Datasets:

recursal

/

SuperWikiNEXT-32B

like 2

**Вайката** — найдаўжэйшая рака Новай Зеландыі. Працякае праз цэнтральную частку Паўночнага вострава, пераважна праз рэгіён Вайката, даўжыня — 425 кіламетраў. Бярэ свой пачатак на ўсходніх схілах Руапеху; злучыўшыся з ракой Тангарыра, выцякае ў возера Таупа, самае вялікае па плошчы новазеландскае возера. Перад утокам у Таупа ў яго паўночна-ўсходняй частцы, рака ўтварае каскад вадаспадаў — вадаспады Хука, а выцякаючы з Таупа, бярэ шлях на паўночны захад праз раўніну Вайката. Нясе свае воды ў Тасманава мора, у вусці ракі, паўднёвей Окленда, размешчаны Порт Вайката. Ад назвы ракі паходзіць назва рэгіёна Вайката.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Догель. **Мацей Догель** (6 жніўня 1715, в. Гембулы, Лідскі павет — 24 лютага 1760) — вялікалітоўскі гісторык-архівіст, прававед. Біяграфія --------- Пасля заканчэння Шчучынскага піярскага калегіума ўступіў у ордэн піяраў і займаўся выкладчыцкай дзейнасцю. Маршалак надворны літоўскі уладальнік мястэчка Шчучын Ю. Сцыпіён дэль Кампа даручыў яму выхаванне свайго сына, разам з якім Догель выязджаў за мяжу, наведваў лекцыі ў Лейпцыгскім і Парыжскім універсітэтах, удасканальваў свае веды ў філасофіі, міжнародным праве і матэматыцы. З канца 1740-х гадоў рэктар піярскага калегіума ў Вільні, заснаваў школу з асобным інтэрнатам для шляхецкай моладзі — Віленскі піярскі «Калегіум Нобіліум». У апублікаваным «Паведамленні» пра адкрыццё гэтай школы падкрэсліваў вялікую ролю асветы ў справе маральнага ўдасканалення народа. Шмат падарожнічаў, у 1748 г. як пасол Рэчы Паспалітай меў магчымасць працаваць у архівах і бібліятэках Германіі, Францыі, Галандыі, дзе сабраў шмат гістарычных і дыпламатычных дакументаў. Выкарыстоўваў таксама рэдкія, малавядомыя або нават сакрэтныя афіцыйныя дакументы, што захоўваліся ў каралеўскім архіве Кракава і Нясвіжскім архіве. Асноўным навуковым і наватарскім на той час выданнем Догелем быў збор міжнародных трактатаў. З 8 запланаваных тамоў выйшлі толькі 3 пад назвай «Дыпламатычны кодэкс Польскага каралеўства і Вялікага княства Літоўскага» (Codex Diplomaticus Regni Poloniae et Magni ducatus Lithuaniae, in guo pacta, foedera tractatus pacis etc; Т. 1, 1758, т. 4, 1764, т. 5, 1759). Нявыдадзеныя матэрыялы (5 тамоў) у рукапісах паступілі ў Каралеўскую бібліятэку (Варшава), потым у Віленскі ўніверсітэт, адтуль у Пецярбургскую публічную бібліятэку. Выдаваў таксама збор дакументаў «Граніцы Польскага каралеўства і Вялікага княства Літоўскага» (1758 г.) па размежаванні дзяржаўнай граніцы ВКЛ з Польшчай у сярэдзіне XVI ст. Яго зборнікі матэрыялаў па гісторыі міжнародных адносін Польшчы, Літвы і Беларусі за XIII — XVIII стст. як гістарычныя крыніцы не страцілі свайго значэння. Зноскі ------ 1. 1 2 Maciej Dogiel // Internetowy Polski Słownik Biograficzny<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q96022943'></a> 2. 1 2 3 4 5 Czech National Authority Database Праверана 7 лістапада 2022.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 3. ↑ Dogiel M. Limites Regni Poloniae & Magni Ducatus Litvaniae. — Vilnae, 1758. Літаратура ---------- * Encyklopedia katolicka. T. 4: Docent — Ezzo. ― Lublin, 1995 * Беларуская энцыклапедыя. Т. 6. — Мн. 1998. * Бирало, А.А, Философская и общественная мысль в Белоруссии и Литве в конце XVII — середине XVIII в. — Мн. 1971. * Вялікае княства Літоўскае: энцыклапедыя. Т. 1. — Мн. 2005. * Куркоўскі Я. Мацей Догель: [пятая кніга з серыі пра знакамітых лідзян] / Яраслаў Куркоўскі // «Наша слова» / Заснавальнік: ТБМ ім. Францішка Скарыны. — 2006. — 15 лют. (№ 7). — С. 11; 22 лют. (№ 8). — С. 11.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Франкевіч. **Ма́цей Франке́віч** (польск.: Maciej Frankiewicz; 14 снежня 1958, Познань — 16 чэрвеня 2009, Сьрэм) — палітык, дзеяч самакіравання і спорту, з 1999 да 2002 віцэ-прэзідэнт Познані, з 2002 да смерці намеснік прэзідэнта Познані. З 2007 года быў кіраўніком суполкі «Познань EURO 2012», якая займаецца падрыхтоўкай Познані да арганізацыі чэмпіянату Еўропы па футболе. Біяграфія --------- Мацей Франкевіч у першым шэрагу, апошні справа Навучаўся ў Пазнаньскай Палітэхніцы, член і заснавальнік політэхнічнага філіяла НЗС (Незалежнага саюза студэнтаў). Добраахвотна далучыўся да лагера інтэрнаваных, у межах салідарнасці з рэпрэсаванымі (1982). Арганізатар спартыўных мерапрыемстваў. Дзеяч Змагарнай Салідарнасці і Партыі Свабоды. За пашкоджанне кансуляту СССР у Познані быў засуджаны да пакарання. Два разы інтэрнаваны, тры разы арыштаваны, і шматкроць затрыманы за палітычную дзейнасць. Кіраваў падземнай выдавецкай справай — заснаваў выдавецтва «WiS». Таксама выступаў фундатарам і арганізатарам бясплатных вакацыяў для дзяцей з бедных сем’яў. У чэрвені 2007 года, з рук прэзідэнта Леха Качынскага, атрымаў Афіцэрскі Крыж Ордэра Адраджэння Польшчы, за заслугі ў змаганні за незалежнасць Польшчы і дэмакратыю. Плывец, ныральнік і парашутыст, аматар коней і традыцыі польскай язды. Апантаны кавалерыст, удзельнічаў у пастаноўках памятных гадавін Велікапольскага паўстання. Таксама захапляўся горным спортам, здабыў найвышэйшыя верхавіны Еўропы, Афрыкі і Паўднёвай Амерыкі. Суарганізоўваў штогадовы Пазнаньскі марафон і прымаў у ім актыўны ўдзел. Быў адданым заўзятарам футбольнага клуба «Лех», а таксама сябрам таварыства і віцэ-кіраўніком «Велікапольскага футбольнага клуба „Познань"». Памёр ад тромба артэрыі лёгкіх, калі ляжаў у бальніцы, пасля падзення з каня. Быў жанаты і меў дваіх дзяцей. Мацей Франкевіч шматразова спрыяў вырашэнню беларускіх пытанняў у Познані. Пры падтрымцы прэзідэнта Беларускаму культурна-асветнікаму цэнтру было прадстаўлена сядзібнае памяшканне. Віцэ-прэзідэнт асабіста ўдзельнічаў у многіх беларускіх мерапрыемствах, а ў 2006 годзе разам са Станіславам Шушкевічам урачыста адчыняў Дні Вольнай Беларусі. У канцы 2008 года Беларускі культурна-асветніцкі цэнтр заручыўся падтрымкай спадара Франкевіча па ўстанаўленні помніка Францыску Скарыну ў Познані. Пахаваны 19 чэрвеня 2009 года ў Алеі Заслужаных, што на Юнікоўскіх могілках у Познані. У хаўтурах удзельнічалі прадстаўнікі дзяржаўных і самакіраўнічых уладаў, легендарныя апазіцыянеры Карнель Маравецкі і Збігнеў Рамашэўскі, а таксама дзясяткі делегацыяў з познанскіх школаў і тысячы жыхароў гораду. Спасылкі -------- * «Вянок Памяці» Радыё Свабода

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Лукша. **Міра (Міраслава Янаўна) Лу́кша** (нар. 9 лістапада 1958, Гайнаўка, Польшча) — беларуская пісьменніца. Біяграфія --------- Скончыла філіял Варшаўскага ўніверсітэта ў Беластоку (1985). З 1985 года працуе ў беларускім тыднёвіку «Ніва». Член Беларускага літаратурнага аб’яднання «Белавежа» і Саюза беларускіх пісьменнікаў з 1997. Жыве ў Беластоку. Творчасць --------- Дэбютавала на старонках «Нівы» ў 1973 годзе. У кнігах прозы «Дзікі птах верабей» (1992), «Выспа» (1994) і паэзіі «Замова» (1993), «Ёсць» (1994) — філасофскі роздум над лёсам беларускай вёскі, пра яе сучасныя праблемы і хваляванні, сакавітая народная мова. Выдала кнігі паэзіі «Замова» (1993), «Ёсць» (1994), «Wiersze tutejsze» (2003), «Жывінкі з глыбінкі» (2009), «Пад знакам Скарпіёна» (2011), «Biały stok» (2012) і «Падарункі» (2014) і кнігі прозы «Дзікі птах верабей» (1992), «Выспа» (1994), «Бабскія гісторыі» (2001), «Дзяўчынка і хмарка» (2006), «Гісторыі з белага свету» (2008), «Życie pozagrobowe i inne» (2013). Зноскі ------ Літаратура ---------- * *Чыгрын С.* Лукша // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 9: Кулібін — Малаіта / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 9. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0155-9 (т. 9).

**Жапі́ха** (таксама **Рэ́пка**, **Ржэпка** або **Ржапіха**) — жонка Пяста, легендарнага продка дынастыі Пястаў. Маці паўлегендарнага князя палян Земавіта. Адзіная згадка пра Жапіху ў ранніх гістарычных крыніцах змешчана ў Хроніцы Гала Ананіма, дзе гэта імя сустракаецца двойчы. Паходжанне імя досыць празрыстае: рэпкай (*жэпкай* у польскім вымаўленні) называлі карняплод рэпы. Зноскі ------ 1. ↑ *(unspecified title)* Праверана 7 жніўня 2020. Літаратура ---------- * *Strzelczyk J.[pl]* Mity, podania i wierzenia dawnych Słowian. — Poznań: Rebis, 2007. ISBN 978-83-7301-973-7. | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | The Peerage | | Генеалогія і некрапалістыка | WikiTree · WeRelate · Sejm-Wielki.pl · Geni.com · Rodovid | | Нарматыўны кантроль | VIAF: 71151776765318011942 |

**Гідралагічны заказнік «Міранка»** — дзяржаўны заказнік рэспубліканскага значэння. Створаны Пастановай Кабінета Міністраў РБ ад 25 верасня 1996 г. № 632 у мэтах стабілізацыі гідралагічнага рэжыму рэк Нёман і Уша. Межы заказніка -------------- Заказнік агульнай плошчай 3107 га размешчаны ў Карэліцкім раёне Гродзенскай вобласці на землях ляснога фонду ў кварталах № 1—16, 19, 20, 77—81 Мірскага лясніцтва (1840 га) і ў кварталах №№ 68—81 Ярэміцкага лясніцтва (1267 га) Навагрудкаўскага лясгаса. Межы заказніка: на поўначы ад заходняга кута квартала № 68 Ярэміцкага лясніцтва ва ўсходнім кірунку па межах кварталаў №№ 68—71, 74, 76, 81 гэтага лясніцтва; на ўсходзе па межам кварталаў №№ 4, 5, 9, 12, 16, 20 Мірскага лясніцтва; на поўдні па межам кварталаў №№ 20, 19, 14, 13, 7, 8, 1, 78, 79, 81, 80 Мірскага лясніцтва; на захадзе па межам кварталаў №№ 80, 77, 6, 78, 1 Мірскага лясніцтва, кварталаў №№ 77, 78, 75, 73, 72, 69, 68 Ярэміцкага лясніцтва да заходняга кута кварталу N 68 гэтага лясніцтва. Зноскі ------ 1. ↑ Пастанова Кабінета Міністраў Рэспублікі Беларусь ад 25.09.1996 № 632 «Аб стварэнні рэспубліканскага гідралагічнага заказніка «Міранка»

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Вазраждзенне. **Вазраждзе́нне** (трансліт.: *Vazraždziennie*, руск.: Возрожденье) — вёска ў Магілёўскім раёне Магілёўскай вобласці. Уваходзіць у склад Семукацкага сельсавета. Размешчана за 45 км на паўднёвы захад ад Магілёва, за 9 км ад чыгуначнай станцыі Друць на лініі Магілёў — Асіповічы. Рэльеф раўнінны, на ўсход мяжуе з лесам, на поўнач праходзяць меліярацыйныя каналы, злучаныя з р. Друць (прыток р. Дняпро). Транспартныя сувязі па шашы Бялынічы — чыгуначная станцыя Друць, якая праходзіць непадалёку ад вёскі. Гісторыя -------- У ліпеня 1922 года тут на былых памешчыцкіх землях узнікла сельскагаспадарчая арцель «Адраджэнне» і пачаў складвацца населены пункт. У 1926 годзе арцель аб’ядноўвала 9 гаспадарак, мелася кузня. З 20 жніўня 1924 года ў Гарадзішчанскім сельсавеце Магілёўскага раёна Магілёўскай акругі (да 26 ліпеня 1930), з 20 лютага 1938 года ў Магілёўскай вобласці, з 24 чэрвеня 1960 года ў Бокатаўскім, з 4 чэрвеня 1965 года ў Семукацкім сельсаветах. У Вялікую Айчынную вайну з ліпеня 1941 года да 27 чэрвеня 1944 года акупіравана нямецка-фашысцкімі захопнікамі. Вяскоўцы Ф. А. Краўцоў і П. С. Старавойтаў аказвалі вялікую дапамогу партызанам — рамантавалі вінтоўкі, кулямёты, аднавілі 45-міліметровую гармату, зрабілі аўтамат, выраблялі неабходныя дэталі для стралковай зброі. У 1990 годзе у складзе саўгаса «Колас» (цэнтр — в. Семукачы). Размяшчалася вытворчая брыгада. Планіроўка ---------- Планіровачна складаецца з кароткай вуліцы, арыентаванай з паўночнага захаду на паўднёвы ўсход. Забудавана двухбакова традыцыйнымі драўлянымі дамамі сядзібнага тыпу. Насельніцтва ------------ * **XX стагоддзе**: + 1990 — 24 гаспадаркі, 26 жыхароў. * **XXI стагоддзе**: + 2007 — 5 гаспадарак, 7 жыхароў. Зноскі ------ 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Магілёўская вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2007. — 406 с. — ISBN 978-985-458-159-0. (DJVU) Літаратура ---------- * Вазражденне // Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя. Т. 6, кн. 2. Магілёўская вобласць / рэдкал.: Т. У. Бялова (дырэктар) і інш. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя імя Петруся Броўкі, 2009. — 592 с.: іл. — 2 000 экз. — ISBN 978-985-11-0440-2. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх | ⛭**Семукацкі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Семукачы | | Пасёлкі | Александроў | | Вёскі | Александроў · Алень · Альхоўка · Арлянка · Астраўшчына · Вазраждзенне · Вялікае Запаточча · Вялікія Бялевічы · Гарадзішча · Катвіна · Коркаць · Майшчына · Малое Запаточча · Малыя Бялевічы · Мікалаеўка · Міхайлаўск · Навабеліца · Новая Ніва · Паддуб'е · Паўлаўск · Пушча · Рог · Сінюга · Смалярня · Хімніца · Ямішча |

**Ляонас Сямёнавіч Арана́ўскас** (літ.: Leonas Aranauskas; 12 снежня 1921, Каўнас — 25 лютага 2015, Масква) — расійскі архітэктар літоўскага паходжання. Біяграфія --------- Скончыў Маскоўскі архітэктурны інстытут (1949). Працаваў у Мінску, а з 1956 года ў Маскве ў інстытуце «Маспраект-2». Аўтар жылых дамоў у Мінску і Маскве (у тым ліку ў раёне Новыя Чаромушкі, 1958), выставачнага будынка на Чырвонай Прэсні (1973). Разам з Барысам Тхорам праектаваў спартыўны комплекс «Алімпійскі» (1980), за стварэнне якога ўдастоены Ленінскай прэміі (1982). Пахаваны на Данілаўскіх могілках. Зноскі ------ 1. 1 2 Leonas Aranauskas // 2. ↑ Аранаўскас **(нявызн.)**. www.moscow-tombs.ru. Праверана 22 красавіка 2020. | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | VIAF: 2848154260339124480008 |

**Маргавіца** — археалагічны помнік каля вёскі Маргавіца Докшыцкага раёна Віцебскай вобласці. Курганныя могільнікі -------------------- ### Курганны могільнік-1 Знаходзіцца за 0,4 км на поўнач ад вёскі, ва ўрочышчы Ляхаўка. 13 насыпаў вышынёй да 1-2,5 м і дыяметрам 6-10 м, адзін курган вышынёй 4 м і дыяметрам 16 м. Выявіў і абследаваў у 1971 годзе А. Р. Мітрафанаў, абследаваў у 2002 годзе А. В. Вайцяховіч. ### Курганны могільнік-2 Знаходзіцца на паўднёвай ускраіне вёскі, за 0,1 км на поўнач ад могільніка. 4 насыпы вышынёй 1-1,3 м і дыяметрам 5-8 м. У 1971 годзе абследаваў А. Р. Мітрафанаў. Могільнік --------- Могільнік з камянямі знаходзіцца ва ўрочышчы Хрысцініны Лядцы, на лясным участку сярод раллі. 4 магілы дыяметрам 2,5 м па перыметры, абкладзены валунамі, і больш за 10 магіл са стэлападобнымі каменнымі надмагіллямі. Ёсць каменны крыж. У 1989 годзе выявіла і раскапала адну магілу Л. У. Дучыц. На глыбіні 0,8 м знойдзены мужчынскі шкілет, арыентаваны на захад. У 2002—2003 гадах 2 пахаванні раскапалі Л. У. Дучыц і А. В. Вайцяховіч. Знойдзены рэшткі пахаванняў, вуголле, фрагменты глінянага посуду. Адносіцца да ХV—ХVI стагоддзяў. Літаратура ---------- * Археалагічнае вывучэнне Докшыччыны // Памяць: Докшыцкі раён : гісторыка-дакументальныя хронікі гарадоў і раёнаў Беларусі / рэдкал.: Г. П. Пашкоў [і інш.]; уклад. А. В. Скараход; мастак Э. Э. Жакевіч. — Мінск : БелЭн, 2004. — С. 29-34. * Докшыцкі раён // Збор помнікаў гісторыі і культуры Беларусі. Віцебская вобласць / рэдкал.: С. В. Марцэлеў [і інш.]. — Мінск : БелСЭ імя П. Броўкі, 1985. — С. 241—258. Спасылкі -------- * Маргавіца (археалагічны помнік) на сайце «Архіварта»

**Касцяніцы арктычныя** (*Rúbus árcticus*) — расліна, від роду Маліна (*Rubus*) сямейства Ружавыя (*Rosaceae*). Распаўсюджанне -------------- Расліна распаўсюджана ў халоднай і ўмеранай зонах Паўночнага паўшар’я: Паўночнай Амерыцы, Канадзе, Фінляндыі, Швецыі, Нарвегіі і Расіі. Расце ў лясах, на разнатраўных лугах, па берагах ручаёў і рэк, у зарасніках кустоў, на балотах і тундрах, да 1200 м над узроўнем мора. Касцяніцы арктычныя — афіцыйная кветкавая эмблема шведскай правінцыі Норботэн. Батанічная апісанне ------------------- Батанічная ілюстрацыя з кнігі К. А. М. Ліндмана «*Bilder ur Nordens Flora*», 1917—1926 Травяністы мнагалетнік да 30 см вышынёй. Карэнішча доўгае, тонкае, паўзучае, дравяністае, размешчанае на глыбіні 15-25 см. Лісце тройчатае, зялёнае. Кветкі адзінкавыя, зверху, з пяццю пялёсткамі, цёмна-ружовага колеру. Раскрываюцца яны з канца мая. Цвіценне расцягнута па часе на 25-35 дзён: у ліпені можна сустрэць і пладаносныя, і квітнеючыя расліны. Плод — сакавітая шматкасцянка, у спелым выглядзе салодкая на смак, па велічыні і форме падобная на звычайную маліну, але колер яе больш складаны. Водар спелых ягад нагадвае ананас. Хімічны склад ------------- Кветка У пладах утрымліваюцца вугляводы, 5-7 % цукроў (глюкозу і фруктозу), 1-2 % лімоннай кіслаты, яблычная і аскарбінавыя кіслоты, дубільныя рэчывы, эфірныя алеі, якія надаюць ягадам смак ананаса. Гаспадарчае значэнне і прымяненне --------------------------------- Ягада Лічыцца лепшай паўночнай ягадай. Ягады ўжываюць у свежым і перапрацаваным выглядзе. З ягад рыхтуюць варэнне, сокі, наліўкі, настойкі, лікёр. З лісця гатуюць гарбату. Сок касцяніц арктычных спрыяе зніжэнню тэмпературы, здавальняе смагу. Рэкамендуецца як танізавальны і ўмацавальны сродак. Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісанай у гэтым артыкуле групы раслін да класа двухдольных гл. артыкул «Двухдольныя». 3. ↑ *Киселевский А. И.* Латино-русско-белорусский ботанический словарь. — Мн.: «Наука и техника», 1967. — С. 113. — 160 с. — 2 350 экз. 4. ↑ Svenska landskapsblommor (шведск.). Naturhistoriska riksmuseet (26 ліпеня 1996). Архівавана з першакрыніцы 29.09.2017. Праверана 07.04.2018. Літаратура ---------- * Rubus arcticus // Ботанический словарь / сост. Н. И. Анненков. — СПб.: Тип. Имп. АН, 1878. — XXI + 645 с. * *Якубов В. В*. Растения Камчатки (Полевой атлас). — М.: Путь, Истина и Жизнь, 2007. * *Губанов И. А. Киселёва К. В. Новиков В. С. Тихомиров В. Н.* 766. *Rubus arcticus* L. — Княженика, или Поленика // Иллюстрированный определитель растений Средней России. В 3-х томах. — М.: Т-во научных изданий КМК, Ин-т технологических исследований, 2003. — Т. 2. Покрытосеменные (двудольные: раздельнолепестные). — С. 402. — ISBN 9-87317-128-9. * *Брежнева А. П*. Целебные фрукты и ягоды. — ФГУИПП «Кострома», 2004. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) | | Таксанамія | EOL · GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · POWO · The Plant List · Tropicos · WFO · Флора Кітая |

**Crocodylus siamensis** — паўзун сямейства сапраўдных кракадзілаў, жыве ў некаторых краінах Паўднёва-Усходняй Азіі. Знешні выгляд ------------- Большасць дарослых асобін не перавышае ў даўжыню 3 м, максімум 4 м, хоць гібрыды з гребнистым кракадзілам бываюць значна вялікіх памераў. Маладыя сіямскія кракадзілы падобныя на светла-афарбаваных грабністасць, дарослыя маюць больш шырокую пысу і некалькі іншае размяшчэнне лускі на шыі. Спосаб жыцця ------------ Жыве ў Камбоджы, Інданезіі, Малайзіі, Лаосе, М'янме, В'етнаме, Тайландзе і на востраве Калімантан, аддае перавагу жыццю ў балотах, павольных рэках і па берагах азёр. Аснову рацыёну складае рыба, можа таксама есці амфібій, рэптылій і дробных млекакормячых. Палавой сталасці дасягае ва ўзросце 10 гадоў. Падчас дажджлівага сезону (красавік—май) самка будуе гняздо і адкладае 20-50 яек. Прыкладна праз 80 дзён з іх вылупляюцца кракадзіляты, маці адкрывае гняздо і адносіць іх да вады. Першы час яна клапоціцца пра нашчадства, абараняе яго ад драпежнікаў. Папуляцыя --------- Агульная колькасць віду ацэньваецца ў 5000 асобін. Практычна ва ўсіх краінах, за выключэннем Камбоджы, знаходзіцца пад пагрозай вымірання. Мерапрыемствы па ахове і гадоўлі ў няволі, якія праводзяцца ў Камбоджы, апынуліся даволі паспяховымі, падобныя праграмы існуюць і ў Тайландзе. Занесены ў Чырвоную Кнігу, як выміраючы від. Асноўную небяспеку ўяўляе паляванне і скарачэнне звыклых месцаў пражывання. Гібрыдызацыя з Crocodylus porosus (у асноўным пры развядзенні ў няволі) таксама можа пагражаць генетычнай чысціні віду. Зноскі ------ Спасылкі -------- * Crocodylus siamensis: інфармацыя на сайце Чырвонай кнігі МСАП (англ.) * The Reptile Database: *Crocodylus siamensis* (англ.) * crocodilian.com: *Crocodylus siamensis* (англ.) * Crocodylus siamensis на zooclub.ru (руск.) * Crocodylus siamensis (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская | | Таксанамія | EOL · Fossilworks · GBIF · iNaturalist · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · Reptile Database · WoRMS |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Вайле (значэнні). **Ва́йле** (/ˈvai le/, дацк.: Vejle) — горад і порт у Даніі, на ўсходзе паўвострава Ютландыя, на беразе Вайлефіёрда. Адміністрацыйны цэнтр камуны Вайле і вобласці Паўднёвая Данія. Насельніцтва 32,3 тыс. (1968); 50 тыс. (2003). Упершыню згадваецца ў 1256 годзе, першы гарадскі статут датуецца 1327 годам. Цяпер — важны сельскагаспадарчы цэнтр. З 1980 годзе праз Вайлефіёрд ажыццяўляецца асноўнае транзітнае паведамленне з востравам Ютландыя. Металаапрацоўка, тэкстыльныя прадпрыемствы, мяса- і рыбакансервавая вытворчасць. Ратуша ў Вайле Сярод галоўных славутасцей царква Св. Мікалая (XIII стагоддзе) — цяпер гарадскі музей. Гарады-пабрацімы ---------------- * Елгава, Латвія (1992) * Касігіянгуіт[d], Грэнландыя * Моле, Нарвегія * Мостар, БіГ * Мікелі, Фінляндыя * Шлезвіг, Германія * Ябланіца[d], БіГ * камуна Бурас, Швецыя Зноскі ------ 1. ↑ Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Вайле * Муніцыпалітэт Вайле (дацк.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | BIBSYS: 99033397 · GND: 4438480-4 · LCCN: n82078538 · VIAF: 125511049 |

**Cymbidium** — род вечназялёных раслін сямейства архідных, які налічвае да 60 відаў, распаўсюджаных на значнай тэрыторыі ад Гімалаяў да Аўстраліі. Гісторыя -------- Род быў апісаны ў 1799 годзе шведскім батанікам Улафам Сварцам  (укр.) (бел.. У старажытнасці на Усходзе права збіраць і вырошчваць расліны гэтага віду належала толькі арыстакратам. Пазней гэта хобі стала даступна сярэдняму класу. У Кітаі гэтыя расліны ўвайшлі ў гісторыю задоўга да прыходу заходняй цывілізацыі. На працягу ўсёй кітайскай гісторыі яны былі сімвалам добрага мастацкага густу, вытанчанасці і сяброўства, а таксама быў вядомы сваім далікатным салодкім водарам. Каля 500 год да нашай эры Канфуцый лічыў гэтую кветку сімвалам дасведчанасці і называў яе «*каралём водараў*» (гэтая назва захавалася на працягу стагоддзяў і часта выкарыстоўваецца і сёння). Паступова папулярнасць гэтых раслін распаўсюдзілася па ўсёй Азіі, а з часам і па ўсім свеце. У наш час гэтыя расліны ўвасабляюць цноту і маральнасць, а на Усходзе да гэтага часу лічыцца ганаровым як дарыць, так і атрымліваць кветку або расліну ў падарунак. Першы гібрыд быў зарэгістраваны кветкаводчай камерцыйнай фірмай «*James Veitch and Sons*» у 1889 годзе. На працягу наступных 20 гадоў было створана і зарэгістравана яшчэ 14 гібрыдаў, якія, аднак, не адрозніваліся асаблівай дэкаратыўнасцю. У пачатку XX стагоддзя ў Бірме і Індакітаі было адкрыта некалькі новых відаў роду (*Cymbidium parishii*, *Cymbidium insigne*, *Cymbidium erythrostylum*) з белымі і ружовымі кветкамі, з удзелам якіх селекцыянеры стварылі высокадэкаратыўныя сарты. Этымалогія ---------- Назва роду паходзіць ад грэчаскага слова «*kymbes*» — «лодачка», што звязана з лодкападобнай формай губы. Распаўсюджанне -------------- Архідэі гэтага роду растуць у прахалодных горных раёнах ад Японіі да Аўстраліі. Аднак ёсць віды, якія аддаюць перавагу цёпламу клімату. *Cymbidium ensifolium* Пераважная большасць сучасных сартоў атрымана шляхам скрыжавання відаў, якія паходзяць з паўночнай Індыі, М’янмы, Тайланда і В’етнама. Растуць гэтыя расліны часцей за ўсё ў лістападных горных лясах сярод эпіфітных папарацей і імхоў пры 1500—2400 метрах над узроўнем мора, дзе на працягу сутак назіраюцца значныя ваганні тэмпературы: днём +21…+38 °C, ноччу месцамі тэмпература апускаецца да 0 °C. Акрамя таго, у гэтай частцы зямнога шара тыповы мусонны клімат з халоднай сухой зімой, падчас якой часта бываюць кароткачасовыя замаразкі, і гарачым вільготным летам. Пры вывядзенні сартоў выкарыстоўваліся і віды, арэал якіх знаходзіцца за межамі гэтай тэрыторыі, у асноўным мініяцюрныя формы, больш цеплалюбівыя ў параўнанні з буйнакветкавымі. Батанічнае апісанне ------------------- **Эпіфітныя** (растуць на галінах буйных дрэў, у дуплах, запоўненых ліставым ападам і гнілой драўнінай), **літафітныя** (растуць на агаленнях скал, на скалах) або **наземныя расліны,** якія сустракаюцца на вышыні да 2000 метраў над узроўнем мора. Умовы існавання розных прадстаўнікоў роду моцна адрозніваюцца — ад вільготных трапічных лясоў да амаль засушлівых рэгіёнаў. У большасці сучасных «*стандартных*» сартоў сцёблы (псеўдацыбуліны) буйныя, да 15 см вышынёй, яйцападобныя, утвараюць кампактныя групы. Лісце доўгае, рэмнепадобнае, лінейнае або мечападобнае, з завостранымі або тупымі канцамі, скурыстае, у аснаванні якіх размешчаны псеўдабульбы. Суквецце — прамая або злёгку нахіленая (рэдка — ніцая) рэдкая шматкветкавая гронка, на якой можа быць да 30 васковых кветак. Кветка *Cymbidium tracyanum* Кветкі ад дробных да вялікіх. Колеравая гама ўключае белы, зялёны, жаўтлява-зялёны, крэмавы, жоўты, карычневы, ружовы і чырвоны колеры і адценні. Чашалісцікі і пялёсткі, як правіла, аднолькавай формы і колеру, свабодныя, ланцэтныя або серпападобныя. Памеры кветак у розных відаў і сартоў істотна адрозніваюцца — ад 2 да 10 см у шырыню. Губа трохлопасцевая, сядзячая, часта ярка афарбаваная і стракатая. Бакавыя лопасці прамыя, атачаюць калонку; сярэдняя дугападобна загнутая. Калонка доўгая. Палініі ў колькасці 2-4. Цвіценне — разнастайнае: адны цвітуць вясной, іншыя — летам, а трэці восенню ці зімой. Агульная працягласць цвіцення залежыць ад віду, колькасці парасткаў і саміх кветак, тэмпературы захоўвання — звычайна ад 6 тыдняў да 3 месяцаў. У хатніх умовах размножваюць вегетатыўна, гэта значыць дзяленнем дарослай расліны на часткі, і насеннем. Пры падзеле буйной расліны на больш дробныя часткі, кожная з іх павінна мець не менш за дзве псеўдацыбуліны і адну кропку росту. Старыя і самыя дробныя псеўдацыбуліны выдаляюць. Для кожнай новай расліны рэкамендуецца пакідаць не менш за тры псеўдацыбуліны. Старыя бязлісцевыя псеўдацыбуліны таксама можна выкарыстоўваць для далейшага размнажэння, нават калі яны не маюць каранёў. Іх аддзяляюць ад асноўнай расліны і высаджваюць асобна. Каб паскорыць працэс, архідэю можна змясціць у цяпліцу або спакаваць у поліэтыленавы пакет. Віды ---- *Cymbidium tigrinum*. Батанічная ілюстрацыя з кнігі «Curtis’s botanical magazine» вып. 90 сер. 3 № 20 таб. 5457, 1864 год. Cymbidium Clarisse Austin 'Best Pink' Усяго гэты род аб’ядноўвае каля 60 відаў эпіфітных і наземных архідэй. Спіс відаў паводле Каралеўскага батанічнага саду ў К’ю: | | | | --- | --- | | * Cymbidium aestivum Z.J.Liu & S.C.Chen, 2004 * Cymbidium aliciae Quisumb. 1940 * Cymbidium aloifolium (L.) Sw. 1799 * Cymbidium atropurpureum (Lindl.) Rolfe, 1903 * Cymbidium banaense Gagnep. 1951 * Cymbidium bicolor Lindl. 1833 * Cymbidium borneense J.J.Wood, 1983 * Cymbidium canaliculatum R.Br. 1810 * Cymbidium changningense Z.J.Liu & S.C.Chen, 2005 * Cymbidium chawalongense C.L.Long, 2003 * Cymbidium chloranthum Lindl. 1843 * Cymbidium cochleare Lindl. 1859 * Cymbidium concinnum Z.J.Liu & S.C.Chen, 2006 * Cymbidium cyperifolium Wall. ex Lindl. 1833 * Cymbidium dayanum Rchb.f. 1869 * Cymbidium defoliatum Y.S.Wu & S.C.Chen, 1991 * Cymbidium devonianum Paxton, 1843 * Cymbidium eburneum Lindl. 1847 * Cymbidium elongatum J.J.Wood, Du Puy & Shim, 1988 * Cymbidium ensifolium (L.) Sw. 1799 * Cymbidium erythraeum Lindl. 1859 * Cymbidium erythrostylum Rolfe, 1905 * Cymbidium faberi Rolfe, 1896 * Cymbidium finlaysonianum Lindl. 1833 * Cymbidium flavum Z.J.Liu & J.YongZhang, 2002 * Cymbidium floribundum Lindl. 1833 * Cymbidium gaoligongense Z.J.Liu & J.YongZhang, 2003 * Cymbidium goeringii (Rchb.f.) Rchb.f. 1852 * Cymbidium gongshanense H.Li & G.H.Feng, 1989 * Cymbidium hartinahianum J.B.Comber & Nasution, 1977 * Cymbidium hookerianum Rchb.f. 1866 * Cymbidium insigne Rolfe, 1904 * Cymbidium iridioides D.Don, 1825 | * Cymbidium kanran Makino, 1902 * Cymbidium lancifolium Hook. 1823 * Cymbidium longifolium D.Don, 1825 * Cymbidium lowianum (Rchb.f.) Rchb.f. 1879 * Cymbidium macrorhizon Lindl. 1833 * Cymbidium madidum Lindl. 1840 * Cymbidium mastersii Griff. ex Lindl. 1845 * Cymbidium micranthum Z.J.Liu & S.C.Chen, 2004 * Cymbidium multiradicatum Z.J.Liu & S.C.Chen, 2004 * Cymbidium munronianum King & Pantl. 1895 * Cymbidium nanulum Y.S.Wu & S.C.Chen, 1991 * Cymbidium parishii Rchb.f. 1874 * Cymbidium paucifolium Z.J.Liu & S.C.Chen, 2002 * Cymbidium qiubeiense K.M.Feng & H.Li, 1980 * Cymbidium quinquelobum Z.J.Liu & S.C.Chen, 2006 * Cymbidium rectum Ridl. 1920 * Cymbidium rhizomatosum Z.J.Liu & S.C.Chen, 2002 * Cymbidium roseum J.J.Sm. 1905 * Cymbidium sanderae (Rolfe) P.J.Cribb & Du Puy, 1988 * Cymbidium schroederi Rolfe, 1905 * Cymbidium sichuanicum Z.J.Liu & S.C.Chen, 2006 * Cymbidium sigmoideum J.J.Sm. 1907 * Cymbidium sinense (Jacks.) Willd. 1805 * Cymbidium suave R.Br. 1810 * Cymbidium suavissimum Sander ex C.H.Curtis, 1928 * Cymbidium teretipetiolatum Z.J.Liu & S.C.Chen, 2002 * Cymbidium tigrinum C.S.P.Parish ex Hook. 1864 * Cymbidium tracyanum L.Castle, 1890 * Cymbidium wenshanense Y.S.Wu & F.Y.Liu, 1990 * Cymbidium whiteae King & Pantl. 1898 * Cymbidium wilsonii (Rolfe ex DeCock) Rolfe, 1904 | ### Натуральныя гібрыды Паводле даных Каралеўскага батанічнага саду ў К’ю: * Cymbidium ×ballianum (= *Cym. eburneum × Cym. mastersii*) М’янма * Cymbidium ×baoshanense (= *Cym. lowianum × Cym. tigrinum*) Кітай * Cymbidium ×florinda (= *Cym. erythrostylum* × *Cym. iridioides*) В’етнам * Cymbidium ×gammieanum (= *Cym. elegans* × *Cym. erythraeum*) Непал, Сікім * Cymbidium ×glebelandensis (= *Cym. insigne × Cym. schroederi*) В’етнам * Cymbidium ×rosefieldense (= *Cym. insigne × Cym. tracyanum*) В’етнам * Cymbidium ×woodlandense (= *Cym. mastersii × Cym. tracyanum*) М’янма У культуры ---------- Прастата ўтрымання і дэкаратыўнасць спрыялі распаўсюджванню гэтых раслін як сярод кветкаводаў-аматараў, так і сярод прафесійных архідэістаў. Кветкі Акрамя натуральных відаў існуе мноства гібрыдаў, сярод якіх аматарам архідэй асабліва падабаюцца мініяцюрныя расліны. Віды роду славяцца не толькі сваімі цудоўнымі духмянымі кветкамі, але і лячэбнымі ўласцівасцямі. Выкарыстанне ------------ Прадстаўнікі роду цікавыя не толькі як дэкаратыўныя, але і як лекавыя расліны, пры гэтым Cymbidium — адзін з самых багатых лекавымі відамі (6 відаў) родаў архідэй. Сцёблы выкарыстоўваліся ў народнай медыцыне са старажытных часоў. У Паўднёва-Усходняй Азіі насенне некаторых відаў выкарыстоўвалі як кроваспыняльны сродак. У Індакітаі настойкай з кветак прамывалі вочы, а таксама яе ўжывалі пры лячэнні печані, нырак, венерычных захворваннях. У Аўстраліі дызентэрыю лячылі настойкай некаторых відаў. У сучаснай літаратуры прыводзіцца шырокі спектр сродкаў, якія выкарыстоўваюцца ў якасці абязбольвальных, супрацьзапаленчых, слабільных, ванітавых і мачагонных. Зноскі ------ 1. ↑ Ужываецца таксама назва Пакрытанасенныя. 2. ↑ Пра ўмоўнасць аднясення апісванай у гэтым артыкуле групы раслін да класа аднадольных гл. раздзел «Сістэмы APG» артыкула «Аднадольныя». 3. ↑ *Черевченко Т. М*. Тропические и субтропические орхидеи — Киев: Наукова думка, 1993. Літаратура ---------- * *David Du Puy, Phillip Cribb*. The Genus Cymbidium (Kew Botanical Magazine Monograph). Royal Botanic Gardens, 2007 Спасылкі -------- * *Chen Singchi, Tsi Zhanhuo, Luo Yibo*. Native Orchids of China in Colour. Elsevier Science Ltd. 1999, 416. ISBN 7-03-006963-3 | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) | | Таксанамія | APNI · EOL · Fossilworks · GBIF · iNaturalist · IPNI · IRMNG · ITIS TSN · NCBI · POWO · Tropicos · WFO · Флора Кітая | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2775935240 |

**Маргарыта**, таксама **Маргарэт** (англ.: Margaret, ад стар.-грэч.: μαργαρίτης — «жамчужына, жэмчуг») — жаночае імя. У старажытнагрэчаскай міфалогіі «Маргарытас» — адзін з эпітэтаў багіні Афрадыты, якая лічылася апякункай мараплаўцаў; у антычную эпоху яе святыні былі на многіх астравах Міжземнага мора, куды маракі прыносілі ў якасці ахвяры жамчужыны і перламутравыя ракавіны. Вядомыя носьбіты ---------------- * Маргарыта Венгерская, каталіцкая святая * Маргарыта Мікалаеўна Ізворска-Елізар’ева, беларускі рэжысёр оперы * Маргарыта Захараўна Савіцкая, беларускі жывапісец * Маргарыта Праванская, каралева Францыі Гл. таксама ----------- * Імя Меган Зноскі ------ 1. ↑ Суперанская А. В. Современный словарь личных имён. Сравнение. Происхождение. Написание. — М.: Айрис-пресс, 2005. — ISBN 5-8112-1399-9.

***Cryptophyta*** — тып аднаклетачных рухомых водарасцей. Насяляюць прыбярэжныя ўчасткі вадаёмаў, старыцы, сажалкі, балоты; многія віды з’яўляюцца марскімі і могуць быць знойдзены ў планктоне. Маюць авальную, яйцападобную, ныркападобную форму. Цела-клетка сціснута з бакоў і мае выпуклы дарсальны і плоскі (або ўвагнуты) вентральны бакі, пярэдні край звычайна коса зрэзаны. Тут размешчана вестыбулярная зона, ад якой уздоўж цела клеткі адыходзіць касая баразёнка, ля пачатку гэтай баразёнкі размешчана адтуліна глоткі, што ідзе ўнутр цела но розную глыбіню. У вестыбулярнай зоне знаходзяцца асновы двух жгуцікаў, з якіх адзін неалькі даўжэйшы за іншы. Глотка высланая радамі буйных жыгучых арганел. Клеткі *Cryptophyta* пад электронным мікраскопам Пераважна строгія фотатрофы, але ёсць і гетэратрофныя формы, здольныя праглынаць і пераварваць клеткі бактэрый. Клеткі фотатрофных арганізмаў маюць розную афарбоўку — карычневую, сіне-зялёную або чырвоную за кошт рознага ўтрымання фотасінтэтычных пігментаў, такіх як хларафілы *a* і *c2*, фікацыянін, фікаэрытрын. Хларапласты маюць абалонку з 4 мембран, з якіх вонкавая з’яўляецца працягам ядзернай мембраны. Паміж 2 вонкавымі і 2 ўнутранымі мембранамі знаходзіцца перыпластыдная прастора, у якой размяшчаеца рудыментарнае ядро, цытаплазма з рыбасомамі і запасныя пажыўныя рэчывы. Размнажэнне адбываецца шляхам падоўжанага дзялення клеткі. Палавы працэс невядомы. Адны формы заўсёды рухомыя, нават пры дзяленні, іншыя ўтвараюць скопішчы змешчаных у слізь нерухомых клетак. У рэдкіх выпадках фарміруюцца круглыя нерухомыя цысты. Часам пры масавым развіцці выклікаюць «цвіценне» вады, афарбоўваючы яе ў той ці іншы колер. Вядомыя віды, здольныя развівацца на паверхні снегу і пад лёдам у Арктыцы. Літаратура ---------- * Протисты: Руководство по зоологии / под ред. академика РАН А. Ф. Алимова. — СПб.: Наука, 2000. — Т. 1. — 679 с. ISBN 5-02-025864-4 (руск.)

Брамат-аніен **Браматы** — неарганічныя злучэнні, солі брамнаватай кіслаты HBrO3. Бясколерныя крышталічныя рэчывы, стабільныя пры нармальных умовах. Брамат-аніён аналагічна хларат-аніёну мае структуру трыганальнай піраміды. Даўжыня сувязяў Br—O складае каля 0,178 нм, кут О—Br—O 112 °. Аніён BrО3− не ўтварае кавалентных сувязяў і не схільны ўтвараць каардынацыйныя сувязі. Браматы па сваіх хімічных уласцівасцях аналагічныя хларатам, але больш тэрмічна ўстойлівыя, менш растваральныя ў вадзе і з'яўляюцца больш моцнымі акісляльнікамі. Найбольшае практычнае прымяненне знаходзяць браматы натрыю і калію. Фізічныя ўласцівасці -------------------- Фізічныя канстанты некаторых браматаў: | Формула | Малярная маса, г/моль |         Колер         | Шчыльнасць, г/см3 | Тэмпература плаўлення, °C | Тэмпература раскладання, °C | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | |  **AgBrO3** | 235,77 | белы | 5,21 | − | 350 | |  **Al(BrO3)3 • 9H2O** | 572,82 | белы | н/д | 62,3 | 100 | |  **Ba(BrO3)2** | 393,13 | белы | 3,99 | − | 270 | |  **CsBrO3** | 260,81 | белы | 4,11 | 420 | 420 | |  **Cu(BrO3)2** | 319,35 | белы | н/д | − | 550 | |  **Dy(BrO3)3** | 546,20 | жоўты | н/д | − | > 600 | |  **Hg(BrO3)2 • 2H2O** | 492,42 | белы | н/д | − | > 130 | |  **Hg2(BrO3)2** | 656,98 | белы | н/д | − | > 200 | |  **KBrO3** | 167,00 | белы | 3,25 | 434 | > 450 | |  **Mg(BrO3)2** | 280,11 | белы | 2,29 | − | > 300 | |  **NaBrO3** | 150,89 | белы | 3,339 | 380 | 380 | |  **Nd(BrO3)3 • 9H2O** | 690,08 | красный | н/д | 66,7 | 150 (−H2O); 450 | |  **Sm(BrO3)3 • 9H2O** | 696,20 | жоўты | н/д | 74,5 | 150 (−H2O); > 500 | |  **Sr(BrO3)2** | 343,42 | белы | 3,77 | − | 240 | |  **Y(BrO3)3 • 9H2O** | 634,74 | белы | н/д | 74 | > 350 | |  **Zn(BrO3)2 • 6H2O** | 429,28 | белы | 2,57 | 100 | 200 (−H2O); 700 | Атрыманне --------- Звычайна, браматы атрымліваюць электрахімічным або хімічным акісленнем браміду: {\displaystyle {\mathsf {NaBr+3NaOCl=NaBrO\_{3}+3NaCl}}} Браматы шчолачных і шчолачназямельных металаў могуць быць атрыманы дзеяннем вадкага брому на водныя растворы шчолачаў або карбанатаў: {\displaystyle {\mathsf {6NaOH+3Br\_{2}=5NaBr+NaBrO\_{3}+3H\_{2}O}}} {\displaystyle {\mathsf {3Na\_{2}CO\_{3}+3Br\_{2}=5NaBr+NaBrO\_{3}+3CO\_{2}}}} Нерастваральныя ў вадзе браматы атрымліваюць абменнай рэакцыяй паміж браматамі натрыю або калію і адпаведных водарастваральных соляў металаў: {\displaystyle {\mathsf {AgNO\_{3}+NaBrO\_{3}=AgBrO\_{3}}}\!\downarrow {\mathsf {+NaNO\_{3}}}} Хімічныя ўласцівасці -------------------- Браматы — тэрмічна няўстойлівыч і раскладаюцца пры награванні па наступнай схеме: * браматы шчолачных шчолачназямельных металаў і срэбра (на прыкладзе NaBrO3): {\displaystyle {\mathsf {2NaBrO\_{3}=2NaBr+3O\_{2}}}\!\uparrow } * іншыя браматы (на прыкладзе Cu(BrO3)2): {\displaystyle {\mathsf {2Cu(BrO\_{3})\_{2}=2CuO+2Br\_{2}+5O\_{2}}}\!\uparrow } У цвёрдым стане пры награванні браматы праяўляюць ўласцівасці акісляльніка {\displaystyle {\mathsf {2KBrO\_{3}+3C=2KBr+3CO\_{2}}}\!\uparrow } У водных растворах браматы праяўляюць слабыя акісляльныя ўласцівасці ў кіслым асяроддзі: {\displaystyle } Цікавай рэакцыяй з удзелам браматаў з'яўляецца вагальная рэакцыя Белавусава — Жабацінскага, у якой адбываецца перыядычнае змяненне афарбоўкі раствора з жоўтай на бескаляровую: {\displaystyle {\mathsf {2BrO\_{3}^{-}+3CH\_{2}(COOH)\_{2}+2H^{+}=2BrCH(COOH)\_{2}+3CO\_{2}+4H\_{2}O}}} Акісліць браматы да пербраматаў магчыма толькі з дапамогай электролізу або з дапамогай вельмі моцных акісляльнікаў: {\displaystyle {\mathsf {NaBrO\_{3}+F\_{2}+2NaOH=NaBrO\_{4}+2NaF+H\_{2}O}}} Прымяненне ---------- Броматы выкарыстоўваюцца ў браматаметрыі, вытворчасці некаторых піратэхнічных саставаў, для выпечкі хлеба, а таксама ў неарганІчным сінтэзе для атрымання брамнаватай кіслаты і пербраматаў. Таксама браматы прымяняюцца як акісляльнікі ў практыцы арганічнага сінтэзу. Гл. таксама ----------- * Хлараты Зноскі ------ 1. ↑ *Турова Н. Я.* Неорганическая химия в таблицах. — М.: Высший химический колледж РАН, 1997. — С. 7. 2. ↑ *Лидин Р. А. Андреева Л. Л. Молочко В. А.* Глава 3. Физические свойства // Константы неорганических веществ: справочник / Под редакцией проф. Р.А.Лидина. — 2-е изд. перераб. и доп.. — М.: «Дрофа», 2006. — С. 72—191. — ISBN 5-7107-8085-5. 3. ↑ Для гексагідрату. 4. ↑ Для монагідрату. 5. 1 2 Неорганическая химия / Под редакцией Ю. Д. Третьякова. — Академия, 2004. — Т. 2: Химия непереходных элементов. — С. 311—315. — ISBN 5-7695-1436-1. 6. ↑ Неорганическая химия / Под редакцией Ю. Д. Третьякова. — Академия, 2004. — Т. 1: Физико-химические основы неорганической химии. — С. 114. — 368 с. — ISBN 5-7695-1446-9. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая каталанская | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2779151245 |

Брама Сан-Пелегрына **Брама Сан-Пелегрын́а** (італ.: Porta San Pellegrino) або **По́рта Вірыда́раа** (італ.: Porta Viridaria) — брама ў знешняй Леанінскай сцяне горада Ватыкан, знаходзяцца побач з Каланадай Берніні і невялікай пастом швейцарскай гвардыі. Брама была перабудавана Папам Аляксандрам VI у 1492 годзе; над ёй дагэтуль бачны герб пантыфіка. Сёння брама выкарыстоўваецца мала. Гл. таксама ----------- * Леанінская сцяна Зноскі ------ 1. ↑ utenti.quipo.it (англ.) Літаратура ---------- * *Cozzi Laura G.* Le porte di Roma. — Рим: F. Spinosi Ed. 1968. * *Quercioli Mauro* Le mura e le porte di Roma. — Newton Compton, 1982. Спасылкі -------- * www.gatc.it Архівавана 24 верасня 2015. (італ.)

Брама Кацярыны ў Брашове **Брама Кацярыны** (рум.: Poarta Ecaterinei) — брама ў г. Брашоў, Румынія. Была пабудаваны ў 1559 годзе на месцы старой брамы, знішчанай паводкай 1526 года. Яна атрымалі сваю назву ад манастыра Св. Кацярыны, які некалі размяшчаўся тут. Гэта адзіная гарадская брама Брашова, якая захавалася з часоў Сярэднявечча. Брама вельмі пацярпела ад землетрасенняў і пажараў у 1689 і 1738 гадах — толькі цэнтральная вежа з'яўляецца часткай першапачатковай брамы; дакументы сведчаць пра існаванне драўляных пабудоў, знішчаных у 1827 годзе. Першапачатковы выгляд вежы можна ўбачыць у Бастыёне ткачоў, дзе знаходзіцца вялікая мадэль Брашова ў 1600 годзе. У старадаўніх дакументах брама Кацярыны згадваецца як *Porta Valacce* — Брама валахаў, таму што гэта быў адзіны ўваход у горад, якім маглі карыстацца румыны, што жылі ў раёне Шкей, — ім не дазвалялася выкарыстоўваць астатнія чатыры ўезды. У часы саксонскага кіравання, у XIII—XVII стст. румынам было забаронена мець уласнасць унутры крэпасці, таму яны і сяліліся за гарадской сцяной. Яны маглі ўвайсці ў горад толькі ў пэўны час, пры гэтым павінны былі заплаціць мыту за права прадаваць свае тавары ўнутры крэпасці. Брама мае тры паверхі, над уваходам змешчаны герб Брашова. Чатыры маленькія вуглавыя вежкі сімвалізуюць юрыдычную незалежнасць горада і «права мяча» (*ius gladii*) — права прыняцця рашэнняў аб пакаранні смерцю. У наш час у вежы брамы знаходзіцца музей. Гл. таксама ----------- * Брама Шкей Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Брама Кацярыны (Брашоў) * Брама Кацярыны — гісторыя і фатаграфіі (англ.) * Брама Кацярыны на карце Брашова Архівавана 28 верасня 2007.

**Лянота** — адсутнасць ці недахоп працавітасці, перавага свабоднага часу над працоўнай дзейнасці. Традыцыйна расцэньваецца як загана, паколькі лічыцца, што гультаяваты чалавек з'яўляецца нахлебнікам грамадства. У той жа час, ва ўмовах інтэнсіўнай эксплуатацыі працаўнікоў, «лянота» часта мае на ўвазе натуральнае запатрабаванне ў адпачынаку. Перавага па-за рыначных, камунікатыўных ці культурных выгодаў над рэчыўнымі таксама мае следствам зніжэнне працавітасці. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · У. Даля | | Нарматыўны кантроль | GND: 4153792-0 · LCCN: sh85075413 · Microsoft: 2776447739 · NKC: ph231096 |

**Адана́ра** (індан.: Adonara) — востраў у групе Салор. Уваходзіць у склад інданезійскай правінцыі Усходняя Нуса-Тэнгара. Плошча — 497 км². Насельніцтва (2020 г.) — 126 469 чалавек. Месціцца за 600 м на захад ад Флорэса, за 1798 км на паўднёвы ўсход ад Джакарты, сталіцы Інданезіі. Мае вулканічнае паходжанне. Актыўны стратавулкан Ілібаленг (1659 м) на паўднёвым усходзе вострава з'яўляецца яго найвышэйшым пунктам. На паўночным захадзе вылучаюцца вапняковыя фарміраванні каралавага паходжання. На поўдні і захадзе сустракаюцца алювіяльныя раўніны. Клімат трапічны з ясна акрэсленымі вільготным і засушлівым сезонамі. Сярэднегадавая колькасць ападкаў — да 2000 мм. Аднак ападкі размяркоўваюцца нераўнамерна ў залежнасці ад сезона і вышыні над узроўнем акіяну. Большасць дажджоў выпадае ў гарах, у той час як на ўзбярэжжы адносна суха. Значная частка паверхні пакрыта трапічнымі лясамі. Пераважаюць засухаўстойлівыя расліны. Характэрна, што мясцовыя раслінаводы таксама спецыялізуюцца на вырошчванні засухаўстойлівых сартоў кукурузы, проса, салодкай бульбы, маніёка. У гарах існуюць камерцыйныя плантацыі кавы, какавы і гваздзіковага дрэва. Аданара знакаміта рэдкімі відамі трапічных птушак. Большасць насельніцтва Аданары складаюць прадстаўнікі асобнай аўстранезійскай этнічнай супольнасці аданарцаў, якія згодна традыцыі, паходзяць з вострава Серам. Тым не меней, мясцовыя культура і мова бліжэй да жыхароў суседніх усходняга Флорэса і Салора. На поўначы таксама жывуць баджа. Да прыходу еўрапейцаў на ўзбярэжжы Аданары сфарміраваліся 3 султанаты, дзе вызначальную ролю адыгрывалі гандляры-мусульмане. Насельнікі гор захоўвалі незалежнасць, калі кожная вёска мела свайго правадыра. У 1520 г. на Салоры партугальцы заснавалі калонію. Вызначальную ролю ў кіраванні ёю адыгрывалі дамініканцы. Мусульманскія валадары Аданары супраціўляліся ўладзе партугальцаў. Тым не меней, каталіцкія місіянеры хрысціянізавалі значную частку астравіцян. У XVII ст. прыбярэжныя аданарцы падтрымалі ў барацьбе з партугальцамі галандцаў. Уключэнне вострава ў склад Галандскай Ост-Індыі адбылося толькі ў 1859 г. У 1950 г. Аданара была далучана да незалежнай Інданезіі. Спасылкі -------- * Adonara Island - Indonesia Tourism * Island of Adonara – it cannot get more authentic than this Архівавана 6 студзеня 2022. * Robert H. Barnes, A Legendary History in Witihama, Eastern Adonara, Indonesia: An Enduring Context for Disagreement * COLIN R. TRAINOR, The birds of Adonara, Lesser Sundas, Indonesia

**Жардзя́нскі сельсавет** — былая адміністрацыйна-тэрытарыяльная адзінка ў складзе Брагінскага раёна Гомельскай акругі. Цэнтр — вёска Жэрднае. Пасля другога ўзбуйнення БССР з 8 снежня 1926 года сельсавет у складзе Брагінскага раёна Рэчыцкай акругі БССР. З 9 чэрвеня 1927 года ў складзе Гомельскай акругі. 30 снежня 1927 года сельсавет скасаваны, тэрыторыя ўвайшла ў склад новаўтворанага Выграбна-Слабадскога сельсавета. Літаратура ---------- * Административно-территориальное устройство БССР: справочник: в 2 т. / А.И. Карпачева и др. / Главное архивное управление при Совете Министров БССР, Институт философии и права Академии наук БССР. — Т. 1: (1917―1941 гг.). — Мн. «Беларусь», 1985. — 390 с.

Іван Білібін, Іван-Царэвіч і жар-птушка **Жар-птушка (*Дра-птах*)**, згодна ўсходнеславянскай міфалогіі – цудоўная птушка. У рускай чарадзейнай казцы сцвярджаецца, што кожнае яе пяро "настолькі дзіўнае і прамяністае, што калі прынесці яго ў цёмную святліцу, яно так заззяе, быццам там запалілі мноства свечак". Залатая афарбоўка Жар-птушкі, яе залатая клетка звязаны з тым, што птушка прылятае з іншага свету ("трыдзясятага царства"), адкуль паходзіць усё, што мае залатую афарбоўку. Жар-птушка можа выступаць у ролі выкрадальніка. Тут яна мае шмат агульнага з Вогненным Змеям: яна забірае маці героя казкі "за трыдзевяць" зямель". Параўнальны аналіз дазваляе меркаваць пра старажытную сувязь Жар-птушкі і славацкай "птушкі-агневіка" з іншымі міфалагічнымі вобразамі, якія звязаны з агнём, у прыватнасці з вогненным канём-птушкаю. Прататып Жар-птушкі з'яўляецца паўлін. У 2009 годзе стала сімвалам конкурсу песні Еўрабачанне-2009, які праходзіў у Маскве. Літаратура ---------- Мифы народов мира. Энциклопедия: в 2 т. / рэдкол.: С.А. Токарев (гл. ред.). — 2-е изд. — М.: «Советская Энциклопедия», 1987. — т. 1. А-К (Корейская мифология). — 720 с. Зноскі ------ 1. ↑ Паўлін. Жар-птушка ці курыца? Архівавана 13 сакавіка 2017.

**Каркадон** (руск.: Коркодо́н) — рака ў Магаданскай вобласці Расіі, правы прыток Калымы. Даўжыня — 476 км, плошча басейна — 42 800 км². Па плошчы басейна пасля Амалона і Анюя з’яўляецца трэцім прытокам Калымы. Асноўны прыток — Булун (правы). Бярэ пачатак на паўднёва-ўсходніх схілах Каркадонскага хрыбта, працякае паміж ім і хрыбтом Малькаты, у вярхоўях мае горны характар з бурным цячэннем і парогамі; у нізоўі цячэнне супакойваецца, рака выходзіць на шырокую забалочаную даліну. Рэчышча разгаліноўваецца на рукавы, меандруе. У басейне Каркадона звыш за 1100 тэрмакарставых азёр і балот. Зноскі ------ | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская |

**Напру́жанасць магні́тнага по́ля** — вектарная фізічная велічыня, якая характарызуе магнітнае поле. У Міжнароднай сістэме адзінак (СІ), напружанасць магнітнага поля роўная геаметрычнай (вектарнай) рознасці магнітнай індукцыі {\displaystyle {\vec {B}}}, падзеленай на магнітную пастаянную *μ*0, і намагнічанасці асяроддзя {\displaystyle {\vec {J}}}: {\displaystyle {\vec {H}}={\frac {1}{\mu \_{0}}}\,{\vec {B}}-{\vec {J}}.} Для ізатропных асяроддзяў {\displaystyle {\vec {H}}={\frac {1}{\mu \mu \_{0}}}\,{\vec {B}}.} Калі аднародны і ізатропны магнетык поўнасцю запаўняе ўсю прастору з магнітным полем, напружанасць магнітнага поля не залежыць ад яго магнітнай пранікальнасці і супадае з напружанасцю магнітнага поля, створанага той жа сістэмай макраскапічных токаў у вакууме. Адзінка напружанасці магнітнага поля ў СІ — ампер на метр. Гл. таксама ----------- * Закон поўнага току Зноскі ------ 1. ↑ У адзінках СГС гэта ўраўненне прынімае выгляд {\displaystyle {\vec {H}}={\vec {B}}-4\pi {\vec {J}}.} Літаратура ---------- * Напружанасць магнітнага поля // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 11: Мугір — Паліклініка / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 11. С. 143. Спасылкі -------- * Напряжённость магнитного поля // Физическая энциклопедия.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Чарноцкі. **Напалеон Казіміравіч Чарно́цкі** (13 ліпеня 1866, в. Нача, цяпер Ляхавіцкі раён Брэсцкай вобласці — 14 лютага 1937) — беларускі публіцыст, перакладчык. Біяграфічныя звесткі -------------------- Нарадзіўся ў сямейным маёнтку ў Слуцкім павеце. Выхоўваўся ў дэмакратычнай атмасферы. Скончыў Слуцкую гімназію (1887), У час навучання ў гімназіі ўваходзіў у тайны гурток самаадукацыі. Быў адказным за тайную школьную бібліятэку, у якой апрача рускамоўных сацыялістычных выданняў мелася некалькі дзесяткаў польскіх кніжак, падараваных Эмай Дмахоўскай-Яленскай. Разам з Антонам Ражавым і іншымі гімназістамі перапрацаваў польскамоўную агітацыйную брашуру «Ojciec Szymon» («Бацька Шыман»), якая была выдадзена ў беларускамоўным варыянце на гектографе пад назвай «Дзядзька Антон» (1885). Скончыў Маскоўскі ўніверсітэт (1894), дзе атрымаў медыцынскую адукацыю. У Маскве ўваходзіў у тайныя студэнцкія гурткі сацыялістычнай накіраванасці. За ўдзел у хваляваннях 1890 быў выключаны з універсітэта і сасланы ў маёнтак бацькі пад нагляд паліцыі. Працаваў урачом на Беларусі — у Міры, Іўі, Нясвіжы, Навагрудку і Свіслачы. У 1904—05 мабілізаваны на Маньчжурскі фронт. У 1908—12 у эміграцыі ў Канадзе. 3 1918 у Варшаве, пасля ў Вільні. У 1922 уступіў у Польскую партыю сацыялістычную (ППС)  (руск.) (бел.. 3 1928 працаваў лекарам на Валыні, з 1931 у г. Ліда. У 1934 пакінуў лекарскія заняткі. 3 1936 жыў у в. Вялікая Лябёдка (цяпер Шчучынскі раён), заснаваў тут плантацыю лекавых раслін. Творчасць, публіцыстыка ----------------------- Першая літаратурная праца — удзел у перакладзе і выданні першага варыянта рэвалюцыйнай брашуры «Дзядзька Антон» (1885, не выяўлена); браў удзел у выданні другога варыянта (1892; з М. Абрамовічам). Пераклаў на польскую мову апавяданне У. Караленкі «У дрэннай кампаніі» (каля 1887, не выяўлена, захаваліся 2 лісты Н. Чарноцкага да пісьменніка), на беларускую мову п'есы «Сватанне» А. Чэхава і «Пашыліся ў дурні» М. Крапіўніцкага (1910). У артыкуле «Да пытання пра беларускую народную школу» (1908) выступіў у абарону беларускай мовы, з прыязнасцю пісаў пра творчасць Я. Коласа, паказаў добрае веданне беларускага фальклору. Аўтар сацыяльна-эканамічных брашур «Як будзе з зямлёю?» (1907) і «Што дзяліць, а што не, каб супакой быў на свеце», успамінаў пра рэвалюцыйны рух, М. Абрамовіча, публіцыстычных артыкулаў у «Нашай ніве» і «Вольнай Беларусі». Як публіцыст выступаў таксама ў выданнях «Минский курьер», «Głos» (Варшава), «Źródła mocy» (Вільня) і інш. Бібліяграфія ------------ * Przyczynki do historii PPS // Księga Pamiątkowa PPS. Warszawa, 1923. * Marian Abramowicz (wspomnienie pośmiertne) // Przegląd Wileński. 1925. № 1. * Батлейкі з ваколіц Начы // Народны тэатр. Мн. 1983. Зноскі ------ Літаратура ---------- * *Александровіч С.* Пуцявіны роднага слова. Мн. 1971. * *Скалабан В.* Працяг гісторыі з «Дзядзькам Антонам» // Полымя. 1988. № 2. * *Туронак Ю.* Вакол абставін публікацыі «Дзядзькі Антона» / пер. з пол. // Туронак Ю. Мадэрная гісторыя Беларусі. Вільня, 2006. * *Каханоўскі Г.* Таямніцы за чортавым мостам // Маладосць. 1992. № 5.

**Алімпійская вуліца** (трансліт.: *Аlimpijskaja vulica*, руск.: Олимпийская улица) — вуліца ў Наваполацку. Апісанне -------- Размешчана ў 6-м мікрараёне горада і цягнецца з паўночнага ўсходу на паўднёвы захад ад вуліцы Маладзёжнай да вуліцы Камсамольскай. Працягласць вуліцы складае каля 800 метраў, шырыня — па адной паласе ў кожны бок. Узнікла ў пачатку 1980-х гадоў у выніку актыўнага жылёвага будаўніцтва. Забудова тыповая, пераважна панэльная, у 9-12 паверхаў. Рэгулярны рух грамадскага транспарту па вуліцы адсутнічае. З паўднёвага ўсходу да вуліцы прымыкае Вымяральніцкі лесапарк (руск.: Измерительский лесопарк). Сацыяльныя аб’екты ------------------ * інтэрнаты заводу «Вымяральнік» * яслі-сад № 28 * гандлёвыя аб’екты Гл. таксама ----------- * Спіс вуліц Наваполацка Зноскі ------

**Псеашхо** — горны масіў на Заходнім Каўказе, за 20 км ад пасёлка Красная Паляна, у вярхоўях рэк Уруштэн, Малая Лаба, Пслух, на тэрыторыі Каўказскага прыроднага біясфернага запаведніка. Адносіцца да Галоўнага Каўказскага хрыбта. Тапонім «Псеашхо» перакладаецца з адыгейскай як «шматводная гара», верагодна, з-за таго, што на схілах масіва бяруць пачатак некалькі рэк, што жывяць ледавікі. Зноскі ------ 1. ↑ карта Краснадарскага края — Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 8: Канто — Кулі / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1999. — Т. 8. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0144-3 (т. 8).

**Псарыяз** — хранічнае неінфекцыйнае захворванне, дэрматоз, які паражае ў асноўным скуру. У цяперашні час мяркуецца аўтаіммунная прырода гэтага захворвання. Звычайна псарыяз выклікае ўтварэнне празмерна сухіх, чырвоных, прыпаднятых над паверхняй скуры плям. Аднак некаторыя хворыя на псарыяз не маюць ніякіх бачных паражэнняў скуры. Выкліканыя псарыязам плямы называюцца псарыятычнымі бляшкамі. Гэтыя плямы з'яўляюцца па сваёй прыродзе ўчасткамі хранічнага запалення і залішняй праліферацыяй лімфацытаў, макрафагаў і кератынацытаў у скуры, а таксама залішняга ангіёгенеза (утварэння новых дробных капіляраў) у падлеглым пласце скуры. Зноскі ------

Газаваны напой **Напо́й** — вадкасць, прызначаная для піцця. Акрамя задавальнення фізіялагічных патрэб напоі з'яўляюцца часткай культуры грамадства. Пітная вада ----------- Вада — аснова большасці напояў, што ужывае чалавек. Ужываецца як у чыстым, гэтак і ў газаваным ці мінералізаваным выглядзе (як здабытая з прыродных мінеральных крыніц, гэтак і з дадаткамі). Алкагольныя напоі ----------------- Асноўны артыкул: **Алкагольныя напоі** Алкагольныя напоі — гэта напоі, якія ўтрымліваюць у сваім складзе этанол. Піва з'яўляецца часткай чалавечай культуры больш за 8 000 гадоў. У Вялікабрытаніі, Ірландыі, Германіі і іншых краінах Еўропы ўжыванне піва (і іншых алкагольных напояў) у барах ці пабах з'яўляецца культурнай традыцыяй. Гл. таксама ----------- * Кола, напой Зноскі ------ 1. ↑ *Arnold, John P.* Origin and History of Beer and Brewing: From Prehistoric Times to the Beginning of Brewing Science and Technology. — 2005. 2. ↑ *Hamill, Pete.* A Drinking Life: A Memoir. — New York: Little, Brown and Company, 1994. * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Напой

**Вазірыстан** — горны рэгіён на паўночным захадзе Пакістана на мяжы з Афганістанам. Складаецца з пакістанскіх падправінцый Паўночны Вазірыстан і Паўднёвы Вазірыстан, якія ўваходзяць у Тэрыторыю плямёнаў пад асаблівым сумесным кіраваннем федэральнага цэнтра і мясцовых уладаў. Плошча — 11 585 км² (у тым ліку каля 5000 — паўночная і 6500 — паўднёвая часткі). Вазірыстан размешчаны на захад і паўднёвы захад ад Пешавара, ад міжрэчча Курам і Кайру да ракі Гамаль. Насельніцтва (1998) — 791 087 чалавек (у тым ліку 361 246 — у паўночнай i 429 841 — у паўднёвай частках), пераважна — пуштуны. Гісторыя -------- З 1893 года Вазірыстан — тэрыторыя, фактычна незалежная як ад англійскіх дамініёнаў, так і ад афганскага ўрада. У 1947 годзе Вазірыстан увайшоў у склад незалежнага Пакістана. З 2001 года Вазірыстан з’яўляецца апорай руху Талібан, выгнанага з Афганістана. Талібы адціснулі традыцыйных племянных правадыроў і з 2004 года захапілі фактычную ўладу ў рэгіёне. 14 лютага 2006 года на тэрыторыі Паўночны Вазірыстан было абвешчана аб аднаўленні незалежнасці і стварэнні Ісламскага дзяржавы Вазірыстан. Пазней, нягледзячы на ​​спробы пакістанскай арміі аднавіць цэнтральную ўладу, тэрыторыя ІДВ пашырылася за кошт большай часткі Паўднёвага Вазірыстана. Самаабвешчаная дзяржава Вазірыстан не прызнана ніводнай краінай свету. Армія ІДВ налічвае некалькі дзясяткаў тысяч байцоў і складаецца з жыхароў як Вазірыстана, так і суседніх правінцый Пакістана і Афганістана. 7 жніўня 2007 года Пакістан правёў буйную вайсковую аперацыю супраць баевікоў руху Талібан ў Паўночным Вазірыстане. 12 снежня 2009 года прэм’ер-міністр Юсуф Рэза Гілані абвясціў пра перамогу Пакістана ў Паўднёвым Вазірыстане. Пасля перамогі пакістанскіх войскаў, Вазірыстан спыніў сваё існаванне. Пад кантролем баевікоў засталіся толькі некалькі раёнаў Паўночны Вазірыстан. 29 кастрычніка 2010 года Міністр замежных спраў Пакістана, Шах Махмуд Курэшы зрабіў заяву, што 35-тысячная групоўка пакістанскіх войскаў гатовая да пачатку баявых дзеянняў супраць талібаў у Паўночным Вазірыстане. Па стане на 2015 год, Пакістан не аднавіў кантроль над тэрыторыяй. | Краіны Азіі | | --- | | | Аб’яднаныя Арабскія Эміраты · Азербайджан² · Аман · Арменія · Афганістан · Бангладэш · Бахрэйн · Бруней · Бутан · В’етнам · Грузія² · Егіпет¹ · Емен · Іарданія · Ізраіль · ✯ Інданезія · Індыя · Ірак · Іран · Казахстан² · Камбоджа · Катар · Кіпр · Кітай · Кувейт · Кыргызстан · Лаос · Ліван · Малайзія · Мальдывы · Манголія · М’янма · Непал · Пакістан · Паўднёвая Карэя · Паўночная Карэя · Расія² · Саудаўская Аравія · Сінгапур · Сірыя · Таджыкістан · Тайланд · Туркменістан · Турцыя² · Узбекістан · Усходні Тымор · Філіпіны · Шры-Ланка · Японія --- **Дзяржавы і краі са спрэчным статусам**: Абхазія · Азад Кашмір · Вазірыстан  · Дзяржава Ва · Дзяржава Шан · Заходні бераг ракі Іардан · Іракскі Курдыстан · Нагорна-Карабахская Рэспубліка · Палесцінская аўтаномія · Паўднёвая Асеція · Паўночны Кіпр · Тайвань --- **Залежныя тэрыторыі**: Акратыры і Дэкелія (Брыт.) · Брытанская тэрыторыя ў Індыйскім акіяне · Ганконг (Кітай) · Какосавыя астравы (Аўстр.) · Востраў Каляд (Аўстр.) · Макаа (Кітай) ¹ У асноўным у Афрыцы  ² Часткова ў Еўропе |

**Напалеон II** (фр. Napoléon II), поўнае імя **Напалеон Франсуа Жазеф Шарль Банапарт**, кароль Рымскі (фр. Napoléon François Joseph Charles Bonaparte), ён жа Франц, герцаг Рэйхштацкі, (ням. Franz Herzog von Reichstadt; 20 сакавіка 1811, Цюільры, Парыж - 22 ліпеня 1832, Шонбрун, Вена) — сын (адзінае законнае дзіця) Напалеона I Банапарта. Увайшоў у гісторыю пад дынастычным імем, дадзеным яму банапартыстамі. Фактычна ніколі не валадарыў (хоць з 22 чэрвеня па 7 ліпеня 1815 г. парыжскія заканадаўчыя органы прызнавалі яго імператарам). У банапартысцкіх колах вядомы як «Арляня». Рымскі кароль і намінальны імператар ------------------------------------ Нарадзіўся 20 сакавіка 1811 ад другога шлюбу з Марыяй Луізай Аўстрыйскай ў Парыжы ў Цюільры. Адразу пасля нараджэння доўгачаканы сын быў абвешчаны Напалеонам каралём Рымскім (фр.: Roi de Rome) і спадчыннікам імперыі. Двойчы: першы раз у 1814 і другі раз у 1815 годзе, пасля Ста дзён, Напалеон зракаўся ад пасады на карысць сына, але абодва разу саюзнікі абвяшчалі Банапартаў зрынутымі, а законным манархам Францыі — Людовіка XVIII. Пасля паразы пры Ватэрлоа Напалеон адрокся ад прастола на карысць сына, якога абвясціў імператарам пад імем Напалеона II; але караля Рымскага не было ў Францыі, і адрачэнне, пры тагачасных умовах, не магло мець практычнага значэння. «Арляня» ў Аўстрыі ------------------ Напалеон II у дзяцінстве. Пасля першага адрачэння Напалеона I у 1814 годзе Марыя-Луіза пераехала ў Аўстрыю і пасялілася разам з сынам каля Вены, у замку Шонбрун. Калі Напалеон I вярнуўся ў 1815 годзе ў Францыю, ён запатрабаваў ад аўстрыйскага ўраду вяртання жонкі і сына, але беспаспяхова. Чатырохгадовы рымскі кароль застаўся з маці ў Аўстрыі і выхоўваўся там Матусам Колінам. Калі Марыя-Луіза, у 1816 годзе, пераехала ў Парму, сын яе застаўся ў Вене ў дзеда Франца I Аўстрыйскага. Дамова, заключонная ў 1817 годзе паміж саюзнікамі, пазбавіла яго спадчынных правоў на Парму; за гэта аўстрыйскі імператар узнагародзіў яго багемскім герцагствам Рэйхштат, з тытулам «Свьетласці». Пры двары дзеда, у Вене, пра яго бацьку пры ім імкнуліся не згадваць, ён лічыўся «сынам Яе Высокасці эрцгерцагіні», з дзяцінства яго прывучылі да нямецкага імя Франц, а не Напалеон. Нягледзячы на гэта, ён ведаў пра свайго бацьку, быў гарачым яго прыхільнікам і гнёўся аўстрыйскім дваром. З 12-гадовага ўзросту герцаг Рэйхштацкі лічыўся на вайсковай службе, на якой да 1830 года ён даслужыўся да маёра. Вакол яго імя ўвесь час складаліся легенды; усё добра разумелі, што ў выпадку якіх-небудзь палітычных ускладненняў адно імя Напалеона II можа паслужыць сцягам для небяспечнага руху. Менавіта па гэтай прычыне сціплая спроба банапартыстаў высунуць яго кандыдатуру на трон Бельгіі была неадкладна перарвана Венай, Парыжам і Лонданам. Сам Напалеон II, які ведаў пра сваё паходжанне, старанна вывучаў вайсковую справу і ўвесь час марыў пра славу і подзвігі. Але ён быў вельмі хваравітым юнаком; заўчасная смерць яго 22 ліпеня 1832 годзе ад сухот ва ўзросце 21 год ў Шамбруне, пазбавіла дыпламатыю і аўстрыйскі двор шматлікіх цяжкасцяў. Хадзілі чуткі пра тое, што ён быў атручаны. Пасмяротны лёс -------------- Герцаг Рэйхштацкі. Яго стрыечны брат прынц Луі Напалеон, абвясціўшы ў 1852 годзе сябе імператарам, прыняў імя Напалеон III; такім чынам, ён лічыў постфактум Напалеона II часткай дынастыі ў 1821—1832 гадах, а сябе — яго спадчыннікам. У 1940 годзе па загадзе Адольфа Гітлера рэшткі герцага Рэйхштацкага былі перанесеныя з Вены (тады ў складзе Трэцяга Рэйху) у Парыж (акупаваны Германіяю) і пахаваны ў Доме Інвалідаў побач з грабніцай бацькі; пры гэтым сэрца нябожчыка, якое захоўвалася, па тагачасным звычаі, асобна, засталося ў Вене. Гэта здарылася роўна праз 100 гадоў пасля пераносу ў Дом Інвалідаў праху самога Напалеона. Лёс Напалеона II натхніў Эдмона Растана на драму «Арляня» (*L’Aiglon*). Праз гэты твор прыхільніцай асобы абодвух Напалеонаў — бацькі і сына — стала Марына Цвятаева. Лічыцца, што кніга Януша Корчака «Кароль Матыуш I» навеяная лёсам Напалеона II. Гл. таксама ----------- * Граф Валеўскі Зноскі ------ 1. 1 2 *Dr. Constant v. Wurzbach* Reichstadt, Napoleon Franz Joseph Karl Herzog von // *Biographisches Lexikon des Kaiserthums Oesterreich*: *enthaltend die Lebensskizzen der denkwürdigen Personen, welche seit 1750 in den österreichischen Kronländern geboren wurden oder darin gelebt und gewirkt haben* — Wien: 1856. — Т. 25. — S. 181.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q89696873'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q665807'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q25856'></a> 2. ↑ *Deutsche Nationalbibliothek* Агульны нарматыўны кантроль — 2012—2016. Праверана 10 снежня 2014.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q27302'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q36578'></a> 3. ↑ Napoleon-Francois-Charles-Joseph Bonaparte, duke von Reichstadt // Encyclopædia Britannica Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q5375741'></a> 4. ↑ *Lundy D. R.* Napoleon II Bonaparte, Duc de Reichstadt // The Peerage Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> Літаратура ---------- * *Андре Кастело.* Сын Наполеона. Биография. — М.: «Захаров», 2007. — ISBN 978-5-8159-0737-9. * Charles Mullié, Biographie des célébrités militaires des armées de terre et de mer de 1789 à 1850, 1852 [détail de l’édition] * 2 tomes (AH et IZ), Fayard, Paris, 1re éd. 1987, nouvelle éd. 1999 (ISBN 2-213-60485-1) * André Castelot, L'Aiglon * Edmond Rostand, L'Aiglon * Jacques Perot dir. La Pourpre et l'exil, l'Aiglon et le prince impérial, RMN, 2004 | ?Напалеон II — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Sebastiano Nicola Buonaparte[d] | | | | | | | | | | | | | | Giuseppe Maria Buonaparte[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Maria Anna Tusoli[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Карла Буанапартэ | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Giuseppe Maria Paravicini[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Maria Saveria Paravicini[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Maria Angela Salineri[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Напалеон I Банапарт | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Nob. Giovanni Agostino Ramolino[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Gian Girolamo Ramolino[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Angela Maria Peri[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Летыцыя Рамаліна | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Giuseppe Maria Pietrasanta[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Angela Maria Pietra-Santa[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Напалеон II | | | | | | Maria Josephine Malerba[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Франц I Стэфан | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Леапольд II Габсбург | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Франц II | | | | | Марыя Тэрэзія | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марыя Луіза Іспанская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Карл III, кароль Іспаніі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марыя-Луіза Аўстрыйская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марыя Амалія Саксонская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Фердынанд I | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марыя Тэрэза Бурбон-Неапалітанская | | | | Франц I Стэфан | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марыя Караліна Аўстрыйская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Марыя Тэрэзія | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | The Peerage | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Біяграфічны Аўстрыйскай імперыі · Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Вялікая Южакова · Бракгаўза і Эфрона · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Новы · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Notable Names Database · Universalis | | Генеалогія і некрапалістыка | Find a Grave · WikiTree · WeRelate · Sejm-Wielki.pl · Geni.com · Rodovid · genealogics.org | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BAV: ADV12374767 · BIBSYS: 90575649 · BNC: a11263957 · BNE: XX1217853 · BNF: 119352080 · GND: 118743996 · ICCU: BCTV004527 · ISNI: 0000 0001 2146 1699 · LCCN: n50042061 · NKC: jn20000720032 · NLG: 64995 · NLP: A12268276 · NTA: 073495468 · LIBRIS: 259963 · SUDOC: 02727442X · VIAF: 103645458 · ULAN: 500097819 | |

**Напад на сінагогу ў Вене** — тэрарыстычны акт з удзелам шматлікіх баевікоў, які адбыўся 2 лістапада 2020 года ў сталіцы Аўстрыі Вене на плошчы Шведенплац блізу сінагогі Штадтэмпель. У выніку нападу былі забітыя па меншай меры восем чалавек, сярод іх адзін са злачынцаў, некалькі чалавек атрымалі раненні, сярод іх быў паліцэйскі. Гэта была першая скаардынаваная стральба ў Еўропе пасля тэрактаў у Парыжы ў лістападзе 2015 года і першая наогул пасля выбухаў у Брусэлі 2016 года. Падчас тэракту вызначыўся Усама Халед Джуда, 23-гадовы араб палесцінскага паходжання з Газы, які прама падчас перастрэлкі аказаў першую дапамогу параненаму аўстрыйскаму паліцэйскаму і выцягнуў яго з зоны стральбы, даставіўшы да машыны медыкаў. Камандаванне паліцыі Вены ўзнагародзіла замежніка ўзнагародай «Залатой паліцыі» ў знак прызнання яго смеласці ў выратаванні жыцця праваахоўніка. Зноскі ------ 1. ↑ Staff, Reuters. Vienna shooting believed to be terror attack - interior minister(англ.), *Reuters* (2 лістапада 2020). Праверана 2 лістапада 2020. 2. ↑ *staff, T. O. I.*. 7 reported dead in suspected Vienna terror attack also said to target synagogue (англ.)  **(нявызн.)**?. *www.timesofisrael.com*. Праверана 2 лістапада 2020. 3. ↑ Austria: Several people injured in Vienna shooting (англ.). *www.aljazeera.com*. Праверана 2 лістапада 2020. 4. ↑ Several injured, reports of fatalities in Vienna suspected terror attack (англ.). *Haaretz.com*. Праверана 2 лістапада 2020. 5. ↑ *Hawkins, Jamie*. Several killed in Vienna terror attack as multiple gunmen open fire in city (англ.). *mirror* (2 лістапада 2020). Праверана 2 лістапада 2020. 6. ↑ Палестинец спас австрийского полицейского во время перестрелки в Вене прошлой ночью. // Голос Палестины, 3 лістапада 2020 (суполка ў «ВКонтакте»)

**Ляплёўка** (трансліт.: *Liaplioŭka*, руск.: Леплёвка) — вёска ў Брэсцкім раёне Брэсцкай вобласці. Уваходзіць у склад Дамачаўскага сельсавета. Размешчана за 42 км на поўдзень ад Брэста, на рацэ Капаеўцы (прыток Заходняга Буга), на аўтадарозе Брэст — Тамашоўка. У складзе адкрытага акцыянернага таварыства «Брэстрайаграсэрвіс» (цэнтр — гарадскі пасёлак Дамачава). Гісторыя -------- У XIX стагоддзі вёска ў Брэсцкім павеце Гродзенскай губерні. Уваходзіла ў маёнтак Дамачава, якім валодаў князь Вітгенштэйн; 196 мужчын, 108 жанчын. У 1875 годзе ў вёсцы быў пабудаваны з цэглы сядзібны дом, акружаны пейзажным паркам плошчай 7 га. У 1886 годзе працавалі вадзяны млын і лесапільня. У 1890 годзе сяляне вёскі ў Клейнікаўскім сельскагаспадарчым таварыстве, якое мела 368,7 дзесяцін зямлі. У 1897 годзе дзейнічала школа граматы, хлебазапасны магазін, 2 вадзяныя млыны, карчма. Паводле Рыжскага мірнага дагавора 1921 года ў складзе Польскай Рэспублікі, у Дамачаўскай гміне Брэсцкага павета Палескага ваяводства. У ліпені 1933 года ў вёсцы адбылося выступленне сялян супраць падатковага прыгнёту. З 1939 года ў складзе БССР. У 1940 годзе ў складзе Дамачаўскага раёна, цэнтр сельсавета. У Вялікую Айчынную вайну фашысты знішчылі 54 двары, загубілі 15 мірных жыхароў; 25 вяскоўцаў загінулі на фронце, 3 — у партызанах. 23 верасня 1942 года гітлераўцы вывезлі з Дамачаўскага дзіцячага дома 55 дзяцей разам з выхавацельніцай П. Грахольскай і расстралялі іх каля в. Ляплёўка. У 1956 годзе аднесена да Брэсцкага раёна ў сувязі з ліквідацыяй Дамачаўскага раёна. Да 1957 года цэнтр Ляплёўскага сельсавета. З 1959 года ў складзе саўгаса «Дамачаўскі». Насельніцтва ------------ * 178 двароў, 1009 жыхароў (1876) * 51 двор, 614 жыхароў (1886) * 149 двароў, 808 жыхароў (1897) * 870 жыхароў (1905) * 22 двары, 162 жыхары (1921) * 220 двароў, 460 жыхароў (1940) * 741 жыхар (1970) * 229 гаспадарак, 564 жыхары (1997) * 208 гаспадарак, 508 жыхароў (2005) Інфраструктура -------------- * Базавая школа Славутасці ---------- * Магіла ахвяр фашызму (1942) — Ахоўная шыльда гісторыка-культурнай каштоўнасці Рэспублікі Беларусь. Гісторыка-культурная каштоўнасць Беларусі, шыфр 113Д000095шыфр 113Д000095 Зноскі ------ 1. ↑ Назвы населеных пунктаў Рэспублікі Беларусь: Брэсцкая вобласць: нарматыўны даведнік / І. А. Гапоненка і інш.; пад рэд. В. П. Лемцюговай. — Мн.: Тэхналогія, 2010.— 318 с. ISBN 978-985-458-198-9. (DJVU). Сустракаецца таксама варыянт **Лыплі́ўка, Лупле́ўка** 2. ↑ Решение Исполнительного комитета Брестского областного Совета народных депутатов от 3 июня 1957 г. № 344 О частичном изменении в административно-территориальном делении сельских Советов Брестского и Пинского районов и Домачевского поселкового Совета Брестского района Літаратура ---------- * Гарады і вёскі Беларусі: Энцыклапедыя ў 15 тамах. Т. 3, кн. 1. Брэсцкая вобласць / пад навук. рэд. А. І. Лакоткі. — Мн.: БелЭн, 2006. ISBN 985-11-0373-X. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх | ⛭**Дамачаўскі сельсавет** | | --- | | Цэнтр | Дамачава | | | Вёскі | Багданы · Барысы · Гута · Дубіца · Дубок · Кабёлка · Ліпінкі · Ляплёўка · Навасады · Падлужжа · Рудня · Чэрск · Шыкілі | | Хутары | Дамброўка |

**Напад на цягнік каля станцыі Слаўнае** — акцыя беларускіх партызанаў на чале з атаманам Юркам Монічам з «Зялёнага дубу». Перадумовы ---------- У красавіку 1921 года, адразу пасля падпісання перамір’я з Польшчай, па Маскоўска-Брэсцкай чыгунцы быў адноўлены рух цягнікоў з Масквы ў Еўропу. Міжнародны кур’ерскі цягнік «Парыж — Вена — Варшава — Масква» хадзіў штодзень. Хада акцыі ---------- 10 кастрычніка 1923 года атрад монічаўцаў прыкладна за 2 кіламетры ад станцыі Слаўнае (на перагоне Крупкі — Бобр) спыніў цягнік «Берлін — Масква», у якім ехалі ангельскія, французскія ды італьянскія дыпламаты, а таксама савецкія чыноўнікі. Цягнік быў спынены з-за таго, што рэйкі былі разабраныя партызанамі. Атаман Юрка Моніч, увайшошы ў міжнародны вагон, ветліва звярнуўшыся да прысутных, папрасіў паказаць дакументы. Па правяранні дакументаў усіх пасажыраў вывелі з цягніка. Сярод іх выявілася 60 камуністаў з партыйнымі білетамі. Камуністы былі адлучаныя ад астатніх пасажыраў. Моніч загадаў адлупцаваць іх па 50 разоў шомпаламі на вачах дыпламатаў. Замежнікам жа было прапанавана ахвяраваць у скарб паўстанцаў. Ніхто забіты не быў. Здабыча з цягніка была багатая: золата, валюта, дарагое адзенне, замежная водка, цыгарэты. Таксама партызаны здабылі 13 слоікаў какаіну, якія атаман раздаў сваім салдатам. Сваю частку Моніч аддаў на карысць «Зялёнага дубу». Гэтаксама паўстанцы захапілі два вагоны мукі, якія ішлі ў Маскву. Яны былі далучаныя да складу ў Барысаве. Усю муку раздалі тутэйшым сялянам. Рэакцыя ------- У савецких дакументах гэты выпадак апісваўся наступным чынам: > > *Цягнік № 1/2 Парыж — Масква на 582-й вярсце каля станцыі Бобр наляцеў на рэйкавае пашкоджанне. Абыйшлося без чалавечых ахвяр. Цягнік быў абкружаны людзьмі з вінтоўкамі, рэвальверамі і гранатамі, якія пачалі рабаваць пасажыраў...* > *Арыгінальны тэкст* (руск.)   > > *Поезд № 1/2 Париж — Москва на 582-й версте у станции Бобр налетел на рельсовое повреждение. Обошлось без человеческих жертв. Поезд был окружён людьми с винтовками, револьверами и гранатами, которые начали грабить пассажиров...* > > > У адказ усе кіраўнікі сілавых аддзелаў Барысаўскага павета былі знятыя са сваіх пасад і аддадзеныя пад суд з фармулёўкай «*не справіліся з ліквідацыяй бандытызму*». З Масквы быў кінуты спецаддзел ГПУ на чале з Юрыем Мартынавым з мэтай знішчэння Моніча і ягоных паплечнікаў. Да канца года большасць паплечнікаў Моніча была арыштаваная, агулам да крымінальнай адказнасці прыцягнута 75 чалавек, 22 з якіх у лютым 1924 былі прыгавораныя да найвышэйшай меры пакарання. Сярод іх была і грамадзянская жонка Моніча Соф’я Рыбак (сапр. Хяўроння Наўроцкая). Таксама пра гэтую акцыю шырока пісалі па-за межамі СССР. У савецкай прэсе пра гэта пісалася сціпла, а партызаны называліся белагвардзейцамі. Гл. таксама ----------- * Напад на цягнік каля Лунінца Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 8 Дакументальны фільм «Белорусский Робин Гуд (Атаман Юрка Монич)» Спасылкі -------- * *Таццяна Уласенка.* Пакутныя крыжы: крыжы Юркі Моніча (бел.) // *Новы Час*. — 09-01-2011. * Юрка Моніч(бел. (тар.)) // *Сайт Рады БНР*. — 23.5.2017. * Дакументальны фільм «Белорусский Робин Гуд (Атаман Юрка Монич)» | ⛭Беларускі антысавецкі супраціў (1918—1933) | | --- | | Камандоўцы | * Станіслаў Булак-Балаховіч * Люцыян Жалігоўскі * Лукаш Семянюк * Юрка Моніч * Атаман Дзяргач * Атаман Грач * Атаман Шаўчэнка * Ян Мацэлі * Антон Сокал-Кутылоўскі * Павал Жаўрыд * Антон Бахенскі | | | Расія Белы рух | * Пінска-Валынскі добраахвотны батальён * Руская народная добраахвотніцкая армія | | Польшча Польшча | * Беларуская вайсковая камісія * Самаабарона Літвы і Беларусі * Польска-беларускае таварыства * Часовы беларускі нацыянальны камітэт1-я беларуска-літоўская дывізія * 2-я беларуска-літоўская дывізія | | Літва Літва | Беларускі асобны батальён | | Беларусь БНР | * Рада БНР * Беларускі палітычны камітэт * Рада Случчыны * Войска БНР1-ы Менскі беларускі полк * Беларуская дывізія * Асобны атрад БНР * Слуцкая брыгада | | Партызанка | * «Зялёны дуб» * Саюз Абароны Радзімы і Свабоды * Брацтва рускай праўды * Партызанскі атрад імя Махно * Ангелаўцы * Півенцы * «Белая Світка» | | Паўстанніі выступы | * Менскія падзеі (1918) * Аршанскае паўстанне (1918) * Вяліжскае паўстанне (1918) * Парэцкае паўстанне (1918) * Прапойскае паўстанне (1919) * Гомельскае паўстанне (1919) * Мірскае паўстанне (1919) * Барысаўскае паўстанне (1919) * Дабранскае паўстанне (1919) * Нясвіжскае паўстанне (1919) * Браслаўска-Дзісенскае паўстанне (1919) * Койданаўскае паўстанне (1920) * Мсціслаўская сялянская дэманстрацыя (1921) * Слуцкі збройны чын (1921) * Панькоўска-Будаўскае паўстанне (1929) * Бешанковіцкае паўстанне (1930) * Першы барысаўскі галодны бунт (1932) * Другі барысаўскі галодны бунт (1933) | | Вядомыя акцыі | * Бітва за Вільню (1918) * Абарона Крыма (1920) * Варшаўская бітва (1920) * Бітва за Кобрын (1920) * Бітва на Нёмане (1920) * Палескі паход (1920) * Напад на цягнік каля Слаўнае (1923) | | Іншае | * Кастрычніцкая рэвалюцыя на Беларусі * Беларусь у польска-савецкай вайне * Савецкая акупацыя БеларусіТам, дзе яшчэ змагаюцца * Беларусь мяцежная * Антыбальшавіцкія паўстанні і партызанская барацьба на Беларусі |

Не блытаць з Пастаянная Больцмана. **Пастаянная Стэфана — Больцмана** (таксама **пастаянная Стэфана**) — фізічная пастаянная, якая з’яўляецца пастаяннай прапарцыянальнасці ў законе Стэфана — Больцмана: поўная энергія, выпраменьваная адзінкай плошчы паверхні абсалютна чорнага цела за адзінку часу, прапарцыянальная чацвёртай ступені тэрмадынамічнай тэмпературы. Абазначаецца грэчаскай літарай **σ**. Значэнне пастаяннай Стэфана — Больцмана ў Міжнароднай сістэме адзінак (СІ): * σ = 5,670373(21)×10−8 Вт•м−2·К−4. У СГС: * σ = 5,670373(21)×10−5 эрг·с−1·см−2·К−4. Простае мнеманічнае правіла для запамінання прыбліжанага значэння пастаяннай Стэфана — Больцмана ў СІ: думаць «5-6-7-8» і пастарацца не забыцца знак мінус перад апошняй васьмёркай. Значэнне пастаяннай Стэфана — Больцмана можа быць выведзена з фундаментальных фізічных канстант, а таксама вызначана эксперыментальна. Яна можа быць вызначана праз пастаянную Больцмана наступным чынам: {\displaystyle \sigma ={\frac {2\pi ^{5}k\_{\rm {B}}^{4}}{15h^{3}c^{2}}}={\frac {\pi ^{2}k\_{\rm {B}}^{4}}{60\hbar ^{3}c^{2}}}=5,670373(21)\,\cdot 10^{-8}\ {\textrm {J}}\,{\textrm {m}}^{-2}\,{\textrm {s}}^{-1}\,{\textrm {K}}^{-4},} дзе: * *k*B — пастаянная Больцмана; * *h* — пастаянная Планка; * {\displaystyle \hbar } — пастаянная Дзірака; * *с* — скорасць святла у вакууме. Рэкамендаванае значэнне CODATA разлічваецца з вымеранага значэння газавай пастаяннай: {\displaystyle \sigma ={\frac {2\pi ^{5}R^{4}}{15h^{3}c^{2}N\_{\rm {A}}^{4}}}={\frac {32\pi ^{5}hR^{4}R\_{\infty }^{4}}{15A\_{\rm {r}}({\rm {e}})^{4}M\_{\rm {u}}^{4}c^{6}\alpha ^{8}}},} дзе: * *R* — універсальная газавая пастаянная; * *N* — лік Авагадра; * *R*∞ — пастаянная Рыдберга; * Ar(e) — «адносная атамная маса» электрона; * *M*u — малярная масавая пастаянная (1 г/моль па азначэнню); * α — пастаянная тонкай структуры. Звязаная канстанта — *пастаянная выпраменьвання* (або *пастаянная шчыльнасці выпраменьвання*) *a*, якая вызначаецца па формуле: {\displaystyle a={\frac {4\sigma }{c}}=7,5657\times 10^{-15}{\textrm {erg}}\,{\textrm {cm}}^{-3}\,{\textrm {K}}^{-4}=7,5657\times 10^{-16}{\textrm {J}}\,{\textrm {m}}^{-3}\,{\textrm {K}}^{-4}.} Зноскі ------ 1. ↑ Атрымліваецца 5,67·10−8. 2. ↑ радиационная постоянная, ScienceWorld. Літаратура ---------- * Стэ́фана—Бо́льцмана пастая́нная // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 15: Следавікі — Трыо / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2002. — Т. 15. — С. 237. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0251-2 (т. 15). Спасылкі -------- * *Стефана — Больцмана постоянная* — артыкул з Фізічнай энцыклапедыі | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая расійская (старая версія) | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 166784250 |

**Холдынг** (**Холдынгавая кампанія**, **Холдынгавая арганізацыя**) (англ.: holding — які валодае) — кампанія (прадпрыемства), якое выкарыстоўвае свой капітал на набыццё кантрольных пакетаў акцыяў іншых кампаній (пралпрыемстваў) для кіравання імі. Холдынгавая кампанія, як правіла, не вырабляе тавары ці паслугі самастойна; хутчэй, яго мэта складаецца ў тым, каб валодаць акцыямі іншых кампаній, каб сфарміраваць карпаратыўную групу. Холдынгавыя кампаніі дазваляюць знізіць рызыку для ўладальнікаў і могуць дазволіць кантраляваць цэлы шэраг розных кампаній. Зніжэнне кошту здзелак на рынку зліццяў і паглынанняў сведчыць аб зніжэнні памераў кампаній, уцягнутых ў працэс стварэння холдынгавых структур. У цяперашні час працэс стварэння холдынгаў, як спосаб інтэграцыі, характэрны не толькі для натуральных манаполій, стратэгічных галін і буйнога бізнесу, але і для сярэдняга і малога бізнэсу. Гістарычна склалася, што холдынгавая кампанія з'яўляецца самай старой формай арганізацыі бізнесу і фарміравання груп прадпрыемстваў. Беларусь -------- 28 снежня 2009 г. прэзідэнт Беларусі А. Лукашэнка падпісаў Указ № 660 «Аб некаторых пытаннях стварэння і дзейнасці холдынгаў у Рэспубліке Беларусь», паводле якога кіраўнічая кампанія ўплывае на рашэнні даччыных прадпрыемстваў холдынга на падставе: * валодання 25 % і больш простых (звычайных) акцыяў (дзеляў у статутных фондах) даччыных кампаній холдынга; * кіравання дзейнасцю даччыных кампаній холдынга — унітарных прадпрыемстваў, заснаваных кіруючай кампаніяй холдынга або ў адносінах да якіх кіруючая кампанія холдынга набыла статус заснавальніка на іншых падставах, прадугледжаных заканадаўчымі актамі, а таксама ўстаноў, створаных кіруючай кампаніяй холдынга; * дамовы давернага кіравання 25 % і больш простых (звычайных) акцый (дзеляў у статутных фондах) даччыных кампаніяў холдынга. Паводле 3-га пункта Указа, *«Холдынг лічыцца створаным і набывае статус холдынга з даты яго рэгістрацыі, якая ажыццяўляецца Міністэрствам эканомікі, якое вядзе Дзяржаўны рэестар холдынгаў»*. Паводле 12-га пункта, *«Кіраўнічая кампанія холдынга мае права … утвараць цэнтралізаваны фонд за кошт адлічэнняў ад прыбытку ўдзельнікаў холдынга, які застаецца ў іх распараджэнні пасля выплаты падаткаў»*. 1 красавіка 2010 г. першым холдынгам у Беларусі стаў «Белтэх Холдынг» Уладзіміра Пефціева, які поруч з аднайменнай кіраўнічай кампаніяй улучаў ЗАТ «Белтэхэкспарт». 4 красавіка 2016 г. на ўліку Дзяржаўнага рэестра холдынгаў Беларусі стаяла 100 холдынгаў. Зноскі ------ 1. ↑ Шиткина, И. С. Холдинги: правовое регулирование и корпоративное управление: научно-практическое издание / И. С. Шиткина. — М.: Волтерс Клувер, 2006. — 615, [1] с. — С. 50. — ISBN 5-466-00148-1. 2. ↑ Пералiк холдынгаў Рэспублікі Беларусь // Міністэрства эканомікі Рэспублікі Беларусь (руск.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Britannica (онлайн) · Britannica (онлайн) · Treccani · Universalis | | Нарматыўны кантроль | BNF: 119502113 · GND: 4160456-8 · LCCN: sh85061444 · NDL: 00567877 |

16 чэрвеня 2023 года джыхадзісты з групоўкі «Саюзныя дэмакратычныя сілы», якая мае сувязі з Ісламскай дзяржавай, напалі на школу ў Мпондвэ, горадзе ў заходняй Угандзе на мяжы з Дэмакратычнай Рэспублікай Конга. Загінулі 42 чалавекі, з іх 38 вучняў. Некалькі чалавек былі выкрадзены. Школа ----- Сярэдняя школа Лхубірыха — прыватная школа-інтэрнат, пабудаваная канадскай няўрадавай арганізацыяй. На момант нападу ў чэрвені 2023 года там пражывалі 63 вучні. Права ўласнасці і кантроль над установай былі прадметам спрэчкі. Ход падзей ---------- Атака паўстанцаў на школу адбылася прыкладна а 23:30. Група з пяці нападнікаў падпаліла інтэрнат і разрабавала харчовую краму. Падчас акцыі баевікоў загінулі 42 чалавекі, у тым ліку 38 навучэнцаў, школьны ахоўнік і трое мясцовых жыхароў. Восем чалавек былі шпіталізаваны ў крытычным стане. Яшчэ шасцёра выкрадзены, у асноўным вучаніцы. З 38 забітых вучняў 20 былі дзяўчынкамі (былі засечаны да смерці), 18 — хлопчыкамі (загінулі падчас падпалу). Некаторыя целы атрымалі шырокія апёкі, што запатрабавала правядзення тэстаў ДНК для апазнання. Нападнікі падпалілі матрацы і, як паведамлялася, узарвалі бомбы. Адказнасць ---------- Паводле разведданых сілавікоў, баевікі з’явіліся ў раёне Мпондвэ як мінімум за два дні да атакі. Паліцыя ўстанавіла, што адказнасць за напад нясе групоўка «Саюзныя дэмакратычныя сілы». Яе фарміраванні актыўна ўдзельнічалі ў баявых дзеяннях у Ківу супраць урада суседняй ДРК. Наступствы ---------- Узброеныя сілы Уганды арганізавалі пагоню за нападнікамі. Баевікі беглі ў напрамку нацыянальнага парку Вірунга ў ДРК. Для аказання дапамогі ў выяўленні джыхадзістаў прыцягнута ваенная авіяцыя. Заўвагі ------- 1. ↑ West, Sunguta (31 May 2019). "Has Islamic State Really Entered the Congo and is an IS Province There a Gamble?". *Terrorism Monitor* (Jamestown Foundation) **17** (11): 7–9.. Retrieved on 26 July 2019. 2. ↑ Dozens killed, six abducted in attack on Uganda school (англ.). *www.aljazeera.com*. Праверана 19 чэрвеня 2023. 3. ↑ Глава ООН осудил нападение на школу в Уганде | Новости ООН (руск.). *news.un.org* (17 чэрвеня 2023). Праверана 19 чэрвеня 2023. 4. ↑ Attacked school had ownership wrangles- Janet (англ.). *Monitor* (17 чэрвеня 2023). Праверана 19 чэрвеня 2023. 5. 1 2 3 4 Uganda school attack: Dozens of pupils killed by militants linked to Islamic State group **(нявызн.)**, *BBC News* (17 чэрвеня 2023). Праверана 19 чэрвеня 2023. 6. ↑ Ugandan border town buries victims of rebel massacre that left 42 dead, mostly students (англ.). *AP NEWS* (18 чэрвеня 2023). 7. ↑ ISIS-linked rebel group attacks Ugandan school, killing dozens (англ.). *CNN* (17 чэрвеня 2023). 8. ↑ ADF attack Kasese, over 25 civilians confirmed dead (англ.). *New Vision*. 9. ↑ Uganda school attack: What we know so far (англ.). *www.aljazeera.com*.

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Барселона (значэнні). **Барселона** (ісп: Barcelona) — сталіца венесуэльскага штата Ансаатэгі. Колькасць насельніцтва складае 424.819 жыхароў (на 2005 год). Гісторыя -------- Барселона была заснавана першапачаткова як *Nueva Barcelona del Cerro Santo* (па-беларуску. «Новая Барселона на святым пагорку») ў 1638 годзе Хуанам Орпі, выхадцам з горада П'ера побач з каталонскай сталіцай, які жыў і вывучаў заходняе права ў Барселоне. Ён лічыцца апошнім канкістадорам Венесуэлы. Пад яго кіраўніцтвам былі заваяваныя тэрыторыі індзейцаў-куманагота, якія жылі на месцы сённяшняй Барселоны.

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Кажынскі. **Мацей Кажы́нскі** (польск.: Maciej Każyński; 1763 — 29 сакавіка 1823, Вільня) — спявак (бас), акцёр, рэжысёр і антрэпрэнёр, стваральнік першага пастаяннага тэатра ў Мінску. Біяграфія --------- Лічыцца, што ён паспеў папрацаваць адвакатам у Пётркаве Трыбунальскім Люблінскага ваяводства. Акцёрскую дзейнасць ён пачынаў у 1787 годзе ў Любліне ў калектыве В. Багуслаўскага, аднаго са стваральнікаў польскага тэатра. У 1793 г. М. Кажынскі працаваў у Гродне ў трупе Д. Мараўскага, потым некаторы час у Вільні. Выконваў камедыйныя ролі ў п’есах Ж. Б. Мальера, В. Багуслаўскага, Ф. Багамольца. Валодаючы цудоўным басам, спяваў у операх. Разам з ім у трупе Д. Мараўскага працавала вядомая ў той час актрыса С. Дэшнер. У красавіку 1801 г. Д. Мараўскі памёр і калектыў распаўся. У гэтым жа годзе М. Кажынскі стварыў у Гродне оперна-драматычную трупу, з якой у пачатку 1802 г. прыехаў у Мінск. Ён працаваў там да 1805 г. і арганізаваў першы пастаянны польскамоўны тэатр. З 1801 па 1819 г. (з перапынкам) з’яўляўся антрэпрэнёрам, рэжысёрам і акцёрам Віленскага тэатра. У рэпертуары трупы М. Кажынскага былі вядомыя оперныя творы «Фраскатана» Дж. Паізіела, «Вясковая радасць» Дж. Сарці, «Чэкіна, або Добрая дачка» Н. Пічыні, «Школа раўнівых» А. Сальеры, «Тачка воцатніка» Л. Мерсье, «Уяўны дурань па каханні» А. Сакіні. Да пастановак М. Кажынскага ў Мінску адносіцца папулярная опера-вадэвіль «Уяўны цуд, або Кракавяне і горцы» Я. Стэфані, дзе ярка выяўлены свабодалюбівыя імкненні перадавой грамадскасці (у 1803 г. паказана ў Маскве; у многіх гарадах забаронена). У гэтым спектаклі, як і ў іншых, Кажынскі з бляскам выканаў басовую партыю. «Польская трупа з Мінска» зацьміла не толькі Рускі, але і мясцовы Французскі тэатр. Аб гэтым пісаў свайму сыну Якаў Булгакаў, вядомы расійскі дыпламат, пасол (і аўтар п’ес), які добра ведаў Кажынскага. Асабліва ўдаваліся артысту ролі незадачлівых інтрыганаў, шляхетных ветрагонаў, свавольнікаў, бліскучых афіцэраў, камічных палюбоўнікаў. Сярод лепшых вобразаў, створаных артыстам ім на сцэне, — Моргал («Уяўны цуд, або Кракавяне і горцы» Я. Стэфані), Буцэфал («Сельскія спявачкі» В. Ф’ёраванці), Бартола («Севільскі цырульнік» Дж. Расіні), Аксур («Аксур, цар Армуза» А. Сальеры) і інш. З Мінскім тэатрам М. Кажынскі гастраляваў у Маскве і Гродне (1803), Полацку, Віцебску, Бешанковічах (1805); з Віленскім — у Мінску і Санкт-Пецярбургу (1807). Ён з’яўляецца таксама аўтарам п’есы «Бацьку айчыны яго ўдзячныя дзеці». У 1820 годзе Кажынскі пакінуў сцэну. Памер 29 сакавіка 1823 года ў Вільні. Пасля яго смерці тэатрам стала загадваць яго нібыта трэцяя (дакладна не вызначана) жонка Ганна з Кочкаў. Пахавалі Кажынскага ў катакомбах на віленскіх Бернардзінскіх могілках, магіла не захавалася. Сям’я ----- Даследчыкі называюць яго другой жонкай Марыю Краеўскую (нар. у 1777 г.). Марыя ў 1795—1798 гадах належала да знакамітай трупы В. Багуслаўскага. Пазней яна перайшла ў трупу Д. Мараўскага ў Вільні. Далей увайшла ў трупу свайго мужа, з якой выступала ў Гродне, Мінску, Вільні. Спявала ў операх, лічылася таленавітай акторкай. Памерла ў 21 студзеня (ст.ст.) 1813 годзе ў Вільні. Праз нейкі час на яе магіле, што ў цэнтры Бернардзінскіх могілак, муж і сын паставілі прыгожы помнік, які захаваўся да нашых дзён. З Краеўскай меў сына Дыянізія (8 кастрычніка 1795). У сакавіку 1813 года хрост дапоўнілі ў віленскай кафедры. Вучыўся ў Вільні. Дэбют на сцэне бацькавага віленскага тэатра адбыўся ў 17 (28) снежня 1812 года, у драме «Чорны чалавек». А ўжо з красавіка 1813 ён уваходзіць у асноўны склад трупы. У 1833 шанаванага ўсімі артыстамі трупы і публікай Кажынскага абіраюць загадчыкам тэатра. Апошні выступ цяжка хворага на сухоты актора адбыўся за тры тыдні да смерці, якая наступіла 23 студзеня (ст.ст.) 1838 года. Пахавалі Дыянізія, як пісаў Адам Кіркор, у правым крыле катакомбаў (знішчаны пасля вайны) на віленскіх бернардзінскіх могілках. Побач былі магілы бацькі і трэцяй бацькавай жонкі, а таксама маці мастака Адама Шэмеша. Дыянізій перажыў і жонку Ганну Малеўскую, і дзяцей Марыянну-Ганну (нар. 1816 г. Вільня) і Мацея-Андрэя (нар. 17 (29) снежня 1817 г.), які быў ахрышчаны ў мінскай кафедры вясной 1818 года. Трэцяй жонкай была Ганна Людавіка Кочык. З ёй дзеці: * Віктар (16 (28) снежня 1812—1867, Санкт-Пецярбург), кампазітар і дырыжор. Сын Віктар нарадзіўся яшчэ да таго, як папярэдняя жонка Марыя Краеўская памерла. Пахаваўшы яе, Кажынскі ажаніўся з Кочык. У шлюбе нарадзіліся: * Мацей Аляксандр (1814) * Альжбета (1822). Зноскі ------ 1. ↑ *Юркевіч З.* Тэатральны клан Кажынскіх — 2023.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q109007332'></a> 2. 1 2 3 4 5 6 7 Зміцер Юркевіч. Тэатральны клан Кажынскіх 3. 1 2 3 4 5 Мацей Кажынскі на сайце анлайн-энцыклапедыі «Беларусь у асобах і падзеях» Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх * Мацей Кажынскі на сайце анлайн-энцыклапедыі «Беларусь у асобах і падзеях» | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl | | Нарматыўны кантроль | NUKAT: n2014120778 · VIAF: 306406416 · ЗЭКББ: NLB-ar2291302 · БАП: 135477 |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Марачэўскі. **Мацей Казіміравіч Марачэўскі** (польск.: Maciej Moraczewski) — ваенны дзеяч, ураднік Вялікага Княства Літоўскага. Біяграфія --------- Паходзіў са шляхецкага роду Марачэўскіх герба «Халева». Сын Казіміра Марачэўскага і Кацярыны з Пакрашынскіх. Ротмістр Янычарскай харугвы польнай булавы войск Вялікага Княства Літоўскага, дэпутат Трыбунала Вялікага Княства Літоўскага ў 1784 годзе, суддзя гродскі лідскі ў 1791 годзе. Уладальнік маёнткаў Новы і Стары Куплін у Пружанскім павеце. Сям’я ----- У шлюбе з Ганнай з Асоўскіх. Дзеці: * Казімір (1788-1832), суддзя гродскі, межавы суддзя, маршалак пружанскі; * Тэафіл (1790–1835). Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 Kazimir Maračeŭski | ?Мацей Марачэўскі — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Станіслаў Марачэўскі[d] | | | | | | | | | | | | | | Казімір Марачэўскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Мацей Марачэўскі | | | | | Марыяна з Шалютаў-Малыніцкіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Кацярына з Пакрашынскіх[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Барселона (значэнні). **«Барселона»** (ісп.: Fútbol Club Barcelona (baloncesto), катал.: Secció de bàsquet del Futbol Club Barcelona) — іспанскі прафесійны баскетбольны клуб з горада Барселоны, Каталонія. Гісторыя -------- Клуб з каталонскай аўтаноміі быў утвораны ў 1926 годзе ў аднайменным горадзе, пад заступніцтвам футбольнага клуба «Барселона». За сваю доўгую гісторыю з’яўляецца адным з наймацнейшых і тытулаваных клубаў Іспаніі, не раз выйграўшы чэмпіянаты і кубкі Іспаніі і Каталоніі. Гэтак жа з’яўляецца ўладальнікам еўрапейскіх трафеяў (Кубак чэмпіёнаў, Кубак Корача, Кубак Сапорты). Самыя вялікія часы клуба прыйшліся на 1980-я гады, калі за каманду выступалі такія гульцы як: Эпіфаніа, Эдзі Норыс, Салазабаль, Сібіліа і інш. У тыя часы, сабраўшы ўсе трафеі якія можна і нельга было выйграць, «Барселона» так і не змагла выйграць Кубак чэмпіёнаў, згуляўшы пяць разоў у фінале і ўсе пяць разоў саступаючы сваім супернікам. Але і гэты трафей скарыўся камандзе ў 2003 годзе, на сваёй хатняй арэне ў «Фінале чатырох», з такімі зоркамі як Дзеян Бодзірага, Шарунас Ясікявічус, Хуан Карлас Навара, па кіраўніцтвам Свеціслава Пешыча, «Барселона» спачатку абыграла ЦСКА 76:71, а ў фінале выйграла ў «Бенетона» 76:65. У 2010 годзе «Барселона» ў другі раз выйграла Еўралігу.

**Хо́левая кіслата** *(3α, 7α, 12α-трыгідраксі-5β-халан-24-авая кіслата)* — монакарбонавая трыаксікіслата з групы жоўцевых кіслот. Апісанне -------- Холевая кіслата (C24H40O5), з’яўляецца прадуктам распаду глікахолевой і таўрахолевой кіслот; крышталізуецца са спірту, з адной часціцай крышталізацыйнага спірту, у выглядзе бясколерных бліскучых актаэдраў, якія лёгка ветрацца на паветры, амаль нерастваральных у вадзе і лёгка растваральных у спірце і эфіры. Растворы холевой кіслаты і яе солей круцяць плоскасць палярызацыі направа. Холевая кіслата — аднаасноўная кіслата. Плавіцца пры 195 °C. Пры кіпячэнні з воцатным ангідрыдам утворыць двухвоцатны эфір. Пры асцярожным акісленні хромавай кіслатой у воцатным растворы пераходзіць у дэгідрахолевую кіслату C24H34O5, якая плавіцца пры 231—232 °C. Пры акісленні азотнай кіслатой або хамелеонам утварае халанавую кіслату С24Н36О7 (плавіцца пры 285 °C), біліанавую кіслату С24Н34О8 (плавіцца пры 269 °C) і ізамерную з ёй ізабіліанавую. Пры акісленні хамелеонам у шчолачным растворы ўтварае цыліянавую кіслату С20Н30О10 (плавіцца пры 242 °C), а пры больш моцным акісленні пераходзіць у артафталевую кіслату С6Н4(СООН)2. З ёдам холевая кіслата ўтворыць, падобна крухмалу, сіняе злучэнне. Холевая кіслата ў капсулах (Cholbam) была ўхвалена для лячэння захворванняў, абумоўленых парушэннем сінтэзу жоўцевай кіслаты з-за дэфекту аднаго фермента або пераксісамальных парушэнняў (уключаючы захворванні, якія адносяцца да спектру парушэнняў Цэльвегера). Роля ў фізіялогіі стрававання ----------------------------- Холевая кіслата — адна з двух найважнейшых для чалавечага арганізма жоўцевых кіслот (другая — хенадэзоксіхолевая), якія адносяцца да так званых першасных жоўцевых кіслот, якія ўтвараюцца ў гепатацытах печані пры акісленні халестэрыну. Хуткасць сінтэзу холевай кіслаты ў дарослага чалавека ў норме прыкладна 200—300 мг / суткі. У жоўцевым пузыры холевая кіслата прысутнічае галоўным чынам у выглядзе кан’югатаў — парных злучэнняў з гліцынам і таўрынам. Пры кан’югаванні з гліцынам ўтвараюцца глікахолевая, а з таўрынам (дакладней, з прадуктам дэградацыі цыстэіну — папярэдніка таўрыну) — таўрахолевая кіслоты. Зноскі ------ 1. ↑ Напісанне паводле БЭ, т.6 2. ↑ Медицинская энциклопедия. Жёлчные кислоты // 1. Малая медицинская энциклопедия. — М.: Медицинская энциклопедия. 1991—96 гг. 2. Первая медицинская помощь. — М.: Большая Российская Энциклопедия. 1994 г. 3. Энциклопедический словарь медицинских терминов. — М.: Советская энциклопедия. — 1982—1984 гг (руск.).. 3. ↑ Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона. Статья «Холевая кислота». 4. ↑ New Molecular Entity and New Therapeutic Biological Product Approvals for 2015 (англ.). FDA. 5. ↑ CHOLBAM- cholic acid capsule (англ.). DailyMed. U. S. National Library of Medicine. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая расійская (навукова-адукацыйны партал) · Бракгаўза і Эфрона · Treccani · Гранат | | Нарматыўны кантроль | GND: 4147874-5 · LCCN: sh85024655 · Microsoft: 2775900799, 2909695434 |

**Ляніўцы** (*Bradypodidae*) — монатыпнае сямейства непаўназубых млекакормячых. Апісанне -------- Ляніўцы кормяцца амаль выключна лісцем дрэў, хоць часам могуць з'есці насякомае ці дробную яшчарку. Лісце цяжка ператраўляецца, мае вельмі нізкую каларыйнасць і пажыўную каштоўнасць. Для яго ператраўлення ляніўцы выкарыстоўваюць бактэрыю-сімбіёнт, якая жыве ў іх стрававальным тракце. Ператраўленне займае каля месяца. У сытага ляніўца ⅔ вагі цела можа прыпадаць на ежу ў страўніку. Цікава, што ўсе ляніўцы ў натуральным асяроддзі кормяцца ў асноўным лісцем і кветкамі тутавага дрэва цэкропіі, і таму трымаць іх у няволі даволі цяжка. Праз нізкую каларыйнасць лісця фізіялогія і паводзіны ляніўца арыентаваны на жорсткую эканомію энергіі. Амаль увесь час ляніўцы праводзяць на галіне дрэва спінай ўніз. Ад падзення з дрэва іх ратуюць вялікія вострыя кіпцюры. 15 гадзін у суткі ляніўцы спяць, але і ў бадзёрым стане, яны перасоўваюцца вельмі павольна і толькі тады, калі гэта неабходна (адсюль назва). Ляніўцы маюць доўгую шыю, што дазваляе ім даставаць лісце з вялікай тэрыторыі, не перасоўваючыся. (Шыя ляніўца вельмі рухомая і дазваляе паварочваць галаву на 270 градусаў, а шыйных пазванкоў у ёй 8 або 9. Тэмпература цела актыўнага ляніўца складае 30-34 ° C, а ў сне яшчэ ніжэй. Ляніўцы вельмі не любяць злазіць з дрэў, бо на зямлі яны цалкам бездапаможныя. Акрамя таго, гэта патрабуе выдаткаў энергіі. Яны злазяць доле толькі для таго, каб справіць натуральную патрэбу, усяго раз на тыдзень (таму ў іх вялізны мачавы пузыр), і часам для пераходу на іншае дрэва. Роды часта праходзяць на дрэве. У выпадку неабходнасці ляніўцы нядрэнна плаваюць. Іх хуткасць у вадзе — каля 4 км/гадз. Зрок у ляніўца, як і ў двухпальцавых ляніўцаў, даволі слабы, затое яны нешматлікія з жывёл, якія бачаць наваколле ў колеры. Зноскі ------ 1. ↑ Напісанне **Ляніўцы** ў адпаведнасці з БЭ ў 18 тамах. Т.9. Мн. 1999, С.425 | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Вялікая савецкая (1 выд.) · Britannica (онлайн) | | Таксанамія | EOL · ITIS TSN · NCBI | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 2778330098 |

**Псаломшчык**, (*народн.* **дзячок**) — служыцель праваслаўнага храма, які адказвае за правільныя спевы і чытанне на клірасе і за ўзгодненасць устаноўленага Тыпіконам парадку набажэнства з дапушчальнымі пажаданнямі служачага святара. Званне *«Псаломшчык»* зацверджана 16 (28) лютага 1885 года вызначэннем Свяцейшага Сінода усім *прычэтнікам* пры цэрквах — царкоўнаслужыцелям, у абавязкі якіх уваходзіць чытанне з богаслужбовых кніг, спевы на клірасе і наогул удзел ва ўсіх царкоўных набажэнствах. Круг абавязкаў псаломшчыкаў вызначаны зацверджаным расійскім імператарам 16 (28) красавіка 1869 года часопісам прысутнасці па справах праваслаўнага духавенства (пункт 4). Функцыі псаломшчыка часам выконваў дыякан, то бок святар. На абавязак псаломшчыка, пад наглядам святара і па яго распараджэнні, ускладалася выкананне кліраснага чытання і спеваў, суправаджэнне святара пры наведванні вернікаў для выканання духоўных трэбаў і ўсё пісьмаводства па царкве і прыходу. Ён вёў метрычныя кнігі, кнігі для запісу павенчаных шлюбаў, іспаведныя роспісы, кліравыя ведамасці з падрабязным пазначэннем усіх даных адносна храма, сродкаў утрымання прычта, колькасці зямлі, бібліятэкі, а таксама сямействаў усіх членаў прычта. Такім чынам, гаспадарчая дзейнасць псаломшчыка перасякалася з абавязкамі старасты храма. У цяперашні час (пачатак XXI стагоддзя) псаломшчыкамі, часцей за ўсё, называюцца рэгенты невялікіх прыхадскіх хораў. У адрозненне ад святароў і царкоўнаслужыцеляў, псаломшчыкамі могуць быць і жанчыны. Заўвагі ------- 1. ↑ Царкоўнаславянскі слоўнік **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 14 красавіка 2016. Праверана 22 мая 2016. 2. ↑ Сведения о священно-церковнослужителях с 1660 до 1915 года (руск.). Архівавана з першакрыніцы 4 лютага 2020. Праверана 4 лютага 2020. Літаратура ---------- * Д. Е. Леонов. Псаломщик Русской православной церкви начала ХХ в.: особенности правового статуса // Вестник\_ТвГУ. Серия История. 2015, №1. С. 157-167 * Псаломшчык // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах (82 т. и 4 доп.) (руск.). — СПб. 1890—1907. | ⛭Праваслаўны клір | | --- | | Святары | | | | | --- | --- | | Епіскапы | * Вікарый * Епіскап (Архірэй) * Архіепіскап * Экзарх * Мітрапаліт * Патрыярх | | Святары | * Іераманах * Ігумен * Архімандрыт * Іерэй * Прэсвітар * Протаіерэй * Протапрэсвітар | | Дыяканы | * Дыякан * Іерадыякан * Протадыякан * Архідыякан | | | Царкоўныя служкі | * Алтарнік * Іпадыякан * Псаломшчык * Дзяк * Еклісіярх |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Каркасон (значэнні). **Каркасо́н** (ням.: Carcassonne) — настольная стратэгічна-эканамічная гульня нямецкага стылю, распрацаваная Клаусам-Юргенам Урэдэ[en] у 2000 годзе. Упершыню была выдадзена кампаніяй «*Hans im Glück*» у Германіі. У 2001 годзе гульня была ўдастоена ўзнагароды «*Гульня года[en]*» ў Германіі, а ў 2004 годзе намініравалася на «*Гульню года*» ў Чэхіі. У цяперашні час «*Каркасон*» выпускаецца многімі сусветнымі выдаўцамі настольных гульняў. У 2014 годзе быў выкананы рэдызайн гульні. Перазапуск адбыўся ў снежні 2014 года: тады ў продаж паступіла англамоўная версія новай рэдакцыі «*Каркасона*». Гульня засталася ранейшай, але змяніла афармленне: над вокладкай гэтым разам папрацаваў Крыс Куільямс, а над квадратамі зямель — Анна Пецке. Дзеля сумяшчальнасці новай рэдакцыі гульні з першапачатковай версіяй і ўсімі дапаўненнямі, рубашку квадратаў пакінулі ранейшай. Да базавых кампанентаў у камплект гульні былі дададзены міні-дапаўненні «*River*» («*Рака*») і «*The Abbot*» («*Абат*»). На 2018 год у свеце прададзена больш за 10 мільёнаў экзэмпляраў гульні (улічваючы дапаўненні). Гульня заключаецца ў пакрокавым збіранні гульнявога поля з квадратаў (тайлаў) і размяшчэнні на ім фішак сваіх падданых (міплаў). У залежнасці ад таго, на якую мясцовасць пастаўлена фішка — на горад, поле, манастыр ці дарогу, яна становіцца адпаведна рыцарам, селянінам, манахам або разбойнікам і прыносіць гульцу пэўную суму ачкоў пасля завяршэння будаўніцтва аб’екта або па завяршэнні гульні. Правілы ------- ### Стварэнне поля У пачатку гульні на поле выкладваецца «*стартавы квадрат*». У фірмовай версіі ён адрозніваецца ад астатніх іншай расфарбоўкай рубашкі. Стартавы квадрат змяшчае ўсе магчымыя элементы мясцовасці (горад, дарогу і поле), што выключае праблему нестыкоўкі квадратаў. Пасля гэтага гульцы вызначаюць, у якім парадку будуць хадзіць, і пачынаюць па чарзе даставаць квадраты і выкладваць гульнявое поле. Квадраты можна ставіць толькі так, каб яны датыкаліся хаця б адным бокам да ўжо выстаўленых квадратаў. Прычым мясцовасць на іх павінна састыкоўвацца (дарогі з дарогамі, гарады з гарадамі, палі з палямі). ### Фішкі падданых Міплы — фішкі падданых. Кожны гулец мае 8 фішак падданых (адна з іх выкарыстоўваецца для падліку ачкоў). Пасля таго, як гулец выставіў чарговы «*квадрат*» гульнявога поля, ён можа выставіць на гэты квадрат аднаго свайго падданага. Пры гэтым гулец не можа ставіць фігурку на ўжо заняты іншым гульцом аб’ект (горад, дарогу або поле). Аднак у працэсе гульні аб’екты могуць аб’ядноўвацца ў адно цэлае. Фігуркі вяртаюцца да гульца пасля таго, як іх аб’ект завершаны. Адпаведна фішка можа прыносіць ачкі некалькі разоў за гульню. Выключэнне складаюць сяляне — яны застаюцца на полі да канца гульні. ### Ачкі Выстаўленыя на поле фішкі прыносяць ачкі, як толькі аб’ект, які яны займаюць, завершаны. Гэта значыць, як толькі дарога аказалася скончана з абодвух канцоў, як толькі горад цалкам акружаны сценамі, а манастыр — акружаны са ўсіх дзевяці бакоў любымі квадратамі. Недабудаваныя аб’екты, а таксама занятыя сялянамі палі прыносяць ачкі ў канцы гульні, аднак у некаторых выпадках недабудаваныя аб’екты ацэньваюцца ніжэй, чым дабудаваныя. ### Канец гульні Гульня заканчваецца, як толькі заканчваюцца не выстаўленыя на гульнявое поле квадраты. Пасля гэтага выконваецца падлік ачкоў для фішак, што яшчэ стаяць на полі. Перамагае гулец, які набраў больш за ўсіх ачкоў. Камплектацыя гульні ------------------- * 72 квадраты ўчасткаў зямлі * 40 фішак: па 8 кожнага з пяці колераў * Поле шкалы падліку ачкоў * Правілы гульні Турніры па гульні Каркасон -------------------------- ### Чэмпіянаты свету Чэмпіянаты свету праводзяцца штогадова, пачынаючы з 2006 года. Традыцыйна чэмпіянаты праводзяцца ў межах выставы SPIEL у горадзе Эсен. У чэмпіянаце могуць прыняць удзел пераможцы нацыянальных турніраў. У 2020 годзе турнір не праводзіўся ў сувязі з пандэміяй COVID-2019. У 2021 годзе на турніры ўпершыню прынялі ўдзел па два прадстаўнікі ад краіны. | Год | **Чэмпіён свету** | 2 месца | 3 месца | 4 месца | Колькасць удзельнікаў | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | 2006 | Германія **Ralph Querfurth** | Аўстрыя Michael Wischounig | Чэхія David Korejtko | Венгрыя David Erdos | 16 | | 2007 | Германія **Sebastian Trunz** | Тайвань Chen Wei-Chi | Фінляндыя Janne Jaula | Нарвегія Henrik Fürstenberg | 20 | | 2008 | Германія **Ralph Querfurth** | Чэхія Martin Mojžiš | Германія Sebastian Trunz | Аўстрыя Stefan Leopoldseder | 20 | | 2009 | Германія **Ralph Querfurth** | Аўстралія Daniel Geromboux | Славакія Matej Tabak | Фінляндыя Petri Savola | 20 | | 2010 | Германія **Ralph Querfurth** | Чэхія Martin Mojžiš | Славакія Matej Tabak | Аўстралія Randy Dreger | 22 | | 2011 | Нідэрланды **Els Bulten** | Японія Shinnosuke Komukai | Германія Robert Mützner | Чэхія Martin Moijzis | 24 | | 2012 | Чэхія **Martin Mojžiš** | Аўстрыя Stefan Leopoldseder | Славакія Matej Tabak | Нідэрланды Els Bulten | 26 | | 2013 | Грэцыя **Pantelis Litsardopoulos** | Чэхія Martin Mojžiš | Латвія Aleksejs Peguševs | Польшча Maciej Śmieszek | 36 | | 2014 | Японія **Takafumi Mochizuki** | Грэцыя Pantelis Litsardopoulos | Славакія Matej Tabak | Партугалія Ricardo Gomes | 34 | | 2015 | Грэцыя **Pantelis Litsardopoulos** | Японія Takafumi Mochizuki | Нідэрланды Els Bulten | Бразілія Humberto Fukuda | 32 | | 2016 | Расія **Vladimir Kovalev** | Грэцыя Pantelis Litsardopoulos | Бельгія Vannes Vansina | Славакія Matej Tabak | 36 | | 2017 | Польшча **Tomasz Preuss** | Грэцыя Pantelis Litsardopoulos | Італія Davide Sandrin | Славакія Matej Tabak | 38 | | 2018 | Японія **Genro Fujimoto** | Румынія Marian Curcan | Германія Kolja Stratmann | Польшча Tomasz Preuss | 34 | | 2019 | Румынія **Marian Curcan** | Тайвань Ying Chien Chien | Эстонія Timofei Gretsenko | Італія Paolo Ballabeni | 36 | | 2021 | Польшча **Maciej Polak** | Бразілія Melvin Quaresma | Польшча Tomasz Preuss | Партугалія Nuno Torres | 42 | ### Камандныя анлайн-чэмпіянаты Пачынаючы з 2020 года арганізацыя сarcassonne.сat пачала праводзіць анлайн-турніры па гульні Каркасон сярод зборных каманд. Пачынаючы з другога каманднага чэмпіяната свету, турніры прызнаны афіцыйнымі выдаўцом Каркасона Hans Im Gluck і праходзяць пры падтрымцы выдаўца. Апрача чэмпіянатаў свету, carcassonne.cat арганізуе камандныя чэмпіянаты Еўропы (ETCOC). Аналаг еўрапейскага кантынентальнага турніра для Паўночнай і Паўднёвай Амерыкі (Copa America) праводзіць арганізацыя Carcassonne Brasil. #### WTCOC | Год | **Чэмпіён свету** | 2 месца | 3 месца | 4 месца | Колькасць удзельнікаў | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | 2020 | Японія **Японія** | Расія Расія | Германія Германія | Румынія Румынія | 21 | | 2021 | Японія **Японія** | Расія Расія | Румынія Румынія | Каталонія Каталонія | 29 | #### ETCOC | Год | **Чэмпіён свету** | 2 месца | 3 месца | 4 месца | Колькасць удзельнікаў | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | 2020 | Германія **Германія** | Расія Расія | Украіна Украіна | Вялікабрытанія Вялікабрытанія | 14 | | 2021 | Расія **Расія** | Украіна Украіна | Латвія Латвія | Румынія Румынія | 22 | #### Copa America | Год | **Чэмпіён свету** | 2 месца | 3 месца | 4 месца | Колькасць удзельнікаў | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | 2021 | Мексіка **Мексіка** | Злучаныя Штаты Амерыкі ЗША | Бразілія Бразілія | Калумбія Калумбія | 7 | Асноўныя выдаўцы гульні ----------------------- * «*Hans im Glück*» (2000 — цяперашні час) — Германія і многія краіны Цэнтральнай Еўропы * «*Devir*» (2001 — цяперашні час) — Іспанія, Партугалія, Лацінская Амерыка * «*Rio Grande Games*» (2001—2012) — Вялікабрытанія, ЗША * «*999 Games*» (2002 — цяперашні час) — Нідэрланды * «*Мир Хобби*» (2002 — цяперашні час) — Расія, СНД * «*Brain Games*» (2004 — цяперашні час) — Прыбалтыка * «*Z-Man Games*» (2012 — цяперашні час) — Вялікабрытанія, ЗША Узнагароды ---------- * 2001 — нямецкая прэмія «*Гульня года*» (ням.: Spiel des Jahres). * 2004 — намінацыя на чэшскую прэмію «*Гульня года*» (чэшск.: Hra Roku). Зноскі ------ 1. ↑ Carcassonne Board Game Review (англ.). Сайт «*EH Gaming*». Праверана 12 снежня 2019. 2. ↑ Hra roku (чэшск.)  **(нявызн.)**?. Сайт «*Hra roku*». Праверана 12 снежня 2019.

**Карканоскія таямніцы** — інтэрактыўная музейная ўстанова ў горадзе Карпач. У музеі можна пазнаёміцца з гісторыяй і легендамі, звязанымі з мясцовымі гарамі. Гісторыя -------- Будынак музейнай установы ўзведзены на месцы, дзе ў 2011 годзе падчас будаўнічых работ быў знойдзены артэфакт. Згаданы прадмет пазней быў названы Кульбай Духа гораў — легендарнага ўладальніка рэгіёну. Знаходка выклікала вялікую зацікаўленасць мясцовых жыхароў і разбудзіла іх уяўленне. Артэфакт знаходзіцца ў Карканоскім музеі ў Яленяй Гуры. Даўжыня драўлянай кульбы складае больш за 2 метры, яна завершаная горным крышталём даўжынёй у 19 сантыметраў. Паводле адмыслоўцаў, артэфакт быў зроблены каля 100—200 гадоў таму. Фонды ----- У падвале музея наведвальнікі маюць магчымасць пазнаёміцца з гісторыямі шукальнікаў мінералаў, знахараў і самога ўладальніка Карканошаў — Духа гор, якога часта таксама называюць Жэпюрам, або Лічыжэпай. Музей уяўляе сабой некалькі залаў, запоўненых экспанатамі, якія рухаюцца. Дызайн музейнай установы распрацавалі сусветна вядомыя мастакі, а сама выстаўка робіць стаўку на інтэрактыўнасць. Зноскі ------ 1. ↑ «Карканоскія таямніцы» — сядзіба Духа гораў(ФОТА) | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых людзей з імем Хокан. **Хокан Гр’ётгардсан** (стар.-сканд.: Håkon Grjotgardsson; каля 838 — каля 900) — першы ярл Хладзіра, паплечнік і цесць першага нарвежскага караля Харальда Цудоўнавалосага, які аб’яднаў пад сваёй уладай Нарвегію. Біяграфія --------- Сын і пераемнік Гр’ётгарда Хёрлаўгсана. Хокан быў кіраўніком (ярлам) вобласці Ладэ на ўсходзе Тронхейма. Рэзідэнцыя Хокана знаходзілася ў Эрлане ў Тронхеймс-фіёрд. Яго дачка Аса стала жонкай конунга Харальда Цудоўнавалосага і маці конунга Гутарма Харальдсана. Хладзірскі ярл Хокан імкнуўся пашырыць свае ўладанні на поўдзень. Конунг Харальд Цудоўнавалосы пачаў працяглую барацьбу з іншымі абласнымі конунгамі і ярламі за аб’яднанне Нарвегіі пад уладай аднаго манарха. Хокан Гр’ётгардсан са сваёй дружынай далучыўся да Харальда і прыняў удзел у яго ваенных кампаніях. Спачатку Хокан атрымаў у кіраванне ад Харальда вобласць Стрында. У бітве ля Сольскеля загінулі Гр’ётгард і Хёрлаўг, сыны ярла Хокана. Конунг Харальд Цудоўнавалосы, заваяваўшы вобласці Мёр і Фіёрды, прызначыў іх намеснікамі ярлаў Рэнгвальда Эйстэйнсана і Хокана Гр’ётгардсана. Неўзабаве Хокан вырашыў далучыць да сваіх уладанняў суседнюю вобласць Согн, дзе кіраваў ярл Атлі Худы, прызначаны каралём Харальдам. Калі конунг адправіўся далей на ўсход, Хокан адправіў ганца да Атлі з патрабаваннем пакінуць Согн і вярнуцца ў Гаўлар, дзе ён раней кіраваў. Аднак Атлі Худы адмовіўся і заявіў, што атрымаў у валоданне Согн ад конунга, і не пакінуў гэта ўладанне, пакуль не сустрэцца з конунгам Харальдам. Праціўнікі сабралі дружыны і ўступілі ў барацьбу. У бітве ля Ф’яліра ў Ставанесвагу ярл Хокан загінуў, а ярл Атлі быў смяротна паранены. Яго людзі адвезлі яго на востраў Атлей, дзе ён памёр. Дзеці ----- Ярл Хокан быў жанаты, але імя яго невядома. У яго было чацвёра дзяцей: * Гр’ётгард Хокансан. Паводле «Сагі пра Харальда Цудоўнавалосага», Гр’ётгард загінуў разам з братам у бітве ля Сольскеля. Але «Сага пра Харальда Шэрая Шкура» паведамляе, што Гр’ётгард удзельнічаў у забойстве свайго старэйшага брата Сігурда і пазней быў забіты яго сынам Хоканам Магутным. * Хёрлаўг Хокансан, таксама загінуў у бітве ля Сольскеля * Сігурд Хокансан (каля 895—962), ярл Хладзіра * Аса Хокансдотэр, жонка першага караля Нарвегіі Харальда Цудоўнавалосага Зноскі ------ 1. ↑ *Lundy D. R.* The Peerage<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> Спасылкі -------- * Сноры Стурлусан. «Круг Зямны» Сага пра Харальда Цудоўнавалосым * Сноры Стурлусан. «Круг Зямны» Сага пра Харальда Шэрая Шкура | ?Хокан Гр’ётгардсан — продкі | | --- | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | | Хокан Гр’ётгардсан | | Гр’ётгард Хёрлаўгсан[d] | | Herlaug Grjotgardsson[d] | | Harald Trondsson[d] | | Trond Haraldsson[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | The Peerage | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская | | Генеалогія і некрапалістыка | WeRelate · genealogics.org |

**Мэсэтурм** (ням.: Messeturm — кірмашовая вежа) — знакаміты небаскроб ў цэнтры Франкфурта-на-Майне. Пабудаваны ў 1990 годзе небаскроб вышынёй 256,5 м быў да 1997 года самым высокім будынкам Еўропы. Ў 1997 годзе ён аддаў свой тытул будынку Камерцбанк-Таўэр, а затым і іншым высотным будынкам. Назва будынка з'вязана з тым, што ён знаходзіцца непасрэдна побач з тэрыторыяй франкфурцкага кірмашy. У 1985 годзе франкфуртскі кірмаш арганізаваў архітэктурны конкурс з мэтай узвядзення будынку, які быў павінны стаць яго сімвалам. У выніку будаўніцтва было даручана чыкагскай архітэктурнай фірме Murphy/Jahn. Праект архітэктара Гельмута Яна мае падабенства з амерыканскімі небаскробамі трыдцатых гадоў ХХ стагоддзя ў стыле Арт Дэка. Форма будынку нагадвае аловак напраўлены ў неба. Карысная плошча будынка складае 61.711 кв. метраў. Вышыня піраміды на дахе 36,6 метраў. Унутры будынка знаходзяцца 24 ліфта, якія перавоззяць каля 4.000 працуючых там людзей. У будынку месцяцца (паміж інш.) прадстаўніцтвы банка Голдмэн Сакс, медыякампаніі Томсон Ройтэрс, а таксама японскі генеральны кансулат. Мэсэтурм — адзін з чатырох будынкаў Германіі, якія маюць свой уласны паштовы індэкс (*60308*). Гл. таксама ----------- * Небаскроб * Спіс самых высокіх будынкаў Германіі Спасылкі -------- * Афіцыйная старонка (ням.) (англ.) | | | | --- | --- | | ⚙️   Нарматыўны кантроль | GND: 4302128-1 · VIAF: 240475847 |

**Сельскае паселішча**, адзін або некалькі аб'яднаных агульнай тэрыторыяй сельскіх населеных пунктаў у Расіі (пасёлкаў, сёлаў, станіц, вёсак, хутароў, кішлакоў, аулаў і іншых сельскіх населеных пунктаў), у якіх мясцовае самакіраванне здзяйсняецца насельніцтвам непасрэдна і (ці) праз выбарныя і іншыя органы мясцовага самакіравання. Сельскае паселішча ўваходзіць у склад муніцыпальнага раёна. Сельскае паселішча — адзін з тыпаў муніцыпальных утварэнняў у Расіі, прадугледжаных муніцыпальнай рэформай. У склад тэрыторыі сельскага паселішча могуць уваходзіць, як правіла, адзін сельскі населены пункт або пасёлак з колькасцю насельніцтва больш за 1000 чалавек (для тэрыторыі з высокай шчыльнасцю насельніцтва — больш за 3000 чалавек) і (ці) аб'яднаныя агульнай тэрыторыяй некалькі сельскіх населеных пунктаў з колькасцю насельніцтва меней за 1000 чалавек кожны (для тэрыторыі з высокай шчыльнасцю насельніцтва — меней за 3000 чалавек кожны). Сельскае паселішча мае адміністрацыйны цэнтр — населены пункт, які вызначаны з улікам мясцовых традыцый і склаўшайся сацыяльнай інфраструктурай і ў якім у адпаведнасці з законам суб'екта Расійскай Федэрацыі знаходзіцца прадстаўнічы орган дадзенага сельскага паселішча. Межы сельскага паселішча, у склад якога ўваходзяць два і больш населеных пункта, як правіла, усталёўваюцца з улікам пешаходнай даступнасці да яго адміністрацыйнага цэнтра і зваротна на працягу працоўнага дня для жыхароў усіх населеных пунктаў, якія ўваходзяць у яго склад. Выключэнне складаюць тэрыторыі з нізкай шчыльнасцю насельніцтва, а таксама падаленыя і цяжкадаступныя мясцовасці. Колькасць сельскіх селішчаў можа вар'іраваць ад некалькіх дзесяткаў чалавек да 15—20 тысяч жыхароў. Зноскі ------ 1. ↑ Федеральный закон Российской Федерации от 6 октября 2003 г. № 131-ФЗ «Об общих принципах организации местного самоуправления в Российской Федерации» Архівавана 25 красавіка 2017.

**Псе́ўда-Арысто́цель** — агульнае імя для аўтараў філасофскіх і медыцынскіх прац, якія прыпісваюць свае працы Арыстоцелю, а таксама для тых, чые працы пазней лічыліся працамі Арыстоцеля. У Сярэднія вякі многія еўрапейскія і арабскія аўтары ўдавалі свае працы за арыстоцелеўскія, бо гэта прыносіла іх працам вядомасць і прызнанне. Гэтыя сачыненні ёсць прыкладам псеўдаэпіграфікі. Гісторыя -------- Першыя псеўда-арыстоцелеўскія творы былі створаныя прадстаўнікамі перыпатэтычнай школы, закладзенай самім Арыстоцелем. Аднак, пераважная колькасць прац была напісаная значна пазней, у Сярэднія вякі. Арыстоцель стварыў мноства твораў разнастайнай тэматыкі, таму магчыма было прыпісваць яму тэксты ў самых розных галінах. Прыпісванне імя Арыстоцеля тэкстам гарантавала ім некаторую павагу і прызнанне, бо Арыстоцель лічыўся адным з самых аўтарытэтных старажытных аўтараў для вучоных людзей як хрысціянскай Еўропы, гэтак і мусульманскіх арабскіх краін. Як правіла невядома, быў прыпісаны Арыстоцелю тэкст яго ўласным аўтарам ці кімсьці іншым, хто хацеў папулярызаваць такія працы, выкарыстоўваючы імя філосафа. За Сярэднімі вякамі ў абарачэнні было больш за сто псеўда-арыстоцелеўскіх твораў. Іх можна падзяліць на тры групы паводле мовы арыгіналу, а менавіта лаціна, грэчаская і арабская. Група твораў на лаціне найменшая, пераважаюць працы па-арабску. У Сярэднявеччы многія арабскія творы былі перакладзеныя на лаціну. Бальшыня з іх асвятляе акультныя тэмы, такія як алхімія, астралогія, хірамантыя і фізіягноміка. Іншыя тэксты адносіліся да грэчаскіх філасофскіх прадметаў — часцей да платонаўскіх і неаплатанічных школ, радзей да перыпатэтычнай. Арабскі *Secretum Secretorum* быў самай папулярнай псеўда-арыстоцелеўскай працай і нават больш распаўсюджаны, чым любы з сапраўдных твораў Арыстоцеля. Стварэнне псеўда-арыстоцелеўскіх твораў працягвалася яшчэ доўга нават пасля Сярэдніх вякоў. «*Шэдэўр Арыстоцеля*» — гэта дапаможнік па сексуальных практыках і акушэрстве, упершыню апублікаваны ў 1684 годзе, стаўшы вельмі папулярным у Англіі. Ён усё яшчэ прадаваўся ў пачатку XX стагоддзя і, верагодна, быў самай тыражаванай кнігай на медыцынскую тэматыку ў XVII і пачатку XIX стагоддзя. Вядомыя творы ------------- * Aristotle’s Masterpiece (1684) * De Proprietatibus Elementorum (IX—X стагоддзі н. э.) * Liber de Causis * De mirabilibus auscultationibus * De Mundo (IV—III стагоддзі да н. э.) * Rhetorica ad Alexandrum * Secretum Secretorum * Тэалогія Арыстоцеля * Physiognomonica (каля 300 года да н. э.) * De Melisso, Xenophane, Gorgia Зноскі ------ 1. 1 2 Glick, Livesey, Wallis, 2005, p. 423–424 2. ↑ Kieckhefer, 2000, p. 27 3. ↑ Charles B. Schmitt, Dilwyn Knox (Eds.): *Pseudo-Aristoteles Latinus. A Guide to Latin works falsely attributed to Aristotle before 1500*. London: The Warburg Institute, 1985, ISBN 0-85481-066-8 (Warburg Institute Surveys and Texts 12). 4. ↑ Bullough, 1973 Літаратура ---------- * Alwishah, Ahmed; Hayes, Josh (2015). *Aristotle and the Arabic Tradition*. ISBN 1107101735. Cambridge University Press. * *Bullough, Vern L.* An Early American Sex Manual, or, Aristotle Who?(англ.) // *Early American Literature  (англ.) (бел.* : journal. — 1973. — Т. 7. — № 3. — С. 236—246. * Medieval Science, Technology, and Medicine: An Encyclopedia (англ.) / Glick, Thomas; Livesey, Steven J.; Wallis, Faith. — New York City, New York: Routledge, 2005. — ISBN 978-0-415-96930-7. * *Kieckhefer, Richard.* Magic in the Middle Ages (англ.). — Cambridge, United Kingdom: Cambridge University Press, 2000. — ISBN 978-0-521-78576-1. * Charles B. Schmitt, Dilwyn Knox (Eds.): *Pseudo-Aristoteles Latinus. A Guide to Latin works falsely attributed to Aristotle before 1500*. London: The Warburg Institute, 1985, ISBN 0-85481-066-8 (Warburg Institute Surveys and Texts 12) | | | | | | --- | --- | --- | --- | | ⚙️  | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BIBSYS: 97002856 · BNE: XX952145 · BNF: 12527406k · CiNii: DA02108529 · ICCU: CFIV283213 · ISNI: 0000 0001 2118 0352 · Microsoft: 2781306378 · NKC: jn20020722537 · NLA: 35843206 · NTA: 071175369 · NUKAT: n98002581 · PTBNP: 1224527 · LIBRIS: 403505 · SUDOC: 034526706 · VIAF: 2581859, 282487381, 1600149296227980670002 | |

Прыклад выкарыстоўвання напалму **Напа́лм** (англ.: napalm — скарачэнне ад англ.: **na**phthenic acid — нафтэнавая кіслата і англ.: **palm**itic acid — пальмітынавая кіслата) — загушчаны бензін, ужываецца як запальная і агнямётная сумесь. Напалм лёгка ўзгараецца, гарыць павольна (тэмпература полымя 900—1100 °C), добра прыліпае да аб'ектаў, у тым ліку вертыкальных паверхняў. Гісторыя -------- Падчас Другой сусветнай вайны ў агнямётах ужываўся бензін, які мае невялікую глейкасць і таму згарае хутка. Патрабавалася рэчыва з павольным гарэннем, але высокай яго тэмпературай. Даваенныя распрацоўкі такога рэчыва патрабавалі дэфіцытнага каўчуку. Але ў 1942 годзе даследчыкамі з Гарвардскага ўніверсітэта пад кіраўніцтвам доктара Луіса Фізэра была знойдзена сумесь, якая не патрабавала каўчуку — напалм. Упершыню напалм быў ужыты 17 ліпеня 1944 года пры налёце знішчальнікаў-бамбардзіроўшчыкаў Lockheed P-38 Lightning ВПС ЗША на склад нямецкага паліва ў Кутансе, Францыя. Забарона на выкарыстанне ------------------------ У 1980 годзе ААН была прынятая «Канвенцыя аб забароне ці абмежаванні выкарыстання пэўных відаў звычайнай зброі» і разам з ёй Пратакол III «Пратакол аб забароне ці абмежаванні выкарыстання запальнай зброі». Станам на 2005 год Канвенцыю падпісалі 99 краін. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 11: Мугір — Паліклініка / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 11. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0188-5 (т. 11). Зноскі ------ 1. ↑ Архівавана 10 чэрвеня 2009.

**Ра́жка** — у беларусаў пасудзіна для кармлення жывёлы; бандарны выраб. Падобна да цэбра, але меншых памераў (ёмістасць 15—20 л). Рабілі ражку з кароткіх клёпак, па форме — цыліндрычную ці крыху расшыраную ўверсе. Нярэдка мела ножкі, утвораныя трыма падоўжанымі клёпкамі. Яшчэ 2 больш доўгія клёпкі выступалі зверху і мелі адтуліны, утвараючы вушкі для пяньковай ці лыкавай почапкі. Звычайна ў ражцы таўклі параную бульбу і замешвалі паўвадкі корм для свіней. У наш час амаль выйшла з ужытку. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 1: А — Аршын / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 1996. — Т. 1. — 552 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0036-6 (т. 1).

**Мэры Куант** (англ.: Mary Quant; 11 лютага 1930, Блэкхіт — 13 красавіка 2023, Сурэй) — брытанскі дызайнер, мадэльер адзення. Стваральніца міні-спадніц. Біяграфія --------- Нарадзілася 11 лютага 1930 года ў валійскай сям’і ў Лондане, скончыла мастацкі каледж Голдсміта (англ.: Goldsmith's College of Art). У лістападзе 1955 года разам з будучым мужам, Аляксандрам Планкетам Грынам, і сябрам, Арчы Мак-Нэйрам, адкрыла ў Чэлсі буцік «Базар» (англ.: Bazaar), дзе прадставіла стыль адзення, які адпавядае моладзевай вулічнай модзе 1960-х. Тым часам робіцца папулярнай ідэя фемінізму: жаноцкасць у класічным разуменні выходзіць з моды (у тым ліку і так званыя «пышныя формы»). Узамен прыходзіць мода на доўгія худыя ногі, і на фоне гэтага Мэры Куант кароціць спадніцу. Прыдумляе вобразы «Лаліта» і «Школьніца». Непрактычныя маленькія сумачкі замяняе на заплечнікі з доўгімі рамянямі. Менавіта з яе падачы ў моду ўваходзяць топ, аблягаючыя рознакаляровыя штаны, замшавае адзенне, туфлі на платформах, простыя кароткія стрыжкі і яркая касметыка. Акрамя таго, Мэры Куант прыпісваюць стварэнне хуліганскага іміджу The Rolling Stones, якія зрабіліся як бы антыподам чысценькіх і прычэсаных The Beatles. Адна з першых пачала выкарыстоўваць новыя сінтэтычныя матэрыялы. У 1962 годзе Куант стварыла калекцыю з міні-спадніцамі, а да 1966 года працавала з шаснаццаццю рознымі фірмамі. У тым жа годзе атрымала Ордэн Брытанскай імперыі. У 1970—1980-х Куант працавала над лініямі касметыкі і тавараў для дома. У 1988 годзе распрацавала ўнутраны дызайн аўтамабіля «Міні». Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 2. ↑ The Guardian — UK: GMG, 1821. — ed. size: 161152 — ISSN 0261-3077 Праверана 13 красавіка 2023.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q11148'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2665980'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q145'></a> 3. ↑ The New York Times / J. Kahn — Manhattan, NYC: The New York Times Company, A. G. Sulzberger, 1851. — ISSN 0362-4331; 1553-8095; 1542-667X Праверана 13 красавіка 2023.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q9684'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q6284490'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q11299'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q24743245'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2529982'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q60'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q54837'></a> 4. 1 2 5. ↑ 6. ↑ *Lundy D. R.* The Peerage<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q67129259'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q21401824'></a> | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Internet Movie Database · RKDartists · The Peerage | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) · Brockhaus | | Генеалогія і некрапалістыка | WikiTree | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 12058319n · CiNii: DA02034127 · GND: 1022956787, 115546871 · GTAA: 144071 · ISNI: 0000 0000 7830 1074 · LCCN: n84162241 · LNB: 000027728 · NDL: 00453501 · NKC: xx0037101 · NLA: 35437161 · NLP: A11331264 · NTA: 070976309 · NUKAT: n98095473 · PTBNP: 361894 · SUDOC: 233790365 · VIAF: 17244015 · ULAN: 500064258 | |

**Мэцью Джылкс** (англ.: Matthew Gilks; нар. 4 чэрвеня 1982, Рочдэйл, Англія) — шатландскі футбаліст, брамнік. У цяперашні час працуе трэнерам брамнікаў у англійскім клубе «Болтан Уондэрэрс» Клубная кар’ера --------------- Першай камандай Мэцью быў клуб з ягонага роднага горада «Рочдэйл», дзе ён правёў сем сезонаў. Пасля гэтага кар’ера працягнулася ў «Норвіч Сіці», але там Джылкс уладкаваўся толькі на лаўцы запасных. У «Блэкпуле» выступаў з 2008 года, за гэты клуб Джылкс дэбютаваў 12 жніўня 2008 года ў матчы на Кубак футбольнай лігі, дзе ягоная каманда атрымала паражэнне з лікам 2:0 ад клуба «Маклсфілд Таўн». Разам з клубам браў удзел у матчах Прэм’ер-лігі сезона 2010/11. Нягледзячы на вылет «Блэкпула» з найвышэйшага англійскага дывізіёна па выніках сезона, Джылкс падпісаў новы двухгадовы кантракт з клубам у ліпені 2011 года. У ліпені 2014 года Джылкс падпісаў двухгадовы кантракт з клубам «Бернлі», які выйшаў у Прэм’ер-лігу, аднак у камандзе заставаўся на лаўцы запасных, з’яўляўся на полі толькі ў двух матчах Кубка лігі. У чэрвені 2016 года перайшоў у шатландскі «Рэйнджэрс», дзе таксама быў рэзервовым брамнікам, а ў студзені 2017 года далучыўся да «Уіган Атлетык», дзе гуляў да канца сезона 2016/17. У сезоне 2017/18 быў асноўнам брамнікам клуба «Скантарп Юнайтэд» у англійскай Лізе 1, але ў наступным сезоне перастаў з’яўляцца на полі, а ў студзені 2019 года ў якасці свабоднага агента стаў іграком «Лінкальн Сіці», якому дапамог перамагчы ў Лізе 2. Сезон 2019/20 правёў у «Флітвуд Таўн», а ў жніўні 2020 года далучыўся да «Болтан Уондэрэрс» у якасці гуляючага трэнера брамнікаў. У студзені 2022 года завяршыў кар’еру іграка і сканцэнтраваўся на трэнерскай дзейнасці ў клубе. Міжнародная кар’ера ------------------- Нягледзячы на тое, што Мэцью нарадзіўся ў Англіі, у жніўні 2010 года ён быў выкліканы ў нацыянальную зборную Шатландыі. Гэтае стала магчымым дзякуючы таму, што ягоная бабуля з’яўлялася шатландкай. 15 жніўня 2012 года Джылкс дэбютаваў у складзе зборнай Шатландыі, правёўшы тайм у таварыскім матчы супраць зборнай Аўстраліі. Зноскі ------ 1. ↑ Matt Gilks // Transfermarkt — 2000. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2449070'></a> 2. ↑ Matthew Gilks // As — Madrid: Grupo PRISA, 1967.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2807'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1466106'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q719880'></a> 3. ↑ Macclesfield 2–0 Blackpool. Soccerbase. 4. ↑ Crainey, Gilks, Evatt & Eastham pen new Blackpool deals. BBC Sport 5. ↑ Burnley snap up former Blackpool keeper Gilks. Burnley Express. 6. ↑ BBC Sport - Scotland 3-1 Australia. BBC Online. Спасылкі -------- * Профіль на афіцыйным сайце «Блэкпула» | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | AS.com · BDFA · eu-football.info (ігрок) · FBref.com · FootballDatabase.eu · National Football Teams.com · Soccerbase (ігрок) · Soccerway · Transfermarkt (ігрок) · Transfermarkt (трэнер) · worldfootball.net (ігрок) |

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Навіцкі. **Напалеон Навіцкі** (польск.: Napoleon Nowicki; 1800 — 22 студзеня 1870, Скрабіны[lt]) — філамат і філарэт, удзельнік паўстанняў 1831 года і 1863—1864 гадоў. Біяграфія --------- Паходзіў са шляхецкага роду Навіцкіх. Нарадзіўся ў маёнтку ў Аванце[pl]. Сын Тыматэвуша Навіцкага, землямера Ігуменскага павета ў 1820 г. межавога суддзі Бабруйскага павета. Філамат і філарэт, па просьбе бацькі быў вызвалены з-пад следства. Удзельнік паўстання 1831 года — сувязны паміж Літвой і Каралеўствам Польскім; у 1833 — эмісар Ю. Заліўскага на Жмудзі, затым — сябра тайнага таварыства ў Галіцыі, у 1835 стварыў базу Ш. Канарскага на Навагрудчыне; у 1838 г. арыштаваны і высланы ў Сібір на 20 гадоў. У 1863 г. быў памочнікам начальніка паўстання ў Ковенскім павеце. Памёр 22 студзеня 1870 года ў в. Скрабіны[lt]. Пахаваны ў Кульве. Сям’я ----- Быў у шлюбе з Феліцыяй з Міцэвічаў (1805-10.07.1883), удавой па Вілямовічы. Гэта было вялікае рамантычнае каханне, якому Адам Міцкевіч прысвяціў месца ў «Песні філарэтаў». Феліцыя пахавана на могілках Роса ў Вільні. Зноскі ------ 1. ↑ 2. 1 2 3 *Швед, В. В.* Навіцкі Тыматэвуш // Масоны і ложы на землях Беларусі (канец XVIII — першая чвэрць XIX ст.) : біябібліягр. слоўн.. — Гродна: ГрДУ, 2007. — 275 с. — ISBN 978-985-417-866-0. 3. ↑ Cmentarze - Litwa > Kulwa. Kulva Litwa. Napoleon Nowicki 4. ↑ Wilno — cmentarz na Rossie. Willamowicz Zygmunt > Micewicz Janusz > Willamowicz Maria > Nowicka 5. ↑ Rossa Stara **(нявызн.)**(недаступная спасылка). Архівавана з першакрыніцы 14 верасня 2021. Праверана 14 верасня 2021. | | | | --- | --- | | ⚙️   Генеалогія і некрапалістыка | Sejm-Wielki.pl | | Нарматыўны кантроль | NUKAT: n2015200440 · VIAF: 315209982 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Рыбчанка. **Рыбча́нка** — рака ў Беларусі, у Маладзечанскім і Вілейскім раёнах Мінскай вобласці, левы прыток ракі Ілія (басейн Віліі). Даўжыня ракі 30 км, з іх 26 км у Маладзечанскім раёне. Плошча вадазбору 518 км². Сярэднегадавы расход вады ў вусці 3,9 м³/с. Сярэдні нахіл воднай паверхні 1,7 м/км. Утвараецца ад зліцця рэк Вязынка і Гуйка ў гарадскім пасёлку Радашковічы, цячэ пераважна на паўночных схілах Мінскага ўзвышша, упадае ў Ілію за 1,4 км на паўночны захад ад вёскі Беражок. Асноўныя прытокі: Удра, Канатопка (справа), Бервячанка (злева). Даліна ў верхнім і ніжнім цячэнні трапецападобная, яе шырыня 3—4 км, у сярэднім цячэнні не выражана. Пойма на вялікім працягу двухбаковая (шырыня 0,5—1 км), парасла хмызняком, забалочаная. Рэчышча звілістае, у межах Радашковічаў (1,5 км) каналізаванае, яго шырыня ў межань 15—17 м. У маляўнічай мясціне на рацэ зона адпачынку «Рыбчанка». Каля вёскі Раёўка сажалка плошчай 0,15 км². Магчымы ператок вады з ракі Баравічанка па канале. Каля вёскі Удранка на рацэ ў 1980 годзе быў пабудаваны санаторый «Сасновы бор» разам з прылеглым гідрапаркам: фантанамі, каскадамі, 7 выспамі, якія злучаны паміж сабой масткамі. Зноскі ------ 1. ↑ БелЭн, 2001 2. ↑ Общая характеристика речной сети Минской области (в разрезе районов) // Справочник «Водные объекты Республики Беларусь» (руск.) Літаратура ---------- * Блакітная кніга Беларусі : Энцыклапедыя / рэдкал.: Н. А. Дзісько і інш. — Мн.: БелЭн, 1994. — 415 с. — 10 000 экз. — ISBN 5-85700-133-1. * Рыбчанка // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — Рэлаксін / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 13. — С. 487. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13). * Природа Белоруссии: Попул. энцикл. / БелСЭ; Редкол.: И. П. Шамякин (гл. ред.) и др. — Мн.: БелСЭ, 1986. — 599 с. 40 л. ил. (руск.) * Ресурсы поверхностных вод СССР. Описание рек и озёр и расчёты основных характеристик их режима. Т. Ч. * Ліст карты N-36-67. Выданне 1981 г. (руск.) Спасылкі -------- * Общая характеристика речной сети Минской области (в разрезе районов) // Справочник «Водные объекты Республики Беларусь» (руск.)

**Напад у гандлёвым цэнтры «Еўропа»** — мэтанакіраванае забойства, здзейсненае 8 кастрычніка 2016 года 17-гадовым беларусам Уладзіславам Казакевічам сярод наведвальнікаў ГЦ «Еўропа» ў цэнтры Мінска. Прыладамі злачынства сталі сякера і бензапіла, якія былі схаваныя ў чахле для гітары. У выніку загінула 43-гадовая жанчына. Пацярпелі двое: 46-гадовая наведвальніца атрымала два ўдары сякерай — у грудзі і па плячы. Яшчэ адна пацярпелая, прыбіральшчыца цэнтра, якая вывернулася ад удару, атрымала лёгкае раненне. Падлетка затрымалі, па выніках экспертызы ён прызнаны ў стане свядомасці. Рашэннем суда непаўналетняму забойцу прызначанае максімальнае пакаранне ў выглядзе 15 гадоў пазбаўлення волі. Абвінавачаны прызнаў сваю віну, заявіўшы што шкадуе што да яго не можа быць прыменена смяротнае пакаранне, таму што працягне забіваць людзей пасля таго як выйдзе на свабоду. Ход падзей ---------- Па дадзеных папярэдняга расследавання, малады чалавек ў 2014 годзе праходзіў лячэнне ў псіханеўралагічным дыспансеры. Акрамя таго, ён раней не быў судзімы, рос у забяспечанай сям’і. 8 кастрычніка 2016 года ў 17:27 злачынца зайшоў праз бакавы ўваход ГЦ «Еўропа». Ён быў прыстойна апрануты. У яго з сабой быў чахол ад гітары, у якім ён схаваў сякеру і бензапілу. У 17:28 хлопец завёў пілу і нанёс цялесныя пашкоджанні спачатку адной жанчыне, якая ад атрыманых траўмаў памерла. Пасля гэтага малады чалавек дастаў сякеру і напаў на другую жанчыну. Яна змагла ўцячы. Потым ён стаў пагражаць сякерай іншым людзям. У 17:34 паступіў званок у дзяжурную частку. У 17:35-17:36 на месцы здарэння ўжо былі першыя супрацоўнікі міліцыі. У 17:38 нападніка затрымалі. Міліцыянтам дапамагалі супрацоўнік аховы ГЦ і работнікі. Сваю віну малады чалавек прызнаў. Матывам злачынства, паводле яго слоў, паслужыла расчараванне ў самім сабе, агіда да чалавецтва, дэпрэсіўны настрой. Сваёй мэтай нападнік ставіў забойства як мага большай колькасці людзей і хацеў сам быць забітым пры затрыманні. Да палітызаваных або экстрэмісцкіх груповак нападнік не належыць. Суд і адбыванне пакарання ------------------------- 20 лютага 2017 года ў Мінскім гарадзкім судзе пачалося пасяджэнне па справе аб нападзе ў ГЦ «Еўропа». Комплексная псіхолага-псіхіятрычная экспертыза прызнала, што Казакевiч быў у стане свядомасці і цалкам аддаваў справаздачу сваім дзеянням. Яму прад’явілі абвінавачанне па ч. 2 арт. 139 Крымінальнага кодэкса «Забойства з асаблівай жорсткасцю». 3 сакавіка 2017 года у 10:30 раніцы суддзя Пётр Арлоў вынес прысуд па справе аб нападзе ў ГЦ «Еўропа». Прысуд Казакевічу апавяшчалі не ў Мінскім гарадскім судзе, дзе тыдзень ішлі слуханні, а ў будынку суда Маскоўскага раёна, дзе ёсць вялікая зала, у якой могуць змясціцца 200 чалавек. Суд прысудзіў абвінавачанага да максімальнага для непаўналетняга тэрміну — 15 гадоў пазбаўлення волі. Казакевіч будзе адбываць пакаранне ў калоніі агульнага рэжыму, хоць бацькі хлопца настойвалі на лячэнні сына. Абвінавачаны павінен пакрыць пацярпелым маральную шкоду на суму 220 тысяч рублёў. 12 кастрычніка 2017 года ў час вываду на шпацыр Уладзіслаў Казакевіч дастаў з рукава нож і напаў на двух кантралёраў. Была ўзбуджаная крымінальная справа за замах на забойства двух чалавек. На пасяджэнні 10 мая дзяржабвінаваўца запрасіў для Уладзіслава Казакевіча пакаранне ў выглядзе 23 гадоў пазбаўлення волі ў калоніі ўзмоцненага рэжыму, прычым першыя 5 гадоў ён павінен правесці ў турме. Зноскі ------ 1. ↑ Нападение с бензопилой на посетителей ТЦ «Европа» (руск.)(недаступная спасылка). TUT.BY. Архівавана з першакрыніцы 17 лістапада 2018. Праверана 16 ліпеня 2018. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх

Вэнджаныя свіныя рабрынкі **Свініна** — мяса свіней, карысны харчовы прадукт. У мясным балансе Беларусі займае 47,7 % (2000). Ужываецца ў смажаным, вараным, параным, вэнджаным і салёным выглядзе для падрыхтоўкі шырокага спектру страў, уключаючы супы (напрыклад, боршч, расольнік), катлеты, рагу, халаднік, шашлык, шніцаль, эскалопы, яцерніцэ і іншыя стравы; свініну выкарыстоўваюць (напалову з ялавічынай) для гатавання пельменяў. Вялікая колькасць свініны перапрацоўваецца ў розную вяндліну: кумпяк, лапатка, грудзінка, бекон і інш. і ў рознага роду каўбасы. У хатніх умовах можна прыгатаваць з свініны бужаніну. Таксама ў ежу ўжываецца спецыяльна прыгатаваная цэлая свіння як асобная страва (звычайна парася). Зноскі ------ 1. ↑ Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т.14: Рэле — Слаявіна / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн.: БелЭн, 2002. — Т. 14. — 512 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0238-5 (Т. 14). Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Свініна | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | GND: 4053849-7 · LCCN: sh85105003 · NDL: 00561112 · NKC: ph137713 |

**Даміна́нта** (ад лац.: dominans — які пануе) у тэорыі музыкі — пятая ступень мажорнага і мінорнага ладавых гукарадаў. Дамінантай таксама называюць трохгучанне, пабудаванае на пятай ступені. Дамінанта — адна з трох асноўных (разам з тонікай і субдамінантай) танальных функцый. У аналітычнай разметцы пазначаецца рымскай лічбай V або лацінскай літарай D. У мажорна-мінорнай танальнасці пятай ступені (дамінанце) традыцыйна адводзіцца роля функцыянальнага кантрасту да першай ступені (тоніцы). Сярод усіх роднасных танальнасцей дамінанта лічыцца панавальнай (адгэтуль назва), найбольш напружанай танальнасцю, якая патрабуе развязвання. У натуральным мажоры дамінанта мажорная (напрыклад, C-dur — G-dur), у натуральным міноры — мінорная (напрыклад A-moll — e-moll). У гарманічным міноры дамінантавае трохгучанне мажорнае. Гарманічны зварот, які змяшчае дамінанту і тоніку, называецца аўтэнтычным. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Малы Бракгаўза і Эфрона · Музычны Рымана · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | Microsoft: 41004117 |

**Марбелья** (ісп.: Marbella) — горад і муніцыпалітэт у Іспаніі, знаходзіцца ў правінцыі Малага, што ў складзе аўтаномнае супольнасці Андалусія. Адлегласць ад сталіцы правінцыі — 59 км. Назва горада ўтварылася ад спалучэння словаў "ma + ar = mar" — шмат вады, і слова "balla/billa" — гара. Плошча — больш за 117 км². Насельніцтва — больш за 136 тыс. чалавек. Патронам горада лічыцца святы Бернабэ. Марбелья пабудавана ў вельмі маляўнічай мясцовасці, горад расцягнуўся ўздоўж марскога ўзбярэжжа на 28 кіламетраў. Наяўнасць вялікай колькасці пляжаў зрабіла горад папулярным месцам адпачынку ў прыбярэжнай зоне іспанскага Міжземнамор’я — Коста-дель-Соль. У Марбельі ёсць чатыры порты. Адзін прызначаны для рыбалоўных суднаў, тры астатнія маюць спартыўнае прызначэнне — Каба-Міна, Пуэрта-Марбелья і Пуэрта-Банус. Апошні са згаданых партоў з'яўляецца найбуйнейшым у Міжземнамор’і. Гісторыя -------- Да пачатку ХХ стагоддзя Марбелья была адною са шматлікіх тыповых рыбацкіх вёсак Іспанскага Міжземнамор'я. У 40-я гады ХХ стагоддзя тут пачалі набываць зямельныя ўладанні і нерухомасць еўрапейскія арыстакраты. Піянерамі турысцкага буму сталі маркіз Рыкарда Сарыяна і прынц Дон Альфонса дэ Гогенлаэне, якія не толькі займелі віллы на Коста-дэль-Соль, але і пачалі запрашаць да сябе сваіх сяброў. Неўзабаве дзякуючы мяккаму клімату і маляўнічым краявідам шмат якія арыстакраты набылі тут уладанні і пачалі ўзводзіць невялікія палацы пад летнія рэзідэнцыі. У пазнейшы час да арыстакратыі далучыліся прадстаўнікі дзелавых колаў, палітыкі, кіназоркі, а таксама заможныя англічане, немцы, а ў апошнія гады — багатыя расіяне. Турысцкія месцы --------------- Гістарычны цэнтр Марбельі — Стары горад. Ён забудоўваўся ў часы арабскага панавання. Пра прысутнасць маўраў нагадвае крэпасць Алькасаба, збудаваная ў Х стагоддзі на падмурках колішніх рымскіх абарончых умацаванняў. У крэпасці захаваліся Каралеўская вежа і Вежа зладзеяў. Старая частка горада знаходзіцца ў добрым стане. Яе галоўнае месца - Апельсінавая плошча (Plaza de los Naranjos), на якой размешчаная капліца Эрміта-дэ-Санцьяга (Ermita de Santiago), узведзеная ў XV стагоддзі. Таксама на Апельсінавай плошчы знаходзяцца збудаваныя ў XVI стагоддзі Дом Карэхідора (каралеўскага намесніка) з прыгожаю аркадаю ў стылі мудахар (сінтэтычнае спалучэнне маўрытанскага, гатычнага і рэнесанснага мастацтва),будынак муніцыпалітэту і фантан. Рэлігійны цэнтр Марбельі — размешчаная недалёка ад Апельсінавай плошчы плошча Іглесія. Тут знаходзіцца найбуйнейшы каталіцкі храм горада - царква Іглесія-дэ-Санта-Марыя-дэ-ла-Энкарнасьён (Iglesia de Santa Maria de La Encarnacion), узведзеная ў XVIІ стагоддзі. Таксама тут знаходзіцца невялікі храм XVI стагоддзя і адна з вежаў — напамін пра арабскую крэпасць ІХ стагоддзя. Да цікавых месцаў належыць таксама ўпрыгожаная скульптурамі аўтарства Сальвадора Далі вуліца 'Avenida del Mar, музей гравюры, археалагічны музей. Клімат ------ Cярэднямесячная тэмпература, °C | | студзень | люты | сакавік | красавік | май | чэрвень | люты | жнівень | верасень | кастрычнік | лістапад | снежань | | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | --- | | удзень | +15 | +15 | +17 | +19 | +22 | +26 | +27 | +28 | +26 | +22 | +18 | +16 | | уночы | +6 | +7 | +9 | +10 | +12 | +16 | +19 | +20 | +18 | +13 | +11 | +8 | | вада | +15 | +14 | +16 | +16 | +18 | +20 | +23 | +25 | +23 | +21 | +18 | +15 | Дзякуючы таму, што над горадам дамінуе гара Ла-Конча, Марбелья мае ўнікальны мікраклімат: тэмпература паветра змяняецца без рэзкіх перападаў на працягу ўсяго года. Тут няма ані халоднае зімы, ані спякотнага лета. Сярэднегавадая тэмпература складае +19 °C, улетку даволі рэдка перавышае +27 °C, а ўзімку рэдка бывае ніжэй за -15 °C. Колькасць сонечных дзён на год — 320. Гарады — партнёры Марбельі -------------------------- * Доха, Катар * Невер, Францыя * Набул, Туніс * Рым, Італія * Лондан, Вялікабрытанія * Оксфард, Вялікабрытанія * Ліён, Францыя

**Даменікіна** (іт. Domenichino, сапраўднае імя **Даменіка Дзамп’еры** (іт. Domenico Zampieri); 21 кастрычніка 1581, Балоння — 6 красавіка 1641, Неапаль) — італьянскі мастак балонскай школы, настаўнік Пусэна і Ларэна, папярэднік класіцызму. Біяграфія --------- Сын чаравічніка. Вучыўся ў Дзяніса Калверта, працаваў у братоў Карачы, у 1601 годзе перабраўся ў Рым. Распісваў палацца Фарнезэ, пісаў фрэскі ў царкве Сант-Анофрыа. Працаваў разам з Гвіда Рэні ў царкве Святога Рыгора Вялікага. Убачыўшы там яго фрэску «Пічаванне Святога Андрэя», найуплывовы Анібале Карачы прызнаў, што вучыцца зараз у яго мастацтва. Затым Даменікіна распісваў цэрквы Сан-Луіджы-дэі-Франчэзі (цыкл «Жыццё Святой Цэцыліі»), Санта-Марыя-ін-Трастэверэ і іншыя рымскія цэрквы, а таксама вілу Альдабрандзіні ў Фраскаці. З 1630 г. распісваў скарбніцу ў Саборы св. Януарыя (цыкл «Жыццё Святога Януарыя» і інш.). Зноскі ------ 1. ↑ Domenichino<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q17299517'></a> 2. ↑ Domenichino — OUP, 2006. — ISBN 978-0-19-977378-7<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q217595'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q24255573'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q1547776'></a> 3. ↑ *Nicolaci M.* Caravaggio's Rome 1600-1630 (English edition) — Milan: 2012. — Vol. Essays. — P. 261. — ISBN 978-88-572-1387-3<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q15633247'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q490'></a>

У Вікіпедыі ёсць артыкулы пра іншых асоб з прозвішчам Бялянкіна. **Маргарыта Іванаўна Бялянкіна** (10 ліпеня 1939, г. Яшкар-Ала) — беларускі архітэктар. Біяграфія --------- Скончыла ў 1963 годзе Беларускі політэхнічны інстытут. Працавала ў праектных арганізацыях Новасібірска, Мінска, з 1973 года — у ГалоўАПУ Мінгарвыканкама. Член Саюза архітэктараў СССР з 1974 года (Мінск). Творчасць --------- Асноўныя працы (у аўтарскім калектыве): Затулінскі мікрараён[ru] у Новасібірску, рэканструкцыя завода ў пас. Прыяміна (1963—1967), інтэр’еры прадпрыемстваў грамадскага харчавання ў Брэсце, Барысаве (1968—1970). Зноскі ------ Літаратура ---------- * Белянкина Маргарита Ивановна // Архитекторы Советской Белоруссии: Биогр. справочник / Союз архитекторов БССР; Сост. В. И. Аникин и др.. — Мн.: Беларусь, 1991. — 262 с. — ISBN 5-338-00611-1. (руск.)

**Маргарыта Англійская** (англ.: Margaret of England; 1275 — пасля 1338) — англійская прынцэса з дынастыі Плантагенетаў, дачка Эдуарда I і Элеаноры Кастыльскай, жонка герцага Брабанта, Лацье і Лімбурга Жана II. Біяграфія --------- Маргарыта нарадзілася 11 верасня 1275 года ў сям'і англійскага караля Эдуарда I і яго першай жонкі Элеаноры Кастыльскай. Яна была дзясятым дзіцем, хоць да моманту яе нараджэння ў жывых заставаліся толькі трое з яе братоў і сясцёр. Шлюб яе бацькоў быў шчаслівым і пладавітым: усяго ў іх нарадзілася шаснаццаць дзяцей. 8 ліпеня 1290 года быў заключаны шлюб паміж Маргарытай Англійскай і Жанам Брабанцкім, сынам Жана Пераможца, герцага Брабанта, Лацье і Лімбурга. Шлюб адбыўся ў Вэстмінстэрскім абацтве Лондана. Маладым на момант шлюбу было па 14 гадоў. Увосень таго ж года памерла маці Маргарыты, Элеанора Кастыльская. Увесну 1294 года ў Бар-лё-Дзюку Жан I быў смяротна паранены на рыцарскім турніры і сканаў 3 мая. Герцагам Брабанта стаў яго васямнаццацігадовы сын Жан II. Маргарыта атрымала тытул герцагіні. У 1300 годзе ў пары нарадзіўся іх адзіны сын — Жан, які пазней атрымаў у спадчыну трон бацькі. Жан II атрымаў мянушку *Ціхі*. Падчас яго кіравання Брабант, падтрымліваючы адносіны з кааліцыяй, спрабаваў супрацьстаяць французскай экспансіі. Жан II таксама распачаў спробу заваявання Паўднёвай Галандыі, якая не ўвянчалася поспехам. Ведаючы пра сваю хваробу і жадаючы забяспечыць мірны пераход улады да малалетняга сына, Жан зрабіў некалькі важных крокаў для ўмацавання пазіцый герцага. У 1311 годзе, жадаючы перавесці адносіны з Францыяй у мірную плоскасць, ён ажаніў сына з Марыяй д'Эўро, пляменніцай караля Філіпа Прыгожага, а 27 верасня 1312 года падпісаў Кортэнбергскую хартыю. Паводле яе палажэнняў, герцаг павінен быў кіраваць краінай разам з саветам, у якім дзесяць месцаў належалі прадстаўнікам гарадоў Бруселя, Лувена, Антверпена, Тырлемона, Леа, Хертагенбоса, а таксама гарантавалася нязменнасць існага заканадаўства, урадавых і судовых звычаяў і гарадскіх прывілеяў. Праз месяц Жан II сканаў. Маргарыта перажыла мужа і яшчэ пабачыла ўнукаў. Першае дзіця яе ятроўка, Марыя д'Эўро, нарадзіла ў 1322 годзе. Дзяўчынку назвалі Жаннай. Менавіта яна пасля стала кіраўніцай Брабанта. Памерла Маргарыта пасля 1338 года і была пахавана ў брусельскім саборы Святых Міхаіла і Гудулы. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 Kindred Britain<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q75653886'></a> 2. ↑ *(unspecified title)* Праверана 7 жніўня 2020. 3. ↑ *Семёнов И. С.* Христианские династии Европы. Династии, сохранившие статус владетельных. Генеалогический справочник. — С. 19, 61. 4. ↑ Жан II пакутаваў на нырачнакаменную хваробу. 5. ↑ Всемирная история. Энциклопедия. В 14 т. Т. 2. Бе-Га, стр. 60 Літаратура ---------- * *Семёнов И. С.* Христианские династии Европы. Династии, сохранившие статус владетельных. Генеалогический справочник. — С. 19, 61. Спасылкі -------- * Хроніка пра паходжанне герцагаў Брабанта * Асланов Л. А. «Культура и власть». Глава 11 * Генеалогія герцагаў Брабанцкіх * Плантагенеты | ?Маргарыта Англійская (герцагіня Брабанта) — продкі | | --- | | | | | | | | --- | --- | --- | --- | | | | Генрых II Плантагенет | | | | | | | | | | | | | | Іаан Беззямельны | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Аліенора Аквітанская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Генрых III, кароль Англіі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Эймар Ангулемскі[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Ізабела Ангулемская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Алікс дэ Куртэнэ[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Эдуард I | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Альфонс II[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Раймунд Берэнгер IV[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Гарсенда II дэ Сабран[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Элеанора Праванская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Томас I[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Беатрыса Савойская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Маргарыта Жэнеўская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Маргарыта Англійская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Фердынанд II[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Альфонса IX | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Урака Партугальская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Фердынанд III Кастыльскі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Альфонса VIII Кастыльскі | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Берэнгарыя Кастыльская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Элеанора Англійская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Элеанора Кастыльская | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Alberic II of Dammartin[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Simon, Count of Ponthieu[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Mahaut de Clermont[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Жана дэ Дамартэн[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | William IV, Count of Ponthieu[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Marie, Countess of Ponthieu[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | Эліс Вексенская[d] | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | The Peerage | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Оксфардскі біяграфічны | | Генеалогія і некрапалістыка | WikiTree · WeRelate · Sejm-Wielki.pl · Geni.com · Rodovid · genealogics.org |

**Вайна Аўгсбургскай лігі**, вядомая таксама як *вайна Вялікага альянсу*, *вайна за Пфальцкую спадчыну*, *вайна за Англійскую спадчыну*, *Арлеанская вайна* і *Дзевяцігадовая вайна* — вайна паміж Францыяй і Аўгсбургскай лігай у 1688—1697 гадах. Вайна ішла не толькі ў кантынентальнай Еўропе, але і ў Паўночнай Амерыцы (Вайна караля Вільгельма), а таксама ў Ірландыі (Вайна двух каралёў), Шатландыі (Якабіцкае паўстанне ў 1689—1690 гадах) і Гвінеі (сутычкі французаў з галандцамі і брандэнбуржцамі). Перадгісторыя ------------- У 1685 годзе памёр пфальцкі курфюрст Карл II з дынастыі Вітэльсбахаў. Яго сястра Лізелота была ў шлюбе з герцагам Арлеанскім, братам французскага караля Людовіка XIV. Людовік XIV, паспяхова скончыўшы ў 1679 годзе Німвегенскім мірам Галандскую вайну, стаў яшчэ больш магутным; гэтую магутнасць ён працягваў накіроўваць на ўзмацненне Францыі на шкоду суседнім дзяржавам. Смерць курфюрста дала падставу Францыі прэтэндаваць на большую частку Курпфальца, хоць у свой час, пры заключэнні шлюбнага кантракту, Лізелота адмовілася ад прэтэнзій на гэтыя землі. Пад маркай абароны інтарэсаў жонкі свайго брата Людовік загадаў дафіну з 80 000 арміяй перайсці Рэйн. Гэты крок падвяргаў небяспекі нямецкія землі і прыводзіў да ўзмацнення Францыі ў Цэнтральнай Еўропе, таму прынц Вільгельм Аранскі, непрымірымы і найбольш магутны праціўнік Людовіка, утварыў 9 ліпеня 1686 года Аўгсбургскую лігу, да якой далучыліся імператар і найважнейшыя нямецкія князі і вобласці, а таксама Швецыя і Італія. Саюзнікі патрабавалі перадаць курфюрства наступнаму па старшынстве пфальцграфу з ліку Вітэльсбахаў — Філіпу Вільгельму Нойбургскаму. Тым часам Людовік, жадаючы нанесці ўдар першым, умяшаўся ў спрэчкі, якія ўзніклі пры выбары кёльнскага архібіскупа, і, без абвяшчэння вайны, пачаў ваенныя дзеянні. Ход вайны --------- Удзельнікі вайны Аўгсбургскай лігі. Сінім колерам паказаны члены Аўгсбургскай лігі, зялёным — Францыя У верасні 1688 года Людовік XIV вырашыў увесці свае войскі ў Пфальц. Слабы корпус Буфлера без сур’ёзнага супраціўлення заняў у верасні 1688 года Кайзерслаўтэрн і Шпаер, у кастрычніку — Нойштат, Кройцнах, Вормс, Опенгайм, Бінген, Майнц, Трыр, Бон, Нойс і Кайзерсверт. Толькі Кобленц і Эрэнбрайтштайн аказалі супраціўленне, і Буфлеру прыйшлося абмежавацца іх бамбардзіраваннем. Дафін з 30 000 чалавек 5 кастрычніка 1688 года з’явіўся перад Філіпсбургам і 29 кастрычніка заняў яго. Гайдэльберг здаўся 24 кастрычніка, Мангейм 11 лістапада. Лятучыя французскія атрады даходзілі да Штутгарта і Аўгсбурга. На Нідэрландскім тэатры, дзе амаль не было іспанскіх войскаў, Людовік абмежаваўся слабым корпусам маршала Юм’ера, які павінен быў авалодаць крэпасцямі на Маасе — Дзінанам і Юі. Усе астатнія французскія сілы, па плане Людовіка і яго ваеннага міністра Лувуа, меркавалася накіраваць для нанясення галоўнага ўдару ў Германіі. Аднак, хутка стала зразумела, што гэты план памылковы, таму што галандскі штатгальтар Вільгельм III Аранскі атрымаў магчымасць бесперашкодна высадзіцца з галандскай арміяй у Англіі для звяржэння з прастола караля Якава II, якога падтрымліваў Людовік. Пасля высадкі Вільгельма ў Англіі 15 лістапада 1688 года Якаў бег да Людовіка, які ў сувязі з гэтым і пачаў баявыя дзеянні супраць Англіі і Галандыі. Пачынаючы баявыя дзеянні, кароль-сонца рабіў стаўку на тое, што аўстрыйцы ўгразлі ў Вялікай Турэцкай вайне, а Вільгельм Аранскі вышэй за ўсяго заклапочаны звяржэннем Сцюартаў з англійскага прастола. Аднак яго разлік не апраўдаўся — пасля перамогі пры Мохачы Габсбургі хутка завяршылі баявыя дзеянні на ўсходзе і сталі перакідваць свае сілы на захад, а Славутая рэвалюцыя бяскроўна прынесла Вільгельму англійскую і шатландскія кароны. У 1689 годзе, дзякуючы старанням прынца Аранскага, ланцуг варожых дзяржаў, што акружала Людовіка XIV, стала яшчэ паўнешай. Еўрапейскія дзяржавы, акрамя Расіі, Рэчы Паспалітай, Партугаліі і Турцыі, далучыліся да лігі, таму апошняя атрымала назву Вялікага Саюза. Тым не менш, Людовік не падаў духам і выставіў 3 арміі: на правым флангу, на Рэйне, абапіраючыся на Філіпсбург і Майнц; на Мозелі і Маасе, абапіраючыся на Мон-Раяль і Люксембург, стаяў Буфлер; на левым флангу ў Фландрыі — Юм’ер і рэзервовы корпус Бюсі ў Латарынгіі павінен быў падтрымліваць далейшыя аперацыі. Саюзнікі супрацьпаставілі Людовіку таксама 3 арміі: на правым флангу ў Нідэрландах — прынц Вальдэн з галандскімі, іспанскімі і нямецкімі войскамі, якія былі на ўтрыманні ў галандцаў; у цэнтры, на ніжнім Рэйне, курфюрст Фрыдрых III Брандэнбургскі з брандэнбургскімі, мюнстэрскімі і галандскімі войскамі, з мэтай выцесніць непрыяцеля з ніжняга Рэйна; на левым флангу, на верхнім Рэйне, курфюрст баварскі Максіміліян II і герцаг Карл V Латарынгскі з імператарскімі і імперскімі войскамі, з мэтай прыкрыць Швабію і Франконію і для авалодання заваяванымі французамі гарадамі, асабліва Майнцам. Лувуа лічыў, што спусташэнне шырокай прыгранічнай паласы з’яўляецца лепшай абаронай супраць нападу, і французскія генералы атрымалі адпаведныя ўказанні для спусташэння Пфальца. Гэтыя варварствы павялічылі раздражненне саюзнікаў. 14 лютага адбылося абвяшчэнне вайны. Войскі саюза накіраваліся да Рэйна і вымусілі французаў пакінуць правы бераг, заняўшы Кёльн, Трыр і Лютых і разбіўшы маршала Юм’ера каля Валькура; герцаг Латарынгскі авалодаў Майнцам і Бонам. У красавіку пачатку ваенныя дзеянні Іспанія, у чэрвені — Англія. Тым не менш, французскі флот у ліпені атрымаў перамогу над англа-галандскім, а 1 ліпеня маршал Люксембург разбіў армію саюзнікаў пры Флёрусе. Вільгельм Аранскі тым часам быў заняты ўціхамірваннем паўстання ў Ірландыі і спрэчкамі з галандскімі генеральнымі штатамі. Францыя арганізавала экспедыцыю ў Ірландыю для падтрымкі антыанглійскага паўстання, аднак бітва на рацэ Бойн (1690) хутка развеяла ілюзіі французаў наконт магчымасці англійскага нейтралітэту ў кантынентальнай кампаніі. Разам з тым спусташэнні і бясчынствы, учыненыя французамі ў Пфальцы, перапалохалі дробных нямецкіх князёў, якія рашылі, што іх вобласці стануць наступнай мішэнню французаў. 1690 год прайшоў на Рэйне і ў Германіі параўнальна спакойна. У канцы года Вільгельм склікаў у Гаазе кангрэс упаўнаважаных усіх дзяржаў, што ўваходзілі ў Вялікі Саюз. Вырашана было выставіць супраць Францыі яшчэ 220 тысяч. Але перш чым яны былі сабраны, маршал Буфлер аблажыў Монс. Вільгельм выступіў для яго вызвалення, але Монс паў у красавіку 1691 года. Крыху пазней французы намерваліся авалодаць Лютыхам; Вільгельм хоць і перашкодзіў гэтаму, але не змог вымусіць іх прыняць бітву, і кампанія скончылася малаважнай сутычкай пры Лезэ, у якой быў разбіты ар'ергард саюзнікаў, прынца Вальдэкскага. Што ж тычыцца дзеянняў на Рэйне, нямецкія войскі, узначаленыя, пасля смерці герцага Латарынгскага, курфюрстамі Баварскім і Саксонскім, бяздзейнічалі і не былі нават у стане перашкодзіць французам ізноў спустошыць Пфальц і спаліць Гайдэльберг. Баявыя дзеянні ў Іспанскіх Нідэрландах і на поўначы Італіі насілі выматвальны характар і складаліся са знясільваючых манеўраў, разведзеных зацяжнымі, старанна падрыхтаванымі аблогамі. У чэрвені 1692 года маршалы Люксембург і Вабан авалодалі Намюрам і атрымалі 3 жніўня перамогу пры Стэнкерку, на поўнач ад Монса. У гэтых умовах найважнейшая роля належала не столькі палкаводцам, колькі мастацтву ваенных інжынераў накшталт Вабана і Кухарна. Адначасова французскі флот, хоць ён і быў большы за аб’ядны флот Англіі і Галандыі, панёс шэраг адчувальных паражэнняў (у тым ліку каля мыса Барфлёр 29 мая 1692 года). У пачатку 1693 года вяліся толькі марскія аперацыі, удалыя для Францыі, што ж тычыцца сухапутных, то Вільгельм 29 ліпеня прайграў важную бітву пры Неервіндэне, не змог уварвацца ў Фландрыю і паспеў толькі ўзяць Юі. На Рэйне, з прычыны недахопу грашовых сродкаў і нязгоды германскіх князёў, працягвалася ранейшая бяздзейнасць. У 1694 год пачаліся мірныя перамовы, але беспаспяхова, пасля чаго Вільгельм злічыў неабходным аслабіць Людовіка для аднаўлення спакою ў Заходняй Еўропе. Французскія каперы, якія распачалі сваю дзейнасць у 1691 годзе пад начальствам Жана Бара, працягвалі шкодзіць галандскаму гандлю. Сухапутныя дзеянні ішлі млява. У Германіі маркграф Бадэнскі Людвіг Вільгельм быў вымушаны перайсці да абароны; хоць французы і не змаглі авалодаць яго пазіцыямі, але і саюзнікі не былі ў стане трывала замацавацца ў Эльзасе. Галоўныя сілы абодвух бакоў знаходзіліся ў Нідэрландах, дзе французскімі войскамі камандавалі дафін Людовік і Люксембург, а саюзнымі — Вільгельм Аранскі; апошні сабраў войскі на рацэ Дзіль і намерваўся накіраваць удар на французаў, якія ўмацаваліся паміж Шэльдай і Лісам, з мэтай затым рушыць для аблогі Дзюнкерка; аднак, перамяшчэнні французскіх войскаў парушылі планы Вільгельма. У 1695 годзе Вільгельм узяў Намюр на вачах у французскай арміі Буфлера, але апошні авалодаў Дзінанам і бамбардзіраваў Брусель. Англа-галандскі флот адказаў бамбардзіраваннем некалькіх французскіх портаў. Найбольш здольны з французскіх палкаводцаў, Люксембург, памёр, яго месца заняў Вільруа. Людовік быў стомлены вайною, якая заставалася безвыніковай, фінансы вычарпаліся, лепшыя генералы памерлі, у тым ліку Лувуа (1691 год); ён другі раз прапанаваў мір, але безвынікова. Ваенныя дзеянні ў Нідэрландах і на Рэйне працягваліся ў 1696 і 1697 гадах, але вяліся так млява, што, акрамя захопаў магазінаў, не было ніводнага сур’ёзнага прадпрыемства. Саюзныя флоты спусташалі берагі Францыі, каперы апошняй шкодзілі гандлю саюзнікаў. ### Дзеянні ў Паўночнай Італіі Больш паспяхова французы вялі ваенныя дзеянні ў Італіі і на граніцах Іспаніі. У Італіі маршал Каціна камандаваў слабымі французскімі сіламі (18 000 чалавек), з прычыны чаго герцаг Савойскі Віктар Амадэй II, карыстаючыся перасечанай мясцовасцю П’емонта і выгоднымі абарончымі пазіцыямі, мог спадзявацца тут на поспех. Не маючы ні вопыту, ні ваенных здольнасцей, герцаг тым не менш вырашыў дзейнічаць наступальна. Рушыўшы ў 1690 годзе ад Турына да рацэ По, ён перайшоў яе і ўступіў з французамі ў бой пры манастыры Стафардзе. Каціна атрымаў поўную перамогу, авалодаў крэпасцю Сузаю і заняў Савою. У 1691 годзе маршал Каціна аблажыў крэпасці Вілафранку, Ніцу, Кані і інш. але прынц Яўген прыбыў на дапамогу да герцага Савойскага і вымусіў французаў адступіць за раку По. У 1692 годзе герцаг Савойскі, узмацніўшы армію саюзнікамі да 50 000, уварваўся ў французскую вобласць Дафінэ, узяў Амбрэн, спаліў некалькі гарадоў і перайшоў назад за Альпы. У 1693 годзе ён аблажыў горад Піньероль, але прыбыццё маршала Каціны вымусіла яго адступіць. Пры Марсальі ён быў вымушаны ўступіць у бой. Каціна атакаваў яго спачатку з фронту, а затым ударам у левы фланг вырашыў зыход бітвы на сваю карысць. Пасля гэтага ў Італіі да канца вайны не адбылося нічога важнага. Страціўшы надзею на перамогу ў вырашальнай бітве, Людовік адкрыў сепаратныя перамовы з савойцамі, якія завяршыліся ў чэрвені 1696 года мірным дагаворам. ### Дзеянні ў Іспаніі У Іспаніі, — у Каталоніі і ў Пірэнеях, — хоць ваенныя дзеянні таксама не адрозніваліся рашучасцю, але ішлі на карысць французаў. Нарэшце, агульная знямога падштурхнула абодва бакі сабрацца на кангрэс у Рэйсвейку. Людовік задаволіў Нідэрланды саступкаю некалькіх крэпасцей; Англію — абяцаннем прызнаць Вільгельма яе каралём, імператара Леапольда — вяртаннем Фрайбурга і Брызаха, замест Страсбура, а для застрашвання Іспаніі загадаў герцагу Вандома дзейнічаць больш рашуча ў Каталоніі. Вандом аблажыў Барселону, разбіў іспанцаў, якія прыбылі на яе вызваленне, і 27 жніўня заняў горад. Карл II паспешна пагадзіцца на ўсе патрабаванні Людовіка. ### Паўночнаамерыканскі фронт Асноўны артыкул: **Вайна караля Вільгельма** На тэрыторыі Паўночнай Амерыкі ваенныя дзеянні вяліся ў 1689—1697 гадах паміж Англіяй, якой у той час кіраваў кароль Вільгельм III Аранскі, і Францыяй. У англамоўнай літаратуры амерыканская частка Вайны за пфальцкую спадчыну атрымала назву **Вайны караля Вільгельма** (у гонар караля Вільгельма III Аранскага, які кіраваў у той час). У баявыя дзеянні былі ўцягнуты французскія пасяленцы Канады і брытанскія каланісты Новай Англіі, а таксама іх індзейскія саюзнікі. Індзейцы ў цэлым падтрымлівалі французаў. Вайна складалася з кровапралітных і маларэзультатыўных рэйдаў французскіх і англійскіх каланістаў, якія змагаліся галоўным чынам за кантроль над пушным гандлем з індзейцамі і раёнамі рыбалоўства вакол Акадыі (цяпер Новая Шатландыя) і Ньюфаўндленда. Англічане захапілі Порт-Роял у Акадыі, але ім не ўдалося ўзяць Квебек. Французы пад камандаваннем графа Франтэнка паспяхова дзейнічалі ў бітве пры Скенектады каля Нью-Ёрка, але не змаглі авалодаць Бостанам. Зыход ----- Карта Еўропы паводле Рэйсвейкскага мірнага дагавора. Такія граніцы захоўваліся да Вайны за іспанскую спадчыну (1701—1714) Пасля выхаду з вайны савойцаў астатнія члены Вялікага альянсу пагадзіліся сесці за стол перамоў. У верасні 1697 года быў падпісаны Рэйсвейкскі мірны дагавор. Паводле яго ўмоў Людовік XIV захоўваў за сабой Ніжні Эльзас і Страсбур, якія пераходзілі ў вечнае валоданне Францыі замест 20 гадоў, якія былі пастаўлены Рэгенсбургскім мірам 1684 г. Таксама каралю Францыі вярталіся Пандычэры і Акадыя, Сан-Дамінга было прызнана афіцыйна яго ўладаннем. Вярнуўшы Латарынгію яе законнаму ўладальніку, кароль Францыі захаваў за сабой крэпасці Лангві і Саарлуі, а таксама права праходу для сваіх войскаў. Францыя вяртала імперыі Філіпсбург, Кёль і Брыз, а таксама прызнала Вільгельма III каралём Англіі. Францыя атрымала піраву перамогу, і баланс 1697 года застаўся станоўчым для яе. Разам з тым пытанне аб успадкоўванні іспанскага прастола не быў вырашаны. Усяго праз 4 гады баявыя дзеянні паміж старымі праціўнікамі аднавіліся ў форме Вайны за іспанскую спадчыну. Высновы ------- Дадзеная вайна адлюстроўвае ў сабе асаблівасці тагачаснага ваеннага мастацтва і поглядаў на вядзенне вайны, што панавалі тады. Магазінная сістэма забеспячэння войскаў, якая злучала ініцыятыву і свабоду дзеянняў палкаводца, не давала магчымасці імкнуцца да знішчэння жывой сілы непрыяцеля; неабходным следствам новай сістэмы харчу стала нязначнасць задач і абмежаванасць мэт, што зводзіліся да заняцця памежных абласцей, да захопу непрыяцельскіх магазінаў і да авалодання крэпасцямі. Вайна зводзілася да манеўраў. Не імкнучыся да рашучых дзеянняў, не дасягалі і рашучых вынікаў; войны цягнуліся гадамі, бескарысна вычэрпваючы сродкі краіны. Зноскі ------ 1. ↑ Даты прыведзены па Грыгарыянскім календары. У Англіі, Шатландыі, Ірландыі і брытанскіх калоніях да 1752 года выкарыстоўваўся Юліянскі каляндар. 2. ↑ гл. Якабіцкае паўстанне ў Шатландыі (1689—1690) 3. ↑ гл. Вялікая Турэцкая вайна 4. ↑ Агульная колькасць англійскага і галандскага флотаў, у т.л. 100 англійскіх і 69 галандскіх лінейных караблёў (Паркер і інш.: *Кембрыджская ілюстраваная гісторыя войнаў,* стар. 128.). 5. ↑ Намінальная колькасць. У рэчаіснасці агульная колькасць французскіх войскаў трохі перавышала 350 тыс. чал. (Дзюпуі: *Энцыклапедыя ваеннай гісторыі Колінза, 4-е выд.* стар. 580.). 6. ↑ Максімальная колькасць французскага флоту ў 1693 годзе, у т.л. 93 лінейных карабля (Паркер і інш.: *Кембрыджская ілюстраваная гісторыя войнаў,* стар. 128.). Літаратура ---------- * Военная энциклопедия / Под ред. В. Ф. Новицкого и др. — СПб.: т-во И. В. Сытина, 1911—1915.

Лямус сядзібы Міцкевічаў у Завоссі **Лямус** (польск.: lamus, lemus, ням.: Lehmhaus ад *Lehm* — гліна і *Haus* — дом) — гаспадарчая пабудова для захавання харчовых прадуктаў, адзення, збожжа, прылад працы, каштоўнай маёмасці, a таксама для жылля ўлетку. Драўляны лямус Брыгіцкага кляштара ў Гродне Лямусы раўпаўсюдзіліся ў XVIII—XIX стст. Будаваліся часцей за ўсё ў гарадах, сядзібах, радзей — у сялянскіх дварах. Вядомы галоўным чынам у Заходняй Беларусі, а таксама ў Літве і Польшчы. У Беларусі будавалі з дрэва, цэглы, каменю або ў тэхніцы «прускага муру». Былі адна-трохпавярховыя, прамавугольныя або квадратныя ў плане, завершаныя двухсхільнымі вальмавымі шатровымі або ламанымі стрэхамі. Памешчыцкія лямусы, т.зв. скарбцы, будаваліся з каменю, але каменным мог быць і толькі першы паверх. Тут захоўвалі старую зброю, кнігі, дакументы, збрую, куфры, медзь, цынк, волава і інш. У шляхецкіх і сялянскіх сядзібах узводзілі драўляныя лямусы, пераважна для захоўвання вугалю, харчу, розных прылад працы, збруі. Другі паверх у летні час выкарыстоўваўся, звычайна моладзю, як жылы пакой. Сцены часам звонку атынкоўвалі, а ў падмурках рабілі пограбы. У сялянскіх сядзібах сустракаліся больш сціплыя пабудовы, які па сваёй форме і канструкцыі амаль не адрозніваліся ад аднапавярховых свіранаў. Лямус у в. Вялікае Мажэйкава Паводле кампазіцыі лямусы падзяляліся на цэнтрычныя і франтальныя. Лямусы цэнтрычнай кампазіцыі мелі квадратны або шматвугольны (звычайна васьмігранны) план. Другі і трэці паверхі звычайна былі з балюстраднымі галерэямі па перыметры (Ашмяны, вёска Вялікае Мажэйкава Шчучынскага раёна, вёска Новыя Ясневічы Пастаўскага раёна). Лямусы франтальнай кампазіцыі былі звычайна двухпавярховыя, мелі ў плане форму выцягнутага прамавугольніка (радзей квадрата). Буйныя лямусы ў гарадах звычайна мелі галерэю толькі з аднаго, падоўжнага боку (Гродна), іншыя мелі дзве галерэі, які размяшчаліся сумежна, што давала магчымасць стыкаваць лямус з іншымі сядзібнымі пабудовамі або зарыентаваць галерэю ў бок двара (Клецк, Пінскі раён, вёска Завоссе Баранавіцкага раёна). У абодвух выпадках дах мог быць двухсхільным, чатырохсхільным і шатровым. У лямусах, якія мелі перыметральную галерэю, дах ляжаў на апорах, якія фарміравалі гэту галерэю (в. Доўгае Гродзенскага раёна, Букрабаўшчына Пружанскага раёна). Фасады такіх лямусаў раўнацэнныя і сіметрычныя. Аб’емна-прасторавая кампазіцыя адрознівалася цэнтрычнасцю. Лесвіцы рабіліся ўздоўж сцяны ў межах галерэі. Калонкі галерэі маглі быць паасобнымі для кожнага паверха і суцэльнымі — на ўсю вышыню пабудовы. У шэрагу выпадкаў слупкі рабіліся толькі на другім паверсе і абапіраліся на выпускі бэляк міжпавярховага перакрыцця. Падкосы гродзенскага лямуса Асноўнымі канструктыўна-дэкаратыўнымі дэталямі становяцца падкосы, якім надаваўся крывалінейны абрыс у ніжняй частцы. Складная канфігурацыя ўрубак не толькі надавала трываласць карнізу, але і стварала падабенства аркады. Акрамя таго, для аздаблення галерэй часам выкарыстоўваліся падвесы. З-за падгнівання нізу калонак першага паверха калону падпільвалі трохі ніжэй падкосаў, а канец фігурна апрацоўвалі. З часам падвесы сталі чыста дэкаратыўным элементам і размяшчаліся ў прамежках паміж слупамі падчас будаўніцтва. Асабліва шырокае распаўсюджанне падвесы атрымалі ў Польшчы ў XVIII—XIX стст. Агароджы галерэй мелі матывы балясін і рашотак. Наяўнасць такіх элементаў надавала пабудовам незвычайную прыгожасць і жывапіснасць, з’яўляючыся прадметам гонару ўладальніка. Найбольш вядомы лямус на тэрыторыі Беларусі: лямус Брыгіцкага кляштара ў Гродне — самы стары драўляны будынак у Беларусі. Зноскі ------ 1. 1 2 3 4 5 6 7 *Трацевский В. В.* История архитектуры народного жилища Белоруссии: Учеб. пособие для вузов. — Мн.: Выш. шк. 1989. — 191 с. — 5 700 экз. — ISBN 5-339-00194-6. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх

Нястанішскі лямус **Лямус** — будынак, які існаваў у в. Нястанішкі (Смаргонскі раён) у XVIII — першай палове XX ст. Архітэктура ----------- Лямус у 1939 годзе Драўляная сядзібная гаспадарчая пабудова для хавання харчовых прадуктаў, збожжа, каштоўнай маёмасці, прылад працы, а таксама жыцця ўлетку. Прамавугольны ў плане двухпавярховы будынак накрыты ламаным гонтавым дахам; меў рысы народнага дойлідства і стылю барока. Абодва паверхі афармлялі слупавыя галерэі. Слупы ў верхніх частках мелі ўкосіны (невялікія ў ніжнім і большыя ў верхнім ярусах), якія стваралі выгляд аркаднай кампазіцыі. Цэнтр галоўнага фасада ў другім ярусе вылучала двухпралётная арка з вісячай гіркай. Літаратура ---------- * Архітэктура Беларусі: Энцыклапедычны даведнік. — Мн.: БелЭн, 1993. — 620 с. — ISBN 5-85700-078-5. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы пакуль няма медыяфайлаў па тэме, але Вы можаце загрузіць іх

**Псамафа** (стар.-грэч.: Ψαμάθη) — нерэгулярны спадарожнік планеты Нептун са зваротным арбітальным абарачэннем. Названая ад імя адной з нерэід з грэчаскай міфалогіі. Таксама пазначаецца як **Нептун X**. Гісторыя адкрыцця ----------------- Псамафа была адкрыта Скотам Шэпардам, Дэвідам Джуітам, Янам Клейнам у выніку назіранняў 29 і 30 жніўня 2003 года. Спадарожнік атрымаў часовае абазначэнне **S/2003 N 1**. Уласная назва была прысвоена 3 лютага 2007 года. Характарыстыкі -------------- Па арбітальных параметрах Псамафа мае блізкае падабенства з Несс. Гэтыя два спадарожнікі могуць быць фрагментамі ранейшага больш буйнога спадарожніка. Арбіта спадарожніка па памерах супастаўная з геліяцэнтрычнай арбітай: у апапасейдыі ён аддаляецца ад Нептуна на 67.700.000 км, а Меркурый у афеліі аддаляецца ад Сонца на 70 млн км. Затое перыяд звароту спадарожніка складае амаль роўна 25 гадоў. | ⛭✯ Нептун | | --- | | Спадарожнікі | Галатэя · Галімеда · Гіпакамп · Дэспіна · Лаамедэя · Ларыса · Наяда · Нерэіда · Неса · Пратэй · Псамафа · Сао · Таласа · Трытон | | | Характарыстыкі | Вялікая цёмная пляма · Кольцы Нептуна | | Адкрыццё | Джон Куч Адамс · Іаган Готфрыд Гале · Уільям Ласел · Урбэн Левер’е | | Траянскія астэроіды | 2001 QR322 · 2004 UP10 · 2005 TN53 · 2005 TO74 · 2006 RJ103 · 2007 RW10 | | Даследванне | Касмічная праграма «Вояджэр» · Вояджэр-2 | | Іншае | Спіс астэроідаў, якія перасякаюць арбіту Нептуна · Нептун у фантастыцы | | **Category Катэгорыя:Нептун (планета) • Вікісховішча:Нептун** |

**Псеўда-дамен верхняга ўзроўню** (англ.: {{{1}}} *pseudo-top-level domain*) - тэрмін, які выкарыстоўваецца для абазначэння імёнаў камп'ютарных сетак, якія не ўдзельнічаюць у сусветнай афіцыйнай сістэме даменных імёнаў, але могуць выкарыстоўваць падобную іерархію даменных імёнаў. Да ліку такіх даменаў ставяцца .bit, .bitnet, .csnet, .exit, .i2p, .local, .onion, .oz, Freenet і .uucp. Гэтыя псеўда-дамены могуць выкарыстоўваць сінтаксіс як у афіцыйных даменах верхняга ўзроўню і вырашаюць тую ж задачу стварэння імёнаў для кропак сеткі. Яны выкарыстоўваюцца толькі для асаблівых мэтаў, звычайна для адрасавання хастоў, недаступных па пратаколе IP, для такіх службаў, як электронная пошта і Usenet па uucp. Маючы неафіцыйны статус, яны не маюць рэальных шанцаў на атрыманне афіцыйнага статусу даменаў верхняга ўзроўню. Літаратура ---------- * *Frey, Donnalyn; Adams, Richard L.* Pseudo Top-Level Domains // !%@:: a directory of electronic mail addressing & networks. — 4th edition. — 1994. — P. 10–11. — (In a Nutshell Series). — ISBN 978-1-56592-046-0.

**Дамінга Батэт Местрэс** (ісп.: Domingo Batet Mestres; 30 жніўня 1872 — 18 лютага 1937) — іспанскі ваенны дзеяч, генерал. Біяграфія --------- У 1887 годзе паступіў у Ваенную акадэмію. У 1895-м, будучы лейтэнантам, добраахвотна накіраваўся на іспана-кубінскую вайну (1895—98)  (ісп.) (бел.. У наступным годзе за доблесную службу выраблены ў капітаны. У 1897 годзе вярнуўся ў Іспанію, дзе працягнуў навучанне. У 1919 годзе выраблены ў палкоўнікі, а ў 1925 — у брыгадныя генералы . Пазней некаторы час працаваў суддзёй. У 1926 годзе быў арыштаваны і абвінавачаны ва ўдзеле ў змове з мэтай звяржэння дыктатара Мігеля Прыма дэ Рывера, аднак Вярхоўны ваенны савет зняў з ўсе абвінавачванні У 1931 годзе, пасля стварэння Іспанскай Рэспублікі, узначаліў ваенны гарнізон Маёркі. У кастрычніку 1934 года, на фоне рэвалюцыйных беспарадкаў і абвяшчэння незалежнасці Каталоніі, па загадзе прэм’ер-міністра ўвёў надзвычайнае становішча і здушыў паўстанне. Падаўленне хваляванняў было праведзена з мінімальнымі ахвярамі і гвалтам, за што генерала Батэта дзякавалі нават самі ўдзельнікі бунту. Падчас ліпеньскага паўстання 1936 года падначаленыя Батэта, падпалкоўнік Хасэ Марцін-Пінілас Айзпуру і маёр Антоніа Кінта Альгар, арыштавалі яго. 18 лютага 1937 года генерал прыгавораны да смяротнага пакарання. Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ Domènec Batet i Mestres // Gran Enciclopèdia Catalana — Grup Enciclopèdia, 1968.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q18696256'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2664168'></a> 3. ↑ Domingo Batet Mestres // Diccionario biográfico español — Real Academia de la Historia, 2011. Праверана 9 кастрычніка 2017.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q41705771'></a><a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q2720582'></a> 4. 1 2 hemeroteca/1994/07/30/esfera/725907.html The Moroccan Franco sprees. The biography of a Republican General Franco reveals an opportunist and cruel newspaper article El Mundo, from July 30, 1994, the book *The General Batet: Franco against Batet, chronicle of revenge,*Hilario Raguer, ISBN 84-297-4135-6 5. ↑ Paul Preston, Franco*"Caudillo of Spain ',*pg 212, ISBN 84-397-0241-8 | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Іспанскі біяграфічны | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNC: a10731556 · BNE: XX849391 · BNF: 12569373r · GND: 119307049 · ISNI: 0000 0000 6677 4333 · LCCN: n94106743 · SUDOC: 073259667 · VIAF: 50032901 | |

**Псалтыр** («*Псалътырь лил песни с[вя]т[о]го пророка Божия Давида царя Ерусалимъскао о Христе*») — віленскае выданне Скарыны, якое выйшла ў свет каля 1522 года і якое ўваходзіць у склад «Малой падарожнай кніжкі» Змест кнігі ----------- На тытульным лісце чырвоным колерам змешчана назва кнігі. На 1 — 3-ім аркушах знаходзіцца «Предъъсловие во псалтырь», якое з'яўляецца скарочанай версіяй прадмовы Псалтыра 1517 года, у прадмове адсутнічае тэкст з прыёмамі выдання, сістэму спасылак і глосы на палях, якія тлумачаць чытачам незнаёмыя словы. На аркушах 4-128 даецца тэкст уласна кнігі Псалтыр, які амаль не адрозніваецца ад пражскага выдання. На апошнім аркушы — пасляслоўе: «*Доконана ес[ть] псалтырь сия з Божией помощию повелениемъ працею и великою пилностью в лекарстве доктора Франциска Скорины из славнаго града Полоцька*». Час і месца выдання ў кнізе не пазначаны. Захавалася 10 экзэмпляраў кнігі Псалтыр выдання 1522 года. Літаратура ---------- * Францыск Скарына і яго час: Энцыкл. давед./ Беларус. Сав. Энцыклапедыя; Рэдкал. І. П. Шамякін (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1988. — 608 с.: іл. ISBN 5-85700-003-3 Спасылкі -------- | ⛭Выданні ✯ ✰ Францыска Скарыны | | --- | | Прага | Псалтыр (1517) · Кніга Іова (1517) · Прытчы Саламонавы (1517) · Кніга Ісуса Сірахава (1517) · Еклезіяст (Саборнік) (1517) · Прамудрасць Божая (1517) · Песня Песням (1518) · Кніга Царстваў (1518) · Кніга Ісуса Навіна (1518) · Юдзіф (1519) · Кніга Суддзяў (1519) · Быццё (1519) · Выхад (1519) · Левіт (1519) · Лічбы (1519) · Другі закон (1519) · Руф (1519) · Эсфір (1519) · Плач Ераміі (1519) · Кніга прарока Даніла (1519) | | Вільня | Малая падарожная кніжка (Псалтыр (1522)) · Апостал (1525) |

**Хае́ва** (польск.: Chojewo) — вёска ў Польшчы, уваходзіць у Падляскае ваяводства, Бельскі павет, гміна Браньск. Гісторыя -------- Хаева (Choiowo) згадваецца ў вопісе браньскага стараства 1558 года як каралеўская вёска заселеная праваслаўнымі русінамі, якія адносіліся да царквы ў Браньску. У канцы дзевятнаццатага стагоддзя тут дзейнічала царкоўная школа граматы. Згодна з парафіяльнымі спісамі канца 1930-х гадоў, 80% насельніцтва належала да прыходу Святых Пятра і Паўла ў Маляшах. У 1975—1998 гадах вёска ўваходзіла ў Беластоцкае ваяводства. Геаграфія --------- Хаева знаходзіцца прыкладна за 18 км на паўднёвы захад ад Бельска, і 48 км на поўдзень ад Беластока. Літаратура ---------- * Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich. Tom XV, cz. 1: Abablewo — Januszowo (польск.). — Warszawa, 1900. — S. 315. 1. ↑ Праверана 5 кастрычніка 2022.

**Рыбы** (*Pisces*) — надклас сківічнаротых водных жывёл, для якіх характэрнае жабравае дыханне на ўсіх этапах постэмбрыянальнага развіцця арганізма. Асаблівасці будовы і працэсаў жыццядзейнасці звязаныя з водным характарам жыцця: форма цела абцякальная, скура (як правіла) пакрытая лускай, маюцца плаўнікі. Рыбы маюць непастаянную тэмпературу цела, адно кола кровазвароту, дзвюхкамернае сэрца. Шкілет храстковы або касцявы. Рыбы з'яўляюцца раздзельнаполымі, размнажэнне палавое. У свеце вядома каля 25 000 відаў рыб. Навука аб рыбах — іхтыялогія. Апісанне -------- ### Знешняя будова Даўжыня ад некалькіх міліметраў да 20 м і больш, маса ад 1,5 г да 14 тон. Цела двухбакова-сіметрычнае (акрамя камбалападобных), разнастайнай формы. Цела рыбы складаецца з трох аддзелаў — завостранай спераду галавы, якая плаўна пераходзіць у больш аб’ёмнае тулава. З ім зліваецца хвост, які паступова звужаецца к канцу. Такая абцякальная форма цела пры руху зведвае найменшае супраціўленне вады. У рыб, якія жывуць у тоўшчы вады, цела пляскатае з бакоў, а ў прыдонных (скаты, камбала) — у спінна-брушным напрамку. На галаве рыб ёсць пара вачэй, а спераду іх — ноздры. На губах некаторых прыдонных відаў (сом, сазан, асетр, мянтуз) знаходзяцца вырасты скуры ў выглядзе вусоў, якія выконваюць функцыю дотыку. У большасці рыб па баках галавы размешчана пара рухомых жаберных накрывак. Канечнасці рыб у выглядзе няпарных і парных плаўнікоў (часам адсутнічаюць). Форма плаўнікоў і іх размяшчэнне на целе рыбы ў розных відаў розныя. На тулаве і хвасце знаходзяцца плаўнікі: парныя — грудныя і брушныя і няпарныя — спінны, хваставы і падхваставы (анальны). Яны ўтвораны складкамі скуры з пругкімі плаўніковымі прамянямі. Плаўнікі рухомыя дзякуючы скарачэнню мышцаў і выконваюць розныя функцыі. Так, спінны і падхваставы плаўнікі дапамагаюць целу рыбы захоўваць пры руху раўнавагу і трымацца спінай уверх. Грудныя і брушныя плаўнікі забяспечваюць павароты, пагружэнне і ўсплыванне рыбы да паверхні. Хвост разам з хваставым плаўніком выкарыстоўваецца як рухавік. Рыба з сілай б’е ім з боку ў бок, адштурхоўваючыся ад вады. Адначасова з бакавымі рухамі хваставой часткі цела змеепадобна выгінаецца і тулава, прасоўваючы рыбу ўперад. Скура ўкрыта лускою, зрэдку з касцявымі пласцінкамі або голая. У большасці рыб цела пакрыта луской — тонкімі плоскімі касцявымі пласцінкамі. Пярэдняй часткай яны паглыблены ў скурныя кішэні, а выступаючай задняй — чарапіцападобна налягаюць адна на адну. Покрыва з лускі ахоўвае цела рыбы ад знешніх пашкоджанняў, не замінаючы руху. Па меры росту рыбы павялічваецца ў дыяметры і луска. З-за нераўнамернага росту ў летні і зімовы перыяды на ёй утвараюцца гадавыя кольцы, па колькасці якіх вызначаюць узрост рыбы. Слізь, што ў вялікай колькасці выдзяляецца шматлікімі залозамі скуры, пры руху змяншае трэнне цела рыбы аб ваду, а спецыяльныя рэчывы, якія ў ёй утрымліваюцца, перашкаджаюць размнажэнню на скуры грыбкоў і хваробатворных бактэрый. Афарбоўка покрыва рыб самая разнастайная і залежыць ад пігментных клетак скуры рыб. Насельнікі тоўшчы вады і яе верхніх слаёў маюць серабрыстую афарбоўку (плотка, верхаводка, селядзец). Рыбы, якія жывуць сярод зараснікаў воднай расліннасці, маюць зеленаватую афарбоўку, нярэдка з цёмнымі вертыкальнымі палосамі (шчупак, акунь, судак). Ядавітыя рыбы вызначаюцца яркай перасцерагальнай афарбоўкай (скарпенавыя, марскія дракончыкі). Па баках цела рыбы размяшчаецца бакавая лінія — адзін з самых важных органаў пачуццяў рыб ### Шкілет Шкілет храстковы (у храстковых рыб) або касцявы (у касцявых рыб). У некаторых касцявых рыб унутраны шкілет храстковы, але ўмацаваны накладнымі покрыўнымі касцямі. ### Мускулатура Пад скурай рыб размешчаны прымацаваныя да касцей мышцы. Добра развітыя мышцы тулава і хваста складаюцца са злучаных адзін з адным сегментаў і ляжаць па баках цела ў выглядзе мышачных стужак. Іх скарачэнне выклікае аднастайныя бакавыя выгіны цела. Рух жа вачэй, жаберных накрывак, парных плаўнікоў ажыццяўляюць спецыяльныя пучкі мышцаў. ### Плавальны пузыр У касцявых рыб у поласці цела ёсць плавальны пузыр — танкасценны мяшок, запоўнены сумессю газаў. Развіваецца ён як полы выраст стрававода. Сценкі пузыра пранізаны густой сеткай крывяносных сасудаў. Дзякуючы спецыяльнай будове некаторых участкаў яго сценак у плавальным пузыры можа адбывацца як паглынанне газаў з пузыра ў крывяносныя сасуды (пузыр змяншаецца), так і выдзяленне газаў з крывяносных сасудаў у поласць пузыра (пузыр расшыраецца). Пры расшырэнні пузыра ўдзельная маса цела рыбы змяншаецца, пры сцісканні — павялічваецца. Гэта дазваляе рыбам пагружацца на розныя глыбіні і завісаць у тоўшчы вады, не затрачваючы пры гэтым мышачных намаганняў, а толькі выраўноўваючы шчыльнасць свайго цела са шчыльнасцю вады. Такім чынам, асноўная функцыя плавальнага пузыра — гідрастатычная. Храстковыя рыбы (акулы, скаты) не маюць плавальнага пузыра. Каб утрымацца ў тоўшчы вады, ім даводзіцца пастаянна плаваць, а для адпачынку — класціся на дно. Робіць лягчэйшым цела акул вялікая печань, якая ўтрымлівае запасы тлушчу. ### Крывяносная сістэма Сэрца двухкамернае, адно кола кровазвароту. Сасуды, па якіх кроў адцякае ад сэрца, называюцца артэрыямі, а тыя, што прыносяць кроў да сэрца, — венамі. Сэрца мае дзве камеры — перадсэрдзе і жалудачак, мускульныя сценкі якіх па чарзе скарачаюцца. З перадсэрдзя кроў выштурхваецца ў жалудачак, а з яго ў адну з самых буйных артэрый — брушную аорту, па якой кроў цячэ да жабраў. Там кроў насычаецца кіслародам і вызваляецца ад вуглякіслага газу. Багатая на кісларод чырвоная кроў, якая адцякае ад жабраў, называецца артэрыяльнай. Яна паступае ў артэрыі галаўнога аддзела і ў спінную аорту, якая нясе насычаную кіслародам кроў да органаў і мускулатуры тулава і хваста. Кроў, што адцякае ад органаў і тканак, утрымлівае вуглякіслы газ, мае цёмна-вішнёвы колер і называецца вянознай. Збіраючыся ў буйныя вены, кроў цячэ па іх да сэрца і паступае ў перадсэрдзе, а з яго выштурхваецца ў жалудачак. Дзякуючы рытмічным скарачэнням сэрца кроў няспынна рухаецца па адным замкнутым крузе кровазвароту. У крыві рыб ёсць чырвоныя клеткі — эрытрацыты, якія ўтрымліваюць гемаглабін, здольны звязваць кісларод (у жабрах) і вуглякіслы газ (у тканках і органах). Тэмпература цела рыб непастаянная і залежыць ад тэмпературы вады, г.зн. яны з'яўляюцца халаднакроўнымі. ### Дыханне Дыхаюць рыбы жабрамі, некаторыя (дваякадыхальныя) маюць дадатковыя органы дыхання, т.зв. «лёгкія». Жабры размешчаны па баках галавы і прыкрыты жабернымі накрыўкамі (у храстковых рыб адсутнічаюць). Абмен газамі адбываецца з дапамогай вельмі тонкіх жаберных пялёсткаў, размешчаных на жаберных дугах. Пялёсткі пранізаны густой сеткай крывяносных капіляраў, таму ў жывой рыбы яны ярка-чырвоныя. Унутры ротаглоткавай поласці жаберныя дугі маюць шматлікія белаватыя вырасты — жаберныя тычынкі, якія змыкаюцца і ўтвараюць фільтр, што затрымлівае ежу ў глотцы. Рыба пастаянна заглытвае ваду. Калі яна адкрывае рот і закрывае жаберныя накрыўкі, насычаная кіслародам вада трапляе ў поласць рота. Затым рот закрываецца, а жаберныя накрыўкі адкрываюцца, вада выштурхваецца і абмывае жабры. Раствораны ў вадзе кісларод пранікае ў капіляры жаберных пялёсткаў, а вуглякіслы газ з іх выдаляецца ў ваду. Так у жабрах адбываецца газаабмен. ### Кармленне Ежа паступае ў ротавую поласць, а затым у глотку. Праз жаберныя шчыліны глоткі вада выходзіць вонкі, ежа перамяшчаецца ў стрававод, а з яго — у страўнік. Шматлікія залозы сценак страўніка выдзяляюць у яго поласць стрававальныя сокі, пад уплывам якіх ежа ператраўліваецца. Канчатковае ператраўліванне і ўсмоктванне раствораных пажыўных рэчываў у кроў адбываецца ў тонкім аддзеле кішэчніка. Кішэчнік слаба дыферэнцыраваны на аддзелы, часта ёсць піларычныя прыдаткі — сляпыя вырасты, якія адкрываюцца ў сярэднюю кішку; у іх ідзе дадатковае ператраўліванне корму. У яго пачатак — дванаццаціперсную кішку — адкрываецца пратока падстраўнікавай залозы і жоўцевая пратока печані. Сок падстраўнікавай залозы з жоўцю паскараюць ператраўліванне ежы. Неператраўленыя рэшткі паступаюць у задні аддзел кішэчніка і выкідваюцца вонкі праз анальную адтуліну. ### Нервовая сістэма Цэнтральная нервовая сістэма прадстаўлена спінным і галаўным мозгам, перыферычная — нервамі. Спінны мозг знаходзіцца ў спінна-мазгавым канале хрыбетніка. Галаўны мозг невялікі, прымітыўны, складаецца, як правіла, з 5 аддзелаў: пярэдняга, сярэдняга, прамежкавага, прадаўгаватага мозгу і мазжачка. У многіх відаў добра развіты нюх, дотык, зрок, слых. Некаторыя маюць электрычныя органы. Спецыфічныя для рыб органы бакавой лініі ўспрымаюць водныя ваганні. У глыбакаводных рыб ёсць органы свячэння. ### Выдзяляльная сістэма Выдзяляльная сістэма рыб прадстаўлена парнымі стужкападобнымі тулаўнымі ныркамі, размешчанымі ў спінной частцы поласці цела. У нырках з крывяносных капіляраў адфільтроўваюцца шкодныя рэчывы жыццядзейнасці клетак: аміяк (у прэснаводных рыб) і мачавіна (у марскіх). Мача, якая ўтварылася, адцякае ад кожнай ныркі па мачаточніку ў мачавы пузыр, дзе назапашваецца. Затым па мочаспускальным канале мача выводзіцца вонкі праз выдзяляльную адтуліну, размешчаную ззаду анальнай. Пашырэнне --------- Пашыраны рыбы паўсюдна ў марскіх і прэсных водах. Жывуць у ранастайных экалагічных умовах: пры дыяпазоне тэмператур ад -2,1 °С (антарктычныя воды) да 50 °С (тэрмальныя крыніцы), вытрымліваюць салёнасць да 70 праміле. Многія рыбы мігруюць дзеля размнажэння, адкорму і зімоўкі. На Беларусі адзначана 58-59 відаў. Асаблівасці жыццядзейнасці -------------------------- Паводле спосабу жыўлення — планктафагі, бентафагі, дэтрытафагі, фітафагі і драпежнікі. Са здабычай корму ў рыб звязаны складаныя харчовыя паводзіны: актыўны пошук (акулы, тунцы, судакі), падпільноўванне і нападзенне са сховішча (акунь, шчупак). Некаторым відам рыб уласцівы масавыя перамяшчэнні ў раёны, багатыя на ежу, — міграцыі. Ва ўмеранай кліматычнай зоне з надыходам зімы многія рыбы пачынаюць менш карміцца або зусім не кормяцца. Так, карпы ў зімавальных сажалках не кормяцца на працягу пяці самых халодных месяцаў. Яны расходуюць тлушчавыя запасы, адкладзеныя летам. Скорасць плавання рыб розная. Так, тунец ці меч-рыба, што жывуць у адкрытай частцы акіяна, могуць развіваць скорасць да 100 км/г. Прыдонныя рыбы і рыбы, якія насяляюць прыбярэжныя ўчасткі вадаёмаў, плаваюць з невялікай скорасцю (акунь, судак, шчупак). Пры выспяванні палавых клетак у рыб праяўляецца інстынкт размнажэння. Частка рыб размнажаецца на мелкаводдзі вадаёмаў, дзе яны пастаянна жывуць, а рыбы некаторых іншых відаў ажыццяўляюць перамяшчэнні — нераставыя міграцыі — у месцы, найбольш спрыяльныя для развіцця іх патомства. Так, напрыклад, ласасёвыя рыбы (кета, гарбуша) накіроўваюцца з мора ў вярхоўі рэк, рухаючыся велізарнымі касякамі супраць цячэння і пераадольваючы ўсе перашкоды на сваім шляху. Іншыя рыбы, напрыклад вугор, наадварот, з прэсных вадаёмаў перамяшчаюцца для размнажэння ў мора. Рыбы, якія для размнажэння ажыццяўляюць міграцыі з рэк у моры або з мораў у рэкі, называюцца прахаднымі Размнажэнне — пераважна шляхам адкладвання ікры, ёсць жывародныя (сярод храстковых). Колькасць ікрынак, якія адкладваюць самкі, у розных відаў рыб моцна адрозніваецца і звязана з праяўленнем клопату аб патомстве. Так, месяц-рыба адкладвае да 300 млн, траска — да 10 млн. ікрынак, прычым большая іх частка паядаецца драпежнікамі або гіне па розных прычынах. У рыб, якія ў большай або меншай меры праяўляюць клопат аб патомстве, колькасць утвараемых ікрынак значна меншая. Так, ласасёвыя рыбы (кета, гарбуша) адкладваюць каля 1—4 тыс. ікрынак у паглыбленні грунту ракі, прысыпаюць іх чыстай галькай і некалькі дзён ахоўваюць гняздо. Некаторыя самы робяць прымітыўнае гняздо з раслін, каменьчыкаў або капаюць ямкі і ахоўваюць аплодненыя ікрынкі. Самец трохіголкавай колюшкі з частак раслін, змацаваных загусцелай у вадзе сліззю, будуе шарападобнае гняздо, куды самка адкладвае аплодненыя ікрынкі. Самец ахоўвае яго, рамантуе, падграбае плаўнікамі свежую ваду. Промысел і развядзенне ---------------------- Рыбы — адна з асноўных крыніц харчовага бялку, займаюць важнае месца ў харчаванні чалавека і яго гаспадарчай дзейнасці. Узнаўленне некаторых рыб падтрымліваецца развядзеннем на рыбаводных заводах, у сажалках і рыбагадавальніках. Пашырана акварыумнае рыбаводства, аматарскі лоў і рыбалоўны спорт. Гл. таксама ----------- * Спіс рыб Беларусі Літаратура ---------- * Біялогія: вучэб. дапам. для 8-га кл. агульнаадукац. устаноў з беларус. мовай навучання / Л. В. Камлюк, А. С. Шалапёнак; пер. з рус. мовы Г. І. Кулеш. — 3-е выд. дап. — Мн.: Нар. асвета, 2010. — 222 с. : іл. ISBN 978-985-03-1367-6. * *Дарафееў А. Конюшка В. Ляшко А.* Рыбы, земнаводныя, паўзуны. — Мн.: Нар. асвета, 1981. — 159 с. * *Петрыкаў А.* Рыбы // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — Рэлаксін / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2001. — Т. 13. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0216-4 (т. 13). | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | Giant Bomb | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая кiтайская · Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Канадская · Кругасвет · Ларуса · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) · Brockhaus · Universalis | | Таксанамія | WoRMS | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | BNF: 11933179r · GND: 4017269-7 · LCCN: sh85048726 · LNB: 000051343 · NDL: 00574027 · NKC: ph116093 | |

Узвядзенне каркасу **Карка́с** - нясучая ўнутраная або знешняя канструкцыя збудавання. Драўлянае дойлідства -------------------- Першы варыянт каркаса, т. зв. слупавая або закідная тэхніка (або тэхніка *у шулы*) вядома на тэрыторыі Беларусі з каменнага веку. Узводзілася яна досыць проста: па вуглах ставіліся вертыкальныя слупы, а прастора між імі закідалася жэрдкамі ці тонкімі бярвеннямі. У далейшым, пачынаючы з ІІ-ІІІ стст. яе ў значнае ступені пачала выцясняць зрубная канструкцыя збудаванняў. Даволі шырока слупавая або закідная тэхніка да нашага часу ўжываецца пры ўзвядзенні гаспадарчых памяшканняў. Мураваная архітэктура --------------------- Новую хвалю развіцця каркас атрымаў з вынаходжаннем у ХІХ ст. будаўнічых канструкцый з металу, а ў далейшым і з бетону. Гл. таксама ----------- * Раскос

**Дамінік Дука** (чэшск.: Dominik Duka; 26 красавіка 1943, Градзец-Кралавэ, Пратэктарат Багеміі і Маравіі) — чэшскі кардынал. Біскуп Градзец-Кралавэ з 6 чэрвеня 1998 па 13 лютага 2010. Архібіскуп пражскі з 13 лютага 2010. Кардынал-святар з тытулам царквы *Ss. Marcellino e Pietro* з 18 лютага 2012. Біяграфія --------- Дамінік Дука нарадзіўся 26 красавіка 1943 года ў горадзе Градзец-Кралавэ ва Усходняй Багеміі. 6 студзеня 1969 года ён прынёс першыя зарокі ў ордэне Прапаведнікаў і 22 чэрвеня 1970 года быў пасвечаны ў святары. На працягу пяці гадоў ён працаваў у розных прыходах пражскай архідыяцэзіі, а 7 студзеня 1972 года прынёс вечныя зарокі ў ордэне Прапаведнікаў. Вучыўся на багаслоўскім факультэце ў Літамержыцах, а ў 1979 годзе абараніў ліцэнцыят па багаслоўю ў Варшаве. У 1975 годзе дзяржаўныя ўлады забаранілі яму працаваць святаром, і на працягу амаль пятнаццаці гадоў, да 1989 года, Дамінік Дука працаваў чарцёжнікам на заводзе «Шкода». Адначасова з гэтым ён быў падпольным магістрам навіцыяў і выкладчыкам багаслоўя. З 1986 па 1998 гады быў правінцыялам дамініканцаў Багеміі і Маравіі. З 1990 па 1999 год працаваў дацэнтам на багаслоўскім факультэце ў Оламаўцы, выкладаў уводзіны ў Свяшчэннае Пісанне і біблейскую антрапалогію. 6 чэрвеня 1998 года быў прызначаны біскупам у Градзец-Кралавэ і 26 верасня таго ж года прыняў біскупскае пасвячэнне. 13 лютага 2010 года змяніў кардынала Міласлава Влка на пасадзе Архібіскупа пражскага. Кардынал -------- 6 студзеня 2012 года было абвешчана, што Папа Рымскі Бенедыкт XVI узвядзе Дамініка Дуку ў сан кардынала на кансісторыі 18 лютага 2012 года. 18 лютага 2012 года, у саборы Святога Пятра адбылася кансісторыя, на якой Дамінік Дука быў узведзены ў сан кардынала-святара з тытулам царквы *Ss. Marcellino e Pietro*. На новага Князя Царквы была ўскладзена кардынальская шапка і ўручаны кардынальскі пярсцёнак. Зноскі ------ 1. 1 2 Czech National Authority Database Праверана 23 лістапада 2019.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q13550863'></a> 2. ↑ Dominik Duka // The Fine Art Archive — 2003.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q10855166'></a> 3. ↑ The Fine Art Archive — 2003. Праверана 1 красавіка 2021.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q10855166'></a> 4. ↑ Annuncio di consistorio per la creazione di nuovi cardinali, 06.01.2012 (італ.) | | | | | --- | --- | --- | | Папярэднік**кардынал Міласлаў Влк** | **Архібіскуп пражскі**13 лютага 2010 — | Пераемнік**—** | | | | | --- | --- | | ⚙️   У сацыяльных сетках | Facebook · Твітэр | | Тэматычныя сайты | Česko-Slovenská filmová databáze | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 135984033 · ISNI: 0000 0000 8005 0059 · LCCN: no2010093437 · NKC: jn20001103289 · NLP: A26348901 · NUKAT: n2012219556 · SUDOC: 248688103 · VIAF: 80406185 | |

Краявід Хайгейта **Хайгейт** (*Highgate*) — вёска на поўначы Вялікага Лондана, аддзеленая ад цэнтра горада лесапаркавай паласой Хэмпстэд-Хіт. Мясцовасць тут пагорыстая, вышынёй да 131 метра. Адміністрацыйна падзелена паміж гарадскімі акругамі Камдэн (паўднёвы захад), Ізлінгтан (паўднёвы ўсход) і Харынгей (поўнач). У XIX стагоддзі сюды хадзіў першы ў Еўропе трамвай на ліннай цязе. Шырока вядомы Хайгейцкая школа (дзе выкладаў Томас Эліят) і Хайгейцкія могілкі (дзе пахаваны Карл Маркс і Майкл Фарадэй). Паэт Сэмюэл Колрыдж правёў у Хайгейце апошнія 17 гадоў свайго жыцця. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Хайгейт * Сайт Хайгейцкіх могілак Архівавана 16 чэрвеня 2006. (недаступная спасылка)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Свята-Мікалаеўская царква. **Свята-Мікалаеўская царква** — мураваны праваслаўны храм у в. Люта Брэсцкага раёна Брэсцкай вобласці. Гісторыя -------- 7 лістапада 2007 года было абрана месца для будаўніцтва храма, а 24 лістапада епіскап Іаан здзейсніў чын закладкі храма. 17 траўня 2011 года на храме былі ўсталяваны крыжы. У 2011 годзе былі скончаны ўнутраныя аздобы храма. У 2012 годзе быў усталяваны іканастас. 28 кастрычніка 2012 года Іаан здзейсніў урачыстае асвячэнне храма і правёў першую літургію. 20 красавіка 2014 года быў здзейснены чын асвятлення новых званоў. Зноскі ------ 1. ↑ 8. Православный приход храма святителя Николая Чудотворца в дер. Люта Архівавана 2 снежня 2019. 2. ↑ ХРАМ СВЯТИТЕЛЯ НИКОЛАЯ ЧУДОТВОРЦА

Чырвоным колерам паказаныя нападнікі **Нападаючы** або **нападнік** (англ.: forward) — гулец, асноўнай функцыяй якога з’яўляецца забіванне галоў. Дзейнічае бліжэй за ўсіх з сваёй каманды да чужых варот. Выконваць свае функцыі нападнікам дапамагаюць паўабаронцы. Вызначаюць цэнтральнага, краёвага і адцягнутага нападаючых. У сучасных тактычных схемах ужываюцца ад аднаго да трох нападаючых. Звычайна на полі гуляюць два, прычым часцей за ўсё адзін размяшчаецца як мага бліжэй да варот, а другі знаходзіцца як бы за ім і падтрымлівае яго з глыбіні поля. У задачы першага ўваходзіць прыняць мяч, адцягнуць на сябе некалькі абаронцаў і аддаць галявы пас, альбо прабіць абарону і забіць самому. Задача другога — аддаваць пас з глыбіні да варот, перамяшчацца ў штрафны, адцягваючы ўвагу супернікаў, шукаць свабодныя зоны і прымаць там мяч. Крыху радзей адзін з нападнікаў ссоўваецца на бок поля і робіць перадачу ў паветры ў штрафную пляцоўку суперніка. Паколькі звычайна нападнікі забіваюць больш галоў, чым хтосьці іншы ў камандзе, яны з’яўляюцца найболей вядомымі. Цэнтрфорвард ------------ У цэнтральнага нападаючага або «чыстага форварда» адна задача — забіць гол. Большасць знаходзіцца ў штрафной або побач з ёй, стала шукаючы магчымасць прыняць мяч і ўдарыць па варотах. Такіх гульцоў часта завуць *лісой у клетцы*, таму што яны перамяшчаюцца ў асноўным па штрафной суперніка. Сярод нападаючых такога тыпу найболей вядомыя Рамарыа, Раналда, Герд Мюлер, Гары Лінекер, Эрнан Крэспа, Руд ван Ністэлрой, Габрыэль Батыстута, Робі Фаўлер. Ім неабавязкова мець высокую хуткасць, галоўнае — з’явіцца ў патрэбным месцы ў патрэбны час і тэхнічна ўдарыць па мячы. Іншы тып цэнтральных нападаючых — магутныя, фізічна развітыя гульцы з уменнем добра гуляць галавой і затуляць мяч. Уся каманда працуе на тое, каб падаваць ім мячы, і яны альбо забіваюць ударам галавы, альбо, хаваючы мяч, праводзяць яго ў штрафную і забіваюць гол. Сярод такіх гульцоў вядомыя Алан Шырэр, Крысціян В’еры, Ян Колер, Фернанда Мар’ентэс. Іншыя забіваюць галы, зарабляючы іх выключна дзякуючы ўменню валодання мячом. Атрымліваючы перадачу, яны на высокай хуткасці прарываюцца ў штрафную і падманнымі рухамі вызваляюцца ад абароны; застаўшыся сам-насам з галкіперам або пустой брамай, убіваюць мяч у сетку. Такой гульнёй адрозніваліся і адрозніваюцца Цьеры Анры, Ёхан Кройф, Майкл Оўэн, Фернанда Торэс, Фёдар Чаранкоў. Шматлікія, асабліва вялікія, гульцы выдатна выкарыстоўваюць усе прыёмы для таго, каб дамагчыся выніку. Пеле, Дыега Марадона, Марка ван Бастэн, Юрген Клінсман маглі скарыстацца любой магчымасцю дзякуючы сваім шырокім уменням і здольнасці чытаць гульню, выкарыстаць нестандартны ход і забіць мяч у вароты. Адцягнены форвард ----------------- Адцягнены форвард звычайна гуляе паміж нападаючымі і паўабаронай. Упершыню з нападаючым на такой пазіцыі стала гуляць зборная Венгрыі канца 40-х — сярэдзіны 50-х, у якой гэтую ролю выконваў Ферэнц Пушкаш. Каманда *Выдатных венграў*, як яе звалі тады, была лідарам сусветнага футбола і стала адной з вялікіх каманд усіх часоў. Папулярнасць гэтай пазіцыі прынесла зборная Італіі; італ.: trequartista — гулец, які не гуляе ні ў нападзе, ні ў паўабароне, але трымае ўсе ніткі гульні, як цяпер прынята казаць — плэймэйкер. У Іспаніі гэтую ролю завуць ісп.: mediapunta, у Англіі — *пазіцыя Тэдзі Шэрынгема*. Незалежна ад назвы такі гулец выконвае не толькі задачы нападу, але і абарончыя. На гэтае месца выбіраецца альбо паўабаронца з добрымі атакавальнымі здольнасцямі, альбо нападаючы, здольны добра гуляць у адбіранні мяча. Так павялося, што часцей за ўсё гулец гэтага амплуа мае дзясяты нумар. Пад гэтым нумарам выступала вельмі шмат вядомых футбалістаў, ад Пеле да Зінедзіна Зідана. Спасылкі -------- * Пазіцыі ў футболе (англ.) | ⛭Пазіцыі ігракоў у футболе | | --- | | * Варатар * Абаронца * Паўабаронца * Нападаючы |

Карта хайдударагскай дыяцэзіі Пасля прысвячэння першага біскупа Хайдударагскай дыяцэзіі Іштвана Міклашы, фатаграфія 1913 года **Хайдударагская архідыяцэзія** (лац.: Archieparchia Haidudoroghensis) — архідыяцэзія Венгерскай каталіцкай царквы з цэнтрам у горадзе Дэбрэцэн, Венгрыя. У Хайдударагскую мітраполію ўваходзяць Мішкальцкая і Ньірэдзьхазская дыяцэзіі. Кафедральным саборам Хайдударагскай архідыяцэзіі з'яўляецца царква Увядзення ў храм Прасвятой Багародзіцы ў горадзе Хайдудараг. Гісторыя -------- Перадумовамі ўтварэння Хайдударагскай дыяцэзіі сталі дзеянні мукачэўскага біскупа Стэфана Панкавіча, які падтрымліваў палітыку мадзьярызацыі русінскага народа. У 1870 годзе ён на Будапешцкім царкоўным кангрэсе абвясціў пра вяршэнства лацінскай царквы над Мукачэўскай епархіяй. Пазней ён вылучыў паўднёвы рэгіён Мукачэўскай епархіяй з цэнтрам у горадзе Хайдудараг у асобны вікарыят, дзе ўвёў набажэнства на венгерскай мове. 8 чэрвеня 1912 года Рымскі Папа Пій X выдаў булу *«Christifideles graeci»*, якой на аснове паўднёвага вікарыята Мукачэўскай епархіі заснаваў самастойную Хайдударагскую дыяцэзію візантыйскага абраду з падпарадкаваннем лацінскай Эстэргамскай мітраполіі (сёння — Эстэргамска-Будапешцкая архідыяцэзія). Да Хайдударагскай дыяцэзіі адышла частка тэрыторыі Клуж-Напоцкай і Арадзьскай дыяцэзій і Эстэргамскай і Фэгэрашскай і Алба-Юлійскай архідыяцэзій. 9 красавіка 1934 года Кангрэгацыя па справах усходніх цэркваў, улічваючы вынікі Трыянонскага дагавора, выдала дэкрэт *«Apostolica sedes»*, якім перадала 67 румынскамоўных прыходаў Хайдударагскай дыяцэзіі Румынскай каталіцкай царквы, у прыватнасці 35 прыходаў Фэгэрашскай і Алба-Юлійскай архідыяцэзіі, 22 прыходы Арадзьскай дыяцэзіі і 10 прыходаў Марамурэшскай дыяцэзіі. 5 сакавіка 2011 года Кангрэгацыя па справах усходніх цэркваў выпусціла дэкрэт *«Ut aptius spirituali»*, якім перадала 29 прыходаў Хайдударагскай дыяцэзіі апостальскаму экзархату Мішкальца. 20 сакавіка 2015 года пры рэарганізацыі царкоўных адміністрацыйна-тэрытарыяльных структур Хайдударагская дыяцэзія была ўзведзена ў ранг мітраполіі з суфраганнымі Мішкальцкай і Ньірэдзьхазскай дыяцэзіямі. Пры гэтым у гэты ж дзень новаўтвораная Ньірэдзьхазская дыяцэзія атрымала частку тэрыторыі старой Хайдударагскай дыяцэзіі. Кафедра мітраполіі была перанесена ў горад Дэбрэцэн. Ардынарыі дыяцэзіі ------------------ * біскуп Іштван Міклашы (23.06.1913 — 30.10.1937); * біскуп Міклаш Дудаш O.S.B.M. (25.03.1939 — 15.07.1972); * біскуп Імрэ Цімка (7.01.1975 — 30.03.1988); * біскуп Сілард Керэстэш (30.06.1988 — 10.11.2007); * архібіскуп Петэр Фюлёп Кочыш (2.05.2008 — па цяперашні час). Заўвагі ------- 1. ↑ Provvedimenti sulla Chiesa Greco-Cattolica Ungherese 2. ↑ гл. Абрэвіятуры каталіцкіх мужчынскіх манаскіх ордэнаў і кангрэгацый Крыніца ------- * Annuario Pontificio, Libreria Editrice Vaticana, Città del Vaticano, 2003, ISBN 88-209-7422-3 * Bolla *Christifideles graeci*, AAS 4 (1912), стр. 429—435 (лац.) * Decreto *Apostolica Sedes*, AAS 26 (1934), стр. 436 (лац.) * Decreto *Ut aptius spirituali*, AAS 103 (2011), стр. 306 (лац.) Спасылкі -------- * Інфармацыя (англ.)

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Свята-Мікалаеўская царква. **Свята-Мікалаеўская царква** — праваслаўны храм у вёсцы Мурыны Малыя, Камянецкі раён, пабудавана ў 1760 годзе з відавочнай перабудовай у XIX ст. паводле іншых крыніц - у 1863 годзе. Была занесена ў Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь як аб'ект гісторыка-культурнай спадчыны рэспубліканскага значэння. Станам на 2015 год зруйнавана. Архітэктура ----------- Драўляная падоўжна-восевай кампазіцыі царква складаецца з асноўнага прамавугольнага ў плане аб'ёму, чатырохграннай апсіды, бабінца і прытвора. Над бабінцам узвышаецца васьмігранная званіца, завершаная шатровым дахам з макаўкай. Вуглы бабінца і вежы вылучаны лапаткамі. Асноўны аб'ём накрыты чатырохсхільным дахам з невялікім купалам на гранёным глухім барабане. Апсіда ніжэйшая за асноўны аб'ём, накрыта трохсхільным дахам. Аконныя праёмы прамавугольныя ў прафіляваных ліштвах. Сцены храма гарызантальна ашаляваны, умацаваны брусамі-сцяжкамі. Пад дахам праходзіць карніз і карункавы разны фрыз. Рознавялікія аб'ёмы царквы ствараюць выразную мастацкую кампазіцыю. Зноскі ------ 1. ↑ Дзяржаўны спіс гісторыка-культурных каштоўнасцей Рэспублікі Беларусь: [Даведнік] / склад. В. Я. Абламскі, І. М. Чарняўскі, Ю. А. Барысюк. — Мн.: БЕЛТА, 2009. — 684 с. — 1 000 экз. — ISBN 978-985-6828-35-8. 2. ↑ Свята-Мікалаеўская царква (Мурыны Малыя) на сайце Глобус Беларусі (руск.) 3. ↑ Навіны праваслаўнай рэстаўрацыі Літаратура ---------- * Описания церквей и приходов. Гродненский православно-церковный календарь. Том 1 * Праваслаўныя храмы Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; [рэдакцыйны савет: Г. П. Пашкоў, Л. В. Календа]. - Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. - 653 с. 2000 экз. ISBN 978-985-11-0389-4 Спасылкі -------- * Свята-Мікалаеўская царква (Мурыны Малыя) на сайце Radzima.org * Свята-Мікалаеўская царква (Мурыны Малыя) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Свята-Мікалаеўская царква (Мурыны Малыя) на сайце «Архіварта»

**Напад на Універсітэцкі каледж Гарысы[en]** — тэрарыстычны акт, здзейснены 2 красавіка 2015 у горадзе Гарыса, на ўсходзе Кеніі, у выніку якога 147 чалавек загінулі і 79 былі паранены. Адказнасць за напад узяла на сябе самалійская групоўка Харакат аш-Шабаб. Ход падзей ---------- Група баявікоў з схаванымі пад маскамі тварамі напала на кампус універсітэта ў Гарысе раніцай, адкрылі хаатычную стральбу, пасля чаго захапіла студэнтаў, якія не паспелі пакінуць кампус, у закладнікі. У закладніках баявікоў апынулася 533 студэнты, 60 выкладчыкаў і супрацоўнікаў універсітэта. Паводле слоў сведак, баявікі выбіралі ў якасці ахвяр хрысціян. На 18:30 2 красавіка ўдалося вызваліць 500 студэнтаў і акружыць баявікоў у адным з універсітэцкіх карпусоў. 3 красавіка аперацыя супраць баявікоў была завершана, паліцыі ўдалося застрэліць чатырох баявікоў. Аперацыя доўжылася некалькі гадзін. Каля 80 працэнтаў навучэнцаў універсітэта не з'яўляецца мясцовымі жыхарамі. Значную частку насельніцтва Гарысы складаюць выхадцы з Самалі. Гл. таксама ----------- * Тэрарыстычны акт у Кампале, 2010 Зноскі ------ 1. ↑ У Кеніі баявікі атакавалі ўніверсітэт (руск.). Lenta.ru (3 красавіка 2015). Спасылкі -------- * У Кеніі баявікі атакавалі ўніверсітэт: 147 загінула, 79 паранены * Баявікі атакавалі ўніверсітэт у Кеніі. 70 загінула, 79 паранены * 147 dead, Islamist gunmen killed after attack at Kenya college // CNN (англ.)

17 лютага 2023 года баевікі атакавалі паліцэйскае ўпраўленне ў цэнтры горада Карачы, Пакістан. У выніку нападу па меншай меры пяць чалавекі загінулі (у тым ліку два паліцыянта, два рэйнджара і адзін грамадзянскі), яшчэ 14 атрымалі раненні. Галоўны міністр Сінда Мурад Алі Шах  (урду) (бел. пазней заявіў, што трое баевікоў, што ўдзельнічалі ў нападзе, былі забіты сілавікамі. Хоць адказнасць за атаку ўзяла арганізацыі «Тэхрык-е Талібан Пакістан  (руск.) (бел.», пад падазрэнне трапіла і «Ісламская дзяржава». Атака на паліцэйскі ўчастак была расцэнена як сур’ёзнае парушэнне бяспекі. Інцыдэнт заахвоціў кіраўніцтва правінцыі правесці аўдыт урадавых будынкаў і збудаванняў. Урад Пакістана ўвёў стан павышанай гатоўнасці і ўзмацніў мабілізацыю сіл бяспекі па ўсёй краіне. Напярэдадні, у 2022 годзе, тэрарыстычная пагроза ў краіне вырасла на 50 %, асноўнай прычынай чаго стала вяртанне талібаў да ўлады ў суседнім Афганістане ў жніўні 2021 года. Прэм’ер-міністр краіны Шахбаз Шарыф асудзіў напад і падкрэсліў, што *«тэрарысты, магчыма, забыліся, што Пакістан — гэта краіна, якая перамагла тэрарызм сваёй адвагай»*. Ён таксама дадаў, што *«тэрарысты напалі на Карачы ў чарговы раз. Гэтыя баязлівыя дзеянні не могуць зламаць волю і рашучасць паліцыі і сіл бяспекі. Уся нацыя падтрымлівае паліцыю і органы бяспекі»*. Нэд Прайс  (англ.) (бел. прадстаўнік Дзярждэпартамэнту ЗША, у Твітэры выказаў рашучае асуджэнне тэракту. Консульства ЗША ў Карачы праз тую ж платформу заклікала суайчыннікаў праяўляць крайнюю асцярожнасць і пазбягаць раёна, дзе адбыўся напад. Гл. таксама ----------- * Тэракт у Пешавары (2023) Зноскі ------ 1. 1 2 3 Security comes under question after audacious attack on Karachi Police Office **(нявызн.)** (18 лютага 2023). 2. 1 2 3 4 Ataque talibã contra sede da polícia termina com sete mortos no Paquistão 3. ↑ At least four killed after militants storm Karachi police headquarters **(нявызн.)** (17 лютага 2023). 4. ↑ At least three killed as Pakistani Taliban militants storm police HQ in Karachi **(нявызн.)** (17 February 2023). 5. ↑

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Свята-Мікалаеўская царква. **Свята-Мікалаеўская царква** — праваслаўны храм у горадзе Крупках Мінскай вобласці. Знаходзіцца на вул. Міра, 7. Гісторыя -------- Па блаславенні Мітрапаліта Мінскага і Слуцкага Патрыяршага экзарха ўсяе Беларусі Філарэта ў 1993 годзе была створана праваслаўная грамада і распачаты працы па адраджэнні храма. Першае святочнае набажэнства ў новым храме адбылося ў 1998 годзе. З 2002 года пры храме адкрыта нядзельная школа. Архітэктура ----------- Пабудавана ў традыцыях царкоўнага дойлідства 2-й паловы 19 ст. Вырашана 4-часткавай падоўжна-восевай кампазіцыяй: 2-ярусная 4-гранная шатровая званіца з макаўкай, кароткі бабінец, кубападобная, пераходзячая ў 2-і 8-гранны ярус малітоўная зала, завершаная шатровым дахам з 8-гранным барабанам пад цыбулепадобным купалам. Фасады расчлянёны прамавугольнымі аконнымі праёмамі з паўкруглымі сандрыкамі. Зноскі ------ 1. ↑ 2. ↑ Літаратура ---------- * Праваслаўныя храмы Беларусі: энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; [рэдакцыйны савет: Г. П. Пашкоў, Л. В. Календа]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. 2000 экз. ISBN 978-985-11-0389-4. | ⛭Крупскае благачынне | | --- | | Свята-Мікалаеўская царква (Бобр) · Спаса-Праабражэнская царква (Грыцкавічы) · Свята-Мікалаеўская царква (Крупкі) · Свята-Пакроўская царква (Ухвала) · Свята-Успенская царква (Халопенічы) · Свята-Раства-Багародзіцкая царква (Худаўцы) |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Шэўчэнкавэ. **Шэўчэнкавэ** (укр.: Шевче́нкове [ˈʃɛu̯tʃenkowe] (i)) — вёска ў Ізмаільскім раёне Адэскай вобласці Украіны. Адносіцца да Кілійскай гарадской грамады, адной з гарадскіх грамад Украіны. Знаходзіцца за 63 км ад раённага цэнтра і за 28 км ад чыгуначнай станцыі Дзынілор. Тэрыторыя мае раўнінны рэльеф. У радыусе 30 км сканцэнтравана багата вадаёмаў басейна Дуная і Паўночнага Прычарнамор’я. Паводле перапісу 2001 года ў вёсцы пражывала 5625 жыхароў, тэрыторыя — 6,37 км² (сельгасугоддзі — 98,68 км²), па абодвух паказчыках гэта самая вялікая вёска ў раёне. Вёска заснавана ў 1790 годзе як слабада Карамахмет Асманскай імперыі. 14 лістапада 1945 года перайменавана на Шэўчэнкавэ ў гонар паэта-кабзара Тараса Шаўчэнкі. З 17 ліпеня 2020 года ў рамках адміністрацыйнай рэформы ва Украіне Шэўчэнкавэ ўвайшло ў склад Ізмаільскага раёна пасля скасавання Кілійскага. Гісторыя -------- У 1776 годзе побач з маёнткам генерала асманскай арміі Кара Махмета (асман. Kara Mehmet‎), на беразе ручая Тэчы, з’явілася першае ўкраінскае паселішча[uk], заснаванае казацкімі сем’ямі з Запарожскай Сечы. 12 красавіка (23 красавіка) 1790 года паселішча ператворана ў слабаду. У 1812 годзе паводле Бухарэсцкага дагавора[en] ўвайшло ў склад Бесарабскай вобласці Расійскай імперыі. 27 верасня (9 кастрычніка) 1848 года пабудаваны і асвечаны касцёл у гонар святога апостала і евангеліста Яна. У 1856 годзе ў выніку Парыжскага дагавора паселішча ўвайшло ў склад дзяржаў, якія знаходзіліся пад сюзерэнітэтам Асманскай імперыі: Малдаўскае княства (1856—1859), Аб’яднанае княства Валахіі і Малдовы (1859—1862), Румынскія аб’яднаныя княствы (1862—1866), Княства Румынія (1866—1878). Слабада ператварылася ў вёску, для жыхароў увялі адработку і падаткі. У 1878 годзе паводле ўмоў Берлінскага дагавора[en] вёска вярнулася ў склад Бесарабскай губерні Расійскай імперыі, а княства Румынія атрымала незалежнасць[en]. У 1917 годзе, пасля распаду Расійскай імперыі, вёска ўвайшла ў склад самаабвешчанай Малдаўскай Дэмакратычнай Рэспублікі, утворанай на тэрыторыі былой Бесарабскай губерні. У 1918 годзе Каралеўства Румынія ўвяла войскі[en] ў Бесарабскую губерню (уключаючы вёску), далучыўшы тым самым Бесарабію да Каралеўства Румынія. У 1940 годзе паводле пакта Молатава — Рыбентропа Савецкі Саюз далучыў Бесарабію да СССР, і вёска адышла да Украінскай ССР. У 1941 годзе, пасля пачатку нямецкай аперацыі «Барбароса», вёску акупавала Каралеўства Румынія[en]. У 1944 годзе падчас другой Яска-Кішынёўскай аперацыі савецкія войскі вызвалілі вёску ад акупантаў, а 14 лістапада 1945 года яна перайменавана ў Шэўчэнкавэ. У 1991 годзе пасля распаду Савецкага Саюза вёска ўвайшла ў склад Украіны. Насельніцтва ------------ | Размеркаванне насельніцтва па роднай мове | | --- | | | | | | | |      Украінская |    | 96.85% | |      Руская |    | 1.51% | |      Румынская |    | 0.73% | |      Балгарская |    | 0.39% | |      Цыганская |    | 0.25% | |      Іншыя |    | 0.27% | | | Паводле перапісу 2001 года[en] большасць насельніцтва Шэўчэнкавэ назвала роднай мовай украінскую (96,85%). Галерэя ------- * Палац культурыПалац культуры * Купал Свята-Іаанаўскай царквы (з 2023 — належыць Праваслаўнай Царкве Украіны)Купал Свята-Іаанаўскай царквы (з 2023 — належыць Праваслаўнай Царкве Украіны) * Фасад баптысцкай царквы, якую таксама называюць Домам ЕвангелляФасад баптысцкай царквы, якую таксама называюць Домам Евангелля Гл. таксама ----------- * Кілія — старажытнагрэчаскае паселішча Ахілея[uk], за 13 км ад вёскі. * Вылкавэ «Украінская Венецыя» * Змяіны востраў Заўвагі ------- 1. ↑ Напісанне ў адпаведнасці з ТКП 177-2009 (03150) «Спосабы і правілы перадачы геаграфічных назваў і тэрмінаў Украіны на беларускую мову» 2. ↑ Про утворення та ліквідацію районів. Постанова Верховної Ради України № 807-ІХ.(укр.), *Голос України* (18 ліпеня 2020). 3. ↑ Указ Президії Верховної Ради УРСР від 14 листопада 1945 "Про збереження історичних найменувань та уточнення і впорядкування існуючих назв сільрад і населених пунктів Ізмаїльської області" 4. ↑ Насельніцтва (перапіс) 5 снежня 2001 г // Дзяржаўны камітэт статыстыкі Украіны. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Шэўчэнкавэ (Ізмаільскі раён) | ⛭ Населеныя пункты Кілійскага раёна (1940—2020) | | --- | | Горад | Вылкавэ · **Кілія** | | | Вёскі | Васыліўка · Дэсантнэ · Дмытрыўка · Ліскы · Мыкалаіўка · Мырнэ · Новамыкалаіўка · Навасэліўка · Памазаны · Прыморскэ · Прыазэрнэ · Стары Траяны · Трудавэ · Фурманіўка · Чэрвоны Яр · Шэўчэнкавэ | | Пасёлкі | Білэ · Дзынілор | | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Ваенная Сыціна |

**Ры́ва (Ры́ўка, Рэвэ́ка) Руві́маўна Ру́біна** (ідыш: רבֿקה (ריװקע) רובין — *Ры́ўке Ру́бін*; 2 (15) траўня 1906, Мінск — 2 сакавіка 1987, Масква) — яўрэйская пісьменніца, перакладчыца, крытык, літаратуразнаўца. Пісала на ідыш, перакладала на рускую мову з ідыша, беларускай, румынскай моў. Біяграфія --------- У 1930 годзе скончыла Менскі дзяржаўны педагагічны інстытут (паводле іншых дадзеных — літаратурны факультэт БДУ). Вучылася ў аспірантуры Беларускай акадэміі навук, дацэнт Менскага педагагічнага інстытута, выкладчыца гісторыі яўрэйскай літаратуры. Друкавацца пачала ў 1930 годзе ў менскіх яўрэйскіх выданнях, з 1931 года выступала і ў беларускім друку. З 1934 года ў Маскве. Выкладчыца яўрэйскага аддзялення Педагагічнага інстытута. У 1985 годзе чытала лекцыі пра творчасць Шолам-Алейхема і Іцхака Пераца на Вышэйшых літаратурных курсах у Маскве. Сям’я ----- Меер Аксельрод, «Партрэт жонкі ў белым капелюшы» У 1930-х ажанілася з мастаком Меерам Аксельродам, з якім пазнаёмілася на паэтычных выступах яго брата Зэліка Аксельрода ў Менску. Дачка — паэтка Алена Аксельрод. Творчасць --------- Аўтарка мастацкіх твораў, крытычных публікацый пра яўрэйскую літаратуру, літаратурных перакладаў. Разглядала тэарэтычныя пытанні нацыянальнай формы літаратуры і творчага метаду пісьменнікаў, творчасць яўрэйскіх пісьменнікаў мінулых пакаленняў (Шолам-Алейхем, Іцхак Перац) і ейных сучаснікаў (Ізі Харык, Леў Квітка, Самуіл Галкін, Зэлік Аксельрод, Залман Вендраў, Эзра Фінінберг, Давід Бергельсон і інш.). Удзельнічала ў падрыхтоўцы збору твораў Мендэле Мойхер-Сфорыма ў чатырох тамах (1935—1940). У 1943 годзе апублікавала зборнік нарысаў «Ідзішэ фройен» («Яўрэйскія жанчыны»). У 1961 годзе Рубіна ўвайшла ў склад рэдакцыйнай калегіі часопіса «Савеціш геймланд», выйшла з рэдакцыйнай калегіі, калі ў часопісе пачалі друкавацца антыізраільскія матэрыялы. Падрыхтавала да выдання кнігі Залмана Вендрава і Іцхака Пераца. Як рэдактарка і перакладчыца ўдзельнічала ў выданні шасцітомнага збору твораў Шолам-Алейхема на рускай мове (Масква, 1971—1973). Аўтарка зборнікаў апавяданняў і аповесцей «Круціцца нітка» (1978), рамана «Вось такі дзень» (1982), у якім паказала падзеі Грамадзянскай вайны і Другой сусветнай у Менску. Шмат перакладала празаічных твораў на рускую мову з беларускай літаратуры (Францішак Багушэвіч, Якуб Колас, Эдуард Самуйлёнак, Іван Шамякін, Іван Грамовіч), а таксама творы маладых яўрэйскіх пісьменнікаў. Асобнымі выданнямі ў ейных перакладах выдадзеныя творы Змітрака Бядулі, Янкі Маўра, Міхася Лынькова, Кузьмы Чорнага. ### Проза #### На рускай мове * Рубина, Рива Рувимовна. Шолом-Алейхем (1859—1916): Краткий очерк. — Москва, 1957. * Рубина, Рива Рувимовна. Вьется нить: Рассказы, повести. (пер. с евр. Р. Рубина). — Москва: Художественная литература, 1978, 1982. — 423 с. * Рубина, Рива Рувимовна. Вот такой день: Повести, рассказы. — Москва: Советский писатель, 1982. — 327 с. * Рубина, Рива Рувимовна. Странный день: Повесть, рассказы, этюды (пер. с евр. Р. Рубиной, Е. Аксельрод). — Москва: Советский писатель, 1986. — 446 с. — 30 000 экз. #### На ідышы * ריװקע רובינ. ייִצכאָק-לײבוש פּערעצ: 1851—1915. — מאָסקװע: מעלוכע-פארלאג דער עמעס, 1941. * ריװקע רובין. ייִדישע פרױענ: פארצײכענונגענ. — מאָסקװע: מעלוכע-פארלאג דער עמעס, 1943. * רבקה רובין. שרײַבער און װערק. — װארשע: פארלאג ייִדיש בוך, 1968. * ריװקע רובין. עס שפּינט זיך א פאָדעם: דערצײלונגען. — מאָסקװע: סאָװעטסקי פּיסאטעל, 1975. * ריװקע רובין. אזא מין טאָג: ראָמאן, דערצײלונגען עטיודן. — מאָסקװע: סאָװעטסקי פּיסאטעל, 1982. Зноскі ------ 1. ↑ Паводле дадзеных ЖСК «Советский писатель» Р. Р. Рубіна памерла 03.07.1987. 2. 1 2 3 Беларускія пісьменнікі, 1995, с. 158 Літаратура ---------- * *Багдановіч І.* Рубіна Рыва // Беларускія пісьменнікі: Біябібліяграфічны слоўнік. У 6 т. / пад рэд. А. І. Мальдзіса. — Мн.: Беларуская Энцыклапедыя, 1995. — Т. 5. Пестрак — Сяўрук. — С. 158—159. — 480 с.; іл.. — ISBN 5-85700-168-4. * Справочник Союза писателей СССР [по состоянию на 01.03.1976] / ред. К. Н. Селихов, сост. В. К. Семёнова. — М.: Советский писатель, 1976. — 766 с. — 10 000 экз. * Справочник Союза писателей СССР [по состоянию на 01.06.1985] / Ред. К. Н. Селихов; сост.: В. А. Астахова, А. И. Либецкая, Л. И. Цветкова. — М.: Советский писатель, 1986. — 784 с. — 10 000 экз. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Кароткая яўрэйская | | | Нарматыўны кантроль | | --- | | GND: 1116984539 · ISNI: 0000 0000 6895 4688 · LCCN: n79127114 · NTA: 29913654X · NUKAT: n2019044819 · VIAF: 97134491 · БАП: 134465 | |

**Напад на ісмаіліцкі цэнтр у Лісабоне** адбыўся 28 сакавіка 2023 года. У выніку нападу два чалавекі памерлі ад нажавых раненняў. Злачынец быў нейтралізаваны паліцыяй і затым затрыманы ў адной з бальніц горада. Дзве ахвяры былі грамадзянамі Партугаліі, якія працавалі ў цэнтры. Напад ----- Паводле заявы паліцыі, невядомы мужчына з вялікім нажом напаў на шыіцкі мусульманскі цэнтр незадоўга да 11:00 раніцы па мясцовым часе ў аўторак. Нападнік, грамадзянін Афганістана, пасля прыбыцця паліцыі спрабаваў уцячы з месца здарэння, аднак быў паранены падчас пагоні. Супрацоўнік стрэліў нападніку ў нагу, так яго ўдалося раззброіць і затрымаць. Перад тым як адвезці ў пастарунак, паліцыя даставіла яго ў бальніцу для перавязкі раны. Рэакцыя ўладаў -------------- Марселу Рэбелу ды Соза, прэзідэнт Партугальскай Рэспублікі, асудзіў напад. Прэм’ер-міністр краіны Антоніу Кошта заявіў журналістам, што атака была «злачынным актам» і выказаў сваю салідарнасць сем’ям ахвяр і суполцы ісмаілітаў. Ён назваў інцыдэнт адзінкавым выпадкам. Аналагічнае меркаванне выкзаў міністр унутраных спраў Партугаліі Жазэ Луіш Карнейру. Зноскі ------ 1. ↑ Атака в Лиссабоне: нападавший имел «психологическую травму» из-за смерти жены (руск.) (29 сакавіка 2023). 2. 1 2 Two women killed in knife attack at Muslim Ismaili center in Portugal’s Lisbon (англ.) (28 сакавіка 2023). 3. ↑ Portugal: Two killed, several injured in knife attack at Lisbon Ismaili centre (англ.) (28 сакавіка 2023). 4. ↑ Афганец с ножом убил двух женщин в центре мусульман-исмаилитов в Лиссабоне **(нявызн.)** (28 сакавіка 2023). 5. 1 2 Мужчина с ножом напал на людей в мусульманском центре в Лиссабоне (руск.) (28 сакавіка 2023). 6. ↑ *Rodrigues, Diana Rosa*. Marcelo condena ‘ato criminoso’ no Centro Ismaili (парт.) (28 сакавіка 2023). 7. ↑ В Лиссабоне мужчина напал на мусульманский религиозный центр **(нявызн.)** (28 сакавіка 2023). Праверана 28 сакавіка 2023. 8. ↑ Two dead in knife attack at Islamic centre in Lisbon, assailant shot by police (англ.) (28 сакавіка 2023). 9. ↑ Two Women Killed in Knife Attack at Lisbon Ismaili Centre (англ.) (28 сакавіка 2023).

**Свята-Мікалаеўская царква** — праваслаўны храм у в. Мікалаюнцы Браслаўскі раён Віцебскай вобласці. Гісторыя -------- Каля могілак. Пабудавана ў 19 ст. з дрэва як стараабрадніцкая. Архітэктура ----------- Бакавы фасад Помнік народнага дойлідства. Вырашана прамавугольным зрубам пад двухсхільным гонтавым дахам, вільчык якога над алтарнай часткай завершаны васьмігранным барабанам з купалком. Да галоўнага фасада далучана трох'ярусная чацверыковая званіца, шатровы дах якой завершаны макаўкай з крыжам на яблыку. Літаратура ---------- * Праваслаўныя храмы Беларусі: энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; [рэдакцыйны савет: Г. П. Пашкоў, Л. В. Календа]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. 2000 экз. ISBN 978-985-11-0389-4.

**Напру́жанасць электры́чнага по́ля** — фізічная вектарная велічыня, што з'яўляецца дынамічнай характарыстыкай электрычнага поля, і вызначаецца як адносіна сілы, што ўздзейнічае на зарад з боку поля, да велічыні гэтага зарада: {\displaystyle {\vec {E}}={\frac {\vec {F}}{q}}} Напружанасць электрычнага поля вызначаецца асобна для кожнага пункта. Электрычнае поле, якое мае аднолькавую напружанасць ва ўсіх пунктах, называецца аднародным. Калі напружанасць поля ў пункце вядомая, гэта дае магчымасць вызначыць сілу, якая будзе дзейнічаць на электрычны зарад у гэтым пункце: {\displaystyle {\vec {F}}={\vec {E}}q} З закона Кулона вынікае, што напружанасць электрычнага поля, што страраецца пунктавым зарадам, роўная {\displaystyle E={\frac {q}{4\pi \epsilon \_{0}\epsilon r^{2}}}} або ў вектарнай форме: {\displaystyle {\vec {E}}={\frac {q{\vec {r}}}{4\pi \epsilon \_{0}\epsilon r^{3}}}} дзе q — велічыня зарада, {\displaystyle \epsilon \_{0}} — універсальная электрычная пастаянная, {\displaystyle \epsilon } — дыэлектрычная пранікальнасць асяроддзя, {\displaystyle {\vec {r}}} — вектар, які злучае зарад і дадзеную кропку. Напружанасць поля, якое ствараецца сістэмай з некалькіх пунктавых электрычных зарадаў складаецца з напружанасцяў кожнага з гэтых зарадаў (прынцып суперпазіцыі): {\displaystyle {\vec {E}}=\Sigma {\vec {E}}\_{i}={\frac {1}{4\pi \epsilon \_{0}\epsilon }}\Sigma {\frac {\vec {r}}{r^{3}}}} У выпадку раўнамернага размеркавання зараду па пэўнай лініі, паверхні або аб'ёме, напружанасць поля вызначаецца шляхам інтэгравання. У прыватнасці: * напружанасць поля зараджанай прамой са шчыльнасцю зараду {\displaystyle \tau } Кл/м, на адлегласці r ад яго: {\displaystyle E={\frac {\tau }{2\pi \epsilon \_{0}\epsilon r}}} * напружанасць поля зараджанай плоскасці з паверхневай шчыльнасцю зараду {\displaystyle \sigma }: {\displaystyle E={\frac {\sigma }{2\epsilon \_{0}\epsilon }}} Гл. таксама ----------- * Агні святога Эльма

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Свята-Мікалаеўская царква. **Свята-Мікалаеўская царква** — праваслаўны храм у в. Самуйлавічы Дольныя Мастоўскага раёна Гродзенскай вобласці. Гісторыя -------- Царква ў пачатку XX стагоддзя Пабудавана ў 1801 годзе з бутавага каменю і цэглы, у 1876 годзе перабудавана на сродкі прыхаджан інжынерам Л. Кржыжаноўскім. У 1875 годзе пабудавана званіца. Першапачатковы выгляд вядомы па фотаздымку Я. Балзункевіча 1910—1914 гадоў. Адкрыта ў 1988—1990 гадах. Архітэктура ----------- Помнік архітэктуры позняга класіцызму. Вырашана адзіным кампактным прамавугольным у плане аб’ёмам, завершаным паўкруглай апсідай, над якой двухсхільны дах пераходзіць у кананічнае пакрыццё. Пасярэдзіне даху ўзведзены васьмігранны барабан з цыбулепадобным купалам. Франтальны фасад руставанымі лапаткамі расчлянёны на 3 праслы, завершаны прамавугольным атыкам з трохвугольным франтонам. Бакавыя фасады расчлянёны арачнымі аконнымі праёмамі ў простых атынкаваных ліштвах, вылучаных па паліхромным фоне адкрытай бутавай муроўкі сцен. Каля апсіды пастаўлена мураваная чатырохстоўпная шатровая званіца. Літаратура ---------- * Праваслаўныя храмы Беларусі : энцыклапедычны даведнік / А. М. Кулагін; [рэдакцыйны савет: Г. П. Пашкоў, Л. В. Календа]. — Мінск: Беларуская Энцыклапедыя, 2007. — 653 с. 2000 экз. ISBN 978-985-11-0389-4 Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Свята-Мікалаеўская царква (Самуйлавічы Дольныя) * Свята-Мікалаеўская царква (Самуйлавічы Дольныя) на сайце Глобус Беларусі (руск.) * Свята-Мікалаеўская царква (Самуйлавічы Дольныя) на сайце Radzima.org *

**Ганіаметрыя** — сістэма і метад вымярэння вуглоў паміж гранямі крышталяў. З развіццем рэнтгенаграфіі гэты метад страціў сваю ролю як асноўны ў геаметрычнай крышталяграфіі, аднак ён захоўвае свае значэнне ў марфалогіі і тэорыі росту крышталяў. Пры класіфікацыі па крышталічных сістэмах і вымярэнні знешняй формы крышталя па ганіаметрыі, сукупнасць магчымых паверхняў аказваецца той жа і для гексаганальнага, і для трыганальнага крышталя. Таму некаторыя аўтары аб'ядноўваюць іх у адну сістэму, што дае ў суме 6 сістэм замест 7. Зноскі ------ 1. ↑ *Вайнштейн Б. К.* Гониометрия // Современная кристаллография (руск.). — М.: Наука, 1979. — Т. 1. — С. 198. 2. ↑ *Vainshtein B. K.* Fundamentals of crystals: Symmetry, and methods of structural crystallography. — 2nd ed. — Berlin: Springer-Verlag, 2013. — P. 93. — ISBN 3662029758. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая савецкая (1 выд.) | | Нарматыўны кантроль | NKC: ph120582 |

**Свіны цэпень**, **узброены цэпень**, **свіны саліцёр** (*Taenia solium*) — паразітычны чарвяк сямейства тэніідаў; узбуджальнік тэніідозу. Цела (даўжыня 2—3 м) стужкападобнае, з асобных членікаў. На галоўцы 4 прысоскі, кароткі хабаток з 2 радамі кручкоў (адсюль назва «узброены»). Маюць скурна-мышачны мяшок з эпітэлію і шматслойных мышцаў, напоўнены парэнхімай. Ёсць нервовая і выдаяляльная сістэмы. Пажыўныя рэчывы ўсмоктвае ўсёй паверхняй цела. Гермафрадыт. Развіццё са зменай гаспадароў. Палаваспелы жыве ў кішэчніку чалавека (канчатковы гаспадар). Спелыя яйцы, у якіх знаходзіцца лічынка — анкасфера, выдзядпюцца з калам. Свінні, сабакі, кошкі і іншыя жывёлы (прамежкавыя гаспадары) заражаюцца пры заглынанні яец паразіта, разам з забруджаным кормам. У кішэчніку жывёл анкасферы вызваляюцца ад абалонак, па крыві трапляюць у мышцы, ператвараюцца ў цысты-цэркі (фіны). Чалавек можа быць і прамежкавым гаспадаром. Пры заглынанні яец паразіта ў чалавека ўзнікае цыстыцэркоз. Літаратура ---------- * *Гусева І.* Свіны цэпень // Энцыклапедыя прыроды Беларусі / гал. рэд. І. П. Шамякін. У 6 т. Т. 4. — Мн.: БелСЭ, 1985. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) | | Таксанамія | EOL · GBIF · iNaturalist · IRMNG · NCBI |

**Хадынгтан** (англ.: Haddington, шатл. гэл.: Baile Adainn, скотс: Haidintoun) — горад на ўсходзе Шатландыі. Адміністрацыйны цэнтр акругі Іст-Лотыян. Размешчаны за 30 км на ўсход ад Эдынбурга і за 10 км на поўдзень ад заліва Ферт-оф-Форт. Гісторыя -------- У Сярэдневякоўі Хадынгтан з’яўляўся чацвёртым па велічыні горадам Шатландыі, пасля Абердзіна, Роксбурга і Эдынбурга. Падчас праўлення Давіда I (1124—1153), горад адным з першых атрымаў статус *burghal*, што дало яму гандлёвыя правы, гэта спрыяла яго росту. Пасля далучэння Шатландыі да Англіі, значнасць горада з часам пачала падаць. Зноскі ------ 1. ↑ archINFORM — 1994. Праверана 5 лістапада 2018.<a href='https://wikidata.org/wiki/Track:Q265049'></a> | | | | --- | --- | | ⚙️   Тэматычныя сайты | DMOZ | | Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Britannica (11-th) · Britannica (онлайн) | | Нарматыўны кантроль | LCCN: n96029321 · NKC: ge679985 · VIAF: 126832661 |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Усходні фронт. | Тэатры ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны | | --- | | **Еўропа** Балканы — ✰ Італія — Заходняя Еўропа — Усходняя Еўропа **Блізкі Усход**Аравія — Паўднёвая Аравія — Каўказ — Сінай і Палестына — Месапатамія — Персія — Дарданэлы **Афрыка** Паўднёва-Заходняя Афрыка — Тагаленд — Камерун — Усходняя Афрыка — Паўночная Афрыка **Азія і Ціхі Акіян** Самоа — Цындаа — Мікранезія **Вайна на моры**Атлантыка — Міжземнае мора — Ціхі і Індыйскі акіяны | | Усходні фронт Першай сусветнай вайны | | --- | | * Усходняя Прусія * Галіцыя * Варшава-Івангарад * Перамышль * Лодзь * Мазурыя * Карпаты * Прасныш * Горліцы * Вялікае адступленне * Свянцяны * Нарач * Баранавічы * Брусілаўскі прарыў * Румынія * Мітава * Чэрвеньскае наступленне * Рыга * Маанзунд | **Усхо́дні фронт** — адзін з тэатраў ваенных дзеянняў Першай сусветнай вайны (1914—1918). На Усходнім фронце адбываліся баявыя дзеянні паміж Расіяй (Антанта) і Цэнтральнымі дзяржавамі. На баку Антанты (з 1916 года) выступіла Румынія. Усходні фронт па сваёй працягласці нашмат пераўзыходзіў Заходні фронт. Паводле гэтай прычыны вайна на Усходнім фронце мела менш пазіцыйны характар у параўнанні з Заходнім фронтам. Пасля Кастрычніцкай рэвалюцыі, калі ў Расіі была ўсталяваная савецкая ўлада, баявыя дзеянні на Усходнім фронце былі прыпыненыя. Урад Савецкай Расіі заключыў перамір’е з Цэнтральнымі дзяржавамі і пачаў рыхтавацца да падпісання сепаратнай мірнай дамовы. 8 лютага 1918 года Цэнтральныя дзяржавы падпісалі асобны Брэсцкі мірны дагавор з Украінскай народнай рэспублікай, а 3 сакавіка 1918 года — з Савецкай Расіяй. Яна пазбаўлялася велізарных тэрыторый і павінна была выплачваць рэпарацыі. Румынія, апынуўшыся ў ізаляцыі, таксама была вымушаная 7 мая 1918 года падпісаць мір з Германіяй і яе саюзнікамі. Аж да заканчэння сусветнай вайны Цэнтральныя дзяржавы, нягледзячы на паражэнні на іншых франтах, працягвалі трымаць на занятых па Брэсцкім міры тэрыторыях у якасці акупацыйных войскаў значныя сілы. Перад вайной ------------ ### Асаблівасці тэатра баявых дзеянняў Усходні фронт сусветнай вайны ахопліваў шырокія тэрыторыі на Усходзе Еўропы: заходнюю памежную вобласць Расіі, Усходнюю Прусію, усходнюю частку правінцый Познані і Сілезіі, а таксама Галіцыю. З захаду тэатр ваенных дзеянняў абмяжоўваўся ракой Віслай, крэпасцямі Данцыг, Торн, Познань, Браслаўль і Кракаў; з поўдня — Карпацкімі гарамі і румынскай мяжой; з усходу — лініяй Пецярбург — Вялікія Лукі — Смаленск — Гомель — Кіеў і Дняпром; з поўначы — Балтыйскім морам. Працягласць тэатра па фронце ад Балтыйскага мора да руска-румынскай мяжы складала каля 850—900 км (па лініі Кёнігсберг — Чарнаўцы), максімальная глыбіня (у 1915 годзе) — каля 500 кіламетраў (ад лініі Баранавічы — Роўна да мяжы з Германіяй (ледзь на захад ад Лодзі). Рэльеф тэатра быў пераважна раўнінны і зручны для разгортвання і прымянення вялікай колькасці войскаў. У заходняй частцы Расіі была развітая сістэма ўмацаваных крэпасцей, на якую руская армія магла абапірацца пры абароне і наступе. Да пачатку вайны былі пабудаваны новыя крэпасці з найноўшым узбраеннем: Коўна, Асавец, Новагеоргіеўск, Брэст-Літоўск, — і будавалася крэпасць Гродна. У Германіі ж былі створаны і ўдасканалены вялікая колькасць крэпасцей, якія германскае камандаванне мела намер выкарыстоўваць не толькі для абароны, але і для наступу ўглыб Расіі. Меліся крэпасці Кёнігсберг, Данцыг, Торн і шэраг умацаванняў на Вісле: Марыенбург, Граўдзенц, Кульм, Фардон і ўмацаванне Лётцэн у сістэме Мазурскіх азёр. Аўстра-Венгрыя таксама мела шэраг першакласных крэпасцей: Кракаў, Перамышль і ўмацаваны лагер каля Львова. ### Планы бакоў і разгортванне войскаў Спачатку Германія, рэалізуючы план Шліфена, разгарнула асноўныя сілы (7 армій) на Заходнім фронце, сканцэнтраваўшы на ўсходзе супраць Расіі ўсяго адну армію — 8-ю. У склад 8-й арміі ўвайшлі 4 вайсковых корпуса . Германскія войскі, выкарыстоўваючы асаблівасці мясцовасці, не займалі суцэльнага фронту, а размяшчаліся асобнымі ачагамі (па корпусу) ва ўмацаваных раёнах на галоўных напрамках. Усяго германскае камандаванне разгарнула на Усходнім фронце 15 пяхотных і 1 кавалерыйскую дывізіі, 1044 гарматы (у тым ліку 156 цяжкіх), агульным лікам каля 200 тысяч чалавек, пад камандаваннем генерал-палкоўніка фон Прытвіца. Галоўнай задачай германскай арміі была абарона Усходняй Прусіі і дапамога аўстра-венгерскім войскам, якія, паводле плана германскага камандавання, павінны былі адыграць галоўную ролю ў барацьбе з Расіяй. Аўстра-Венгрыя разгарнула супраць Расіі 3 арміі (1-ю, 3-ю і 4-ю) і асобную вайсковую групу генерала Германа Кёвеса. У раёне Львова разгортвалася 3-я армія генерала Брудэрмана, усяго 6 пяхотных і 3 кавалерыйскія дывізіі, 288 гармат. 4-я армія генерала Аўфенберга займала раён Перэмышля. У складзе 4-й арміі было 9 пяхотных і 2 кавалерыйскія дывізіі, 436 гармат. 1-я армія пад камандаваннем генерала Данкля разгарнулася на рацэ Сан. Усяго 9 пяхотных і 2 кавалерыйскія дывізіі, 450 гармат. Група генерала Кёвеса, усяго 10 пяхотных і 3 кавалерыйскія дывізіі, 448 гармат, разгарнулася на правым флангу аўстрыйскіх войскаў у раёне Цярнопаля. 2-я аўстрыйская армія першапачаткова была накіравана на Балканы, супраць Сербіі, аднак пазней была перакінутая ў Галіцыю супраць рускіх войскаў . Да пачатку баявых дзеянняў аўстра-венгерскае камандаванне разгарнула супраць Расіі 35,5 пяхотных і 11 кавалерыйскіх дывізій, агульным лікам 850 тысяч чалавек, 1728 гармат. Паводле плана аўстрыйскага камандавання аўстрыйскія войскі хуткімі ўдарамі, пры садзейнічанні германскіх войскаў з поўначы, павінны акружыць і разграміць рускія войскі ў Заходняй Польшчы. Расійскія войскі разгортваліся на двух асноўных напрамках — на паўночна-заходнім (супраць Германіі) і паўднёва-заходнім (супраць Аўстра-Венгрыі). Таксама былі створаны аператыўныя злучэнні рускіх войскаў — франты. На Паўночна-Заходнім фронце пад камандаваннем генерала Жылінскага былі разгорнутыя 2 арміі (1-я і 2-я), усяго 17,5 пяхотных і 8,5 кавалерыйскіх дывізій, 1104 гарматы, разам каля 250 тысяч чалавек . Супраць Аўстра-Венгрыі, на Паўднёва-Заходнім фронце (камандуючы генерал Іваноў) разгортваліся 4 расійскія арміі (3-я, 4-я, 5-я і 8-я). Усяго да пачатку баявых дзеянняў войскі паўднёва-заходняга фронту мелі 34,5 пяхотных і 12,5 кавалерыйскіх дывізій, усяго каля 600 тысяч чалавек і 2099 гармат. Галоўнакамандуючым расійскай арміі стаў вялікі князь Мікалай Мікалаевіч. Рускія мабілізацыйныя расклады № 19 і № 20 прадпісвалі Паўночна-Заходняму і Паўднёва-Заходняму франтам пераход у наступ і перанясенне вайны на тэрыторыю адпаведна Германіі і Аўстра-Венгрыі на працягу двух тыдняў з дня абвяшчэння вайны. 1-й арміі генерала Рэненкампфа прадпісвалася выступіць 14 жніўня, перайсці мяжу 17 жніўня, абыйсці Мазурскія азёры з поўначы і адрэзаць немцаў ад Кёнігсберга. 2-я армія генерала Самсонава павінна была выступіць 16 жніўня, перайсці мяжу 19 жніўня, абыйсці Мазурскія азёры з захаду і не дапусціць адыходу германскіх войскаў за Віслу. Аўстра-венгерская армія хоць і мела наступальную задачу, але з прычыны распачатай перагрупоўкі войскаў 2-й арміі з сербскага фронту таксама мела патрэбу ў часе для канчатковага разгортвання . Кампанія 1914 года ------------------ ### Усходне-Пруская аперацыя Асноўны артыкул: **Усходне-Пруская аперацыя (1914)** Пачатак Усходне-Прускай аперацыі. Першай аперацыяй на Усходнім фронце была Усходне-Пруская аперацыя. Рускія войскі, якія мелі задачу разбіць 8-ю германскую армію і захапіць Усходнюю Прусію, перайшлі ў наступ, каб адцягнуць на сябе буйныя германскія сілы з Заходняга фронту і не дазволіць Германіі разграміць французскую армію і вывесці Францыю з вайны. Наступленне ва Усходняй Прусіі рускія войскі правялі дзвюма арміямі: 1-й і 2-й пад камандаваннем генералаў Рэненкампфа і Самсонава. Аперацыя пачалася 17 жніўня, калі часткі 1-й рускай арміі перайшлі руска-германскую дзяржаўную мяжу і з усходу ўварваліся на тэрыторыю Усходняй Прусіі. 20 жніўня на тэрыторыю Усходняй Прусіі з поўдня ўвайшла і 2-я руская армія, наносячы галоўны ўдар у фланг і тыл 8-й германскай арміі. Бітва пад Таненбергам Камандуючы германскімі войскамі генерал Прытвіц прыняў рашэнне стрымліваць 2-ю армію адным корпусам, а асноўны ўдар трыма карпусамі нанесці па 1-й арміі. Раніцай 20 жніўня ў горада Гумбінен 1-ы германскі корпус пад камандаваннем генерала Франсуа раптам атакаваў надыходзячыя войскі 1-й рускай арміі. Завязаліся жорсткія баі. Абодва бакі панеслі цяжкія страты, але немцы адступілі. 17-ы корпус пад камандаваннем генерала Макензена, які наступаў на поўдзень ад Гумбінена, у сустрэчным баі быў ушчэнт разбіты і, страціўшы 50 % асабістага складу, пад націскам рускіх войскаў вымушаны быў адступіць. Пасля гэтых няўдач падышоўшы пазней Рэзервовы І корпус (Германская імперыя) генерала фон Бе́лава таксама быў вымушаны адысці. Германскія войскі пацярпелі паразу пад Гумбіненам. Гэта паражэнне стварыла рэальную пагрозу акружэння 8-й арміі, і Прытвіц аддаў загад аб агульным адступленні германскіх войскаў з Усходняй Прусіі і адыходзе за Віслу. Але гэта забараніла германская Стаўка і насуперак плану Шліфена, які прадугледжваў пры любым неспрыяльным развіцці падзей на Усходнім фронце ні ў якім разе не здымаць войскаў з Заходняга фронту, каб гарантавана разграміць Францыю і пазбегнуць вайны на два фронты, прыняла рашэнне Усходнюю Прусію не здаваць і перакінуць у дапамогу 8-й арміі войскі з Заходняга фронту (2 корпусы і конную дывізію), што мела самыя сумныя наступствы для Германіі. 21 жніўня Прытвіц быў адпраўлены ў адстаўку. Камандуючым 8-й арміяй быў прызначаны генерал Гіндэнбург, начальнікам штаба генерал Людэндорф . Парад Кавалергардам і Коннай гвардыі ў Інстэрбургу. Было прынята рашэнне, пакінуўшы 2,5 дывізіі супраць 1-й рускай арміі Рэненкампфа, хутка, па ракаднай чыгунцы праз Кёнігсберг, перакінуць галоўныя сілы 8-й арміі супраць 2-й рускай арміі Самсонава і паспрабаваць разграміць яе да таго, як яна злучыцца з часткамі 1-й арміі. У гэты час рускае камандаванне, выявіўшы перад фронтам 1-й арміі хуткае адступленне нямецкіх войскаў, вырашыла, што немцы адыходзяць за Віслу, і палічыла аперацыю выкананай, і змяніла для яе першапачатковыя задачы. Асноўныя сілы 1-я арміі Раненкампфа была накіраваны не насустрач 2-й арміі Самсонава, а на адсячэнне Кёнігсберга, дзе, па здагадцы камфронту, схавалася частка 8-й арміі, і на праследаванне «адступаючых да Віслы» немцаў. Галоўнакамандуючы 2-й арміі Самсонава, у сваю чаргу, вырашыў перахапіць «адступаючых да Віслы» немцаў і настаяў перад камандаваннем фронту на перанясенні галоўнага ўдару свайго войска з паўночнага напрамку на паўночна-заходняе, што прывяло да таго, што рускія арміі сталі наступаць па разбежных напрамках, і паміж імі ўтварылася вялізная прабоіна ў 125 кіламетраў. Новае камандаванне 8-й германскай арміі вырашыла скарыстацца ўзнікшым разрывам паміж рускімі войскамі, каб нанесці флангавыя ўдары па 2-й арміі Самсонава, акружыць і знішчыць яе. 26 жніўня германскія войскі атакавалі 6-ы корпус 2-й арміі, рускія страцілі 7 500 чалавек і адступілі ў поўным беспарадку, правы фланг арміі апынуўся адкрытым, аднак генерал Самсонаў, не атрымаў пра гэта інфармацыі і працягваў наступ. У той жа час германцы атакавалі і левы фланг рускага войска, які таксама адступіў . У выніку была страчана сувязь з флангавымі карпусамі, а кіраванне арміяй — дэзарганізавана. У гэтых умовах 2-я армія пачала адступаць. Адступленне пяці перадавых рускіх дывізій праходзіла пад узмацняючымся ціскам прасунуўшыхся на флангах германскіх карпусоў. Рускае адступленне прыняло бязладны характар, а каля 30 000 чалавек пры 200 гарматах былі акружаны. У ноч на 30 жніўня генерал Самсонаў застрэліўся . Такім чынам, страты 2-й арміі склалі 6 000 забітых, паранена каля 20 000 (амаль усе трапілі ў палон), палонных — 30 000 (разам з трапіўшымі ў палон параненымі — 50 000), захоплена 230 гармат. Забіты 10 генералаў, 13 узяты ў палон. Агульныя страты 2-й арміі забітымі, параненымі і палоннымі — 56 000 чалавек. Гэтыя падзеі атрымалі назву бітва пад Таненбергам. Пасля разгрому 2-й арміі германскае камандаванне прыняло рашэнне атакаваць 1-ю армію, блакаваць Кёнігсберг, і выгнаць яе з Усходняй Прусіі. Бітвы разгарнуліся ў раёне Мазурскіх азёр. Тут руская армія таксама была вымушаная адступіць. Да 15 верасня рускія арміі была цалкам выцесненыя з тэрыторыі Германскай імперыі, Усходне-Пруская аперацыя завяршылася. У ходзе гэтай аперацыі руская армія пацярпела цяжкае паражэнне, страціла каля 80 000 забітымі, параненымі і палоннымі. Германскія войскі страцілі каля 60 000 забітымі, параненымі і палоннымі. Выканаць пастаўленую задачу па захопе Усходняй Прусіі рускім войскам не ўдалося. Але рускія войскі змаглі выцягнуць частку германскіх сіл з Заходняга фронту, выканаўшы тым самым свой саюзніцкі абавязак. Шмат у чым гэта дапамагло саюзным войскам атрымаць важную перамогу на Марне. ### Галіцыйская бітва Асноўны артыкул: **Галіцыйская бітва** Адначасова з наступленнем у Усходняй Прусіі, рускія войскі распачалі наступ у Галіцыі супраць аўстра-венгерскай арміі. Рускія войскі ў складзе пяці армій (3-я, 4-я, 5-я, 8-я, 9-я) перайшлі ў рашучы наступ супраць чатырох аўстрыйскіх армій. Напачатку бітвы стратэгічная абстаноўка складвалася не на карысць рускіх войскаў. Аўстра-венгерская пяхота. 23 жніўня часткi 4-й рускай арміі атрымалі загад атакаваць суперніка ля горада Краснік. Але 1-я аўстрыйская армія генерала Данкля раніцай 23 жніўня атакавала рускія войскі, якія былі вымушаныя адступіць. Далей аўстрыйцы паспрабавалі ахапіць правы фланг 4-й арміі, аднак у ходзе ўпартых баёў рускія войскі адступілі да Любліну і занялі абарону. Разлютаваныя баі з пераменным поспехам праходзілі тут да 2 верасня. Ля Замасці 5-я руская армія наступала ў кірунку Камарова, аднак тут 4-й аўстрыйскай арміі атрымалася пацясніць рускія войскі, якія былі вымушаныя адступіць, тут таксама вяліся жорсткія баі з пераменным поспехам. Але баявыя дзеянні ў раёне Камарова не прынеслі рускім вынікаў і камандуючы 5-й арміі генерал Плевен аддаў загад аб адыходзе свайго войска.. Разгар Галіцыйскай бітвы. 23 жніўня — 2 верасня. Адначасова з гэтымі баямі на левым крыле паўднёва-заходняга фронту 3-я руская армія таксама вяла наступ. Аўстрыйскія часткі аказвалі млявы супраціў. Працягваючы наступленне, 8-я армія 23 жніўня пераадолела раку Серат, якую аўстра-венгерскае камандаванне вырашыла не абараняць, а затым Стрыпу. Аўстрыйцы не меркавалі, што рускія стварылі магутную групоўку на ўсход ад Львова, планавалася, што арміі Брудэрмана і групы Кевеса будзе дастаткова для абароны. 26 жніўня на рацэ Залатая Ліпа адбылася бітва паміж 3-й аўстрыйскай і 3-й рускай арміямі, у гэтых баях рускія войскі атрымалі поспех і прымусілі праціўніка адступаць. Аўстра-венгерскія войскі занялі абарону на рацэ Гнілая Ліпа, аднак і тут пасля жорсткіх баёў рускія войскі працягвалі наступ. Часці 8-й арміі генерала Брусілава разграмілі 12-ы аўстра-венгерскі корпус і стварылі пагрозу ахопу ўсёй аўстра-венгерскай групоўкі, якая размяшчалася на поўдзень ад Львова. У гэтых умовах аўстрыйцы пачалі агульнае адступленне. Рускія войскі пачалі праследаванне адступаючага праціўніка, 21 жніўня рускія войскі занялі Львоў, 22 жніўня — Галіч. Тым часам абараняўшыяся 4-я і 5-я рускія арміі атрымалі падмацаванні. 21 жніўня генерал Іваноў аддаў загад аб агульным наступе рускіх армій паўднёва-заходняга фронту. 2 — 4 верасня, 4-я руская армія нанесла паражэнне групе Кумера. У той жа час быў разбіты 10-ы корпус арміі Данкля. Камандуючы аўстрыйскай арміі Конрад прыняў рашэнне нанесці контрудар у напрамку Равы-Рускай, для чаго вылучыў дадатковыя сілы (стварыўшы перавагу над рускімі, тры арміі супраць дзвюх). Аднак у цяжкіх баях ля Равы-Рускай рускія войскі спынілі аўстрыйскі наступ. Усходні фронт, верасень 1914 года. 11 верасня аўстрыйцы спынілі наступ і пачалі адступленне за раку Сан. Да 8 верасня рускія войскі занялі практычна ўсю ўсходнюю частку Заходняй Галіцыі, амаль усю Букавіну і аблажылі Перамышль. Руская армія падышла да Карпат, маючы намер пачаць наступ у Венгрыю. У гэтай грандыёзнай бітве аўстрыйскія войскі пацярпелі поўнае паражэнне: іх страты склалі 400 000 чалавек, у тым ліку 100 000 — палоннымі; у ходзе баёў рускія войскі захапілі 400 гармат. Руская армія таксама панесла адчувальныя страты — 230 000 чалавек забітымі, параненымі і палоннымі. Планы германскага камандавання ўтрымаць увесь Усходні фронт сіламі толькі аўстра-венгерскай арміі пацярпелі крах. ### Варшаўска-Івангарадская аперацыя Асноўны артыкул: **Варшаўска-Івангарадская аперацыя** Пасля таго, як аўстра-венгерская армія была разбіта ў Галіцыйскай бітве, на Усходнім фронце склалася неспрыяльная сітуацыя для Цэнтральных дзяржаў. У гэтых умовах Германія прыйшла на дапамогу Аўстрыі, перакінуўшы частку сіл на поўдзень у Сілезію. Была сфармавана новая 9-я германская армія пад камандаваннем генерала Макензена. Каб прадухіліць меркаванае ўварванне рускіх войскаў у Сілезію, германскае камандаванне вырашыла нанесці ўдар з раёнаў Кракава і Чэнстахова на Івангорад і Варшаву. Падтрымку 9-ай германскай арміі аказвала 1-я аўстра-венгерская армія генерала Данкля. Расійскія войскі мелі на гэтым напрамку чатыры арміі: 2-я, 4-я, 5-я і 9-я. 28 верасня 9-я армія генерала Макензена пачала наступ на Варшаву і Івангарад. 8 кастрычніка немцы выйшлі да Віслы. Да 12 кастрычніка ім удалося заняць увесь левы бераг Віслы да Варшавы. Аднак, падцягнуўшы падмацаванні, рускія здолелі стрымаць напад. Атакі арміі Макензена былі адбіты на лініі варшаўскіх фартоў. Руская армія на левым беразе Віслы ўтрымала перадмаставыя ўмацаванні Івангарада, Варшавы і плацдарм у Казяніцы . Рускія войскі ў Варшаве. У той час як немцы ўвязлі ў жорсткіх баях у прадмесцях Варшавы, 9 кастрычніка, атрымаўшы падмацаванні, генерал Іваноў аддаў загад аб пачатку наступу. 4-я і 5-я рускія арміі прыступілі да фарсіравання Віслы: 5-я армія на поўдзень ад Варшавы, а 4-я армія з раёна Івангарада на Казяніцкі плацдарм, каб ударыць у фланг і тыл наступаючай германскай групоўкі. Каб ліквідаваць Казяніцкі плацдарм і не даць рускім пераправіцца праз Віслу камандуючы германскімі войскамі на Усходнім фронце генерал Гіндэнбург увёў у бой рэзервовы корпус, аднак рускія на казяніцкіх пазіцыях адбілі ўсе атакі і да 20 кастрычніка пераправілі на плацдарм 2 армейскія корпусы. Не здолеўшы скінуць рускія войскі з плацдарму ў Віслу, Гіндэнбург перадаў казяніцкі кірунак 1-й аўстрыйскай арміі і кінуў усё германскія часткі пад Варшаву, дзе перайшла ў наступ 2-я руская армія. Аўстрыйцы паспрабавалі ліквідаваць Казяніцкі плацдарм, але былі разгромленыя ў сустрэчнай бітве і сталі адступаць. Нясучы вялікія страты, 1-я аўстра-венгерская армія адышла на захад, з-за чаго паміж ёй і галоўнымі сіламі аўстрыйцаў утварыўся шырокі разрыў. У гэты пралом аўстрыйскага фронту накіраваліся войскі 9-й рускай арміі, выходзячы ў фланг і тыл 1-й аўстрыйскай і 9-й германскай арміям. Германцам і аўстрыйцам пагражаў поўны разгром. 27 кастрычніка германскае камандаванне аддало загад спыніць атакі на Варшаву і адысці на зыходныя пазіцыі. Аўстра-германскія войскі пачалі паспешны адыход.. ### Лодзінская аперацыя Асноўны артыкул: **Лодзінская аперацыя** Адразу ж пасля завяршэння Варшаўска-Івангарадскай бітвы на Усходнім фронце пачалася аперацыя ў Лодзі. Рускае камандаванне мела намер сіламі трох армій (1-я, 2-я і 5-я) уварвацца на тэрыторыю Германскай імперыі і павесці наступленне углыб краіны. Жадаючы пераламаць сітуацыю на Усходнім фронце ў сваю карысць, а таксама сарваць рускае наступленне, германскае камандаванне прымае рашэнне нанесці апярэджваючы ўдар. 9-я германская армія з раёна Торна павінна была нанесці ўдар у стык паміж 1-й і 2-й рускімі арміямі, прарваць фронт, выйсці ў тыл рускім войскам і акружыць 2-ю і 5-ю рускія арміі. Лодзінская аперацыя Апрача 9-й германскай арміі, у наступленні павінны былі прыняць удзел іншыя фармаванні германскай арміі: 3-й германскі кавалерыйскі корпус, карпусы «Брэслаў» і «Позен», група войскаў генерала Войрша (гвардзейскі рэзервовы корпус і 2 пяхотныя дывізіі), а таксама 2-я аўстра-венгерская армія, якія павінны былі скаваць і стрымаць наступленне рускіх войскаў. 11 лістапада часткі 9-й арміі нанеслі ўдар у стык 1-й і 2-й рускіх армій, 12 лістапада вялікімі сіламі германцы атакавалі пазіцыі рускіх, якія былі вымушаныя адступіць. Затым да 15 лістапада ішлі жорсткія баі паміж двума рускімі карпусамі і часткамі 9-й германскай арміі, падчас гэтых баёў рускім войскам удалося адстаяць свае пазіцыі 15 — 19 лістапада ішла ўпартая бітва па ўсім фронце, адначасова рускае і германскае камандаванне перагрупоўвалі свае войскі, спрабуючы намацаць слабыя месцы ў абароне праціўніка. У ходзе гэтых баёў немцы, нарэшце, знайшлі непрыкрытую прабоіну ў рускай абароне на паўночны ўсход ад Лодзі, і сфармаваўшы ўдарную групоўку пад кіраўніцтвам Шэфера (3 пяхотныя і 2 кавалерыйскія дывізіі), нанеслі туды магутны ўдар, у выніку чаго абкружылі горад з захаду, поўначы і ўсходу. Аднак, каб цалкам блакаваць Лодзь, у немцаў не хапіла сіл, і неўзабаве сама ўдарная германская групоўка Шэфера апынулася пад пагрозай акружэння. 22 лістапада група Шэфера, атрымаўшы загад аб адступленні, пачала адыход. Да 24 лістапада, страціўшы 70 % асабістага складу забітымі і палоннымі, германскія войскі з практычна поўнага акружэння прарваліся на поўнач. Лодзінская аперацыя мела нявызначаны зыход. Германскі план акружэння 2-й і 5-й рускіх армій праваліўся, аднак і рускі наступ на тэрыторыю Германскай імперыі быў таксама сарваны. Пасля завяршэння аперацыі былі знятыя са сваіх пастоў камандуючыя рускіх 1-й арміі Рэненкампф і камандуючы 2-й арміі Шэйдэман. ### Вынікі кампаніі 1914 года Галоўным вынікам кампаніі 1914 года стаў крах германскага плана бліцкрыгу. Германская армія не змагла разграміць ні рускую армію на Усходзе, ні саюзныя арміі на Захадзе. Актыўныя дзеянні рускай арміі перашкодзілі гэтым планам. У сувязі з гэтым германскае камандаванне прымае рашэнне ўжо ў канцы 1914 года перакінуць на Усход дадатковыя сілы. За 1914 год руская армія была вымушаная пакінуць заходнюю частку Польшчы, аднак заняла значную частку Галіцыі і Букавіны, дзе было створана Галіцыйскае генерал-губернатарства. Рускае камандаванне мела намер зімой захапіць перавалы ў Карпатах, каб вясной ўварвацца ў раўнінную частку Венгрыі. З канца 1914 года на Усходнім фронце усталёўваецца пазіцыйная лінія фронту. Кампанія 1915 года ------------------ Руская артылерыя на Усходнім фронце| | | | | | 42-лінейная гаўбіца ўзору 1909 года ў баі, 1915 год. | 42-лінейная хуткастрэльная гармата ўзору 1910 года ў дзеянні. | Цяжкая пазіцыйная артылерыя (6-цалевая асаднай гармата ўзору 1877 года вагай у 190 пудоў на берагавым лафеце Дурляхера) у Куртэнгофа на фронце 12-й арміі, верасень 1915 года. | Цяжкая артылерыя (на фота 8-цалевая палегчаная гармата ўзору 1877 года на аблогавым лафеце) высоўваецца на пазіцыі. | Не дабіўшыся выканання намечаных планаў на Захадзе ў 1914 годзе, германскае камандаванне прымае рашэнне перакінуць галоўныя сілы на Усходні фронт і нанесці магутны ўдар па Расіі, з мэтай вывесці яе з вайны. Германскае камандаванне запланавала ўзяць рускую армію ў гіганцкія «клешчы». ### Бітвы ў Карпатах Асноўны артыкул: **Карпацкая аперацыя** Карпацкая аперацыя. Студзень—сакавік 1915 года. Яшчэ ў канцы 1914 года рускае камандаванне прыняло рашэнне сіламі Паўднёва-Заходняга фронту (3 арміі: 3-я, 8-я і 9-я) фарсіраваць Карпаты і ўварвацца на раўнінную тэрыторыю Венгрыі. Галоўную ролю ў маючым адбыцца наступленні іграла 8-я армія генерала Брусілава. Аднак аўстрыйскае камандаванне таксама планавала наступленне ў Карпатах з мэтай дэблакаваць асаджанай рускімі войскамі крэпасць Перамышль. У канцы студзеня аўстра-германскія войскі (3 аўстра-венгерскія арміі і паўднёвая нямецкая армія) пачалі наступленне наносячы два ўдары: адзін ад Ужгарада на Самбар, іншы ад Мукачава на Стрый. Распачатае адначасова наступленне 8-й арміі Брусілава прывяло да шэрагу цяжкіх сустрэчных баёў на горных перавалах. Рускія войскі, сутыкнуўшыся з колькасна праўзыходным праціўнікам, занялі абарону на горных перавалах. У лютым рускае камандаванне перакідвае дадатковыя рэзервы ў Карпаты і фармуе 9-ю армію генерала Лячыцкага. Увесь сакавік прайшоў у бесперапынных баях на левым флангу рускай 3-й арміі і на ўсім фронце 8-й арміі. Тут, на найкароткім накірунку з Венгрыі да Перамышля, з мэтай яго вызвалення, настойліва наступалі аўстра -германцы. Салдаты ваявалі па пояс у снезе, абодва бакі штодня неслі буйныя страты. Аднак пасля таго, як Перемышль здаўся расійскім войскам, вызваліўшаяся 11-я армія, якая вяла аблогу ўзмацніла расійскія войскі ў Карпатах. Аўстра — германцы спынілі наступленне. ### Аблога Перамышля Асноўны артыкул: **Перамышльская аблога** Імператар Мікалай II і Вялікі Князь Мікалай Мікалаевіч у Перамышлі. 11 красавіка 1915 года. Пасля завяршэння Галіцыйскай бітвы 17 верасня 1914 года, рускія войскі падышлі да найбуйнейшай аўстрыйскай крэпасці ў Галіцыі — Перамышля. Перамышль быў першакласнай крэпасцю з шматлікім гарнізонам пад камандаваннем генерала Кусманека. 5 — 7 кастрычніка рускія войскі распачалі штурм крэпасці, аднак усе атакі былі адбітыя з вялікімі стратамі. Акрамя гэтага 8 кастрычнікa да крэпасці падышлі аўстра-венгерскія войскі і рускія войскі былі вымушаныя зняць аблогу. Аднак пасля паражэння аўстра-германскіх войскаў у Варшаўска-Івангарадскай бітве аўстра-венгры зноў адступілі, і крэпасць зноў акружылі рускія войскі. Крэпасць асаджала 11-я руская армія генерала Селіванава, не маючы дастатковых сіл і сродкаў, рускае камандаванне не рабіла бессэнсоўных спроб штурму, а вяло аблогу крэпасці. Пасля працяглай аблогі, калі ў горадзе скончыліся запасы харчавання, генерал Кусманек распачаў спробу зняць асаду, аднак усе атакі аўстрыйскіх войскаў былі адбітыя. Пасля гэтага камандаванне крэпасці прыняло рашэнне капітуляваць. Перад гэтым артылерыя крэпасці расстраляла ўвесь боезапас, а ўмацавання крэпасці былі ўзарваны. 23 сакавіка 1915 года Перамышль капітуляваў. У рускі палон здаліся 9 генералаў (у тым ліку і Кусманек), 93 штаб-афіцэры, 2 204 обер-афіцэры, 113 890 салдат, таксама рускія войскі захапілі каля 900 гармат. ### Мазурская і Праснышская бітвы Асноўныя артыкулы: **Мазурская бітва** і **Праснышская аперацыя** Мазурская бітва Першай аперацыяй стратэгічнага германскага плана на 1915 год стала Аўгустоўская аперацыя. Германскае камандаванне планавала ударам з Усходняй Прусіі прарваць рускі фронт. Галоўныя ўдары наносілі 10-я армія генерала Айхгорна з поўначы, і 8-й арміі генерала Бе́лава з захаду (усяго 15 пяхотных і 2,5 кавалерыйскіх дывізій) па сыходным напрамкам у бок горада Аўгустоў, каб акружыць і знішчыць 10-ю рускую армію генерала Сіверса, якая абаранялася ўва Усходняй Прусіі. Яшчэ ў канцы 1914 года на Усходні фронт былі перакінутыя з Францыі 7 германскіх карпусоў і 6 кавалерыйскіх дывізій. Да гэтага часу і ў Германіі атрымалася стварыць рэзервы — 4 корпусы. Іх таксама перакінулі на Усходні фронт. Гэтыя войскі сфармавалі новую 10-ю армію генерала Айхгорна. 7 лютага 1915 года 8-я германская армія атакавала левы фланг 10-й арміі, на наступны дзень часткі 10-й германскай арміі атакавалі правы фланг рускіх войскаў. Германцам ўдалося прарваць фронт. Левафланговыя корпусы рускай арміі ўстойліва стрымлівалі 8-ю нямецкую армію, не даўшы ёй выйсці ў раён Аўгустова. Аднак на правым флангу германскія войскі здолелі прасунуцца наперад, адступіўшыя правафланговыя карпусы агалілі фланг 20-га корпуса генерала Булгакава, які трапіў пад магутны ўдар немцаў і быў акружаны ў раёне Аўгустова. 10 дзён часткі 20-га корпуса спрабавалі вырвацца з акружэння, прыкаваўшы да сябе значныя сілы нямецкіх войскаў. Пасля жорсткіх баёў ля заснежаных Мазурскіх лясах астаткі 20-га корпуса, выдаткаваўшы ўсе боепрыпасы, вымушаныя былі здацца. Дзякуючы мужнасці байцоў 20-га корпуса тры корпусы 10-й арміі змаглі пазбегнуць акружэння і адступілі. Германцы атрымалі тактычную перамогу, але акружыць 10-ю армію ім не ўдалося. Пасля гэтага ў канцы лютага германскае камандаванне аднавіла наступленне ва Усходняй Прусіі, 8-я і 12-я германскія арміі атакавалі пазіцыі 1-й і 12-й рускіх армій. Пасля цяжкіх баёў 24 лютага два германскія корпусы занялі горад Прасныш. Аднак рускія войскі, атрымаўшы рэзервы (2 корпуса), атакавалі і выбілі немцаў з Прасныша. 2 сакавіка рускія войскі аднавілі наступ у раёне Сувалак і нанеслі паражэнне часцям 8-й і 12-й армій. Да 30 сакавіка германскія войскі былі канчаткова выцеснены на тэрыторыю Германскай імперыі. ### Горліцкі прарыў Асноўны артыкул: **Горліцкі прарыў** Усходні фронт. Лета 1915 года. Пасля флангавых удараў супраць рускага войска з Усходняй Прусіі, аўстра-германскае камандаванне рыхтавалася нанесці флангавы ўдар і з Галіцыі. Прарыў рускага фронту ў Галіцыі планавалася ажыццявіць паміж Віслай і Карпатамі, у раёне Горліцы. Месца прарыву было абрана не выпадкова. Тут руская армія не мела вялікіх сілаў, не было буйных натуральных перашкод, і ў выпадку прарыву фронту адразалісь шляхі адыходу рускай групоўкі ў Карпатах і стваралася пагроза акружэння ўсяго левага флангу Паўднёва-Заходняга фронту. Для ажыццяўлення аперацыі ў Горліцы аўстра-германскае камандаванне засяродзіла 11-ю германскую армію (была перакінутая з Заходняга фронту) і 4-я аўстра-венгерскую армію, таксама ў аперацыі ўдзельнічалі іншыя аўстра-германскія злучэнні. Задачай аўстра-германцаў быў прарыў рускага фронту, акружэнне 3-й рускай арміі, якая абаранялася тут, і далейшае наступленне на Перамышль і Львоў. На 35-м кіламетры ўчастку прарыву германа-аўстрыйскія войскі засяродзілі 10 пяхотных і 1 кавалерыйскую дывізію (126 тысяч чалавек, 457 лёгкіх і 159 цяжкіх гармат, 96 мінамётаў і 260 кулямётаў). Рускае камандаванне не надавала належнай увагі небяспекі аўстра-германскага наступу ў раёне Горліцы. Уся ўвага рускага камандавання было засяроджана на завяршэнні Карпацкай аперацыі. У 3-й рускай арміі (звыш 18 пяхотных і 6 кавалерыйскіх дывізій) на кірунку прарыву знаходзілася толькі 5 пяхотных дывізій (60 тысяч чалавек, 141 лёгкіх і 4 цяжкіх гармат, 100 кулямётаў). Такім чынам на ўчастку прарыву Цэнтральныя дзяржавы стварылі шматразовую перавагу ў жывой сіле і тэхніцы. Акрамя гэтага ў гэты час у рускай арміі востра стаяла пытанне з боепрыпасамі, часта рускай артылерыі няма чым было адказваць на абстрэлы праціўніка. Наступленне пачалося 2 мая 1915 года пасля магутнай артылерыйскай падрыхтоўкі. Рускія войскі адчайна абараняліся, аднак усё ж адступілі на 2-5 кіламетраў. Рускае камандаванне лічыла, што асноўны ўдар аўстра-германцы нанясуць у Карпатах, а ў раёне Горліцы яны праводзяць адцягваючы манеўр, таму рэзерваў 3-й арміі прадастаўлена не было. Пасля 6-х дзённых жорсткіх баёў аўстра-германцы здолелі прарваць рускі фронт і прасунуцца на глыбіню да 40 кіламетраў. Панесшы вялікія страты 3-я армія, да 15 мая адступіла на лінію Нова-Мяста, Сандамір, Перамышль, Стрый. ### Вялікае адступленне Асноўны артыкул: **Вялікае адступленне** Адыход рускіх армій з Польшчы. 24 мая, падцягнуўшы цяжкую артылерыю, Макензен аднавіў наступленне. 3 чэрвеня аўстра-германскія войскі авалодалі Перамышлем, а 22 чэрвеня ўзялі Львоў. Пасля чаго аўстра-германскія войскі працягвалі развіваць наступленне, выходзячы ў глыбокі тыл рускай арміі. Руская Стаўка, каб пазбегнуць акружэння рускіх армій у Польшчы, пачала стратэгічнае адступленне на Ўсход. Баі ў Галіцыі аднавіліся з новай сілай 15 ліпеня, пасля цяжкіх баёў рускія войскі адступілі на лінію Івангорад — Люблін — Холм. 22 ліпеня германскія войскі фарсіравалі Віслу. 22 ліпеня (4 жніўня) рускія войскі пакінулі Варшаву і Івангорад, 7 (20) жніўня пала крэпасць Навагеоргіеўск. У сувязі з ударам германскіх войскаў на нараўскім кірунку рускія войскі адышлі на лінію Асавец — Влодава. 22 жніўня пасля складанай абароны рускія войскі пакінулі Асавец, 26 жніўня рускія адступілі з Брэст-Літоўска, 2 верасня з баямі быў пакінуты Гродна.. Да восені фронт стабілізаваўся на лініі Рыга — Дзвінск — Баранавічы — Пінск — Дубна — Тарнополь. Камандуючы аўстра-венгерскай арміяй эрцгерцаг Фрыдрых у Перамышлі. Лета 1915 года. У гэты час Вярхоўны Галоўнакамандуючы Мікалай Мікалаевіч быў адпраўлены камандуючым на Каўказскі фронт, а камандаванне арміяй прыняў на сябе імператар Мікалай II, начальнікам штаба стаў генерал Аляксееў. На працягу лета 1915 Руская армія пад націскам пераўзыходзячых аўстра-германскіх сіл у ходзе стратэгічнага адступлення пакінула аўстрыйскую Галіцыю, частка Прыбалтыкі, рускую Польшчу. Аднак дзякуючы адступлення рускія арміі пазбеглі акружэння і разгрому. План германскага камандавання па разгрому Рускай арміі і вываду Расіі з вайны праваліўся. Вялікае адступленне стала цяжкім маральным узрушэннем для салдат і афіцэраў рускай арміі. Рускі генерал Антон Дзянікін пазней пісаў: | | | | | --- | --- | --- | | "| Вясна 1915 застанецца ў мяне назаўжды ў памяці. Вялікая трагедыя рускай арміі — адступленне з Галіцыі. Ні патронаў, ні снарадаў. З дня ў дзень крывавыя баі, з дня ў дзень цяжкія пераходы, бясконцая стомленасць — фізічная і маральная; то нясмелыя надзеі, то беспрасветная жудасць ... | "| ### Свянцянскі прарыў Асноўны артыкул: **Свянцянскі прарыў** Адыход рускіх армій і Свянцянскі прарыў Пасля таго, як 22 жніўня германскія войскі ўзялі рускую крэпасць Коўна, 10-я германская армія працягвала наступаць з мэтай абысці Вільню і акружыць 10-ю рускую армію. Тут завязаліся жорсткія сустрэчныя баі, у якіх рускія войскі здолелі ўтрымаць свае пазіцыі. Наступленне немцаў было спынута. Пасля гэтага германцы, змяніўшы план, 8 верасня пачалі наступ у стык паміж 10-й і 5-й рускімі арміямі. 9 верасня германцам удалося прарваць рускую абарону паўночней Вількаміра. Гэты прарыў атрымаў назву *Свянцянскі*. У прарыў германскае камандаванне кінула значныя кавалерыйскія злучэнні. Германская кавалерыйская група (4 кавалерыйскія дывізіі) накіравалася па рускіх тылах. 14 верасня германскія войскі занялі Вілейку і падышлі да Маладзечна. Германскія кавалерысты дайшлі да Мінска і нават перарэзалі шашу Смаленск — Мінск. Аднак да гэтага часу націск германскай конніцы, пазбаўленай падтрымкі пяхоты і артылерыі, аслабеў. 15 — 16 верасня рускія войскі нанеслі контрудар па германскай конніцы і адкінулі яе да возера Нарач. Да 19 верасня (2 кастрычніка) Свянцянскі прарыў быў ліквідаваны, і фронт стабілізаваўся на лініі возера Дрысвяты — возера Нарач — Смаргонь — Пінск — Дубна — Цярнопаль. ### Вынікі кампаніі 1915 года Кампанія 1915 года была цяжкай для рускай арміі. Сотні тысяч салдат і афіцэраў былі забітыя, параненыя і ўзяты ў палон. Руская армія пакінула шырокія тэрыторыі: Галіцыю, Букавіну, Польшчу, часткі Прыбалтыкі, Беларусі. Аднак выканаць галоўную задачу разгрому рускай арміі і вываду Расіі з вайны аўстра-германцам не ўдалося. Расійская армія, хоць і панесла цяжкія страты але пазбегла акружэння і захавала баяздольнасць. Германскае камандаванне, у сваю чаргу, палічыла, што руская армія панесла вялікія страты і ўжо не здольная на актыўныя дзеянні. Ужо восенню германскае камандаванне пачынае перакідку войскаў з Усходу на Захад, плануючы нанесці вырашальны ўдар па Францыі і завяршыць вайну. На Усходнім фронце ўсталявалася пазіцыйнае зацішша. На захопленай расійскай тэрыторыі была створана германская акупацыйная адміністрацыя. | | | | | | Рускія ваеннапалонныя на палявых працах. Ліпень 1915. | *Мікалай Самакіш.* «Забіты конь». | Перапіс германскіх палонных. | Праходжанне па Неўскаму праспекце палонных аўстрыйскай арміі, захопленых пры ўзяцці Перамышля. Петраград, 23 сакавіка 1915. | Кампанія 1916 года ------------------ Усходні фронт. 1916 год. Не дабіўшыся рашучага поспеху на Усходнім фронце, германскі Генеральны штаб прыняў рашэнне перанесці асноўны ўдар на Заходні фронт, для канчатковага разгрому Францыі. Аўстрыйцы паспрабавалі вывесці з вайны Італію. Супраць Расіі Цэнтральныя дзяржавы актыўных дзеянняў у 1916 годзе не планавалі. У сваю чаргу, саюзнікі па Антанце рыхтавалі скаардынаваны наступ і на Захадзе і на Усходзе. Руская армія адыходзіла ад наступстваў адступлення 1915 года, а краіна пераводзіла прамысловасць на ваенныя «рэйкі». ### Нарачанская аперацыя Асноўны артыкул: **Нарачанская аперацыя** Пасля пачатку германскага наступлення на Захадзе галоўнакамандуючы французскай арміі Жофр звярнуўся да рускага камандавання з просьбай правесці наступленне ў сакавіку з мэтай адцягнуць частку германскіх сіл на сябе. Рускае камандаванне пайшло насустрач саюзніку і прыняло рашэнне правесці наступальную аперацыю ў Беларусі супраць нямецкіх войскаў у сакавіку. 24 лютага камандуючаму заходнім рускім фронтам генералу Эвэрту была пастаўлена задача нанесці моцны ўдар па германскім войскам сіламі 1-й, 2-й і 10-й арміямі. 16 сакавіка генерал Аляксееў аддаў загад аб пераходзе ў наступленне рускіх армій ля возера Нарач у Беларусі. Тут абарону займала 10-я германская армія. Пасля працяглай артылерыйскай падрыхтоўкі рускія войскі перайшлі ў наступ. На поўдзень ад возера Нарач 2-я руская армія уклінілася ў абарону 10-й арміі на 2-9 кіламетра. Разгарнуліся жорсткія баі. Германскія войскі з цяжкасцю стрымлівалі шматлікія атакі рускіх войскаў. Германскае камандаванне, разумеючы небяспеку, якая склалася ў сітуацыі каля Нарачы, прыняло рашэнне сцягваць рэзервы да небяспечнага ўчастку. Германскаму камандаванню было таксама вядома, што ў маі саюзныя войскі пачнуць усеагульнае наступленне на трох франтах: Заходнім, Усходнім і Італьянскім. Аднак германцы памылкова прынялі наступ рускіх у Нарачы за генеральнае наступленне. Германцы былі вымушаныя спыніць атакі на французскую крэпасць Вердэн і перакінуць у раён Нарачы 4 дывізіі з Захаду. Гэта ў канчатковым выніку дапамагло немцам утрымаць пазіцыі, і рускія войскі не змаглі прарваць абарону. Па сутнасці гэтая аперацыя была адцягваючай, летам нямецкае камандаванне чакала асноўны ўдар на сваім фронце, а рускае правяло г. зв. Брусілаўскі прарыў на аўстрыйскім фронце, што прынесла каласальны поспех, і паставіла Аўстра-Венгрыю на мяжу ваеннага паражэння . ### Брусілаўскі прарыў Асноўны артыкул: **Брусілаўскі прарыў** #### Луцкі прарыў Краіны Антанты запланавалі на лета 1916 года агульнае наступленне на трох асноўных тэатрах баявых дзеянняў супраць аўстра-германскіх войскаў. У рамках гэтага плана англійскія войскі праводзілі аперацыі ў Сомы, французскія войскі змагаліся ў раёне Вердэна, італьянская армія рыхтавала новае наступленне ў раёне Ізонцы. Рускія войскі павінны былі перайсці ў рашучае наступленне на ўсім працягу фронту. У наступе рускае камандаванне планавала задзейнічаць усе тры франты (Паўночны, Заходні і Паўднёва-заходні). Асноўны ўдар наносіўся сіламі Заходняга фронту (камандуючы — генерал А. Я. Эверт) з раёна Маладзечна на Вільню. Эверту перадавалася вялікая частка рэзерваў і цяжкай артылерыі. Паўночны фронт (камандуючы генерал — А. М. Курапаткін) наносіў дапаможны ўдар ад Дзвінска — таксама на Вільню. Паўднёва-Заходняму фронту (камандуючы генерал — А. А. Брусілаў) прадпісвалася наступаць на Луцк-Ковель, у фланг германскай групоўкі, насустрач галоўнаму ўдару Заходняга фронту. Брусілаўскі прарыў Апасаючыся, што аўстра-германскія войскі пяройдуць у наступ раней, з мэтай апярэдзіць ўдары рускіх войскаў, Стаўка загадала войскам быць гатовымі да наступу раней намечаных тэрмінаў. Аднак аўстра-германцы не планавалі ніякіх актыўных дзеянняў супраць рускіх войскаў. 15 мая 1916 года аўстрыйская армія пачала буйное наступленне супраць італьянскай арміі ў Трэнціне. Італьянская армія, нясучы цяжкія страты, адыходзіла. У сувязі з гэтым Італія звярнулася да Расіі з просьбай дапамагчы наступленнем армій Паўднёва-Заходняга фронту, каб адцягнуць аўстра-венгерскія часткі з італьянскага фронту. Пайшоўшы насустрач саюзніку, рускае камандаванне пераносіць тэрмін пачатку наступу. 31 мая Паўднёва-заходні фронт павінен быў перайсці ў наступленне супраць аўстра-венгерскай арміі, аднак галоўны ўдар па-ранейшаму наносілі войскі Заходняга фронту супраць германцаў. Пры падрыхтоўцы аперацыі камандуючы Паўднёва-заходнім фронтам генерал Брусілаў вырашыў зрабіць па адным прарыве на фронце кожнай з чатырох сваіх армій. З-за гэтага праціўнік пазбаўляўся магчымасці своечасова перакінуць рэзервы на кірунак галоўнага ўдару. Галоўны ўдар на Луцк і Ковель наносіла 8-я армія генерала Каледзіна, дапаможныя ўдары наносілі 7-я, 9-я і 11-я арміі. Супраць гэтых армій знаходзіліся 4 аўстра-венгерскія і 1 германская арміі. Рускім удалося стварыць перавагу над праціўнікам у некалькі разоў у жывой сіле і тэхніцы. Наступу папярэднічалі дакладная выведка, трэніроўка войскаў, абсталяванне інжынерных плацдармаў, якія наблізілі рускія пазіцыі да аўстрыйскіх. 3 чэрвеня 1916 года пачалася магутная артылерыйская падрыхтоўка, якая прывяла да моцнага разбурэння першай паласы абароны. 5 чэрвеня часткi 7-й, 8-й, 9-й і 11-й рускіх армій (усяго 594 000 чалавек і 1 938 гармат) перайшлі ў наступ супраць аўстра -венгерских войскаў (усяго 486 000 чалавек і 1 846 гармат). Рускім войскам удалося прарваць фронт у 13-ці месцах. 7 чэрвеня часткі 8-й арміі занялі Луцк, а да 15 чэрвеня 4-я аўстра-венгерская армія ўжо фактычна была разбіта. Рускія захапілі 45 000 палонных, 66 гармат і іншыя трафеі. Прарыў на ўчастку 8-й арміі дасягнуў 80 кіламетраў па фронце і 65 у глыбіню. 11-я і 7-я арміі прарвалі фронт, але з-за контрудараў не змаглі развіць наступленне. 9-я армія таксама прарвала фронт, нанёсшы паражэнні 7-й аўстрыйскай арміі, захапіўшы амаль 50 000 палонных. 15 чэрвеня часткі 9-й арміі штурмам узялі ўмацаваную аўстрыйскую крэпасць Чарнавіцы. 9-я армія, пераследуючы адступаючага праціўніка, заняла большую частку Букавіны. #### Наступ на Ковель Асноўны артыкул: **Бітва пры Ковелі** Пагроза ўзяцця рускімі войскамі Ковеля (які быў найважнейшым цэнтрам камунікацый) прымусіла аўстра-германскае камандаванне спешна перакідваць на гэты кірунак дадатковыя сілы. З Заходняга фронту прыбылі 2 германскія дывізіі, а з Італьянскага 2 аўстра-венгерскія. 16 чэрвеня аўстра-германцы нанеслі контрудар па 8-й арміі Каледзіна, аднак пацярпелі паразу і былі адкінутыя за раку Стыр. Руская пяхота. У гэты час рускі Заходні фронт генерала Эверта адкладваў пачатак наступу. Толькі 15 чэрвеня часткі рускага Заходняга фронту перайшлі ў наступ абмежаванымі сіламі, аднак, пацярпеўшы няўдачу, вярнуліся на зыходныя пазіцыі. Генерал Эверт прыступіў да новай перагрупоўкі сіл, з-за чаго наступленне рускіх войскаў у Беларусі было перанесена ўжо на пачатак ліпеня. Згодна з увесь час зменлівымі тэрмінамі наступлення Заходняга фронту, Брусілаў даваў 8-й арміі ўсё новыя дырэктывы — то наступальнага, то абарончага характару, развіваць удар то на Ковель, то на Львоў. Нарэшце, Стаўка вызначылася з кірункам галоўнага ўдару Паўднёва-Заходняга фронту і паставіла яму задачу: кірунак галоўнага ўдару на Львоў не змяняць, а па ранейшаму наступаць на паўночны захад, на Ковель, насустрач войскам Эвэрта, нацэленымі на Баранавічы і Брэст. 24 чэрвеня англа-французскія саюзнікі пачалі на Соме сваю аперацыю па прарыву германскага фронту. 3 ліпеня перайшоў у наступленне рускі Заходні фронт, 4 ліпеня аднавіў наступленне Паўднёва-Заходні фронт, маючы задачу захапіць Ковель. Войскі Брусілава здолелі прарваць нямецкі фронт, заняць шэраг населеных пунктаў і выйсці да ракі Стаход. У асобных месцах рускім войскам удалося фарсіраваць раку, аднак пераадолець гэтую перашкоду рускія войскі не здолелі. Падцягнуўшы значныя сілы, аўстра-германцы стварылі тут моцны абарончы рубеж. Брусілаў быў вымушаны спыніць наступ і перагрупаваць сілы. Наступленне Паўночнага і Заходняга рускіх франтоў скончылася няўдачай. Рускія атакі былі адбітыя з вялікімі стратамі, гэта дазволіла германскаму камандаванню перакідваць усе рэзервы ў Галіцыю, супраць Брусілава. У ліпені рускае камандаванне перакідвае на Паўднёва-заходні фронт рэзервы і стварае Асобную армію генерала Безабразава. 3-я, 8-я і Асобная армія атрымалі загад разграміць праціўніка ў раёне Ковеля і заняць горад. 28 ліпеня наступленне аднавілася, рускія часткі павялі рашучае наступленне, атрымаўшы шэраг перамог ў сустрэчных баях, аднак і аўстра-германцам удалося нанесці шэраг адчувальных контратак. У ходзе гэтых баёў рускім войскам удалося захапіць 17 000 палонных і 86 гармат. У выніку гэтых баёў рускія войскі прасунуліся на 10 кіламетраў. Аднак прарваць магутную абарону суперніка на рацэ Стаход і ўзяць Ковель рускім войскам не ўдалося. У гэты ж час 7-я і 11-я армія на львоўскім кірунку прарвалі абарону праціўніка. Аўстра-германскаму камандаванню даводзілася перакідваць ў Галіцыю ўсе рэзервы. Аднак рускія войскі працягвалі наступленне, 11-я армія заняла Броды, і выйшла на подступы да Львова. 7-й арміі ўдалося ўзяць Галіч, а 9-я армія, якая дзейнічала ў Букавіне, таксама атрымала шэраг перамог і ўзяла Станіслаў. #### Вынікі Брусілаўскага прарыву Да канца жніўня наступленне рускіх армій спынілася з прычыны ўзмацняючагася супраціўлення аўстра-германскіх войскаў, узрослых страт і стомы асабістага складу. Наступствы Брусілаўскага прарыву перасягнулі чаканні камандавання Антанты. Рускія войскі нанеслі сакрушальнае паражэнне аўстра-германскім войскам. Рускім удалося прасунуцца на 80-120 кіламетраў. Арміі Брусілава вызвалілі Валынь, занялі Букавіну і значную частку Галіцыі. Аўстра-Венгрыя і Германія страцілі больш за 1 500 000 чалавек забітымі, параненымі і палоннымі. Расійскія войскі захапілі 581 гармату, 1795 кулямётаў, 448 бамбамётаў і мінамётаў. Аўстра-венгерская армія панесла вялікія страты, што моцна падарвала яе баяздольнасць. Для адбіцця рускага наступу Цэнтральныя дзяржавы перакінулі ў Галіцыю 31 пяхотную і 3 кавалерыйскія дывізіі з Заходняга, Італьянскага і Салоніцкага франтоў. Гэта прымусіла германскае камандаванне спыніць атакі на Вердэн, а аўстрыйцы спынілі наступ у Трэнціна, што выратавала італьянскае войска ад разгрому. Пад уплывам перамогі рускіх армій у Галіцыі ў вайну на баку Антанты ўступіла Румынія. Рускія войскі страцілі каля 500 000 забітымі, параненымі і палоннымі. З пункту гледжання ваеннага мастацтва наступленне рускіх войскаў летам 1916 года азнаменавала сабой з’яўленне новай формы прарыву фронту (адначасова на некалькіх участках), высунутай Брусілавым, якая атрымала развіццё ў апошнія гады Першай сусветнай вайны. ### Уступленне ў вайну Румыніі Кайзер: «Такім чынам, вы таксама супраць мяне! Памятайце, што Гіндэнбург на маім баку» Кароль Румыніі: «Так, затое свабода і справядлівасць на маім» Брытанскі плакат. Абедзве кааліцыі спрабавалі ўцягнуць у вайну на сваім баку новыя краіны. У 1915 годзе на баку Цэнтральных дзяржаў выступіла Балгарыя, на баку Антанты Італія. Доўгі час кааліцыі спрабавалі ўцягнуць у вайну на сваім баку Румынію. Аднак румынскі ўрад не спяшаўся і чакаў найбольш выгадных умоў для ўступлення ў сусветную вайну. Румынія схілялася на бок Антанты, таму што была ў стане канфлікту з Аўстра-Венгрыяй, жадаючы далучыць этнічныя румынскія землі, якія ўваходзілі ў склад Аўстра-Венгерскай імперыі. Пасля Брусілаўскага прарыву, калі рускае войска дамаглося буйнога поспеху, а аўстра-венгерская армія пацярпела поўнае паражэнне, румынскі ўрад прыняў канчатковае рашэнне ўступіць у вайну на баку Антанты. Краіны Антанты запэўнілі Румынію, што пасля вайны Бухарэст зможа далучыць не толькі землі, населеныя румынамі, але і іншыя тэрыторыі, з сербскім (Банат), украінскім (Букавіна) і венгерскім (Трансільванія) насельніцтвам. Пачатак румынскай кампаніі 27 жніўня Румынія абвясціла вайну Аўстра-Венгрыі і ўступіла ў Першую сусветную вайну на баку Антанты. У станах Антанты былі вельмі задаволеныя набыццём новага саюзніка. Аднак аптымістычны настрой многіх палітычных і ваенных дзеячаў адносна ўступлення ў вайну Румыніі на фоне рэальнага стану румынскай арміі быў нічым не апраўданы. ### Румынская кампанія Асноўны артыкул: **Румынская кампанія, 1916-1917** Вучэнні румынскай арміі. У жніўні румынская армія (каля 400 000 чалавек) уварвалася на тэрыторыю Аўстра-Венгрыі, у Трансільванію, і прасунулася на 80 кіламетраў. Аднак ужо першы буйны горад на шляху румынскай арміі, Сібіу, высвяціў слабасці румынскіх войскаў. З-за праблем з тылавым забеспячэннем румынская армія спыніла сваё наступленне, чым скарысталася 1-я аўстра-венгерская армія, кінутая супраць румынскіх войскаў. Стратэгічная ініцыятыва перайшла да аўстрыйскіх войскаў, да якіх далучылася 9-я германская армія. Аўстра-германскія войскі даволі хутка выцеснілі румынскія часткі з Трансільваніі, у той час як аўстра-германа-балгарскія войскі пад камандаваннем генерала Макензена пачалі наступ супраць румынскай арміі і з боку Балгарыі. Таксама ў Дабруджы пачала наступ 3-я балгарская армія. У дапамогу румынскім войскам рускае камандаванне выдзеліла 50 000 чалавек пад камандаваннем генерала Заянчкоўскага. Румынскае камандаванне разлічвала, што рускія войскі адлюструюць балгарскае ўварванне ў Дабруджу і пяройдуць у контр-наступ. 15 верасня руска-румынскія арміі нанеслі контрудар. Аднак руска-румынскае контрнаступленне скончылася правалам. Руска-румынскія войскі былі адкінутыя на 100 кіламетраў на поўнач, а да канца кастрычніка балгары здолелі авалодаць Канстанцай. 23 кастрычніка войскі Макензена фарсіравалі Дунай, аўстра-германа-балгарскія войскі вялі наступленне на Бухарэст на трох напрамках. Аўстра-германскае контрнаступленне. 29 лістапада пачалося наступленне на Бухарэст. Румыны, сабраўшы апошнія рэзервы, паспрабавалі нанесці контрудар, аднак не змаглі дамагчыся якіх-небудзь вынікаў. 7 снежня войскі Макензена ўвайшлі ў Бухарэст. Румынскія войскі адступілі на поўнач краіны, страціўшы пры гэтым яшчэ 8 дывізій. Перад тварам татальнай катастрофы рускае камандаванне накіравала падмацаванні, каб перашкодзіць наступу Макензена на поўдзень Расіі. У снежні 1916 года ў рускай арміі быў створаны Румынскі фронт. У яго ўвайшлі астаткі румынскіх войскаў, а таксама рускія арміі: Дунайская, 6-я, 4-я і 9-я. Такім чынам румынская армія была разбіта, тэрыторыя краіны акупавана, а рускай арміі давялося выдзяляць дадатковыя сродкі для таго, каб закрыць ўчастак новаўтворанага Румынскага фронту. Рускія войскі прыйшлі на дапамогу румынскай арміі і спынілі ў снежні 1916 — студзені 1917 аўстра-германскія войскі на рэчцы Сірэт. Фронт стабілізаваўся. Уступленне Румыніі ў вайну не палепшыла сітуацыю для Антанты. ### Вынікі кампаніі 1916 года Кампанія 1916 года стала для рускай арміі паспяховай. У ходзе летняга наступу руская армія нанесла цяжкае паражэнне аўстра-германскім войскам і паставіла Аўстра-Венгрыю на мяжу ваеннага паражэння . Германія не змагла выканаць свой стратэгічны план разгрому Францыі шмат у чым дзякуючы рускай арміі. Таксама ў вайну на Усходнім фронце ўступіла Румынія, аднак яе войска было разбіта, большая частка тэрыторыі акупавана, і рускаму камандаванню тэрмінова прыйшлося фармаваць новы Румынскі фронт для абароны сваіх паўднёвых межаў. Рускія войскі прыйшлі на дапамогу румынскай арміі і спынілі ў снежні 1916 — студзені 1917 аўстра-германскія войскі на рацэ Сірэт. На Каўказскім фронце рускія войскі прасунуліся ўглыб Турцыі, авалодаўшы найважнейшымі і найбуйнейшымі гарадамі — Эрзэрум, Трапезундам, Эрзінджанам і Бітлісам. У ходзе кампаніі 1916 года ў вайне адбыўся карэнны пералом на карысць краін Антанты, ініцыятыва цалкам перайшла ў іх рукі. Паражэнне Германіі і яе саюзнікаў, панесшых велізарныя незваротныя страты, стала толькі справай часу. Кампанія 1917 года ------------------ ### Лютаўская рэвалюцыя Асноўныя артыкулы: **Лютаўская рэвалюцыя, 1917** і **Дэмакратызацыя арміі ў Расіі, 1917** Нямецкая карыкатура на Міхаіла Аляксандравіча і разлажэнне рускай арміі. 1917 год. У канцы лютага (ст. стыль) — пачатку сакавіка 1917 года ў Расіі адбылася рэвалюцыя. 2 (15) сакавіка 1917 года Мікалай II адрокся ад пасады на карысць свайго брата Міхаіла Аляксандравіча. Аднак і той 3 (16) сакавіка 1917 года адрокся ад расійскай кароны, пакінуўшы вызначыць форму праўлення ў Расіі Устаноўчаму сходу. Пасля гэтага ў Расіі быў створан Часовы ўрад на чале з князем Г. Я. Львовым. Часовы ўрад адразу заявіў, што Расія будзе працягваць вайну «да пераможнага канца» і не плануе заключаць сепаратную мірную дамову з Германіяй. Замест Мікалая II Вярхоўным галоўнакамандуючым Рускай арміі быў прызначаны М. В. Аляксееў. Яшчэ 1 (14) сакавіка Савет рабочых і салдацкіх дэпутатаў выпусціў знакаміты «Загад №1», які ствараў салдацкія камітэты. Камітэты падрывалі ўладу афіцэраў у арміі і тым самым разбуралі дысцыпліну. Часовы ўрад прызнаў Загад № 1 і стаў садзіць яго ў вайсковых частках. Пачалося разлажэнне рускага войска , якое стала імкліва губляць сваю баяздольнасць. Паводле дадзеных, прыведзеных М. М. Галавіным у сваёй кнізе, «у арміі сярэдняя захворвальнасць ў месяц з пачаткам рэвалюцыі павялічылася на 120 %, хоць ніякіх эпідэмічных хвароб у войску не было і санітарны стан заставаўся добрым, сярэдняя колькасць зарэгістраваных дэзерціраў у месяц з пачаткам рэвалюцыі павялічыўся на 400 %. Акрамя таго, з сакавіка 1917 г. пачалася велізарная „ўцечка" жаўнераў з фронту і адмова ісці на фронт з тылу пад самымі рознымі падставамі». Вялікае распаўсюджванне атрымалі «братанні» з жаўнерамі суперніка. У войску свабодна распаўсюджваліся антываенныя бальшавіцкія і анархісцкія газеты і нават нямецкія прапагандысцкія выданні. Падзенне дысцыпліны сярод жаўнераў суправаджалася рэзкімі паслярэвалюцыйнымі пераменамі ў вышэйшым камандаванні арміяй. Генералы, якія ўдзельнічалі ў змове супраць Мікалая II, прасоўваліся на вышэйшыя пасады, а лаяльныя цару — здымаліся са сваіх пасадаў і звальняліся з войска. 4 чэрвеня па патрабаванні ваеннага і марскога міністра Керанскага, Часовы ўрад выдаліў з пасады Вярхоўнага галоўнакамандуючага генерала Аляксеева, замяніўшы яго генералам Брусілавым. ### Чэрвеньскае наступленне Асноўны артыкул: **Чэрвеньскае наступленне** Пасля таго, як Часовы ўрад заявіў аб працягу ўдзелу Расіі ў вайне, рускае камандаванне пачало рыхтавацца да наступу, які па дамоўленасці з саюзнікамі варта было пачаць увесну 1917 г. Аднак той хаос, што панаваў у рускіх войсках, зрабілі немагчымым правядзенне наступу ў запланаваныя тэрміны. Ён быў адкладзены на канец чэрвеня. Братанне на Усходнім фронце. 1917 год. Па планах рускага камандавання асноўную ролю ў наступленні мусілі адыграць войскі паўднёва-заходняга фронту. 11-я і 7-я арміі наступалі ў кірунку Львова, а 8-я армія — на Калуш. Войскі паўночнага, румынскага і заходняга франтоў ажыццяўлялі дапаможныя ўдары. 29 чэрвеня 1917 пачалася артылерыйская падрыхтоўка на ўчастку паўднёва-заходняга фронту. 1 ліпеня ў наступ перайшлі 7-я і 11-я арміі. На некаторых участках рускім войскам удалося захапіць першыя лініі акопаў і прасунуцца наперад. Але хутка наступленне спынілася. Войскі сталі абмяркоўваць загады і мітынгаваць, адмаўляючыся працягваць наступ. У выніку 3 ліпеня наступленне было спынена. Усходні фронт. 1917 год. 6 ліпеня пачалося наступленне 8-й арміі на ўчастку Галіч — Станіслаў ў напрамку Калуша. Прарваўшы абарону, руская армія захапіла звыш 7 000 палонных і 48 гармат. Затым яна заняла Станіслаў, Галіч і Калуш. Аднак неўзабаве аўстра-германскае камандаванне падрыхтавала і нанесла контрудар па правым флангу паўднёва-заходняга фронту. 19 ліпеня прарваўшы фронт 11-й арміі, аўстра-германцы працягнулі наступленне, што пацягнула адыход частак 7-й і 8-й армій. Падчас гэтых баёў выявілася глыбіня дэградацыі рускага войска. Цэлыя часткі без загаду адыходзілі з фронту. Аўстра-германскія войскі, сустракаючы нязначны супраціў, прасунуліся праз Галічыну і 28 ліпеня рускія войскі спыніліся на лініі Броды, Збараж, рака Збруч. Таксама распачаўся наступ і руска-румынскіх войскаў на румынскім фронце. Першапачаткова яны здолелі прарваць фронт і атрымаць шэраг перамог. Аднак неўзабаве пасля няўдач рускіх войскаў на іншых франтах наступ быў прыпынены. 6 жніўня аўстра-германцы зладзілі контрудар, завязаліся жорсткія баі. Аднак руска-румынскія войскі ўтрымалі пазіцыі, і 13 жніўня баі спыніліся — фронт стабілізаваўся, баявыя дзеянні тут спыніліся да канца вайны. У гэтай бітве рускае войска страціла каля 130 000 забітымі, параненымі і палоннымі. Дзякуючы чэрвеньскаму наступу адбыўся рэзкі ўзлёт генерала Л. Г. Карнілава, які ўжо 18 ліпеня быў прызначаны Вярхоўным Галоўнакамандуючым рускай арміі. ### Аперацыі 1917 года і Карнілаўскі мяцеж Асноўныя артыкулы: **Аперацыя «Альбіён»** і **Карнілаўскае выступленне** Генерал Карнілаў перад войскамі. 1917 год. Акрамя чэрвеньскага наступлення ў 1917 годзе на Усходнім фронце адбываліся і іншыя аперацыі. Германскім войскам удалося правесці ўдалую дэсантную аперацыю і захапіць Маанзундскі архіпелаг. Таксама пасля няўдалай для рускай арміі Рыжскай аперацыі германскія войскі занялі Рыгу. Галоўнакамандуючы рускай арміі Карнілаў быў незадаволены дэмакратызацыяй войска, якая падрывала баяздольнасць. Пасля паразы пад Рыгай ён вырашыў адкрыта выступіць супраць палітыкі Часовага ўрада. Адразу пасля падзення Рыгі ён зрушыў з фронту 3-і конны корпус на Петраград. Аднак план Карнілава праваліўся, мяцеж генерала быў задушаны, а сам ён арыштаваны. Новым галоўнакамандуючым рускай арміі быў прызначаны Керанскі. Спроба Карнілава спыніць разлажэнне арміі скончылася няўдачай, Часовы ўрад працягнуў ранейшы курс унутранай палітыкі. Аднак неўзабаве ўладу ў краіне захапілі бальшавікі, якія адкрыта заяўлялі аб спыненні вайны і падпісанні мірнай дамовы з Германіяй. ### Кастрычніцкая рэвалюцыя Асноўны артыкул: **Кастрычніцкая рэвалюцыя** Германскія войскі у Рызе, верасень 1917 года. 25 кастрычнікa (7 лістапада) 1917 года ў Расіі адбыўся бальшавіцкі пераварот. Часовы ўрад быў звергнуты, улада ў краіне перайшла да бальшавікоў. Падкантрольны бальшавікам II Усерасійскі з’езд Саветаў рабочых і салдацкіх дэпутатаў абвясціў Дэкрэт аб міры і заявіў аб выхадзе Савецкай Расіі з вайны. Савецкі ўрад звярнуўся да ўсіх ваюючых дзяржаў з заклікам заключыць дэмакратычны мір без анексій і кантрыбуцый, аднак гэту прапанову краіны Антанты пакінулі без увагі. Тады бальшавіцкі ўрад даручыў камандуючаму арміяй Духоніну спыніць баявыя дзеянні на Усходнім фронце ў аднабаковым парадку і накіраваць прапановы аб перамір’і краінам Чацвярнога саюза. Аднак той адмовіўся гэта зрабіць. Пасля гэтага Духонін быў адхілены ад камандавання. Галоўнакамандуючым быў прызначаны камісар па ваенных справах прапаршчык Крыленка. Прыбыўшы ў Стаўку, у Магілёў, Крыленка адхіліў Духоніна ад камандавання і арыштаваў яго. Духонін быў заколаты аховай Крыленкі непасрэдна на пероне вакзала Магілёва. 15 снежня у Брэст-Літоўску паміж германскай і савецкай дэлегацыямі было падпісана сепаратнае пагадненне аб перамір’і. 22 снежня паміж дэлегацыямі пачаліся перамовы. ### Вынікі кампаніі 1917 года Дэманстрацыя ў Петраградзе. Ліпень 1917 года. У 1917 годзе ў Расіі адбыліся дзве рэвалюцыі, якія змянілі гісторыю краіны. Мікалай II адрокся ад трона, і манархія пала. Пасля пачатку дэмакратызацыі арміі ў пачатку 1917 года пачаўся яе фактычны распад. Нягледзячы на тое, што руская армія яшчэ праводзіла маштабныя аперацыі ў 1917 годзе, да канца года яна перастала існаваць. Таксама развал арміі суправаджаўся развалам дзяржавы. Расійская імперыя перастала існаваць. Бальшавікі, якія прыйшлі да ўлады ў кастрычніку, абвясцілі дэкрэт аб міры і пачалі сепаратныя перамовы аб міры. Гэта азначала выхад Расіі з вайны ў аднабаковым парадку. 1918 год -------- Асноўны артыкул: **Брэсцкі мір** Падпісанне мірнага пагаднення паміж УНР і Цэнтральнымі дзяржавамі ў Брэст-Літоўску. 9 лютага 1918 года Нямецкія салдаты ў Кіеве. сакавік 1918 года. Леў Троцкі і германская дэлегацыя 15 снежня 1917 года у Брэст-Літоўску савецкім урадам было заключана сепаратнае пагадненне аб перамір’і з Германіяй і яе саюзнікамі. 22 снежня пачаліся перамовы аб міры. 9 студзеня савецкай дэлегацыі былі перададзеныя прапановы, якія прадугледжвалі значныя тэрытарыяльныя саступкі. Паводле некаторых версій, Германія тым самым, запатрабавала ад бальшавікоў выканання раней узятых на сябе абавязацельстваў за сваю падтрымку ў захопе імі ўлады ў Расіі. У бальшавіцкім кіраўніцтве адбыўся раскол. Ленін катэгарычна выступаў за задавальненне ўсіх патрабаванняў Германіі. Троцкі прапаноўваў зацягваць перамовы. Левыя эсэры і некаторыя бальшавікі прапаноўвалі не заключаць мір і працягваць вайну з немцамі, што не толькі вяло да канфрантацыі з Германіяй, але і падрывала пазіцыі бальшавікоў унутры Расіі, паколькі іх папулярнасць у арміі грунтавалася на абяцанні выхаду з вайны. 28 студзеня 1918 года савецкая дэлегацыя з лозунгам «вайну спыняем, але міру не падпісваем» перапыніла перамовы. У адказ 18 лютага германскія войскі пачалі наступленне па ўсёй лініі фронту. Адначасова германа-аўстрыйскі бок зрабіў больш жорсткімі ўмовы міру. 3 сакавіка быў падпісаны Брэсцкі мірны дагавор, паводле якога Расія губляла каля 1 мільёна квадратных кіламетраў (уключаючы Украіну) і абавязвалася дэмабілізаваць армію і флот, перадаць Германіі караблі і інфраструктуру Чарнаморскага флоту, выплаціць кантрыбуцыю ў памеры 6 мільярдаў марак, прызнаць незалежнасць Украіны, Беларусі, Літвы, Латвіі, Эстоніі і Фінляндыі. Чацвёрты Надзвычайны з’езд Саветаў, кантралюемы бальшавікамі, нягледзячы на супраціўленне «левых камуністаў» і левых эсэраў, якія расцэньвалі заключэнне міру як здраду інтарэсаў «сусветнай рэвалюцыі» і нацыянальных інтарэсаў, з прычыны поўнай няздольнасці Чырвонай Арміі супрацьстаяць нават абмежаванаму наступу германскіх войскаў і неабходнасці ў перадышцы для ўмацавання бальшавіцкага рэжыму 15 сакавіка 1918 года ратыфікаваў Брэсцкі мірны дагавор. Нямецкая армія бесперашкодна заняла Прыбалтыку, Беларусь і Украіну. На тэрыторыі гэтых краін былі створаны ўрады, якія знаходзіліся ў залежнасці ад Германіі. Урад Цэнтральнай рады ва Украіне не апраўдаў надзей акупантаў і быў разагнаны, на яго месцы 29 красавіка быў сфармаваны новы ўрад на чале з гетманам Скарападскім. Акупацыйныя сілы Германіі на ўсходзе, уключаючы тэрыторыю Румыніі, ацэньваюцца ў 1 045 000 штыкоў , Турцыі (група «Усход») — каля 30 тысяч штыкоў. ### Бухарэсцкі мірны дагавор Асноўны артыкул: **Бухарэсцкі мірны дагавор (1918)** Пасля вываду з вайны Расіі румынскі ўрад прыняў рашэнне таксама падпісаць мірны дагавор з Цэнтральнымі дзяржавамі. Умовы дагавора былі цяжкімі для Румыніі. 7 мая ў Бухарэсце быў падпісаны мірны дагавор. Румынія пазбаўлялася на карысць пераможцаў стратэгічна важных памежных абласцей, багатых лесам і нафтай. Паўднёвая Дабруджа перадавалася Балгарыі. Над Паўночнай Дабруджай, якая з’яўлялася прадметам спрэчак паміж Турцыяй і Балгарыяй, устанаўлівалася сумеснае кіраванне дзяржаў Чатвярнога саюзу. Таксама Румынія абавязвалася прапускаць праз сваю тэрыторыю ўсе войскі Цэнтральных дзяржаў. Гл. таксама ----------- * Заходні фронт Першай сусветнай вайны * Стаўка Вярхоўнага Галоўнакамандуючага * Стратэгічны план Аўстра-Венгрыі напярэдадні Першай сусветнай вайны * Брэсцкі мір Зноскі ------ 1. 1 2 Румынія паўторна абвясціла вайну Германіі 10 лістапада 1918 года 2. ↑ Military effectiveness — Google Кнігі 3. 1 2 3 Кривошеев Г.Ф. Россия и СССР в войнах XX века. М. 2001 – Потери русской армии, табл. 52 Archived 2016-11-18 at the Wayback Machine, Krivosheeva, G.F. (2001). Rossiia i SSSR v voinakh XX veka : poteri vooruzhennykh sil : statisticheskoe issledovanie / pod obshchei redaktsiei. Moscow: OLMA-Press See Tables 52 & 56. This total of 9,347,269 refers to Russian casualties on all fronts including the Balkans Campaign and the Caucasus Campaign; though the overwhelming majority of these would be suffered on the Eastern Front. 4. ↑ З іх забіта ў баі, прапала без вестак і пасля не былі знойдзеныя, памерла ад ран 116 300, памерла ад хвароб 30 000, у палоне памерла 70 500, няшчасныя выпадкі 3000, паранена 200 000, у палон трапіла 240 000 салдат. 5. ↑ Расія ў сусветнай вайне 1914-1918 (у лічбах). ЦСУ. Масква. 1925. Табліца 33. Стар. 41 6. ↑ Bodart, Gaston: "Erforschung der Menschenverluste Österreich-Ungarns im Weltkriege 1914–1918", Austrian State Archive, War Archive Vienna, Manuscripts, History of the First World War, in general, A 91. Reports that 60% of Austro-Hungarian killed/wounded were incurred on the Eastern Front (including 312,531 out of 521,146 fatalities). While the casualty records are incomplete (Bodart on the same page estimates the missing war losses and gets a total figure of 1,213,368 deaths rather than 521,146), the proportions are accurate. 60% of casualties equates to 726,000 dead and 2,172,000 wounded. 7. 1 2 *А. Калянкоўскі*. Манеўраны перыяд першай сусветнай імперыялістычнай вайны 1914, стар. 48 8. 1 2 «Der Weltkrieg 1914 bis 1918», Bd. 2, S. 54-55 (ням.) 9. ↑ Першапачаткова асноўныя сілы 2-й арміі былі сканцэнтраваны на Балканах супраць Сербіі, а на рускай мяжы разгортвалася толькі частка яе (вайсковая група Кёвеса). З 18 жніўня пачалася перавозка ў Галіцыю ўсіх сіл 2-й арміі, якія прыбывалі на фронт супраць Расіі аж да 8 верасня. 10. ↑ «Österreich-Ungarns letzter Krieg 1914—1918», Bd. 1, S. 157 (ням.) 11. 1 2 *A. M. Заянчкоўскі.* Падрыхтоўка Расіі да імперыялістычнай вайны, С. 257. 12. ↑ *А. А. Строкаў.* Гісторыя ваеннага мастацтва. Т. 3. Капіталістычнае грамадства перыяду імперыялізму. — М .: Ваенвыдат, 1967. — С. 279. 13. ↑ «Усходне-Пруская аперацыя». Зборнік дакументаў. — M. 1939. — С. 86. 14. 1 2 «Усходне-Пруская аперацыя». Зборнік дакументаў. — M. 1939. — С. 146—147. 15. ↑ «Усходне-Пруская аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 12 16. 1 2 3 «Усходне-Пруская аперацыя». Зборнік дакументаў, С. 559. 17. ↑ «Усходне-Пруская аперацыя». Зборнік дакументаў, С. 258. 18. ↑ «Усходне-Пруская аперацыя». Зборнік дакументаў, С. 281. 19. ↑ *Ф. Храмаў.* Усходне-Пруская аперацыя 1914, С. 81. 20. 1 2 3 А. Бялой. Галіцыйская бітва. M. — Л. 1929, стар. 80-81 21. 1 2 *В. А. Мелік*. Стратэгічнае разгортванне, т. 1. Выд. 2-е. М. 1939, стар. 261 22. 1 2 3 «Стратэгічны нарыс вайны 1914—1918 гг.», ч. 1. М. 1922, стар. 146—147 23. ↑ *А. А. Брусілаў*. Мае ўспаміны. Выд. 5-е. М. 1963, стар. 90 24. ↑ *А. Калянкоўскі*. Манеўраны перыяд першай сусветнай імперыялістычнай вайны 1914 г, стар. 238 25. ↑ «Стратэгічны нарыс вайны 1914—1918 гг.», ч. 1, стар. 164—165 26. 1 2 3 «Стратэгічны нарыс вайны 1914—1918 гг.», Ч. 1, стар. 207 27. 1 2 3 «Варшаўска-Івангарадская аперацыя». Зборнік дакументаў. М. 1938, стар. 31 28. ↑ «Варшаўска-Івангарадская аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 155 29. ↑ «Варшаўска-Івангарадская аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 153 30. ↑ «Варшаўска-Івангарадская аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 108 31. 1 2 «Варшаўска-Івангарадская аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 186—188 32. ↑ «Варшаўска-Івангарадская аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 40 33. ↑ *Э. Людэндорф*. Мае ўспаміны пра вайну 1914—1918 гг. Т. 1, стар. 78 34. 1 2 3 4 «Лодзінская аперацыя». Зборнік дакументаў. М. — Л. 1936, стар. 58 35. ↑ *Э. Фалькенгайн*. «Вярхоўнае камандаванне 1915—1916 гг. у яго найважнейшых рашэннях», стар. 38 36. 1 2 3 4 5 *Д. Рыбін*. «Лодзінская аперацыя ў 1914 г.» М. 1938, стар. 14 37. ↑ «Лодзінская аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 151 38. 1 2 3 «Гісторыя першай сусветнай вайны 1914—1918 гг.» — М .: Навука, 1975. стар 383—385 39. 1 2 3 4 5 *А. М. Заянчкоўскі*. «Сусветная вайна. Манеўраны перыяд 1911—1915 гадоў на рускім (еўрапейскім) тэатры», стар. 252—256 40. 1 2 3 *А. М. Заянчкоўскі*. «Сусветная вайна. Манеўраны перыяд 1914—1915 гг. на рускім (еўрапейскім) тэатры», стар. 245 41. 1 2 *А. Калянкоўскі*. «Зімовая аперацыя ва Усходняй Прусіі ў 1915 г.» М. — Л. 1927, стар. 30-31 42. 1 2 3 *А. Калянкоўскі*. «Зімовая аперацыя ва Усходняй Прусіі ў 1915 г.», стар. 32 43. ↑ *А. М. Заянчкоўскі*. «Сусветная вайна. Манеўраны перыяд 1914—1915 гадоў на рускім (еўрапейскім) тэатры». М. — Л. 1929, стар. 249 44. 1 2 *М. П. Каменскі*. «Гібель 20-га корпуса 8 (21) лютага 1915» Пг. 1921, стар. 135; *В. Белаліпецкі*. «Зімовыя дзеянні пяхотнага палка ў Аўгустоўскіх лясах». М. 1940, стар. 62 45. ↑ *А. Ротэрмель*. «Спроба выхаду з акружэння і гібель 20-га армейскага рускага корпуса 21 лютага 1915» — "Вайна і рэвалюцыя ". 1935, № 1-2, стр. 97 — 107 46. ↑ *А. Калянкоўскі*. «Зімовая аперацыя ва Усходняй Прусіі ў 1915 г». стар. 83 47. 1 2 3 4 «Горліцкая аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 45-64 48. 1 2 3 «Горліцкая аперацыя». Зборнік дакументаў, стар 80-91 49. 1 2 «Горліцкая аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 372—374 50. 1 2 3 «Горліцкая аперацыя». Зборнік дакументаў, стар. 365 51. ↑ «Der Weltkrieg 1914 bis 1918», Bd. 8. Berlin, 1932, S. 256 (ням.) 52. 1 2 *M. Д. Бонч-Бруевіч*. «Страта намі Галіцыі ў 1915 г.», ч. 1. M. 1920 53. ↑ *Э. Фалькенгайн*. «Вярхоўнае камандаванне 1914—1916 у яго найважнейшых рашэннях», стар. 105—106 54. 1 2 3 *М. Яўсееў*. «Свянцянскі прарыў (1915 г.).» М. 1936, стар. 16 55. 1 2 *М. Яўсееў*. «Свянцянскі прарыў (1915 г.)». М. 1936, стр.17-18 56. ↑ *Г. Каралькоў*. «Не спраўдзіліся Каны», стар. 29 57. 1 2 3 *М. Е. Падарожны*. «Нарачанская аперацыя ў сакавіку 1916 на рускім фронце сусветнай вайны». М. 1938, стар. 11-15 58. ↑ Кярсноўскі Гісторыя Рускай арміі 59. 1 2 3 4 5 . «Наступ Паўднёва-Заходняга фронту ў маі-чэрвені 1916 г.». Зборнік дакументаў, стар. 45-51 60. 1 2 «Наступ Паўднёва-Заходняга фронту ў маі-чэрвені 1916 г.». Зборнік дакументаў, стар. 74-81 61. 1 2 3 *А. І. Літвінаў*. «Майскі прарыў 9-й арміі ў 1916 г». Пг. 1923, стар. 65; **Базарэўскі**. «Наступальная аперацыя 9-й рускай арміі Чэрвень 1916 г.» М. , 1937, стар. 83 62. 1 2 «Наступ Паўднёва-Заходняга фронту ў мае-чэрвені 1916 г.». Зборнік дакументаў, стар. 114—118 63. ↑ *А. А. Брусілаў*. «Мае ўспаміны». M. 1963, стар. 211—212 64. 1 2 «Наступ Паўднёва-Заходняга фронту ў мае — чэрвені 1916 г.». Зборнік дакументаў, стар. 290—291 65. 1 2 «Наступ Паўднёва-Заходняга фронту ў маі-чэрвені 1916 г.». Зборнік дакументаў, стар. 485 66. 1 2 3 4 История Первой мировой войны 1914—1918 гг. / под редакцией И. И. Ростунова. — 1975. — Т. 2. — С. 204-206. 67. 1 2 3 4 История Первой мировой войны 1914—1918 гг. / под редакцией И. И. Ростунова. — 1975. — Т. 2. — С. 208-210. 68. ↑ Кярсноўскі А. А.: Гісторыя Рускай арміі 69. ↑ Кярсноўскі А. А. Гісторыя рускай арміі. Барацьба на Каўказе. 70. 1 2 «Разлажэнне арміі ў 1917 г.». М. — Л. 1925, стар. 7 71. ↑ Ваенныя намаганні Расіі ў сусветнай вайне. 72. 1 2 3 *А. М. Заянчкоўскі*. «Стратэгічны нарыс вайны 1914—1918 гг.», Ч. 7, стар. 130 73. ↑ "Стратэгічны нарыс вайны 1914—1918 гг. Румынскі фронт ". М. 1922, стар. 122—123 74. ↑ *У. М. Вінаградаў*. «Румынія ў гады першай сусветнай вайны». М. 1969, стар. 216—217 75. 1 2 3 *А. М. Заянчкоўскі*. «Стратэгічны нарыс вайны 1914—1918 гг.», Ч. 7, стар. 102 76. ↑ *А. Каўтарадзе*. «Рыжская аперацыя 1917 года». — «Ваенна-гістарычны часопіс», 1967, № 9, стар. 123 77. ↑ «Дэкрэты Савецкай улады», т. 1. М. 1957, стар. 12, 15 78. 1 2 «Савецка-германскія адносіны. Ад перамоў у Брэст-Літоўску да падпісання Рапальскай дамовы». Зборнік дакументаў, т. 1. M. 1968, стар. 13 79. ↑ *Куль і Г.Дельбрюк*. «Крушэнне германскіх наступальных аперацый 1918 г.» М. 1935, стар. 24 80. 1 2 *Ю. В. Ключнік, А. Сабанін*. «Міжнародная палітыка найноўшага часу ў дагаворах, нотах і дэкларацыях», ч. 2, стар. 139—141; *Ф. І. Натовіч*. «Бухарэсцкі мір 1918» М. 1959 Літаратура ---------- * *Зайончковский А.М.* Первая мировая война. — СПб.: Полигон, 2000. — 878 с. — ISBN 5-89173-082-0. * *Бэзил Лиддел Гарт.* 1914. Правда о Первой мировой. — М.: Эксмо, 2009. — 480 с. — 4 300 экз. — ISBN 978-5-699-36036-9. * История Первой мировой войны 1914—1918 гг. / под редакцией И. И. Ростунова. — в 2-х томах. — М.: Наука, 1975. — 25 500 экз. * *Маниковский А. А.* Боевое снабжение русской армии в войну 1914—1918 гг. * *Барсуков Е. З.* Артиллерия русской армии (1900—1917 гг.) * *Де-Лазари А. Н.* Химическое оружие на фронтах мировой войны 1914—1918 гг. Спасылкі -------- | | | | --- | --- | | commons: | Усходні фронт Першай сусветнай вайны на Вікісховішчы | * Літаратура аб першай сусветнай у бібліятэцы сайта grwar.ru * Урланіс Б. Ц. Вайны і народанасельніцтва Еўропы. Першая сусветная вайна (1914—1918 гг.) * Растуноў І. І. Рускі фронт першай сусветнай вайны. М .: «Навука», 1976 * І.Мартыненка. Служба ваенных паведамленняў напярэдадні і ў гады Першай сусветнай вайны Архівавана 22 жніўня 2017. | ⛭Першая сусветная вайна | | --- | | Ваенныя планы | * План Шліфена * План Аўстра-Венгрыі * План Расіі * План XVII | | Папярэднія ўзброеныя канфлікты | * **Прычыны Першай сусветнай вайны** * Першы Мараканскі крызіс * Агадзірскі крызіс * Ліпеньскі крызіс * Каланіяльны падзел Афрыкі * Антысербскія беспарадкі ў Сараеве * Сараеўскае забойства * Руска-японская вайна * Італа-турэцкая вайна * Захоп Марока Францыяй | | Удзельнікі Першай сусветнай вайны | | | | | --- | --- | | Антанта | * Расійская імперыя Расійская імперыя * Францыя Францыя + Французская каланіяльная імперыя: + Алжыр + Туніс + В’етнам * Злучанае каралеўства Вялікабрытаніі і Ірландыі Брытанская імперыя + Вялікабрытанія + Аўстралія + Канада + Індыя + Новая Зеландыя + Ньюфаўндленд + Паўднёвая Радэзія + ПАС * ✰ Італія Італія * Бельгія Бельгія * Румынія Румынія * Каралеўства Чарнагорыя Каралеўства Чарнагорыя * Грэцыя Грэцыя * Каралеўства Сербія Каралеўства Сербія * Партугалія Партугалія * Злучаныя Штаты Амерыкі ЗША * Тайвань Кітай * Японія Японія * Арменія Арменія * Бразілія Бразілія * Сіям | | Цэнтральныя дзяржавы | * Германская імперыя Германія + Камерун + Тогаленд + Усходняя Афрыка + Паўднёва-Заходняя Афрыка * Аўстра-Венгрыя Аўстра-Венгрыя * Асманская імперыя Асманская імперыя * Балгарыя Балгарыя * ***Саюзнікі блока цэнтральных дзяржаў:*** * Украінская Народная Рэспубліка Украіна * Усевялікае войска Данское * Польшча Каралеўства Польшча * Літва Літоўская Рэспубліка/Каралеўства Літва * Герцагства Курляндскае і Семігальскае * Аб’яднанае Балтыйскае герцагства * Фінляндская рэспубліка/Каралеўства Фінляндыя * Рэспубліка Горцаў Каўказа * Дзяржава дэрвішаў * Джэбель-Шамар * Азербайджан Азербайджанская Дэмакратычная Рэспубліка | | Нейтральныя краіны | * Люксембург Люксембург * Швейцарыя Швейцарыя * Швецыя Швецыя | | | **Тэатры ваенных дзеянняў:** | | | | | --- | --- | | Еўрапейскі | * Балканскі * Румынская кампанія * Заходні фронт * Усходняя Еўропа * ✰ Італьянскі фронт | | Блізкаўсходні | * Дарданэльская аперацыя * Сінайска-Палесцінская кампанія * Каўказскі * Месапатамская кампанія * Персідская кампанія * Паўднёвая Аравія | | Афрыканскі | * Паўднёва-Заходняя Афрыка * Тагаленд * Камерун * Усходняя Афрыка * Паўночная Афрыка * Заходняя Афрыка | | Азіяцка-Ціхаакіянскі | * Цындаа * Германскае Самоа | | Вайна на моры | * Атлантыка * Міжземнае мора * Балтыка * Чорнае мора * Дарданэлы * Усходняя Азія * Каранель * Фалкленды * Ютландыя | | | Храналогія: | **1914**: * Пагранічная бітва * Першая бітва на Марне * Сербскі фронт * Бітва пры Цэры * Усходне-Пруская аперацыя * Галіцыйская бітва * Варшаўска-Івангарадская аперацыя * Бег да мора * Бітва пад Таненбергам * Першая Мазурская бітва * Лодзінская аперацыя * Бітва пры Калубары * Вялікае адступленне на Захадзе * Сарыкамышская бітва * Першая бітва пры Іпры **1915**: * Карпаты * Перамышльская аблога * Другая Мазурская бітва * Другая бітва пры Іпры * Першая бітва пры Ізонцы * Вялікае адступленне на Усходзе * Другая шампанская бітва * Косаўская аперацыя * Аблога Эль-Кута * Салоніцкі фронт * Свянцянскі прарыў * Горліцкі прарыў * Першая бітва пры Артуа * Нішская аперацыя **1916**: * Брусілаўскі прарыў * Баранавіцкая аперацыя * Бітва на Соме * Бітва пры Азьяга * Нарачанская аперацыя * Вердэнская бітва * Эрзурумская бітва * Арабскае паўстанне * Манастырская аперацыя * Бітва ў Трансільваніі **1917**: * Пятая Галіцкая бітва * Бітва пры Капарэце * Бітва пры Арасе * Бітва пры Пашэндэйле * Бітва за Багдад * Бітва пры Мэрэшэшці * Першая бітва за Газу * Паўднёвапалесцінскае наступленне * Бітва пры Камбрэ * Наступленне Нівеля * Аперацыя «Альбіён» **1918**: * Аперацыя «Фаўстшлаг» * Крымская аперацыя * Бітва за Баку * Вясновае наступленне * Другая бітва на Марне * Бітва пры Алепе * Бітва пры Віторыа-Венета * Мёз-Аргонскае наступленне * Трэцяе Трансірданскае наступленне * Бітва пры Мегідзе * Стодзённае наступленне * Вялікапольскае паўстанне * Вайна за незалежнасць Эстоніі * Вардарскае наступленне * Пятая бітва пры Іпры * Бітва пры Імбросе | | Звязаныя канфлікты | * Украінская рэвалюцыя * Савецка-ўкраінская вайна * Польска-ўкраінская вайна * Вайна за незалежнасць Літвы * Польска-літоўская вайна * Рух за незалежнасць Ірландыі * Арабскае паўстанне * Лівійскі рух супраціву * Першая балканская вайна * Другая балканская вайна * Бурскае паўстанне * Заянская вайна * Мексіканская рэвалюцыя * Велікоднае паўстанне * Антыбрытанскае паўстанне ў Іраку * Туарэгскае паўстанне * Расійская рэвалюцыя * Лютаўская рэвалюцыя * Кастрычніцкая рэвалюцыя * Лістападаўская рэвалюцыя * Грамадзянская вайна ў Расіі * Замежная ваенная інтэрвенцыя ў Расію * Грамадзянская вайна ў Фінляндыі * Грамадзянская вайна ў Ірландыі * Самалілендская кампанія * Кампанія Сенусі * Дарфурская экспедыцыя * Польска-савецкая вайна * Савецка-грузінская вайна * Вайна за незалежнасць Ірландыі * Грэка-турэцкая вайна * Вайна за незалежнасць Турцыі * Армяна-азербайджанская вайна * Армяна-грузінская вайна * Франка-сірыйская вайна * Чэхаславацка-венгерская вайна * Румынская інтэрвенцыя ў Венгрыю * Барацьба за незалежнасць Латвіі * Трэцяя Англа-афганская вайна * Егіпетская рэвалюцыя * Армяна-турэцкая вайна | | Спецыяльныя тэмы | | | | | --- | --- | | Ваеннае майстэрства | * Авіяцыя * Артылерыя * Конніца * Канвоі * Крыптаграфія * Тэхналогіі * Стратэгічныя бамбардзіроўкі * Атрутныя рэчывы * Чыгункі * Пазіцыйная вайна * Татальная вайна | | **Злачынствы супраць мірнага насельніцтва** | * Талергоф * Генацыд армян * Генацыд асірыйцаў * Генацыд грэкаў | | | Пагадненні і дагаворы | * Вайсковыя дамовы * Пагадненне Сайкса — Піко * Пагадненне Сен-Жан-дэ-Мар’ен * Пагадненне Венізелас-Цітоні * Версальскі дагавор * Нёіскі дагавор * Лонданскае пагадненне * Лазанскі мірны дагавор * Парыжская мірная канферэнцыя * Трыянонскі дагавор * Дамаскі пратакол * Сеўрскі мірны дагавор * Мудраскае перамір’е * Камп’енскае перамір’е * Перамір’е ў Віла-Джусці * Сен-Жэрменскі мірны дагавор * Французска-армянскае пагадненне * Капітуляцыя Германіі * Брэсцкі мір | | Дадатковая інфармацыя | * Роля жанчын * Мастацтва * Іспанскі грып * Каляднае перамір’е * Статыстыка * Эканамічная гісторыя | | Наступствы Першай сусветнай вайны | * Распад Аўстра-Венгерскай імперыі * Распад Асманскай імперыі * Распад Расійскай імперыі * Мемарыялы * 14 пунктаў Вільсана * Вільсанаўская Арменія * Ліга Нацый * Страчанае пакаленне | | ⛭Удзельнікі Першай сусветнай вайны | | --- | | Антанта | Аўстралія • Бельгія • Бразілія • Вялікабрытанія • Грэцыя • Індыя • ✰ Італія • Канада • Кітай • Новая Зеландыя • Ньюфаўндленд • Партугалія • Расія • Румынія • Сербія • ЗША • Францыя • Чарнагорыя • Паўднёва-Афрыканскі Саюз • Японія | | Чацвяртны саюз | Аўстра-Венгрыя • Балгарыя • Германія • Асманская імперыя |

У паняцця ёсць і іншыя значэнні, гл. Хадыка. **«Хады́ка»** (польск.: Chodyka) — паэма-гутарка Уладзіслава Сыракомлі, адна з першых паэм творцы. Сваім творам паэт даводзіць, што сэнс чалавечага жыцця заключаецца не ў клопаце пра самога сябе, а пра бліжняга, у любові да Бога і да сабе падобнага. Прататып -------- Гутарка «Хадыка» ўзнаўляе пачутае паэтам ад бацькі Адама Плуга палескае паданне пра асочніка, які ў гарачцы крыўды забіў лоўчага і тры дзясяткі гадоў хаваўся ў пушчы. У інтэрпрэтацыі Сыракомлі паданне абрастае дэталямі і падрабязнасцямі, ён імкнецца пранікнуць ва ўнутраны свет героя, асэнсаваць яго паводзіны ў гэтай цяжкай сітуацыі. Зінаіда Драздова заўважае таксама блізкасць гутаркі да жыційнай літаратуры (жыціі прападобнага Маісея Мурына, прападобнага Давіда). Змест ----- Дзеянне адбываецца ў Слуцку. Жыццё Хадыкі ў цёмнай непралазнай пушчы было нялёгкім. Пакуль меў порах, ён здабываў звера ці птушку, а скончыўся порах — харвачаўся карою, часта галадаў і жыў у скрусе. Найбольш паляшук цярпеў ад дакору сумлення, што ён здзейсніў смяротны грэх — забіў чалавека. Герой разумее, што сумленне — голас Бога, ад якога нідзе не схавацца. У адзінотным жыцці Хадыкі ўвесь час прысутнічае чорт, які то раіць яму павесіцца, нават абяцае падшукаць для гэтай мэты асіну, то заклікае выходзіць на дарогу і здабываць хлеб несумленным шляхам разбою і рабаўніцтва. Герой бароніцца ад нячысціка малітвай, хоць часам малітва ў яго не ідзе. Герой сябе не апраўдвае, але прызнае сваю віну. Спакутаваны Хадыка пазней ужо пачаў шукаць, дзе павесіцца, але раптам знайшоў пчаліны рой, з-за чаго задумваецца, каб заняцца пчалярствам. Ад працы герой атрымлівае задавальненне, натхняецца ідэяй прыносіць людзям карысць, а таксама ратуецца ад нячысцікаў. Такім чынам, паляшук выбірае Бога, замест д’ябла. Змучаны адзінотай Хадыка шукае людзей. Выйшаўшы да іх, ён расказвае сапраўдную гісторыю свайго жыцця і просіць пакаранне за ўчыненае ім забойства. Споведзь пакаранага доўгім блуканнем закранула князя Радзівіла. Прысуд у творы не агалошваецца, але сканчаецца смерцю Хадыкі ў кляштары. Крытыка ------- Тадэвуш Піні адзначаў: > *«Хадыка» пры ўсёй прастаце апавядання такі захапляльны, такі сумны, што чытаецца займальна на адным дыханні.* > > Беларускі філолаг Леў Цвяткоў пісаў: > *Хадыка — гэта сімвал прыгнечанага, замучанага варожымі сіламі беларускага народу. Гэты народ змушаны, калі нельга дабром, дык хаця шляхам крывага паўстаньня, выявіць свой пратэст.* > > Пераклады --------- У 1879 годзе ў Маскве выйшаў зборнік выбраных твораў Сыракомлі ў перакладзе на рускую мову, дзе быў змешчаны і «Хадыка» ў перакладзе Ліядора Пальміна. На беларускую мову твор пераклала Яўгенія Пфляўмбаўм, пераклад быў апублікаваны пад імем мужа. Зноскі ------ 1. 1 2 *Драздова, З.* Душа беларуса ў гутарках і вершах Уладзіслава Сыракомлі (бел.). — С. 136. 2. 1 2 3 *Драздова, З.* Душа беларуса ў гутарках і вершах Уладзіслава Сыракомлі (бел.). — С. 135. 3. ↑ *Драздова, З.* Душа беларуса ў гутарках і вершах Уладзіслава Сыракомлі (бел.). — С. 137. 4. ↑ *Pini, T.* Władysław Syrokomla i jego utwory (польск.). — 1901. — С. 106. 5. ↑ *Цвяткоў, Л.* Наша сялянства, яго прыяцелі й ворагі ў літаратурным адбіцьці (бел.). — 1927. — С. 137. 6. ↑ *Кондратовичъ, Л.* Избранныя стихотворенія Людвига Кондратовича (Владислава Сырокомля) (руск.). — Москва: В. М. Лавровъ и В. А. Федотовъ, 1879. — Т. 1. — С. 13-40. — 462 с. 7. ↑ *Сыракомля, У.* Выбраныя творы (бел.). — 2010. — С. 97-112. 8. ↑ У. Сыракомля. Выбраныя творы, 1966 Літаратура ---------- * *Сыракомля, У.* Выбраныя творы (бел.). — Мінск: Беларуская навука, 2010. — 584 с. — (Беларускі кнігазбор). — 1 000 экз. — ISBN 978-985-6976-06-6. * *Pini, T.* Władysław Syrokomla i jego utwory (польск.). — Lwów: Macierz Polska, 1901. — 247 с. Спасылкі -------- * *Драздова, З.* Душа беларуса ў гутарках і вершах Уладзіслава Сыракомлі (бел.) // *Полымя*. — Мінск: Ліпень 2017. — № 7 (1053). — С. 134-138. * *Цвяткоў, Л.* Наша сялянства, яго прыяцелі й ворагі ў літаратурным адбіцьці (бел.) // *Маладняк*. — 1927. — № 12 (3). — С. 122-137. | ⛭Уладзіслаў Сыракомля | | --- | | Творы | | | | | --- | --- | | Вершы | * Паштальён (1844) * Лялька (1851) * Лірнік вясковы (1852) * Груган (1854) * Вызваленне сялян (1859) * Народная песенька з ваколіц Вільні (1860) * Добрыя весці (1848, 1861) | | Паэмы | * Хадыка (1847) * Канонік Перамышльскі (1852) * Дабрародны Ян Дубарог (1853) * Маргер (1854) * Акраец хлеба (1854) * Жменя пшаніцы (1856) * Улас (1856) * Старыя вароты (1856) * Янка-магільнік (1856) | | Кантаты | Францішак Асізскі (1857) | | П’есы | Магнаты і сірата (1858) | | Прыпісваецца | * Гутарка старога дзеда (1861) * Гутарка двух суседаў (1861—1862) * Ужо птушкі пяюць ўсюды… (1861) | | | | Пераклады | * Кабзар (1863) | | На падставе | * Каток — скок на платок * Калі я на пошце служыў ямшчыком (1868) * Смерць Маргера (1876) * Маргер (1927) | | Асобы | * Паўліна Мітрашэўская * Гелена Маеўская * Адам Ганоры Кіркор * Вінцэсь Каратынскі * Вінцэнт Дунін-Марцінкевіч * Язэп Крашэўскі * Адам Плуг * Станіслаў Манюшка * Арцём Вярыга-Дарэўскі | | Мясціны | * Смольгава * Залучча * Барэйкаўшчына | | Памяць | * Вуліца Уладзіслава Сыракомлі (Мінск) * Кандратовіча (станцыя метро) |

**Хазарыбагх** (англ.: Hazaribagh, хинди जजारीबाग) — горад і муніцыпалітэт на поўначы індыйскага штата Джаркханд. Адміністрацыйны цэнтр акругі Хазарыбагх . Назва ----- Назва горада паходзіць ад персідскіх слоў *Hazar*, якое азначае «тысяча» і *Bagh* — «сад». Літаратурны пераклад назвы — «горад тысячы садоў». Геаграфія --------- Размешчаны за 91 км на поўнач ад сталіцы штата, горада Ранчы, на вышыні 603 м над узроўнем мора . Праз Хазарыбагх працякае рака Кунур, якая з’яўляецца левым прытокам ракі Дамадар. У 19 км ад горада знаходзіцца нацыянальны парк Хазарыбагх. Насельніцтва ------------ Паводле звестак перапісу 2011 года, насельніцтва горада складае 153 599 чалавек , з іх 80 095 чалавек (52 %) — мужчыны і 73 504 чалавекі (48 %) — жанчыны. Сярэдняя пісьменнасць насельніцтва складае 90,14 %, што значна вышэй, чым сярэдні па краіне паказчык 74,04 %. Сярэдняя пісьменнасць сярод мужчын — 93,82 %, а сярод жанчын — 86,14 %. 11 % насельніцтва складаюць дзеці ва ўзросце малодшай 6 гадоў. Па дадзеных мінулага перапісу 2001 года насельніцтва горада налічвала 127 243 чалавекі . Вялікая частка насельніцтва горада і прылеглай тэрыторыі гаворыць на мове хіндзі. Транспарт --------- Бліжэйшы аэрапорт, які прымае рэгулярныя мясцовыя рэйсы, знаходзіцца ў Ранчы. Бліжэйшая чыгуначная станцыя, Кадэрма, размешчана ў 69 км на поўнач ад горада, на галінцы Нью-Дэлі — Хаора. Праз Хазарыбагх праходзіць нацыянальная шаша № 33. Адлегласць па аўтамабільных дарогах да Ранчы — 91 км; да Дханбада — 128 км; да Далтанганджа — 198 км; да Патны — 235 км і да Калькуты — 434 км. Маюцца рэгулярныя аўтобусныя зносіны з буйнымі гарадамі паўночнага ўсходу краіны. Зноскі ------ 1. ↑ Hazaribag, India Page (англ.). Fallingrain Global Gazetteer. Архівавана з першакрыніцы 4 лістапада 2012. Праверана 13 сакавіка 2014. 2. ↑ Provisional Population Totals, Census of India 2011 **(нявызн.)**. Архівавана з першакрыніцы 2 красавіка 2013. 3. ↑ Population, population in the age group 0-6 and literates by sex — Cities/Towns (in alphabetic order): 2001

Лыжны трамплін Холменколена і помнік каралю Олафу Лыжны трамплін Капліца Помнік падарожніку Хансену **Хо́лменко́лен** (нарв.: Holmenkollen) — частка раёна Вестрэ Акер у Осла, сталіцы Нарвегіі. Холменколен знаходзіцца на ўзгорку і з’яўляецца самым высокім пунктам Осла. З канца XIX стагоддзя — цэнтр адпачынку і культуры. Тут знаходзяцца лыжны трамплін, найстарэйшы ў свеце Лыжны музей, біятлонная траса. На гэтай трасе штогод праходзіць адзін з этапаў Кубка свету па біятлоне. Курорт Холменколен — круглагадовы і ўваходзіць у лік 50 самых вядомых славутасцяў краіны. Аматары горных лыж і біятлона аддаюць перавагу з’яўленню тут у перыяд з лістапада па красавік, але ўвесь астатні час года ў Холменколене дзейнічае турыстычная інфраструктура: гасцявыя катэджы, кафэ і рэстараны (Holmenkollen Restaurant, Kafé Seterstua, інш.), музей, сувенірныя крамы. У сезон тут бывае каля 700 000 наведвальнікаў, і гэтая колькасць штогод павялічваецца. На курорце рэгулярна праводзяцца спаборніцтвы мясцовага і міжнароднага значэння па біятлоне, зімовага дваябор’і і скачках з трампліна. А акрамя гэтага — фальклорныя фестывалі і маляўнічыя народныя святы. Спартыўная інфраструктура ------------------------- Дзеючы 115-метровы лыжны трамплін, створаны яшчэ ў 1892 годзе і некалькі разоў перабудаваны пазней. Для спуску з яго лыжнікам неабходна мець спецыяльную ліцэнзію. Некалькі менш высокіх трамплінаў. Трэнажор-атракцыён, рэалістычна імітуючы слаламны спуск з крутога схілу і скачкі з лыжнага трампліна. Каля 500 км гарналыжных, слаламных і біятлонных трас, пераважна раўнінных, з нязначнымі перападамі вышынь. Біятлонны стадыён. Пункты пракату інвентару і амуніцыі. Забавы і славутасці ------------------- Назіральная аглядная пляцоўка на вяршыні галоўнага лыжнага трампліна. Адсюль адкрываецца неверагодны від на панараму Осла. Лыжны музей. Адкрыты ў 1923 годзе. Уключае велізарную экспазіцыю лыж розных формаў, памераў і прызначэння, а таксама калекцыю дакументаў і экспанатаў, звязаных з заваяваннем Паўночнага полюса і з лыжнымі традыцыямі нарвежскай каралеўскай сям’і. Статуя гіганцкага троля Колена, захавальніка тутэйшых месцаў. Помнікі каралю Олафу і падарожніку Хансену. Капліца. Як дабрацца ----------- На аўтамабілі: з’ехаць з кальцавой дарогі Осла ў Smectad і далей прытрымлівацца паказальнікаў у кірунку да Holmenkollen Skijumping Hill. Займае каля 20 хвілін. На метро з Осла: па лініі № 1 да першага прыпынку Holmenkollen. Зноскі ------ 1. ↑ Напісанне паводле арт. Осла // Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 11: Мугір — Паліклініка / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш. — Мн. : БелЭн, 2000. — Т. 11. — 560 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0035-8. — ISBN 985-11-0188-5 (т. 11). Спасылкі -------- * Курорт Холменколен: схілы, музеі, рэстараны і троль * Гарналыжны курорт Холменколен ў Нарвегіі * Стадыён «Осла-Холменколен» Архівавана 6 сакавіка 2016. | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская |

**Хаза́ры** іўр.: כוזרים (*Кузарым*), араб. الخزر‎‎ (*ал-Хазар*), перс.: خزر (*Хазар*), грэч. Χαζαροι (*Хазарой*), арм.: խազիր (Хазір), аг.-усх.-слав.: Козари, лац.: Chazari, Caziri, Gazari) † — саюз цюркамоўных, пераважна вандроўных плямёнаў, якія ў 1-м тыс. насялялі тэрыторыі Дагестана, Ніжняга Паволжа, Прыазоўя, Падоння і Крыма. Пад назвай **акацыры** жылі ў стэпах Паўночнага Каўказа, упамінаюцца ў дакументах 5 ст. У 448 былі падпарадкаваныя правадыром гунаў Атылам. У 626—630 актыўна ўдзельнічалі ў вайне цюркаў супраць Персіі. У гэты час у хазараў адбываўся распад родавых зносін і фармаванне класавага грамадства. У сярэдзіне 7 ст. узнікла самастойная дзяржава хазараў ― Хазарскі каганат. Пасля разгрому каганату кіеўскім князем Святаславам (965; гл.далей паход Святаслава) хазары перасталі існаваць як самастойныя плямёны. Гл. таксама ----------- * Хазарскі каганат Літаратура ---------- * Беларуская Савецкая Энцыклапедыя. У 12 т. Т. 11. Футбол — Яя; Дадатак / Рэдкал.: П. У. Броўка (гал. рэд.) і інш. — Мн.: БелСЭ, 1974. — 656 с.: іл. карты. С.15. * Артамонов М. И. История хазар, Л. 1962. Спасылкі -------- * Лагатып Вікісховішча На Вікісховішчы ёсць медыяфайлы па тэме Хазары | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая нарвежская · Вялікая расійская (старая версія) · Бракгаўза і Эфрона · Яўрэйская Бракгаўза і Эфрона · Кароткая яўрэйская · Кругасвет · Малы Бракгаўза і Эфрона · Britannica (онлайн) · Universalis | | Нарматыўны кантроль | GND: 4009796-1 · NKC: ph174209 |

**Пыра́нка**, *Хамутоўка* — рака ў Гродзенскім раёне, правы прыток ракі Котра (басейн Нёмана). Даўжыня ракі 44 км. Плошча вадазбору 622 км². Сярэднегадавы расход вады ў вусці 3,5 м³/с. Сярэдні нахіл воднай паверхні 0,4 м/км. Пачынаецца з возера Малочнае, цячэ праз азёры Белае і Рыбніца, упадае ў Котру на поўдзень ад вёскі Гушчыцы. Ад вытоку да возера Белае называецца Xамутоўка. Асноўны прыток — рака Бярвенка. Даліна ў сярэднім цячэнні невыразная, у верхнім і ніжнім трапецападобная (шырыня 200—300 м). Пойма ў верхнім цячэнні двухбаковая, шырыня 30—40 м, у ніжнім — пераважна правабярэжная. Азёрнасць басейна 2 % (найбольшыя азёры Вераўскае, Белае, Рыбніца, Кальніца, Зацкава, Антвозера). Рэчышча ў верхнім цячэнні звілістае (шырыня 3—4 м, месцамі да 10 м), на ўчастку ніжэй возера Рыбніца да вёскі Пыра (3,2 км) каналізаванае. Літаратура ---------- * Беларуская энцыклапедыя: У 18 т. Т. 13: Праміле — Рэлаксін / Рэдкал.: Г. П. Пашкоў і інш.. — Мн.: БелЭн, 2001. — Т. 13. — С. 151. — 576 с. — 10 000 экз. — ISBN 985-11-0216-4 (Т. 13). * Блакітная кніга Беларусі — Мн.: БелЭн, 1994.

Краявід горада **Ха́дэрсфілд** (англ.: Huddersfield) — горад у акрузе Кёркліс (англ.: Kirklees) на захадзе графства Заходні Іаркшыр у Англіі, непадалёк ад зліцця рэк Кольн і Холм, у 310 кіламетрах ад Лондана і ў 16.6 кіламетрах ад Брэдфарда, найбліжэйшага буйнога населенага пункта. Насельніцтва Хадэрсфілда складае (па даных перапісу 2001 года) 146 234 чалавек, ён займае 10-е месца ў спісе найбуйнейшых гарадоў Вялікабрытаніі. Гэта найбуйнейшы населены цэнтр акругі Кёркліс і яго адміністрацыйны цэнтр. Хадэрсфілд сыграў важную ролю ў індустрыяльнай рэвалюцыі Вялікабрытаніі. Сёння гэта буйны прамысловы (вытворчасць ваўняных тканін, фарбавальнікаў, машынабудаванне), спартыўны і адукацыйны цэнтр. Горад увайшоў у гісторыю як месца нараджэння нацыянальнай Рэгбісцкай лігі і прэм'ер-міністра Харальда Уілсана. Зноскі ------ 1. ↑ Хадэрсфілд. Вялікая савецкая энцыклапедыя **(нявызн.)**. bse.sci-lib.com. Праверана 8 красавіка 2010. Спасылкі -------- * Цэнтр горада. Красавік 2007 * About Huddersfield Архівавана 19 ліпеня 2006. * Гісторыя Хадэрсфілда Архівавана 26 верасня 2006. * www.geograph.co.uk : Фатаграфіі Хадэрсфілда і наваколляў

**Хай-Лайн** (англ.: The High Line) — парк у Манхэтэне на вышыні парадку 10 метраў ад паверхні зямлі, які да 1980-х гадоў служыў веткай надземнай чыгункі. У 1980 годзе чыгуначная ветка была зачынена, а ў 1990-х гадах уласнікі вырашалі пытанне па разборы чыгункі. Але было вырашана трансфармаваць шляхі ў паркавую алею. У 2004 і 2005 годзе пасля доўгіх слуханняў было вырашана выдзеліць 50 мільёнаў долараў на стварэнне парку. Акрамя таго, чыгунка канчаткова страціла статус чыгункі і была выдалена з рэестру Федэральнай службы наземнага транспарту ЗША. Будаўнічыя працы пачаліся ў 2006, адкрыццё паўднёвай паркавай секцыі ў раёне вуліцы Генсвурт адбылося 8 чэрвеня 2009. У гэты момант алея працягнулася аж да 20-ай вуліцы (уваходы на яе таксама на 14 і 16 вуліцах), і мае даўжыню ў 2,3 км. У гэты момант працягваюцца будаўнічыя працы з мэтай правесці алею па ўсёй даўжыні шляху. Прынамсі, разліковай адзнакай з'яўляецца 30-ая вуліца, бо ўчастак шляху з 30-ай па 34-ую вуліцу дагэтуль належыць чыгуначнай кампаніі, але гарадскія ўлады разлічваюць выкупіць гэту тэрыторыю і працягнуць развіццё парку. * * Від на Гань-Лайн з дарогі.Від на Гань-Лайн з дарогі. Спасылкі -------- * Афіцыйны сайт * Карта Хай-Лайна

**Хадэйда** (араб. الحديدة — Эль-Худайда) — партовы горад у Емене, на ўзбярэжжы Чырвонага мора. З’яўляецца цэнтрам мухафазы Хадэйда. Гісторыя -------- Упершыню згаданы ў пісьмовых крыніцах у 1454—1455 гг. У 1520-я гады быў заваяваны Асманскай імперыяй і пасля стаў адным з галоўных партоў вілаета Емен. З XVII ст. Хадэйда знаходзілася пад кантролем еменскіх імаматаў. Туркі зноў авалодалі горадам у XIX ст. У 1899 г. ён стаў цэнтрам вілаета Хадэйда. У 1914 г. падчас Першай сусветнай вайны германскія войскі пад камандаваннем барона Отмар фон Штоцынгена ўсталявалі ў горадзе тэлеграфную станцыю, што дазволіла падчас арабскага паўстання перадаваць паведамленні з Стамбула ў Германскую Усходнюю Афрыку. Затым горад на некаторы час быў заняты англійскімі войскамі. У 1925 г. горад быў вызвалены ад турак. У 1961 г. пры садзейнічанні СССР быў пабудаваны глыбакаводны порт і дарога да Саны і Таіза. Зноскі ------ | | | | --- | --- | | ⚙️   Слоўнікі і энцыклапедыі | Вялікая каталанская · Вялікая нарвежская · Britannica (онлайн) · Гранат | | Нарматыўны кантроль | LCCN: n82032211 · VIAF: 138393194 |