Datasets:

ashokpoudel

/

SahityaDataset

like 0

खतरनाक किताब पसले: ६४ वर्षे लामलाई पुस्तक मोह यति थियो कि उनी रिहापछि पनि आफ्नो अभियानमा रत्तिभर डग्मगिएका छैनन् । उनले हङकङमा पसल खोले पुनः पक्राउ पर्ने देखेपछि ताइवानमा सोही अभियानलाई निरन्तरता दिने भएका छन् । यसका लागि उनले इन्टरनेटमार्फत सहयोग जुटाएर पुस्तक पसल खोल्न लागेका हुन् । यसका लागि उनले १ लाख ६० हजार पाउन्ड जम्मा गरिसकेका छन् । ‘अब हङकङमा स्वतन्त्र विचार र स्वतन्त्रता भन्ने चिज रहेन,’ उनले लन्डन टाइम्सलाई भनेका छन्, ‘त्यसैले भोलिका पुस्तालाई स्वतन्त्रताको महत्त्व बुझाउन भए पनि मैले पुस्तक पसल खोल्नै पर्छ । त्यसैले मैले ताइवान रोजेँ ।’ उनलाई चिनियाँ सरकारले ८ महिना बन्दी बनाएपछि २०१६ मा छाडेको थियो । त्यसपछिका दिनमा उनले आफूमाथि भएका ज्यादतिबारे बोल्दै हिँड्न थालेका थिए । उनलाई चिनियाँ राज्यद्वारा सञ्चालित टेलिभिजनमा आफूले प्रतिबन्धित पुस्तक बेचेको र त्यसमा आत्मालोचना गरेको भिडियो प्रसारण गरिएको थियो । स्विट्जरल्यान्डको नागरिकता बोकेका गुई मिन्हाई उनको साझेदार थिए । गुई लामो समयदेखि थाइल्यान्ड बस्दै आइरहेका थिए । उनलाई पनि चीन सरकारले विदेशीलाई गोप्य दस्तावेज बेचेको आरोमा कैद गरिएको थियो । त्यसयता उनी लापत्ता छन् । यसले हङकङमा बसेर व्यवसाय गर्ने कुनै पनि चिनियाँ मूलका मानिसहरूको जिउज्यान सुरक्षित नरहेको देखाएको भन्दै हङकङमा आन्दोलन चर्किएको थियो । यतिबेला ताइवान चीनविरोधीहरूका लागि सुरक्षित ठाउँ बन्न पुगेको छ । त्यसैले पनि लाम त्यहाँ पुस्तक पसल खोल्न पुगेका हुन् । लामले पुस्तक पसल खोलेका दिन आफूहरू खुसी हुने संसद सदस्य यु सिकुनले प्रतिक्रिया मात्र दिएका छैनन्, ताइवानी राष्ट्रपतिले सो समाचार प्रकाशित भएपछि लामलाई एउटा पुष्पगुच्छा उपहार पठाई यो ताइवानको प्रजातन्त्रको लागि कोशेढुंगा भएको प्रतिक्रियासमेत पठाएकी थिइन् । उनले खोल्ने पुस्तक पसलमा वाहियातभन्दा अर्थपूर्ण पुस्तक मात्र रहने प्रतिक्रिया दिएका छन् । पसल कहिलेसम्म खुल्छ भन्नेबारे समाचारमा खुलाइएको छैन ।

अहो, मदनकृष्ण र हरिबंशको जोडी पो रहेछ: रामकुमार पाँडे नेपाली साहित्य र कलाका मानक व्यक्ति हुन् । कुनै बेला नेपाली विद्यार्थीले आफ्नो माध्यामिक विद्यालय पूरा गर्न रामकुमार पाँडेको रचना पढ्नै पर्ने बाध्यता थियो । हाँस्यब्यङ्ग्यमा लाग्नेहरुका लागि त रामकुमार पाँडे सम्पूर्ण कोर्स बुक नै हुन् भन्दा फरक पर्दैन । शिक्षा शंकायतर्फ पाँडे भुगोलका प्रथम प्राध्यापक पनि हुन् । उनैले विश्वलाई पहिलो पटक ‘उचाइ भुगोल’को विषय दिए । नेपाली भुगोलका विज्ञ टोनी हेगेनले उनलाई नेपाली भुगोलका अद्वितीय प्रतिभा भनेर सांर्वजनिक प्रसंसा गरेका थिए । एक सय भन्दा बढि पुस्तक लेखेका पाँडे अंग्रेजी भाषामा धेरै पुस्तक लेख्ने नेपाली पनि हुन् । ९ महिना जापान बस्दा विदेशीहरुका लागि त्यहाँको भुगोल बुझाउने पुस्तक नभेटेपछि उनले जापानी भुगोलको पुस्तक लेखेका थिए । अमेजन डट कममार्फत धेरै रोयल्टी पाउने नेपाली हुनुमा यहि पुस्तकको योगदान छ । उनका ८ वटा अंग्रेजी पुस्तक अहिले अमेजनले विक्रीमा राखेको छ । हास्यब्यङ्ग्य क्षेत्रलाई संघठित गरेर पहिलो पटक गाइजात्रा कार्यक्रम पनि पाँडेको नेतृत्वमा भएको थियो । उनैको हात समाएर अघि बढेका हाँस्यब्यङ्ग्य क्षेत्रका धेरै कलाकार अहिले नेपाली कला क्षेत्रमा चर्चित भएका छन् । मदन कृष्ण र हरिबंश आचार्यले धेरै पटक सार्वजनिक मञ्चमा पाँडेले हाँस्यब्यङ्ग्य क्षेत्रमा गरेको योगदान सम्झने गरेका छन् । साहित्यका विभिन्न किसिमका संस्था गठन गर्ने पाँडेको भागमा साना ठूला गरि १ सय ११ वटा विषयमा ‘पहिलो’ हुने सौभाग्य प्राप्त छ । बालसाहित्य, किशोर साहित्य, प्रौढ साहित्य, लोकसाहित्य, हाइकु, सिजो जस्ता फरक विषयमा कलम चलाएका पाँडे आज पनि एक दर्जन संस्थाको नेतृत्वतहमा छन् । नयाँ विषय देख्ने वित्तिकै हात हाल्ने र त्यस विषयमा कलम चलाउने व्यक्तिलाई संघठिन गरिहाल्ने प्रबृत्तिका कारण उनी ‘अस्थिर स्वभावका क्रियाशिल विद्वान’का रुपमा कवि समाजमा चर्चित छन् । यद्यपि उनी यसलाई समयको बाध्यता मान्छन् । ७३ वर्षीय पाँडेसँग लेखक–पत्रकार अश्विनी कोइरालाले उनको ५० वर्ष लामो साहित्यिक व्यक्तित्व खोतल्ने प्रयास गरेका थिए । केहि पुरानो अन्तरवार्ता भए पनि यो अझै उपयोगी हुने भएकाले यहाँ प्रकाशित गरेका छौँ । भोलिपर्सी नै प्रज्ञा प्रतिष्ठानमा प्राज्ञ सभा गठन हुँदैछ । तपाईंलाई कुलपति वा त्यस्तै केही प्रस्ताव आएको छैन ? आए पनि जान्न । किन ? प्रस्तावै आउँदैन, अनि कसरी जानु ? गाँठी कुरा के भने म कुनै पनि दलमा छैन । अहिलेसम्म प्राज्ञ त बनाएनन्, कुलपति त धेरै टाढाको कुरा । अब त म भन्दा धेरै जुनियर पनि कुलपति भैसके । अनि कसरी जानु ? बुढो भइयो भनेर हो कि ? म एक्लैले झण्डै प्रज्ञा प्रतिष्ठान जत्तिकै काम गरिरहेको छु । मानिस उमेरले बुढो हुने हो र ? एक सातापछि जापानमा अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली हाइकु सम्मेलन हुँदैछ । अहिले नेपालबाट त्यसको सम्पूर्ण तयारी गरिरहेको छु । म आफै कवि–लेखकलाई लिएर उता जाँदैछु । एक साथ दर्जनौ पुस्तकमा काम गरिरहेको छु । झण्डै दर्जन संस्था हाँकेको छु । बुढो मानिसले त काम गर्नै सक्तैन नि । मनोज गजुरेल, मह जोडीहरुले सार्वजनिक समारोहमा तपाईंको प्रसंसा गरेको सुनेको छु । तपाईं उहाँहरुको गुरु हो ? होइन, पटक्कै होइन । प्रसंसा गर्नु उहाँहरुको महानता हो । प्रतिभाशाली मानिस आफ्नो मूल बिर्सदैनन् । उहाँहरुले आफ्नो मूलघर सम्झनु भएको हो । भएको के थियो भने नेपालमा गाइजात्रा त मनाइन्थ्यो तर त्यो बौद्धिक र संघठित थिएन । २०३३ सालको कुरा हो, सताब्दीपुरुष सत्यमोहन जोशी प्रज्ञा प्रतिष्ठानको सदस्य सचिव हुनुहुन्थ्यो । उहाँलाई दरबारबाट परम्पराबाट चलिआएको गाइजात्रालाई प्रज्ञा प्रतिष्ठानले संयोजन गरेर चलाउनू भन्ने आदेश आएछ । त्यति मात्र होइन, त्यस विषयमा रामकुमार पाँडेसँग सल्लाह गर्नू भन्ने पनि आदेश भएछ । अब त्यो बेलाको शक्तिशाली दरबार, त्यसमाथि राजाका निजीसचिवले नै पाँडेसँग सल्लाह गर्नू भने पछि म सुरुदेखिसँग गाइजात्रामा जोडिएँ । राजा र प्रधानमन्त्रीका अघि हाँस्यब्यङ्ग्यकारहरुले प्रदर्शन गर्ने भएपछि नेपालभरिबाट प्रतिभाशाली मानिस आए । त्यसमध्ये नेपाली संस्कृतिलाई समेटेर बनाएको एउटा प्रहसनले नेपाली संस्कृतिको बेहिज्यत गर्यो भनेर केही निर्णयकहरुले त्यसलाई हटाउन चाहेका थिए । मैले चाहीँ नेपालीपन भएका कारण त्यो देखाउनै पर्छ भन्ने अड्डी लिएँ । दुई जना सामान्य केटाहरुको त्यो प्रदर्शन वास्तवमा सिर्जनशील थियो । पछि पो थाहा भयो, ती जोडी अरु कोही नभएर मदनकृष्ण र हरिबंश पो रहेछन् । हाँस्यब्यङ्ग्य कार्यक्रम गर्न दरबारले तपाईंलाई नै किन खोज्यो । राजावादी भएर हो ? खासमा व्यङ्ग्यकार कहिल्यै कुनै सत्ताधारीको हुँदैन । नत्र कसरी व्यङ्ग्यकार हुने ? खासमा म पाटन कलेज पढ्दा हाम्रो अंग्रेजी शिक्षक हुनुहुन्थ्यो, नारायणप्रसाद श्रेष्ठ । त्यो बेला म कलेजमा स्टाण्डबाइ कमेडियन थिएँ । त्यो बेला टेलिभिजनहरु थिएनन्, त्यसैले टोल टोलमा हँसाउने युवाहरु सक्रिय हुन्थे, त्यस मध्ये म पनि एउटा थिएँ । त्यही बेला म पत्रपत्रिकामा हाँस्यब्यंग्य पनि लेख्न थालेको थिएँ । यी दुबै प्रतिभा नारायण सरले देख्नु भएको थियो । संयोगबस उहाँ राजा विरेन्द्रको निजी सचिव हुनुभयो । कलेज छँदा म विद्यार्थी युनियनको सचिव थिएँ र मैले गर्ने सिर्जनात्मक काम उहाँले देख्नु भएको थियो । यहि कारण प्राज्ञ नभए पनि गाईजात्राको कमिटीमा मलाई राखिने गरेको थियो । म आफू पनि हाँस्यब्यङ्ग्य लेख्ने र अभिनय पनि गर्ने भएकाले यसमा मेरो चासो थियो । सरकारी स्तरबाट गरिने र राजा–रानीले नै हेर्ने भएकाले कतिपय राम्रा कुरा पनि सेन्सरसीपमा पर्दथ्यो । तै पनि त्यो बेला गाईजात्राको निहुँमा धेरै नै काम भएको थियो । मलाइ लाग्छ, हाँस्यब्यग्यका लागि त्यो स्वर्ण युग थियो । त्यही दह्रो परम्पराका कारण आज हास्यब्यङ्ग्य कलाकार यो देशका सबैभन्दा विकाउ कलाकार भएका हुन् भन्ने लाग्छ । तर प्रजातन्त्र प्राप्ति पछि अचानक प्रज्ञा प्रतिष्ठानले गर्ने हाँस्यब्यङ्ग्य कार्यक्रम गर्न छाड्यो ? तपाईंहरुले विद्रोह पनि गर्नुभयो । त्यसको पृष्ठभूमि के थियो ? प्रजातन्त्रपछि नेपाली कांग्रेसले इश्वर बराललाई उपकुलपति बनायो । उहाँ भारतमै पढ्नु भएको, जवहारलाल नेहरु विश्विद्यालयमा प्राध्यापक भएर उतै बस्नु भएकोले हुन सक्छ, उहाँलाई गाईजात्राको महत्व थाहा भएन । यो मल्लकालदेखि चलिआएको विशुद्ध नेपाली परम्परा थियो तर यसलाई उहाँले केवल प्रजातन्त्र प्राप्त गर्ने हतियार मात्रै भएको बुझ्नु भयो । उहाँले ‘एकेडेमीले यस्तो सस्तो र भद्दा खालको कार्यक्रम गर्न मिल्दैन’ भनेर एकेडेमीको कार्यक्रमबाट हटाइदिनु भयो । पहिले हामीले धेरै अनुनय विनय गर्यौं । अन्त्यमा हामी आफै भए पनि निजी रुपमा काम गरेर सरकारलाई देखाइदिन्छौँ भनेर हासने भन्ने संस्था खोल्यौं । त्यहि संस्थामार्फत हामीले गाईजात्रा देखायौं । वास्तवमा गाइजात्रा कार्यक्रम एउटा ब्राण्ड भइसकेको थियो । त्यसमाथि निजी ब्यवस्थापनमा सुरु गर्दा यो धेरै माथि गयो । यो विद्रोह एक प्रकारले कलाकार आफ्नो खुट्टामा आफैं उभिने कामको सुरुवात थियो । त्यसपछि नै तितेजिरे मेरिबास्सै कार्यक्रम एकातिर सुरु भयो । अर्कोतिर मह जोडीको छुट्टै कार्यक्रम भयो । टेलिभिजनहरुमा हाँस्यब्यङ्ग्य कार्यक्रमलाई निजी क्षेत्रले प्रायोजन गर्न थाल्यो । महजोडीहरुको मह सञ्चार खुल्यो । सबैले प्रगति गरे । आज तपाईंले जुटाउनु भएका कलाकारहरु छरिएका छन्, के कारणले यस्तो भयो ? मेरो प्रस्ताव थियो, हाँस्यब्यग्य समाज नेपाल (हासने) दह्रो हुनु पर्छ । कार्यक्रमबाट उठेको आधा पैसा कलाकारले पाउनु पर्छ । अनि आधा पैसा संस्थामा आउनु पर्छ । यसो गर्दा कलाकारलाई अप्ठ्यारो पर्दा संस्था काम लाग्छ भन्ने मेरो अभियान थियो । तर नयाँ कलाकारहरु संस्थालाई बलियो बनाउने भन्दा पनि व्यक्तिगत कुरामा बढि ध्यान दिन थाले । संस्थामा भद्रगोल भएपछि मैले संस्था नै छाडिदिएँ । तपाईंको विचारमा हाँस्यब्यङ्ग्य विधाको कमजोरी के हो ? विश्वभरि नै हाँस्यब्यङ्ग्यकारहरु कमेडियन पनि हुन्छन् र लेखक पनि हुन्छन् । उनीहरुका कृति गम्भीरतापूर्वक पढिन्छ र स्टेजमा पनि उनीहरुलाई पच्छ्याइन्छ । नेपालमा भने केही अपवाद बाहेक कमेडियन लेखक हुन सकेनन् । किनभने उनीहरुले साहित्य अध्ययन गरेनन् । जबकी मानिस जति अध्ययनशील भयो, उति गहिरो व्यङ्ग्य गर्न सक्छ । पञ्चायतकालमा एकेडेमीले गाइजात्राको सुरुवात गर्नुको पछि पनि यसलाई साहित्यको मूलविधा मानेकै कारणले हो । आजका कमेडियनहरु साहित्यकार त परको कुरा साहित्यका पाठक पनि हुन सकेनन् । यहि कारण व्यङ्ग्य केवल राजनीतिमा मात्र सीमित भयो । नेताको हाउभाउ र समाचार पढेर व्यङ्ग्य गर्ने चलन बढेर गयो । जसमा बौद्धिकता एकदमै कम हुन्छ । हुन त अरु क्षेत्रमा पनि साहित्यको अध्ययन गर्ने चलन छैन । स्वयं साहित्यकारहरु अध्ययनशील छैनन्, अरुको त के कुरा गर्नु र ? तपाईं लेखेकै भरमा धेरै देश घुम्ने लेखकमा दरिनु भएको छ । विदेशमा साहित्य वा कलाको अवस्था कस्तो पाउनु भएको छ ? चाहे पूर्वीय समाजमा होस् वा पश्चिमा समाजमा, एउटा कुरा समान छ । त्यो के भने मानिसले सम्पती कमाएपछि साहित्यकार र कलाकारको संगत गर्छन् । पुराना दरवारमा कवि र संगीतकर्मीहरु अनिवार्य रहन्थे । अंग्रेज आउनुअघि भारतमा भएका सयौं राज्यमा त्यहाँका दरवारमा कवि कलाकार राखेर उनीहरुका कुरा सुन्ने गर्दथे । संस्कृत साहित्यहरुमा पनि राजाले योगी र कविको निर्णय सुनेर मात्र फैसला गरेको पाइन्छ । फ्रान्स पुगेका बेला मैले त्यहाँको भब्य दरवार घुम्ने मौका पाएको थिएँ । लुई चौधौंको दरवारको भित्तामा जसरी कला सजिएका छन्, त्यसबाट पनि त्यो दरबारमा कलाकार र कविले सिर्जनाको उपल्लो तहमा पुगेर ती भित्ता सजाएको सजिलै महसुस गर्न सकिन्छ । अर्थात धन कमाएपछि मानिसले आनन्दका लागि गर्ने भनेकै कला साहित्यको अध्ययन र लेखक कविको संगत हो । त्यस्तै कोरियामा आज पनि सरकारी जागीर खाने मानिसले अन्य कुराको अतिरिक्त त्यहाँको परम्परागत कविता ‘सिजो’ सिर्जना गर्न जानेको हुनुपर्छ । किनभने साहित्य सिर्जना गर्ने कर्मचारीले नै जनताको पीर मार्का बुझ्छन् भन्ने मान्यता छ । नेपालमा भने मानिसले सम्पती कमाउनु पर्छ भन्ने बुझे तर सम्पती कमाएर आनन्दित हुने शैली पनि सिक्नु पर्छ भन्ने जानेनन् किनभने उनीहरुले साहित्य र कलाभित्र आनन्दको रहस्य छ भन्ने कुरा बुझेकै छैनन् । नेपालमा यो कुरा थाहा नहुनुको कारण के होला ? विदेशीहरुले नेपालीहरुलाई यो कुरा बुझाउन चाहन्छन् । त्यसका लागि विदेशका विभिन्न कार्यशालामा पनि बोलाउँछन् । त्यहाँको साहित्य, संगीत कलाले त्यो देशलाई कति माथि पुर्यायो भन्ने कुरा बुझाउन पनि चाहन्छन् तर यस्ता कुरा सरकारी च्यानलमार्फत आउँछ । विदेश घुम्ने भनेपछि कर्मचारी र नेता–कार्यकर्ता नै यस्ता काममा अघि बढेर जान्छन् । त्यही क्षेत्रको संवेदनशील व्यक्तिलाई पठाए पो त्यो कुरा टपक्क टिपेर लेखक–कलाकारले ती कुरा बोकेर आउँछ र यहाँ त्यससम्बन्धी बहस हुन्छ । विषयसँग पर परसम्म सम्बन्ध नै नभएको मानिस गएपछि उसले के बुझ्छ र के ल्याउँछ ? मैले धेरै पटक यस्ता कार्यशालाहरुमा सरकारी कर्मचारीलाई भेटेको छु । एकपल्ट युएनडिपीले संस्थाको तर्फबाट मलाई र सरकारका तर्फबाट कुनै दुई जना विज्ञलाई पठाउन अनुरोध गरेको थियो । त्यहाँ पुगेपछि मात्रै मैले त्यो विषयसँग साइनो नभएका दुईजना सरकारीलाई भेटेँ । उनीहरु कार्यशालमा बस्दै नबसी घुमेर समय बिताए, मेरो थाप्लोमा सबै जिम्मेवारी छाडेर । खोज्ने हो भने यस्ता गैर विषयका मानिस सरकारी खर्चमा वा सरकारी कोटामा विदेश गएको पाउनु हुन्छ । यसैबाट थाहा हुन्छ, हामी सिकेर नयाँ काम गर्न चाहदैनौं । केवल कमाउन र घुम्न मात्रै चासो दिन्छौं । एक पटक नेपाली पत्रिकामा कार्टुनको भूमिका कस्तो हुनुपर्छ भन्ने विषयमा तपार्ईंका बहस सुन्न पाइन्थ्यो । कार्टुनमा तपाईं कसरी जोडिनु भयो ? २०२१ सालतिर ‘मायालु’ नामक सिनेप्रधान पत्रिका छापिन्थ्यो । त्यसमा म ब्यङ्ग्य लेख लेख्थेँ । लेखमा कार्टुन राख्दा राम्रो हुन्छ भन्ने कुरा आयो । त्यो बेला कार्टुन छाप्ने चलन भर्खर सुरु भएको थियो । यहि कारण ‘मायालु’मा पनि कार्टुन राख्ने कुरा भयो । म चित्र बनाउने हुँदा मैले नै एकपटक प्रयास गरेँ । त्यो सायद राम्रो भयो । त्यसपछि ‘कार्टुन सँवाद’ नामक स्तम्भ नै सुरु गर्न सम्पादकले आग्रह गरे । यसरी म कार्टुनिस्टका रुपमा पनि परिचित भएँ । जब प्रजातन्त्र आयो, कार्टुनहरु लोकप्रिय त भए तर कार्टुनिस्टलाई पत्रकार मान्न सम्पादकहरुले आनाकानी गर्न थाले । मैले कार्टुनिस्टहरुको एउटा संस्था गठन गरे । यहि संस्थामार्फत हामीले पत्रकार महासंघसँग कार्टुनिस्टलाई पनि पत्रकारको मान्यता दिनुपर्ने लविङ् गर्यौं । त्यही लविङले कार्टुनिस्टलाई पनि पत्रकार मान्यता दिलायो । पछि कार्टुनिस्टहरुको संस्था पुर्नगठन भएर दुर्गा बराल (बात्सायन) अध्यक्ष हुनु भएपछि यसले अझ इज्जत पायो । साहित्यको क्षेत्रमा चर्चित भए पनि तपाईंले भुगोल विषय पढ्नुभयो । यसको पछि कुनै कारण छ ? साहित्यमा लागेर भोकभोकै परेका मानिस देख्दै हुर्केको केटो हुँ । त्यसैले आर्थिक भरथेगका लागि मैले भुगोल पढ्ने निर्णय गरेको थिएँ । त्यो बेला भुगोल नेपालका लागि नयाँ विषय थियो । यो मेरो दानापानी चलाउने भाँडो बन्यो । विदेशीहरुसँग काम गर्न पाइन्थ्यो । भुगोल बृहत क्षेत्र भएकाले ज्ञानको दायरा फरकाकिलो भयो । यहि कारण युएनडिपी, युनिसेफ, युनेस्को जस्ता संस्थामा काम गर्न पाइयो । यसले आर्थिक अभाव हुन दिएन । साहित्य त मेरो नशा मै थियो । जुन सुकै क्षेत्रमा गए पनि म साहित्यकै लागि जन्मिएको थिएँ । यसका लागि अतिरिक्त परिश्रम गर्नुपर्ने अवस्था थिएन । भुगोल विषय नै किन छानेँ भन्ने कुरा पनि रमाइलो छ । त्यो के भने भुगोलभित्र २ सय भन्दा बढि विषय पढ्नु पर्छ । पृथ्वीसँग जोडिएका हरेक कुरा भूगोलका विषय हुन् । भुगोल पढेकै कारण मैले हरेक विषयमा ब्यङ्ग्य गर्न सिकेँ । मलाई धेरैले भन्छन्, यति धेरै विषयको जानकारी कसरी राख्नुहुन्छ । यसको श्रेय म भुगोललाई नै दिन्छु । अझ जुनबेला देखि ‘उचाइ भुगोल’ को विषयमा विश्वमा परिचित भएँ, त्यसपछि त संसारको बाटो पनि खुल्यो, ज्ञानको बाटो पनि खुल्यो । तपाईंलाई ‘उचाइ भुगोलविज्ञ’ भनेर विदेशीले निकै प्रसंसा गरेको लेखहरु पढ्न पाइन्छ । विशेषगरि नेपाल विज्ञ टोनी हेगेनको प्रसंसाले तपाईंको व्यक्तित्व अन्तर्राष्ट्रिय हुन पुग्यो । के हो यो उचाइ भुगोल भनेको ? उचाइका कारण मानिसको सम्यता कसरी विकास हुन्छ भन्ने अध्ययन गर्ने विषयलाई उचाइ भुगोल भनिन्छ । नेपाली भुगोल अध्ययन गर्दै जाँदा मैले के थाहा पाएँ भने एउटा निश्चित उचाइमा नेपाली बस्ती बसेको रहेछ । धेरै तल औलो लाग्ने र धेरै माथि जाडो हुने कारणले नेपाली पहाडी बस्तीहरुको विकाससँगै भाषा, संस्कृति र रहनसहन एकै किसिमको भएको रहेछ । यसअघि कुनै पनि भुगोल विज्ञले यसरी अध्ययन नगरेका कारण यसलाई छुट्टै विषय मानियो । पश्चिमाहरु यस्ता अनुसन्धानका विषयलाई निकै महत्व दिने भएकाले अलिअलि प्रसंसा भएको हो । मलाई खुसी लाग्छ । तै पनि तपाईंले विद्यावारिधि गर्नुभएन ? किन होला ? साहित्यमा लागेका कारण समय भएन । फेरि मैले नयाँ विषय पहिल्याएँ । यो आफैमा विद्यावारिधि भन्दा ठूलो कुरा हो भन्ने लाग्यो । विदेशीहरु पनि यही भन्छन् । एउटा मानिसले सबै कुरा कहाँ गर्न सक्छ र ? तर तपाईंमाथि नै सुकदेव राईले विद्यावारिधि गरिदिए, कस्तो लाग्छ ? खुसी लाग्छ । ममाथि भन्दा पनि म र मजस्ता चार जना हाँस्यब्यग्यकारमाथि भन्दा राम्रो होला । कहिलेकाहीँ आफूले विद्यावारिधि नगरे पनि म पनि विद्यावारिधिको विषय भएँ भन्ने कुराले सन्तुष्टि दिन्छ । तपाईंका नाममा पहिलो पटक १ सय ११ विषयमा नयाँ काम गरेको रेकर्ड भएको छ भन्ने गरिन्छ । नयाँ नयाँ काम गर्न किन मन लाग्छ ? कि नयाँ रेकर्ड राख्ने सोख हो ? नेपालमा नयाँ जे काम गरे पनि पहिलो पल्ट हुन पुग्छ । किनभने नेपालमा भएकै केही छैन । विदेशमा देखेर आउँछु, यहाँ भएको देख्दिन, गर्न मन लाग्छ । त्यसपछि त्यो काम पहिलो हुन पुग्छ । अरुले दुई–चारवटा मात्र नयाँ काम गर्ने हिम्मत गर्छन् । मलाई भने एउटा कुरा स्थापित भएपछि अर्को विषयमा हामफाल्न मन लागिहाल्छ । सोक होइन, आइपर्छ र गर्न मन लाग्छ । कुरा त्यति हो । नयाँ के गर्दै हनुहुन्छ ? नेपालमा जे कुरा पनि विदेशीले बुद्धि दिने र हामीले त्यसैलाई महत्व दिएर लागू गर्दा हामीले राजनीतिक, सामाजिक र सांस्कृतिक धेरै कुरा गुमायौं । खासमा विदेशीले नेपाललाई कति बुझेको छ र ? उनीहरुको कुरा हामीले लागू गर्नु ? केही वर्ष यता बल्ल मेरो दिमाग यो कुरा घुस्यो । यहि कारण विदेशीलाई नेपाल बुझाउन अंग्रेजी भाषामा एउटा बृहत्तर नेपाल परिचय पुस्तक लेख्दैछु । यो निकै मोटो पुस्तक हुन्छ जस्तो छ । मुख्यतः त्यसैमा लागेको छु । अर्को सहायक तर महत्वपूर्ण काम पनि गर्दैछु । खासमा नेपालमा विश्वमा भन्दा धेरै कुरा नयाँ छन् । केवल हिमाल, बुद्ध र गोर्खालीले मात्र नेपाललाई चिनाउने होइन, हाम्रो देशमा सयौं कुरा अरु देशभन्दा फरक छ । त्यसलाई मैले गिनिज बुक अफ वल्र्ड रेकर्ड जस्तै नेपालका आफ्ना किसिमका किर्तिमानहरुको दर्जनौ स–साना पुस्तक निकाल्नु पर्छ भन्ने निष्कर्षमा पुगेको छु । एक दर्जन जति तयार भएका छन्, अरु एक दर्जन जति तयार पार्न सकिन्छ । सय भन्दा बढि पुस्तक लेखिसक्नु भयो, अरु सय वटा लेख्ने योजना हो ? समयले साथ दिए मैले जम्मा गरेका धेरै विषय तयारी अवस्थामा छन् । त्यसैले सयले मान्दिन, हजार पुस्तक पुर्याऔं भन्ने पो सोच्दैछु । (लामो हाँसो)

दुई संग्रहको प्रकाशन र एउटा अन्तर्राष्ट्रिय पुरस्कारको घोषणा: गैर आवासीय नेपाली संघको साहित्य र संस्कृति विभागले यो वर्ष दुई वटा कृति प्रकाशन गर्ने भएको छ । गएको साता गैरआवासीय नेपाली संघको भाषा, साहित्य, संस्कृति तथा सम्पादा प्रवर्दन समितिको बैठकले एउटा नियात्रा संग्रह र एउटा गजल सङ्ग्रह प्रकाशन गर्ने निर्णय गरेको हो । यसैगरि बैठकले साहित्यमा योगदान दिने कृति वा स्रष्टाको सम्मानार्थ यो समितिले एउटा अन्तर्राष्ट्रिय स्तरको नेपाली साहित्य पुरस्कारको स्थापना पनि गरेको छ । विभागका अध्यक्ष हिक्मत थापाले पहिलो बैठकमा गैरआवासीय नेपाली संघका संरक्षक जीवा लामिछानेले एक लाख रुपैंयाको बिऊ रकम राखेर यसको स्थापना गरेको घोषणा गरेको बताए । उक्त बिऊ रकममा अध्यक्ष थापाले ५० हजार रुपैंया योगदान गरेका छन् । यसलाई संसारभरि छरिएर रहेका साहित्य प्रेमीहरुले थप योगदान गर्दै जाने योजना रहेको पनि थापाले बताए । वर्ष २०२० मा उक्त संस्थाले नेपाल बाहिर रहेर साहित्य सिर्जना गरिरहेका साहित्यकारहरुको नियात्रा संग्रह प्रकाशन गर्ने भएको छ । यो संग्रहमा नेपाल बाहिर बस्ने श्रष्टाले नेपाल बाहिरकै विषयमा लेखिएका नियात्रा समेटिने बताइएको छ । त्यसैगरि उक्त संस्थाले नेपाल बाहिर रहेर गजल सिर्जना गरिरहेका सर्जकहरुको बृथक खालको बृहत गजल संग्रहको प्रकाशनको तयारी गरिएको पनि जनाइएको छ । ‘दुवै कृतिहरु विज्ञ निर्णायक मण्डलहरुको रोहबरमा छानिने छन् । यी दुवै कृतिको गुणस्तरमा हामी सम्झौता गर्दैनौँ ।’ अध्यक्ष थापाले साहित्यपोस्टसँग भने, ‘नेपाल बाहिर रहेर साहित्य सिर्जना गरिरहनु भएका साहित्यकारहरुका उत्कृष्ट रचना हामीले यी दुबै पुस्तकमा पाउने छौँ ।’

बन्दाबन्दीमा अनलाइन वाचन संस्कृति मौलाउँदै, ओबामा पनि अनलाइन वाचनमा: बन्दाबन्दीको समयमा इन्टरनेट संसारभरमा बहुसंख्यक मानिसहरुको लागि समय व्यतित गर्ने मुख्य साधन भएको छ । इन्टरनेटमा उपलब्ध भएका ज्ञानबर्द्धक तथा मनोरञ्जनात्मक सामग्रीहरुको प्रयोग ह्वात्तै बढेको छ । चलचित्र तथा भिडियो सामग्रीहरु मात्रै नभएर यो समयमा पुस्तक तथा पुस्तक सम्बन्धित सामग्रीहरु जस्तै: इबुक तथा अडियो बुकको प्रयोग पनि बढेको छ तर मानिसको असिमित चाहना भन्नु पर्छ, पहिले देखि उपलब्ध सामग्रीहरुले मात्रै मानिसको चासोको सम्बोधन गरेको पाइदैन । युट्युब तथा फेसबुक लगायतका सामाजिक सञ्जालहरुमा प्रत्यक्ष (लाइभ) उपस्थित भएर बनाइएका सामग्रीहरुमा मानिसहरुको रुचि बढेको पाइन्छ । नेपाल पनि यो सन्दर्भबाट अछुतो रहेको छैन । यस्ता विभिन्न लाइभ कार्यक्रमहरु नेपालमा पनि भइरहेका छन् । नेपालमा यस्ता कार्यक्रमहरु रुचाइन थालेका छन् र यस्ता कार्यक्रमहरु प्रतिको चासो बढिरहेको छ । व्यक्तिगत वा संस्थागतरुपमा नै अहिले फेसबुक लाइभमा विभिन्न कार्यक्रमहरु हामीले देख्न पाइरहेका छौँ । नेपाल स्काउटमा हरेक दिन हुने स्काउट लाइभ होस् या कोरीबाटी डट कमले फिल्मी हाजिरीजवाफ कार्यक्रम या साहित्यकार कृष्ण धरावासीको साहित्य चर्चा या बुकाहोलिक्समा श्रष्टासँगको साक्षात्कार, सबै फेसबुक मार्फत हुने लाइभ कार्यक्रमहरु नै हुन् । मन्डेज् विद् मिसेल ओबामा बालबालिकाप्रति समर्पित अमेरिकामा पनि अमेरिकाकी पूर्व प्रथम महिला मिसेल ओबामाले हरेक सोमबार बन्दाबन्दी जारी रहुञ्जेल आफूलाई मन परेका बालपुस्तकहरू स-स्वर वाचन गरी सुनाइरहेकी छिन् । मन्डेज् विद् मिसेल ओबामा नामकरण गरिएको सो कार्यक्रमलाई प्रख्यात कम्पनी बिबिएस टेलिभिजन किड्स, पेन्गुइन योङ रिडर्स र रेन्डम हाउस चिल्ड्रेन्स बुक्सले संयुक्त रूपमा आयोजन गरेका हुन् । “बन्दाबन्दीका बेला बालबालिका एक्लै घरमा बस्नु पर्दा दिक्क मानिरहेका होलान् ।” ओबामा भन्छिन्, “बन्दाबन्दीमा बालबालिकाले बा-आमालाई घरमा दिक्क बनाउन सक्छन् । बा-आमाले घरैबाट अफिसको काम गर्नुपर्ने हुनसक्छ । यस्तो बेलामा मैले थोरै भए पनि सहयोग गर्न सकेँ भने खुसी नै लाग्नेछ ।” बालपनमा आफूले पढेका सुन्दर पुस्तकहरू हरेक सोमबार एक महिनासम्म पढेर सुनाउने योजना मिसेलको छ । उनले यसका लागि चार वटा पुस्तक छानेकी छन् । लकडाउनमा पुस्तकहरुको बिक्री घटेको भए पनि अनलाइनमा पुस्तक पढ्नेहरु बढेका छन् । योसँगै वाचन गर्नेहरुको पनि आकर्षण बढेको छ । उनले भनिन्, “मैले बालापनमा ती पुस्तक पढेकी थिएँ र खुबै रमाएकी थिएँ । पछि जब म छोरीहरूकी आमा बनेँ, मैले तिनै किताबहरु छनोट गरेँ र छोरीहरूलाई सुनाएँ । उनीहरूलाई पनि ती कथा मन परेका थिए । आज फुर्सदका बेला म देशभरिका बालबालिकाहरूलाई तिनै कथा सुनाउनेछु ।” यसका लागि उनले छानेका चार पुस्तकहरूमा ‘द ग्रफालो’, ‘देयर इज अ ड्रागन इन योर बुक’, ‘मिस म्यापल्स सिड्स’, ‘द भेरी हङ्ग्री क्याटरपिलर’ रहेका छन् । मिसेलले पुस्तक पढेर सुनाउनुका साथै ती पुस्तकले आफ्नो जीवनमा कस्तो प्रभाव पारे भन्ने समेत बताउने छिन् । यस्तै बाराक ओबामाले सोही अवसरमा राष्ट्रपति छँदा पढेको ‘ह्वेर द वाइल्ड थिङ्स् आर’ सबैभन्दा मन परेको बालपुस्तक भनी टिप्पणी गरेका थिए । तर ओबामा भने यो कार्यक्रममा देखा पर्ने छैनन् । तालिकाबद्ध ट्विटर लाइभ रुचाइदै मिसेल ओबामाले सातामा एक दिन बालबालिका लागि मात्रै कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेकी छिन् तर पिबिएस टेलिभिजनका प्रख्यात प्रस्तोता र दुई दशकदेखि पुस्तक चर्चा गरिरहेका लेभार बर्टनले पनि ट्वीटरमा अप्रिल ३ देखि सोमबार, बुधबार र शुक्रबार तीन दिन पुस्तक वाचनको कार्यक्रम सञ्चालन गरिरहेका छन् । उनले आफ्नो ट्विटर प्रोफाइलबाट तालिकाबद्धरुपमा फरक फरक श्रोताका लागि फरक फरक दिन छुट्याएका छन् । उनले सोमबार बालबाालिकाका पुस्तक वाचन गर्छन् । त्यस्तै, उनले बुधबार किशोरकिशोरीका लागि उपयुक्त हुने पुस्तकको वाचन सहित लाइभ हुन्छ र शुक्रबार भने वयस्कहरूका लागि वाचन कार्यक्रम सञ्चालन गर्दै आइरहेका छन् । I can\'t wait to share the magic of storytelling with kids everywhere by reading a beloved children\'s book every Monday with @PBSKIDS and @Penguinrandom . I hope you’ll tune in today at 12PM ET as I read "The Gruffalo" on @PBSKIDS \'s YouTube channel and Facebook page! pic.twitter.com/6sDVovw42X — Michelle Obama (@MichelleObama) April 20, 2020 तस्विर साभार : मिसेल ओबामाको ट्विटरबाट

कोरोनाले ल्याएको किताब संकट: सन् २०२० लाग्नु केही अघि नै अमेरिकाका पुस्तक प्रकाशकहरूले बसन्त सुरू हुने बित्तिकै किताबको लस्करै लगाउने तयारी थालेका थिए । अर्थात् डिसेम्बर अघि नै अप्रिल महिनाका लागि सयौँ पुस्तक बजारमा ल्याउने तयारीमा प्रकाशकहरू थिए तर कोरोना भाइरसका कारण प्रकाशकमाथि बज्रपात नै खसेको छ । कोभिड १९ का कारण त्यहाँ नयाँ पुस्तक प्रकाशन स्थगन भएको छ भने रिक्त स्थान पूरा गर्न पुराना पुस्तकहरूकै रिप्रिन्ट गर्न थालिएको छ । पुराना पुस्तकको पुनः प्रकाशन भने वर्षायाम र त्यसपछिसम्म पनि तन्कने सम्भावना रहेको प्रकाशकहरूले जनाएका छन् । यस पटकको बसन्त याममा केही प्रख्यात लेखकका पुस्तक बजारमा आउने अपेक्षा गरिएको थियो । खासगरी बालबालिकाकी प्रिय लेखिका जेफ किन्ने, ग्राहम स्विफ्टको उपन्यास यही बेला निकाल्ने तयारी थालिएको थियो । यी दुवै बेस्ट सेलर लेखक मानिन्छन् । यसै गरी नेटफ्लिक्स कम्पनीका प्रमुख कार्यकारी रिड हास्टिङ, टेलिभिजनकर्मी डिसस मेरो तथा क्यालिफोर्नियाकी राजनीतिकर्मी एरिक स्वालवेलको गैरआख्यान पुस्तक पनि बजारमा ल्याउने तयारी गरिएको थियो । यी सबै पुस्तक बेस्ट सेलरमा पर्ने अपेक्षा प्रकाशकहरूको थियो तर कोरोना कहरका कारण सर्वत्र त्रास र पुस्तक पसलहरू बन्द भएपछि पुस्तक ननिकाल्नु नै बुद्धिमानी भएको निष्कर्षमा प्रकाशकहरू पुगेका हुन् । कन्डिसनल सिटिजन नामक पुस्तक निकाल्न ठीक परेकी लैला ललामीले भनिन्, ‘यतिबेला मान्छेलाई आफ्नो स्वास्थ्य र हातमुख जोर्ने चिन्ताले सताएका बेला किताब स्थगन नै बुद्धिमतापूर्ण निर्णय हुनेछ ।’ कतिपय प्रकाशकले त केही महिना होइन, पूरै एक वर्षका लागि नयाँ पुस्तक प्रकाशनको मिति धकेलेका छन् । आपराधिक गतिविधिमाथि चार्लोटी बिस्मथले लेखेको ‘ब्याड मेडिसिन’ निकाल्न ठिक परेको प्रकाशक एट्रियाले उनको पुस्तक जनवरीमा छाप्ने निधो गरेको छ । केही प्रकाशक त आउँदा दिन पुस्तकका लागि झनै कष्टदायक हुने बताइरहेका छन् । एक प्रकाशक भन्छन्, ‘अबका दिन मैले त्यति राम्रो समय देखिरहेको छैन । पहिलो त कोरोना संकट लम्बिदै जाँदा कयौँ गोदामका पैसा तिर्न कम्पनीलाई धौधौ हुनेछ । त्यसमाथि पुस्तक छाप्न कागजको अभाव चुलिने सम्भावना पनि उत्तिकै छ । त्यसमाथि प्रिन्टिङ प्रेसले पनि कामदार कटौती गर्न थाल्नेछन् । यस्तो अवस्थामा प्रकाशन संस्थाको हालत के होला ?’ इक्को नामक प्रकाशन संस्थाका ड्यानियल हाल्पर्न चाहिँ लेखकहरूलाई विचरा देखिरहेका छन् । भन्छन्, ‘त्यसै पनि लेखकहरूले वर्षौं मिहिनेत गरेर बल्लतल्ल एउटा पुस्तक लेखेका हुन्छन्, त्यस्तो अवस्थामा मुखैमा तपाईंका अघिल्तिर प्लेगजस्तो महामारी आइदिन्छ । भन्नुस् त, तिनलाई कस्तो पीडा हुँदो हो !’ प्रकाशकहरुले पुस्तक बजारमा ल्याउन ढिला गर्नुको मूल कारण चाहिँ भविष्यमा नयाँ शीर्षकका पुस्तकको बढी बिक्री होला कि भन्ने अपेक्षा हो । तर यतिबेला पुस्तक बिक्री नै नभएपछि नयाँ शीर्षकका नयाँ पुस्तक छाप्न प्रकाशकहरूलाई अझ गाह्रो पर्ने केहीको धारणा छ । अब्राहम बुक्सले पछिल्लो समय उसको बेस्ट सेलर सिरिज विम्पी किडको प्रचार रद्द गरेको छ । कम्पनीले अप्रिलदेखि अगस्तसम्म पूर्वनियोजित कार्यक्रम स्थगन गरेका हुन् । यो पुस्तक एकै पटक ३० लाख छापिदैछ । अहिलेलाई प्रकाशन नै रद्द गरिएको छ । अब्राहम्स कम्पनीका प्रमुख कार्यकारी माइकल ज्याकब्सले भने, ‘यस्तो बिजनेस गर्ने विष्फोटक किताबको प्रकाशन समय नै स्थगन गर्नु भनेको युद्धको अवस्थाजस्तो हो कि होइन, तपाईं आफैँ भन्नुस् !’ उनले थपे, ‘अगस्तदेखि समय सम्हालिने हो कि भन्दै दिन गन्नु बाहेक हामीसँग अर्को कुनै उपाय छैन ।’ त्यसो त अवस्था त्यति गएगुज्रेको पनि छैन । बन्दाबन्दीको अवस्थामा घरमा पुस्तक पढ्ने उपयुक्त अवस्था यो भन्दा गतिलो कहिल्यै थिएन । यस्तो अवस्थामा बालबालिकाको पुस्तक बिक्री यो बेला ७० प्रतिशतले चुलिएको एउटा अध्ययनले देखाएको छ । अन्य पुस्तकको बिक्री भने १० प्रतिशतले घटेको छ तर आर्थिक गतिविधि ठप्प हुने अवस्था लम्बिदै जाँदा सबैभन्दा पहिलो मार पुस्तक प्रकाशनमा हुने र चरम आर्थिक संकटमा पुग्ने केहीको आँकलन छ । न्यु योर्क शहर यतिबेला कोरोना भाइरसको चपेटामा परेको छ । यही शहरमा संसारकै सबैभन्दा ठूला प्रकाशक र लिटररी एजेन्सीका कार्यालय छन् । न्यु योर्कको पुस्तक प्रदर्शन हुने, पुस्तकबारे छलफल चलाइने संसारकै ठूलो स्थल ज्याकब के जेभिट्स कन्भेन्सन सेन्टर यतिबेला कोरोना अस्पतालमा परिणत भएको छ । जसका कारण पुस्तक प्रदर्शनी आउँदो जुलाई महिनासम्मका लागि स्थगन गरिएको छ । प्रदर्शनी त सरेको छ तर त्यसमा सहभागी हुने ठूला प्रकाशकहरू सिमन एन्ड सुस्टर, पेइन्गुइन र्यान्डम हाउस, हार्पर कोलिन्स, हिटाची र म्याकमिलानहरूले सो प्रदशनीबाट हात झिकेका छन् । यति मात्र होइन, कोरोना संकटका कारण अस्थायी रूपले बन्द हुने कतिपय पुस्तक पसलहरूको बन्द स्थायी प्रकृतिको नै हुने हो कि भन्ने डर पनि उत्तिकै छ । खासगरी देशकै चर्चित पुस्तक पसलहरू पोर्टल्यान्डको पोवेल्स अनि न्यु योर्कको म्याकल्ली ज्याक्सन र स्ट्रान्डजस्ता पुस्तक पसल अनि डेनभरको टाटर्ड कभर नामक पुस्तक पसलहरूले त्यहाँका कर्मचारीहरूलाई तलबबिनाको बिदा दिइसकेको छ । यी सबै पुस्तक पसलहरू त्यहाँको समुदायको सहयोगमा चलिरहेका थिए । अमेरिकाभरि ठूलो चेन बुक स्टोरको रूपमा नाम कमाएको बर्न्स एन्ड नोभल यस महामारीपछि बन्द छ । यो कम्पनी पहिलेदेखि नै आर्थिक संकटमा थियो । कम्पनीका प्रमुख कार्यकारी जेम्स डुअन्ट भन्छन्, ‘कोरोनाका कारण प्रकाशन उद्योग कोमामा पुगेको छ । प्रकाशनको जुन पात्रो हुन्थ्यो, त्यो ध्वस्त भएको छ । केही सीमित किताबले मात्र प्रकाशन हुने सुअवर पाउने देख्छु म त ।’ केही साना प्रकाशकहरुले त आफ्ना कर्मचारीहरूलाई बिदा दिन थालिसकेका छन् । शैक्षिक सामग्री र एकेडेमिक पुस्तकको प्रकाशक रम्यान एन्ड लिटलफिल्ड, स्काइहर्सले आफ्ना ३० प्रतिशत कर्मचारीलाई बिदा दिइसकेको छ । अबको दोस्रो चरणमा जब किताबका वितरकहरूले कर्मचारी कटौती थाल्छन्, त्यसपछि प्रकाशन उद्योगको कोमा लम्बिने निश्चित रहेको केहीको धारणा छ । स्कोलास्टिक कम्पनीले त कतिपय गोदाम बन्द गरिसकेको छ किनभने उसको प्रमुख बिक्री थलो नै स्कुलहरू र कतिपय पुस्तक प्रदर्शनी हो । ती गतिविधि ठप्प भएपछि उसले गोदाम लिइरहनै परेन । यस्तो बेलामा अनलाइन पुस्तक बिक्री होला र खर्च धान्न सकिएला भन्ने आशा गर्नेहरू पनि छन् । गएको साता मात्र अनलाइनमा ३ लाख ८० हजार डलरको बिक्री भएको र त्यो गएको महिनाको तुलनामा राम्रो देखिएको बुकसप अनलाइनका प्रमुख कार्यकारी एन्डी हन्टरले बताइन् । उनको वेबसाइटबाट कम्तीमा पनि ३५० भन्दा बढी प्रकाशकले किताब बेच्ने गर्छन् । यस कारण पनि पसल बन्द गरी अनलाइनतिर लाग्नुपर्ने धेरैले महसुस गर्न थालेका छन् । तर यस्तो समय लम्बिए र कतिपय कार्यक्रम लामो समयसम्म रोकिए, त्यसले पठन संस्कृतिमै असर पार्नसक्ने एन्डीको धारणा छ । ‘पठन संस्कृतिलाई यस्तो बन्दाबन्दीले ठूलो असर पार्छ र त्यो दीर्घकालीन किसिमको हुन्छ र यसमा मलाई ठूलो चिन्ता लागिरहेको छ । यसका लागि लेखक र पाठक दुवै पक्ष गम्भीर हुन आवश्यक देख्छु किनभने पुस्तक प्रदर्शनी, छलफल कार्यक्रम र बुक रिडिङ इभेन्टजस्ता कुराले किताबको आयाम फराकिलो बनाउँछ र बन्दाबन्दीले ती सबैलाई खुम्च्याइदिन्छ ।’ न्युयोर्क टाइम्समा २०२० मार्च ३० मा प्रकाशित समाचारको अनुवाद

अमिश त्रिपाठीको चर्चित 'द ओथ अफ द वायुपुत्रज': भारतिय लेखक अमिश त्रिपाठीद्धारा लिखित शिव ट्रायोलोजी हिन्दुका देवता शिवको इश्वरत्वको यात्रामा आधारित छ । कुनै आदिवासीको सरदार कसरी हिन्दुहरुको लागि तारणहार बनेर सिंगो सम्प्रदायको विश्वासको केन्द्रमा बस्न पुग्छ भन्ने कथालाई अमिशले आफ्ना ३ पुस्तकहरुमा वर्णन गरेका छन् । चाखलाग्ने कुरा यो छ कि, लेखक त्रिपाठीले हिन्दु मिथक तथा शास्त्रहरुका पात्रलाई ऐतिहासिक समयरेखामा बाध्न खोजेका छन् । पुस्तकमा अपवाद बाहेक उनी यसमा सफल भएका देखिन्छन् । लेखक अमिश त्रिपाठीको चर्चित ‘शिव ट्रायोलोजी’ अन्तर्गतको तेस्रो तथा अन्तिम पुस्तक हो द ओथ अफ द वायुपुत्रज (The oath of the vayuputras) । यो पुस्तक २०१३ मा प्रकाशित भएको थियो । यो पुस्तकले लेखक त्रिपाठीको पहिलो पुस्तक द इमोर्टलस् अफ मेलुहाबाट सुरु भएर दोस्रो पुस्तक द सेक्रेट अफ वायुपुत्रजसम्म आइपुग्दा गुज्मुजिएको कथालाई निष्कर्षमा पुर्याउँछ । आकारका हिसाबले तिन पुस्तक मध्यै सबै भन्दा ठुलो पुस्तक पनि यहि छ । लेखकले धेरै जसो कथाहरुलाई निष्कर्ष दिने क्रममा कथाहरुलाई केहि लम्ब्याएको हो कि भन्ने बेला बेला पाठकलाई आभाष हुन सक्छ तर दार्शनिक पाटोको हिसाबले, हिन्दु धर्मका मिथकहरुप्रतिको न्याय गरेको हिसाबले यो पुस्तक उत्कृष्ट छ । यो पुस्तकमा आइपुग्दा शिवले वास्तवमा मेलुहाको भनिएको समस्या सप्तसिन्धु र त्यो वरिपरीका वासिन्दा तथा प्रकृतिको नै समस्या भएको थाहा पाइसक्छन् । हिन्दुशास्त्रका कथा तथा मिथक सुनिसक्नेहरुलाई पनि यसको अन्त्य के हुन्छ भन्ने कौतुहलताले कथाको अन्त्य सम्म नै बाँधिराख्न सक्छ । यसैले यो तेस्रो पुस्तक पनि पढ्नै पर्ने पुस्तकको सूचिमा स्वत: बस्न पुग्छ । कथाको अन्त्यले ट्रायोलोजी पढिसक्ने सबैलाई रोमाञ्चक सन्तुष्टीको आभाष गराउँन सक्छ । यो पुस्तकलाई हिन्दीमा वायुपुत्रोंका सपथ नाममा अनुवाद गरिएको छ । तपाईले यसलाई युट्युबमा पनि सुन्न सक्नु हुनेछ । पहिलो भाग दोस्रो भाग तेस्रो भाग चौथो भाग पाचौँ भाग ट्रायोलोजीका थप पुस्तकहरुको परिचय अमिश त्रिपाठीको चर्चित ‘द इमोर्टलस् अफ मेलुहा’ अमिश त्रिपाठीको चर्चित ‘द सेक्रेट अफ द नागाज्’

नियात्रा : ओसाका यात्रामा भानुभक्तहरू: प्रकाश पौडेल ‘माइला’ आफ्नो देशबाट पाँच हजार दुईसय किलोमिटर टाढा भए पनि हामीसँग आफ्नो भाषा थियो । यही भाषालाई सबै नेपालीको साझा बनाउने भानुभक्तको तस्विर थियो । यही तस्विरलाई गाडीमा राखेर हामी नेपाली भाषामा गीत गाउँदै र नाच्दै यिनै भानुभक्तको जन्मोत्सव मनाउन जापानको राजधानी टोक्योबाट अर्को ठूलो सहर ओसाका जाँदै थियौँ । रिजर्भ गरिएको गाडीभरि वर्षौंदेखि जापानमा आफ्नो भाग्य आजमाइरहेका देशभरिका नेपालीहरू थियौँ । नेपालमा पो तपाईंको कुन जिल्ला, तपाईंको कुन गाउँ, तपाईं कुन दलसँग सम्बन्धित हुनुहुन्छ भन्ने प्रश्न उठ्छ, यहाँ ती सबैभन्दा माथि हामी केवल नेपाली मात्र थियौँ । हरेक नेपालीलाई देशप्रतिको प्रगाढ माया र स्नेह रहन्छ । स्वदेशमा रहुन्जेल यस कुराको मापन र अनुमान गर्न सकिएन, अझ भनौँ, देशप्रेमको भेउ पाउन सकिएन । परदेशमा आएपछि बल्ल राष्ट्र र राष्ट्रियताको महत्त्व नजिकबाट बुझ्न र अनुभव गर्न पाइयो । आफ्नो भाषा, साहित्य, कला र संस्कृतिको सम्बर्द्धन विदेशबाटै केही न केही भूमिका निभाउन पाउँदाको सन्तुष्टि बेग्लै किसिमको हुनेरहेछ । २१ औँ शताब्दीमा संसार निकै साँघुरिँदै गएको भान हुन्छ । कुनाकुनासम्म नेपालीहरू छरिएर आफ्नो पौरख गरिरहेका छन् । यसरी छरिएका सबै नेपालीलाई एउटै सूत्रमा बाँध्ने काम भाषा र साहित्यले नै गरेको छ । अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली साहित्य समाज (अनेसास) प्रवासमा रहेका नेपाली साहित्य पारखीहरूका निम्ति साझा चौतारी हो । सन् १९९१ मा अमेरिकाबाट सुरु भएको यस संस्था सन् २००३ मा जापानमा स्थापना भएको थियो । स्थापनाकालदेखि नै आफ्ना गतिविधिलाई निरन्तरता दिइरहेको अनेसास, जापान च्याप्टरले पछिल्लो वर्षहरूमा साँच्चै उत्कृष्ट कार्यक्रमहरू गर्दै आइरहेको छ । कहिले साकुराको फेदमुनि त कहिले यात्रा गरेर कार्यक्रमलाई नयाँ–नयाँ शैलीमा प्रस्तुत गर्दै आइरहेको सन्दर्भमा यसपटक निकै लामो दूरीको साहित्यिक यात्राको योजना बनेको थियो । टोक्योबाट झण्डै ६०० कि.मी. टाढाको सहरसम्म साहित्यिक यात्रा गर्नु सहज पक्कै नहोला तर पनि यसको नेतृत्व र सबै साथीहरूको आँटप्रति आभार प्रकट गर्नै पर्दछ । खुसीहरू स–साना कुराहरूमा मिल्छन्, मात्र आफूले महसुस गर्न सक्नुपर्छ, जान्नुपर्छ ।’ ‘यहाँ पनि नेपाली पारा देखाउनु पर्छ ?’ ड्राइभर नजिकै बसेका एकजनाले केही ठूलो स्वरमा कराएपछि बसभित्र भएका सबैको ध्यान आकृष्ट भयो । कसैले भन्दैथियो, ‘अघि नै सक्नुपर्ने काम अहिलेसम्म किन ढिला गरेको ?’ हामीले चासो देखायौँ । सबै जम्मा भएर गाडी हिँड्ने बेलामा केही साथीहरू उत्रिएर सामान किन्न लाग्नुभएको रहेछ । एकजना साथी आफ्नो गाडी त्यहीँ कतै पार्क गरेर बस चढ्नका निम्ति सस्तो पार्किङ खोज्दै अल्लि परै पुग्नु भएछ । सिन्जुकु जस्तो ठाउँमा सस्तो पार्किङ खोज्ने साथीलाई के भन्ने खै ? थप केही साथीहरूमा असन्तुष्टि देखियो । जमघट र हल्लाखल्लाको बीच निर्धारित समयभन्दा २० मिनेट ढिलो गरी गाडी अगाडि बढ्यो । हाइ–वे प्रवेशसँगै बस राम्रै गतिमा हुइँकियो । एउटा सिङ्गो बस भाडामा लिएर हामी टोक्योबाट बीचमा योकोहामा, एबिना, सिजुओका, माचुयामा, टोयोटा जस्ता ठूला सहरहरू छिचोल्दै जापानको अर्को ठूलो सहर नागोयाको नजिकतिर पुगिसकेका थियौँ । गन्तव्य थियो ओसाका । तीन दर्जनभन्दा धेरै स्रष्टाहरूको भीड । त्यसमा साना बालबालिकाको सङ्ख्या पनि थियो । गन्तव्य धेरै टाढा थियो तर समस्या बनिरहेको थियो ‘नेपाली पारा’ । लेखक जापान बसेर पनि कुनै नेपालीले जापानी शैली पछ्याएन भने एकअर्कालाई जिस्क्याउने, गाली गर्ने वा सचेत गराउनुपर्यो भने ‘नेपाली पारा नगर्नू’ भन्ने गरिन्छ । उसलाई जापानी रहनसहनमा घुलमिल हुन नसकेको भनेर जिस्क्याउने वा गाली गर्ने पनि गरिन्छ । हरेकले जापानी शैली नै पछ्याउने प्रयास गर्छन् तर नानीदेखि लागेको बानी कहिलेकाहीँ बिग्रिहाल्ने । अथवा नचाहँदा–नचाहँदै पनि कहिलेकाहीँ चिप्लिहाल्ने ! रबिनले सर्भिस एरियामा रोकिराखेको बसको ढोकाबाट टाउको निकालेर अल्लि झर्केको स्वरमा ‘नेपाली पारा देखाइहाल्नु पर्छ ?’ भनिसकेपछि बाहिरतिर लागिसकेका साथीहरू हतारिँदै फर्किए । आधा चुरोट पनि ननिखारेका साथीले मन खिन्न गर्दै हाइजारामा चुरोट ठोसेर दौडिए । बेलु थापाजी ग्रिन–टीको बोतल हातमा समाउँदै भित्र छिर्नुभयो । हिजो रातभरिको कामको कारणले हुनुपर्छ — अरुण भाइको हातमा भिटामिन टोनिक थियो । मानिसलाई ठीक लगाउने यो तरिका रबिनलाई ठिकै लाग्यो होला । मलाई भने कोही साथीहरू रिसाइदेलान् कि भन्ने पीर लागिहाल्यो । रबिनको बोली र व्यवहार जति मिठासपूर्ण छ चित्त नबुझेको कुरामा झर्किन पनि उत्तिकै खप्पिस रहेछन् मैले पहिलो पटक अनुभव गरेँ । धन्य, उनीहरू बस चढ्दा अनुहारमा त्यस्तो कुनै छनक देखिएन । गएको वर्ष सेप्टेम्बरमा टोक्योमा अन्तर्राष्ट्रिय नेपाली हाइकु महोत्सव २०१८ भएको थियो । उक्त कार्यक्रममा भाग लिन एहिमे, क्योटो र ओसाकाबाट पनि केही साथीहरू आउनुभएको थियो । हामी पनि ओसाका हुँदै हिरोसिमासम्म पुगेका थियौँ त्यतिबेला पनि ओसाकाको छोटो भेटमा एउटा बृहत् कार्यक्रम अवधारणा बनेको थियो । जापानमा हुने सबैजसो साहित्यिक कार्यक्रमहरू टोक्योमै केन्द्रित हुनु स्वाभाविक नै हो तर यो कुराको चपेटामा टोक्यो बाहिर रहनुहुने केही राम्रा सर्जकहरू पर्नुभएको अनुभूति हामीले गरिसकेका थियौँ । सबै साहित्यिक कार्यक्रम टोक्यो वरपर मात्र हुँदा टाढाका साथीहरूले भनेजस्तो गरी सहभागी हुन नपाउनु भएको कुरा मैले पनि गहिरोसँग अनुभव गरिरहेको थिएँ । अनौपचारिक भेट वा कुराकानीको क्रममा केही साथीहरूले मुखै फोरेर गुनासो पोख्नुहुन्थ्यो । यसलाई हटाउन जरुरी पनि थियो । हुन त अनेसास, जापान च्याप्टरको दुईवर्षे कार्यकालमा कम्तिमा एउटा कार्यक्रम टोक्यो बाहिर गर्ने योजना नभएको होइन । तर यो कार्य याकोहामादेखि नायोगासम्म मात्र सीमित थियो । एकैदिन गएर कार्यक्रम सम्पन्न गरेर फर्किन ओसाकाको हकमा सम्भव थिएन । त्यसैले पनि साहित्यिक यात्रासहित ओसाका जाने कार्यक्रम अहिलेसम्म जुरेको थिएन । ओसाकाबाट नरेन्द्रजी, रमेशजी र कृष्णजीहरूको अनुरोधसहितको नजानिँदो दबाब गत सालदेखि बाक्लिदै थियो । लामो सल्लाह र छलफलपश्चात् ओसाकामा अनेसास जापानको ५१ औँ साहित्यिक कार्यक्रम गर्ने निधो भएको थियो । कार्यक्रमलाई सकेसम्म असार २९ गते भानुभक्त जन्मोत्सवकै दिन गर्ने योजना थियो तर नेपाल सरकारले समेत बिदा कटौती गरेको असार २९ मा विदेशमा बसिरहेका नेपालीहरूलाई त्यही दिन कार्यक्रम गर्न सहज थिएन । हामीले जुलाई २० र २१ तारिकका दिन कार्यक्रम गर्ने निधो गरेको धेरै अगाडि नै हो । बस समयमै छुट्ने र कसैलाई नपर्खिने उर्दी दीपजीले पटक–पटक गु्रप म्यासेजमार्फत् लगाएकाले टोक्यो सहित चिवा, साइतामा, कानागावा क्षेत्रका साथीहरू समेत समेट्दै बस अगाडि बढ्न सोचेजस्तो अप्ठेरो भएन । बस तीव्र गतिमा कुद्दै थियो । नेपालदेखि जापान भ्रमणमा रहनुभएका २ जना गायिकाहरू मनु रोकामगर र शान्ति परियारलाई साथ लिएर तिलक मल्ल सरले बसको अघिल्लो भेगमा साङ्गीतिक मोर्चाको तयारी गर्नुभएको थियो । यात्राको माहोल रमाइलो बनाउन गायक–गायिका लैजानुपर्ने तर्क उहाँले केही दिन अगाडिदेखि नै जोडतोडले राख्दै आउनुभएको थियो । गाडीमा व्यवस्था गरिएको माइक समातेर परिचय कार्यक्रम सकिनेबित्तिकै दोहोरीले थप सर्गर्मी तताइहाल्यो । त्यही माइकमार्फत् दोहोरी गीत चलिरहँदा हामी जापानमा होइन, कुनै घरको पिँढीमा बसेर गीत गाइरहेका छौँ भन्ने भान हुन थाल्यो । चिल्लो सडक र कन्डिसनयुक्त बसका कारण पनि हामीले टाढाको यात्रा गरिरहेका छौँ भन्ने भान भइरहेको थिएन । बसमा केही साथीहरू निदाउने र घुर्ने हुन् कि भन्ने मेरो पूर्वानुमानले फेल खाइसकेको थियो । बसको मध्य भागमा बसेर हरि रेग्मी र सङ्गीता शर्मा रेग्मीले मन्त्रमुग्ध भएर झ्यालबाट बाहिर हेर्दै हुनुहुन्थ्यो । सायद सौन्दर्यमा रमाउनु जापानी विशेषता हो । दूर दराजका पहाड र जङ्गललाई पनि साह्रै मिहिनेत गरेर सजाइएको देखिन्थ्यो । जापानमा दुईतिहाईभन्दा बढी भू–भाग पहाडले ढाकेको छ । यति धेरै भू–भाग भएको पहाडी क्षेत्रको प्रकृति नबिगारीकन कतै सुरुङ खनेर सडक निर्माण गरिएको छ भने कतै खोँचका बीचमा आकर्षक पुल बनाएर सडकलाई निरन्तरता दिइएको छ । बीच–बीचमा प्रशस्त जङ्गल देखिन्छ । कतैकतै जापानी चियाबारी देखिन्छ र लामबद्ध तरकारीको खेतबारी पनि । मानवनिर्मित जस्तै लाग्ने एकनाशको जङ्गलले मन लोभ्याउँछ । जापानका पहाडी भेगमा एकत्रित बस्तीलाई बढावा दिइएको हुन्छ । नेपालको जस्तो डाँडाकाँडामा १–२ ओटा मात्र घर देख्न सकिँदैन यहाँ । बसभित्रका आधाआधीका निम्ति यति लामो बस यात्रा सम्भवतः पहिलोपटक नै थियो । राजु लक्षितजीलाई थकानको महसुस कत्ति पनि थिएन । गणेश रायमाझीजीले घरी अगाडि त घरी पछाडि हेर्दै रमाइलोको माहोल छोप्ने प्रयास गर्नुभएको थियो । गीत गाउँदा–गाउँदा रबिन र गिरिजाजीको स्वर बसिसकेको थियो । गम्भीर मुद्रामा आनन्द अधिकारी, प्रतिबिम्ब सुमन र गङ्गा गगनले गायनलाई दरिलो साथ दिइरहेका थिए । महिला दिदीबहिनीहरू पनि रबिनसँग जुहारी खेल्दाखेल्दै थाकेकाजस्ता देखिन्थे । दोहोरी केही सुस्ताएको महसुस हुँदा दीपा घिमिरेले गजल घन्काउँदा ज्वाला, अमृता, इन्दु र सङ्गीता बहिनीले साथ दिएर माहोल बेग्लै बनाउँथे । कामबाट फुक्का भएका साथीहरूको यो रौनक बाटाभरि नै देखियो । दीप पाठक कवितामा जस्तै दोहोरीमा पनि पोख्त भएको कुरा पहिलो पटक थाहा पाइयो । यात्रा आलश्यता कुनै पनि बेला जाग्न पाएन, यद्यपि के खाउँ के खाउँ लागिरहेको बेला जीवनसङ्गिनी भूमिका र कामना भाउजुले बनाएर ल्याएको पकौडा र जेरीले राम्रै काम गर्यो र प्रशंसा पनि बटुल्यो । राजेशविक्रमले निकै भद्र मुद्रामा तात्ततो कफी पिउँदै अघिल्तिर रहेका पानी र आलुचिप्स पछाडि पास गर्नुभयो । निथ्रिन लागेको बोतल सिवाय केही आइपुगेन पछिल्तिर । टोक्योबाट गाडी चड्नु अगाडि नै पेय पदार्थ किन्न बिर्सिएको तनाव केही साथीहरूको अनुहारमा प्रस्ट देखिन्थ्यो । हरेक २–२ घण्टामा हुने ब्रेकटाइममा मदिराजन्य पेय पदार्थ पाउने ठाउँको खोजी गरेको देखिन्थ्यो । हाइवेमा किन्न नपाइने प्रस्ट कुरा पुष्करबाट आएपछि साथीहरूले बल्ल मन बाँध्नुभयो । धैर्यतालाई कसिलो बनाउनुभयो । त्यतिकैमा हालै बर्मा पुगेर आउनुभएका श्रवण सत्यालले पछाडिको सिटमा बसेर एनआरएनएको गफ सुरु गरे । सबै त्यतै झुम्मिइयो । जापानको विगत र सम्भावित भावी नेतृत्वबारे छोटो बहस भयो र लगत्तै नेताजीहरूको क्यारिकेचरतर्फ वातावरण मोडियो । सनोद पौडेल र रमेश लामिछानेको ध्यान बल्ल यता खिचियो ! हामी नाच्न र गाउन नजान्नेहरू भने बीच–बीचमा नेपाली राजनीति र सञ्चारमाध्यमका विषयमा कुरा उठाउँथ्यौँ र असन्तुष्टि पोख्दथ्यौँ ! नेपाल एयरलायन्सको जहाज एक वर्षदेखि ओसाका आउँछ र धेरै जापानबासी नेपालीहरू त्यसैमा नेपाल फर्कने योजना बनाउँदैथ्यौँ । तर मजस्ता धेरैजना जहाज जापान आउँछ भन्ने सुने पनि विदेशी जहाज चढेर नेपाल पुगेका थियौँ । यद्यपि अबचाहिँ ओसाकापछि नारिताबाट पनि उडान सुरु गर्ने हल्ला छ । यसपटक जाँदा मेलम्चीको पानी खाने भनेर हामीले कुरा गरेको बर्सौं भयो तर बोतलको पानीले धेरैपटक तिर्खा मेटाएका थियौँ । यी कुराहरूलाई सञ्चार माध्यमले पनि उपयुक्त किसिमले फलोअप गरेको देखिँदैन । बरु तत्काल चर्चा हुने कुरामा मात्र पत्रपत्रिकाको ध्यान थियो । हामीले जापानका सञ्चारमाध्यमका विषयमा पनि कुरा गर्यौँ । जापानमा विभिन्न किसिमका घटना नहुने होइनन्, हुने गर्छन् तर यहाँका सञ्चार माध्याममा चोरी, हिंसा, हत्या, सामान्य दुर्घटना, वादविवाद र देशविरुद्धका समाचारहरू कहिल्यै प्राथमिकतामा आउँदैन तर नेपालमा त्यस्ता समाचार नराखी समाचार नै बन्दैन । यस्ता कुरामा जापानले जस्तो सभ्य र जिम्मेवार पत्रकारिता सुरुवात नेपालले कहिले गर्ने होला भनेर हामी निकैबेर चिन्तित भइरह्यौँ । यो बारेमा तिलक सरको तर्फबाट धेरै मननयोग्य कुराहरू आए । ००० हाम्रो गाडी ओसाकाको निर्धारित स्थल पुग्नु आधा घन्टाअघि नै थाहा भयो, हामी भब्य सहरमा प्रवेश गर्दैछौँ । यात्राभर ट्राफिकजाम कत्ति पनि नहुँदा चालक दलका सदस्य खुसी देखिन्थे । ओसाका सातौँ शताब्दीदेखि नै व्यापारिक एवम् आर्थिक हबको रूपमा चिनिदै आएको छ । ओसाकामा जापानका धेरैजसो ठूला कम्पनी छन्, त्यसमध्ये पानासोनिकले मात्र लाखौँलाई रोजगारी दिएको विश्वास गरिन्छ । सार्प, सान्यो जस्तो विश्व प्रसिद्ध कम्पनीकै कारण यो जापानको ठूलो औद्योगिक सहर बनेको रहेछ । वैदेशिक पर्यटकको आकर्षक गन्तव्य पनि हो ओसाका सहर । यहाँको सार्वजनिक यातायात सेवा निकै भरपर्दो र विश्वसनीय मानिन्छ । उत्तर–दक्षिण भएर कुद्ने हरेक बुलेट ट्रेन सिन–ओसाका स्टेसनमा रोकिन्छन् । हिरोसिमा र टोक्योको बीचमा पर्ने भएका कारण पनि यो सहरमा आएर पर्यटकहरू आफ्ना योजना बनाउँदा रहेछन् । नजिकै रहेको कान्साई विमानस्थल आफैमा ऐतिहासिक छ । प्राचीन कालदेखिको संस्कृतिले ओसाकालाई अझै बलियो बनाएको छ । हामी भने टोक्यो र त्यस वरपरबाट आएका कारण यसको खासै महत्त्व नबुझेको पो हो कि जस्तो पनि लाग्यो । मध्य सहरमा प्रवेश गर्दागर्दै टिकेपी गेट टावर बिल्डिङ देखियो । यो यस्तो भवन हो, जसलाई छेडेर हाइवे बनाइको छ । सन् १९९२ मा निर्माण सम्पन्न भएको यस भब्य बिल्डिङको दुई तल्ला छेडेर त्यसलाई बिल्डिङमा नछुवाइकन रोड निकाल्नु आफैमा अनौठो इन्जिनियरिङ कला हो । मैले यो १६ तल्ले भवन हाइवे यात्रामा धेरैपटक देखे पनि यसभित्र छिर्न पाएको छैन । धेरैका लागि यो भवन छेडिएको हाइवे हेर्नु पहिलो अनुभव थियो । यस विषयमा कुरा गर्दागर्दै गन्तव्य स्थान आइहाल्यो । ००० अपरान्ह चार बजे कार्यक्रम सुरु हुने कुरा थियो । हामी निर्धारित समयभन्दा २ घन्टा अगावै ओसाका पुगेका थियौँ । कार्यक्रमस्थल नजिक जिग्री रेस्टुरेन्टको अगाडि गएर गाडी रोकियो । हामी पुगेलगत्तै विष्णु घिमिरे र धीषण निरौला नागोयाबाट आइपुग्नु भयो । नागोयाबाट ओसाकाको दूरी १८० किलोमिटर रहेको छ । शरद क्योटोबाट मिसिए र गफ गर्दागर्दै स्थानीय साथीहरूको आगमन हुनथाल्यो । भोकको सिमा नाघेका साथीहरू लन्चमा केन्द्रित हुनुभयो । लगत्तै मूल आयोजक समितिका साथीहरूले हल र स्टेज रेडी गर्न कस्सिनुभयो । कार्यक्रमले साँच्चै नै निकै राम्रो माहोल सिर्जना गर्यो । ओसाकाका व्यवसायी, विद्यार्थी तथा गन्यमान्य व्यक्तित्वहरूको उल्लेख्य उपस्थितिले हल भरिभराउ थियो । ओसाकामा यति ठूलो साहित्यिक कार्यक्रम भएकोमा सबै ओसाकावासीको मन गद्गद् भएको कुरा उहाँहरूको मुहारमा प्रस्टिँदै थियो । व्यवसायीहरू आत्मराम गैरे, राजु शर्मा गैरे मात्र हैन हर्क थापा, जगत थापा, टीकाराम कँडेल, मनोज थापा लगायतका अनुहारहरूले कार्यक्रमलाई शोभा दिइरहेको थियो । मूल समितिका संयोजक नरेन्द्र बस्नेतको स्वागत मन्तव्य र कृष्ण सुवेदीको विषयप्रवेशपश्चात् हामी रचना वाचनमै सिधै प्रवेश गर्यौँ । कविता, गीत, गजल, मुक्तक, हाइकु लगायतका रचना दुई दर्जनभन्दा बढी सुनियो । कार्यक्रममा नेपाल सरकार प्रदेश ३ का सांसद प्रकाश दवाडी विशेष अतिथिको रूपमा हुनुहुन्थ्यो । धेरै रचनाको प्रहार नेपालको राजनीति र राजनीतिकर्मीतर्फ केन्द्रित हुँदा उहाँ कुनै–कुनै बेला रातोपिरो देखिनुहुन्थ्यो । उहाँ विगतमा एकदशकभन्दा बढी ओसाकामै बसेर राजनीति गर्न नेपाल फर्किनुभएको रहेछ भन्ने पनि थाहा भयो । भानु जयन्तीमा भानुभक्तिय टोपीमा सजिएका आलोक चालिसेले भानुको बारेमा निकै खोजमूलक प्रस्तुति दिनुभएको थियो । पुरुषोत्तम सुवेदीले मीठो शैलीमा कार्यक्रम सञ्चालन गर्दा सबैको ध्यान सुरुदेखि अन्तसम्म स्टेजतर्फ नै टक्क अडिएको थियो । महेश कटुवालजीको व्यवस्थापन प्रशंसा गर्न लायक थियो । कार्यक्रमको अन्तमा मूल आयोजक समितिका पाँचैजनालाई सम्मान–पत्र अर्पण गरिएको थियो । बेलुजीको बर्थ डे परेकाले गर्दा कार्यक्रम समापनपश्चात्को डिनरमा केही रमाइलो माहोल बनेको थियो । नाचगान पनि चल्यो केहीबेर । अबको गन्तव्य थियो, बहुप्रतिक्षित गोल्डेन टेम्पल ! जसलाई जापानीमा किन्काकुजी भनेर चिनिन्छ । उत्तरी क्योटोमा अवस्थित सुनले जलप लगाएको यो मन्दिर पोखरीको बीचमा अवस्थित छ । सन् १३९७ मा विलासी आवासगृहको रूपमा बनाइएको उक्त संरचनालाई सैनिक शासकको मृत्युपश्चात् सुनले लेपन गरी अहिलेको रूप दिइएको थियो । चारैतिर हरियालीले ढपक्कै ढाकेको यो मन्दिर विश्व सम्पदासूचीमा सूचीकृत छ । भोलिपल्ट बिहानै होटेल अगाडि बस आइसकेको थियो । तोकिएको समयभन्दा केही ढिलो गरी सबै जम्मा भएपछि बस छुट्यो । हाम्रो पूर्वनिर्धारित योजनाअनुसार नै बस कियोमिजु टेम्पलतर्फ अगाडि बढ्यो । दक्षिणी क्योटोमा अवस्थित १,२०० वर्ष पुरानो यो मन्दिर हेर्दा नै निकै आकर्षक र स्थानीय तथा वैदेशिक पर्यटकको निकै भीड थियो । केही फोटो खिचेर हामी फुसिमी इनारी ताइस्या तर्फ लाग्यौँ । केही मिनेटको बस यात्रामै त्यहाँ पुग्यौँ । सन् ७११ मा निर्मित यो मन्दिरले २०११ मा १३०० औँ वर्षगाँठ भव्य रूपमा मनाएको कुरा छेवैमा टाँसिएका भित्तेफोटाहरूबाट प्रस्ट भयो । मन्दिरहरू जाँदा दायाँबायाँ लहरै पसलहरू थिए । नेपालको कुनै मेला लागेको ठाउँको झल्को दिन्थ्यो । अत्याधिक गर्मीले केही साथीहरू चिसो पानी किन्न थाल्नुभयो । तर समय पर्याप्त थिएन । समय निकै बचत गर्नु थियो । टोक्योभन्दा क्योटोमा निकै गर्मी महसुस गर्यौँ र हतारहतार बसमै छिर्न हतारियौँ । अबको गन्तव्य थियो, बहुप्रतिक्षित गोल्डेन टेम्पल ! जसलाई जापानीमा किन्काकुजी भनेर चिनिन्छ । उत्तरी क्योटोमा अवस्थित सुनले जलप लगाएको यो मन्दिर पोखरीको बीचमा अवस्थित छ । सन् १३९७ मा विलासी आवासगृहको रूपमा बनाइएको उक्त संरचनालाई सैनिक शासकको मृत्युपश्चात् सुनले लेपन गरी अहिलेको रूप दिइएको थियो । चारैतिर हरियालीले ढपक्कै ढाकेको यो मन्दिर विश्व सम्पदासूचीमा सूचीकृत छ । बसभित्र हसी मजाक र प्रेम प्रसङ्गका कुराहरू निस्किए । गहिरो प्रेम सम्बन्धपछि बिहे गरेको केही जोडी बसभित्र नै थिए । प्रेमको सुरुवातदेखि अवरोध र बिहे अघिपछिका रोमान्सका कुराहरू पनि थपिए । सबैको ध्यान बसको पछाडिपट्टि खिचियो । अघिल्तिरका केही साथीहरू सुस्ताउनुभयो । यो माहोललाई आलोक चालिसेले निकै रोमान्चक रूपमा ह्यान्डिल गर्नुभयो । चाहेर पनि यात्रामा सहभागी हुन नपाउनु भएका साथीहरूले फेसबुक लाइभ हेरेर प्रतिक्रिया जनाइरहनु भएको थियो । हामी भने पूर्व अध्यक्षहरू डा. कुमार बस्नेत, स्व. वेद पौडेल र दिनेशराज ज्ञवालीलाई स्मरण ग¥यौँ । उहाँहरूको अभाव खड्किरहेको महसुस भयो । यही व्यवस्थाका बीच पनि पुष्करको फेसबुक पोस्ट आयो ‘प्रकृतिसँगै साहित्यिक यात्राको यो मज्जा कता खोजेर पाउनु ।’ खुसीहरू स–साना कुराहरूमा मिल्छन्, मात्र आफूले महसुस गर्न सक्नुपर्छ, जान्नुपर्छ ।’ (लेखक अनेसास केन्द्रीय कार्य समितिका वरिष्ठ उपाध्यक्ष हुनुहुन्छ)

रहिनन् अद्भूत शब्दकोश संकलक: संसारकै सबैभन्दा धेरै शब्दकोश संकलन गर्ने महिला मेडलिन क्रिप्कीको हालै निधन भएको छ । उनको संकलनमा संसारका दुर्लभ शब्दकोशहरू रहेको दाबी गरिन्छ । निजी संकलनमा यत्तिका धेरै शब्दकोश हुने उनी मात्रै हुन् । पाँच कक्षामा पढ्दा उनका मातापिताले वेब्स्टर्स कलेजियट शब्दकोश दिएयता उनीसँग विभिन्न भाषाका २० हजारभन्दा बढी शब्दकोशहरूको संकलन रहेको न्युयोर्क टाइम्सले जनाएको छ । उनीसँग ल्याटिन भाषाको सन् १५०२ मा प्रकाशित शब्दकोश मात्र होइन, प्रख्यात साहित्यकार जोनाथन स्विफ्टले संकलन गरेको छोटो शब्दकोश, ‘द बेनिफिट्स अफ फार्टिङ एक्स्प्लेन्ड’, न्युयोर्क महानगर परिवहन प्राधिकरणले प्रकाशन गरेको सन् १९८० मा प्रकाशित ‘पाकेटमारका शब्द र अर्थ’ पनि छ । यिनै संकलकको अप्रिल २५ मा ७६ वर्षको उमेरमा कोरोनाभाइरसका कारण निधन भएको छ । उनका भाइ सउल क्रिप्की प्रख्यात दार्शनिक र प्राध्यापकका रूपमा चिनिइन्छन् । यतिबेला उनको अचानक निधन भएपछि उनको संकलनमा रहेका यी अद्भूत पुस्तकहरूको अवस्था के होला भन्ने चिन्ता बढेको छ । उनका बुवा यहुदी समुदायका अगुवा थिए भने उनकी आमा डोरोथी बालबालिकाका लागि धार्मिक ज्ञान बढाउने पुस्तक लेखिका थिइन् । अमेरिकाको ओमाहामा जन्मिएकी उनको शब्दकोश मोह बाल्यकालमा नै जागेपछि अन्य विविध भाषा र भाषिकाप्रति रूचि जागेको हो । ‘अन्य संकलक र उनीबीच एउटा तात्त्विक फरक छ,’ अक्सफोर्ड इङ्लिस डिक्सनरीका पूर्व सम्पादक जेसी सिडलोवर भन्छन्, ‘उनी शब्दकोश भेला मात्र पार्दिन थिइन्, ती सबैलाई विस्तारपूर्वक अध्ययन पनि गर्थिन् । उनले त विभिन्न संस्करणका शब्दकोशहरूको फरक पनि खुट्याइदिन्थिन् ।’ उनले कयौँ शब्दकोश सम्पादकहरूलाई नयाँ नयाँ शब्दका लागि र तिनको अर्थका लागि सहयोग गरेको मरियम वेब्स्टर डिक्स्नरीका प्रकाशक तथा अध्यक्ष जोन मोर्सले न्युयोर्क टाइम्सलाई बताएका छन् । उनीसँग भएका पुस्तकहरू कहाँ, कसरी राखिएका छन्, सबै कण्ठस्थ थिए । उनले तुरून्तातुरुन्तै ‘क्लासिकल डिक्सनरी अफ द भल्गर टङ (१७८५) अथवा द पकेट डिक्सनरी अफ प्रिजन स्ल्याङयुसेज (१९४१) जस्ता शब्दकोश अघिल्तिर ल्याइदिन्थिन् । कहिलेकाहीँ शब्दकोशका सम्पादकहरूले कुनै शब्दको चुनौती दिनेबित्तिकै केही समयभित्रै उनले त्यसको अर्थ फेला पारिदिन्थिन् । शब्दकोश संकलनका लागि उनी विभिन्न देशहरूसमेत घुमेकी थिइन् । एक पटक लन्डन यात्राका बेला उनले सन् १६९४ मा प्रकाशित ‘द लेडिज डिक्सनरी’ हात पारिन् । यो यति महँगो थियो कि उनी फ्रान्सस्थित निस पुग्ने कि पुस्तक किन्ने भन्ने दोधारमा परिन् । उनले पुस्तक किनिन् र निसस्थित साथीकहाँ पुग्न भने हिचहाइकिङ गरेको गर्वका साथ सुनाउने गर्थिन् । #dictionary #डिक्सनरी #विश्वकोश #शब्दकोश

अक्सफोर्डमा साहित्य पढ्न ५६ लाख रुपैयाँको छात्रवृत्ति पाउने भाग्यमानी नेपाली: विश्व प्रशिद्ध विश्वविद्यालय अक्सफोर्डमा छात्रवृत्तिमा साहित्य पढ्न पाउनु नै सौभाग्य हो । यसमा अझ ५६ लाख रुपैयाँ बराबरको छात्रवृत्ति पनि पाइन्छ भने त्यो संयोग कस्तो होला ? एक नेपाली विद्यार्थीका लागि भने यो सुखद संयोग जुरेको छ । यो सुखद संयोगको अनुभव गर्न पाउने भाग्यमानी नेपाली हुन्, चिरनराज पाण्डे । चिरनराजले अक्सफोर्ड विश्वविद्यालयमा करिब ५६ लाख रुपैयाँ बराबरको साहित्य लेखन अध्ययनको सुविधा पाएका हुन् । सन् २०२०–२०२१ को एक वर्षे कोर्षका लागि उनले यो रकम बराबरको अध्ययन सुविधा पाएका हुन् । संसारका १ हजार ५ सय भन्दा बढि आवेदकहरुको प्रतिस्पर्धामा उनी अब्बल ठहरिएको घोषणा अक्सफोर्डको साहित्य विभागले गरेको हो । उनले त्यहाँ विश्व साहित्यको अध्ययन गर्नुपर्नेछ । ‘मलाई सानैदेखि ऐतिहासिक उपन्यासमा रुचि थियो । त्यही कारण मैले अक्सफोर्डमा अप्लाई गरेको थिएँ, सफल भएँ ।’ हाल अमेरिकामा स्नातकको परिक्षा सकेर बसेका चिरनले साहित्यपोस्टसँग भने, ‘यो एक वर्ष मेरालागि जीवनकै महत्वपूर्ण वर्ष हुनेछ भन्ने विश्वास लिएको छु ।’ उनी भविष्यमा दर्शनशास्त्री बन्न चाहन्छन् । अक्सफोर्डमा गरेको साहित्यको अध्ययनले भविष्यमा दर्शनशास्त्रमा सफलता पाउने उनको विश्वास छ । काठमाडौमा रहँदा उनी ब्रिटिस काउन्सिलको पुस्तकालयमा पुग्थे । त्यहाँ बालबालिकालाई साहित्य पढाउने ठाउँमा विश्व साहित्यका पुस्तक पढ्दा पढ्दै चिरनको यसप्रति रुचि बढेको सेतापाटी अनलाइन पत्रिकाले उल्लेख गरेको छ । यहि रुचिले उनलाई अक्सफोर्ड पुर्याएको उनका पिताले साहित्यपोस्टलाई बताएका छन् । उनका पिता चक्रराज पाण्डे प्रशिद्ध चिकित्सक हुन् ।

बसन्तको दाह्री साहित्य: मेरो नाम बसन्त अधिकारी । उमेर चाहीँ ४२ बर्ष । स्थायी बसोबास, बिराटनगर । आनन्द हरेक मानिसको सबैभन्दा ठूलो खोजी हो । यो आनन्दका लागि कोही संगीतमा जीवन खोज्छन्, कोही गायनमा, कोही कलामा र कोही साहित्यमा । म भने दाह्रीमा आफ्नो आनन्द खोज्ने गर्दछु । म १६ वर्षको हुँदादेखि मेरा दाह्री जुँगा पलाउन थालेका हुन् तर २० वर्षको उमेरदेखि मैले यस भित्रको कला देख्न थालेको हुँ । यद्यपि यसलाई सजाउँने र तस्बिर खिच्ने आइडिया चाहीँ सामाजिक अभियानमा क्रममा कोरियामा अध्ययन गर्न पुगेको बेला आएको हो । १० वर्षअघिदेखि सुरु भएको यो कलाका सबैजसो तस्बिर अहिले मसँग सुरक्षित छन् । मैले मेरो दाह्री जुँगालाई एक दशकका अवधिमा १ सय ५० रुप दिएको छु । मेरा दाह्री जुँगाका हरेक शैलि मेरालागि साहित्यकारका नयाँ पुस्तक वा गायकका नयाँ गीत जस्ता लाग्छन् । यो अरु कला जस्तै गाह्रो कला हो । यसका लागि म पुस्तकमा वर्णन भएका पात्रहरु, सिनेमामा देखिएका कलाकारहरुका अनुहारमा आफ्ना कल्पनाहरु प्रयोग गर्छु । इन्टरनेटका विभिन्न साइटहरुमा पाइने मानिसका दाह्री जुँगा पनि मेरो कलाका स्रोत हुन् । आजभोली कसै कसैले मलाई यी कलाको आइडिया दिनुहुन्छ । तर पुस्तकभित्रका पात्र, सिनेमाका कलाकार र इन्टरनेटमा भेटिएका तस्विरलाई मेरो दाह्री जुँगा अनुसार डिजाइन म आफैँ गर्ने भएकाले मलाई अपार आनन्द लाग्छ । म साहित्यको पाठक हुँ तर साहित्य रच्न सक्दिन । तर यो दाह्री कलामा कतै त कतै साहित्यको योगदान छ भन्न मलाई गाह्रो लाग्दैन । (अधिकारी विकल्प एन अल्टरनेटिभ नामक संस्थाका कार्यकारी निर्देशक हुन् । उक्त सस्थाले अर्थ राजनीति, सामाजिक एकरुपमातामा नीतिगत वहस, व्यक्तिगत था आर्थिक स्वतन्त्रताको मुद्दामा काम गर्छ ।)

कलाकार तीर्थको लकडाउन सदुपयोग - कला कथा: लकडाउन असाध्यै बोझिलो भइराखेको छ भन्ने हामी सबैले महसुस गरिसकेका छौँ । कार्यालयको काम मात्रै गरिरहदा वाक्क दिक्क भएर लामो बिदा माग्नेहरु पनि अहिले आजित भएका छन् । केहि गर्न पाए हुन्थ्यो भन्ने सबैको मनमा छ । दिक्दारलाग्दो दैनिकी भएको छ धेरेको । यस्तोमा सिर्जनशील हुन सक्ने सम्भावना कत्तिको हुन्छ ? सायद यो प्रश्नमा धेरै मानिसहरुको फरक फरक विचार आउँन सक्छ । फुर्सद हुदैमा कोही सिर्जनशील बन्छ भन्न सकिदैन । त्यस्तै सिर्जनशीलहरुलाई दिक्दारलाग्दो दैनिकीले रोक्छ भन्न पनि सकिदैन । मानिस अनुसार हुने कुरा हो । यहाँ हामीले लकडाउनलाई सिर्जनशील भएर सदुपयोग गर्नेको कला कथा ल्याएका छौँ । यसलाई झापाबाट मायामितुले पठाउँनु भएको हो । यस पटकको कला कथामा मायामितुले धरानका कलाकार चिर्थ निरौलाका बारेमा चित्र आलेख तयार पार्नु भएको छ । धरानका स्थायी वासिन्दा तीर्थ निरौलाले काठमाडौंलाई कर्मथलो बनाएका छन् । तीन दशकदेखि कला क्षेत्रमा लागेका तिर्थका स्वदेश तथा विदेशमा दर्जनौ कला प्रदर्शनीहरु भएका छन् । उनका चित्रमा अर्ध अमूर्त र अमूर्त छवि देख्न सकिन्छ । उनका चित्रहरुले समय र परिस्थितिको प्रतिनिधित्व गर्छन् । उनी कला समीक्षक पनि हुन् । लकडाउनका अवधिभर उनले कोरोनासँग सम्बन्धित चित्रहरु कोरे । उनका कोरोना कलाका केही नमूनाहरु ।

विपिन कार्की एक, स्वरुप अनेक - लेखकका रुपमा अब किताब प्रकाशन गर्दै: नेपाली चलचित्र क्षेत्रमा विपिन कार्कीको बारेमा अब धेरै भनिराख्न पर्दैन । अहिले विपिन कार्कीको नाम मात्रै पनि नेपाली फिल्मी क्षेत्रमा बेग्लै पहिचान बोक्न सक्ने भइसकेको छ तर यो सफलता विपिन कार्कीलाई चिठ्ठा परेको वा आकस्मिकरुपमा उपलब्ध भएको भने होइन । लुट फिल्मको असाध्यै सामान्य भुमिका खेल्दा होस् या आरोहण गुरुकुलमा नाटकमा अभिनय गरिरहदा विपिन कार्कीलाई कसैले त्यति धेरै वास्ता गरेको देखिदैन थियो तर विपिन कार्की भने आफ्ना हरेक भुमिकालाई उत्तिकै वास्ता गर्थे । उनले आफुले अभिनय गर्नु पर्ने हरेक पात्रमा आफुलाई ढाल्न सक्ने गजबको कला विकाश गरेका छन् । यसैले त उनको नाम अहिले विशेष बनेको छ । नेपाली चलचित्रमा चरित्रलाई आधार बनाएर अभिनय गर्ने विपिन कार्की चाँडै लेखकका रुपमा उदाउँदैछन् । लकडाउनका अवधिमा उनले पुस्तकलाई अन्तिम रुप दिएको थाहा हुन आएको छ । कोरोनाको सक्रमणबाट पार हुने वित्तिकै पुस्तक बजारमा आउने थाहा पाएको छ । उनको पुस्तकलाई बुकहिल पब्लिकेसन्सले बजारमा ल्याउन लागेको हो । रङ्गमञ्च हुँदै चलचित्रमा आएका विपिन छड्केको ‘विन्दु’ र पशुपतिप्रसादको ‘भस्मे डन’ पछि लगातार नयाँ नयाँ चरित्रमा देखा पर्न थालेका हुन् । साहित्यपोस्टको शनिबार विशेष विपिनको लेखन जीवनको उत्तरोत्तर प्रगतिको कामना गर्दछ । हामीले यहाँ विपिन कार्कीको कलाकारितालाई प्रतिनिधित्व गर्ने केहि तस्विरहरु संकलन गरेका छौँ । पक्कै पनि यो फोटो कथाले विपिन कार्कीका बारेमा केहि जानकारी भने दिनेछ ।

लकडाउन अनुभूति : भुइँ छुन नपाएका ४५ दिन: मायामितु देश छाडेपछि देशको माया लाग्छ । आफन्त बिछोड हुँदा आफन्तको यादले सताउँछ । माटो पनि त्यस्तै रहेछ, माथि उक्लेपछि भुईँको याद आउने रहेछ । चैत १० गते । म आफ्नै वासस्थानमा कोरोना भाइरससम्बन्धी खबर ध्यान दिएर सुनिरहेको थिएँ । सन् २०१९ को डिसेम्बरको अन्त्यतिरदेखि यो भाइरसका बारेमा सुने पनि यससम्बन्धी सत्यभन्दा बढि हल्लाहरु सुनिरहेको थिएँ । आजको युग सञ्चारको युग भए पनि सत्य हामीबाट धेरै टाढा छ । रेडियोकर्मी भए पनि धेरै खबरहरु मध्ये सत्य खबर छुट्याउन हाम्रा लागि पनि गाह्रो छ । यहि मेसोमा सरकारले ११ गतेदेखि लागू हुने गरि लकडाउनको घोषणा गर्यो । लकडाउन हामी सबैका लागि नौलो शब्द थियो । मैले आफूले काम गर्ने रेडियो भिजनमा फोन गरेर यसको गाम्भीर्य बुझ्ने प्रयास गरेँ । रेडियोबाट फर्कँदा समस्या पर्ला कि भन्ने मेरो चिन्ता थियो । रेडियोबाट सहकर्मी दीपा पोखरेलले भन्नुभयो, ‘त्यस्तो समस्या नहोला । आउनु न । समस्या नै भए रेडियोमै बसौँला । काम गरौँला ।’ खासमा यो संवाद साच्चै यथार्थमा परिणत होला भन्ने उहाँले सोच्नु भएको थिएन । न त यसको गाम्भीर्य मैले नै महसुस गरेँ । चैत ११ गते विहान ४ बजे नै उठेर रेडियो जाँदा म खासै तयारी अवस्थामा थिईँन । आफनो नियमित काम सकिएपछि दिनभरी रेडियोमै बसे । अपरान्हतिर सहकर्मी साथीले मेरो वासस्थान सम्म छोडिदिनुभयो । त्यो बेलासम्म कोरोना भाइरस र यसबाट सर्ने रोगका बारेमा म गम्भीर थिईंन । यसरी हिँड्नु जोखिम हुन्छ भन्ने महसुस भएपछि मैले घरी घरी घर आउने र रेडयिो जाने कुरामा असुरक्षा देखेँ । बेलामा सचेत भइएन भने समस्या हुनसक्छ भन्ने लाग्यो । भोलीपल्ट बिहान एउटा सानो ब्यागमा केही कपडा र आवश्यक सामाग्री, दाँत माझ्ने ब्रस लगायतका सामान राखेर म ४ बजे मर्निङ वाक गर्दैगर्दै रेडियो आए । त्यसपछि अहिलेसम्म रेडियोमै क्वारेन्टीनमा बसेर काम गरिरहेकी छु । रेडियोमै भएपछि कामको समयतालिका पनि केही परिवर्तन भएको छ । समाचार कक्ष र प्राविधिक रेडियोमै बसेर अन्य साथीहरुलाई लकडाउनपछि आउन भनेर विदा दिइएको छ । यसले कोरोनाको असुरक्षा कम गरेको मात्रै होइन, अनेकथरि अनुभव गर्न पाइएको छ । आजको दिनसम्म आउँदा म रेडियोको तेस्रो तल्लामा बस्न थालेको ४५ दिन पुग्यो । वन लागेको डढेलो लागे जस्तै कोरोना भाइरस विश्वभर फैलिरहेको छ । यसको नियन्त्रणको एउटै मात्र उपाय लकडाउन र भौतिक दुरी कायम गर्नु देखिएको छ । त्यही लकडाउनको पालना गर्दै सुचना दिने काम हामी रेडियो मै क्वारेन्टीनमा छौं । हो, गएको चैत १२ गते रेडियोमा आएदेखि मैले जमिन टेकेको छैन । बच्चा बेलामा माटोमा खेलेको खुब याद आइरहेको छ यो बेला । माटोमा विभिन्न आकृति बनाउने, भत्काउने गरेको सम्झिराछु । माटो छुनै नपाइने त्यस्तो कुनै बाध्यता छैन । तर तल झर्ने काम नपरेपछि झरिदो रहेनछ । करिब ३० दिनपछि आफूले भूईँ नटेकेको अनुभव भयो । त्यसपछि दिन गन्ती गर्दै कति दिन भुईँ नटेके पनि जीवन चल्छ भन्दै तल झर्ने जाँगर देखाउँन छाडेँ । जति जति सोच्दै जान्छु, त्यति त्यति भूईंको माया लाग्दै गइरहेको छ । हेरैँ, कहिले मेरो धैर्यले ठाउँ छाड्छ । तर माटोबाट टाढा भएपछि नै त रहेछ, माटोको माया लाग्ने । म सोचिरहेको छु, कुनै बेला केही सोच्नु पर्यो, केही कुराले चिन्तित बनायो या सोचमग्न बनायो भने चोर औंलाले माटो खोस्रिएर सोच्ने क्रम रोकिएको छैन । यसरी माटो खोस्रिएर सोच्दा तनावमुक्त भएजस्तो लाग्छ । माटोमा ध्यान जान्छ र आफुले सहज महसुस गर्छु । यसले पनि अहिले मैले सबै भन्दा धेरै सम्झेको भनेको माटो नै हो । तपाई कुनै न कुनै बेला बाहिर जानु भयो होला, पसल जानु भयो होला, यसो घर बाहिरसम्म निस्कनु भयो होला तर म रेडियो बाहिर निस्केको छैन । जमिन टेकेको छैन । लाग्छ, माटो नै सम्पूर्ण प्रकृतिको आधार पनि हो । हाम्रो शरीर पछि माटोमै मिल्छ । संसारका ति सम्पूर्ण भौतिक कुराहरु अन्ततः माटोमै विलय हुन्छ । यसर्थ माटोसँग हाम्रो जीवन चक्र गाँसिएको छ । तपाई कुनै न कुनै बेला बाहिर जानु भयो होला, पसल जानु भयो होला, यसो घर बाहिरसम्म निस्कनु भयो होला तर म रेडियो बाहिर निस्केको छैन । जमिन टेकेको छैन । माटो प्रकृतिको सबैभन्दा नजिक हुने भएकाले पनि यतिबेला माटोमा समिझरहेकी छु । जुन चीज हुदैन त्यसको महत्व बढी हुन्छ हामीलाई । हुन त जन्मेदेखि अहिले सम्म माटोमै छौं हामी तर यो बीचमा यतिलामो समय भूई नटेकेको अनुभव भने कहिले थिएन । कतिखेर जाउ र बारी खोस्रिउ जस्तो नभएको पनि होइन । यतिबेला त झन प्रकृति पनि स्वच्छ भएको छ । अरुबेलाको जस्तै कानै खाने गरी गाडी हर्न बज्दैन । आकाश पनि निश्चल छ । हावा पनि स्वच्छ । बिहान झ्यालमै चराहरुको चिरबिर संगीतले झन बेग्लै उर्जा प्रदान गरेको अनुभूति हुन्छ । रेडियोमा बसेदेखि कोठाले उसैगरी मेरो बाटो हेरिरहेको होला । मुसाले कति पुस्तक काटिसक्यो होला । अज्ञात चिन्ता छुट्टै छ । तर पनि एक किसिमको उत्साह भने छ । सुरुका केही दिन बाहेक । मैले लकडाउन उल्ङ्घन गरे म मात्रै होइन, मेरो परिवार, समाज हुदै सिंगो देशमा नै महामारी फैलिन सक्ने खतरालाई आत्मसाथ गर्दै आफ्नो पेशागत धर्म रेडियोबाटै निभाइरहेकी छु आज सम्म । र यो क्रम लकडाउन भरी नै चल्नेछ । प्रविधिको प्रयोग गरेर रेडियोका नियमित कार्यक्रमहरु पनि सञ्चालन गरिरहेका छौं । सुुरुमा केही दिन भने असजिलो महसुस भयो । रातको अन्धकार भन्दा गहिरो पीडा र सन्त्रास मनमा छायो । विहान उठेदेखि राति १० बजेसम्मका समाचार बुलेटिनमा कोरोनादेखि बाहेक अरु पढ्ने समाचार नै भएनन । सुरु देखि अन्तिम खेलकुदसम्म कोरोना नै कोरोनाको समाचार । सहकर्मी साथीहरुले पनि कोरोनाकै मात्र कुरा गर्ने र टिभीमा पनि कोरोनाकै मात्र समाचार हेर्न थालेपछि । मानसिक रुपमा नै विक्षिप्त जस्तो पनि भयो । आफैलाई पनि एक महिना अघिदेखि लागिरहेको खोकी बिसेक भएकै थिएन । साथीहरुले पनि खोकेको सुनेर तपाईलाई पनि कोरोना भयो क्या हो भन्दा र कोरोनाका लक्षणहरु पनि आफूसँग मिल्दो जुल्दो भएकाले साच्चै मलाई पनि कोरोना त भएन भन्ने लाग्यो । र रेडियोमै पनि केही समय आफूलाई छुट्टै राखे । यो बीचमा केही साथीहरुले फोन गर्नु भयो, फेसबुक च्याटमा कुराकानी भए । डरले रेडियोमै बसेको भने केही साथीहरुले, केहीले सुरक्षित रहेर काम गर्नु भने । हामीले अरुलाई सुचना दिदा हामीले पनि त्यसलाई पालना गरौं भन्ने लाग्यो । हामी पास लिएर आउन जान सक्थ्यौं तर कोरोनाले ‘तँसँग पास छ’ भन्ने पक्कै थिएन । फेरि पनि आफू सुरक्षित हुदा परिवारका सदस्यलाई पनि ढुक्क भनेर रेडियोमै बसियो । यतिखेर एक दशक भएछ रेडियोमा काम गरेको । यो बीचमा मलाई रातिको समाचार भन्न खुब रहर थियो । पहिले धेरैपटक कोशिस पनि गरेको तर अवसर मिलिरहेको थिएन । यो पटक भने यो बन्दाबन्दीले त्यो इच्छा पनि पुरा गरिदियो । दैनिक जसो रातिको १० बजेको समाचार पढ्दा आनन्द लाग्थ्यो । समाचार सकिने बितिकै केही साथीहरुले भर्खर रेडियोमा समाचार सुने । अहिलेसम्म रेडियो मै हो भन्दै फोन गर्दा पनि गजब आत्म सन्तुष्टि मिलेको आभाष भयो । उनीहरुलाई वास्तविकता बताए पछि अझ हौसला दिदाँ थप उर्जा मिल्दो रहेछ । एक हप्ता त हो नि, एक हप्तामा इमेल इन्टरनेटका माध्यमबाट केही जानकारी लिन्छु, केही फिल्म हेर्छु भन्ने सोचेर पुस्तक नबोकी आएकी थिए । लकडाउन लम्बिन्छ भन्ने त थियो । तर, बीचमा आवश्यक सामान खरिदका लागि केही घण्टा खुलाउला भन्ने थियो र त्यतिबेला घर जाउला भन्ने थियो । त्यस्तो भएन । फेरि लकडाउन थपिएपछि भने चिन्ता थपियो । अब के गरेर समय विताउने ! पुस्तक पनि छैन । निकै तनाब भयो । केही साथीहरुसँग कुरा भयो । पुस्तकको पिडिएफ फायल पठाउनु दिनुभयो । जसजसले पठाउनु दिनु भयो । उहाँहरुलाई धन्यवाद । यदि तपाईहरुले पुस्तक नपठाइ दिनु भएको भए । कस्तो हुन्थ्यो यी दिनहरु ? कसरी बिताउथे मैले यो समय ? एक हप्ता त हो नि, एक हप्तामा इमेल इन्टरनेटका माध्यमबाट केही जानकारी लिन्छु, केही फिल्म हेर्छु भन्ने सोचेर पुस्तक नबोकी आएकी थिए । लकडाउन लम्बिन्छ भन्ने त थियो । तर, बीचमा आवश्यक सामान खरिदका लागि केही घण्टा खुलाउला भन्ने थियो र त्यतिबेला घर जाउला भन्ने थियो । त्यस्तो भएन । फेरि लकडाउन थपिएपछि भने चिन्ता थपियो । अब के गरेर समय विताउने ! यो बीचमा पुस्तक, फिल्म र गीत संगीत सबैभन्दा नजिकका साथी भए । कति निरस हुने थियो जीवन यी नभएको भए ? हो अनि मैले यो लकडाउनमा एउटा काम पनि सिके । म रेडियोमा काम गर्ने मान्छे । तर समाचार कक्षमा । मलाई इडिट गर्न आउदैन थियो । यो बीचमा मेरो उपलब्धी मैले इडिट गर्न सिके । साथै सेल्फ समाचार पढ्न पनि सिके । अर्थात आफै प्राविधिक, आफै समाचार वाचक । लकडाउनको उपलब्धी हो मेरो यो । जसले मलाई आगामी दिनमा काम गर्न अझ सहज र सरल हुनेछ भन्ने लाग्छ । यो बीचमा आएका समाचारहरुले अत्यास नल्याएको भने होइन । कतिपय समाचार हिक्कहिक्क हुदै पनि पढे । सयौं किलोमिटर भोकै गन्तव्य हिडेका मजदुरका खबर पढ्दा सम्हालिन निकै गाह्रो भएको थियो । दुई महिने बच्चालाई छाडेर कोरोना संक्रिमितको उपचारमा संलग्न नर्सले बच्चालाई स्तनपान गराउन नसकेको र छुन नपाएको समाचारले झन बढी गाह्रो बनायो । कतिको बाध्यता थियो होला, कतिपय यतिकै बाहिर निस्किए पनि आम नागरिकले यो लकडाउन हाम्रै लागि हो भनेर राम्ररी बुझेका छन् । त्यसैले त अहिले पनि कतिपयले लकडाउन खुकुलो पार्ने कुरा गरिरहदा जनता आफैले लकडाउन लम्ब्याउनु पर्छ भनिरहेका छन् । अनेक समयमा भएका विभिन्न आन्दोलनमा भएका बन्दहडतालका विरुद्धमा जनता उर्लिए पनि यो पहिलोपटक होला जनता आफैले समर्थन गरेको बन्द । ०००० घरमा १० वर्षकी भजिती छिन् । उनी फोनमा मलाई कोरोना भाइरसका बारेमा भनिरहन्छिन् । फुपु हात धोइरहनु पर्छ है । स्कुटीमा पनि कोरोना भाइरस धेरै दिनसम्म बाँच्छ रे । कोरोनाले छोयो भने त मरिन्छ है आदि इत्यादि । साना नानीहरुलाई पनि कोरोनाले धेरै असत्य र थोरै सत्य कुरा सिकाएको छ । ‘हजुर त ठूली भैसक्नु भयो । म त बच्चै छु । मर्न चाहन्न ।’ एक दिन उनले भनिन्, ‘घर आउँदा हिँड्दै आउनू है, गाडीमा पनि नआउनू, सर्छ ।’ यति सानो बच्चालाई पनि जीवनको यति चिन्ता लागेको देखेर छक्क परेँ । यो लकडाउनपछि बच्चाहरुमा गम्भीर मानसिक समस्या आउन थालेको उनको कुराले बुझ्न थालेको छु । अहिले अभिभावकले निकै गम्भीर रुमपा आफ्ना बच्चाको ख्याल राख्नु पर्ने अवस्था आइसकेको मैले बुझेको छु । किशोर–किशोरीमा पनि विद्यालय जान नपाएर विभिन्न समस्या आएको हुनुपर्छ । खाने, खेल्ने र डुल्ने अवस्थामा घरको कैदी हुँदा उनीहरुको अवस्था के भइरहेको होला अन्दाज गर्न सकिन्छ । बिहान कमाएर बेलुका खाने मजदुर बर्ग र उनीहरुका परिवारको अवस्था पनि अनुमान गर्न सकिन्छ । यो बन्दाबन्दीमा सबैभन्दा सुखी वन्यजन्तु, पशुपंक्षी हुन् । सयौं वर्षदेखि मानिसले यिनीहरुलाई दुःख दिए, आज स्वयं मानिस कैद छन् र उनीहरु स्वतन्त्रताका गीत गाइरहेका छन् । मलाई यति बेला लेखनाथ पौडेलको पिंजडाको सुगा कविता याद आइरहेको छ । अहिले मानिस पिंजडामा छ र सुँगा हामीलाई हेरेर त्यही गीत लेखिरहेको छ ।

फर्की जाऊ: यशोदा गैरे हर दिन हजारौँ मुत्युवाहक बनी घुमिरहन्छौ कोरोना अझै कति संसारभरि ? आकाशले पनि सन्ताप गरी बर्षा गराइरहेछ । चराहरु चिरबिर कुहुकुहु गरी नाच्नुपर्ने, उडनुपर्ने केही जोडी मात्र डुलिरहेका छन् । फूलका कोपिलाहरु फुल्न ठिक्क परेका पनि खै के पर्खिरहेछ किन पर्खिरहेछ ? आफ्नो सुभाष छर्न अझै । हरदिन शितल हावा चलिरहने मेरो घरबाहिर आजभोलि मन्द भएको छ । अहँ यसरी चल्दैन रीत रोकिँदैन हावा, छेकिँदैन सूर्य । केही दिन मात्र सताएका हौ तिमीले सायद हामीलाई मानव बनाउन, सभ्यता सिकाउन जीवन र मृत्युको महत्त्व बुझाउन, खुशी के हो ? घर के हो सम्झाउन र संसारको अस्तित्व बुझाउन पो हो कि ? म मात्र होइन हामी महसुस गरी पशुपक्षी, वनजङ्गलको माया बसाई दिन पो हो कि ? दिनहुँ यस्तो आतंक अब बन्द गर स्वतन्त्र भई जाऊ तिमी आफ्नै स्थानमा त्राहित्राहि बनाएर किन रमाइरहेछौ ? आखिर जीवन हाम्रो पनि हो तिम्रो पनि सायद स्वास फेर्न नसके तिम्रो पनि त अन्त्य हुन्छ । जसलाई तिमीले रातदिन पलपल सताइरहेछौ , यही मानवले नै तिम्रो अन्त्य गर्नेछन् विभिन्न रासायनिक औषधिको निर्माण गरिरहेको सुनेकै छौ होला तिमीले पनि । त्यसपछि, तिमीले सताएजस्तै हामीले पनि सताउने छौ हामीलाई रुवाएजस्तै तिमीलाई पनि रुवाउने छौ र आजित भई मर्नु सिवाय विकल्प हुँदैन तिम्रो । समयले सिकाइरहेछ सबको दिन आउँछ भनी आज तिम्रो, भोलि हाम्रो आउँछ पक्कै पनि खुशी भई, स्वस्थ भई बाँच्छौँ हामी पनि । तर, तिमीले सिकाएको एउटा पाठ याद रहन्छ सधैँ पैसा मात्र रहेनछ जिन्दगी साथ, सहयोग, स्वच्छ हावा घरपरिवार, खुशी रहेछ सबथोक । सूक्ष्म छौ तिमी तर निकै शक्तिशाली रहेछौ धनी-गरिब जात-भात धर्म केही नहेरी बिस्तारै बिस्तारै खाइरहेछौ अझै अघाएका छैनौ लाखौँ पुर्याएर पनि ? हो कति शक्तिशाली रहेछौ ! भयो बुझ्यौँ हामीले, झुक्यौँ तिम्रोसामु माफ गर अब र बाँच्न देऊ हामीलाई । सन्त्रासमा बसी जीवनमूल्य थाहा पाइसक्यौँ एक छाक खानाको महत्त्व बुझिसक्यौँ । थाहा छ तिमीलाई देशमा आर्थिक संकट पर्दैछ खाद्यान्नको अभाव हुँदैछ बजारमा सागसब्जी सकिँदैछ कतिपय ठाउँमा त भोकमरीले सताएको छ कतिले एक छाक मात्र खाएर बसेका छन् र आँगनमा सुतेका छन् । भयो, पुग्यो अब थाकिसक्यौँ जाऊ फर्की जाऊ, कहिले नआउने गरी जाऊ फर्की जाऊ, कहिले नआउने गरी । तिमीले सिकाएको एउटा पाठ याद रहन्छ सधैँ पैसा मात्र रहेनछ जिन्दगी साथ, सहयोग, स्वच्छ हावा घरपरिवार, खुशी रहेछ सबथोक ।

विदेसिएका र बिकेका राष्ट्रवादीहरु: सञ्जय शान्ति सुबेदी बिकेका राष्ट्रवादीहरु, देशैभरि सलबलाएका छन् कोही गरिबको मसिहा बन्छन्, कोही नागरिक अगुवा, कोही सञ्चारगृहको मालिक, कोही दलाली व्यापारी त कोही कालो बजारी कोही बन्छन प्राध्यापक त कोही बन्छन् प्राज्ञ, कोहीलाई बनाइन्छ विज्ञ । कोही जनजातिका नेता, कोही मनमानीका नेता, कोही धर्मका नेता, कोही युद्धका नेता, के गर्नु भनेर गरिबको नेता ऊ स्वतन्त्रताको सेनानी, दलाली गर्छ, भ्रष्ट छ जताको खान्छन् नुन सोझो गर्छन् त्यता विदेशीले सीमा मिच्दा वा फिरङ्गीको प्रिय बनी बिकेको छ जो सबैभन्दा उही कहलिन्छ राजनेता । बिकेका मानिस, मानिस रहन्न उसका अनेक पदावली हुन्छन् राजदूत, सल्लाहकार कुलपति, रजिस्ट्रार सञ्चारकर्मी वा पत्रकार वकिल, न्यायाधीश, बुद्धिजीवी अभियन्ता त कोही कलाकार । “रातो किताब” पढाउलान् “शुभ सन्देश” सुनाउलान् टाइ-सुट भिराउलान् मानव अधिकार र पहिचानको नाममा वाक्स्वतन्त्रता र गरिबी उन्मूलन वा पि.आर., ग्रीनकार्ड र डिभी भन्दै अध्ययन, अनुसन्धान र अवसर या अनेक नाममा नथ्याएर लतारिँदैछन् राष्ट्रवादीहरु त्यसैले बढ्दैछ सङ्ख्या जताततै छन् बिकेका राष्ट्रवादीहरु । हो जताततै छन् राष्ट्रवादीहरु कोही बिदेसिएका पनि छन् “जय हिन्द” भन्दै बुट बजार्ने वा अनुदानमा पढ्दै मुख बटार्ने पुल्चोक र महाराजगञ्जमा पढेका बिदेशतिर छन् कति-कति देशका लागि शून्य बराबर शोखिन युद्ध लडिरहेछन् ती महान् ‘किबोर्ड वारियर’ । हो, ऊ विदेसिएको राष्ट्रवादी उसको कहर पनि भिन्न छ आफ्नो मैमत्ताको दोकान थाप्न नवीन विचारझैँ लाग्ने भ्रमहरु आफ्ना लेखोट, पुस्तक वा फेसबुक र ट्वीटरका भित्तामा रङ्ग्याउँछ भरपुर पुस्ट्याउन खोज्छ राष्ट्रवादी मुकुण्डो । नेपालले जन्माएको पढाएको, हुर्काएको कर्तव्यविमूढ विद्वान युवा पीआरधारी स्वेच्छाचारी हो, उही त्यही त हो ऊ बिदेसिएको राष्ट्रवादी । सबैलाई बिकिन हुन्न रहर जो सक्दछ बाँच्न ऊ बिकिदिन्छ, जो बाँच्न सक्दैन, सक्दैन ऊ केही गर्न जो बिक्दछ, ऊ ठाँटिन्छ, जो सक्दैन, ऊ जाकिन्छ, बिकेर जमेको राष्ट्रवादी फर्किन्न निधि जब सक्षम हुन्छ बरु ऊ फर्किन्छ लड्न बिकिएका राष्ट्रवादीसँग, फर्किन्छ आफ्नै देश, लड्न बिकिएका राष्ट्रवादीसँग । वैशाख ७, २०७७ (अक्ल्याण्ड) आफ्नो मैमत्ताको दोकान थाप्न नवीन विचारझैँ लाग्ने भ्रमहरु आफ्ना लेखोट, पुस्तक वा फेसबुक र ट्वीटरका भित्तामा रङ्ग्याउँछ भरपुर

नलिनी: निर्मला कोइराला नलिनी ! म तिमीलाई प्रेम गर्छु तिमीलाई कञ्चनजङ्घा जस्तै निष्कपट प्रेम गर्छु । प्रिय नलिनी ! तिम्रो शालिनताभित्र पस्न डराएको म तिम्रो व्यक्तित्वदेखि खुम्चिएर भाग्न खोजेको म तिमीले कत्ति सजिलै मेरा संकुचनहरूलाई, हृदयमा उम्रिएका अप्ठ्यारा काँडाहरूलाई, मत्थर पारेर नामेट गरायौ, विचारको युध्दमा जित्न सिकायौ, जीवनको गति र गतिशीलता सिकायौ, मलाई साँच्चै ‘म’ हुन सिकायौ, तिमीसित म ऋणी छु साँच्चै ऋणी छु नलिनी । तिमीलाई भेट्नुअघि मैले नदीमा कुनै वहाव देखिनँ, चराको मधुरतम् चिर्विराहट सुनिनँ, नीलो आकाश र स्वच्छ धरती देखिनँ, बच्चाहरूको तोतेमिश्रित आवाज सुनिनँ, नढाँटी भन्छु नलिनी ! मैले मेरो जीवनलाई ‘जीवन’ भनेर महसुस गर्नै सकिनँ । तिमी शङ्का नगर नलिनी, मैले तिमीलाई गर्ने प्रेम पहाडी मूलबाट झरेको छङ्छङाउँदो झरनाजस्तै हुनेछ, अग्लो डाँडाको सल्लाघारीमा सुसाएको मन्द बतासजस्तै हुनेछ, मन्दिर, मस्जिद, चैत्य र गुम्बाभन्दा पनि अलौकिक र दिव्य हुनेछ जहाँ तिमी र म आफैँलाई बिर्सिएर कल्पनातीत स्वर्गीय आनन्दमा समाहित भइरहेका हुनेछौँ । तिम्रो शालिग्राम सिञ्चित कालीगण्डकीजस्तै पवित्र प्रेमको गहिराईमा अर्को एउटा स्वर्गको रचना हुनेछ जहाँ तारा र जूनसमेत लुकामारी खेल्न तँछाडमछाड गर्दै आउनेछन्, जहाँ स्वर्गका परीहरूले अचम्भित भएर हार मान्दै लामो-लामो निःश्वास छोड्नेछन् । मेरी प्रिया ! त्यो देवलोक, दैत्यलोक वा परीलोक केही होइन, त्यो स्वर्ग, मर्त्य र पाताल पनि होइन जहाँ तिम्रो दिव्यतासित जहाँ तिम्रो पवित्रतासित काम, क्रोध, लोभ र मोहको । कुनै साइनो जोड्ने छैन म । बस्, त्यहाँ हुनेछ जीवनका बेअर्थी धूनहरूबाट माथि उठेर परमानन्दमा उत्सर्जित सच्चिदानन्द भित्रको एउटा सिङ्गो ब्रम्हाण्ड । (नोबेल पुरस्कार विजेता प्रख्यात भारतीय साहित्यकार रवीन्द्रनाथ टैगोर र उनकी मानस-प्रेमिका नलिनी (अन्ना) मा समर्पित कविता ।) तिम्रो शालिग्राम सिञ्चित कालीगण्डकीजस्तै पवित्र प्रेमको गहिराईमा अर्को एउटा स्वर्गको रचना हुनेछ जहाँ तारा र जूनसमेत लुकामारी खेल्न तँछाडमछाड गर्दै आउनेछन्, जहाँ स्वर्गका परीहरूले अचम्भित भएर हार मान्दै लामो-लामो निःश्वास छोड्नेछन् ।

थेत्तरो माग्ने : नवराज कार्की: नवराज कार्की कस्तो अटेरी माग्ने टेर्दै नटेरी माग्ने पटक पटक धकेल्दा दुत्कारिँदा नभाग्ने ! जुठोपुरा कसैको घिनै नमानी थाप्ने घर-घर घुमेर माग्ने थर-थर भएर माग्ने जति दिउँ जड्यौरी नाङ्गै छ त्यो नढाक्ने ! झण्डा लिएरै माग्ने धन्दा भनेकै माग्ने क्या- मृत चेतना हो कहिल्यै पनि नजाग्ने ? साँढे भनूँ कि गोरू नाघेर बार खाने हजारबार जाने सधैँ अरूकै दाग्ने ! बानी परेको थाङ्ने ! यता ठटाए भाग्यो उता धपाए फर्क्यो हिजो कुटेको बिर्स्यो थाक्दा पनि नथाक्ने ? लौ, सक्किएँ मरेँ म दिऊँ त हुँदै भएन जित्ने हुती रहेन अरू बसेकै ताक्ने ? पछुवा छँदा नि ठग्ने अगुवा हुँदा नि हग्ने छि ! फोहरी अघोरी सुन्दा नि लाज लाग्ने ! कस्तो अटेरी माग्ने ! झण्डा लिएरै माग्ने धन्दा भनेकै माग्ने क्या- मृत चेतना हो कहिल्यै पनि नजाग्ने ?

मान्यवर अब आराम गर्नुस् : झलक मगर: झलक मगर युगौँदेखि आकास चिथोरेर, धर्ती फोरेर मैले उब्जाइरहेँ श्रमको मह मेरो श्रमको मह काढेर लगिरहे धर्मावतारहरुले मैले स्वस्ती गरिरहेँ युगौँदेखि आफैँलाई नङ्ग्याएर शीला देशको झण्डा भन्ने आदेश आइरह्यो विष्णुवतारको मैले हस् भन्दै स्वस्ती गरिरहेँ युगौँदेखि आफैँलाई खलाँती बनाएर बनाइरहेँ न्यायदातालाई तरवार तिनै तरवार बारम्बार तेर्सिरह्यो मेरै घाँटीमा मैले भुलचुक माफी बक्सियोस् न्यायदाता भन्दै स्वस्ती गरिरहेँ अलिक अस्तिताका ताराहरु बोकेर आए एक हुल मानिसहरु बिहानी ल्याउँछु भन्थे होला त नि भनी पठाएँ आफ्नै एक जोसिलो समय मिर्मिरे हुनै आँटेको थियो बिलाए ताराहरुझैँ मस्त निदाए दरबारको शयनकक्षमा कुम्भकर्णझैँ अल्लिपछि आए एक हुल राता मानिसहरु लड्नु पर्छ भन्थे ठोक्नु पर्छ भन्थे भत्काउनु पर्छ भन्थे लडे, ठोके र भत्किए आफैँ साना-साना चोइटामा तिनै एक चोइटा दौडिए जंगलभरि शासकहरु जुका हो मार्नुपर्छ त्यसलाई भन्थे शासकहरु सामन्ती हुन् लखेट्नु पर्छ त्यसलाई भन्थे पहिलो पटक सुनेका त के-के थिए थिए तपाईंको रगत मागेको छ भन्थे होला त नि भनी एक त्रिशूली रगत बगी पठाएँ अहिले तिनीहरु नै टिनिक्क टन्केको देख्छु पछि पनि कति आए आए सेतै कपाल फुलेका आए भर्खरै दुध भुलेका आए भाङ्ग्राको इतिहास पढाउन आए सालैजोको भाका तन्काउन आए मेरै लागि आएका भन्थे होला त नि भनी ठानेँ मेरै लागि गाएका भन्थे होला त नि भनी ठानेँ तर, आज पनि अभावका जुल ढुंगाले मेरो शीर किन थिचिरहेछ ? आज पनि मेरो भविष्य कृष्णभीरले किन पुरिरहेछ ? किन थचक्क बसिरहेछ गरिबी मेरो जीवनमा कुष्ठरोग बनेर ? किन बगरको गिट्टी र अरबको रेमिट्यान्स पाकिरहन्छ मेरो भान्सामा ? ओ मञ्चमा उभिएर मेरो अधिकारको माग गरिरहेको मेरो मान्छे तल आउ त, एकचोटि दाँज्न मन छ मेरो भोकले र तिम्रो बोझले च्यातिएका यी खल्ती ओ कर्पोरेट दरबारका मालिक, ढोका खोल र कापी कलम लिएर आऊ मेरो गरिबीको विवशता बेचेर आर्जन गरेको आयमा आज मेरो हिस्साको हिसाब-किताब गर्नु छ धेरै गरियो विश्वास र धेरै भोगियो विश्वासघात पनि धेरै गरियो आश र धेरै पाइयो निराश पनि हे परिवर्तनका नायक हे समाचारका संवाहक हे आवाजविहीनहरुको आवाज आज मैले मेरालागि मैलाई सक्षम बनाएर आएको छु अब, म आफैँ बोल्नेछु मेरो आवाज म आफैँ लड्ने छु मेरो लडाइँ म आफैँ पोख्त हुनुछ कर्तव्यपथमा म आफैँ व्यस्त हुनुछ अधिकारभोगमा अब म आफैँ निकाल्छु शताब्दीऔँदेखिको थिचोमिचोको सुता-सुता हिसाब अब मेरो व्यथाको बाँण बोकेर म आफैँ कोर्नेछु कर्मको मैदानमा मेरो भाग्य मान्यवर अब आराम गर्नुस् । #खरमटारे अलिक अस्तिताका ताराहरु बोकेर आए एक हुल मानिसहरु बिहानी ल्याउँछु भन्थे होला त नि भनी पठाएँ आफ्नै एक जोसिलो समय मिर्मिरे हुनै आँटेको थियो बिलाए ताराहरुझैँ मस्त निदाए दरबारको शयनकक्षमा कुम्भकर्णझैँ

सपना तेर्साएरै: राजन ढकाल, म्यान्मा मायाको रथ हाँकेको थिएँ, सपना तेर्साएरै तिम्रै साथ खोजेको थिएँ, सपना तेर्साएरै । सफल विफलको वास्ता भएन त्यतिखेर जतिखेर मन चोरेको थिएँ, सपना तेर्साएरै ।। यो मुटुमा कताकता तिम्रै खाटा बसिसकेर तिमीमै विलय भएको थिएँ, सपना तेर्साएरै । साँघुरीएको मन फराकलो बनाएर जानू प्रेम प्रस्ताव राखेको थिएँ, सपना तेर्साएरै ।। पैदल भयो मेरो यात्रा भेट्न सकिन तिमीलाई सजिलै भेट्ने सोचेको थिएँ, सपना तेर्साएरै ।

समयको चमत्कारिक अनुहार: दामोदर पुडासैनी अहिले भर्खरै हामी सबैलाई सुलुत्तै निल्न जाइलाग्यो एउटा समय हाम्रो सामु हार्नुपर्छ कलुषित समयले अबको समय मान्छेको जीतको समय हुनुपर्नेछ मान्छे बिना यो सँसार हुनुको कुनै अर्थ छैन तिम्रो अनुहार उज्यालो र हँसिलो देखेपछि मात्र सुकिलो हिमाल बन्छ मेरो मुहार सबेरैदेखि म तिमीसँगको माया बारे सोचिरहेछु तिम्रो माया पाएपछि फरक ब्रयाण्ड र ट्रेडमार्कमा स्थापित भएको छ प्रेमको परिभाषा मान्छे मान्छेको प्रेमको नयाँ परिभाषा र मान्छे फैलाउँने नयाँ सूत्र फिँजाउँने जिम्मा छ तिमी र मा अवको समय एक निमेषपनि खेर जानेछैन हाम्रो मुट्ठीबाट तिम्रा आँखामा सजिएका सुन्दर सपना र मनमा सजिएका असीम ईच्छाहरू हर्षका नदी बनेर फैलियुन पर परसम्म समय लज्जावती उभिएकोछ आऊ,हामी मिलेर खोलौ यसको रँगिन घुम्टो र हेरौ समयको चमत्कारिक अनुहार -२०७७ बैशाख १ गते बिहान ७.३० बजे तिम्रो अनुहार उज्यालो र हँसिलो देखेपछि मात्र सुकिलो हिमाल बन्छ मेरो मुहार सबेरैदेखि