатриз, кьиле авайди хкудиз, хкягъиз гуьрчег сифетар ва ташпигьар. И вахтара адан шиирар урус чӀалал акъудзава ,мадни гзаф инсанриз чир хьун паталди. 25 ноябрдиз 1991 йисуз ам кечмиш хьана. Вичин хайи хуьре Урахида кучукнава. == Пишкешар == * ДАССР-дин лайихлу алахъавайди. * РСФСР-дин лайихлу алахъавайди. * Зегьметдин Яру Пайдахдин орден * Лайихлувилин Лишан ва маса медалар. == Баянар == Категория:ДАССР-дин лайихлу алахъавайди Категория:РСФСР-дин лайихлу алахъавайди

Алиева Сарат Гьажидин руш

1861 йис (са агъзурни муьжуьдвишни пудкъаннисадлагьай йис) — чи эрадин 1861-лагьай йис. XIX виш йисан 61-лагьай йис я. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1861 йис

1861 йис

«Азадугъли» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Мегьарамдхуьруьн райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь ва тек сад тир хуьр — Азадугъли хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Мегьарамдхуьруьн райондин кефердинни-рагъэкъечӀдай пата, дуьз Дербент райондихъ галаз сергьятдал, Кьулан вацӀун чапла кьерел, райондин юкь тир Мегьарамдхуьрелай 39,5 км яргъал ала. ==Агьалияр== 2013 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 1 707 касди уьмуьр гьалзавай Таблица 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г.. 2012 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьнсоветдин агьалияр 1 697 кас тир Таблица 35. Оценка численности постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2012 г.. 2002 йисан малуматриз килигна, хуьруьнсоветдин агьалияр 1 656 кас тир Мегьарамдхуьруьн район. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Село Азадоглы Категория:Мегьарамдхуьруьн райондин хуьруьнсоветар

Азадугъли хуьруьнсовет

Алентежу (порт. Alentejo) — кьибле ва юкьван Португалияда чка кьунвай экономикадин регион. Адак Эвора, Бежа, Порталегре округар, гьакӀни Сантарен ва Сетубал округрин кьибле хуьрер акатзава. Майдан - 31 152 км², вири уьлкведин ччилерин 33 % кьунва. Агьалияр - 777 421 кас, вири уьлкведин агьалидин 8 %. == География == Регион, кефер патай Юкьван региондихъ, рагъэкъечӀдай патай Испаниядихъ, кьибле патай Алгавре региондихъ ва рагъакӀидай патай Лиссабон региондихъни Атлантик океандихъ сергьятра ава. == Административ ччара авунар == И региондихъ вад гъвечӀи агъарегионар акатзава: * Алентежу-Сентрал * Алентежу-Литорал * Алту-Алентежу * Байшу-Алентежу * Лезирия-ду-Тежу == ЧӀехи шегьерар == И региондин чӀехи шегьеррикай гуьгъуьнинбур хкягъиз жеда: * Сантарен * Эвора * Бежа * Порталегре == Баянар == == ЭлячӀунар == * Портал Алентежу * Туристический портал Алентежу * Fundação Alentejo Terra Mãe Категория:Португалиядин регионар

Алентежу

Мирикина, ва икӀа йифен маймун, ва икӀа пудцӀаралай дурукул () — жуьре некхвазайбур хзандин винел гьяркьуьнер алай маймунрин. == Беден гьихьтиди ятӀа == Джендекдин йаргъивал 24-37 см, тумун йаргъивал 30-40 см. Бедендин заланвал 0,6—1 кг. ЧӀехи пай бедендин ва тумунин ранг муьрхъуь-рагъул, чъин ва гардан экуьди. Вилер гзаф эке йа, амма йифин уьмуьр тхузвай виляй. БицӀи элкъёнай кьил, бицӀи йапар; ахъайнавай кӀеник нер хлер, къакъуднавай гзаф шкӀуь цлал, масса амерекан маймунралай; бицӀи кӀирер, тик акъвазнавай атӀунин сарар, йалхьанвай джендек, хътуьл сар алай, йаргъи кьулух кӀвачер; галкӀнин тижезвай тум. == ТӀуьн == Незва тарцин бегьер ва пешер, пепейар, нуькӀрен какаяр, нуькӀвер ва кьуркьу лифрёл. == Уьмуьр хасийат == Йашамиш ва гъуьрчез, бицӀи мехелрал. Йашамиш тарцин хъалхъамра жезва. Дишида йиса са шараг хазва. КӀенин америкадин тамара гьалтзва. Категория:Маймунар

Мирикина

Танганьи́ка — Юкьван Африкада авай чӀехи вир я. Дуьньядин виридалайни яргъи михьи цин вир я. ГьакӀни виридалайни дирин вирерикай сад я. Цин кьадардайни диринвиляй Танганьикади дуьньяда Байкалдилай кьулухъ кьведлагьай чка кьазва. Вирин къуртар кьуд гьукуматдик гва: Демократиядин Республика Конго, Танзания, Замбияни Бурунди. Танганьика Африкадин виридалайни дирин тектониквилин кьатӀ хьанвай чкада авайди я, гьуьлуьн дережадилай 773 метр винихъ алаз, РагъэкъечӀдай Африкадин рифтрин системадин пай я. Гьуьлуьн кӀан са тӀебиатдин сергьятди кьвенал пайзава. Вир дуьньядин виридалайни яргъи вацӀарикай садан, Конгодин бассейндик квайди я. Вир 1858 йисуз английви Р. Бёртонани Дж. Спика дуьньядиз ахъайнавай. == Яд == Танганьикадин цер чимибур я, вир экватордин патаг гвайвили. Вини патара чимивал 24 - 30 дережадал ала. Цин къалинвал гьар жуьре тирвиляйни кӀанел цин финар авачирвили ятарин дережаяр акахь жезвач. Вирин кӀана чимивал 6-8 градус я. Яд вич пара ильциф я (30 метрдалди), адак пара гьар жуьре кьелер ква. Цик пара кьелер ква - магний, азот, кислород, кремний, фосфорни масадбур кваз. Йисан къене жезвай гарарин рекьерин кьадардин гузва мумкинвал кӀана авай хийир квай затӀар винел хкажарна балугъар пара хьуниз пара куьмекзава. Кьуру береда, майдилай сентябрьдиз кьибле патай къвезвай пассатри ятар кьибле патай кефер патаз тухузва. Гьа паталди вирин кефер пата чими ятар кӀватӀ жезва. Октябрьдилай майдалди, чими, гарар тӀимил авай бередиз ятар кьулухъ хкезва. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Африка

Танганьика

Урусатдинни-Азербайжандин сергьят — Урусатдинни (Дагъустан) Азербайжандин сергьят, яргъивал 327,6 км я. Абурукай 55,2 км Самур вацӀухъ галаз физава. Категория:Урусат Категория:Азербайжан Категория:Дагъустан

Урусатдинни-Азербайжандин сергьят

«Усугъчай» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Докъузпара райондик акатзавай муниципалитет (хуьруьнсовет). Администрациядин юкь ва сад тир хуьр — Усугъчай хуьр я. ==География== Хуьруьнсоветди Дагъустан Республикадин Докъузпара райондин лап кефер пата, Мегьарамдхуьруьн райондихъ галаз сергьятдин патав, Кьуларн вацӀун эрчӀи кьерел, Гъуцар сув, Яру сув ва Гитин кьил суварин кӀанив чка кьунвайди я. ==Агьалияр== 2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 1 881 касди уьмуьр гьалзавай: 924 итим, 957 паб. 2002 йисан малуматрив кьурвал хуьре 1 836 касди уьмуьр гьалзавай Докъузпара район. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Село Усухчай Категория:Докъузпара райондин хуьруьнсоветар

Усугъчай хуьруьнсовет

Район Чаоян (кит. 朝阳区, пиньинь: Cháoyáng Qū) — Китайдин Халкьдин Республикадин Пекин шегьердин гъилик квай район. Шегьердин тӀвар «ччин ракьинихъ элкъуьрун» мана гузва. Кьведлагьай уьнуьгдин авторекьин рагъэкъечӀдай патан рагъэкъечӀдай пата чка кьунвайди я. Иниз, Пекиндин къеледин цлан Чаоянмэнь вар экъечӀзавай. Чаоян район Пекиндин виридалай фад вилик физвай районрикай сад я, Пекиндин кардин Юкьван район гьа ина чка кьунвайди я, гьакӀни, район вичин багьа ва чӀагай баррив ва ресторанрив чир я. Урусатдин туристризни бизнесменриз и район адав чир я хьи, ина пара кьадарда урусар амукьзавай Ябаолу куьче авайди я, ва инглис чӀалан газетра и куьчедин тӀвар «Russiatown» () хьиз фад - фад кьазвайди я. == Тарих == Императорри гьукум гьалзавай чӀавара и ччилер Дасин (大兴县) уездик акатзавай. 1925 - й йисуз ина РагъэкъечӀдай патан шегьер арадал гъанвай. 1958 - й йисуз РагъэкъечӀдай патан шегьердин тӀвар Чаоян район - диз масакӀа хъувунай. == Административ паяр == Район 24 куьчедин ва 19 чкадин комитетриз пай жезва. == Гьукуматдин идараяр == Районда КХРдин ччара уьлквейрин крарин министерстводин ва КХРдин культурадин министерстводин кьилин идараяр авайди я. == Килигуниз лайих авай чкаяр == * Дунъюэдин капӀ-тӀят кӀвал * Ракьинин капӀ-тӀят кӀвал == ЭлячӀунар == * Чаоян райондин сайт * Чаоян райондин интернациональный сайт Категория:Пекиндин районар

Чаоян (Пекин)

Республика Болгария ва я Болгария () — Балкан зуростровдинни европадин кьиблединни рагъэкъечӀдай пата авай гьукумат. == География == Кефер пата Румыниядихъ галаз, кефердинни рагъэкъечӀдай пата Румыниядихъ галаз, кьиблединни рагъэкъечӀдай пата Турциядихъ галаз, кьибле пата Грециядихъ галаз, кьиблединни рагъакӀидайдан пата Македониядихъ галаз, рагъакӀидай пата Сербиядихъ галаз сергьятра ава. РагъэкъечӀдай патарай ЧӀулав гьуьлуьн ятари кьунва. Болгария — унитар республика я; 28 вилаятар (областар) акатзава. Болгариядин вилаятар # Благоевград вилаят # Бургас вилаят # Добрич вилаят # Габрово вилаят # Хасково вилаят # Кырджали вилаят # Кюстендил вилаят # Ловеч вилаят # Монтана вилаят # Пазарджик вилаят # Перник вилаят # Плевен вилаят # Пловдив вилаят # Разград вилаят # Русе вилаят # Шумен вилаят # Силистра вилаят # Сливен вилаят # Смолян вилаят # София-шегьер # София вилаят # Стара-Загора вилаят # Тырговиште вилаят # Варна вилаят # Велико-Тырново вилаят # Видин вилаят # Враца вилаят # Ямбол вилаят == ЭлячӀунар == * * Permanent Representation of the Republic of Bulgaria to the UN * * Статистика *

Болгария

19 ноябрь — григорийдин чӀаварганра йисан 323-лагьай югь я (яргъи йисан 324-лагьай югь). Йисан эхирдал кьван 42 югъ амукьнава. == Суварар == * Халкьарин арада итимдин югъ * // Ракетрин кьушунрин ва артиллериядин югъ * / Шуьшедин кеспиятдин югъ == Вакъияр == == Хайи == * 1600 — I Карл — англиядин пачагь (кь. 1649). * 1711 — Михаил Васильевич Ломоносов — чӀехи урус алим (кь. 1765). * 1770 — Иван Фёдорович Крузенштерн — урусатдин адмирал (кь. 1846). * 1831 — Джеймс Абрам Гарфилд — 20-й АСШ-дин президент (кь. 1881). * 1875 — Михаил Иванович Калинин — урус революционер, УСФСР-дин кьил, советрин гьукуматдин кар ийизвайди (кь. 1946). * 1888 — Хосе Рауль Капабланка — кубадин шахматист, 3-й дуьньядин чемпион (кь. 1942). * 1900 — Александр Александрович Новиков — кьведра Советрин Союздин Кьегьал, советрин авиациядин маршал (кь. 1976). * 1917 — Индира Ганди — индиядин паб политик, премьер-министр (кь. 1984). * 1942 — Келвин Кляйн — америкадин модельер. * 1962 — Джоди Фостер — америкадин паб артист. == Кьиникь == * 1828 — Франц Шуберт — австриядин композитор (х. 1797). * 1885 — Николай Яковлевич Данилевский — урусатдин культуролог, геополитикни социолог (х. 1822). * 1978 — Пабло Дорадо — уругвайдин футболист, дуьньядин чемпион (х. 1908). * 1990 — Георгий Николаевич Флёров — советрин физик (х. 1913). * 1993 — Леонид Иович Гайдай — советринни урусатдин режиссёр (х. 1923). * 2012 — Борис Натанович Стругацкий — советринни урусатдин зари (х. 1933). == ЭлячӀунар == * Категория:Ноябрь

19 ноябрь

Могьанда́с Карамча́нд «Магьа́тма» Га́нди ( — ) — Индиядин политикни философ, Индиядин Халкьдин Конгресс партиядин кьил. == Эдебият == * == Баянар == == ЭлячӀунар == * Библиотека * Биография Категория:Индиядин политикар Категория:Индиядин философар

Магьатма Ганди

Бабаев Гьемдулагь — тӀвар-ван авай лезги шаир ва драматург. 1939 йисан 7 декабрдиз Ахцегь райондин Усур хуьре дидедиз хьана. Ада Ахцегьа ирид йисан мектеб, Магьачкъалада ПТУ ва Москвада халкьдин университетдин режиссервилин курсар куьтягьна. Гзаф йисара Ахцегь райондин Культурадин кӀвалин гьевескар артиствиле ва 1972 йисалай халкьдин театрдин режиссервиле кӀвалахна. «ДР-дин медениятдин лайихлу кардар» тӀвар къазанмишна. Гь. Бабаева жегьил вахтарилай шиирар, гьикаяр, къемедияр ва са актунин пьесаяр кхьизва. Заридин гзаф эсерар «ЦӀийи дуьнья», «Лезги газет», «Кард», «Дуствал» ва маса газетринни журналрин чинриз акъатнава. Са актунин пьесаяр ("Жавагьир гьахъ тир", "КьантӀар авачир муьгьуьббат", "Ягъалмиш жемир", "Кьел тӀуьрда яд хъвада", "Фурс гвай бег" ва мсб.) Дагъустандин халкьдин туькӀуьрунрин кӀвали чапдай акъудна, лезги районрин гьевескаяр коллективриз ва халкьдин театрриз ракъурна. ЦӀудралди пьесаяр Ахцегьрин халкьдин театрдин сегьнедилай къалурна. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги драматургар

Бабаев Гьемдулагь

1715 йис (са агъзурни иридвишни цӀувадлагьай йис) — чи эрадин 1715-лагьай йис. XVIII виш йисан 15-лагьай йис я. == Вакъиаяр == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш йис Категория:1715 йис

1715 йис

Ина Къарачай-Черкесия Республикадин шегьерар къалурнава. == Галерея == Карачаевск Теберда Черкесск == Шегьеррин сиягь == Къарачай-Черкесия Республикадик 4 шегьер акатзава. ТӀвар Район/Шегьердин округ Агьалияр, кас () Бине кутунва Шегьеррин сиягь Герб Координатар Карачаевск Карачаевск район 20 641 1927 1927 Теберда Къарачай-къала шегьердин округ 8739 1868 1971 Усть-Джегута Усть-Джегута район 29 779 1975 Черкесск Черкесск шегьердин округ 124 187 1825 1931 == ГьакӀни килиг == * Къарачайринни Черкессрин Республикадин чара авунар == Баянар == * Къарачайринни Черкессрин Республика

Къарачай-Черкесия Республикадин шегьерар

10 февраль — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла йисан 41-й югъ я. Йисан эхирдал кьван 324 югъ ама (яргъи йисуз 325 югъ). ==Вакъиаяр== ==Суварар== ===Умуми дуьньядин суварар=== ==Дидедиз хьана== ===Лезгистанда=== ===Дуьньяда=== ==Кьена== Категория: Февраль

10 февраль

Магьманов Нариман Ширинан хва — лезги шаир. 1938 йисуз Докъузпара райондин Миграгъ хуьре дидедиз хьана. Ада агалкьунралди хайи хуьруьн юкьван мектеб ва Дагъустандин университетдин филологиядин факультет куьтягьна. 1962 йисалай къвезмай несилриз урус чӀалан ва эдебиятдин тарсар гузва. Милли литературадиз Н. Магьманов "Миграгърин къаравилийрин" автор яз атана. Хуьруьн тарихда хьайи дуьшуьшрикай кхьенвай, хъуьруьн ва ягьанат квай эсерар: "Незиран цицӀиб", "Алухрал алай Эмирхан", "Хъатал" ва мсб. гьикаяйриз мукьва я. Абур Лезги газетдин ва Самур журналдин чинриз акъатнава, "Миграгьрин булахар" кӀватӀалдик акатнава. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар

Магьманов Нариман Ширинан хва

«Кьурагь» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Кьурагь райондик акатзавай муниципалитет (хуьруьнсовет). Административ юкь — Кьурагь хуьр. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Кьурагь, Хуьрехуьр. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустандин кьибледа, Кьурагь райондин юкьванни - кьибле пата чка кьунвайди я. ==Агьалияр== 2002 йисуз хуьруьнсоветда 3505 касди уьмуьр гьалзавай ФЛНКА сайтуна Кьурагь райондикай официал малуматар. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. == Баянар == Категория:Кьурагь райондин хуьруьнсоветар

Кьурагь хуьруьнсовет

I виш йис, 1-й виш йис (Сад лагьай виш йис) — юлийдин чӀаваргандал гьалтайла 1-й йисалай 100-й йисал кьван яргъи хьанвай заманадин девир я. ==Тарихдин вакъиаяр== == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Виш йисар

I виш йис

Кеплер-20е Планета NASA-дин Кеплер космос телескопдин патай 2011-лагьай суз жагъана. Кеплер-20е икьван чӏувал жагъай планетарин арада виридилайни пара Чил (планета)из ухшар планета я. Рагъиниз ухшар са гъетрен къолал элкъвезва.

Кеплер 20е

Пакиста́н ( — «михьибурун чил», ни ), тӀвар яргъидаз — Исла́мвилин Халкьдин Республика Пакиста́н ( Ислами́ Джумхури́йе Пакиста́н, ) — Азияда гьукумат я. Пакистан 1947 йисуз, Британиядин Индиядин майдан пайюнин нетижада арадал атана. Кьибле патай Аравиядин гьуьлуьн ятари кьунва, Ирандихъ кьиблени- рагъакӀидай патай, Афгъанистандихъ кефер ва кеферни-рагъакӀидай патай, Китайдихъ кеферни-рагъэкьечӀдай патай ва Гьиндиядихъ рагъэкьечӀдай патай са сергьятра ава. Сергьятрин вири санлай яргъивал: Индия — 2912 км, Афгъанистан — 2430 км, Иран — 909 км, Китай — 523 км. Пакистан — агьалийрин кьадардал гьалтайла дуьньяда ругуд лагьай чкада ава, мусурманар гзаф кьадарда авай (180 млн кьван кас), Индонезиядилай кьулухъ кьвед лагьай гьукумат я. == Тарих == === Дегь замана === Ч.э.в. III—II агъзур йисар вилик Пакистан, инсаниятдин виридлай дегь Хараппа цивилизациядин юкь тирIndia: Reemergence of Urbanization. Retrieved 2007-05-12.. Ч.э.в. I агъзур йисара Пакистандин чилериз арияр кьуч хьана ацукьнай. Ч.э. I—III виш йисара ина чӀехи къуват авай Кушан Империя арадал атанвай, буддизм гегьеншардай садлагьай къул. Ч.э. VIII виш йисарлай гьукуматдин къене ислам дин гегьенш жез эгечӀнай. Виш йисан юкьвара ина, кьилел Газневидарни Гуридар аваз, чӀехи мусурман гьукуматар арадал акъатиз хьанвай. === Колониярин девир === XIX виш йисуз Пакистандин чилер англиядин кьушунрин паталай кьуна Британиядин Гьиндиядик кутунвайДжеймс Кэрролл, Constantine’s Sword, Mariner Books, 2002, pp. 81-82. Мусурман гьукуматдиз бине эцигун паталай женг тухузвай ругьани лидер зари, Мусурман Лигадин кьил, сепаритиствилин гьерекатдин лидеррин организациядин кьил Икбал тир. Садлагьай сеферда 1930 йисуз, ада мусурман гьукумат туькӀуьриз теклифнавайди гьа Икбал тир, и гьукуматдиз Пенжаб, Синд, Кеферни-РагъакӀидай сергьятдин провинция ва Белужистан акатнавай. === Гилан замана === 1947 йисуз Британиядин Индия пай хьайила кьулухъ, Мусурман Лигадин къуватрин куьмекдалди Пакистан гьукумат арадал атана. Адак Индостандин кеферни-рагъэкъечӀдай ва кеферни-рагъакӀидай пата чка кьунвай, чӀехи пай мусурманар авай районар акатна. 1971 йисуз Рагъэкъечдай Пакистандикай ада гьукумат Бангладеш жезва. 1965-ни 1971 йисара Пакистанди Индиядихъ галаз дявеяр тухузва. 1990-лагьай йисара Пакистанда Абдул Къадыр Ханди кьиле тухузвай ядердин программа гегьенш жезва, имани АСШди Пакистандиз аксина тухунвай санкциярриз себеб хьана. 2000 йисарин сифте кьилера Пакистандин кеферни-рагъакӀидай регион Вазаристан Талибан гьерекатдин муг хьана. 2004 йисуз ин регионда талибар саки вири гьакимвал чпин гъилериз чӀугнай. 2001 йисан 11 сентябрьдалай кьулухъ Пакистанди талибриз даях жез акъвазарна, ва АСШди талибрин аксиниз эгечӀнавай гьерекатдин пад кьуна. 2009 йисан малуматрикайПакистан//Военное зарубежное обозрение, № 6 2009 Афганистандихъ галаз сергьятда авай Пакистандин чилера гьукумат паталай контролвал кьиле тухузвач. Гьавиляй 2009 йисан 9 майдиз Пакистандин премьер-министр Юсуф Реза Гиланиди малумарна хьи, ада вичин армиядиз вири террористар терг ийиз эмир гана. Авиацияр, танкарни артиллерияр кардик ктунвай, Сваг округдин — Мингора шегьер кьун мураддалди ягъунар эгечӀна. 2011 йисан 28 апрельдиз Афганистандинни Пакистандин арада, Ангур — Ада шегьердин мукьув сергьятвилин гьуьжет арадал атана. Ягъунин финифда Афганистандин япакьвилин кьушундин 12 аскер ва Пакистандин сергьят хуьзвай са аскер кьена. Пакистандин пуд сергьят хуьзвайди ва Ангур — Ададин 8 ислагь ксариз хер авуна. == Администрациядин паюнар == === Провинцияр === === Провинцияр === № РегионПакистандин Конституция Кьилин шегьер Статус Майдан, км² Халкь (2007), агъзур кас. 1 Белуджистан Кветта провинция 347 190 9 055,407 2 Хайбер- Пахтунхва Пешавар провинция 74 521 22 249,821 3 Пенджаб Лахор провинция 205 344 89 465,106 4 Синд Карачи провинция 140 914 37 798,292 5 Исламабад Исламабад федералдин ччил 907 1 225,117 6 Тайифадин Зул Пешавар федералдин ччил 27 219 3 789,477 7 Азад Кашмир Музаффарабад пакистандин Кашмирдин ччил 11 639 4 067,856 8 Гилгит-Балтистан Гилгит пакистандин Кашмирдин ччил 72 520 1 155,755 === Округар === Провинция Зилаярдин (Округдин) кьадар Белуджистан 30 Хайбер-Пахтунхва 25 Пенджаб 36 Синд 23 Кьилин шегьердин ччил 1 Тайифадин Зул 7 агентствояр ва 6 сергьятдин регионар Азад Кашмир 10 Гилгит-Балтистан 7 Вири 132 зилаяр (округар), 7 агентствояр, 6 сергьятдин регионар == Ксар == === Дин === * мусурманар — 173 000 000 (96 %). * индуистар — 3 200 000 (1,85 %) * христианар — 2 800 000 (1,6 %) * сикгьар — 20 000 (0,001 %) * парсар, агьмадитар, буддистар, иудеяр, багьаистар и анимистар === ЧӀехи шегьерар === № Шегьер Провинцияр Халкь 1 Къарачи Синд 13 205 339 2 Лахор Пенджаб 7 129 609 3 Фейсалабад Пенджаб 2 880 675 4 Равалпинди Пенджаб 1 991 656 5 Мултан Пенджаб 1 606 481 6 Гьайдарабад Синд 1 578 367 7 Гуджранвала Пенджаб 1 569 090 8 Пешавар Хайбер-Пахтунхва 1 439 205 9 Кветта Белуджистан 896 090 10 Исламабад кьилин шегьер 689 249 == Спорт == Виридалайни регьятдиз гъавурда гьатдай спортдин жуьреяр: поло, крикет, векьин хоккей. Пакистандин векьин хоккей хкянавайди — пуд сеферда Олимпиядин чемпион (1960, 1968 ва 1984-й йисан). == Шикилар == Файл:K2 8611.jpg|Чогори (K2) Файл:Punjabi Vase.JPG|Пенджабдин ваза Файл:Karachi - Pakistan-market.jpg|Карачидин базар Файл:Shah Faisal Masjid, Islamabad.JPG|Фейсал мискӀин Файл:2008 Olympic field hockey team Pakistan.JPG|Пакистандин векьин хоккей хкянавайди Файл:Bahawalpur Nur Mahal.jpeg|Нур-Магьал (Пенджаб) Файл:Alamgiri Gate.jpg|Лагьор къеле Файл:Mohenjodaro Sindh.jpeg|Мохенджо-Даро Файл:Dharmarajika stupa,Taxila.jpg|Таксила Файл:Shalamar Garden July 14 2005-South wall pavilion with fountains.jpg|Шалимар багъар Файл:Tomb 1 Thatta.jpg|Татта Файл:Rohtas Fort battlements.jpg|Рогьтас къеле == Баянар == == ЭлячӀунар == * Pakistan.gov.pk — The Official Web Gateway to the Government of Pakistan * Ministry of Information and Broadcasting — Government of Pakistan *

Пакистан

Къулийрин Адил Гьуьсейнан хва (1922 йисан 22 ноябрь, Азербайжандин ССР, Баку — 1992 йис, Азербайжан, Баку) — Советрин Союздин Кьегьал, Ватандин ЧӀехи дяведа иштиракнавайди, командиран чка кьадай кас, 65 - й гвардиядин телеф ийизвай авиациадин полкунин эскадрильядин штурман, гвардиядин капитан На момент присвоения звания Героя Советского Союза. ==Биография== Къулиев Адил 1922 йисан 22 ноябрь вацра Бакуда шегьерда, лежбержин хзанда дидедиз хьана. Аял чӀавар, гьакӀни мектебдин йисар КцӀара акъудай ада шегьердин 2-нумрадин урус мектебда кӀелнай. Бакудин аэроклубда машгъул хьайи жегьил гъиле яракь кьуна Ватандин ЧӀехи дяведин йисара женг чӀугваз-чӀугваз Великие Лукидай Берлиндиз фена акъатнай. Белоруссиядин, Прибалтикадин ва РагъэкъечӀдай Пруссиядин цавара самолётдал алаз ягъунра иштиракнай. 1943 йисан 14 мартдиз Старая Русса шегьердин мукьвара душмандин паталай яна вигьенвайтӀани адавай вичин чӀур хьайи самолёт фронтдин цӀарцӀел кьван ахгакьарна парашютдал алаз хкадарна чибурун позицийрал агалкьунивди акъатнай. Эскадрилиядин командирдин чка кьазвайдан везифадиз лайих акур ам 1944 йисан эхирра вичин самолетда аваз 265-дра цавуз хкаж хьана душмандин 13 самолет яна тергнай. Ада 64-дра гьавадин женгера иштиракнай ва душмандин 13 самолет яна тергнай. Женгера къалурай кьегьалвилерай Адил Къулиеваз 1945 йисуз Советрин Союздин Кьегьал гьуьрметдин тӀвар ганвай. Дяведин эхирда адан хурал 7 орден ва 9 медаль алай. Дяведилай кьулухъ Советрин Армияда къуллугъ хъувур А. Къулиева 1951 йисуз Жуковскийдин тӀварунихъ галай Дяведин Академия куьтягьнай. 1966 йисуз гвардиядин полковник хьиз къуллугъ кьилиз акъудай ада вичин хайи шегьер тир Бакудин Забрат аэропортдиз регьбервал ганай. 1992 йисуз рагьмет хьанвай, ам Бакудин гьуьрметдин кучудунрин Аллеядал кучукнавайди я. ==Пишкешар== Къулиев Адила къачунвай пишкешар: * Ленинан Орден * Пуд Яру Пайдахдин орденар * Александр Невскийдин орден * Ватандин ЧӀехи дяведин 1-й дережадин кьве орден * Орден «Яру Гъед» == Библиография == * Сто сталинских соколов в боях за Родину. (Сборник боевых эпизодов из опыта Героев Советского Союза) * До встречи в Берлине. — Баку, 1975 * Есть пламя! — Баку, 1985 == Литература == * Абасов М. Г. На крыльях мужества. — Баку,1975 * Герои Советского Союза: Краткий биографический словарь / Пред. ред. коллегии И. Н. Шкадов. — М.: Воениздат, 1987. — Т. 1 /Абаев — Любичев/. — 911 с. — 100 000 экз. — ISBN отс., Рег. № в РКП 87-95382 * Золотые Звёзды Азербайджана. — Баку, 1975 == Баянар == == ЭлячӀунар == * КУСАРЫ.com / Никто не забыт / Адил Кулиев * Кулиев Адиль «Герои Страны» сайтуна * Кулиев Адиль Гусейн оглы Категория:Советрин Союздин Кьегьалар Категория:Советрин Союздин лезги Кьегьалар Категория:Ленинан Ордендин кавалерар

Къулиев Адил Гьуьсейнан хва

«Анчик» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Ахвах райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Анчик хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Анчик, Цумали, Индира, Андуз. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Ахвах райондин кефер пата ала. ==Агьалияр== Йисариз килигна Анчик хуьруьнсоветдин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2010 2015 Агьалияр 1 603 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 1 634 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан Урусатдин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьруьнсоветдин агьалийрин вири санал кьадар: 1 634 кас тир. Вири каратаяр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Анчикский сельсовет Категория:Ахвах райондин хуьруьнсоветар

Анчик хуьруьнсовет

Багулалар — тарихдин къене Дагъустандин рагъакӀидай пата авай ЦӀумада ва Ахвах районрин хуьрера уьмуьр ийизвай Къавкъаздин бинедин суван халкь. Нах- дагъустандин халкьарин группадин авар-анди-цез халкьарин хзандик квай анди халкьарин группадик акатзава. Дагъустандин аранда авай районриз куьч хьанвай багулалар авар миллетдик акахьнава. Агьалияр сиягьриз къачурла официал документра багулалар аварар хьиз къейд ийизва. Багулал чӀалал рахазва, гзафбуруз гьакӀни авар чӀални чида. Диндал гьалтайла вири суни-мусурманар я. ==ЭлячӀунар== * Багулалы в БСЭ Категория:Дагъустандин халкьар Категория:Нах- дагъустандин халкьар Категория:Анди халкьар

Багулалар

Кефердинни рагъакӀидай Англия () — Англиядин рагъакӀидай пата авай регион. Вад церемониядин графвиликайни са шумуд муниципалитетдин районрикай ибарат я. Административ юкьвар — Ливерпульни Манчестер я. == География == Кефердинни рагъакӀидай Англия тӀвар алай регионди 14 165 км² чилин кьадар авай территория кьунва(регионрин арадал чӀехивилел гьалтайла 6-лагьай чка). РагъакӀидай пата Ирландиядин гьуьлуь кьунва. Региондин мукьув галайбур: * Кефердинни рагъакӀидай пата- Шотландия * Кефердинни рагэкъечӀдай пата- Кефердинни рагъэкъечӀдай Англия ва Йоркширни Хамбер тӀвар алай регионар * Кьиблени рагъэкъечӀдай пата- Ист-Мидлендс тӀвар алай регион * Кьиблени рагъакӀидай пата- Уэст-Мидлендс тӀвар алай регион * Кьибле пата- Велс. === Шегьердин агломерация === Регионда 10 чӀехи, 100 агъзур касдилай пара агьали, шегьердин агломерация ава (2001 йисан малуматриз килигна, агьалидин кьадар тӀимил хьунин тегьерда): * ЧӀехи Манчестер — 2 244 931 кас * Ливерпуль — 816 216 кас * Биркенхед — 319 675 кас * Престон — 264 601 кас * Блэкпул — 261 088 кас * Уиган — 166 840 кас * Уоррингтон — 158 195 кас * Бернли/Нельсон — 149 796 кас * Блэкберн/Дарвен — 136 655 кас * Саутпорт/Формби — 115 882 кас. == Тарих == == Агьали == 2001 йисан малуматриз килигна Кефердинни рагъакӀидай Англияда тӀвар алай регионда 6,729 млн.кас яшамишзава (агьали чӀехивилел гьалтайла 3-лагьай регион я). Агьалидин къалинвал — 477 кас/км². == Политика == == Административ паюн == Кефердинни рагъакӀидай Англия тӀвар алай региондик 10 сад садалай аслу тушир административная единица ава. Регион кьве метрополиядин графвиликайни (ЧӀехи Манчестерни Мерсисайд), кьве метрополиядин тушир графвиликайни (Камбрияни Чешир) ругуд садхьанвай единицадикай (Блэкпул, Блэкбернни Дарвен, РагъэкъечӀдай Чешир, РагъакӀидай Чеширни Честер, Уоррингтонни Халтон) ибарат я. Метрополиядин графвилерни, метрополиядин тушир графвилерни садхьанвай единицар, церемониядин везифаяр таъмин авун патал, 5 церемониядин графвилик ава (ЧӀехи Манчестер, Камбрия, Ланкашир, Мерсисайд ва Чешир). Метрополиядинни метрополиядин тушир графвилер 33 метрополиядинни метрополиядин тушир райондикай ибарат я. Садхьанвай единицайрихъ къене авай паюн авач. Ингье региондик квай графвилерни районар: ЧӀехи Манчестер(церемониальное графство, метропольное графство) # Манчестер # Стокпорт # Теймсайд # Олдем # Рочдейл # Бери # Болтон # Уиган # Солфорд # Траффорд Камбрия(церемониядин графвал, метрополиядин тушир графвал) # Барроу- ин-Фарнесс (округ) (Barrow-in-Furness) # South Lakeland # Copeland # Allerdale # Eden # Карлайл / Carlisle Ланкашир(церемониядин графвал) # Ланкашир (метрополиядин графвал) ## РагъакӀидай Ланкашир / West Lancashire ## Чорли / Chorley ## Кьибле патан Риббл / South Ribble ## Файлд / Fylde ## Престон / Preston ## Уайр / Wyre ## Ланкастер / Lancaster ## Риббл-Вэлли / Ribble Valley ## Пендл / Pendle ## Бернли / Burnley ## Россендейл / Rossendale ## Hyndburn # Блэкпул / Blackpool (садхьанвай единица) # Блэкбернни Дарвен / Blackburn with Darwen (садхьанвай единица) Мерсисайд (церемониядин графвал, метрополиядин графвал) # Ливерпуль / Liverpool # Сефтон / Sefton # Ноусли / Knowsley # St Helens # Wirral Чешир (церемониядин графвал) # РагъакӀидай Чешир и Честер (садхьанвай единица) # РагъэкъечӀдай Чешир (садхьанвай единица) # Уоррингтон (садхьанвай единица) # Халтон (садхьанвай единица). ;«Сити» тӀвар алай статус Кефердинни рагъакӀидай Англия тӀвар алай регионда 7 «сити» статус авай административ единица ава. == Экономика == Кефердинни рагъакӀидай Англияда «Ягуар», «Бэнтли», «Воксхолл» тӀваруник авай автомобиляр акъудзавай штаб- квартираярни акъудунар ава. === Ягуар Карс === Мерсисайд графвиле Ягуар Карс Лимитед компаниядин Halewood тӀвар алай, «люкс»-дережадин автомобиляр акъудзавай завод ава. Заводдал 2000 кас кӀвалахзава. === Бэнтли Моторс === Чешир графвилин Крю шегьерда, «премиум»-дережадин автомобиляр акъудзавай, Бэнтли Моторс компаниядин заводни штаб-квартира ава. 1946 йисуз Бентли автомобильрин акъудун Дерби шегьердай Крю шегьердиз акъуднавайтир. === Воксхолл Моторс === Чешир графвилин Элесмир Порт шегьерда Воксхолл Моторс компаниядин завод ава. Адал 2122 кас кӀвалахзава, пуд сменада. Гьар йисуз заводди 187 000 автомобиль акъудзава. Адал вад рак квай хэтчбек ва ругудлагьай несилдин Astra тӀвар алай универсал акъудзава. == Культура == == Спорт == 2012-2013 сезонда Англиядин футболдин Премьер-лигада уртах ийизвай 20 пешекарвилин футболдин клубрикай 7 клуб Кефердинни рагъакӀидай Англияда база кьазва: * «Блэкберн Роверс» * «Болтон Уондерерс» * «Ливерпуль» * «Манчестер Сити» * «Манчестер Юнайтед» * «Уиган Атлетик» * «Эвертон» Футболдин Лигадин Чемпионатда 3 клуб уртах ийизва: * «Бернли» * «Блэкпул» * «Престон Норт Энд» Садлагьай лигада 5 клуб уртах ийизва: * «Бери» * «Карлайл Юнайтед» * «Олдем Атлетик» * «Рочдейл» * «Транмир Роверс» Кьведлагьай лигада 4 клуб уртах ийизва: * «Аккрингтон Стэнли» * «Кру Александра» * «Маклсфилд Таун» * «Моркам» Миллетдин Конфедерацияда 4 клуб уртах ийизва: * «Барроу» * «Саутпорт» * «Стокпорт Каунти» * «Флитвуд Таун» Кефердин Конфедерацияда 6 клуб уртах ийизва: * «Воксхолл Моторс» * «Гьайд» * «Дройлсден» * «Олтрингем» * Стейлибридж Селтик * «Уокингтон» == Баянар == == ЭлячӀунар == * Правление председателей Северо-Западного региона * Government Office for the North West * Агентство по развитию Северо- Западного региона * North West Regional Assembly Категория:Англиядин регионар

Кефердинни рагъакӀидай Англия

Къулиев Якъуб Къулидин хва (; (25 январь 1900-й й., Шуша — 19 декабрь 1942-й й., Котельниково, Волгограддин област) — советрин кавалериядин военачальник, генерал-майор (1942), лезги халкьдин векилhttp://www.dagpravda.ru/?com=materials&task;=view&page;=material&id;=3299 Ищем родственников генерала Кулиева. == Эдебият == * «Я твой солдат, Сталинград!». Махачкала, 2003 г. * «Когда гремели пушки». Мемуары Маршала Советского Союза С. С. Бирюзова / Воениздат, 1962 * «Четыре года войны». Мемуары генерала армии С. П. Иванова / Воениздат, 1978 * «Штаб армейский, штаб фронтовой». Мемуары генерала армии С. П. Иванова/ М.: Воениздат, 1990 * «Дорогами мужества». Мемуары генерал-лейтенанта в отставке Х. Л. Харазия / М.: Воениздат, 1984. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Лезги генералар Категория:Лезгийрин дяведин кар ийидайбур

Къулиев Якъуб Къулидин хва

Герхмахи () — Дагъустан республикадин Акуша районда авай хуьр. Герхмахи хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Акуша райондин юкьван пата, райондин администрациядин юкь тир Акуша хуьрелай 15 км яргъал ала. ==Тарих== XIX виш йисуз Герхмахи хуьр вири Дарги округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Дарги округдин Акуша наибвалдиз талукь тир. ==Агьалияр== Йисариз килигна Герхмахи хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 1886 2010 2012 2015 Агьалияр 584 1886 йисуз Акуша наибвилин агьалияр 2 087 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 2 070 35\. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 г. 2 032 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 2 032 касди уьмуьр ийизвай Оценка численности постоянного населения Республики Дагестан на 1 января 2015 года . Вири даргияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Акуша район» администрациядин официальный сайт Категория:Акуша райондин хуьрер Категория:Дарги хуьрер

Герхмахи

И cиягьдик 15 агъзур касдилай пара авай Шотландиядин шегьерар кутунва == Галерея == Файл:View of Glasgow from Queens Park.jpg|1. Глазго Файл:Edinburgh Castle from the south east.JPG|2. Эдинбург Файл:St Machar's cathedral with watch house - geograph.org.uk - 174651.jpg|3. Абердин Файл:The Dundee Law - geograph.org.uk - 63200 (lighter ground).jpg|4. Данди Файл:Paisley Town Hall.jpg|5. Пейсли Файл:Parish Church, East Kilbride.jpg|6. Ист-Килбрайд Файл:Hamilton Library 2002.jpg|7. Гьамилтон == Сиягь == № Шегьер Агьалияр Чпин тӀвар Вилаят Координатар 1 Глазго 596 550 Glasgow Глазго 2 Эдинбург 487 500 Edinburgh Эдинбург 3 Абердин 220 420 Aberdeen Абердин 4 Данди 147 285 Dundee Данди 5 Пейсли 76 834 Paisley Ренфрушир 6 Ист-Килбрайд 74 395 East Kilbride Кьиблепатан Ланаркшир 7 Ливингстон 56 269 Livingston РагъакӀидайпатан Лотиан 8 Гьамилтон 53 188 Hamilton Кьиблепатан Ланаркшир 9 Камбернолд 52 270 Cumbernauld Кеферпатан Ланаркшир 10 Керколди 49 709 Kirkcaldy Файф 11 Данфермлин 49 706 Dunfermline Файф 12 Инвернесс 48 201 Inverness Гьайленд 13 Петр 46 970 Perth Пертни Корносс 14 Эр 46 849 Ayr Кьиблепатан Эршир 15 Килмарнок 46 179 Kilmarnock РагъэкъечӀдайпатан Эршир 16 Гринок 44 248 Greenock Инверклайд 17 Котбридж 43 841 Coatbridge Кеферпатан Ланаркшир 18 Гленротес 39 277 Glenrothes Файф 19 Эйрдри 37 132 Airdrie Кеферпатан Ланаркшир 20 Стерлинг 36 142 Stirling Стерлинг 21 Фолкерк 35 398 Falkirk Фолкерк 22 Эрвин 33 698 Irvine Кеферпатан Эршир 23 Дамфрис 32 941 Dumfries Дамфрисни Галловэй 24 Мотервел 31 906 Motherwell Кеферпатан Ланаркшир 25 Рутерглен 31 401 Rutherglen Кьиблепатан Ланаркшир 26 Вишав 30 391 Wishaw Кеферпатан Ланаркшир 27 Клайдбанк 28 799 Clydebank РагъакӀидайпатан Данбартоншир 28 Берсден 27 237 Bearsden РагъэкъечӀдайпатан Дарбантоншир 29 Камбусланг 27 004 Cambuslang Кьиблепатан Ланаркшир 30 Levenmouth 24 474 Levenmouth Файф 31 Нйютон-Мирнс 24 234 Newton Mearns РагъэкъечӀдайпатан Ренфруьшир 32 Арброт 23 902 Arbroath Ангус 33 Элгин 23 128 Elgin Морей 34 Бишопбриггс 22 870 Bishopbriggs РагъэкъечӀдай Данбартоншир 35 Масселбург 22 639 Musselburgh РагъэкъечӀдайпатан Лотиан 36 Ренфруь 21 854 Renfrew Ренфрюшир 37 Беллсгьилл 20 634 Bellshill Кеферпатан Ланаркшир 38 Аллоа 20 417 Alloa Клакманнаншир 39 Батгейт 20 363 Bathgate РагъакӀидайпатан Лотиан 40 Дамбартон 19 969 Dumbarton РагъакӀидайпатан Данбартоншир 41 Керкинтиллох 19 689 Kirkintilloch РагъакӀидайпатан Данбартоншир 42 Питерхед 18 537 Peterhead Абердиншир 43 Блантайр 17 240 Blantyre Кьиблепатан Ланаркшир 44 Баррхед 17 443 Barrhead РагъэкъечӀдайпатан Ренфруьшир 45 Гренджмут 17 373 Grangemouth Фолкерк 46 Сент-Андрус 16 870 St Andrews Файф 47 Килвиннинг 16 599 Kilwinning Кеферпатан Эршир 48 Джонстон 16 625 Johnstone Ренфруьшир 49 Вьюпарк (Шотландия) 16 303 Area* Кеферпатан Ланаркшир 50 Пеникйуйик 15 926 Penicuik Мидлотиан 51 Эрскин 15 537 Erskine Ренфруьшир 52 Броксберн 15 296 Broxburn РагъакӀидайпатан Лотиан * Near Uddingston. == Баянар == Категория:Шотландиядин шегьерар Категория:Европадин шегьерар Категория:Шотландия

Шотландиядин шегьерар

Гейчай район () — Азербайжанда авай район я. Майдан — 736 км². Агьалияр — 120 531 кас. Агьалидин чуькьуьнвал — 163,76 кас/км². Административ юкь — Гейчай я. Гейчай район Арандин экономикадин райондин ибаратдик акатзава. == Тарих == Бязи тарихдин малуматралди, райондин сифте агьалияр Къарамандин беклярбеквилин агьалияр хьана, абур Туьркиядай XV-лагьай виш йисуз куьч хьана. XVIII—XIX- лагьай виш йисариз иниз Шемахада хьанвай залзаладин гъиляй зиян галукьнавайбур акъудна. 1867-лагьай йисуз Урусатдин империяда хьанвай административ реформатив сергьятдин къене Баку губерниядик кваз Геокчай уезд туькӀуьрна. 1916-лагьай йисуз Геокчай поселкадиз шегьердиз статус гана. 1930-лагьай йисуз Геокчай район туькӀуьрна. 1991-лагьай йисан 11 августдиз административ юкьваз Гейчай тӀвар эцигна, гьавиляй райондин тӀварни дегиш хьана. == География == Районди Азербайжандин юкьван пата чка кьунва. Район кефердин патахъ Кьвепеле райондихъ ва Исмаилли райондихъ, кьиблединни рагъэкъечӀдай патахъ Куьрдамир райондихъ, кьибледин патахъ Зердаб райондихъ, рагъакӀидай патахъ Агъдаш райондихъ галаз сергьятдал ала. Райондин территориядин яргъивал: рагъэкъечӀдай патай рагъакӀидай патаз — 40 км, кефердин патай кьибледин патаз — 25 км я. Районди Ширвандин кьулувилин кефердин пата, ЧӀехи Къавкъаздин суварин кӀане чка кьунва. Район кьве геологиядин паюниз чара жезва — суван ва арандин. Гейчай райондин климат кьурагь юкьван гьалдин чими зуркъумлухдиз ва кьурагь субтропикринз талукь я. Юкьван гьалдин йисан къваларин дережа — 400—600 мм. Райондин территориядай тӀуз Гейча вацӀ ва Юхари Ширван канал авахьзава. Геокчай район 41 муниципалитетди туькӀуьрзава, гьа гьисабдик са шегьер ва яхцӀур хуьр кваз. == Агьалияр == Йисариз килигна Гёйчай райондин агьалийрин дегиш хьунин динамикаЧисленность наличного населения городов, посёлков городского типа, районов и районных центров СССР по данным переписи на 15 января 1970 года по республикам, краям и областям (кроме РСФСР) Численность наличного населения союзных и автономных республик, автономных областей и округов, краёв, областей, районов, городских поселений, сёл-райцентров и сельских поселений с населением свыше 5000 человек (кроме РСФСР) Численность населения союзных республик СССР и их территориальных единиц по полуDivision of AzerbaijanАзербайжандин агьалияр сиягьдиз къачун. 2009, Баку.. Йис 1939 1959 1970 1979 1999 2009 2020 Агьалияр 46 379 46 602 67 355 76 601 100 511 109 018 120 531 == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Азербайжандин районар

Гейчай район

Аликазган () — Дагъустан республикадин Бабаюрт районда авай гадарнавай хуьр. ==География== Хуьр Бабаюрт райондин кефердинни-рагъакӀидай пата, Терек вацӀун эрчӀи къерехдал ала. ==Тарих== Хуьруьн бине XIX виш йисуз иниз куьч хьана атанвай урусри кутунай. Аквадай гьалара, абуру хуьр кутудай чка ина Терек вацӀун ва Аграхан заливда пара кьадарда гъетер авайвиляй хкянай. XX виш йисан сифте кьилерай гатӀумна хуьруьз ногъаяр кучь жез эгечӀнай. 1940-й йисара Аликазган чӀехи, майишат вилик фенвай хуьр тир. Амма 50-й йисара Терек вацӀун цин дережа кхаж хьунин нетижада хуьр цик акатна чкӀанвай. Хуьр цӀийи кьилелай гуьнгуьна хутунвачир ва эгьлияр мукьвал алай хуьрериз куьчарнай. ==Агьалияр== Куьч жедалди хуьруьн агьалияр урусрикайни ногъайрикай ибарат тир. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Нугъай хуьрер Категория:Бабаюрт райондин хуьрер Категория:Бабаюрт райондин тунвай хуьрер

Аликазган

Ирландия ( , Poblacht na hÉireann; ) — гьукумат. == ЭлячӀунар == * * myeire.ru * Department of Foreign Affairs * Статистика Категория:Европадин гьукуматар

Ирландия

Агъа Арагъ () — Дагъустан республикадин СтӀал Сулейман районда авай тунвай хуьр. == География == Хуьр СтӀал Сулейман райондин юкьван пата, райондин юкь тир Кьасумхуьрелай 3,5 км яргъал ала. ==Тарих== XIX виш йисан 1864 йисуз Агъа Арагъ хуьр вири Куьре ханвалдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Гуьней наибвалдиз талукь тир ва кьилдин Агъа Арагърин хуьруьнжемят туькӀуьрзавай. 1966 йисуз агьалидин чӀехи пай Кьасумхуьруьз куьч хьанай. 1970 йисуз хуьре гьеле 17 кӀвални 20 кас авай. ==Агьалияр== Куьч жедалди агьалидин вири чувударни лезгияр тир. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Агъа Арагъ хуьруьн агьалидин кьадар, вири чувудар яз 713 кас тир Гуьней наибвалдин хуьрерни агьалияр (1886 й.). == Баянар == == ЭлячӀунар == * СтӀал Сулейман райондин официал сайтуна Хтун хуьруькай куьруь малуматар Категория:СтӀал Сулейман райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Агъа Арагъ

ВАЗ-2107 , Жигули , Волжский автомабильни заводда тӏуькӏуьрнавай автомобиль (1983-2012) Чархарин формула 4х2 Каропка- Механика Чархарин база- 2424мм

ВАЗ-2107

Британиядин империя () — Чилин вири континентра колонияяр авай, инсаниятдин тарихда хьанвайбурукай виридалайни зурба гьукуматN. Ferguson. Empire. — 2004. — P. xii.. XX виш йисан 30-й йисара империя вичин сергьятрин виридалайни чӀехи майдандив агакьнай, а чӀавуз Садхьанвай Королвилин майдан 41,2 млн км² тир (абурук 8 млн км² инсанар авачир чилер кваз), им Чилин винел патан вири санлай майдандин кьудай са пай тир. Империядин агьалийрин вири санлай кьадар — 480 млн кас тир, им инсаниятдин тахминан кьудай са пай тир. == Куьрелди == Британиядин империя 200-елай пара йисарин къене чӀехи жезвай. И гзаф зурба гьукуматдин чӀехи хьунин лап акьалтӀай вини дережадив агакьунин вахт XX виш йис гьисабун адет хьанва. == Литература == инглис чӀалал * Kenneth Andrews. Trade, Plunder and Settlement: Maritime Enterprise and the Genesis of the British Empire, 1480—1630. — 1. — Cambridge: Cambridge * University Press, 1984. — 394 p. — ISBN 0-521-27698-5 * W. R. Brock. Britain and the Dominions. — Cambridge: Cambridge University Press, 2011. — 592 p. — (British Commonwealth Series). — ISBN 1-107-68833-7 * The Twentieth Century / Judith M. Brown, William Roger Louis. — Oxford: Oxford University Press, 2001. — Vol. 4. — 800 p. — (The Oxford History of the British Empire). — ISBN 0-199-24679-3 * The Origins of Empire: British Overseas Enterprise to the Close of the Seventeenth Century / Nicholas Canny. — Oxford: Oxford University Press, 2001. — Vol. 1. — 560 p. — (The Oxford history of the British Empire). — ISBN 0-199-24676-9 * David Kenneth Fieldhouse. The West and the Third World: Trade, Colonialism, Dependence, and Development. — Oxford: Blackwell Publishing, 1999. — 378 p. — ISBN 0-631-19439-8 * Gregory H. Fox. Humanitarian Occupation. — Cambridge: Cambridge University Press, 2008. — 320 p. — ISBN 0-521-85600-0 * David Crystal. English Worldwide // A History of the English Language / Richard M. Hogg, David Denison.. — 1. — Cambridge: Cambridge University Press, 2006. — 495 p. — ISBN 0-521-66227-3 * Trevor Owen Lloyd. The British Empire 1558—1995. — 2. — Oxford: Oxford University Press, 1996. — 455 p. — ISBN 0-198-73134-5 == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Колониядин империяяр Категория:ЧӀехибритания

Британиядин империя

1880 йис (са агъзурни муьжуьдвишни кьудкъадлагьай йис) — чи эрадин 1880-лагьай йис. XIX виш йисан 80-лагьай йис я. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1880 йис

1880 йис

«Билбилахуьруьнсовет» () — Дагъустан Республикадин Мегьарамдхуьруьн райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Билбилахуьруьн Къазмаяр хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Билбилахуьруьн Къазмаяр, Приморск. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Мегьарамдхуьруьн райондин кьиблединни-рагъэкъечӀдай пата, Азербайжандихъ галаз сергьятдин мукьвал, райондин юкь тир Мегьарамдхуьрелай 39 км, Каспи гьуьлелай 4,8 км яргъал ала. ==Агьалияр== 2013 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 2 575 касди уьмуьр гьалзавай Таблица 33. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г.. 2012 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьнсоветдин агьалияр 2 583 кас тир Таблица 35. Оценка численности постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2012 г.. 2002 йисан малуматриз килигна, хуьруьнсоветдин агьалияр 2 304 кас тир Мегьарамдхуьруьн район. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Бильбильский сельсовет Категория:Мегьарамдхуьруьн райондин хуьруьнсоветар

Билбилахуьруьнсовет

1845 йис (са агъзурни муьжуьдвишни яхцӀурнивадлагьай йис) — чи эрадин 1845-лагьай йис. XIX виш йисан 45-лагьай йис я. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1845 йис

1845 йис

Филифар, Филиф-Гуьне () — Дагъустан республикадин Ахцегь районда авай гадарнавай сувун хуьр. == География == Хуьр Ахцегь райондин рагъэкъечӀдай пата, райондин администрациядин юкь тир Ахцегь хуьрелай 15 км яргъал, Шалбуздагъдин цӀиргъинин рагъакӀидай патан хилерикай садал ала. == Тарих == Филиф хуьр Ялахъ хуьруьвай къакъатнавай бицӀи хуьр хьиз са кьадар мукьва вахтара арадал атанвайди я. 1953 йисуз Филиф хуьруьн эгьлияр, Ялцугъ ва Филискъар хуьрерин агьалийрихъ галаз Мегьарамдхуьруьн райондин Советский хуьруьз куьч хьанай. == Агьалияр == Филифра мукьвал алай Ялахъ хуьряй куьч хьана атайбуру уьмуьр ийизвай. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар тир. Алай чӀавуз хуьре касни амач, дараматар харапӀайриз элкъвена. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Хуьрер «ХарапӀаяр» Категория:Ахцегь райондин хуьрер Категория:Ахцегь райондин тунвай хуьрер Категория:Гадарнавай лезги хуьрер Категория:Дагъустандин гадарнавай хуьрер

Филифар

Де́ли (, , урду دِلّی, ) — чӀехивилел гьалтайла Индиядин кьведлагьай шегьер я (Мумбаидин гуьгъуьна), адав галкӀин территориядин (Миллетдин кьилин шегьердин округ Дели) статус гва. Ана 11 млн кьван кас яшамишзава, кьилин шегьердин округда — 16,3 млн кьван кас * * * . Делидин урбанизациядин тӀебиат агъадихъ галайдакай ибарат я — анлай анихъ къвезмай чӀехи хьун кьилин шегьердин сергьятрин къеце пата авай (маса территорияридин) шегьерар кутун арадал гъизва. 2015-лагьай йисан гьалдив кьурвал, агьалийрин сан-гьисаб вини кьил 25 млн кьван кас хьана кӀанда.http://www.un.org/en/development/desa/news/population/world- urbanization-prospects-2014.html Индиядин кефердин пата, Джамна вацӀун къерехал мукь (чка) кьунва. 1991-лагьай йисуз Индиядин Конституциядик кутунвай 69-лагьай дуьзар хъувунив кьурвал, миллетдин кьилин шегьердин территориядини адан шегьердин округди Милледин кьилин шегьердин вилаятдин статус къачунва. Гила адак агъадихъ галай патав гвай шегьерар акатзава: Гургаон, Нойда, Гъазиабад, Фаридабад, Негьарпар (ЧӀехи Фаридабад), ЧӀехи Нойда, Сонипат, Панипат, Карнал, Рогьтак, Бгьивани, Ревари, Багъпат, Мератгь, Алвар, Бгьаратпур ва мсб. ГалкӀдин территориядин сиясатдин гьал Индиядин вилаятдин сиясатдин къурулуш хьтинди я. Адав чпин къанунар акъуддай система, Лап кьилин суд, кьилиз акъуддай министррин шурани адан кьиле акъвазнавай кьилин министр гва. Нью-Дели федерал гьуькуьмвилинни мукьдин (чкадин) вич-вичи идара авунин кьиле тухуник ква, гьакӀни ам Дели МКьШТ-дин кьилин шегьер я. Делида 6-лагьай виш йисалай ийинихъ инсанар гьамиша яшамишзава. Вичин тарихдин чӀехи паюнин къене ада жуьреба-жуьре пачагьвилеринни империярин кьилин шегьер хьиз къулугъ ийизвай тир. Ам са шумудра кьунва, тарашнава ва цӀийи кьилелай ахцигнава, кьетӀендаказ юкьван виш йисарра. Алай чӀаван Дели са шумуд вири кьилин шегьердин вилаят тирвал чукӀурнавай шегьеррикай ибарат тир кӀватӀал я. Дели — пара миллетрин шегьер, чара-чара медениятар сад садак акахьнавай мукь (чка). Гьар халкьди шегьердин экономикада вичин рол къугъвазвайди я. == Этимология == Шегьердин тӀвар «Дели» Дагьлиз (урду دہلیز; урусдал — сергьят, атӀун) лугьудай фарс гафуникай арадал атанва, маса версиядив килигайвал — Морьян, Раджи Дхайллу королдин тӀварцӀикай. Делидин агьалийриз деливияр лугьузва. ГьакӀни шегьердин тӀвар Диллиуоалей (урду دلی والے) лугьудай уммадин тӀварцӀихъ галаз алакъалу ийизва (умуьрдин хас тир къайда авай уммаяр я, ихьтин жемятар патав гвай хуьреррани пакистандин шегьерра амукьнава). == Административ паюн == 1483 км² вири майдан авай миллетдин кьилин шегьердин территория Дели пуд кьилдин «норматив шегьердиз» тахьайтӀа «шегьердин корпорациядиз» чара ийизва. Абуруз кьилдин органри идара ийизва: Муниципал корпорация Дели (1397,3 км²), Муниципал комитет Нью-Дели (42,7 км²) ва Дяведин шура Дели (43 км²). === Округар === 1997-лагьай йисалай инихъ Миллетдин кьилин шегьердин территория Дели 9 округдиз (ингл. districts) чара ийизва. Абур вири чипел атайла 3 райондиз (ингл. subdistricts) чара ийизва. Гьар округдин кьиле кьилиз акъуддай комиссар (ингл. deputy commissioner) акъвазнава, гьар райондин кьиле — райондин магистрат (ингл. subdivision magistrate). Агъадихъ округрин сиягь ганва. № Округ Майдан, км² Агьалияр, кас. (2011) Къалинвал, кас./км² 1 Юкьван Дели 25 578 671 23146,84 2 Кеферпатан Дели 59 883 418 14973,19 3 Кьиблепатан Дели 250 2 733 752 10935,01 4 РагъэкъечӀдайпатан Дели 64 1 707 725 26683,20 5 Кефердинни рагъэкъечӀдайпатан Дели 60 2 240 749 37345,82 6 Кьиблединни рагъакӀидайпатан Дели 421 2 292 363 5445,04 7 Нью-Дели 35 133 713 3820,37 8 Кефердинни рагъакӀидайпатан Дели 440 3 651 261 8298,32 9 РагъакӀидайпатан Дели 129 2 531 583 19624,67 Вири 1483,0 16 753 235 11296,85 === Миллетдин кьилин шегьердин вилаят === Дели агломерация идара авун гьакӀни адан проблемаяр гьялун патал 1985-лагьай йисуз сад тир регьбервал ийизвай шура авай Миллетдин кьилин шегьердин вилаят туькӀуьрнава (). Агломерациядин виридан майдан 33 578 км², 2001-лагьай йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрив кьурвал, 13,7 млн кас, 2007-лагьай йисан къиметрив килигайвал — 16 862 735. Миллетдин кьилин шегьердин территория Дели квачиз, Миллетдин кьилин шегьердин вилаятдик агъадихъ ганвай округар ква: * Штат Раджастхан (7829 км²) ** Алвар * Штат Уттар-Прадеш (10 853 км²) ** Багхпат ** Буландшахр ** Гаутамбудхнагар ** Газиабад ** Мератх * Штат Харьяна (13 413 км²) ** Гургаон ** Джаджар ** Панипат ** Ревари ** Рохтак ** Сонипат ** Фаридабад Гургаон, Фаридабад, Ноида ва Гъазиабад кьилин шегьердин вилаятдин виридалайни чӀехи шегьерар я. == Стхавилин шегьерар == # — Сеул # — Чикаго # — Лондон # — Сидней # — Куала- Лумпур # — Москва # — Токио # — Улан-Батор # — Санкт-Петербург Партнервилин шегьерарни вилаятар: # — Париж # — Ереван # — Фукуока == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Индиядин шегьерар

Дели

Лесотодин шегьерар (ингл. Cities in Lesotho) - Лесото уьлкведин виридалайни чӀехи яшамишдай чкайрин сиягь. Лесотодин шегьерар Тартиб Шегьер Агьалияр Вилаят 1986 йис 1996 йис 2012 (мас) 1\. Масеру 98 017 137 837 218 355 Масеру 2\. Теятеяненг 24 336 48 869 75 115 Берйа 3\. Мафетенг 12 598 20 804 57 059 Мафетенг 4\. Хлотце 8 021 23 122 47 675 Лерибе 5\. Мохалес-Хук 7 899 17 871 40 514 Мохалес-Хук 6\. Мапуцоэ 8 267 27 951 32 117 Лерибе 7\. Цгачас-Нек 4 589 4 797 25 573 Цгачас-Нек 8\. Цгутинг 4 471 9 858 24 130 Цгутинг 9\. Пека - - 17 161 Лерибе 10\. Бута-Буте 7 509 12 611 16 330 Бута-Буте 11\. Рома 5 817 - 11 612 Масеру 12\. Мокотлонг 2 257 4 275 8 809 Мокотлонг 13\. Таба-Цека 2 127 4 449 5 423 Таба-Цека List of cities in Lesotho == Баянар == Категория:Африкадин шегьерар

Лесотодин шегьеррин сиягь

Сердар Амин — Азербайжандин кхьираг, зари ва сценарист. 1988 йисуз Къубада дидедиз хьанва. 1994 йисуз бубадин хуьр тир КцӀар райондин Агъа Лакар хуьруьз хтанвай. Кьве ктабрин кирам я: "Кьемкьердин лугьунар", "Шеиралты". Категория:Азербайжандин шаирар

Сердар Амин

Частые район () — Урусат Федерациядин Пермдин крайда авай район я. Майдан — 1 630 км². Агьалияр — кас. Административ юкь — Частые. == География == Районди Пермдин крайдин кьиблединни рагъакӀидайпата чка кьунва. == Агьалияр == == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Пермдин крайдин районар

Частые район

Атлухан () — Азербайжан республикадин КцӀар районда авай хуьр. «Кузун хъишлахрин» хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр КцӀар райондин рагъэкъечӀдай пата, райондин кьилин шегьер тир КцӀар шегьердилай 9 км яргъал ала. ==Агьалияр== Хуьруьн агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я. == Тарих == == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:КцӀар райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер Категория:Азербайжанда авай лезги хуьрер

Атлухан

Лезги чӀал — лезги халкьдин хайи чӀал. И чӀалал Дагъустандин кьиблединни — рагъэкъечӀдай пата ва Азербайжандин кефердинни — рагъэкъечӀдай пата уьмуьр ийизвай 800 000-дав агакьна агьалияр рахазва. Кеферпатан Къавкъаздин чӀаларин хзандин нах-дагъустан чӀаларин группадин лезги чӀаларин хилек акатзава. ЮНЕСКО-ди акъуднай «Терг хьунин кичӀевилик квай дуьньядин чӀаларин атлас» журналда лезги чӀалаз vulnerable, яни терг хьунин кичӀевилик квай чӀалан статус ганай. 2010 йисан Урусатдин Федерациядин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, лезги чӀалал 402 173 кас рахазвайИнформационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года. Энциклопедиядин «Этнолог» справочникдин малуматрив кьурвал, 2007 йисуз Азербайжанда лезги чӀалал рахазвайбурун кьадар 364 000 кьван кас тирEthnologue: Languages of the World. Амма Азербайжан республикадин гьукуматди тӀебии тушир рекьералди Азербайжанда лезгийрин кьадар гзаф тӀимиларзава. Мисал патал, 1936 йисуз Азербайжандин чӀехи дережадин мектебриз (ВУЗриз) кьабулун патал анжах лезги халкьдин векилривай гьар йисуз 400 рубль кьадарда «лезги пул лугьудай» кьетӀен харжи къачузвай. И харжидикай азад хьун патал пара кьадарда кесиб лезги хзанри чпин паспортра миллет къалурзавай цӀарцӀел «лезги»-дин чкадал «азербайжанви» кхьенвай. ГьакӀ, Азербайжан республикадин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал 2009 йисуз Азербайжанда 180 300 лезгияр авай. Гьавиляй Азербайжанда авай лезгийрин кьадар гилани дуьз малум туш ва пара кьадарда гьуьжетринни веревирдерин себеб яз амукьзава. Лезги чӀалал улубарни газетар акъатзава. Виридалайни гзаф кьадарралди акъудзавай кьве газет ава, им Урусатда — «Лезги газет» ва Азербайжанда «Самур». Дегь девирра Алпандин, юкьван виш йисара Къавкъазда и чӀалал гзаф агьалияр рахазвай. Алатай виш йисара лезги алфавит са шумудра масакӀа хьана. Гилан алфавит кирилл гьарфаралди туькӀуьрнавайди я. Адак 45 гьарф акатзаваЛезги чӀал. Фонетикадин система ахъа тушир гьарфаралди девлетлу я. Падежриз дегиш хьунин система тафаватлу я. Лезги чӀалахъ 18 падеж ава. == Лезги чӀалал рахазвайбурун кьадар ва чӀалан ареал == Лезги чӀал гегьенш хьанвай чилерик Дагъустандин Ахцегь (97,99 %), Докъузпара (93,50 %), Кьурагь (98,59 %), Мегьарамдхуьруьн (95,69 %), СтӀал Сулейман (99,61 %) ва са кьадар Хив (42,05 %), Дербент (18,82 %), Рутул (9,00 %), Хасавюрт (5,91 %) (ЦӀийи Къуруш), Кизляр (3,71 %) (Сарсар хуьр) районар акатзава. Азербайжанда лезгияр чпин бинедин чилерал тир КцӀар (90,63 %), Хъачмаз (15,5 %), Кьвепеле (16,4 %), Исмаиллы (8 076 кас), Огъуз (14,16 %), Къуба (6,8 %), Шеки (7 469 кас), Агъсу районра уьмуьр гьалзава. ГьакӀни, лезги чӀалан векилар Дагъустандинни Азербайжандин Баку, Магьачкала, Дербент, Каспийск, Сумгаит, Кизляр, Дагъустандин ЦӀаяр, Избербаш, Хасавюрт хьтин чӀехи шегьерра, ва Урусатдин Федерациядин чара-чара вилаятрани шегьерра авайди я. 1877 йисуз Къавкъаздин дяведилай кьулухъан йисара, бунтар къуватралди чуькьвезвай береда, Ярагъ, ЦӀелегуьн, Рухун, Арагъ, СтӀал, Курхуьр хьтин лезги суван хуьрер Турциядиз куьч хьана ацукьнавай. Алай чӀавуз Турцияда 50 агъзурдилай пара лезгийрин несилри уьмуьр гьалзава, амма абурун гзафни-гзаф пай ассимиляция хьана туьрквериз элкъвенва. Ана авай лезги хуьрер: Кирне (Ортажа), Лезгикент, Яйлакёй (Балакесир вилайет), Дагъустан, Гуьнейкин, Финдижак, Каялипинар, Эмилрлер, Селимие, Османие, СултаниеТурцияда лезги диаспора . Лезгийрин мукьва къунши халкьар кефер пата агъуларни табасаранар, кьибле пата — азербайжанар, рагъакӀидай патани — рутулар я. Вилик лезги чӀалан чирвилер агъулрин, табасаранрин ва рутулрин арада гзаф гегьенш тир. Са кьадар вахтунин къене, лезги чӀал чирвилерин чӀал яз агъулрин мектебра хайи чӀал хьиз гузвай. Им Сталина тухузвай, гъвечӀи халкьар чӀехи халкьарин арада какадарна терг авунин политикадин план тир. Услар Карловича вичин улубда «куьре чӀалал» (яни лезги чӀалал) рахазвайбурун кьадар 80 агъзур кьван кас тирди къалурзаваУслар П. К. Этнография Кавказа. Языкознание. VI. Кюринский язык. Тифлис, 1896. — 639 с.. Гила лезги чӀалал рахазвай ксарин кьадар чеб лезгийрилай гьелбетта са кьадар тӀимил я. Йисар Вири санлай Дагъустанда Азербайжанда 1886 йис 149 348 99 246 50 102 1926 йис 162 000 102 000 60 000 1939 йис 208 354 96 751 111 603 1959 йис 206 797 108 615 98 182 1970 йис 299 955 162 721 137 234 1979 йис 346 824 188 804 158 020 1989 йис 375 736 204 370 171 366 1994 йисуз кьабулнавай Конституциядив кьурвал, лезги чӀал Дагъустан Республикадин официал чӀаларикай сад я. Эхиримжи виш йисан къене чӀалан жемиятдин функцияяр гегьенш хьанва. Гила лезги чӀал мектебра, басмадин идарайра, художестводин литературада, радио, телевидениеда кардик ква. Адал оригинал тир ва маса чӀаларай таржума авунвай чӀехи литература туькӀуьрнавайди я, театр, халкьдин арада чирвилерни культура чукӀурдай идараяр кардик ква. Лезги чӀалал республикадинни райондин газетар, журналар («Алам», «Лезги газет», «Садвал», «Самур» ва мсб.), жемиятдинни-политикадин ва илимдин литература акъатзава. Дагъустандин милли мектебра 4-ай классдал кьван сифте чирвилер лезги чӀалал гузва, амма чӀехи классра лезги чӀални литература кьилдин предметар хьиз гузвайди я. Дагъустандин университетда, Дагъустандин педагогикадин университетда ва Дербентдин вини дережадин педагогикадин колледжда, лезги чӀалан ва литературадин юкьван мектебрин муаллимар гьазурзавай, махсус хилер ава. == Тарих == Лезги чӀални литература, тарихдин вакъиайрихъ галаз кӀеви алкъайра аваз, арадал атана, вилик фенва. Адан бинеда халкьдин мецин эсерар, тарихдин эсерар ва дегь Алпандин литература ава. Малум тирвал, лезгияр алпан халкьарикай сад я. Профессор Я. Яралиеван чирна — жагъурунри чи халкьдин культурадин тарих мадни са шумуд виш йисан дегь хъувуна. 1990 — й йисарин сифте кьилера алимди субут авурвал, алпанрин кхьинар лезги чӀалан са нугъатдал авунва, яни алай аямдин I-VII виш йисара Алпанда лезги чӀал гъвечӀи тайифаяр чеб-чпихъ галаз рахазвай, гьукуматдин фарманар ва литературадин эсерар кхьизвай чӀал тир«Самур» газет, 1993-йисан апрель. Гьавиляй алпанрин культура, литература ва тарих лезгийрин, гьакӀни лезги ва Дагъустандин чӀаларал рахазвай халкьарин ирс яз гьисабзава. И важибвал авай месэладихъ галаз алакъалу яз, алпанрин зарияр ва алимар: Давдакь, Дасхуьруьнви Моисей, Мехсети-Ханум, Ширванви Хагани, Кушуви Михьитар, Хиниви Зайнаб ва масабуру лезги культурадиз, литературадиз ва илимдиз хтун тӀебии кар я. Дегь культурадин, кхьинрин ва улубрин сагьиб тир алпан ва алай девирдин лезги халкьарин алакъайрин профессор Я. Яралиева «Алпанрин кхьинар ва лезги чӀал улубда» (Магьачкъала, 1995) ахъайзава. === Лезги гафарин цӀуру къатар === Лезги халкь хьиз, лезги чӀални тарих тирвал лугьуз тежер кьван чӀехи мусибатрик акатна. Садбуруз лезгияр хайи чӀалакай магьрумариз кӀан хьана. Халкь рекьин патал лезгидин сад лагьай ва виридалайни хци яракь тир чӀал къакъудиз алахъна чапхунчияр. Ингье я халкь рекьиз хьанач, яни адан чӀал. Халкь хьиз, чӀални агъзур йисарин имтигьанрай акъатна яшамиш хьана — дувулар деринра авайвиляй. Дувулриз вил вегьен. Гуржийрин чӀалан алим Г. В. Топуриади сифте яз са кьадар лезги гафар 4-5 агъзур йис инлай вилик арадиз атанвайбур тирди тестикьарна. Урусрин алим В. Шеврошкина вичин «Остров неразгаданных тайн» улубда лезги чӀалахъ 5 агъзур йис кьван тарих авайди баянарна. Гила бязи алимри 7-10 агъзур йисарин тарихрикай хабар гузва, чи чӀалан пелазги ва шумер чӀаларихъ галаз мукьвавилин гьакъиндай макъалаярни улубар кхьена чапдай акъудзава. Гьа икӀ, лезги чӀалахъ авсиятда къвердавай мадни гзаф делилар винел акъатзава. Месела, къадим лезги тайифайрин сад тир чӀалакай лезги чӀалар арадиз атун чи эрацал къведалди I агъзур йисан эхиррихъ галаз алакъалу я лугьузвайбур ава. ЯтӀани чи тайифайрин чӀалар гьи чӀавалай чара жез гатӀуннатӀа гьеле тайинариз хьанвач. Амма ихьтин кар кьиле фенвайди Къавкъаздин гегьенш чилерал уьмуьр гьалнавай лезги халкьдикай маса халкьар, лезги чӀалакай маса чӀалар арадиз атанвайди гзаф алимри хиве кьазва. Гьабурукай яз, Азербайжандин алим Мегьамедгьасан Велилиди вичин 1921 йисуз Бакуда чапдай акъудай «Азербайжан. Географиядин — тӀебии этнографиядин ва экономикадин веревирдер» тӀвар алай улубда вуч кхьенватӀа, фикир гун: > …Гьезерри ва маса туьрк тайифайри, гьакӀ иранвийри (фарсари) чуькьвенвай > лезгияр Къафкъазия сувар галайнихъ, яни гилан Дагъустан галайнихъ фена. > Яргъалди чпин чилерал маса миллетри хахавал авунатӀани, лезги тайифайрилай > чпин чӀаларни къилихар хуьз алакьна. > …Къафкъазия сувара ара датӀана кьиле фейи дявеяр ва маса вакъиаяр, гьакӀни > тӀебиатди арадиз гъайи чӀуру гьалар себеб яз, лезгияр чара-чара чӀаларалди > рахазвай гзаф тайифайриз пай хьана Гьа ихьтин фикир вичин «Азербайжанцин тарих» твар алай улубда Рашид бег Исмаиловани лагьанва (Баку, 1923 йис). ЧӀалан алимрикай Е. А. Бокарева кхьизвайвалЕ. Н. Бокарев. Введение в сравнительно-исторические изучение дагестанских языков. Махачкала, 1961, ч. 57.: > Дагъустандин вири чӀаларихъ умуми тир, абурун дегь тарихдикай хабар гузвай > гафарин фонд ава ва ида а чӀалар генетикадин жигьетдай сад тирди субутзава. > Маса гафуналди, и карди абурухъ тарихдин вакъиаяр себеб яз са кьадар маса > чӀалариз пай хьайи са диде чӀал хьайидакай шагьидвалзава. Лезгийрин тарихдиз талукь кьилди кьве улуб басмадай акъудай тарихдин илимрин доктор, профессор М. М. Ихилова вичин «К вопросу о происхождении народностей лезгинской группы» тӀвар алай улубда кхьенваМ. М. Ихилов. К вопросу о происхождении народностей лезгинской группы. «Самур» газет № 16, 1992-йисан 1-10-май. ч. 7.: > ЧӀалан лишанрал гьалтайла, Дагъустандин халкьар (чпин группаярни галаз > аварар, даргияр, лезгияр, гьакӀни яхулар) генетикадин жигьетдай сад я, > масакӀа лагьайтӀа, абурун чӀалар са асул чӀалакай арадиз атанва. И кар > фикирда кьуна лугьуз жеда хьи, и чӀаларал рахазвайбурни са халкьдикай арадиз > атанвайбур я. Винидихъ тӀварар кьур кирамрин ва маса чӀалан пешекаррин ихьтин фикирар асасдиз къачуртӀа ва чи чӀалан алим профессор Р. И. Гьайдарова кхьенвайбур рикӀел хкайтӀа, гзаф метлебар ашкара жедаР. И. Гьайдаров, Гь. И. Мегьамедов, Н. Б. Эседуллаева. Лезги чӀал. Магьачкьала, 1994, ч. 21-22.: > Лезги чӀалан са кьадар гафар са маса лезги чӀалара ваъ, гьакӀни Дагъустандин > маса чӀаларани (авар, дарги, лак ва мсб.) дуьшуьш жеда. Ихьтин гафарик, > месела, агъадихъ галайбур акатда: «мез», «ниси», «къад», «жув», «сам», > «цӀай», «руьхъ», «цав» ва масабур. Ибур лезги чӀалан лексикадин лап цӀуру > къатариз талукь гафар я. Дагъустандин чӀаларин умуми лексикадиз талукь гафар > лезги чӀала виликди гзаф авай, амма гьам лезги, гьам маса чӀалара > фонетикадин рекьяй чӀехи масакӀа хьунар кьиле фин себеб яз, алай вахтунда > ахьтин гафар чеб-чпивай бегьем чара хьана, кьилди-кьилдин гафариз элкъвенва. > Анжах гекъигунинни тарихдин рекьелди чавай а гафарин дувулар сад тирди > тайинариз жезва. Месела, лезги чӀалан «сад», «сас», «яц», «варз» гафариз > авар, анди, цез, лак, дарги, табасаран ва арчи чӀалара гьа и гафарихъ галаз > са дувулрикай хьанвай ихьтин гафар талукь я: авар — «цо», «ца», «оц», > «моцӀицӀ»; анди — «се», «сал», «унсо», «борцӀцӀи»; цез — «сис», «сила», > «ис», «буци»; дарги — «ца», «цула», «унц», «бадз»; лак — «ца», —, «ниц», > «барз»; табасаран — «са» (р, б), «силиб», «йиц», «ваз»; арчи — «ос//са», > «сот», «анс», «бац». Лезги чӀалан са кьадар гафарин дувулар, инал мисал > гъайи саягъ, са Дагъустандин чӀаларин лексикайра ваъ, гьакӀни михьиз > Къавкъаздин суван чӀаларин гафарикни дуьшуьш жезва. Амма и жигьетдай чи > чӀалан лексика чирна-жагъурнавач. Чавай ахьтин гафарикай са шумуд къалуриз > жеда: «цӀай», «яр», «туьрез». === Лезги литература === 2000 йисуз Я. Яралиева мад са кьери чирна — жагъурун кьилиз акъудна: алимди гьеле 1908 йисуз Крит кьураматдилай жагъай чепедин чархунал авунвай кхьинар (абур тахминан цӀийи аямдилай 1700 йисан вилик шикилралди атӀанва) сифте яз кӀелна ва лезги чӀалаз мукьва Къавкъаздин са чӀалал авунвайди тайинарна«Дагъустандин гьахъвал», 2000 йисан 17-май. Ихьтин къиметлу чирна — жагъурунри чи халкь Мукьвал РагъэкъечӀдай патан дегь халкьарихъ галаз яшайишдин, культурадин, литературадин ва маса жигьетрай галкӀанвайди успатарзава. Муькуь патахъай, чаз малум тирвал, лезги зарийрин ва алимрин эсерар гьеле дегь заманра РагъэкъечӀдай патан халкьариз малум тир. Абурукай хейлинбур, А. Шихсаидова ва М. Ярагьмедова тестикьарзавайвал, Ирандин, Туьркиядин, Азербайжанди, Гуржистандин, Эрменистандин ва маса гьукуматрин архиврани фондара, ирссагьибриз хабар авачиз, ама. Ихьтин зарийрик винидихъ тӀварар кьунвай Алпандин, Ширвандин ва Муьшкуьрдин зарияр, гуьгъуьнин виш йисара уьмуьр гьалнавай Кьурагьви Маруф, Лезги Хва ва масабур акатзава. Чи литературани алпан ва лезги чӀаларал арадал атана вилик фенвайди я. Тарихдин вакъиайрин ва гьаларин таъсирдик алатай виш йисара гзаф лезги зарийри чпин эсерар фарс, араб, туьрк ва азербайжан чӀаларал теснифна. И карди къунши халкьарин арада авай алакъаяр мадни мукьва авуна ва вилик фенвай литературайрин тежрибадикай менфят къачудай мумкинвал гана: лезги литература, РагъэкъечӀдай патан литературадин са хел яз, кӀвенкӀве аваз хьана. Лезги литературадин кьилин темаяр бинедилай халкьдин уьмуьрдихъ ва тӀебиатдихъ галаз галкӀанвайди тир. Зарийри фикир-фагьумзавай, гекъигзавай, чпин гьиссер ахъайзавай: арадал уьмуьрдикай, тӀебиатдикай ва муьгьуьббатдикай теснифнавай эсерар, философиядин шиирар атана. VII виш йисан зари Давдакьан «ЧӀехи шарвал Жаваншир кьейила авур ишел» эсердай гьа девирдин уьмуьрдин шикилар, адетар, дуьнья кьатӀун ва шаирдин устадвилин дережа аквазва. Къецепатан чӀаларин ва литературайрин таъсирдиз килиг тавуна, лезги зарийри чпин эсерар дидедин чӀалал теснифзавай, и карни къвердавай къуватлу жезвай. Чав агакьнавай делилрай аквазвайвал, XIV виш йисуз Куьре Мелика, XV виш йисуз Миграгъ Къемера, XVI виш йисуз Мискин Велиди, XVII виш йисуз Лезги Къадира, XVIII виш йисуз Кьуьчхуьр Саида ва маса зарийри дидедин чӀалал лап иер эсерар теснифна, литература халкьдин руьгьдин игьтияжриз мукьва авуна. И адалатвал авай рехъ XIX виш йисуз Етим Эмина давамарна, адан шиират чӀехи дережадив агакьна. XIX виш йисуз Лезгистан Урусатдик акатна, чи халкьдин культурадиз, литературадиз урус ва Европадин культуради, литературади таъсир ийиз гатӀумна. И кар XX виш йисуз мадни къуватлу хьана. XX виш йисуз лезги литература, винидихъ къейд авурвал, йигин камаралди вилик фена: ам вири жинсерин ва жанрайрин эсерар авай, тамам, агакьанвай литературадиз элкъвена; са жерге алакьунар авай зарийри: СтӀал Сулеймана, Хуьруьг Тагьира, Алибег - Фетягьова, Къияс Межидова, Забит Ризванова, Межид Гьажиева, Алирза Саидова, Байрам Салимова, Жамидина, Ибрагьим Гьуьсейнова, Азиз Алема, Ханбиче Хаметовади ва масабуру лезги ва Дагъустандин литературайра лайихвилер авай чка кьунва. Лезги литература маса чӀаларални вилик физва: бязи зарийри чпин эсерар урус (Сфи-Буба, М. Каиди, З. Акимова, З. Аминова, Я. Эфендиев ва мсб.), азербайжан (К. Келентеров, Т. Агъавердиев, С. Керимова ва мсб.) ва туьрк (Н. Самури ва М. Эсер) чӀаларал теснифзава. Лезги чӀалал чпин эсерар, вилик виш йисара хьиз, маса миллетрин векилрини (К. Агьмедова ва мсб.) кхьизва. Литературадиз зарийрин цӀийи несилар къвезва. Абур гьазурун милли мектебра тешкилнавай литературадин кӀватӀалра, 1993 йисуз Магьачкъалада ахъайнавай «Жегьил литератор» махсус мектебда, Дагъустандин гьукуматдин университетра кьиле физва. Милли литература вилик финиз таржумачийрин кӀвалахди араб, азербайжан, туьрк, урус, фарс, Дагъустандин халкьарин ва маса чӀаларай лезги чӀалаз, лезги чӀалай уьлкведин ва къецепатан чӀалариз литературадин, тарихдин ва илимдин эсерар элкъуьруни, дуьньядин литературадин лап иер эсерар лезги чӀалал акъудуниз чӀехи куьмек гузва. Ихьтин кӀвалахар дегь заманра гатӀум хьанвай: месела, алпан зари ва алим Дасхуьруьнви Моисеян «Алпанрин тарих» улуб эрмени чӀалаз, арабрин, персерин, грекрин, эрменийрин зарийрин эсерар алпан ва лезги чӀалариз элкъуьрнай. Лезги литературадин чӀалан месэлаяр ва кьилди зарийрин (Е. Эминан, С. Сулейманан ва мсб.) эсеррин чӀал тӀвар-ван авай алим¬ри: Р. И. Гьайдарова, А. Г. Гуьлмегьамедова, ва мсб. активдаказ чирна — жагъурзава. Лезги литература фадлай халкьдин руьгьдин игьтияждиз, руьгьдин хазинадиз элкъвенва. == ЧӀалан гьалар == Малум тирвал, чпи уьмуьр гьалзавай уьлкведикай аслу яз, лезгийрин чӀехи пайдиз кьвед ва я пуд чӀалар чизва. Урусатда авайбуруз лезги ва урус чӀалар, Азербайжанда авайбурун гзафни-гзаф пайдиз пуд: лезги, урус ва азербайжан чӀалар чизва. Халкьдин арада урбанизациядин, яни хуьрерай акахьай миллетрин агьалияр авай шегьерриз куьч хьунин, процесс гзаф вилик фенва. Ва чӀехи пай дуьшуьшра, ахьтин хзанра лезги чӀал кьулухъ пландиз амукьна урус чӀал винел акьалтзава. И кардин субут, Дербент, Магьачкъала хьтин чӀехи шегьерра авай урусламиш хьанвай лезги хзанар я. Азербайжан пата авай сачилинвийрин гьалар са кӀус масакӀа я. Ана, СССР-дин береда Баку, Сумгаит хьтин чӀехи шегьерриз куьч хьанвай лезги хзанар урус чӀалал рахазва, амма алай чӀавуз шегьерриз куьч жезвайбурун кӀвалин чӀал къвердавай цӀап ва я азербайжан чӀаланни — лезги чӀалан акахьун жезва. Ахьтин хзанрин кьадар гьар йисуз пара жезва. Социология ва этнография илимра и гьалариз ассимиляциядин процесс лугьузвайди я. Яни гьар гьи халкь хьайитӀани, вичелай пара кьадардин халкьдин юкьва гьатна, хзанра а виниз тир халкьдин чӀалал рахазватӀа са тӀимил вахтунилай терг жеда. Терг хьунин процессни са шумуд камариз пай жезва: сифте чӀал, культура, дин, ахпани вичин а бинедин халкьдиз талукьвилин кьатӀун квахьзава. Лезгияр ассимиляция хьуниз чӀехи рум гузвай са шумуд факторар ава, ибур: * мектебра хайи чӀалан тасар тахьун * урбанизация * чара халкьарихъ галаз никягьар * аялар чӀехи жезвай хзанра хайи чӀалал рахун тавун * жуваз чӀал чир тийин * жуван чӀал гуьгьуьллувилелди хиве кьун тавун Лезги чӀалан бегьем кьадарда девлетлувилиз килиг тавуна, чӀалан векилри, иллаки жегьилри, хуьрерани шегьерра, Дагъустанда урус чӀалан Азербайжанда азербайжан чӀалан гафарикай, ацӀай цӀарафаяррикай ва гафарин галкӀунрикай менфят къачузва. И феномен адав маракьлу я хьи, лап чӀехи пай дуьшуьшра абуру винивал гузвай чара чӀаларин гафариз кутугай лезги аналогар авайди я. Идан асул себебрикай сад, жегьилрин вилера урус ва я азербайжан чӀалар «вилик фенвай», «кутӀал» чӀалар хьиз, амма лезги чӀал «кьуьзуьбурун», «модада авачир» чӀал хьиз хьун я. Кьведлагьай себеб, лезги чӀал бегьем тир дережада чир тахьана, гьавиляй герек тир гаф кьилиз лезги чӀалал татана хъсан чизвай маса чӀалал атун я. КӀелунар куьтягьайдалай кьулухъ жегьилри хайи чӀалан къайгъуда акъваззавач, курсара ва я чпин зегьметралди хайи чӀалан чирвилер хъсанарзавач. Лезги чӀал кардик квай сфера аста-аста, амма агъунваз гуьтӀуь жезва. Идаз аксина яз, лезгийрин арада урус чӀаланни азербайжан чӀалан метлеб гьар йисуз мадни гегьенш жезва. АкӀ, 1970 йисуз лезгийрин 31,6 % процентдиз урус чӀалан чирвилер авайди тиртӀа, 1989 йисуз и лишан 68,2 % — дав агакьнай. Бязи вахтара и кьве чӀалари лезги чӀалаз гузвай таъсир акьван пара жезва хьи, им лезги жемиятда къалабулух арадал атунин себеб жезва. И туькьуьл кардикай чӀехи лезги зари, сатирик Байрам Салимова «Лезги чӀал гьикӀ вилик физватӀа, гьадакай» тӀвар алай чӀал туькӀуьрнай:Байрам Салимов/ Лезги чӀал гьикӀ вилик физватӀа, гьадакай Куьре пата: Асиятан жалоба Зун публично оскарбитна Асада, Свадьбада любимый дочь тухузвай. Ада, народ собрать хьанвай чкада, Родной язык не знаю я лугьузвай. Лугьузвай хьи, родной чӀал чир тавуртӀа, Урус чӀални невозможно усвоить. Бес кто я, кьве чӀаланни гьавурда Авай, ийиз кьве языкни удвоить. Лезги чӀалан газеты не читаю, Ну и что, это не есть чӀуру кар. Ложь не люблю, правдой я питаюсь. Я лезгинка, куьн я вири урусар. Къуба пата: Асиятан шикаят Зун тэгькъирна эл ичиндэ Асада, Тоюник зи истэкли руш тухузвай. Ада алэм йыгъмыш хьанвай чкада, Ана дили билмирэм мэн лугьузвай. Лугьузвай хьи, ана дил чир тавуртӀа, Мугъул чӀални олмаз ийиз тупӀалай. Бес мэн кимэм, кьве чӀаланни гьавурда Авай, ийиз ики дилдэ хуралай. Охумурам лезги дилдэ газетар, Нэ олсун ки, бу дейилки чӀуру кар. Истэмирэм гьахъсуз ишлэр, гьуьжетар, Мэн лезгийэм, куьн я вири мугъулар! === Лезги чӀалан терг хьун === Лезги чӀалан терг хьуникай макъалайриз тӀвар- ван авай зари, тарихдар, лезги чӀалан пешекар, журналистни публицист Муьзеффер Низаман хва Меликмамедова вичин улубра кьетӀен чка гузва. Агъадихъ галай эхтилатарни материалар адан «Лезги чӀалар: Илимдин макъалаяр ва очеркар» улубдай чин къачуна кхьенвайди я. Дидед чӀалан къенивилин къайгъудик хьана кӀанзавай бязи лезги алимрини лингвистри, гагь-гагь ам гужуналди кесибарзава. Гьа и кардикай фагьумдайла, рикӀел чи гафарикайни чӀалакай бязи алимри лагьанвай фикирар хквезва: «Лезги чӀал гафарин кьадардал гьалтайла са акьван девлетлу туш…» > …Гафарин вири санлай кьадар, маса чӀаларив гекъигайла, тӀимил ятӀани, гзаф > манаяр авай гафар себеб яз лезги чӀалан а кимивал чна саки кьатӀунзавач… > …Лезги чӀал гафаралди девлетлу хьунин карда урус чӀалан метлеб гзаф жезва. > Урус чӀалай ва я ам арада аваз маса чӀаларай къачунвай гафари чи чӀала чӀехи > чка кьазва… > …Исятда лезги чӀала 1500-далай виниз урус чӀалай кьабулнавай гафар кардик > ква… Абурун кьадар къвердавай мадни пара жезва. > …Гзаф урус гафар лезги чӀалаз 1930—1940 — й йисара атана. 1930 — й йисара > лезгидалди кӀел-кхьин ва мектебра тарсар гун себеб яз вишералди цӀийи гафар, > терминар атана… > …Урус гафар кьабулун, абурун гьисабдай девлетлу хьун лезги литературадин > чӀал вилик финин дибдин рекьерикай сад я… Урус гафар кьабулун гилани давам > жезвай процесс я, къвезмай чӀавуз лезги чӀалан лексикада абурун роль мадни > чӀехиди жеда… И фикирар чи тӀвар-ван авай чӀалан алим, профессор Ражидин Гьайдароваз ва адахъ галаз санал лезги чӀалан учебникар туькӀуьрнавай Салаудин Селимоваз, Акверди Рамалдановаз, Селимхан Мирзахановаз, Гьамидуллагь Мегьамедоваз, Нафисат Эседуллаевадиз махсусбур я. Гьа и алимри туькӀуьрнавай учебникра агъадихъ галай фикирарни ава: > Чи чӀал иер, инсанрин жуьреба — жуьре гьиссер, яшайиш вири патарихъай > къалуриз жедай алакьун авай чӀал я… Ам чи халкьдин тарих, дамах, намус я. Ам > хуьн, вилик тухун чи пак тир буржи я. > …Лезги гаф амаз маса чӀалан гафар кардик кутун тавун… япуз хуш тушир маса > гаф ва я форма пайда жедай дуьшуьшарни арадай акъудун лазим я. Гьакъикъатда гьа икӀ хьун лазим я. Амма гьайиф хьи, учебникар туькӀуьрзавайбурун, чӀалакай илимдин эсерар кхьизвайбурун фикирар гьерекатрихъ галаз кьун тавунин нетижада чавай чи гафарин девлет лезги чӀалан вичин мумкинвилерикай менфят къачуна гзафариз жезвач. Гьеле 1990 йисуз Магьачкъалада кьиле фейи лезги кхьирагрин I-й кӀватӀалдал Муьзеффер Меликмамедова профессордивай жузунай: > Ражидин муаллим, куьне 1989 йисуз басмадай акъуднавай «Лезги чӀалан > орфографиядин гафарган» са акьван бегьемди туш, ина гзафни — гзаф гафар, > гьатта «лезги» гафни авач. Вучиз икӀ хьанвайди я? Профессорди лагьанай хьи, гьукуматди герек тир кьван чар ганач, гьавиляй са шумуд басмадин чар кьван материал чапдай акъудиз тахьана амукьна. Гила чна 40 — 50 йис алатайла къвезмай несилриз гьихьтин жаваб гун? Гьатта табасаран чӀалан орфографиядин гафарганда 11 800 гаф ава. Чи гафарганда гафарин кьадар 10 200 я. Гьавиляй чи тӀвар-ван авай алим-кхьираг Гьаким Къурбана вичин «ЧӀал халкьдин девлет я» макъалада профессор Р. Гьайдаровавай жузунай: > Яраб лезги чӀал гьа икьван кесиб я жал?» Гь. Къурбана лагъайвал, "милли > чӀаларин метлеб хкажзавай девирда ихьтин гафарган акъудун им бес чна чи > дидед чӀал гужуналди кесибарун тушни?! «Литературадин Дагьустан» журнал, № 6, 1989. Мадни са мисал гьиз жеда. 1950 йисуз Магьачкъалада басмадай акъатай «Русско-лезгинский словарь» улубда 35 000 гаф ава. Амма вучиз ятӀани адалай 16 йис гуьгьуьниз акъатай "Лезги чӀаланни урус чӀалан гафарган"да 28 000 гаф гьатнава. 7000 гаф тӀимил! ИкӀ фейитӀа, цӀийи гафарганда гьич 10 000 гафни амукьдач. Гьа инал чи са алимдин гафар рикӀел хкиз кӀанзава. Гьеле цӀуд йис идалай вилик педагогикадин илимрин кандидат Ш. Мирзоева кхьенай: «Чна тухвай чирна-жагъурунри къалурзава хьи, саки 40 % тербиядинни чирвилин дережа ахъайзавай лезги гафар халкьди кардик кутузвач, 65 % — див агакьна аялриз ва жегьилриз са кьадар гафарин мана эсиллагь чизвач. Нетижа гьихьтинди ятӀа виридаз аквазва. Гьавиляй энгел тавуна алимри чпин „гаф лугьун“ ва тербиядарри чӀалаз дикъетдивди фикир гун лазим къвезва.» Урус чӀалай кьабулай гафарин гьакъиндай садбуру дамахдалди лугьузва: «Исятда лезги чӀала 1500 — далай виниз урус чӀалай кьабулнавай гафар кардик ква.» Ахпа алимрин фикир ихьтин са месэладал желб хьана: «Урус гафар кьабулун, абурун гьисабдай девлетлу хьун лезги литературный чӀал вилик финин дибдин рекьерикай сад я.»Р. И. Гъайдаров, Гь. И.Мегьамедов, Н. Б. Эседуллаева, Лезги чӀал, Магьачкъала, 1994, ч. 24.. И кар патахъай Муьзеффер Меликмамедова икӀ лагьанай: > Зун куь фикирдихъ галаз рази туш, гьуьрметлу алимар! Урус гафарин гьисабдай > девлетлу хьун шартӀ ятӀа, лезги литературадин чӀал вилик тухун патал зегьмет > чӀугун тавуна, лезгийриз урус чӀал теклифиз жеда. Чун масадал вил алай > муьфтехурар туш. Лезги литературадин чӀал чи чӀалан вичин мумкинвилерикай > менфят къачуна вилик тухвана кӀанзавайди я, идавай — адавай гафар > тарашуналди ваъ! Белки куьне алатай девирра чи чӀалан кьилел атай къазаяр > рикӀелай алуднаватӀа? Квез алай аямда чи литературадин чӀала авай > татугайвилер квехъ галаз алакъалу ятӀа чир тахьана жеч. XX виш йисан сифте > кьилера лезги литературадин чӀал гуьнгуьна хутаз алахъай ксари вучиз ятӀани > ахцегь ва къуба нугъатрикай менфят къачунвач. Гьайиф хьи чи алимри лезги > литературадин чӀалан бинеда гьатнавай нугъатрикай хейлин михьиз амай ахцегь > нугьат ва рахазвайбурун кьадар виридалайни гзаф тир къуба нугьат кваз > кьунвач. Гьавиляй къе садбур чи литературадин чӀал хайи нугъатрин гафарин > гьисабдай ваъ, маса чӀаларин гафарин гьисабдай девлетлу ийиз апахъзава. > Ихьтин девлет низ герек я? Урус чӀалай гафар кьабулун 1950 — 1960 — й йисарани дебда гьатнай ва а чӀавуз идаз акси экъечӀай чи къелемэгьлияр мадни гзаф хьанай. Анжах «Коммунист» (лезги чӀалал) газетда чап хьайи са шумуд макъала рикӀел хкин бес я: «Дидед чӀал михьиз хуьн» (Къ. Къазиев «Коммунист», 1961 йисан 27 сентябрь), «ЧӀал чӀур тийин» (И. Мурадов, «Коммунист», 1962 йисан 23 декабрь), «ЧӀал михьиз хуьн чи виридан буржи я» (Ш. Шабанов, «Коммунист», 1963 йисан 30 январь), «ЧӀалан къанунрал амал ийин» (А. Гуьлмегьамедов, «Коммунист», 1968 йисан 8 август) ва мсб. Гьа инал лагьана кӀанда хьи, эхиримжи йисара чи чӀала маса чӀаларай гафар къачун мадни деб гьатнава. Хайи чӀал михьиз хуьз алахъзавай ксар урус ва маса чӀаларай гафар къачунин акси туш. Амма а гафар гьар гьикӀ хьайитӀани, герек яни, тушни фикирда кьун тавуна, акатайвал ваъ, анжах чара авачир дуьшуьшра къачуна кӀванзавайди я. ЯтӀани чи чӀалал машгъул жезвайбурун арада гьелени и кардикай фагьум тийизвай ксар гзаф ава. Гьавиляй эхиримжи вахтара чи газетра ва журналра са игьтияжни авачиз, хайи чӀалан гафар амаз маса чӀаларай къачунвай хейлин гафар пайда хьанва. Месела: «неве» («хтул»), «тая» («марк»), «къузу» («кӀел»), «киши» («кас»), «къаргъудали» («гьажикӀа»), «отряд» («кӀеретӀ»), «геройвал» («кьегьалвал»), «остров» («къурамат»), «главный» («кьилин»), «къардаш» («стха») ва мсб. Саки садбуру са нин ятӀани тапшуругъдалди чи чӀал гужуналди чӀурзава. Гьайиф къведай кар ам я хьи, чпи учебникар туькӀуьрзавай, чӀалакай илимдин эсерар кхьизвай са бязи ксарини чӀалан харчивилиз рехъ гузва. Виш йисара тарашхъанривай кукӀвариз тахьай лезги чӀалар къе гьи йикъал атанва. Жаваб жагъурун патал будугъ, къирицӀ, хиналугь чӀаларин лексикадиз вил вегьен. Алатай виш йисара, иллаки советрин девирда и чӀаларин кьилел чӀехи мусибатар атана. А чӀаларин лексикада вишералди хайи гафар амукьнач, абурун чка маса чӀаларин гафари кьуна. И кар къени давам жезва ва будугъ, къирицӀ, хинелугъ чӀалар аморф чӀалариз элкъвез, къвердавай чпин диде чӀал тир алпан чӀалавай къакъатзава. XX виш йисарал къведалди лезги чӀалавай вичин сихилдин вири чӀалар генани мукьувай хуьз алакьнай. Вучиз лагьайтӀа Къавкъаздин дегь ва чӀехи чӀаларикай тир лезги чӀалакай региондин агьалийрини, гьакӀни къунши халкьарин векилри гегьеншдиз менфят къачузвай. Бязи кирамри кхьизвайвал, гьеле XVIII вуш йисуз Лезгистандин агьалийрилай гьейри Дагьустандин са шумуд аялатдин — Акушадин, Дженгутендин, Къаракъайтагьдин, Кубачидин, Къазикъумухдин, Табасарандин агьалиярни лезги чӀалалди рахазвайКавказцы. 1750—1820. Новейшие географические и исторические известия о Кавказе, собранная и пополненная Семеном Броневским. Москва, 1823. С. Броневскийди а чӀавуз чапдай акъудай Къавкъаздин чилерин картадиз вил вегьейтӀа, лезги чӀалакай гьикьван чӀехи чилерал менфят къачузвайтӀа, мадни хъсандиз кьатӀуниз жеда. Тарихдин чешмейра къалурнавайвал лезги чӀал гьеле XIV виш йисал къведалди Къавкъаздин лап чӀехи, гьатта маса чӀалар вичин къене цӀурурзавай чӀал тир. Гьавиляй туьркверин машгьур тарихдар, профессор Зеки Велиди Тогъана вичин «Уьмуми туьрк тарихдиз гьахьун» улубда кхьенай: «Чара чкайрай тир Гьезер ва Къипчах агьалийрикай вахтар алатунивай Дербентдинни Ширвандин арада уьмуьр гьалзавай чкадин агьалийрик акахьиз Лезги жезвай.»Zeki Velidi Togan. Umumi Turk Tarixine Giris. Cild 1. Istanbul 1946. ч. 441. Маса туьрк тарихдарди, Шерафеддин Ерела кхьенвай гафар рикӀел хкин: «Лезгийри Дагъустанда анжах чеб хвенач, гьа са вахтунда чпин патарив гвай къуншиярни чпин арада цӀурурдай алакьун къалурна. Ибурулай гъейри къе чеб амачир Албанарни Аланар, рагъэкъечӀдай патай рагъакӀидай патаз атай чӀехи къуватрин амукьаяр, гьакӀни Араб сердерри стратегиядин жигьетдай важибвал авайч чкайриз куьчарай Арабар гзаф зурба халкь тир Лезгийрик акахьна, чпин чӀалар ва жуввал квадарна Лезгийриз элкъвена.» (Sefafeddin Erel. Dadistan ve Dagistalilar. Istanbul 1961. ч. 17.). Чи дегьвал, чи чӀехивални къудратлувал эхиз тахьай са кьадар чӀулав къуватри советрин девирда лезги халкьарикай хьиз, лезги чӀаларикайни кьисас къахчуна. 1920—1952 — й йисара агьулриз мектебда лезги чӀалалди тарсар гана. Гьавиляй абурувай чпин чӀал хуьз хьана. Амма гуьгъуьнлай абур сад лагьай классдилай урус чӀалалди кӀелиз мажбурна. 1992 йисал къведалди, яни 40 йисуз и халкьдин чӀала цӀудралди асул агъул гафарин чкаяр урус гафари кьунва. Дидед чӀалалди кӀел — кхьин агьулриз анжах Совет гьукумат чкӀайдалай гуьгъуьниз несиб хьана. Лезги чӀаларин группадик акатзавай арчи чӀалаз гзафни-гзаф маса чӀаларин гафар атанва. Абур авар ва урус чӀаларалди кӀелиз мажбурнава. Рутул чӀалан кьилелни чӀехи мусибатар атана. 1952 йисал къведалди Совет гьукуматди рутулрив урус ва азербайжан чӀаларалди кӀелиз туна. 1952 йисалай лагьайтӀа, мектебра тарсар анжах урус чӀалалди гана. Дидед чӀал рутулри 1993 йисалай чирзава. ЦӀахур чӀал лап барбатӀ йикъал атана. 1954 йисалди цӀахурри азербайжан чӀалалди кӀелна. 1954 йисалай абур урус чӀалалди кӀелиз мажбурна. ЦӀахур чӀалалди кхьинар 1991 йисуз арадиз атана ва гила юкьван мектебрин агъа синифра и чӀални чирзава. ЯтӀани и чӀалаз мадни маса чӀаларай гзаф гафар къвезва. Табасаран чӀалалди кӀел-кхьин 1932 йисуз арадиз атанатӀани, ада вишералди хайи гафар квадарна. Алай чӀавуз и чӀалан лексикада асул табасаран гафарихъ галаз санал лезги гафарини чӀехи чка кьазва. Тарихдин вакъиаяр себеб яз Табасаран кьве чкадал пай хьайидалай гуьгьуьниз Кефер Табасарандин агьалияр кьвед лагьай чӀал хьиз, азербайжан чӀалакай менфят къачуз мажбур хьана. Кьибле Табасаранда табасаран ва лезги чӀалар кьилин чӀалар яз амукьнаМ. Е. Алексеев, С. Х. Шихалиева. Табасаранский язык. Москва, 2003. ч. 13.. Советрин девирда гайи басрухар себеб яз Табасарандин Ерси, Зиль, Гьемейди, Мугъарты, Дарваг ва маса хуьрерин агьалияр ассимиляция хьана цӀапариз элкъвенаИхилов М. М. Народности лезгинской группы. Махачкала, 1967. ч. 26.. 1959 йисуз Табасаранда хьайи машгьур этнограф Л. Лаврова вичин «Этнография Кавказа» улубда гьахълу яз маса чӀалари табасаран чӀал арадай акъудзавайди къейд авунай. Амма лезги чӀала табасаран чӀалаз арадай акъатиз тунач. М .М. Ихилова кхьейвал, чпин диде чӀал — лезги чӀал хвеначиртӀа, табасаранар мадни пара ассимиляция хьунухь мумкин тир. Лезги чӀал абур патал къалхан хьана. Гьайиф хьи, Азербайжанда лезги чӀалавай маса лезги чӀалар патал яргъалди къалхандин роль къугъваз хьанач. Вучиз лагьайтӀа ина Совет гьукуматди лезги чӀалаз мадни пара чуькьуьнвал гана. 1920 йисуз Нариман Нариманов кьиле аваз Азербайжандин Инкъилабдин Комитетди «I ва II дережадин мектебра чӀалан тарсар гуникай» декрет кьабулна. 1931—1932 йисара 5 агьзурдав агакьна лезги аялри I-й классда дидед чӀал чирзавай. Къвердавай лезги чӀалалди кӀелзавайбурун кьадар мадни пара хьанай. Лезги мектебриз са кьадар будугъ, гьапут, къирицӀ ва хинелугъви аяларни физвай. Гьа и карди абуруз дидед чӀал хуьдай мумкинвал гузвай. Милли районар ва милли хуьруьнсоветар, дидед чӀалалди газетар арадал атунихъ авсиятда лезги чӀал мадни вилик физвай. Лезги чӀалалди кхьинрикай чкадин идарайрани менфят къачузвай. Амма гьукуматдин кьиле авай бязи шовинистриз и крарикай хуш атанач. 1936 йисуз абуру мектебра лезгидалди кӀел-кхьин къадагъа авуна. Гьа чӀавалай Азербайжандин мектебра лезгидалди кӀелзавай лезгийривай 250 манат, техникумра ва институтра кӀелзавайбурувай 400 манат «лезгивилин пул» къачуз гатӀунна. 1956 йисал къведалди кьиле тухвай и политика себеб яз цӀуд агъзурралди лезгияр ассимиляция хьана цӀапариз элкъвена. Эхирни Яру империядин чуькьуьнриз акси экъечӀай халкьдин кьегьал рухвайри 60 — й йисара Забит Ризванов кьиле аваз «РикӀин гаф» кӀватӀал арадиз гъана. И кӀватӀалди кьиле тухвай женг себеб яз юкьван мектебра цӀийи кьилелай лезги чӀалалди тарсар гуз гатӀунна. Совет гьукумат чкӀайдалай ва Азербайжан кьилди аслу тушир гьукумат хьайидалай гуьгъуьниз лезги чӀал вилик тухун патал са кьадар мумкинвилер арадал атанатӀани, а мумкинвилерикай авайвал менфят къачуз жезвач. Лезги хуьрерин анжах са паюна, 126 мектебда дидед чӀалан тарсар гузва. Кадрияр ва маса такьатар агакьзавачирвиляй пара хуьрера дидед чӀал чирзавач. Лезгийрихъ хайи чӀал вилик тухун патал кьетӀен такьатар тир радио, телевидение, аялар ва жегьилар патал газетар, журналар, институтра хайи чӀалан муаллимар гьазурдай факультетар авач. Лезги чӀалалди учебникар агакьзавач. Маса четинвилерни авачиз туш. И крар гуьнгуьна хтун патал гьукуматдин патай къайгьударвал герекзава. ТахьайтӀа лезги чӀал, будугъ, кьирицӀ ва хиналугь чӀалар хьиз авайдалайни барбатӀ йикъал атана терг жеда. Алай чӀавуз Азербайжанда 20 — далай виниз лезги хуьрер, цӀапариз элкъвена дидед чӀалалди рахазмач. Лезги чӀаларин группадик акатзавай ергуьж чӀал, цӀап чӀала чуькьвена арадай акъудунин себебдилай и мукьвара терг хьана. == Лезги чӀаларихъ галаз гекъигун == == Нугъатар == Лезги чӀал пуд чӀехи — куьре, самур ва къуба нугъатрикай ибарат я. Вичел атайла и нугъатар кьилди тир агъа нугъатриз ва гзаф кьадар чкадин рахунриз пай жезва. Литературадин чӀал гуьне нугъатдал бинеламиш хьанва. === Куьре нугъат === Куьре нугъат Дагъустандин СтӀал Сулейман, Кьурагь, Мегьарамдхуьруьн ва са кьадар Дербент ва Хив районра гегьеш я. Куьре нугъат гуьгъуьнин агъа нугъатриз ва рахунриз пай жезва: * Гуьней нугъат — литературадин чӀал и нугъатдал бинеламиш хьанва. Самур вацӀун агъа авахьунин чапла къерехда, СтӀал Сулейман, Мегьарамдхуьруьн ва Дербент районра гегьенш я. * ЯркӀи нугъат — Чирагъ вацӀун юкьван авахьунин пата, СтӀал Сулейман райондин кефердинни-рагъакӀидай пата ва Хив райондин кьиблединни — рагъэкъечӀдай пата гегьенш я. * Кьурагь нугъат — Кьурагь вацӀун гьавизда, Кьурагь районда гегьенш я. ** У. А. Мейланован фикирдалди кьурагь нугъат пуд рахунриз пай жезва: *** садлагьайди вич кьурагь рахун, адал Ашахуьр, Кумухъ, Кьурагь, Кьуьчхуьр, ЛукӀар, Хпеж, Штул, Эхниг хуьрера рахазвайди я; *** кьведлагьайди хуьрехуьруьн рахун, адал Хуьрехуьр ва Кукваз хуьрера рахазвайди я; *** пудлагьайдини кьепӀиррин рахун, адал КьепӀир ва КӀири хуьрера рахазва. * Гелхен рахун — Кьурагь вацӀун вини авахьунин пата, Кьурагь райондин рагъакӀидай пата авай Гелхен хуьре гегьенш я. * Гилийрин рахун — Мегьарамдхуьруьн райондин Гилияр хуьре гегьенш я. === Самур нугъат === Самур нугъат Дагъустандин кьибле пата Ахцегь, Докъузпара ва гьакӀни, са кьадар Рутул, Мегьарамдхуьруьн ва Дербент районра ва Азербайжанда Дагъустандихъ галаз сергьятдин патав галай районрин са бязи хуьрера гегьеш я. * Ахцегь нугъат — Самур вацӀун юкьван авахьунин пата, Ахцегь вацӀун гьавизда, Дагъустандин Ахцегь районда ва Азербайжандин Кьвепеле райондин бязи хуьрера гегьенш я (месела Дуружа хуьр). * Баш Дашагъыл-Филфили рахун — Азербайжандин Огъуз райондин Баш Дашагъыл ва Филфили хуьрера гегьенш я. * Докъузпарадин нугъат — Самур вацӀун юкьван авахьунин пата, Усугъ вацӀун гьавизда, Докъузпара районда гегьенш я. * Къуруш рахун — ЧӀехи вацӀун дугуна, Дагъустандин Докъузпара райондин Къуруш ва Хасавюрт райондин ЦӀийи Къуруш хуьрера гегьенш я. * Чеперин рахун — Дагъустандин Ахцегь райондин Чепер хуьре гегьенш я. * Фиярин рахун (Фияринни-мацарин рахун) — Фий вацӀун дугуна, Ахцегь райондин Фий ва Мацар хуьрера гегьенш я. === Къуба нугъат === Къуба нугъат Азербайжандин кефер пата, КцӀар, Къуба, са кьадар Хъачмаз ва Кьвепеле районра гегьеш я. И нугъат азербайжан чӀалан къуватлу таъсирдик акатнава. Са бязи дуьшуьшра къуба патан лезгийрин чӀала авай цӀап гафарин кьадар акьван пара жезва хьи, дагъустандин лезгийри абур четин гъавурда акьазва. Къуба нугъатдин хуьрерин са бязи рахунар цӀап чӀала чуькьвена арадай акъудна терг хьунин кичӀевилик ква. Вичин «Лезги чӀалар: Илимдин макъалаяр ва очеркар» улубда Муьзеффер Меликмамедова лезги чӀалан нугъатар чирна — жугъурунин нетижада ихьтин илимдин нетажидал къвезва: лезги чӀалан къуба нугъат 3 агъа нугъатрикай ибарат я: къуба, кцӀар ва хъимил — куьснет нугъатар. И нугъатралди рахазвай хуьрерин кьилди туькӀуьрнавай сиягьрай аквазвайвал, къуба диалектдик 136, кцӀар диалектдик 38, хъимил — куьснет диалектдик 13 хуьр акатзава. Чирна — жагъурунрай къуба патан нугьатра чи литературадин чӀала авачир, гьакӀни маса чӀаларай къачунвай гафарин чкадал кардик кутаз жедай вишералди лексемар авайди малум жезва. Къуба нугьатра гьалтзавай цӀудралди тарарин, векьерин, цуькверин, хъчарин, гьайванрин, нуькӀверин, чкайрин ва маса затӀарин тӀварар чи литературадин чӀала гьатнавач ва абурун гзафбур азербайжан ва фарс гафари чуькьвена арадай акъудна. Гьавиляй кирамди лезги литературадин чӀал мадни девлетлу авун патал къуба нугьатрин 500-дав агакьна гафар теклифзава. * Кьвепеледин рахунар — Азербайжандин Кьвепеле район районда гегьенш я. * Къуба нугъат — Азербайжандин Къуба район районда гегьенш я. ** Хъимил нугъат — и нугъатдал Къуба райондин Хъимил хуьре рахазвайди я. * Кузун нугъат — Азербайжандин КцӀар район районда гегьенш я. == Кхьинарни алфавит == Девиррай девирриз лезги халкьдиз чеб муьтӀуьгъ авур чӀехи халкьарин таъсирдалди арадал къвезвай са шумуд алфавитарни кхьинар авай. Алпан гьукумат абад хьайи девирда лезги тайифайриз виридаз, абурук лезгиярни кваз, алпан алфавитдин кхьинар авай. Гуьгъуьнлай, арабрин халифатди Алпан дяведалди кьуна терг авуна ва анин халкьар гужуналди ислам диндиз элкъуьр авурдалай кьулухъ, лезгийриз араб чӀалан алфавитдал бинеламиш хьанвай «ажам» алфавит туькӀуьрнавай. Амма араб алфавитда лезги чӀала авай вири ванер къалуриз жедай гьафар авачир. XIX виш йисуз, Урусатдин империяди Къавкъаз кьуна вичик кутурдалай кьулухъ, 1860 ийсуз зурба урус лингвист ва этнолог Услар Пётр Карловича, къавкъаздин маса халкьаризни хьиз (абхазриз, чеченриз, аварриз ва мсб.), лезгийриз кирилл гьарфаралди цӀийи алфавит туькӀуьрнавай. И алфавит туькӀуьруниз Услар Карловичаз Етим Эминани Зулфикъаров Къазанфар-бегди куьмек ганвай. ЦӀийи алфавитдал кхьенвай сифтени ситфе улуб Зулфикъаров Къазанфаран лезги халкьдин адетрикай, диде-бубадиз ва чӀехибуруз гьуьрмет авуникай, мугьман кьабулуникай ва маса месэлайрикай акьуллу эхтилатар, халкьдин мисалар ва махар авай «Куьредин жуз» улуб тир. И улубдихъ галаз халкь таниш авун патал къази Эмина Кьасумхуьрел округдин гьакимар, кавхаяр, алимар, муаллимар, фекьияр кӀватӀна мешвера тешкил авунай. Мешверада иштирак авурбурун чӀехи пайди араб элифба туна кӀелиз тежезвай цӀийи элифба кутунин кардал къати нарази тир. А мешверада хьайи гуьжетарни эхтилатар Гьаким Къурбанан «Дили дуьньядин чирагъ» улубда хъсандаказ къалурнава: > КӀелиз жезвачтӀа, адакай чна вучда?! — тӀебии суал гана Шихидхуьруьн имамди. > — Чна ам кӀелиз чирна кӀанда ман, стхаяр, — лагьана улубдин иесиди. > Аджам кхьинар аваз-аваз, цӀийибур теснифунихъ вуч метлеб ава? — хабар кьуна > КьепӀиррин кавха Мислима. > — ЦӀийи гьарфар, цӀийи элифба чирун гьакьван регьят яни? > — Араб гьарфаривай вири лезги ванер къалуриз жезвач, цӀийи гьарфаривай > жезва, — лагьана Къазанфар-бегди. > Араб элифба аваз-аваз, цӀийиди акъудунихъ са метлебни авач! — гьарайна сада. > — Пак Къуръандин гьарфар анихъ туна, чаз урусрин ни галай са затӀни герек > туш! Межлис чӀур жезвайди акурла вилик Эмин эфенди экъечӀна, кӀватӀ хьанвайбурухъ элкъвена, агъайнидаказ рахана: > Гьуьрметлубур! Чун алпанар тӀвар алай са чӀехи мемлекат тир. Чахъ чи хсуси > элифба, кӀелун-кхьин, улубар авай тир… Абур, арабар атайла, чавай яваш — > яваш квахьна… Эрменийрихъ, гуржийрихъ… чпин кӀелунар-кхьинар ама… Чун гила > жуван элифба авай медени халкьарин жергеда хьайитӀа пис яни? Ваъ. За > фикирзава: и цӀийи улуб зурба ивир, кьери имарат я; чаз Къазанфар-бегдин > улуб, ада туькӀуьрнавай жуз герек я; ам акъудна хъсан кар хьана. Ихьтин ивир > теснифнавай илимдар инсан пара кьадар сагърай. Гуьгъуьнлай, 1928 йисуз лезги чӀалаз латин гьарфарал бине кьунвай цӀийи алфавит туькӀуьрнавай, амма чкадив такьунвайвиляй 1938 йисалай къедалди куьре нугъатдин гуьней нугъатдал бине кутунвай кирилл алфавит цӀийи кьиляй гуьнгуьна хутунвай. А а Б б В в Г г Гъ гъ Гь гь Д д Е е Ё ё Ж ж З з И и Й й К к Къ къ Кь кь КӀ кӀ Л л М м Н н О о П п ПӀ пӀ Р р С с Т т ТӀ тӀ У у Уь уь Ф ф Х х Хъ хъ Хь хь Ц ц ЦӀ цӀ Ч ч ЧӀ чӀ Ш ш Щ щ Ъ ъ Ы ы Ь ь Э э Ю ю Я я * Щ гьарф анжах урус чӀалай атанвай гафар кхьидайла кардик кутазвайди я, амам сивяй акъудайла Ш хьиз лугьузвайди я * Ё гьарф литературадин чӀала анжах ёъ гафуна гьалтзава. * Ы гьаф фад — фад нугъатрин чӀалара гьалтзава. * Ь гьарф гь, хь, уь, кь хьтин дифтонгар къалурун патал кардик кутазвайди я, ва лезги чӀала хъуьтуьл фонемаяр авачирвиляй гьатта чара чӀаларай къачур гафара хъуьтуьлвилин лишан галатзава, месела: автомобил, мултфилм. == Лингвистикадин характеристика == === Фонетикани фонология === Ахъа тушир ванерин таблица КкӀай ванер Аффрикатар Спирантар Сонорар ПӀузаррин б п пп пӀ ф м в Сарарин д т тт тӀ ц цц цӀ з с н Лабиал тв ттв тӀв ццв цӀв зв са Альвеолярн ч чч чӀ л р Лабиал чӀв Мецин юкьвал галай ванер й Мецин кьулухъ галай ванер г к кк кӀ хь Лабиал гв кв ккв кӀв Увулярар хъ къ кь гъ х Лабиал хъв къв кьв гъв хв Ларингалар ъ гь х Ахъа ванерин таблица Вини и уь у Юкьван э о Агъа а === Морфология === ==== Гьисабдин тӀварар ==== Гьисабдин тӀварарик гуьгъуьнин категорияяр акатзава: а) кьадардинбур, б) къайдадинбур, в) дробдинбур, г) сефердинбур, д) пайдайбур, е) кӀватӀдайбур. * Кьадардин гьисабдин тӀварар: «сад», «кьвед», «пуд», «кьуд», «вад», «ругуд», «ирид», «муьжуьд», «кӀуьд», «цӀуд», «къад», «яхцӀур», «виш», «агъзур». 11 — ай 19 — дал кьван гьисабдин тӀварар «цӀу»- кӀус гилигунивди арадал къвезва: «цӀусад», «цӀикьвед», «цӀипуд» ва мсб. Месела, француз чӀала хьиз, лезги чӀалани цӀудар къалурун патал асул гьисабдалди къадрин (вигезимал) системадикай менфят къачузвайди я: къанни цӀуд (30), пудкъад (60), пудкъанни цӀуд (70), кьудкъад (80), кьудкъанни цӀуд (90). Субстанцивация хьайила гьисабдин тӀварар падежриз дегиш жезва: асул п. «кьуд», гз. кьадар «кьудбур» / «кьудар», актив п. «кьуда» / «кьудбуру» / «кьудри», талукь. п. «кьудан» / «кьудбурун» / «кьудрин», гунуг. п. «кьудаз» / «кьудбуруз» / «кьудриз». Существительный тайин авурла, гьисабдин тӀвар адак дегиш тежер формада гилиг жезва: «вад руш», «вад рушаз», «вад рушариз». Са шумуд паярикай туькӀуьр хьанвай гьисабдин тӀварар падежриз дегиш хьайила, абурун эхиримжи пай масакӀа жезва: «цӀувад» → «цӀувадаз» → «цӀувадриз» → «цӀувадбурун». * Къайдадин гьисабдин тӀварар: «вад лагьай», «вишни кьудкъанни цӀуд лагьай» ва мсб. Числойрихъ «- лагьай» кӀус гилигунивди арадал къвезвай къайдадин гьисабдин тӀварари, затӀар гьисабайла абурун къайда, сад-садан гуьгъуьнлай галай- галайвал къалурзава. * Дробдин гьисабдин тӀварар: «муьжуьдай сад», «пудай кьвед», «цӀудай пуд» ва мсб. * Сефердин гьисабдин тӀварар: «пудра», «цӀудра», «вишра» ва мсб. Числойрихъ «- ра» кӀус гилигунивди арадал къвезвай сефердин гьисабдин тӀварари, вакъиайрин тикрар хьунин кьадар къалурзава. * Пайдай гьисабдин тӀварар: «сад-сад», «пуд-пуд» ва мсб. * КӀватӀдай гьисабдин тӀварар: «кьвед-ни», «пуд-ни», «вад-ни», «цӀуд-ни» ва мсб. ==== ТӀварцӀин эвез ==== ТӀварцӀин эвезар гуьгъуьнин категорияриз пай жезва: а) кьилдин; б) элкъведай; в) къалурдай; г) суалдин; д) тайинарзавай; е) тайин тахьанвай; ж) инкарвилин: * Кьилдин тӀварцӀин эвезар: «зун», «вун», «чун», «куьн», «ам» / «им», «абур» / «ибур». I ва II сифетрин тӀварцӀин эвезар падежриз дегиш хьайила, кьетӀен тегьердалди актив ва талукьвилин падежар арадал гъизва. Амай падежар стандарт тир тегьердалди, яни гунугин падежда гайи дибдикай арадал къвезва. I, II ва III сифетрин тӀварцӀин эвезрин падежриз дегиш хьун: I, II сифетрин тӀварцӀин эвезрин падежриз дегиш хьун: Асул п. зун вун чун куьн Актив п. за вуна чна куьне Талукь. п. зи ви чи куь Гунугин заз ваз чаз квез Лок. 1 п. зав III сифетрин тӀварцӀин эвезрин падежриз дегиш хьун: Асул п. им ибур ам абур Актив п. ибуру ада абуру Талукь. п. ибурун адан абурун Гунугин ибуруз адаз абуруз Лок. 1 п. идав * Элкъведай тӀварцӀин эвезар: «жув», (I ва II сифетра) → актив. п. «жува»; «вич» (анжах III сифетдиз талукь я) → актив. п. «вичи»; «чеб» → актив. п. «чпи». * Къалурдай тӀварцӀин эвезар: «и», «а», «aтӀa», «гьа», «агъа», «вини». * Суалдин тӀварцӀин эвезар: «вуж», «вуч», «гьи», «шумуд». Сифте кьве тӀварцӀин эвезриз, гуьгъуьнлай маса падежрин формаяр арадал гъизвай, супплетив кирсеба дибар ава: «вуж» → актив. п «ни», «вуч» → актив. п. «куь», * Тайинарзавай тӀварцӀин эвезар: «вири», «гьар». И тӀварцӀин эвезар къалурдай тӀварцӀин эвезар хьиз падержиз дегиш жезва. * Тайин тахьанвай тӀварцӀин эвезар: «маса», «муькуь», «флан», «са», «бязи». И тӀварцӀин эвезарни къалурдай тӀварцӀин эвезар хьиз падержиз дегиш жезва. * Инкарвилин тӀварцӀин эвезар: «- ни» кӀус гилиг хьунивди арадал къвезвайди я, месела: «садни», «касни», «затӀни». ==== Глагол ==== === Синтаксис === ==== ЦӀарафайрин туькӀуьрун ==== ==== Пунктуация ==== === Лексика === Лезги чӀалан лексика, сифте нубатда, дегь лезги чӀалай (алпан чӀалай, дегь дагъустандин чӀаларай) виниз акъатзавай диб-чӀалан гафарикай ва вич лезги чӀалан тарихдин къене арадал атанай цӀийи гафарикай ибарат я. Кьведлагьай нубатда, лезги чӀалан лексикада тӀимил тушир чӀук маса чӀаларай атанвай гафарал къвезва. Лексикадин вилик фин гзафни-гзаф вич лезги чӀалан гафар туькӀуьрунин потенциалдин куьмекдалди кьиле физва. ГьакӀ, глаголдин лексикада цӀийи гафар превербрикай менфят къачунин нетижада арадал къвезва, месела: атун > аватун, агатун > акъатун, къакъатун > кватун, галатун > алатун ва мсб. Лезги чӀала манайрин чӀехи пай фразеологизмрин куьмекдалди лугьузвайди я, месела: «кьил чӀугун (садан патав фин), „ацӀай гъилелди“ (паяр гваз/ агалкьунар гваз), „мез сивяй аватун“ (несигьат гуникай галат хьун), „кьуд кӀарабни хам хьун“ (пара яхун хьун) ва мсб. Полисемиядин (яни гзаф манавилин) гьалар гегьеншдиз гьалтзава, месела: „кьил“ — бедендин пай, акьул, инсан, кьадар гьисабдай алцум, са вуч ятӀани гатӀум жезвай чка, техилдин (мухан, къуьлуьн) тварар жедай пай, хуьрек гьазурдай алатрин къалпагъ, гьукуматдин, республикадин, шегьердин, хуьруьн кьиле авайди, сефер, са вуч ятӀани куьтягь жезвай чка ва маса манаяр. Лезги чӀала омонимиядин асул жуьре, литературадин чӀала семантикадинни фонетикадин дегишвилерин ва къецепатан чӀаларай гафар атунин нетижада арадал къвезвай лексикадин омонимия я. Лексикадин омонимар тӀварцӀин лексикада гьалтзавай хьиз, глаголдин лексикадани гьалтзава, мес: „гъед“ гафуни цава авай гъед ва це жедай гьайван манаяр гузва, „атӀун“ — чил атӀун (эгъуьн), нек атӀун, „кьун“ — гъилив са затӀ кьун, суван гьайван, ва мсб. Идахъ галаз чӀалан лексикада, литературадин чӀал мадни девлетлу ийизвай, амма чӀалан сифтегьан къамат чӀурзавай синонимрин кьадар пара жезва. Гьайиф къведай кар ам я хьи, лезги чӀала синонимрин кьадар, тек са нугъатрин гафарин куьмекдалди ваъ, къеце патан чӀаларай атай гафарин куьмекдалди вилик физва. И жуьре процессри чӀал мадни „кьацӀурзава“. Месела: „кечирмишун“ (азерб.) ~ „акъудун“ (лезг.), „алдатмишун“ (азерб.) ~ „алцурарун“ (лезг.), „еринда“ (азерб.) ~ „чкадал“ (лезг.), „къан“ (азерб.) ~ „иви“ (лезг.), „юмшагъ“ (азерб.) ~ „хъуьтуьл“ (лезг.), „герек“ (азерб.) ~ „лазим“ (араб.), „сечкияр“ (азерб.) ~ „кхягъунар“ (лезг.); пуд члендин жергеяр: „буйругъ“ (азерб.) ~ „эмир“ (араб.) ~ „приказ“ (урус.), „яратмишун“ (азерб.) ~ „туькӀуьрун“ (лезг.) ~ „теснифун“ (араб.); кьуд члендин жергеяр: „эл“ (азерб.) ~ „жемят“ (араб.) ~ „халкь“ (араб.) ~ „махлукь“ (араб.); вад члендин жергеяр: „истемишун“ (азерб.) ~ „тӀалабун“ (араб.) ~ „тавакъу авун“ (араб.) ~ „минет авун“ (лезг.) ~ „ялварун“ (азерб.) ва мсб. ==== Чара чӀаларай атанвай гафар ==== Аквадай гьаларай, цӀуру тарихда (мумкин я, Алпандин девирдал аватун) эрмени ва лезги халкьдин кьадар-кьисмет сад хьана, нетижада лезги чӀала эрмени чӀалай къачунвай гафарин ва гьакӀни морфологиядин такьатрин кьадар гзаф я. Мисал яз къачуртӀа, „къвал“ (бедендин пай), „эчӀел“, „син“, „тӀарих“, „мих“, „цӀиртӀ“, „пицӀ“ — эрмени чӀалай атанвайбур я.М. Алипулатов. Лезги чӀалан машгъулардай грамматикадай материалар. Лезги чӀала умуми алпандин гафарни дуьздал акъатнава. Амма и рекьяй алимри чи чӀалан лексика гьеле хъсандаказ чирна-жагъурнавач. Месела, мукӀратӀ гаф эрмени чӀалал (эрм. մկրատ — мкрат), гуржи чӀалал (гурж. მაკრატელი — макратели) я. Малум тирвал, эрмени чӀални гуржи чӀал, виликан Алпандихъ галаз са сергьятра авай ЧӀехи Армениядинни Ибериядин гьукуматрин чӀалар тир. ===== Фарс чӀалай атанвай гафар ===== Тарихдин къене, муькуьбурув гекъигайла гъвечӀи, лезги халкь зурба халкьарин гъилик са шумудра акатзава. Алпан гьукумат чкӀайдалай кьулухъ, арабар къведалди, III виш йисалай VII виш йисал кьван лезги халкьар фарсарин (сасанидрин, скифрин, сефевидрин) нуфусдик акатзава. А девирда лезги чӀалаз, бинедин лезги гафар чуькьвена арадай акъудна, зурба кьадарда фарс ва юкьван девирдин фарс гафар акатзава. Идан кьилин себебар а девирда Дагъустандинни Ширвандин экономикадинни — культурадин мукьва алакъаяр ва XIV — XVI виш йисара Надир шагьан Кьибле Дагъустандиз дяведин финарни вигьинар тир. Вири санлай къачурла хронологиядин къайдадал гьалтайла, лезги чӀала авай фарс гафар (иранизмаяр) гуьгъуьнин хилериз пай жезва: * скифрин девирда къачур гафар * пехлевийрин девирда лезги чӀалаз атай гафар (юкьван девирдин фарс гафар) * вич фарс чӀалай къачур гафар * тат чӀалай къачур гафар Лезги чӀала аваз иранизмаяр гуьгъуьнин лексикадинни-темайрин групайриз пай жезва: * Гьайванринни нуькӀверин тӀварар: „билбил“, „гамиш“, „мурдар“, „жанавур“, „пеленг“ ва мсб. * Набататрин тӀварар: „келем“, „тум“, „бадамжан“, „газар“, „чугъундур“, „тар“, „шабалт“, „гуьл“ (цуьк), „турп“ (клампӀ), „мейва“, „анар“ ва мсб. * Пешейрин, ксарин, къуллугърин тӀварар: „ашпаз“ (тӀуьнар гьазурзавай кас), „чубан“, „шагь“, „душман“, „заргар“ (ювелир), „гада“, „дуст“, „бахтавар“, „мирзе“, „муьфтехур“, „хашпара“, „хашперест“, „савдагар“, „лежбер“, „кваса“, „паяц“, „гачал“ / „качал“, „кент- худа“ (хуьруьн кавха) ва мсб. * Инсандин бедендин патарин тӀварар: „гардан“, „чене“, „дабан“, „жигерар“ (тухул) ва мсб. * Дараматрин, хуьруьн майишатрин терминология: „айван“, „пенжер“ (дакӀар), „багъ“, „шегьер“, „куьче“, „базар“ ва мсб. * Парталрин, кӀвалин затӀарин, алатрин тӀварар: „дасмал“, „шалвар“ (вахчагар), „кисе“, „парча“, „кетен“, „махпур“, „магьут“, „чит“, „чирагъ“, „чирагъпа“, „ранда“, „дезге“, „челег“ (чамчах), „хекендаз“, „байбут“ (чукӀулдин журе), „гьевенг“ (кӀвачин пад), „абугерден“, „дегьре“, „десте“ (кӀунчӀ, кӀеретӀ), „кепкир“, „леген“, „луьле“, „чарх“ (дапур), „ранг“, „тахта“ (кьул), „шуьше“, „чешмегар“ (вилегар), „шуьшебенд“, „гуьрз“ (тур), „кемен“ (балкӀанар кьадай кьилихъ гьалкъа галай яргъи цӀил), „терез“ ва мсб. * Недай продуктрин, дарманрин тӀварар: „хуьрек“, „кабаб“ (шишер), „маст“ (хкяйнек), „бейгьуш“, „тенбек“ ва мсб. * Абстракт манаяр къалурзавай гафар: „тамаша“, „савда“, „намус“, „рафтар“, „куьмек“, „бахт“, „женг“, „чара“, „шагьадатнама“, „барбатӀ хьун“, „барбатӀун“ ва мсб. * Ери, сифет къалурзавай гафар: „абад“, „аби“ (цаву ранг), „азад“, „ашкара“, „асант“ (регьят), „багьа“, „бейхабар“ (хабар авачиз), „бейкар“ (кар авачиз), „бейгьал“ (гьал авачиз), „баябан“ (инсанар авачир ичӀи гегьенш чилер), „бейтереф“ (нейтралка), „бейчара“ (чара авачиз), „гумрагь“, „назик“, „напак“ (пак тушир), „нарази“ (рази тушир), „надинж“ (женжел, секин тушир), „намерд“ (мерд тушир), „нахуш“ (хуш тушир), „пашман“, „перишан“, „лал“, „пияда“ (яхди фидайди), „рази“, „мерд“, „хуш“, „хушбахт“, „шад“ ва мсб. * Мифологиядин лексика: „аждагьан“, „дев“, „абукевсер“, „абулейсан“ (гатфарин мублагъ марф) ва мсб. * ТӀебиатдин затӀаринни вакъиайрин тӀварар: „дере“ (кӀам, дугун), „кагьраба“, „тепе“ (кӀунтӀ) ва мсб. * Къуллугъдин гафар: „эгер“, „гагь…, гагь“, „гуя“ (на лугьуди), „гьич“ ва мсб. Исятда лезги чӀала, гьар юкъуз менфят къачузвай чӀехи метлеб авай 600-лай пара фарс гафар аваСловарь арабских и персидских заимствований в лезгинском языке. С. М. Забитов, И. И. Эфендиев. Махачкала 2001 год.. ===== Араб чӀалай атанвай гафар ===== Алай чӀавуз араб чӀалан лезги чӀалан лексикадиз арада масад авачир таъсир авач. ЯтӀани, лезгийринни азербайжанарин къуншивилин нетижада азербайжан чӀалай лезги чӀалак эхиримжи вахтарал кьван давам хьайи араб гафарин акатун фикирда такьун виже къведач. Идан нетижада, эхиримжидан куьмекдалди, азербайжан чӀала авай араб гафарин гзафни-гзаф пай лезги чӀала кьабулна, иллаки кьиблепатан лезгийрин нугъатри. Араб гафарин тематикадин классификациядиз вил вегьейтӀа, араб чӀалан аквадай таъсир диндин, жемиятдинни-политикадин ва эдебдинни-марифатдин терминологияда, яни абстракт манайрин лексикадин сферада малум жезва. Лезги чӀала авай арабизмар гуьгъуьнин лексикадинни-темайрин групайриз пай жезва: * Диндин манаяр къалурзавай гафар: „Аллагь“ (Гъуц), „туба“ (кьин хиве кьун, тахсир хиве кьуна гъил къачун тӀалабун), „дин“, „мезгьеб“, „руьгь“, „иман“, „имам“, „ислам“, „ибадат“, „зикир“, „дуьа“, „азан“, „тазият“, сажда, зиярат», закат", «жегьеннем», «женнет», «малаик», «азраил», «эхират», «эхирэаман», «жин», "шайтӀан, «шариат», «малла» (фекьи), «къази», «сухта», «медреса», «къурбанд», «мевлид», «суваб», «никягь», «тӀалакь» (пабни гъуьл яз санал уьмуьр гьалзавайбурун шариатдин къанунралди чара хьун), «суьннет», «садакьа», «игьсан», «шукур», «жаназа» ва мсб. * Абстракт манаяр къалурзавай гафар: «шей» (затӀ), «къанун», «гьал», «азар» (начагъвал), «азият», «жигьет», «хесет» (тӀул, къилих), «хата», «хабар», «дуьнья», «делил», «макьсад», «къаст», «зулумат», «гьис/гьисс», «зайиф», «иштагь», «берекат», «жем» (вири санлай), «гьахъ», "гьакъикъат, «везифа», «весият», «веси», «эхир», «кьадар-кьисмет», «жаваб», «жинс», «завал» (кьиникь, мусибат), «хажалат», «зарар», «зарафат», «мана», «шартӀ», "себеб, «ишара», «хийир», «менфят», «акьул», «темягь», «субут», «сефер», «къайда», «къамат», «къуват», «гьилпе» (амалдарвал), «тафават», «икьрар», «алакъа», «амал», «уьмуьр», «гьарарат», «ашкъ/ашкъи», «муьгьтеж», «игьтияж», «игьтият», «муьгьуьббат», «муьгьлет», «таъсир», «тахсир», «хиял», «икрагь», «инкар», «низам», «нур» (экв), «нубат», «нукьсан», «тежриба», «зерре», «зиллет», «зегьмет», «хелвет», «гьерекат», «гьевес», «тешвиш», «девлет», «вахт», «вяде», «заман», «аям», «девран», «сят», «тарих», «мажал», «даим» ва мсб. * Эдебдин манаяр къалурзавай гафар: «эдеб», «майил», «такабур», «ахлакь», «тариф», «тахсир», «сир», «жуьрэт» (викӀегьвал), «адалат», «гьуьрмет», «мергьемет», «хатур», «гьарам», «гьунар», «сабур», «гьая», «айиб», «ихтибар», «инсаф», «вафа» ва мсб. * Инсанрин сад-садахъ галаз алакъаяр къалурзавай гафар, жемиятдинни-политикадин ва экономикадин терминар: «жемят», «гьукумат», «гьуьжет», «мезлум», «бягьс» (эхтилат, веревирд), «межлис», «тешкилат», «адет», «халкь», «эмир», «тӀалаб», «жерме» (штраф), «хазина», «харж», «ватан», «есир», «идара», «теклиф», «гьуьрият» (азадвал), «мубарак», «жигьиз (ар)» (чамра свас це лагьайла, адаз тухудай пек-партал), «ихтияр», «дяве», «иттифакь», «истисмар» (эксплуатация), «майишат», «няне» (лянет), «мулк», «ирс», «имтигьан» (экзамен), «миллет», «инсаният», «сенят», «сергьят», «жаза», «хиянат», «ихтилат», «арза», «шикаят», «ижара» (аренда), «аманат», «векил», «шагьид», «жасус», «замин», «шерик» (амадаг), «жанаби», «агьали», «жаллатӀ», «даллал», «жерягь», «сарраф» (къимет авай къванерин, къашарин багьавал тайинарзавай ва абур дегишарзавай кас) ва мсб. * Харусенятдин, илимдин, чирвилерин лексика: : «тарс», «элифар», «илим», «мектеб», «савад», «гьисаб», «ктаб» (улуб), «шаир» (зари), «шиир», «синиф» (класс), «жилд» (улубдин, журналдин, дафтардин чарар хуьн патал абурал акьалждай чин), «алим», «гьарф», «шикил», «муаллим», «эсер», «эдебият» (литература), «таржума», «марифат», «хатӀ» ва мсб. * Еридин лишанар къалурзавай гафар: «жегьил», «асул», «жизви», «тайин», «секин» (лас), «зид», «ислягь», «язух», «эмин», «ажайиб», «магьрум», «хсуси», «магьир», «зайиф», «харапӀ» (чӀуру), «милайим» (хъуьтуьл), «къариба» (са жуьрединди), «залум», «малум», «тажуб», «мумкин», «мягькем», «сефигь» (кӀамай), «ахмакь» (кӀамай), «абдал» (кьилиз эсер янавайди, кӀмаш), «азиз», «табий» (муьтӀуьгъ хьанвайди), «тамам» ва мсб. * Парталрин, кӀвалин затӀарин, алатрин тӀварар: «аба» (халат), «жибин», «суфра», «запун», «сят», «таж», «кьефес», «куьсри» (гъвечӀи стул) ва мсб. * Гьайванринни набататрин алемдин тӀварар: «штил», «магьсулар», «маймун», «тӀавус» (нуькӀ), «гьашарат», «гьайван», «фил» ва мсб. * Дараматрин ва абурун паярин тӀварар: «мертеба» (гьава), «имарат» (дарамат), «минара», «гьамам», «бине», «харапӀа» ва мсб. * Мукьвавилин терминар: «ими», «эме», «хала», «халу» ва мсб. * Маса гафар: «инсан», «итим», «жасад» (беден, чан ала затӀ), «зегьер» (агъу), «верем» (туберкулез), «зибил», «дава» (дарман, чара) ва мсб. Вахт алатдалай араб гафар лезги чӀалан рандадикай хкатна адан къайдайрив кьурвал дегиш жезва. Гьавиляй, лезги чӀала авай араб гафар бинедин араб гафарилай фонетикадинни-морфологиядин жигьетдай тафаватлу я. Месела: араб. гама → , араб. га’ида → , араб. гисма → Исятда лезги чӀала, гьар юкъуз менфят къачузвай чӀехи метлеб авай 900 кьван араб гафар аваСловарь арабских и персидских заимствований в лезгинском языке. С. М. Забитов, И. И. Эфендиев. Махачкала 2001 год.. ===== Туьрк ва азербайжан чӀаларай атанвай гафар ===== 1930 йисуз Кьибле Дагъустанда урус чӀал виниз жедалди, лезги халкьарик акатзавай халкьар (агъулар, лезгияр, табасаранар, цӀахурар ва мсб.) сад-садахъ галаз азербайжан чӀалал рахазвай. А чӀавуз азербайжан чӀал, гила урус чӀал хьиз, гьукуматдин чӀал хьиз физвай. Мектебра тарсар туьрк чӀалал тухузвай. Лезги чӀалак пара кьадарда туьркни азербайжан гафар акатуниз чӀехи роль лезгийри чпи къугъванвай. ГьакӀ, Етим Эмин, СтӀал Сулейман, Гьасан Алкьвадари хьтин чӀехи зарийри ва алимри чпин эсерар азербайжан чӀалал теснифзавай. Мисал яз, Гьасан Алкьвадаридин Дагъустандин тарихдикай виридалайни зурба метлеб авай «Асари Дагестан» (Дагъустандин эсер) улуб ада азербайжан чӀалал кхьенвай. Гуьгъуьнлай адан хци и улуб урус чӀалаз элкъуьрнавай. И жуьре факторринни лезги ва азербайжан халкьарин тарихдин къене ва гилан аямдани сад-садахъ галаз кӀеви алакъайра хьунин себебдалди лезги чӀала, иллаки къуба патан лезгийрин нугъатра, азербайжан гафар югъкъандавай гзаф жезва. Туьркни азербайжан гафарин саки виридаз бинедин лезги гафарин аналогар авайтӀани, лезги газетра, телевидениеда ва массайрин алакъадин такьатра кирамри лезги гафарилай азербайжан гафарикай менфят къачуниз винивал гузва. И карди чи чӀалан гьакӀани нагьакьан гьалар мадни усаларзава ва чпин чӀал михьунал рикӀ алай халкьарин вилик русвагьарзава. Азербайжанда уьмуьр гьалзавай лезгийрин чӀала авай азербайжан гафарин кьадар критик дережадив агакьзава. И тегьерда цӀудралди лезги хуьрер терг хьана азербайжан хуьрериз элкъвенва. Гьатта гила ахьтин хуьрерин жегьил эгьлийри чеб са мус ятӀа лезгияр тирди кьатӀузвач. Мисал яз, и тегьерда вири тат халкь саки тамамдаказ терг хьана. Лезги чӀала авай туьркизмар тематикадин жигьетдай гуьгъуьнин групайриз пай жезва:Лезги чӀала авай туьрк ва азербайжан гафар * Инсандин бедендин патарин ва начагъвилерин тӀварар: «кьашкьа» (гьайвандин пелел жедай лацӀу тӀехв), «дамар» (хъиртиш), «къаралту» (силуэт), «дабан» (тӀегь — яркӀи нугъатдин Агъа-ЦӀинитӀ хуьруьн рахун), «далу», «жендек», «буй», «буй-бухах», «къалчах» (яцӀу як), «дабакь» (маларин сивер акъатдай, кӀвачерал хирер жедай азар), «дамах» (балкӀандин азар), «саралух» (азар) ва мсб. * Мукьвавални инсанар къалурзавай терминар: «агъа», «агъсакъал», «езне», «къари», «къужа», «къунши», «юлдаш», «чекмечи», «къулугъчи», «бала» (аял), «бег» ва мсб. * Парталрин, кӀвалин затӀарин, музыкадинни зегьметдин алатрин, яракьрин тӀварар: «бушкъаб» (ичӀи къаб), «суьзек» (кепкир, куьзек), «тава» (ягълав), «чанахъ» (хвах), «къалпагъ», «багълама» (тӀвал, алчударна кӀватӀнавай затӀар), «гуьзгуь», «уьтуь», «къамчи» (балкӀан гьалун патал малдин хамунин цӀил куьруь тӀвалунихъ акална раснавай затӀ), «терлик» (пурарин лит), «тапанчи» (револьвер), «чахмах», «чекме», «ягълух», «дуьшлуьк», «агъ» (лаз), «дуьгме» (ккам — ахцегь нугъат) ва мсб. * КӀвалин ва чӀуран гьайванринни нуькӀверин тӀварар, малдарвилихъ галаз галкӀанвай лексика: «айгъур» (хварарихъ фир яшарив агакьнавай эркек балкӀан), «тай» (балкӀандин (хваран) бала, тайлункӀ), «дана» (кьерех — ахцегь нугъатдин Чепер хуьруьн рахун), «бугъа» (эркек жегьил гамиш), «суьруь» (геллегь, мес. хперин), «алабаш» (кьил лацу кицӀ), «аслан», «чалагъан», «дурна», «къузгъун» (кӀвагъ, тӀегъерхъан), «къирхаягъ» (сороконожка) ва мсб. * Недай продуктрин тӀварар: «суьзме», «дулма», «къатух» (маст, хкяйнек), «къаймах» (некӀедин чар), «къайгъанах» (атӀай кака), «дулдурма» ва мсб. * Набататрин ва абурун паярин, емишрин, салан мейвайрин тӀварар: «къарагъаж», «сарубугъда» (къуьлуьн жуьредин тӀвар), «гьажибугъда» (гьажикӀа, хархар), «алуча», «къабах» (буран), «явшан» (рекьекьул) ва мсб. * Дараматрин, хуьруьн майишатрин терминология: «бахча» (сал), «къазма» (дехме), «алачух», «къуй», «къишлах» (хъуьтӀуьн чӀур), «яйлах» (гатун чӀур), «утагъ» ва мсб. * ТӀебиатдин затӀаринни вакъиайрин тӀварар: «къуза» (сувун кефер пад), «гуьне» (сувун ракъинин пад), «чуьл», «уьлкве», «кьурагь», «дагъ» (сув), «аяз», «къизил», «кьуркьушум», «къум» ва мсб. * Абстракт манаяр къалурзавай гафар: «дуланажах», «уьлчме» (алцум), «ара», «бажарах» (алакьун), «гележег» (къвезмай вахт), «буйругъ» (эмир), «тапшуругъ», «гуж» (къуват), «ажугъ» (хъел, пехъивал) ва мсб. * Сифетарни наречиеяр: «азгъун» (къаних, мискьи, шкьакь), «ачух» (ахъа), «бул» (ацӀай), «буш» (ичӀи), «къалин», «къулай» (регьят, кутугай), «чиг» (ицӀи, мес. як), «яваш» (аста), «уртах», «ажуз» (зайиф, куьмек авачирди), «ал» (яру), «гужлу» (къуватлу, къати, кӀеви), «къанажагъсуз» (кьатӀунар авачирди) ва мсб. * Наречиеярни къуллугъдин гафар: «ара-бир», «башуьсте», «буюр» ва мсб. Глаголар, асул гьисабдалди, абурук -миш куьтягьун гилиг хьуналди кьабул жезвайди я. * Глаголар: «дадмишун» (тӀямдиз килигун), «яшамишун» (уьмуьр гьалун), «башламишун» (эгечӀун, гатӀумун), «тапшурмишун», «къатламишун» (эхун), «алдатмишун» (тапарарун, алцурарун), «буюрмишун», «гуьзетмишун»/ «гуьзлемишун» (къуба нугъат) (вили хуьн, вил алаз акъвазун), «къазанмишун», «ишлемишун» (кардик кутун, менфят къачун), «басмишун» (чуькьуьн), «ахтармишун» (жагъурун, чирна — жагъурун), «артмишун» (гзафарун) ва мсб. ===== Урус чӀалай атанвай гафар ===== Гьеле 1917 йисал кьван лезги чӀалак урус чӀалан гафар акатзавайГюльмагомедов А. Г. Лезгинско-русское двуязычие и развитие фразеологии лезгинского языка // Становление и развитие двуязычия в нерусских школах. Л., 1981. — С. 115—119.. Алай чӀавуз лезги чӀал урус чӀалан зурба, къуватлу таъсирдик ква. Лезги чӀалан лексикадин вири къатарин къенез гьахьнавай урус ва интернационал (инглис, француз ва маса) чӀаларин гафар гуьгъуьнин къатара иллаки бул къалурнаваСлова из русского языка в лезгинском языке: * Кеспиятдинни хуьруьн майишатдин терминология: «аг­роном», «авария», «брак», «аппарат», «гидростанция», «гидротехник», «домкрат», «шахта», «ферма», «шахтер», «доход», «комбайн», «комбайнер», «комбинат», «бригада», «производство», «предприятие», «станок», «бригадир», «кочегар», «кочегарка», «завод». * Гьукумат идара авуниз ва администрациядин крариз талукь тир лексика: «адрес», «заведующий», «кан­целярия», «контора», «адвокат», «агент», «анкета», «агентство», «акт», «аттестат», «диплом», «брошюра», «графа», «грамота», «справка», «расписка», «стаж», «бланк», «выписка», «ведомость», «документ», «вексель», «адвокат», «директор», «директива», «военкомат», «военком», «бюро­крат», «бронь», «бухгалтер», «бухгалтерия», «бюрократизм», «контролер», «регистрация», «ревизия», «инструктор», «инструкция», «инспектор», «декрет». * Жемиятдинни-политикадин лексика: «авторитет», «авангард», «автономия», «член», «герб», «газета», «гимн», «конференция», «конгресс», «демонстрация», «бюллетень», «бюджет», «бюро», «доклад», «выговор», «ВКП(б)», «ВЛКСМ», «ВЦСПС», «делегат», «делегация», «деклара­ция», «агитация», «агитатор», «губерния», «губернатор», «актив», «активист», «бунт», «забастовка», «революция», «анархист», «банда», «бандит», «анархизм», «армия», «фронт», «артиллерия», «генерал», «батальон», «полк», «полковник», «офицер», «дезертир», «демобилизация», «капитуляция», «кооператив», «артель», «баррикада», «батрак» (уст. батӀрак), «банкет», «дежурный», «депутат», «комитет», «коммунизм», «политика», «комсомол», «дружинник», «демократ», «демократия», «демократизм», «дипломат», «диктатор», «диктату­ра», «капитализм», «капитал», «капиталист» ва мсб. * Культурадин, харусенятдин, спортин, илимдин ва чирвилерин лексика: «авторучка», «доска», «чернил», «портфель», «чернильница», «чертеж», «готовальня», «ал­фавит», «блокнот», «глобус», «биология», «арифметика», «ботаника», «география», «геомет­рия», «алгебра», «черчение», «вожатый», «пионер», «завуч», «диктант», «каникулар», «класс» ва мсб. — «бокс», «гол», «домино», «спорт», «спортсмен», «турник», «спартакиада», «олимпиада», «фут­бол», «чемпион», «коньки», «турнир»; — «анатомия», «бактерия», «академия», «аспирант», «аспирантура», «доцент», «дис­сертация», «атом», «атомный», «барометр», «вольт», «водород», «лаборант», «геодезия», «геоло­гия», «гипербола», «градус», «дециметр», «диаметр», «дробь» (мат.), «диалог», «реактор», «реактив», «кристалл», «конспект», «диаграмма», «грамм» ва мсб. — «антология», «опера», «оперетта», «ансамбль», «спектакль», «хор», «драма», «поэма», «дра­матург», «драматургия», «драмкружок», «артист», «повесть», «артистка», «билет», «выстав­ка», «библиотека», «библиотекарь», «концерт», «диктор», «карикатура», «декламация», «декора­ция», «кино» ва мсб. * Парталрин, кӀвалин затӀарин, мебелрин, ва маса техникадин тӀварар: «бумазея», «жакет», «ботинка», «драп», «блушка», «галстук», «сатин», «костюм», «комбинезон», «кофта», «кровать», «одеколон», «чемодан», «клеенка», «батарея», «гардероб», «графин», «граммофон», «кран» (цӀуцӀ), «холодильник», «ведро», «ан­тенна», «самовар», «салфетека», «бумажник», (уст.), «банка», «кружка», «винт», «ста­кан», «спиртовка», «спичка», «винтовка», «берданка» (уст.), «бидон», «баллон», «бомба», «гранат» ва мсб. * Улакьдин терминология: «авиация», «аэроплан» (уст. айрупалан), «самолет», «вертолёт», «аэродром», «поезд», «кондуктор», «вагон», «автобус», «троллейбус», «автомобиль», «велосипед», «рельс», «прицеп», «тормоз», «руль», «трамвай», «транспорт», «такси», «станция», «рейс», «паровоз». * Халкьдин сагъвал хуьнуьхин терминология: «амбулатория», «больница» (азархана), «вазелин», «вирус», «витамин», «глюкоза», «пластырь», «компресс», «аптека» (дарманхана), «санитар», «санаторий», «дез­инфекция», «грипп», «гигиена», «градусник», «пипетка», «пилюля», «гипноз», «гипнотизер», «гли­церин», «гипс», «госпиталь», «рентген». * Недай продуктрин тӀварар: «борщ», «гарнир», «горчица», «джем», «кофе», «повидло», «какао», «самагон», «кисель», «кефир», «картуф», «томат», «крахмал», «консервияр», «компот», «котлет», «селёдка». * Материалрин, дараматар эцигунин хам-малдин тӀварар: «брильянт», «брезент», «броня», «газ», «кокс», «кислота», «цинк», «вискоза», «бензин», «спирт», «шифер», «целлюло­за», «целлюлоид», «цемент», «торф», «резин». * Дараматрин, абурун паярин ва мсб. тӀварар: «фундамент», «подвал», «коридор», «кафе», «планетарий», «ресторан», «бульвар», «тротуар», «витрина», «гастроном», «общежитие», «памятник», «клумба», «плантация», «оранжерея», «газон». * Гьайванринни набататрин тӀварар: «акула», «горилла», «шимпанзе», «оран­гутанг», «крокодил», «помидор», «цитрус», «соя». * Варцарин тӀварар: «август», «апрель», «декабрь», «октябрь», «июль», «июнь» ва мсб. * Грамматикадин терминология: «слог», «ударение», «союз», «дополнение», «прилагательное», «глагол», «грамматика», «дефис», «при­частие», «наклонение», «суффикс» ва мсб. Винихъай чна лезги чӀала авай урус гафарин анжах тӀимил ва асул пай къалурнава. Лезги чӀалаз урус гафарин атун югъкъандавай къалин жезва. Эхиримжи вахтара «ЧӀалан экология» лугьудай термин майдандиз акъатнава. Ихтилат са чӀала маса чӀаларин таъсир пара гьисс тавунвай чкайрикай физва. Анра гьар са чӀалаз хас тир бинедин гафар ва формаяр артух амукьзава. Чи чӀалакай рахайтӀа, гьахьтин «чӀалан экологиядин» жигьетдай михьи чкаяр яз, Кьурагь ва Хив райондик акатзавай лезги хуьрер къалуриз жеда. Месела, кьан чна Хив райондин хуьрер. Анрай патарал артух инсанар фидачир (чкадал кӀвалах авай, шахтар кардик квай) ва таъсирдай маса чӀаларни къваларив гвачир. Са табасаранрихъ галаз алакъа авайтӀани, абурузни лезги чӀал хъсандиз чизвай, лезгийрив рахадайла, лезги чӀал кардик кутузвай. Гьавиляй а хуьрера литературадин чӀала гьат тавунвай гзаф дегь чӀаван мисалар гьалтзамаЧаз гьихьтин гафарганар герек я?. === Антропонимика === == Лезги газетарни журналар == * Алам — Бакуда акъатзавай лезги культурадидин журналЛезги культурадидин журнал «Алам». * Алпан * Ени самух * КцӀар — Азербайжанда акъатзавай жемиятдинни-политикадин газетЖемиятдинни-политикадин «КцӀар» газет. * Куьредин хабарар — СтӀал Сулейман районда акъатзавай газетКуьредин хабарар. * Куьредин ярар * Лезгинские вести — вилик урус чӀалал акъатзавай газет * Лезги газет — Дагъустанда акъатзавай жемиятдинни-политикадин газетЖемиятдинни- политикадин «Лезги газет». * Лезгинские известия — ФЛНК-дин басмадай акъатзавай издание. * Лезгистандин хабарар * Настоящее время * РикӀин гаф * Самур — Азербайжанда акъатзавай жемиятдинни-политикадин газет. * ЦӀийи Дуьнья — Ахцегь районда акъатзавай жемиятдинни-политикадин газет. Садлагьай лезги газет. * Чирагъ — Бакуда акъатзавай литературадин журнал. * Чубарук * Шарвили — лезги литературадин садлагьай газет. * Эренлардин сес — Дагъустадин Докъузпара районда акъатзавай газетДокузпаринский район . * Къурушрин сес — Къуруш хуьруьн газет, 2007 йисалай басмадай акъатзава. == Лезги телевидение == * АТВ — Ахцегь райондин телеканал, Ахцегь хуьр. * Белиджинское ТВ — Дербент райондин Билиж посёлокдин телеканал. * Каспий-ТВ — Дербент шегьердин телеканал. * Касумкент ТВ — МУП телеканал «ТБС-Касумкент»Касумкент ТВ. * КцӀар ТВ — КцӀар райондин телеканал. Алай чӀавуз кӀвалахзавач. * Лидер ТВ — СтӀал Сулейман райондин Кьасумхуьруьн телеканал. * НТБ — «Новое Телевидение Белиджи», Дербент райондин Билиж посёлокдин телеканал. * ТВ Аран — Дербент райондин Билиж посёлокдин телеканал. * ТВ-АРС — Дербент шегьердин телеканал. * ТВ Рубас — Дербент райондин Рубас хуьруьн телеканал. * Телекомпания «Юждаг» — Дербент райондин Билиж посёлокдин телеканал. * ОТВ Шарвили — Мегьарамдхуьруьн райондин Уружба хуьруьн телеканал. * Шалбуз-Даг — Дукъузпара райондин телеканал. * Эксклюзив ТВ — СтӀал Сулейман райондин Кьасумхуьруьн телеканал. * Юждаг-ТВ-Самур — Дербент шегьердин телеканал. == Лезги чӀалан граматика == * Лезги кхьинар * Падежар * Номерар == Мадни килиг == ЦӀийи гафарин сиягь == Литература == * Ахмедов Г. И. Коммуникативные типы высказывания в лезгинском языке (в сопоставлении с русским). Москва: МГЛУ, 1999. * Алексеев М. Е. Вопросы сравнительно-исторической грамматики лезгинских языков. Морфология. Синтаксис. М., 1985. * Алексеев М. Е., Шейхов Э. М. Лезгинский язык. М., 1997. * Акимов Къ. Х. «Лезги зарияр»: куьмек гузвай улуб. — Магьачкъала, 2001. — 160 ч. * * Гаджиев М. М. Синтаксис лезгинского языка. Ч. 1. Простое предложение. Махачкала, 1954. * Гаджиев М. М. Синтаксис лезгинского языка. Ч. 2. Сложное предложение. Махачкала, 1963. * Гайдаров Р. И. Лексика лезгинского языка: Основные пути развития и обогащения. Махачкала, 1966. * Гайдаров Р. И. Морфология лезгинского языка. Махачкала, 1987. * Гайдаров Р. И. Основы словообразования и словоизменение в лезгинском языке. Махачкала, 1991. * Гайдаров Р. И. Фонетика лезгинского языка. Махачкала, 1980. * Гюльмагомедов А. Г. Основы фразеологии лезгинского языка. Махачкала, 1976. * Гюльмагомедов А. Г. Фразеология лезгинского языка. Махачкала: Дагучпедгиз, 1990. * Жирков Л. И. Грамматика лезгинского языка. Махачкала, 1941. * Загиров В. М. Историческая лексикология языков лезгинской группы. Махачкала, 1987. * Мейланова У. А. Гюнейский диалект — основа лезгинского литературного языка. Махачкала, 1970. * Мейланова У. А. Морфологическая и синтаксическая характеристика падежей лезгинского языка. Махачкала, 1960. * Мейланова У. А. Очерки лезгинской диалектологии. М., 1964. * Талибов Б. Б. Русско-лезгинский словарь. Махачкала, 1992. * * Талибов Б. Б. Сравнительная фонетика лезгинских языков. М., 1980. * Талибов Б. Б., Гаджиев М. М. Лезгинско-русский словарь. М., 1966. * Услар П. К. Этнография Кавказа. Языкознание. IV. Кюринский язык. Тифлис, 1896. * Шейхов Э. М. Сравнительная типология лезгинского и русского языка. Морфология. Махачкала, 1993. * Haspelmath M. A grammar of Lezgian. Berlin — New York, 1993. * Moor M. Studien zum lezgischen Verb. Wiesbaden, 1985. == Баянар == == ЭлячӀунар == * (макъала) * «Лезгинский словарь» — приложение для iPhone * «Лезгинский словарь» — приложение для Android * «Алпания-Мез» — Лезги чӀал — гафарганар, рахарганар, фолклор, библиотек, форум, хабарар ва мсб. * Лезги чӀалан жуьреба-жуьре гафарганар * Лезги чӀаланни литературадин лезги чӀалал сайт * - Лезги чӀалан информер * Вири дуьньядин тарих, Урусатдин тарих, Къавкъаздин халкьарин тарих, Этнография, Археология, Лингвистика, Политика * Категория:Нах-дагъустан чӀалар Категория:Дагъустандин чӀалар Категория:Лезги чӀалар

Лезги чӀал

Хтун Къазмаяр () — Дагъустан республикадин Мегьарамдхуьруьн районда авай, «Тигьирхуьруьн Къазмайрин» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. == География == Хуьр Мегьарамдхуьруьн райондин рагъэкъечӀдай пата, райондин юкь тир Мегьарамдхуьрелай 32,5 км яргъал ала. Мукьвал алай хуьрер: Тигьирхуьруьн Къазмаяр, Бутахуьруьн Къазмаяр. ==Тарих== Хтун Къазмайрин бине, Мегьарамдхуьрелай тахминан кьуд км яргъал алай Хтун Тигьирхуьряй арандиз куьч хьанвайбуру кутунай. XIX виш йисан 1866 йисуз ЦӀуру Хтун (Вини Хтун) вири Куьре ханвалдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьре округдин Гуьней наибвалдиз талукь тир. Бутухуьруьхъни Зугьрабхуьруьхъ галаз Зугьрабхуьруьнжемятдик акатзавай. ==Агьалияр== 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 1514 касди уьмуьр гьалзавай Мегьарамдхуьруьн район. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. 1886 йисан Урусат Империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Вини Хтун хуьруьн агьалидин кьадар, вири лезгияр яз 277 кас тир Гуьней наибвалдин хуьрерни агьалияр (1886 й.). == Баянар == == ЭлячӀунар == * Хтун Къазмайрин тарих Категория:Мегьарамдхуьруьн райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер

Хтун Къазмаяр

ЧӀулавар () — Дагъустан республикадин Докъузпара районда авай, Гандурар, Демирар, Кьилер, Керимханар, Кьвалар, Эсетар хуьрерихъ галаз «Кьилерин» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. ==География== Хуьр Дагъустан Республикадин Докъузпара райондин кефер пата, райондин юкь тир Усугъчай хуьрелай 1,6 км кьибле пата, Усугъчай вацӀун чапла кьерел чка кьунвайди я. == Тарих== == Агьалияр == 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 101 касди уьмуьр гьалзавай Докъузпара район. ФЛНК. Агьалидин вири лезгияр, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Лезги хуьрер Категория:Докъузпара райондин хуьрер

ЧӀулавар

Билиж — (урус. Белиджи) Дагъустандин Дербент райондин кьибле пата авай посёлок я. Хуьре Кеферпатан–Къавкъаздин р/р Белиджи станция ава. == География== Билиж Дербентдилай 20 км кьибледихъ гала. Посёлокдин мукьвал кьилдин муниципалитет туькӀуьрзавай Билиж хуьр ала. == Тарих == Хуьр 1899 йийсуз бине кьунва. Шегьервилин хуруьн статус 1965 йисуз къачуна. == Ксар == Йис 1970 й. 1979 й. 1989 й. 2002 й. 2010 й. Ксар 8961 10141 11412 11584 11828 === Халкьарин кьадар === Билиждин чӀехи пай (88 %) лезгияр я, ва гьакни ина кьабгъанар, урусар, агъулар, рутуларни азербайжанар яшамиш жезва. ГьакӀ Белиж лезгияр яшамиш жезвай хуьрерикай виридалайни екебурук ква.Лезги чӀалакай фактар (рус.) Халкь Къадар Пай, % Вири 11584 100 % Лезгияр 10265 88,61 % Кьабгъанар 520 4,49 % Урусар 245 2,11 % Рутулар 223 1,93 % Азербайжанар 189 1,63 % Агъулар 25 0,22 % ЦӀахурар 2 0,02 % Белижрин сайт Категория:Лезги хуьрер

Билиж (посёлок)

ЦӀехуьл () — Азербайжан республикадин КцӀар районда авай хуьр. «Вини Калунхуьруьнсоветдик» акатзава. == География == Хуьр КцӀар райондин кефер пата, Самур вацӀун кьерел, Мегьарамдхуьруьн райондихъ галаз сергьятдин мукьвал, райондин кьилин шегьер тир КцӀар шегьердилай 87 км яргъал ала. ЦӀехуьл хуьруьн кӀунтӀарилай Дагъустан пата авай лезги хуьрер акваз жеда. ЦӀехуьл хуьруьн мягьлейрин тӀварар (ойконимар): Шабан мягьле, Тамнаян мягьле, Чагъуран мягьле, Ширерин мягьле, Лянкъа, Маллайрин мягьле, Алижанрин мягьле, Къунагъар. == Тарих == ЦӀехуьлвийри са кьадар арандиз эвичӀна кьве ЦӀехуьлуба хуьрер арадал гъанай, абурукай сад КцӀар районда, муькуьдни Хъачмаз районда ава. == Агьалияр== Хуьруьн агьалидин вири лезгияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:КцӀар райондин хуьрер Категория:Лезги хуьрер Категория:Азербайжанда авай лезги хуьрер

ЦӀехуьл (КцӀар район)

Гьилерин район () — КцӀар райондин сифтегьан тӀвар. Район 1930 йисуз арадал гъанай. Адан кьилин хуьр Гьил хуьр тир. 1934 йисуз администрациядин юкь КцӀар шегьердиз тухванай, ва 1938 йисуз райондин тӀвар КцӀар райондиз дегишарнай. == ЭлячӀунар == * Хронология истории Лезгистана (XX — начало XXI веков) Категория:Лезги районар

Гьилерин район

Къарибов Къариб Алавудинан хва — лезги шаир. 1936 йисуз Мегьарамдхуьруьн райондин Гарагъ хуьре дидедиз хьана. Юкьван мектеб куьтягьна, армиядин жергейра къуллугъна, ада гзаф йисара Дербентда, Кьибле Дагъустандин районар электрикадив таъминарзавай идарада, кӀвалахнава. Къ. Къарибов жегьил вахтарилай шиирар теснифунал, чуьнгуьр ягъунал ва манияр лугьунал машгъул я. Ада ватандакай, тӀебиатдикай ва кӀанивиликай кхьенвай шиирар ("Чи дагълара", "Канда заз", "Шехьмир билбил", "Я Шагьсенем", "Дуьнья карвансара я", рубаияр ва мсб.) лезги газетрин чинриз акъатзава. 1998 йисуз кӀелзавайбурув заридин сад лагьай ктаб "Чуьнгуьр" агакьна. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар

Къарибов Къариб Алавудинан хва

Араб — Азербайжандин Хъачмаз районда авай муниципалитет ва хуьр. == Агьалияр == Хуьруьн агьали — 969 касди туькӀуьрзава. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Араб (Хъачмаз)

Чахчах, Вини Чахчах, ЦӀуру Чахчах () — Дагъустан республикадин Мегьарамдхуьруьн районда авай тунвай хуьр. ==География== Хуьр Дагъустан Республикадин Мегьарамдхуьруьн райондин рагъакӀидай пата, Азербайжандин КцӀар райондихъ галаз сергьятдин лап мукьвал, Кьулан вацӀун чапла кьерел ала. == Тарих== XIX виш йисан 1864 йисуз Чахчах хуьр вири Куьредин ханвалдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Куьредин округдин Хъутур-Куьредин наибвалдиз талукь тир. Хужадхуьр ва ГазардкӀам хуьрерихъ галаз Чахчах хуьруьнжемятдик акатзавай. 1944 йисуз Чахчахра са сифте кьилин мектеб эцигнай. Гьа а йисузни хуьре тамам тушир юкьван мектеб кардик кутунай. Ватандин ЧӀехи дяведин йисара хуьре тек са кьуьзекарни аялар амукьнай. Абуру фронтдиз куьмек гун ва гьа вахтунда чпин кьил хуьн патал тежер хьтин четин кӀвалахар ийизвай, зегьметар чӀугузвай. 1967 йисуз хуьр Мегьарамдхуьруьн райондин рагъэкъечӀдай патаз, арандиз куьч хьана Чахчах Къазмаяр хуьр кутунай. == Агьалияр == Куьч жедалди хуьруьн агьалийрин вири лезгияр, суни - мусурманар тир. 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматрив кьурвал, хуьруьн агьалийрин кьадар 463 тир. Хъутур- Куьредин наибвал (1886 й.) Алай чӀавуз хуьр ичӀизва. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Чахчахрин юкьван мектебдин тарих Категория:Лезги хуьрер Категория:Мегьарамдхуьруьн райондин тунвай хуьрер Категория:Гадарнавай лезги хуьрер

Чахчах

«Куьредин ярар» газет лезги чӀалалди 1991—1992-йисара чапдай акъатна. Ам Дагъустандин Сулейман-Стальский районда тешкилнавай «Куьредин ярар» общественный медениятдин меркезди акъуднай (редактор А. Агьмедпашаев). Ам Урусатда, Азербайжанда, Къазахстанда яшамиш жезвай лезгийри подписка ийизвай. Подписчикрал конвертрин куьмекдалди агакьарзавай. Тираж 3000-дахъ агакьнавай. Амма 1993-йисалай «перестройкадин» ялав галукьайла, четинвилер арадал атана, газет акъудунин кӀвалах акъваз хьана. И газетдин чкадал бюллетенар акъудуниз мажбур хьана. Алай вахтунда, 2015-йисалай «Куьредин ярар» тӀвар алаз журнал акъудзава. Ам пуд вацралай са сеферда акъатзава. Журнал гьи чӀавалай хьайитӀани подписка ийидай мумкинвал ава ва алатай ва гилан йисарин гьи нумра хьайитӀани почтунай рахкурзава. 2018-йисуз «Куьредин ярар» журналдин электронный вариантни подписка ийизва. Ида яргъал чкайра яшамиш жезвай лезгийриз журналдикай менфят къачудай мумкинвал гузва. Журналдин кьилин макьсад лезги халкьдин чӀал, меденият, эдебият, тарих хуьн, чирун ва вилик тухун я. Ада лезги ва урус чӀаларалди макъалаяр гунин себебни шегьерра яшамиш жезвай са кьадар лезги жаванриз дидед чӀал тамамдаказ чир тахьун я. Алай вахтунда «Куьредин ярар» медениятдин меркезди пулсуз лезги чӀалалди яратмишзавай кирамрин ктабарни форматироватзава, школайриз яратмишзавайбурун портретар, плакатарни гьазурзава. «Куьредин ярар» медениятдин меркездин ва журналдин векилри чпин кӀвалахда вири лезгийриз иштираквал авун патал теклифзава. == ЭлячӀунар == * Лезги чӀални литература Категория:Газетар

Куьредин ярар

Рухун Магьмуд — Етим Эминан девирдин лезги шаиррикай я. Куьре магьалдин Рухун хуьре дидедиз хьайи ам 1855 йисуз Турциядиз катна. Рухун Магьмуд вичин ватандал, халкьдал ва мукьва-кьилидал рикӀ алай инсан тир. Гъурбатда адан рикӀ ватандихъ акъатзавай. «Стха Мегьамед» тӀвар алаз халкьдин сивера гьатай шиирда-чарче Магьмуда хуьре амай стхадиз вичин уьмуьрдилай шикаятзава: «И къариб уьлкведа хьанвай аси чун зайиф лукӀар я, стха Мегьамед...». Рухун Магьмуд ва ада чар кхьенвай Мегьамед АбдулнетӀиф-эфендидин рухваяр, чӀехи алим ва шаир Рухун Алидин хтулар я. Рухун Магьмудан шиирар, Гъ. Садыкъидин зегьметар себеб яз, лезги газетрин ва журналрин чинриз акъатна. Абурай аквазвайвал, Рухун Магьмуд кар алакьдай шаир тир. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар

Рухун Магьмуд

КамАЗ 65115 КАМАЗ заводда 1991-2021 лагьай салди 135864 штук ппар чӏугвадай автомобиль тӏуькӏуьрнавай.

КамАЗ 65115

Ихрек (, ) — Дагъустан республикадин Рутул районда авай, Аран хуьруьхъ галаз «Ихрек» хуьруьнсоветдик акатзавай хуьр. Хуьруьнсоветдин администрациядин юкь я. ==География== Хуьр Дагъустан Республикадин Рутул райондин юкьван пата, райондин юкь тир Рутул хуьрелай 25 км кефердинни - рагъакӀидай пата, Къара- Самур вацӀун дугуна, адак Муклух вацӀ акахьзавай чкадал чка кьунвайди я. == Тарих== Чкадин чӀалал хуьруьн тӀвар, чи чка ва я ирид сихилрин чка мана гузвай — Йирак я. Улу-бубайрилай амай сивяй-сивиз атай кьисади лугьузва хьи, Ихрек хуьр, сад садан мукьвал алай ирид гъвечӀи сихилрин хуьрерин сад садахъ гилиг хьунин рекьелди арадал атанвайди я: Хъыртаида, Харабрымыкда, Хвалирмыхда, КӀелидихда, Сырымыда, Риттимыхда ва ХыӀрыцӀ. Вири санлай кьуд сихилрикай ибарат тир и хуьрерин эгьлияр гилан Ихрек хуьруьз куьч хьана гьарда чпиз са мягьле туькӀуьрнавай: * 1-ай мягьле (Сады маӀгьлаь) - чӀелевер ("хци чӀалар квайбур") * 2-ай мягьле (Хъуды маӀгьлаь) - къаьрачийр ("къарачияр, цыганар, куьч жезвайбур") * 3-ай мягьле (Хъулады маӀгьлаь) - кӀаӀсаьнаьр (лакӀаб) * 4-ай мягьле (Лады маӀгьлаь) - дуггуйр (дуг - "вини") XIX виш йисуз Ихрек хуьр вири Самур округдихъ галаз Урусат империядин гъилик акатзава. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Самур округдин Лучек наибвалдиз талукь тир. Кьилдин Ихрек хуьруьнжемят туькӀуьрзавай. == Агьалияр == 2002 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 2 312 касди уьмуьр гьалзавай Рутул район. ФЛНК. Агьалидин вири рутулар, суни - мусурманар я. 1886 йисан Урусат империядин агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал, Ихрек хуьруьн агьалияр, вири рутулар яз 1 725 кас тир 1886 йисуз хуьрериз килигна Лучек наибвалдин агьалияр. Алай чӀавуз хуьре гуьгъуьнин 41 сихилрин несилри уьмуьр гьалзава: Агъамаьшды, Аьскаьраьшды, АӀбдуладиешды, АӀшдийшды, Баширашды, Былыйшды, Ваьлиешды, Вердиешды, ГьаӀджиешды, ГьаӀджимирзаьещды, ГьаӀсаьсыйшды, Гьудуйшды, Даьвыдаьшды, Даьмыраьшды, Даьрмаьнышды, Заманаьшды, Исмиешды, ЙаӀгьеваьшды, ЙаӀгьеешды, Каьмилаьшды, Кьасымаьшды, Маллаьшукураьшды, Манафаьшды, Мамытыйшды, Маьгьдиешды, МаӀгьмыдаьшды, МаӀмаьваьлиешды, Наьдираьшды, НуӀгьаьшды, Раджабаьшды, РаьшитӀаьшды, Саьмаьдаьшды, СаӀъдиешды, Уджагьаьшды, УӀмаӀрийшды, УӀсмаӀлаьшды, Хизриешды, ШаӀьаӀбаӀсаьшды, ЫӀсаьешды. . ==ТӀвар-ван авай ксар== *Т.А. Исмаилов — ДГьТУдин ректор, пара кьадарда премияррин ва гьукуматдин пишкешрин лауреат, тӀвар-ван авай алим ва профессор, Дагъустан Республикадин Халкьдин КӀватӀалдин депутат . * С. А. Гамзатова — ГОУ СПО «Дербентдин медицинадин училищедин» директор.Дербентское медицинское училище, Дербентдин ГМО ВПП "Единая Россия" Политсоветдин член. * Аюбов Нарман Аюбович — экономикадин илимрин кандидат, Ростовдин дараматар эцигунин гьукуматдин университетдин социал-экономикадин суалрин проректор Аюбов Н.А.. * Эфендиев, Ямил — акахьай стильдин ягъунрин спортсмен, къайдаяр авачир ягъунрин спортдин жуьредай лап тамам дуьньядин чемпион.Yamil EfendievЧемпион мира Эфендиев Я. * Султанмагомедов, Кавказ — панкратион спортдин жуьредай дуьньядин чемпион, Европадин чемпион, Дуьньядин Кубокдин сагьиб, къайдаяр авачир ягъунрин спортдин жуьредай лап тамам дуьньядин чемпион, тренер, ягъунрин харусентдин Халкьар арадин ДЮСК «Сатурн-Профи» клубдин президент, Халкьар арадин ММА-дин турнир тешкил авунин иштиракдаррикай сад, «Битва Гладиаторов» турнирдин тешкилатдар Международный турнир по Боям без правил пройдет в ОмскеПрофиль Кавказа СултанмагомедоваОткрытие спортивно-оздоровительного лагеря «УЛЫБКА»Турнир Битва Гладиаторов Статья — Сайт «Бойцы.ру»Султанмагомедов — тренер == Баянар == == ЭлячӀунар == * Киче, односельчане Категория:Рутул хуьрер Категория:Рутул райондин хуьрер

Ихрек

Ширак марз, Ширак вилаят (эрм. Շիրակի մարզ) — Эрменистанда авай вилаят я (эрм. մարզ [марз]). Административ юкь Гуьмри шегьер я. Майдан — 2 681 км² я. Агьалияр — 251 941 кас я. Агьалидин къалинвал — 93,97 кас/км² я. Гилан вилаятдин кьил Тигран Петросян, ам 2018-лагьай йисан 6-лагьай февралдиз тайинарна[ https://ru.armeniasputnik.am/politics/20190206/17137945/V-Shirake- i-Tavushe-naznacheny-novye-gubernatory.html Sputnik Армения — Ширакдани Тавушда цӀийи губернаторар]. == ТӀвар == Гилан Ширак вилаятдиз Сур Эрменистандин Айрарат тарихдин вилаятда авай Ширак кантондин гуьрметдай тӀвар эцигна, адан кьилел 3-ни-8-лагьай виш йисарин арада Камсаракан пачагь сихил алай тир. Муса Хоренацидив кьурвал, Ширакдин тӀвар эрменийрин миллетдин кьиса тир патриарх ва бине эцигайдан хтул Шарадикай арадал атана. Амма Ширакдин краеведиедин музейдиз килигна, пара тариххъанрин фикирдалди, адан тӀвар цӀуру урартуйрин клинописда гьатнавай Эриахи уьлкведин тӀварцӀелай я. Ана Аргишти I пачагьди Эриахи уьлкведиз гьахьуникай ахъайзва. == География == Ширак вилаятди Эрменистандин кефердинни рагъакӀидай пата чка кьунва. Кефердин пата Гуржистандихъ галаз, рагъакӀидай пата — Туьркиядихъ, кьибледин пата — Арагацотн вилаятдихъ галаз, рагъэкъечӀдай пата — Лори вилаятдихъ галаз са сергьятра ава. Ина цин рачуниз килигна республикадин кьведлагьай вире чка кьунва — Арпи вир-ядхуьнуьхган я. Ширак вилаятда кефердин пата Ашоцк плато (кьакьанвал 1900—2100 м) ва юкьванни кьибледин патара Ширак кьулувал (кьакьанвал: 1400—1800 м.) артух язва. Вилаятдин зурба кьулувилер рагъэкъечӀдай пата — Базумни Памбак сувари, кефердин пата — Джавахетини Егнахах цӀиргъери, кьибледин пата — Арагац суван битавди кьуна. Ахурян вацӀу рагъэкъечӀдай пата вилаят туьркверин Карс провинциядивай чара ийизва. Ахурян вацӀни адан ядхуьнуьхган — вилаятдин кьилин цин ресурс я. Вилаятдин кефердинни рагъакӀидай пата чка кьунвай Арпи вирелай гъейри Ширакда мад вирер авай туш. Арпи вирен территория милли парк яз гьукуматди хуьзваProtected Planet — Эрменистанда авай Арпи вир. Ширак вилаят туфдив, пемзадивни киреждин къванцив девлетлу яArmenian Geographic — Ширак. === Милли парк «Арпи» === == Тарих == Гилан Ширак марз 1995-лагьай йисан ноябрдин 7-лагьай йикъан административни территориал паюникай къанундалди арадал гъана. Ам Амасия, Ани, Артик район, Ахурян район ва Ашоцк район районар сад авунин рекьелди туькӀуьрнава. == Экономика == Ширакской вилаятда Артикдин туфдин мяденди чка кьунва. Им дуьньядин виридалайни чӀехи вулкандин тифдин мяденрикай сад я. Адан рачар 250 млн м³ кьван я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Эрменистандин марзар

Ширак марз

2008 йисуз космосдиз ахъаюнрин сиягь

Имамлы — Азербайжан республикадин Кьвепеле районда авай хуьр ва муниципалитет. == География == Хуьр Кьвепеле райондин юкьван пата, райондин кьилин шегьер тир Кьвепеле шегьердилай 13 км яргъал чка кьунва. == Агьалияр == Алай чӀавуз хуьре 373 кас яшамиш жезва. Агьалийрин саки вири азербайжанар я. == ЭлячӀунар == * İmamlı: Azerbaijan Категория:Кьвепеле райондин хуьрер

Имамлы

Липецк () — Урусатда авай шегьер, Липецк вилаятдин административ, сиясатдин, экономикадинни медениятдин юкь я. Воронеж вацӀун къерехрал, Москвадилай кьибле патахъ 445 км яргъал мукь (чка) кьунвайди я. 2014-лагьай йисан малуматрив кьурвал, шегьердин агьалийрин сан-гьисаб — 509 719 кас я. И кьадардал гьалтайла Липецк Юкьванни ЧӀулав накьвадин экономикадин районда кьведлагьайди я (Воронеждилай кьулухъ). == География == === Климат === Климат юкьван гьалдиндини континенталди, Москвада авайдаз тешпигь тирди. Липец Берлинни Амстердам шегьеррихъ галаз са гьяркьуьвилел аватӀани, хъуьтӀуьз ина дурумлу живедин винел алай къат жедайди я, гьер вацран юкьван температура −8 °C. Гад чимиди я, чиле вацран юкьван температура +20 °C. Йисан къене 500 мм кьван къвалар къвазва, максимум — чиле вацра. 2008-2009-лагьай йисарра Липецкда хъуьтӀуьн юкьван гьавадин температура — мекьивилин 5 градус тир (ам пара йисаррин къене чирнавай адетдин малуматрилай 3,2 градусдал чими я). А йисаррин къене къванвай къваларин кьадар нормадилай тӀимилди тир. Амма 2009/2010-2010/2011-лагьай йисаррин хъуьтӀер нормадилай мекьибур тир. == Статус ва административ къурулуш == thumb|220px|Липецк вилаятдин администрация Вилаятдин юкьван везифайрикай гъейри шегьер Липецк райондинни административ юкь я. ГьакӀни, вилаятдин гъилик квай шегьер яз, ада вилаятдин ибаратдик квай кьилди тир административ тек — шегьердин округ Липецк шегьер — арадал гъизва. Гилан чӀаван сергьятра Липецкдин майдан 318,12 км² (01.06.2013-ан малуматар). Им бегьем чӀехи кьадар, Москвадин майдандилай (МТАР-дин сергьятрин къене) вирини-вири пудра гъвечӀиди я. Шегьер кьуд округдиз — «Левобережный», «Октябрьский», «Правобережный», «Советский» — чара ийизва. Шегьердин ибаратда адетдалди агъадихъ ганвай паяр (тарихдин мягьлеяр) чара жезва: * Юкь * Новолипецк * Переделицы * Новая Жизнь * Северный Рудник * Сырский * Свободный Сокол * Сокольское * Дикое * Ниженка * Венера * Район Опытной станции * Мирный * Жёлтые Пески * Ссёлки * Тракторный * Заречье * Дачный * Посёлок Силикатного завода * Посёлок Студёновского рудоуправления * Матырский * Коровино * Манеж === Липецкдин куьчеяр === 2012-лагьай йисан гьалдив кьурвал, Липецкда 739 куьче ава (гьа гьисабдик, 3 проспект, 111 кӀакӀ, 23 майдан, 20 элячӀна фидай куьче, 2 бульвар, 5 шоссе, гьакӀни куьчедин статусдив барабар хьанвай 4 мягьле, 3 хир (поселка) ва 3 алакъадин АРМ-дин кӀвалерин кӀапӀал). И гьисабдик «Елецкий» микромягьледа авай 3 официал рекьелди арадал гъанвай куьче ква, амма алай чӀавуз абур гьеле гьакъикъатда кьиле фенвач. == Баянар == Категория:Липецк вилаятдин районрин юкьвар Категория:Урусатдин Федерациядин субъектрин юкьвар Категория:Липецк Категория:Липецк вилаят

Липецк

Ибрагьим Аввад Ибрагьим Али ал-Бадри, адан лакӀабар Абу Дуъа ва Абу Бакр ал- Багъдади (1971 йисан 28 июль, Самарра, Ирак) — муджагьид, 2003 йисалай «Ал- Къаида Иракда», «Исламдин гьукумат Ирак», «Иракдин ва Левантадин Исламдин гьукумат» хьтин чара-чара тӀвараралди вири дуьньядиз малум хьайи тешкилатдин кьил, гуьгъуьнлайни Сирия, Ирак ва Ливия уьлквейрин чилерин са кьадар паюнал «Исламдин Гьукумат» арадал гъайи ва вич адан халиф тирди малумарнай кас. 2011 йисуз Америкадин Садхьанвай Штатрин Гьукуматдин департаментди, Абу Бакрдин кьиникьикай ва я кьуникай малумат гайидаз 10 млн доллар вугудайди малумарна (адалай виниз къимет Америкади тек са «Ал-Къаидадин» кьил тир Айман аз- Завкхиридал эцигнай — 25 миллион.) == Эдебият == *

Абу Бакр аль-Багъдади

«Кавкамахи» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Акуша райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Кавкамахи хуьр я. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Акуша райондин кефер пата ала. ==Агьалияр== Йисариз килигна Кавкамахи хуьруьнсоветдин агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис 2010 2015 Агьалияр 1 408 Всероссийская перепись населения 2010 года. Таблица № 11. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских и сельских населённых пунктов Республики Дагестан 1 514 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2015 йисан Урусатдин агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьруьнсоветдин агьалийрин вири санал кьадар: 1 514 кас тир. Вири даргияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Село Кавкамахи Категория:Акуша райондин хуьруьнсоветар

Кавкамахи хуьруьнсовет

Мугьажир ( «гьижра авур кас», яни куьч хьанвай кас) — 622 йисуз Мугьаммад пайгъамбардихъ галаз (А.А.С.С) Меккадай Медина шегьердиз куьч хьанвай мусурманриз лугьузвай. Са кьадар геж, дуьньядин гьар са патай чпин дин хуьн паталди араб уьлквейриз куьч жезвай мусурманризни мугьажир лугьузвай. Месела, Къавкъаздин дяве чӀавуз Урус империядиз муьтӀуьгъ тахьана Осман империядиз катай агъзурралди дагъустанвийрин хзанризни «мугьажир» тӀамгъа эцигнай. Араб гаф яз «мугьажир» гаф "гьаж" (куьч хьун) гафуникай арадал атанвайди я. Турцияда лезги, авар, яхул хуьрер ава. И хуьрер Гъазаватдин дяве вахтунда Урусатдик акат тавун паталди Осман империядиз куьч хьанвай хзанри кутунвай. А чӀавуз вирибурулайни пара кьадарда куьч хьанвайбурукай черкесар, лезгияр (Турциядиз), чеченар, аварар, ингушар (Иорданиядиз, Сириядиз) я. ==Къуръанда мугьажирвиликай кхьенва== * «Куьч хьанвай сифте ксарин, ансаррин ва абурун гуьгъуьналлаз атанвайбурун кӀвалер къени жеда: Аллагь абурал рази я, ва абур Аллагьдал рази я. Ада абуруз женнетдин салар гьазурнава, а салара вацӀар авахьзава. Абур ина эбеди яз жеда. Им зурба агалкьун я.» Ат-Тауба 9:100 (Кулиеван таржума) ==Баянар== ==ЭлячӀунар == *Большаков О. Г. Мухаджир // Ислам: энциклопедический словарь / отв. ред. С. М. Прозоров. — М. : Наука, 1991. — С. 177. *Али-заде, А. А. Мухаджиры (архив ) // Исламский энциклопедический словарь. — М.: Ансар, 2007.

Мугьажир

Кизилюрт район () — Урусат Федерациядин Дагъустан республикада авай муниципалитетдин район. Администрациядин юкь — Кизилюрт шегьер я. == География == Район Дагъустан Республикадин юкьван пата ала. Хасавюрт, Бабаюрт, Кумторкъала, Къазбек ва Буйнакс районрихъ галаз са сергьятра ава. Райондин чилерин майдан — 524 км² я. ==Тарих== ДАССР-дин Лап кьилин Советдин Президиумдин 5.07.1944 тарихдин къарардалди, Кумторкъала райондин тӀвар дегишарна, администрациядин юкь Кизилюрт шегьердиз тухуналди ва Капчугайни Экибулак хуьруьнсоветар Буйнакск райондив вугуналди Кизилюрт район арадал гъанвай. 1963 йисуз район терг авуна чилер Хасавюрт райондик кутунай. 1966 йисуз район виликан сергьятра гуьнгуьна хутунай. 1992 йисуз райондин рагъэкъечӀдай пад чара авуна Кумторкъала район арадал гъанвай. == Агьалияр == Йисариз килигна Кизилюрт райондин агьалийрин дегиш хьунин динамика (Кизилюрт шегьер квачиз): Йис 2002 2011 2012 2013 2014 2015 Агьалияр 70 440 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2002 г. 63 016 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2011 г. 63 789 35\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2012 г. 65 079 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г. 66 585 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2014 г. 67 871 33\. Численность постоянного населения Республики Дагестан по муниципальным образованиям на 1 января 2015 г. 2002 йисан Вири Урусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрин малуматриз килигна, Кизилюрт райондин миллетрин сиягь Дагъустандин миллетрин состав. 2002: Халкь Кьадар, кас Пай вири агьалидикай, % аварар 58 101 82,48 % • аварар 53 773 76,34 % • дидояр 2 143 3,04 % • андияр 2 010 2,85 % • гунзибар 128 0,18 % • тиндалар 19 0,03 % • хваршинар 17 0,03 % къумукьар 8 103 11,50 % чеченар 1 894 2,69 % яхулар 1242 1,76 % даргияр 431 0,61 % урусар 245 0,35 % лезгияр 99 0,14 % муькуьбур 67 0,50 % вири санлай 70 440 100,00 % == Администрациядин паюнар == Райондик 13 муниципалитетдин образование (хуьруьнсоветар) акатзава Закон Республики Дагестан от 13.01.2005 № 6 «О статусе и границах муниципальных образований Республики Дагестан». Кизилюрт райондин хуьруьнсоветар ва абурук акатзавай хуьрер, (къалин шрифтдив администрациярин юкьвар къалурнава); # «Акнада» хуьруьнсовет — Акнада # «Гельбах» хуьруьнсовет — Гельбах # «Кироваул» хуьруьнсовет — Кироваул # «Комсомольское» хуьруьнсовет — Комсомольское # «Кульзеб» хуьруьнсовет — Кульзеб # «Миатли» хуьруьнсовет — Миатли # «Агъа Чирюрт» хуьруьнсовет — Агъа Чирюрт # «ЦӀийи Чиркей» хуьруьнсовет — ЦӀийи Чиркей # «Султан-Янги-Юрт» хуьруьнсовет — Султан-Янги-Юрт # «Чонтаул» хуьруьнсовет — Чонтаул # «Зубутли-Миатли» хуьруьнсовет — Зубутли-Миатли, ЦӀийи Гадари # «Нечаевка» хуьруьнсовет — Нечаевка, Мацеевка # «Стальское» хуьруьнсовет — Стальское, Шушановка == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагъустан Республикадин президентдин сайтуна Кизилюрт райондикай малуматар Категория:Дагъустандин районар

Кизилюрт район

Агьмедов Герман Ибрагьиман хва (1962 йисан 18 январдиз, Мегьарамдхуьр) — Урусатдин лингвист, методикан ва къавкъаздин чӀаларикай пеше кар чидай кас я, урус чӀал миллетрин школада гудай методикадин пеше кар я. Филологиядин илимдин духтур (2000), урус чӀалан кафедрадин профессор. Берлиндин Вест-Ост институтдин (ФРГ) профессор. «Язык. Словесность. Культура» журналдин редакциядин член я. РАЕ-дин член-корреспондент. Европадин ТӀебиатдин илимдин академиядин лайихлу член я. == Уьмуьрдин кьиса == 1962 йисуз Дагъустан Республикадин Мегьерамдхуьре дидедиз хьана. Дагъустандин гьукуматдин университетдин филологиядин факультетда урус чӀалан хел куьтягьна. КӀелзавай йисара са шумуд сеферда россиядин ва маса гьукуматрин конференцийра урус чӀалай ва урус чӀал гудай методикрай иштираквал кьуна (Саратовдин гьукуматдин университет, 1984), (Новосибирскидин гьукуматдин университет, 1983). 1984 йисуз профессор Гуьлмегьамедов А. Г. кьиле аваз «Урус чӀалал кхьенвай ктабра маса чӀаларикай къачунвай гафар къалурдай къайдаяр» темадай диплом кхьена. 1984—1986 йисара урус чӀалан ва литературадин муалим яз кӀвалахна. 1986—1988 йисара Дагъустандин педагогикадин институтда урус чӀалан муаллимвиле кӀвалахна. Институтда кӀвалахдай вахтунда кӀватӀнавай кхьинриз герек тир малуматар ада ишлемишна вичин «Филологрин студентрин урус чӀал вилик тухун» лугьудай кандидатвилин диссертацияда. 1988—1991 йисара Москвадин миллетрин проблемрин чирвилин НИИ-дин асптрантурада кӀелна. 1990 йисан декабрдин вацра профессор Саботкоев Р. Б. кьиле аваз ада «Студентрин филологрин урус чӀал вилик тухун» кандидатвилин диссертация хвена. 1991 йисалай гатӀумна — Дагъустандин гьукуматдин университетда урус чӀал гудай методикадин кафедрадин доцент я. 1994 йисуз Москвадин гьукуматдин университет куьтягьна. 1994—1995 йисара Москвадин гьукуматдин Ломоносован тӀварцӀихъ галай университетда «Урус чӀал маса гьукуматдин чӀал хьиз» темадай стаж къачуна. 1998—1999 йисара Братиславада (Словакия) Коменскидин тӀварунихъ галай Университетда урус чӀалан ва литературадин кафедрада доцент яз кӀвалахна. 1999 йисуз РАН-дин чӀалар чирдай Институтда доктордин тӀвар къачудай «Гьар жуьредин чӀалара алакъадин рекье лугьузвай гафар (урус ва лезги чӀалар)» диссертация. 2000 йисалай гуьгъуьниз Дагъустандин гьукуматдин университетда урус чӀал гудай методикадин кафедрадин профессор я. 2001 йисалай эгечӀна Берлинда (ФРГ) Вест-Ост институтда профессор яз кӀвалахзава. == Баянар == == ЭлячӀунар == * famous- scientists.ru Категория:Дагъустандин гьукуматдин университет акьалтӀарнавайбур

Агьмедов Герман Ибрагьимович

Москвич 3 Москвич заводди 23-ноябр 2022 лагьай суз тӏуькӏуьрнавай Автомобиль.

Москвич 3

Мегьемед-Вели Букаран хва Букаррин (1920 йисуз, Ахцегь — ССРГ) — Советрин гьукуматдин ва политикадин деятель. Магьачкъаладин шегьердин исполкомдин председатель (1970—1972), экономикадин илимрин кандидат, Дагъустандин лайихлу экономист. Миллетдай лезги. == Уьмуьрдин рехъ == Мегьемед-Вели Букаров 1920 йисуз Самурдин округдин Ахцегьрин хуьре дидедиз хьана. Дагъустандин механикадин техникум ва ЦК КПСС-дихъ галай Лап вини дережадин партиядин мектеб кӀелна куьтягьна. Техникум куьтягьайдалай кьулухъ ада № 128 заводда машинар туькӀуьрдай конструктор яз кӀвалахна . 1943 — 1945 йисарин къене Советски армиядин жергейра аваз Ватандин чӀехи дяведа иштираквал авунаПамять народа. 1948 йисуз Ахцегь райондин исполкомдин секретарь яз кӀвалахнаБукаров Магомед- Вели Букарович - Секретарь Ахтынского райисполкома. 1950 йисуз КПСС-дин обкомда кӀвалахна. 1952 йисалай эгечӀна Каспийскидин горисполкомдин сад лагьай секретарь яз, ахпа Мегьарамдхуьруьн партиядин райкомдин секретарь яз кӀвалахна. Гуьгъуьнлай ам Кьасумхуьруьн колхозрин ва совхозрин управлениядин кьиле эцигна. 1966—1970 йисарин арада Дагъустандин Республикадин Верховны Советдин Президиумдин председательдин куьмекчи тир. 1970 йисан декабрдалай башламишна 1972 йисан июлдал кьван М-В. Букарова Магьачкъаладин горисполкомдин председательдин чка кьуна. 1972—1975 йисара ада емишрин ва емишар цана агакьардай совхозрин трестин кьиле акъвазна. 1975—1981 йисара — «Мегьарамдхуьр» совхоздин директор. == Пишкешар == * Зегьметдин Яру Пайдахдин Орден * Орден «Лайихлувилин Лишан» * Вад жуьреба-жуьре медалар. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Лап вини дережадин партиядин мектеб акьалтӀарнавайбур

Мегьемед-Вели Букаран хва Букаррин

«Кина» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Рутул райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь ва сад тир хуьр — Кина хуьр я. == География == Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Рутул райондин юкьван пата, райондин юкь тир Рутул хуьрелай 16 км яргъал, Самур вацӀун дугуна ала. ==Агьалияр== 2013 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 622 касди уьмуьр гьалзавай. 2012 йисан малуматрив кьурвал хуьруьнсоветдин агьалияр 626 кас тир 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2012 г.. 2002 йисан малуматрив кьурвал 976 кас тир Рутул райондин 2002 йисан малуматрив кьурвал агьалияр. ФЛНК. Агьалидин вири рутулар, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Село Кина Категория:Рутул райондин хуьруьнсоветар

Кина хуьруьнсовет

Санскрит (деванагари: संस्कृता वाच्, saṃskṛtā vāk, «зариятдин чӀал») Категория:Инд-европадин чӀалар

Санскрит

Нилл Олден Армстронг (; 5 август 1930 йис, Уапаконета, Огайо, АСШ — 25 август 2012 йис, Цинциннати, Огайо, АСШ — американ НАСАдин космонат, космосдин инженер, самолет гьалдайди-имтагьанчи, АСШдин (цаварин къувватар) ЦКЪдин самолет гьалдайди. Университеттин профессор, садлагьай вацрал эвичӀнай кас, 21 июль 1969 йисуз Апполон-11 космосдин гимидаваз вацран экспедициядин вахтунда. == Баянар == == ЭлячӀунар ==

Нил Армстронг

1876 йис (са агъзурни муьжуьдвишни пудкъанницӀиругудлагьай йис) — чи эрадин 1876-лагьай йис. XIX виш йисан 76-лагьай йис я. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XIX виш йис Категория:1876 йис

1876 йис

Шахбулатотар — Дагъустан Республикадин Бабаюрт районда авай, «Хасанай» хуьруьнсоветдик акатзавай саки тунвай хуьр. ==География== Хуьр Бабаюрт райондин кьибле пата, райондин юкь тир Бабаюрт хуьрелай 7,3 км яргъал ала. ==Тарих== ==Агьалияр== Йисариз килигна Шахбулатотар хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис''' 1926 2002 2010 Агьалияр''' 35 4Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 12Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. 2010 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьре 12 касди уьмуьр ийизвай. Агьалидин чӀехи пай нугъаяр я, вири суни - мусурманар я. 1926 йисуз хуьруьн агьалидин кьадар вири чеченар яз 35 кас тир. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:Бабаюрт райондин хуьрер Категория:Нугъай хуьрер

Шахбулатотар

Гьаирбекова Машидат Гьажидин руш (1927 йисан 29 декабрдиз, Ахвах район, КӀаратӀа — 2015 йисан 22 ноябрдиз, Магьачкъала) — Советрин ва Урусатдин шаир, писатель ва драматург, жемятдин алахъавайди я. Дагъустандин халкьдин шаир (1969) я. Урусатдин ва Дагъустандин литература вилик тухун паталди метлеблу кар кутур инсан я. == Уьмуьрдин кьиса == 1927 йисан 29 декабрдиз Ахвах райондин КӀаратӀа хуьре дидедиз хьана. Вич кӀаратӀави ятӀани, ам аваррин шаиррни писател яз гьисабзвай тир. Шиирар туькӀуьруьз башламишна гьеле аял тир вахтунда. Мектебда кӀелзавай йисара ам халис шаир яз гьисабзавай. Москвада авай М.Горькидин тӀварунихъ галай Литературадин институт кӀелна куьтягьна. 1948 йисалай экечӀна шиирар басма авуна. Шииррин кӀватӀалра «Дагъларин дишегьлидин гаф» (1952 йис, тарж.1955 йис) «КӀукӀвал тухузвай рекье» (1958 йис, урус тарж. 1960) Дагъустанда жезвай социализмадин дегишвилер дуьздиз ва гужлудиз къалурна. РикӀин сидкьидай атай гафар Машидата дуьнья хуьдай темадиз багъшна. Ам агъадихъ къалурнавай поэмайрин автор я: «Яргъа авай вах», «Кхьена куьтягь тахьанвай чар» (1955), «Сусан лацу яйлух» (1965), «Тахсиркарвилиз ганвай туьнбуьгь» (1967), «Яру партизандин руш» (1968) ва пьесадин «Женг чӀугуна кӀанда бахт паталди» (1958). Дустари ва адан яратмишунал рикӀ алай инсанри ам викӀегь дишегьли хьиз къалурзавай, вичин лайихвал, намус авай инсан хьиз. Адаз дакӀан тир кьве-ччин -алайвал, кьуру такабурвал. Вири уьмуьрда ада дагъларин адетриз керчеквал хвенва. Уьмуьрдин эхиримжи йисара М. Гьаирбековади историядин темайрикай кхьизвай. Виридалайни ада фикир гузвай имам Шамилаз ва адан наибриз ва мюридриз. 1969—1975 йисара Авар халкьдин Гьамзат ЦӀадасадин тӀварунихъ галай музыкадин ва драмадин театрадин кьиле акъвазна. ССРГ-дин писателрин КӀватӀалдин член. Гила авай дагъустанвийриз виликан Дагъустан Республикадин кьил Рамазан Абдулатиповаз талукьарнавай «Чун вал вил алаз акъвазнавай тир, Рамазан!» лугьудай поэмадин автор яз чир хьана. 2015 йисан 22 ноябрдиз кьенва. == Пишкешар == * Орден «Лайихлувилин Лишан». * Орден «Зегьметдин Яру Пайдах». * СтӀал Сулейманан тӀварунихъ галай республикадин пишкешдин лауреат. == Баянар == Категория: Дагъустандин халкьдин шаирар

Гьаирбекова Машидат Гьажидин руш

1727 йис (са агъзурни ирид вишни къанниирид лагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла арбедиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1727-лагьай йис я. XVIII виш йисан 27-лагьай йис. == Вакъиаяр == == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:XVIII виш ийс Категория:1727 йис

1727 йис

Сан-Паулу () — Бразилиядин кьиблединни рагъэкъечӀдайдан патан ара шегьер, са тӀвар алай штатдин кьилин шегьер я. И шегьер Бразилиядинни Чилин Кьибле патан виридалайни чӀехи шегьер я. == Халкь == Сан-Паулу бразилиядин виридалайни пара инсанар яшамиш жезвай шегьер я. Сан-Паулуда 7 миллион италияр ава, 3 миллион португал, 3 миллион африкави, 1 миллион араб. == ЭлячӀунар == * Официал сайт Категория:Бразилиядин шегьерар

Сан-Паулу

Могох () — Дагъустан республикадин Гергебиль районда авай хуьр. Могох хуьруьнсоветдик акатзава. Хуьруьнсоветдин кьилин хуьр я. == География == Хуьр Гергебиль райондин кефер пата, райондин администрациядин юкь тир Гергебиль хуьрелай 18 км яргъал ала. ==Тарих== 1864 йисуз Къавкъаздин Дяведин финифра Могох хуьр вири Дагъустандихъ галаз Урусат империядин гъилик акатнай. Империядик квай чӀавуз, хуьр Дагъустан вилаятдин Авар округдин Хунзах наибвилиз талукь тир. ==Агьалияр== Йисариз килигна Могох хуьруьн агьалийрин дегиш хьунин динамика: Йис''' 1886 2002 2010 Агьалияр''' 602Хунзах наибвилин агьалияр 1886 йисуз 523Данные Всероссийской переписи населения 2002 года: таблица № 02c. Численность населения и преобладающая национальность по каждому сельскому населенному пункту. 27433\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2010 г. 2010 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижайриз килигна хуьре 274 касди уьмуьр ийизвай. Вири аварар, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Гергебиль райондин» администрациядин официал сайт Категория:Гергебиль райондин хуьрер Категория:Авар хуьрер

Могох (Гергебиль район)

Абдуллаев Дагълар Агъаман хва — лезги шаир. 1933 йисуз Ахцегь райондин Кьехуьл хуьре дидедиз хьана. Ада юкьван мектеб ва Москвада Литературадин институт куьтягьна. Гзаф йисара «Коммунист» газетдин ва лезги радиодин редакцийра кӀвалахна. Д. Абдуллаев шиирринни поэмайрин кӀватӀалрин («Чанахъда варз», «Фикирар», «Гатфарин чил», «Сирнавзавай булутар» ва мсб.) автор я. Ам УФ-дин кхьирагрин садвалдин член я. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр». Категория:Лезги шаирар

Абдуллаев Дагълар Агъаман хва

«Берикей хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Дербент райондик акатзавай муниципалитет (хуьруьнсовет). Администрациядин юкь — Татляр хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Татляр, Къарадагълы. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин кьибле пата, Дербент райондин кефердинни - рагъакӀидай пата, Дербент шегьердилай 31 км кефердинни - рагъакӀидай пата, Уллучай вацӀун кьере чка кьунвайди я. ==Агьалияр== 2002 йисуз хуьруьнсоветда 1987 касди уьмуьр гьалзавай ФЛНКА сайтуна Дербент райондикай официал малуматар. Агьалийрин вири азербайжанарин этник группа тир терекемеяр я, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Дагестанская АССР: Административно-территориальное деление. — Махачкала: Дагестанское кн. изд-во, 1980. * Cельское поселение Татлярский сельсовет Категория:Дербент райондин хуьруьнсоветар

Татляр хуьруьнсовет

Семгамахи — Дагъустан республикадин Акуша районда авай хуьр. Акуша хуьруьнсоветдик акатзава. == География == Хуьр Акуша райондин юкьван пата, райондин администрациядин юкь тир Акуша хуьрелай 1 км яргъал ала. ==Тарих== ==Агьалияр== 2007 йисан агьалияр сиягьриз къачунин нетижариз килигна хуьре 660 касди уьмуьр ийизвай Схема территориального планирования Акушинского района. Вири даргияр, суни-мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * МО «Акуша район» администрациядин официальный сайт Категория:Акуша райондин хуьрер Категория:Дарги хуьрер

Семгамахи

24 март — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла йисан 84-й югъ я. Йисан эхирдал кьван 282 югъ ама. ==Вакъиаяр== ==Суварар== ===Умуми дуьньядин суварар=== ==Дидедиз хьана== ===Лезгистанда=== ===Дуьньяда=== ==Кьена== Категория: Март

24 март

Канделаки Тинатин (Тина) Гивидин руш (1975 йисан 10 ноябрдиз, ТӀифлис) — Гуржистандин ва Урусатдин журналист, телеведущая, продюсер, жемятдин алакъавайди, «Матч ТВ» спортдин телеканалдин кьилин продюсер (июль 2015), ANSALIGY косметикадин брендин бине эцигай кас. Алатай йисара — «Апостол» медиа-компаниядин кьилин директор ва иеси тир, «Виридалайни акьуллу», «Детали», «Хъсан манияр», «Свадебный переполох» ва «СТС зажигает суперзвезду» передачаяр тухвана (СТС, 2002 −2012). == Уьмуьрдин рехъ == Тина Канделаки 1975 йисан 10-лагьай ноябрдиз ТӀифлисда дидедиз хьана. ТӀифлисда авай дяведин къуллугъчийрин аялри кӀелзавай № 64 юкьван мектеб кӀелна куьтяхьна. 1993 йисуз пластикадин косметология чириз хьана, ахпа вичиз чидай журналист Георгий Таргамадзедин куьмекдалди ТӀифлисдин гьукуматдин университетдин журналистар гьазурзавай факультетдик экъечӀна. 2008-лагьай йисуз УГьГУ-дин халкьарин арада авай отношенийрин факультет кӀелна куьтяхьна. === 1990-лагьай йисар === Ада «Радио 105» радиостанцияда ва Гуржистандин телевиденияда кӀвалахна. 1995-лагьай йисуз Москвадиз куьч хьана ва С.Садальскидихъ, А.Пряниковахъ галаз жуьреба-жуьре радиостанцийра ва телеканалра кӀвалахиз хьана. ТВЦ каналда «Времечко» передача ва «Аллё, народ» А. Шахматовахъ галаз, «Ой, мамочки!» А. Кондрахинахъ галаз санал тухвана. === 2000-лагьай йисар === 2002-лагьай йисалай эгечӀна СТС каналда «Детали» передача тухвана. 2004 йисан 2-лагьай мартдилай эгечӀна 2005 йисан 14-лагьай январдалди СТС-да «Хъсан манияр» лугьудай концертар тухуз хьана. 2006-2007-лагьай йисарра — «Эхо Москвы» радиостанцияда «Разворот» ва «Особое мнение» программарин ведущивиле кӀвалахна. 2007-лагьай йисуз СТС каналда кьве проект тухвана: телешоу «Свадебный переполох» ва «СТС зажигает суперзвезду!» лугьудай музыкадин конкурсдин садлагьай сезон и первый сезон музыкального конкурса «СТС зажигает суперзвезду!». 2008-2011-лагьай йисарра — «Нереальная политика» передача тухвана (РЕН-ТВ, НТВ)). 2009-лагьай йисуз «Кьве гъед» проектда («Первый канал») ведущий яз иштираквал авуна. 2009-лагьай йисуз эрменийрин «Форт Боярд» телешоу тухвана. === 2010-лагьай йисар === 2010-лагьай йисуз — КВН-дин кьилин лигадин жюридин член. СТС-да фейи «Идеальный мужчина» телешоудин ведущий тир. 2010 йисан 22-лагьай сентябрдилай 2011 йисан 19-лагьай январдалди 2011 йисан «Вести ФМ» радиостанцияда адан кьилин продюсер А. Кузевичахъ галаз санал вичин хсуси «Альтернатива» передача тухвана. 2012-лагьай йисан декабрдиз передача «Виридалайни акьуллу» агална. 2003-лагьай йисалай гатӀумна и передачади кьведра «ТЭФИ» премия къачуна (2004, 2009). 2013 йисан 17-лагьай февралдилай июнь вацралди Маргарита Симоньяндихъ галаз санал НТВ каналда политикадин ток- шоу «Железные леди» тухвана. === 2020-лагьай йисар === 2020 йисан юкьвалай эгечӀна «RTVI» телеканалдин ведущивиле кӀвалахзава. == Баянар == == ЭлячӀунар == Категория:ТӀифлисда дидедиз хьанвайбур Категория:Урусатдин телепродюсерар Категория:Урусатдин актрисаяр Категория:Урусатдин ТВ-тухудайбур

Тина Канделаки

Гьезреуба — Азербайжандин Хъачмаз районда авай хуьр. == ЭлячӀунар == * Хъачмаз райондин официал сайт * Категория:Хъачмаз райондин хуьрер

Гьезреуба

Самур магьал () — 1839 — 1928 йисара хьайи, Дербентдин губерниядик, Дагъустан вилаятдик ва Дагъустандин АССРдик квай администрациядин тек. Кьилин хуьр — Ахцегь хуьр. ==Администрациядин паюнар== Магьал наибвалриз пай жезвай. 1899 йисуз наибвилер участокриз элкъвенай. Вичин нубатда гьа наибвилер хуьруьн- жемиятрикай ибарат тир. 1886 йисуз магьалдик агъадихъ галай наибвилер акатзавай: Наибвал Администрациядин юкь Агьалияр Миллетар Ахцегьпарадин наибвал Ахцегь 22 949 лезгияр (82 %) рутулар (18 %) Докъузпарадин наибвал Мискискар 20 899 лезгияр (100 %) Лучек наибвал Лучек 18 220 рутулар (50 %) цӀахурар (33 %) ва мсб. 1926 йисуз наибвилер терг авуна абурун чкадал кьве участокар тешкилнай: * Докъузпарадин участок (юкь — Усугъчай хуьр) * Лучек участок (юкь — Лучек хуьр) ==Тарих== Самурдин округ 1839 йисуз арадал гъанай. 1840 йисалай округ Каспи вилаятдин Къуба уезддин, 1846 йисуз — Дербентдин губерниядин, 1860 йисуз — Дагъустандин вилаятдин, 1921 йисузни Дагъустандин АССРдин составрик квай. 1928 йисан ноябрь вацра Дагъустандин АССР-да кантонриз паюнин система къуватда гьатнававиляй вири округар терг авунай. Округдин къене сифте кантонар, гуьгъуьнлай гьа кантонрикай гилан районар тешкилнай. 1915 йисуз округда вад гражданвилин, яни диндиз талукь тушир мектебар авай: абурукай кьвед Ахцегьра, Хуьруьг, Рутул ва Филер хуьрера гьарна са мектеб. ==Агьалияр== 1886 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижайрив кьурвал, округда 63 235 касди уьмуьр ийизвай Дагъустан вилаятдин агьалияр 1886 йисуз. 1886 йисан малуматриз килигна, округда авай миллетар : Вири лезгияр рутулар цӀахурар яхулар аварар 63 235 (100 %) 44 013 (70 %) 11 985 (19 %) 5 165 (8 %) 1 480 (2 %) 592 (1 %) == Баянар == == ЭлячӀунар == * Категория:Дагъустан вилаятдин округар Категория:Дагъустандин АССРдин округар

Самур магьал

Имарат Къавкьаз — террориствиллин тешкилат Кефер КъавкъаздаВерховный суд признал «Кавказский эмират» террористической организацией и запретил ее деятельность в РФСША признали «имарат Кавказ» террористической организацией. == «Вилаятар» == «Вилаятар» малум авун: * Вилаят Нохчичё (Чечня) * Вилаят Гъалгъалай (Ингушетия ва Кеферпатан Осетия) * Вилаят Черкессия (Адигъар) * Вилаят Дагъустан * Вилаят Кабарда, Балкар (Къабарда-Балкъар) ва Карачай * Вилаят Нагъай чилер == Баянар == == ЭлячӀунар == * «Имарат» выселили из России Категория:Къавкъаз Категория:Терроризм

Имарат Къавкъаз

1619 йис (са агъзурни ругудвишни цӀекӀуьдлагьай йис) — чи эрадин 1619-лагьай йис. XII виш йисан 19-лагьай йис я. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XII виш йис Категория:1619 йис

1619 йис

«Чувек» хуьруьнсовет () — Дагъустан Республикадин Хив райондик акатзавай муниципалитет. Администрациядин юкь — Чувек хуьр я. Хуьруьнсоветдик акатзавай хуьрер: Чувек, КъуштӀил. ==География== Хуьруьнсовет Дагъустан Республикадин Хив райондин юкьван пата, райондин юкь тир Хив хуьрелай 7,8 км яргъал ала. ==Агьалияр== 2013 йисан агьалияр сиягьдиз къачунин малуматрив кьурвал хуьруьнсоветда 1644 касди уьмуьр гьалзавай 33\. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 г.. 2012 йисан малуматрив кьурвал, хуьруьнсоветдин агьалияр 1691 кас тир Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 г.. 2002 йисан малуматриз килигна, хуьруьнсоветдин агьалияр 1523 кас тир Хив район. ФЛНК. Агьалидин вири табасаранар, суни - мусурманар я. == Баянар == == ЭлячӀунар == * Cельское поселение Чувекский сельсовет Категория:Хив райондин хуьруьнсоветар

Чувек хуьруьнсовет

Урус чӀал () — Урусатдин Федерациядин гьукуматдин чӀал. == ЭлячӀунар == * Категория:Славян чӀалар Категория:Урусатдин чӀалар

Урус чӀал

Айдагьо (, ) А́йдахоу) — Америкада кьиблединни рагъакӀидайдан патан арадин авай штат. == ЭлячӀунар == * Категория:АСШ штатар

Айдагьо

Гъаниев Малик, адан лакӀаб Шагьдагъви Малик — лезги шаир, драматург ва чӀугвар. Шагьдагъви Малик 1896 йисуз Самур магьалдин Ахцегь хуьре дидедиз хьана. Хуьруьн мектеб куьтягьна, ам Бакудиз фена. Ина Малика инкъилабдин гьерекатра иштиракна, «Азербажандин кесибар» газетда кӀвалахна. Ам Сураханада Лезги халкьдин театрдин тамашайра артист яз къугъвана, режиссер ва чӀугвар хьана. 1925–1928 йисара Ленинграддин университетдин РагъэкъечӀдай патан чӀаларин факультетда кӀелна. Ватандиз хтайла, «Шура Дагъустан» газетдин редактор хьана. Малик Шагьдагъвиди цӀудралди шиирар («Билбил», «Къайнар булах» (Чими булах), «Дидедин сурал» ва мсб. ) ва пьесаяр («Инкъилабчи Агьмед», «Дагъдин лекьер», «Маргъал», «Тарлан» ва мсб. ) кхьена. Кхьирагдин драмадин эсерар Лезги театрдин сегьнедилай гзаф йиcара къалурна. Малик Шагьдагъви 1957 йисуз хайи хуьре рагьметдиз фена. ==Эдебият== * Гьаким Къурбан «Лезги зарияр» Категория:Лезги шаирар Категория:Лезги драматургар Категория:Лезги чӀугварар

Шагьдагъви Малик

Азербайжандин гимн () — тӀвар «Азербайжандин марш» (азерб. «Azərbaycan Marşı») я. Гимндин макьам 1918 йисуз азербайжандин композитор Уьзеир Гьажибекова туькӀуьрнай, гафарни зари Агьмед Жаваданбур я. И гимн гьеле совет бередилай вилик девирдани Азербайжандин официал гимн яз кардик квай. == ЧӀалар == Латин элифар Фарсдин элифар Лезги Azərbaycan! Azərbaycan! Ey qəhrəman övladın şanlı Vətəni! Səndən ötrü can verməyə cümlə hazırız! Səndən ötrü qan tökməyə cümlə qadiriz! Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa! Üçrəngli bayrağınla məsud yaşa! Minlərlə can qurban oldu, Sinən hərbə meydan oldu! Hüququndan keçən əsgər, Hərə bir qəhrəman oldu! Sən olasan gülüstan, Sənə hər an can qurban! Sənə min bir məhəbbət Sinəmdə tutmuş məkan! Namusunu hifz etməyə, Bayrağını yüksəltməyə Namusunu hifz etməyə, Cümlə gənclər müştaqdır! Şanlı Vətən! Şanlı Vətən! Azərbaycan! Azərbaycan! Azərbaycan! Azərbaycan! آذربایجان! آذربایجان! ای قهرمان اولادین شانلی وطنی! سندن اوترو جان ورمه‌یه جومله حاضریز! سندن اوتروقان توکمه‌یه جومله قادیریز! اوچرنگلی بایراقین‌لا مسعود یاشا! اوچرنگلی بایراقین‌لا مسعود یاشا! مینلرله جان قوربان اولدو، سینن حربه میدان اولدو! حقوقوندان کچن عسکر، هره بیر قهرمان اولدو! سن اولاسان گولوستان، سنه هرآن جان قوربان! سنه مین بیر محبت سینه‌مده توتموش مکان! ناموسونو حیفظ اتمه‌یه، بایراقینی یوکسلتمه‌یه ناموسونو حیفظ اتمه‌یه، جومله گنجلر موشتاقدیر! شانلی وطن! شانلی وطن! آذربایجان! آذربایجان! آذربایجان! آذربایجان! == ЭлячӀунар == * Full HD Video 1080p: Азербайжандин гимн футболисти лугьузва * HD Video: Азербайжан Республикадин гимн * Азербайжандин милли гимн * Фэйсбук сайтунал Азербайжандин гимндиз талукь чин Категория:Азербайжан

Азербайжандин гимн

23 январь — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла йисан 23-й югъ я. Йисан эхирдал кьван 342 югъ ама (яргъи йисуз 343 югъ). ==Вакъиаяр== ==Суварар== ===Умуми дуьньядин суварар=== ==Дидедиз хьана== ===Лезгистанда=== ===Дуьньяда=== ==Кьена== Категория: Январь

23 январь

1927 йис (са агъзурни кӀуьд вишни къанни иридлагьай йис) — григорийдин чӀаваргандал гьалтайла кишдиз эгечӀзавай куьруь йис. Им чи эрадин 1927-лагьай йис я. XX виш йисан 27-лагьай йис. ==Вакъиаяр== == ЭлячӀунар == Категория:XX виш йис Категория:1927 йис

1927 йис

Урусат (), Урусатдин Федерация (), куьрелди УФ () — РагъэкъечӀдайпатан Европада ва Кеферпатан Азияда алай дуьньядин виридалайни чӀехи гьукумат. 2021 йисан малуматриз килигна агьалидин кьадар 147 182 123 Численность постоянного населения на 1 января (человек) 1990—2010 года — 146 200 000INTERFAX.ru — Население России на 1 сентября выросло до 146,2 млн человек кас я. Чилин майдан — 17 098 246 One World — Nations Online — Countries of the World by Area — 17 125 187[Федеральная служба государственной регистрации, кадастра и картографии (Росреестр). Земельный фонд Российской Федерации на 1 января 2011 года (стр. 223)] км² я. Майдандин чӀехивилиз килигна дуьньяда садлагьай чкадал ва агьалидин кьадардиз килигна кӀуьдлагьай чкадал ала. Урусатдин виридалай чӀехи ва кьилин шегьер Москва я. Гьукуматдин чӀал — урус чӀал\- УФ-дин Конституциядин 68-лагьай макъала, 1-лагьайни 2-лагьай пунктар[Единственный государственный язык на федеральном уровне. В субъектах федерации могут устанавливаться также другие государственные языки] я. Урусат — федератив тегьердин акахьай республика я. Гьукуматдин кьил — президент яУФ Конституциядин 80-лагьай макъала. Кьилиз акъудунин везифаяр Урусатдин Гьукуматди кьиле тухузва. Векилвилинни къанунар акъуддай орган — Урусатдин Парламент — Федерациядин Совет\- УФ-дин Конституциядин 94-лагьай макъала я, ам Гьукуматдин Думадикай ва Федерациядин Советдикай ибарат я\- УФ-дин Конституциядин 95-лагьай макъала, 1-лагьай пункт. 2012 йисан 7-лагьай тӀулдиз Владимир Путин Урусатдин Президентдин къуллугъдал ацукьнаПРЕЗИДЕНТ РОССИИ — Владимир Путин вступил в должность Президента России. 2020-лагьай йисан 16 январдиз Михаил Мишустин Урусатдин Гьукуматдин председательвилин везифадал атанай. Урусат Федерациядик 89Крым зуростровдин чӀехи пай Урусат Федерациядинни, гьуьжет алай чилера контролвал кьиле тухузвай, Украинадин арада гьужет ийизвай кар я. Урусатдин Федерациядин федератив къурулушдив кьурвал, Крымдин чилерал Урусат Федерациядин субъектар ала — Крым Республика ва федерациядин мана-метлеб авай Севастополь шегьер. Украинадин административни территориал паюниз килигна, Крымдин чилерал Украинадик квай Крым Автоном Республика ва кьетӀен статус гвай Севастополь шегьер ала субъект ква. Абурукай 48 — вилаят, 24 — республика, 9 — край, 3 — федерациядин метлеб авай шегьер, 4 — автономиядин округ, 1 — автономиядин вилаят хьтин субъектар я. Урусат вири санлай 18 уьлкведихъ галаз са сергьятра ава. Им дуьньяда виридалайни чӀехи кьадар я. Къураматда Урусат Норвегия, Финляндия, Эстония, Латвия, Литва, Польша, Беларусия, Украина, Абхазия, Гуржистан, Кьиблепатан Осетия, Азербайжан, Къазакъстан, Китай, Монголия, КХДР хьтин уьлквейрихъ галаз са сергьятра ава. Япониядихъни АСШ-дихъ галаз Урусатдин гьуьлуьн сергьятар ава. Урусат гзаф миллетрин ва динрин уьлкве тирвиляй этнокультурадин чӀехи жуьреба-жуьревилив девлетлу я. Агьалидин чӀехи пайди (75 %) чеб православие мезгьебдиз талукьарзава. Гьавиляй, православ эгьлидин кьадардиз килигна Урусат дуьньяда кӀвенкӀве ава. Вири дуьньядин Банкди гайи малуматрив кьурвал, 2014 йисуз Урусатдин къенепатан вири бегьер (КъВБ) 3,745 трлн доллар тир (им са касдал къвезвай 25 636 доллар я). Кардик квай пулунин тек — урусатдин рубль я. Урусат дуьньяда кӀвенкӀве аваз физвай космосдин уьлквейрикай сад я. Вичик ядердин яракьар гвай уьлкве яз, алай заманадин дуьньяда чӀехи нуфус авай зурба гьукумат гьисабзавайди я. 1991 йисан эхирда ССРГ чӀкайдалай гуьгъуьниз дуьньядин жемиятди, гьам ядердин къуватрин, гьамни къецепатан буржаринни мулкарин жигьетдай Урусатдин Федерация ССРГ-дин халис давам тирди кьабулнай. Урусат шумудни са тешкилатрик ква. == ТӀварцӀин арадал атуникай == Грек чӀалалди «Росия» (грек. Ρωσία) тӀвар кьунвай сифте гъиливкхьинар X виш йисарин кьулариз талукь я. И тӀвар Византиядин император Константин Багрянородныйди кхьей «Мярекатрикай» ва «Империя идара авуникай» гъиливкхьинра Русь уьлкведин тӀвар грек чӀалалди къалурнавай. Кирилл гьарфаралди и гаф сифте яз 1387 йисуз кардик кутунай. XV—XVI виш йисарин къене урусрин ватан тир Москвадин князьвал алай чилериз грек чӀалан таъсирдалди дегиш хьанай «Росия» лугьузвай. 1547 йисуз Иван IV пачагьдин тахтунал акъатайла уьлкведиз официалдаказ Урусатдин Пачагьвал тӀвар ганай. I Пётрди гьукум гьалзавай береда 1721 йисуз Урусатдин Империя малумарнай. Февральдинни Октябрьдин революцияйрин арада Урусатдиз Республикадин статус ганай. 1918 йисуз Урусатдин Советдин Федерациядин Социалист Республика (УСФСР) тӀвар къачунай. Гьеле гьа чӀавалай Урусатдиз гзаф вахтара Федерация лугуьз эгечӀнай. 1922 йисалай 1991йисалди УСФСР СССРдик квай. СССРдик квай береда адет тирвал гьакӀ Урусат лугьузвай. СССР чӀкайдалай гуьгъуьниз УСФСР-дин тӀвар Урусатдин Федерациядиз дегишарнай. == Физикадинни- географиядин махсусвилер == === География === Конституциядалди тайин хьанвай Урусатдин чилерин майдан 17 125 407 км² я. Ам дуьньяда виридалайни чӀехи уьлкве я. Урусат тамамдаказ Чилин кеферпатан паюнал, Евразия материкдал ала. Ада Европадин майдандин 3 млн км² ва Азиядин майдандин 14 млн км² кьунва. Урусатдин чилерин 45 % тамарал къвезва. Уьлкве Лас ва Кеферпатан МуркӀарин океанрин ва гьакӀни Балтик, ЧӀулав, Азов, Каспи гьуьлерин ятари кьунва. Гьавиляй дуьньяда виридалайни яргъи кьер (37 653 км) Урусатдиз ава. Уьлкведин юкьва авай Урал сувари Урусат Европа ва Азия патариз пайзава. РагъэкъечӀдай патай рагъакӀидай патаз Урусатдин яргъавал 10 000 км, кефер патай кьибле патаз авай яргъавал 4 000 км я. === Сергьятрин гьукуматар === Са сергьятрал алай уьлквейрин кьадардиз килигна Урусатди дуьньяда садлагьай чка кьазва. Къураматда Урусат агъадихъ галай уьлквейрихъ галаз са сергьятра ава: Норвегия, Финляндия, Эстония, Латвия, Литва, Польша, Беларусия, Украина, Гуржистан, Азербайжан, Къазахстан, Монголия, Китай, Кореядин Халкьдинни-Демократиядин Республика. Американи Япониядихъ галаз Урусатдиз гьуьлуьн сергьятар ава. === Рельеф, чилин ятар, менфят авай мяденар, накьвар === Урусатдин чилерин 70 % — дилай пара пай аранрал ва кьулу чилерал къвезва. Уьлкведин рагъакӀидай пад гегьенш РагъэкъечӀдай-Европадин кьулувилин сергьятрин къене ала. Кефеп патай кьибле патаз экӀя хьанвай Урал сувари РагъэкъечӀдай-Европадин кьулувални РагъакӀидай-Сибирдин аран чара ийизва. Уьлкведин кьибле ва рагъэкъечӀдай патариз сувун рельеф хас я. Европадин лап кьибледа Къавкъаздин Кьилин ЦӀиргъер яргъи жезва. Ина Урусатдин виридалайни кьакьан чка тир Эльбрус сув хкаж хьанва. Адан кӀукӀун кьакьанвал 5642 метр туькӀуьрзава. Сибирдин кьибледа Алтай сувар, РагъакӀидай ва РагъэкъечӀдай Саянар, Становдин сувар ва муькуь сувун системаяр экӀя хьанва. Сибирдин кефер патара ва «Яргъал РагъэкъечӀдай» пата аскӀан суварин системайри винизвал ийизва. Лап рагъэкъечӀдай пата авай Камчатка зур-остров ва Курил островар вулканрин зонаяр я. Ина 200-лай пара вулканар гьисабнавайди я, абурукай 50 гилани кардик квайбур я. Камчатка зур- островдал Ключевская Сопка тӀвар алай Евразиядин виридалайни кьакьан вулкан ава, адан кьакьанвал 4750 м я. Урусат — дуьньядин цив бул тир кьадарда таъмин хьанвай уьлквейрикай сад я. Уьлкведиз дуьньядин масштабра зурба тир кьадарда хъвадай цин игьтиятар ава. Винел патан ятари уьлкведин майдандин 12 % кьунва, гьа ятарин 84 % пай Урал суварилай рагъэкъечӀдай пата алай чилерал къвезва. Уьлкведин кеспиятдин рекьера яд пара харжавайди я. Хъвадай цин виридалайни чӀехи гьамбарханайрикай сад уьлкведин рагъэкъечӀдай пата алай, дуьньяда виридалайни дегьне тир Байкал вир я. Адан майдан 31 700 км² я. Дуьньяда виридалайни михьи яд авай цин гьамбарханайрикай сад я. Адан кӀане авай къванер гьатта 30 метр дегьнедай акваз жеда. Байкалдиз халкьдин арада — Урусатдин гевгьер лугьуда. Уьлкве жуьреба-жуьре менфят авай мяденрив девлетлу я. Ина федерациядин саки вири регионра нафтӀадин ва тӀебиатдин газдин мяденар дуьздал акъуднавайди я. Иллаки газ Ямал-Ненец автономиядин округда пара ава. Уьлкведин чилерин 70 % пара пай лежбервилиз виже текъведай чилер я. Идан себебар къати кьуьд ва чилер яргъалди цӀурун тавуна муркӀади кьун я. Урусатда хуьруьн майишатдин крар кьиле тухуз жедай бере вирини-вири 2-3 варз давам жезва. Мисал паталди, Европадани АСШ-да лежбервилин бере 8-9 варз давам жезва. ГьакӀ ятӀани Дуьньядин цан цуниз виже къведай чилерин 9 % ва чӀулав накьварин 50 % Урусатдал къвезва. === Гидрография === Урусат Баренц, Карадин, Лаптевар, РагъэкъечӀдай патан-Сибирдин, Чукоткадин, Беринг, Охотадин, Япон, ЧӀулав, Азов, Балтикадин гьуьлерин ятари кьунва. Урусата авай вирер: Каспий гьуьл (дуьньяда виридалай чӀехи вир, ам учӀуди я, а вирен патаг алай чилел Урусатдин виридалай агъана авай чка ава −28м), Байкал (дуьньяда авай виридалай дерин вир, ва дуьньядин виридалай михьи яд авай чка), Ладога, Онега ва Чуддин вир ва масабур. Дуьнядин виридалай яргъи вацӀар Урусатда ава — Лена, Обь, Иртыш, Енисей, Волга, Амур, Дон, Кеферпатан Двина. === Климат === Тамамдаказ Евразиядин кефер пата алай виляй уьлкве са шумуд климатдин зуларал ала, ибур: арктик, субарктик, хъуьтуьл ва са кьадар субтропик зулар я. Урусатдин чилерин чӀехи пай хъуьтуьл климатдин зулал ала. Климатдин жуьреба-жуьревал чкадин рельефдикай ва океандиз мукьва ва я яргъал хьуникай аслу я. Уьлкведин рагъэкъечӀдай паталай тафаватлу яз, рагъакӀидай пата (Европада) тӀебиатдин зонайри сада-сад нубатдалди дегишзава. Ина кефер патай кьибле патаз арктик баябанар, тундраяр, тамун тундраяр, тайгадин тамар, акахьай тамар, кьери тамар, чуллер ва кьурагь баябанар сад-садан гуьгъуьналлаз къвезва. РагъэкъечӀдай патахъ фирдавай климат континентал жезва ва са гьяркьуьвилел къвезвай тӀебиатдин зонайрин кьадар тӀимил жезва. Уьлкведин чара-чара регионра юкьван гьисабдалди январь вацран температура 6 — 50 °C, июль вацран температура 1 — 25 °C арада юзазва. Сибирдин ва Яргъа РагъэкъечӀдай патан муркӀари кьунвай, бегьер авачир чилери вири Урусатдин 65 % пай туькӀуьрзава. Урусатда къейд авунай виридалайни вини температура 2010 йисуз Калмыкиядин Утта метеостанцияда къейд авунай. Июль вацра ина гьавадин чимивал +45,4 °C-див агакьнай. Идаз акси яз, уьлкведа виридалайни агъуз тир температура Якутиядин Оймякон хуьре 1924 йисан хъуьтӀуьз академик Сергей Обручева къейд авунай −71,2 °C тир. Температурайрин максимал тафаватдиз килигна Урусат дуьньяда садлагьай чкадал ала: 116,6 °C. === Гьайванрин алам === Уьлкведин кеферда арктикадин ва тундрадин зонайра песец, кеферпатан мирг, полюсдин къуьр, гьуьлуьн кицӀ, морж, лацу сев хьтин гьайванар гьалтзава. Тайгада машах, сев, росомаха, лось, хундуз, горностай, бурундук, хаз, тамун верч, биши кьукь, кӀекӀе, кедровка хьтин гьайванри уьмуьр гьалзава. Пеш алай тарарин тамара чӀуран къабан, мирг, норка, пара кьадар жуьре нуькӀвер ва хуьрлинкӀар гьалтзава. Приамурье ва Яргъал РагъэкъечӀдай пад дуьньяда мад санани авачир кьери гьайван — амурдин пеленг гегьенш хьанвай ареал я. Ина гьакӀни север, миргер ва маса гьайванар ава. Чуьлдин зонадин гьайванрин сиягь кьифрен хзандиз талукь тир гьайванри, сайгакри, барсукри, сикӀери, гьажилеглег, кьукь ва стрепет хьтин чӀехи нуькӀвери ацӀурзава. Къумадин баябанра миргер, чакъалар, къумадин пси ва чакъвалайдай гьайванар ава. Къавкъаздин регионда сувун цӀегь, къавкъаздин мирг, дикобраз, кицӀ-кафтар, барс ва пара кьадар жуьре рептилияр гьалтзава. === Набататар === Урусатдин флорадик 24 700 жуьре набатат акатзава, абурукай 11 400 жуьре дамарар квай набататар, 1137 жуьре хьирхьамар хьтинбур, 9000 жуьре цин набататар, 3000 жуьре хьахьар ва 159 жуьре къижийрин набататар я. Набататрив виридалайни девлетлу тир регионар Къавкъаз (6000 жуьре набататар) ва Яргъа РагъэкъечӀдай пад (2000 жуьре набататар). Сибирдин арктик островар набататрив виридалайни кьит чкаяр я. Ина вирини-вири 150 кьван жуьре набататар экъечӀзава. Урусатдин 45,4 % пай тамари кьунва. Тамари кӀевнай чилерин вири санлай майдан 796,2 млн гектар я. Уьлкведин майдандин чӀехивилиз ва вичихъ жуьреба-жуьре тӀебиатдин зонаяр аваз хьуниз килигна, Урусатда гьайванринни набататрин алемар гзаф девлетлубур я. Лап кефер патан арктик баябанра, чкадин гьайванрин асул тӀуьнрикай тир, хьирхьамар, полюсдин бубуяр, лютикар экъечӀзава. Тундрада и набататрин сиягьдик бицӀи верхьин, макъун ва цӀивелин тарар акатзава. Тамун тундрада нарат тарцин хзандиз талукь тир муьтквер, кедр, пихта ва даур лиственница хьтин тарар экъечӀзава. Са кьадар кьибледихъ къвердавай мегъуьн, гийин, гъверши, гъулцин хьтин гьяркьуь пешер галай тарарин тамар эгечӀзава. Приамурьеда пара кьван кьери тарарин жуьреяр экъечӀзава, ибур: моголиядин мегъуьн тар, маньчжуриядин гъверши тар, ильм (къарагъаждин жуьрейрикай сад), хъархъун тарар я. Чуьлуьн ва чуьлни тамар акахьай регионра мегъуьн тамар, жуьреба-жуьре векьер ва къуьлуьн набататар экъечӀзава. ЧӀулав гьуьлуьз мукьва тир субтропик регионра цак алай мегъуьн тарарин рукар, цӀирицӀ тарари, чӀулав макъун тарари, самшит тарари винизвал ийизва. Урусатда 41 милли паркар ва 103 къадагъа алаз хуьзвай сергьятар ава. Уьлкведин кӀвенкӀве авай проблемайрикай сад XXI виш йисан къене къати хьанвай къанундай къецихъ акъатнай тамар атӀун я. 2000—2013 йисарин къене 36,5 млн га там терг авунай. Тамар тӀимил хьунин йигинвилиз килигна Урусат дуьньяда садлагьай чкадал ала. == Гьукуматдин туькӀуьр хьунин тегьер == Урусат — гьукуматдин кьилел алай президентдин регьбервилик квай федератив республика я. Бязибуру Урусат президентвилинни-парламентдин республика тирди фикирзава. Гьукуматдин кьилин къанун 1993 йисуз кьабулнавай конституция я. Алай чӀавуз Урусатда 2008 йисуз са кьадар дегишвилер авунай конституция кардик ква. Дегишарунар авур береда президентдин гьукум гьалунин йисар кьудалай ругуд йисалди ва Госдумадин къуллугъ кьудалай вад йисалди яргъи хъвуни халкьдин бязи къатара наразивилериз гъанвай. Урусатдин гьукумат идара авунин институтрин бине гьеле уьлкве садавайни аслу тушир чӀавара арадал атанай, амма 2000 йисалай структурада хьайи зурба дегиш хьунрин нетижада гьа къанун-къайдайри крар авунин тегьердин бинедик цӀийивилер акатнай. === Федератив паюнар === Урусат — федератив тегьерда туькӀуьр хьайи уьлкве я. Урусатдин Федерациядин къене сад хьтин ихтиярар авай 89 субъектар ава, абурукай 22 республика, 2 халкьдин республика, 9 край, 48 вилаят, 3 федерал метлеб авай шегьер, 1 автономиядин вилаят, 4 автономиядин округ я. И субъектра гьукум гьалунин органрин система умуми федерал дережада кьабулнавай принципралди тайин жезва. Гьар са регионда къанунар акъудзавай орган (парламент, къанунар акъудзавай кӀватӀал) ва кьилиз акъудзавай орган (гьукумат) ава. ГьакӀни гзаф пай субъектра кьилиз акъудзавай органрин кьилел акъвазнай президент, губернатор хьтин ксар ава. Чпиз тайин авур субъектра къанунрин сергьятра идара авунин там ихтиярар абуруз Урусатдин президентдин паталай вуганвайди я. Идалайни гъейри Урусат 9 федерал округриз пай хьанва. Гьар округдин кьилин везифадал Урусатдин президентди ихтияр ганвай векил кӀвалахзава. Урусатдин гьар са субъект административвилелди текриз пай жезва. Къайда тирвал субъектрин къене авай асул административ текар районар ва шегьерар я. Федерал округар: * Юкьван федерал округ * Кьиблепатан федерал округ * Кефердинни-рагъакӀидай патан федерал округ * Яргъал-РагъэкъечӀдай патан федерал округ * Сибирдин федерал округ * Уралдин федерал округ * Волгадин федерал округ * Кеферпатан Къавкъаздин федерал округ * Крымдин федерал округ (2014—2016) Экономика-географиядин районарОбщероссийский классификатор экономических регионов. ОК 024-95: * Юкьван * Юкьван-ЧӀулав накьвдин * РагъэкъечӀдай патан-Сибирдин * Яргъал-РагъэкъечӀдай патан * Кеферпатан * Кеферпатан Къавкъаздин * Кефердинни рагъакӀидай патан арадин * Приволжьедин * Уралдин * Волга-Вяткадин * РагъакӀидай патан-Сибирдин Республикаяр: Адыгъея, Республика Алтай, Башкортостан, Бурятия, Дагъустан, Ингушетия, Калмыкия, Къарачай-Черкессия Республика, Карелия, Кеферпатан Осетия — Алания, Республика Коми, Республика Крым, Къабарда-Балкъар, Марий Эл, Мордовия, Саха (Якутия), Татарстан, Тыва, Удмурт Республика, Хакасия, Чечен Республика, Чуваш Республика — Чувашия; Халкьдин республикаяр: Донецкдин Халкьдин Республика, Лугьанскдин Халкьдин Республика Краяр: Алтай край, Забайкальедин край, Приморьедин край, Камчаткадин край, Краснодар край, Красноярск край, Пермь край, Ставрополь край, Хабаровск край; Вилаятар: Агъа Новгороддин вилаят, Амур вилаят, Архангельск вилаят, Астрахань вилаят, Белгород вилаят, Брянск вилаят, Владимир вилаят, Волгоград вилаят, Вологда вилаят, Воронеж вилаят, Запорожье вилаят, Иваново вилаят, Иркутск вилаят, Калининград вилаят, Калуга вилаят, Кемерово вилаят, Киров вилаят, Кострома вилаят, Курган вилаят, Курск вилаят, Ленинград вилаят, Липецк вилаят, Магадан вилаят, Москва вилаят, Мурманск вилаят, Новгород вилаят, Новосибирск вилаят, Омск вилаят, Оренбург вилаят, Орёл вилаят, Пенза вилаят, Псков вилаят, Ростов вилаят, Рязань вилаят, Самара вилаят, Саратов вилаят, Сахалин вилаят, Свердловск вилаят, Смоленск вилаят, Тамбов вилаят, Тверь вилаят, Томск вилаят, Тула вилаят, Тюмень вилаят, Ульяновск вилаят, Херсон вилаят, Челябинск вилаят, Ярославль вилаят; Москва, Санкт-Петербург, Севастополь — федерал метлебдин шегьерар; Автономиядин вилаятар: Чувуд автономиядин вилаят; Автономиядин округ: Ненец автономиядин округ, Хант-Манси автономиядин округ — Югра, Чукоткадин автономиядин округ, Ямал-Ненец автономиядин округ. === Кьилиз акъудзавай гьукум === Гьукуматдин кьилел президент акъвазнава, алай чӀавуз Урусатдин президент Владимир Путин я. Гьукуматдин кьилин везифаяр кьилиз акъудиз президентдиз куьмек премьер- министрди гузва, гилан премьер-министр Дмитрий Медведев я. Президент кьейитӀа ва я везифадилай азад авуртӀа адан чкадал гьасятда премьер-министр къвезва. Президент ругуд сан муьгьлетдиз хкязавайди я. Хкягъунар чинебан тегьерда халкьди ванер гунивди кьиле физва. Са касдивай президентдин везифадал кьве муьгьлетрилай пара акъвазиз жедач. Вилик президент кьуд йиса садра хкязавай, ругуд сан къуллугъ 2008 йисуз конституциядин реформаяр хьайила тестикьарнай. Гьукуматдиз регьбервал ийизвай ксарин кьилел премьер-министр акъвазнава. Адаз табий я вице премьер-министр (са шумуд министерствойрин ва ведомствойрин чӀехиди), министр (министерстводин чӀехиди), гьукуматдин министр (тайин тир ведомстводин кьил ва я кьетӀен тапшуругъар кьилиз акъудзавай кас) ва министрдин везифадал алачир ведомстводин кьил. Президентдин гъиле гзаф метлеблу ихтиярар ава, ада къецепатан политика идара ийизва, ам уьлкведин Яракьлу Къуватрин Вини кьил я, Госдумадин меслятдалди ада гьукуматдин председателяр, гьакимар, федерал министрар везифадал тайинарзава ва я везифадилай азад ийизва. Президентди ватандиз хиянат ва я муькуь гзаф залан къанун чӀуруниз рехъ гайитӀа ва и тахсирар Вини Кьилин ва Конституциядин Дуванханайри тестикь авуртӀа Госдумадин тахсиркарвилин къарардалди Федерациядин Советдиз президент вичин везифадилай алуддай ихтиярар авайди я. === Къанунар акъудзавай гьукум === Конституциядив кьурвал къанунар акъудзавай гьукум Федерал КӀватӀал тир — парламентдин гъиле ава. Вичин нубатда парламент кьве палатайрикай ибарат я, ибур Федерациядин Совет ва Гьукуматдин Дума (Госдума) я. Илимда абуруз вини ва агъа палатаяр лугьуда. Федерациядин Советдик гьар субъектдай кьве векил акатзава. Гьукуматдин Думадик 450 депутат акатзава. Абур вири халкьдин хкягъунра партияйрин сиягьралди хкяна 5 йисан муьгьлетдиз тайинарзавайди я (2008 йисалди кьуд сан муьгьлет тир). === Дувандин гьукум === Дувандин гьукум агъадихъ галай дуванханайри кьиле тухузва: Конституциядин дуванхана, Вини Кьилин Дуванхана (ва адаз табий тир арбитраж дуванханани умуми юрисдикциядин дуванханаяр). Урусатдин Федерациядин субъектра конституциядин дуванханаяр кардик гала. ГьакӀан инсанрин ихтиярар ва азадвилер гьукуматдин органрин ва вини везифайрал алай ксарин гьахъсузвилерикай хуьн паталди Урусатда омбудсмен лугьудай махсус кас ава. Адан везифа инсанрин ихтиярар хуьн я. Омбудсмен везифадал Госдумади тайинарзава ва ам федерал конституциядин къанунрив кьурвал кӀвалахзава. Жуван крар кьиле тухудай чӀавуз омбудсмен гьич са гьукуматдин органдивай ва вини везифадал алай касдивай аслу туш ва садазни гьахъ-гьисаб гузвач. === Сиясатдин партияяр === 2015 йисан 7 сентябрь тарихдал гьалтайла Урусатда 78 сиясатдин партия официалдаказ къейд авунай. Абурукай кьуд партияди Гьукуматдин Думада векилвилин чка кьунва, ибур «Единая Россия», КПРФ, «Справедливая Россия» ва ЛДПР я. === Къецепатан политика === СССР-дин давам хьиз Урусат пара кьадар тешкилатрик квазва. Ибур Садхьанвай Миллетрин Тешкилат (ООН), «ЧӀехи Муьжуьд» (1997—2014 йисарин къене), Европадин Совет, ОБСЕ, СНГ, ЕврАзЭС, ОДКБ, ШОС, ЕАЭС. === Яракьлу къуватар === == Шегьерар == 2010-лагьай йисан Вириурусатдин агьалияр сиягьдиз къачунин нетижада уьлкведа шегьеррин статус 1100 яшамишдай чкайрив гваГоскомстат РФ. Окончательные итоги ВПН 2010: 6. Группировка городских населенных пунктов по численности населения по субъектам Российской ФедерацииВ указанное число не включены 9 городов, административно входящих в районы Санкт-Петербурга: Зеленогорск, Колпино, Красное Село, Кронштадт, Ломоносов, Павловск, Петергоф, Пушкин, Сестрорецк (2002-лагьай йисан агьалияр сиягьдиз къачунин нетижада Урусатда 1098 шегьер тир). Москвади 3 шегьер (Московский, Щербинка ва Троицк) туькьуьнин гъиляй 2013-лагьай йисан 1-лагьай гьердалди шегьеррин сан-гьисаб 1097-дал кьван тӀимил хьанаРоссия 2013. Статистический справочник. === Виридалайни чӀехи шегьерар === Агьалийрин кьадардикай малуматар 2014-лагьай йисан 1-лагьай гьердалди къимет эцигунив кьурвал ганаРосстат. Федеральная служба Государственной статистики. Численность населения Российской Федерации на 1 января 2014 года. 29-30-31-32. Города с численностью постоянного населения более 100 тыс. чел.. № Шегьер Вилаят Агьалияр, кас Майдан, км² Кьил 1 Москва Москва 12108257 2511С.Собянин, выступление в Московской городской Думе «Отчёт о результатах деятельности Правительства Москвы за 2011—2012 годы» C. 4-5, «Большая Москва» Сергей Собянин 2 Санкт-Петербург Санкт-Петербург 5131942 1439 Григорий Полтавченко 3 Новосибирск Новосибирскдин 1547910 505,62Новосибирск: Общая информация Анатолий Локоть 4 Екатеринбург Свердловскдин 1412346 487Екатеринбург. Панорама недели. Выпуск 16 (24-30 мая 2010 года) /491Основные положения Генерального плана муниципального образования «город Екатеринбург»/495Стратегический план развития Екатеринбурга до 2015 года. Раздел II. Исходные конкурентные возможности Екатеринбурга. Внутренние факторы развития города. Евгений Ройзман 5 Агъа Новгород Агъа Новгороддин 1263873 410,68Федеральная служба государственной регистрации, кадастра и картографии. Доклад О состоянии и использовании земель Нижегородской области в 2010 году. Приложение 10. стр. 136БД ПМО Нижегородской области. Город Нижний Новгород — 466,5Генеральный план города Нижнего Новгорода. Пояснительная записка стр. 4 Олег Сорокин 6 Казань Татарстан 1190850 425.3площадь собственно города, Федеральная служба государственной статистики (614,16площадь муниципального городского округа) Ильсур Метшин 7 Самара Самарадин 1172348 382Пояснительная записка к Генеральному плану г.о. Самара. Приложение 1. Основные технико-экономические показатели с.21 — 541 Дмитрий Азаров 8 Челябинск Челябинскдин 1169432 500,91База данных показателей муниципальных образований. Росстат., 501,57Основные положения Генерального плана города Челябинск. (стр.46) тахьайтӀа 530 Станислав Мошаров 9 Омск Омскдин 1166092 572,9География Омска Вячеслав Двораковский 10 Ростов-на-Дону Ростовдин 1109835 348,5 Зинаида Неярохина 11 Уфа Башкъортостан 1096702 707,93БД ПМО Республики Башкортостан Евгений Семивеличенко 12 Красноярск Красноярск край 1035528 359,3 Эдхам АкбулатовМэром Красноярска избран единоросс Эдхам Акбулатов // ИА REGNUM, 11.06.2012 13 Пермь Пермдин край 1026477 799,68Росстат. БД ПМО Пермского края Игорь Сапко 14 Волгоград Волгограддин 1017985 859,353Росстат. База данных показателей муниципальных образований Андрей КосолаповДепутаты Волгоградской городской думы выбрали нового главу города 15 Воронеж Воронеждин 1014610 596,51База данных показателей муниципальных образований. Александр Гусев 16 Саратов Саратовдин 840785 394 Олег Грищенко 17 Краснодар Краснодар край 805680 192,19Стратегия инвестиционного развития муниципального образования город Краснодар до 2030 года. Таблица 1.2.1. Баланс территории в границах города Краснодара, существующее положение. (стр. 11) — 841,36Устав муниципального образования город Краснодар Владимир Евланов 18 Тольятти Самарадин 718127 314,78БД ПМО Самарской области. Тольятти Сергей Андреев 19 Тюмень Тюмендин 718127 235 Александр МоорГлавой администрации Тюмени стал Александр Моор 20 Ижевск Удмуртия 637309 315,15Наш город — IZH.RU Александр Ушаков == Кьиспес == * Дегь бередин урусатдин гьукумат (Киевдин Русь) (862 — XIII виш ийсан юкьвар). :* Кьилин шегьер: 862 — 882 йис — Новгород; 882-XIII в.й. — Киев. * Урусатдин пачагьлугъар (XII виш ийсан — XVI виш ийсан сифте). :* Кьилин шегьер: Владимир (XIII в.й. сифте — XV в.й.). * Урус гьукумат (XV виш ийсан эхир — 22 баскӀум (октябрь) 1721; 16 гьер (январь) 1547 йисуз авай — Москвадин ЧӀехи Пачагьар, патахъай — Урус пачагьлуг (царство)). :* Кьилин шегьер: Москва, 21 тӀул (май) 1712 йисуз авай — Санкт-Петербург. * Урусатдин империя (22 баскӀум (октябрь) 1721 — 1 мара (сентябрь) 1917). :* Кьилин шегьер: 1712—1728 йисар — Санкт-Петербург, 1728—1732 йис — Москва, 1732—1917 — Санкт- Петербург (18 пахун (август) 1914 йис авай Петроград тӀвар яз хьун). * Урусатдин республика (1 мара (сентябрь) — 7 цӀехуьл (ноябрь) (25 баскӀум (октябрь)) 1917). :* Кьилин шегьер — Петроград. * Урусатдин Советрин Федератив Социалист РеспубликаМаса тӀварар: Урусатдин Советрин Республика (7 цӀехуьл (ноябрь) 1917 авай), Урусатдин Социалист Федератив Советрин Республика (10 чиле (июль) 1918 авай), Урусатдин Советрин Федератив Социалист Республика (5 фундукӀ (декабрь) 1936 авай), Урусатдин (Россиядин) Федерация (25 фундукӀ (декабрь) 1991 авай) :* Кьилин шегьер: Петроград, 12 ибне (март) 1918 йисуз авай — Москва. * Совет Социалист Республикайрин ГалкӀ (30 фундукӀ (декабрь) 1922 — 26 фундукӀ (декабрь) 1991). :* Кьилин шегьер: Москва. * Урусат ва я Урусатдин Федерация (25 фундукӀ (декабрь) 1991 авайЗакон РСФСР от 25 декабря 1991 года № 2094-I «Об изменении наименования государства Российская Советская Федеративная Социалистическая Республика».). :* Кьилин шегьер: Москва. === Киевдин Русь === 862 — лай йисуз Новгород шегьерда Рюрика цӀийи урусрин гьукуматдиз бине эцигна. ЦӀуд йисалай къулухъ и гьукуматдин чӀехи шегьер Киев хьана . Сифте и гьукуметдин дин ширк язвай. Гуьгъуьнин 988 — лай йисуз Урусатди христианвал кьабулна. 1100-лай йисара и гьукумат чкӀана пара гъвечи гьукуматриз. 1237-1240-лай йисара монголри Русь кьунвай 1480 йисарал къван. Иван ІІІ урус кӀватӀ ийиз эгечӀна. === Москвадин гьукумат === === Иван Грозныйдин идара авун === === Урусатдин империя === === Совет Социалист Республикайрин ГалкӀ === === Урусатдин Федерация === == Ксар == === Миллетар === Миллет Пай (2002) Пай (2010)Российская газета. Вот какие мы — россияне. Об итогах Всероссийской переписи населения 2010 года Урусар 80,64 % 80,90 % Татарар 3,87 % 3,87 % Украинар 2,05 % 1,41 % Башкирар 1,16 % 1,15 % Чувашар 1,14 % 1,05 % Чеченар 0,95 % 1,04 % Эрменияр 0,79 % 0,86 % Аварар 0,57 % 0,66 % Мордва 0,59 % 0,54 % Къазахар 0,46 % 0,47 % Азербайжанвияр 0,43 % 0,44 % Даргинар 0,35 % 0,43 % Удмуртар 0,44 % 0,40 % Марийцар 0,42 % 0,40 % Осетинар 0,36 % 0,39 % Белорусар 0,56 % 0,38 % Кабардинар 0,36 % 0,38 % Къумукар 0,29 % 0,37 % Якутар 0,31 % 0,35 % Лезгияр 0,29 % 0,35 % Бурятар 0,31 % 0,34 % Ингушар 0,29 % 0,32 % масадбур 3,40 % 3,51 % чпин миллет къалур тавунвайбур ва чпикай административ чешмейрал малумат къачунвай ксар, , млн кас 1,46 5,63 == Шикилар == File:Russland_Relief.png|Урусатин таратӀ File:Mount_Elbrus_May_2008.jpg|Эльбрус File:Russian Empire (orthographic projection).svg|Урусатин империя дуьнеда File:Union_of_Soviet_Socialist_Republics_(orthographic_projection).svg|ССРГ дуьнеда == Баянар == == ЭлячӀунар == * Сервер органов государственной власти России *

Урусат

Фу — недай затӀ. == Баянар == == ЭлячӀунар == * * Nutrient data for 18171, Cookies, fortune *

Фу