Datasets:

Lam-ia

/

Euskal-liburu-dataseta

like 0

Follow

Lam-IA 1

Pankreas

booktegi.eus https://tartean.eus PATXO TELLERIA pankreas Hiru pertsonaiak eskenan sartu eta publikoari hitz diote. JONAN Gauza asko idatzi ziren gau hartan jazo zenaz. Sakrifizioa aipatu zen, eta inmolazioa, anaitasuna, mesede eta abnegazioa. Denek jokatu zuten imaginazio handiaz. PAUL Ez zen kristaurik egon egirik esan zuenik. Gertatu ohi den bezala, hemen eta beste inon, fikzioa egiari gailendu egin zitzaion. Irudimena daukagu sobera estimaturik. JABILO Jazo daitekeen guztia, gerta daitekeena, gertatu egiten da noizbait, lehen edo geroago, dela eder edo itsusi, hortaz dudik ez dago. Eta itzela izan zen gau hartan jazo zena. JONAN Egia esateko egin dugu bilera hau. Argi azalduko dugu zer gertatu zen bertan, ahoan bilorik gabe, zintzoki ta benetan... Zintzotasunak oraindik indarr ean badirau. PAUL Eta hasi egingo gara gezur bat ekiditen: Ez da egia garenik txikitako lagunak. JONAN Duela hamar urte egin ginen elkarren ezagunak, neurosia sendatzeko talde terapia egiten. JABILO Ni izan nintzen sartzen lehena, baina ez nengoen burutik. Neskarengandik banandu eta ondorioz lur jota, erreakzionatu ezinik, deprimiturik, itota. Bakarrik sentitzen nintzen eta ezin iraun zutik. JONAN Badakizue tipo horrena, medikuaren aurrean...? “Doktore, entzun doktore, ezin diat gehiago, bakarrik sentitzen nauk... Dok... Doktore... Non hago?” Ba Jabilo zen gizona bere bakardadean. JABILO Zure txisteekin naukazu zeharo kokoteraino! Jabilo hizketan ari den bitartean, Paul eta Jonan izkutatzen dira. JABILO Gabezia afektiboa nuen banandu eta gero! Paul? Jonan? Non arraio...? Jabilok ingurura begiratzen du, izututa. Jonan eta Paul agertzen dira irribarrez. (minduta) Ze grazia ta salero! Nahiago bakardadea zure osti txarra baino. JONAN Orain oso lasai nabil! Ez naiz agresiboa inola! PAUL Terapian hasi zen Jonan, arbitroa jipoitu ostean infantilen mailako futbol partidu batean. Errezegi galtzen zuen emozioen kontrola. JONAN Garai hartan bizi nintzen estresagaz itotzen. Ez nekien zertan nenbilen, amorruak itsuturik. JABILO Lamentagarria izan zen, beraz ez aitzakirik. JONAN Hala ta guztiz ere penalti garbia zen! Jabilo eta Paul barrez. JONAN Zuek ez dakizue zer den familia oso oso bat aurrera ateratzea mila euroko soldataz, hile bukaera iristeko beldur izu galantaz, emaztea zuregandik urrunduta erabat, semeek beti mesprezuz zaituztela behatzen, ezin duzula pagatu etxearen hipoteka, ditxo sozko autopistan ataskoak mordoka ta jefe kabroiak beti begitan hatza sartzen!! JABILO Estresa, familia eta tabakoa dela medio angina bat izan zuen, eta gero hiru infarto. PAUL Osasunez eta umorez zebilen nahiko txarto. JONAN Lantegi puta horrek hiltzen ninduen, dedio!! PAUL (Ironiaz) Ikus dezakezuenez, gainditua du jada. JABILO Jonan gaizki zegoen baina Paul beste horrenbeste. Aspaldi egin nahi zuen bere buruaz beste. JONAN Paulek ba zeukan, eduki, benetako harrikada. PAUL Zahartzaroari beldur n ion, ez da harrikada kontua! Betidanik izan dut istimu handian bizitza, horregatik eman nuen suizidatzeko hitza, gaitzak ni akatu aurretik hiltzeko neure burua. Begetal bihurtu baino nahiago dut hilotzik. Zahartzaroak ez dauka batere lilurarik. Hobe agur esatea kemena duzularik. Ez da eromen suizida, argitasuna baizik. JONAN Zuretzat “argitasuna”, niretzat rollo petrala. PAUL Horrek gogora dakarkit poeta baten aipua: “Hil zaitez gazte ta utzi zimeldu bako gorpua”. JABILO Nik mila urte irautea sinatuko nuen berehala. JONAN Paulek erabaki zuen adin batera heltzean, gorputzez eta buruaz osasuntsu egon arren, suizidatu egingo zela, lasai eta pozarren. Eta hala agertu zuen twitter ta Facebookean. JABILO Amak eskatu omen zion, zeharo kezkaturi ik, psikologo bategana joateko albait arinen. JONAN Kasu egin zion Paulek, eta hola elkartu ginen. JABILO Terapia jaso genuen hiru urtez baina alferrik. JONAN Alferrekoa izan zela? Etzazu esan gezurrik. Terapeutak gutxienez lortu zuen etekina: hiruron diruarekin ordaindu zuen liftina. PAUL Kokotsa kendu zioten ta ez zuen galdu muturrik. JABILO Zuetariko baten bat ohartuko zen honezkero berba egiten dugula errimaz eta neurrian. JONAN Halaxe hitz egiten da gure “egoitza berrian”. PAUL Hola egiten dugu denok, arkitekto nahiz obrero. Baina has dadila behingoz gau horren antzezpena. JABILO Hona hemen agertokia: neure etxebizitza. JONAN Afaltzeko batu ginen, arroza, zenbait pizza, eta nola ez, ardoa, samurtzeko haren pena. PAUL Jabilo gaixo zegoen. Abiapuntua zen, antza, orain urte bete izan zuen krisi diabetikoa. Ondorioz pankreatitis larri, behinbetikoa. Hala galdu zuen beraz bizitzeko esperantza. JONAN Etorkizun beltza zuen, estu eta zorrotza. Pankreas berri bat lortzeko z eukan premia larria, osterantzean akabo: hasieran elbarria, geroago bista galdu ta azkenik heriotza. JABILO Pankreasa ematen duenik ez dago jende askorik. Ama bezala, pancre as bakarra dugu, tamalez. Giltzurrunarekin aldiz, bakoitzak bina dugunez bata eman dezakegu batere pentsau barik. Diruarekin bezala: bi milloi badaukazu bata erregalatzeak ez dizu ematen pereza... Giltzurrun bat lortzea ez da, ez, gauza erreza. Pankreasa behar baduzu, orduan jai daukazu. PAUL Zuetako baten batek pankreas bat do natzeko ideia baldin badu, diru edo amoreagatik, jakin dezala hilda egon behar duela aurretik. Badaezpada esaten dugu, kapullona ez egiteko JONAN Pankreasa eman aurretik, kontsultatu alajaina, eskatu ba iritzia maite duzuen horri: galdetuiozu bazpaere zeure emazteari. Badakit ze esango duen: “A ze ideia bikaina!” JABILO Dena prest daukagu eta hasiko da antzezpena. Jonan lehenago heldu zen, ordu erdi bat inguru. Nirekin nahi omen zuen hitz eg in buruz buru. Hasi dadila beraz, azken afariarena. Jonan eta Paul kanpora doez. Jabilo bakarrik dago eskenan. Tinbre hotsa. Jonan sartzen da. JONAN Epa, Javilo, kaixo! Hobetzerik igarri? JABILO Bai, motel, izugarri! gauetan gaixo gaixo ta egunez larri larri. Aspaldi honetan nabil aldrebestuta, konpadre. Bizitzea egiten zait zail, baina osterantzean hil, hiltzen naiz de puta madre. JONAN Pankreasik begi bistan? JA VILO Atzo, istripu larria izan zen autopistan. Hamaika hildako listan. JONAN Notizia zoragarria! JABILO Jubilatak ziren denak, sei andre ta bost gizon. Ta legez, zaharra denak ezin pankreasik emon, nahiz osasuntsu egon. JONAN Zaharra izatea ze pena! Desguazerako ere ez. JABILO Kontu izan aproja alena, zaharra dela ezinbestez luzaro bizi izan dena. JONAN Baina zure osasuna... Bada zerbait pozgarria? JABILO Dakusat tunel iluna, Eta bukaeran argia. Hartzen duzu ironia? JONAN Hori nahi nuen egiaztu. JABILO Ez zaitez poztu erabat. Ez dut euro bakar bat, beraz, herentziaz ahaztu. Etxea enbarguan daukat. JONAN Ez, salbatu nahi zaitut! JABILO Hara zer samaritano! Ze ote zara, franciscano, budista edo boy scout? Ez zaude burutik sano! JONAN Ez nabil ba txan txetan! Aizu, gezurra dirudi Harrituta nago benetan: ez zaude ba, penetan, heriotzagatik urduri? JABILO Ahoa itxi ta isildu! Ez da arraroa, gero. Heriotza dut espero. Hobe dut bromaz arindu, ta ez lehiotik amildu. JONAN Utzi negarrari, arren! Ze mañatia zaren! Ba duzu irtenbiderik. Zu irauteko bizirik Paul hil behar da lehenbaitlehen. JABILO Ez zaude ondo burutik! JONAN Pentsa ezazu behintzat! Paulek dio aspalditik joan nahi duela hemendik at... Zuk behar duzu hildako bat... JABILO Asmo nazkagarria! JONAN Baina heriotzaren truke... JABILO Itxi dut belarria!! JONAN ...zuk edukiko zenuke pankreas berri berria! JABILO Zu bai zarela jeniala! Ze politak zure asmoak, ta zeinen eskuzabala bestena bada azala! Ole berorren potroak! JONAN Paul i suizidatzeko, betiko esateko “aio”, urte bat fata zaio. Lagunei laguntzeko ez ote gara jaio? Epea aurreratzeko esaiozu bakarrik, ta hilda dagoelarik pankreasa emateko, berak ez du beharrik. JABILO Ez diot eskatuko, ez, sekula santan, morroia! JONAN Zu lasai egon zaitez. Nire gain utzi marroia. JABILO Egon ixilik, kabroia! JONAN Ez da bakarrik fabore, halafede, zuretzat Emango dio balore bere heriotzari, ohore. Ta mesede niretzat! JABILO Nola? JONAN Ez banu lotuko horrelako traturi k, biok zaituztet galduko. Zu, amen esan orduko, ta Paul berandu barik. JABILO Planteamendu bikaina ta oso zure estiloan. Estimatzen dizut, baina nola arraio geroan holako karga eroan? JONAN Pankreas bat ez da beruna! Pisatuko du... zenbat? Asko jota kilo bat! Ez da hain karga astuna! JABILO Mesedez, nahiko daukat! Ez zaitez berriro ausartu, errespetu pixka bat. JONAN Barkatu, ez naiz ohartu... JABILO Nik ahal dut txantxetan hartu, zuk har nazazu aintzat. Txirrina entzuten da. JONAN Ez al duzu entzun txirrina? Paul heldu da. Ireki. JABILO Ahaztu ideia ziztrina! JONAN Esan ahal zaio emeki. JABILO Egon isilik aitzina! Paul sartzen da eskenan. PAUL Zelan gure gaixoa? JABILO Ondo. JONAN Txarto. JABILO Hainbestean. Isilunea. Begirada tentsoak. PAUL Zer dugu? JONAN Y JABILO Ez dugu ezer. PAUL Zer dago zuen artean? JONAN Ezer ez! JABILO Deus ez! JONAN Horixe! Lasai gagoz solasean. PAUL Pankreasik agertu al da? JONAN Nork daki? Tupustean bakar bat ager daiteke, badakizu, ezustean. Urrun egon leike edo gure begien aurrean. Pankreasak holakoak dira, bihurriak azken finean. Amore eman eta gero, gutxi uste duzunean bat ager daiteke nonbait inongo bazterrean, hango ospitale edo lagun baten barnean. PAUL Zer? JABILO Ezer ez da gertatu. PAUL Gertatuko da azkenean. JONAN Bai, gauzak gertatu ohi dira gertatzen direnean. PAUL Eutsi ba esperantzari amore eman beharrean. JONAN Aholku baikorrak daude ezkorraren etxean? PAUL Jonan, ni ez naiz ezkorra, ez behintzat sakonean. JONAN Bizia arbuiatzen duzu! PAUL Zuk gehiago, nire aldean! Ez zizun medikuak t abakoa uzteko esan azken infartu bortitza sufritu zenuenean? Erretzen jarraitu ezkero, hilko zara ezustean, hala ere erretzen duzu edozein bazterrean! Nik aldiz bizitza daukat estimu handienean. Latza baldin bada hiltzea sasoian zaudenean, latzagoa da bizitza osasuna galtzean. Bizitzari beldur diot ta maite era berean, maite dudalako diot beldurra sakonean. Beraz, noiz hil eta nola, ta ze baldintzapean neuk erabakiko dut garaia heltzen denean. JONAN Motel, mingaina daukazu sasoi ede rrenean. Nire belarriak ordea ez daude mail berean. Ez dut piperrik ulertu sentitzen dut bihotzean. Mar mar horrek utzi nau lo egiteko trantzean. Kafea egitera noa zeren osterantzean zurrungaka hasiko naiz jota, bertan lurrean. JABILO Kafea non d en dakizu? JONAN Hozkailuaren gainean. JABILO Orduan nik insulina jarriko dut tartean. Ziztadaren ordua. PAUL Ba nik, Jabilo, aukeran nahiago dut ez egon une hontan zure aurrean. (Jonan i) Itxaron, zurekin noa. JONAN Xiringa ikustean gordetzen zara ziztuan amaren gonapean? PAUL Zorabiatu egiten naiz odola begiratzean. JONAN Suizida bat izateko kakatia antzean! Paul badoa Jonanekin. JABILO Jonan, etorri mesedez. Jonan Jabilogana doa. Paul eskenatokiko beste gunera doa. JONAN Zeozer nahi sukaldean? JABILO Etzazu bazterrik nahastu. JONAN Egon zaitez bakean. JABILO Ixilik egongo zara? JONAN Absolutamentean. Jonan Paulengana doa. Orain Jabilo gune batean eta Jonan eta Paul bestean ikusten ditugu. Jabilok insulina xiringa ziztatzen du. Paul eta Jonan kafea prestatzen hasi. PAUL Butanoa erabiltzen du oraindik? JONAN Kuzinatzeko ez omen dao surik baino gauza naturalagorik PAUL Baina hemen ez dago metxerorik. Jonanek eskeintzen dio berea. PAUL Erretzen jarraitzen duzu, orduan? JONAN Jaun eta jabe naiz neure buruan ta hilko naiz nik nahi dudan moduan. Ez baitzara zu bakarra munduan. Paulek sukaldeko gasa pizt e du. JONAN Ta hiltzearen gaia aipatu duzunez... PAUL Ez dut gaia atera dakidanez. JONAN Zerbait esango dut baina nekez... Ez baizait gertatzen batere errez PAUL Egin ezazu ba ahalegina. JONAN Hau ez nizuke esango ez bazina adiskide kuttun eta mina. PAUL Milesker. Zuri lore berdina. JONAN Oraindik mantentzen duzu asmoa hirurogei urtekin hiltzekoa? PAUL Bai horixe. Erabaki irmoa. Kontu hori ez da txantxetakoa. JONAN Denbora arin pasatzen da, l igero, ta urte eskas bat falta da honezkero. PAUL Hirurehun eta lau egun gaur gero. Kontaketa egiten dut egunero. JONAN Aldiz, Jabilo, pankreasik gabe hiltzen ari zaigu, oharkabe. PAUL Neu ere banaiz egiaren jabe, baina salba liteke, halan da be. JONAN Salba liteke, bai, eta agian zure esku dago neurri handian. PAUL Hitz egin mesedez modu garbian eta sartu zaitez behingoz mamian. JONAN Hiltzear dago Jabilo pobrea. Zergatik ez diozu ematen zurea? PAUL Neure zer, barkatu jakingurea? JONAN Pankreasa, ostia! PAUL Aita gurea! Ez daukazu ba lotsa izpirik! JONAN Ez dizut esan pentsatu barik . PAUL Bai, detailetxo bat salbuetsirik: ni oraindik nagoela bizirik!! JONAN Badakit mementuz hala dala, baina konpon daiteke berala. PAUL Deabruak anpara nazala! Ez zara adiskide makala. Paul sua martxan jartzera dora metxeroa piztuta, eta hala uzten du, eskuan ahaztuta. JONAN Baina ez al duzu zeure burua behingoan hiltzeko helburua? PAUL Zu... zu... zu Paul metxeroaz erretzen da. PAUL ¡¡Ay!! JABILO Zer da lanturua? PAUL (Jabilori) Ez da ezer! JONAN (Id) Neure metxerua! PAUL Esaidazu, txantxan ari zara? JONAN Oso ondo ulertzen dut zure ikara, pentsa lasai, ta egun batzuetara... PAUL Joan zaitez, mesedez, pikutara!! JONAN Ez da, baina, horren ideia eskasa! Ez zaizu ba inoiz burutik pasa? PAUL Nahikoa dugu, hau ez da jolasa! JONAN Baina... PAUL Bukatu da behingoz solasa!! Jabilorengana bueltatzen dira. Honek insulina ipini du honezkero. Ixilunea. JABILO Zerbait gertatu zai zue? Jonan zigarroa piztera doa. PAUL Ez, dena normal doa. JONAN Ondo dena bai jauna, horra egia osoa: biziak bizirik gaude ta zu hiltzear, gaixoa. PAUL Jabilo gaixorik eta zuk erretzeko asmoa? JABILO Nigatik erre lasai, ba. Hain du usain gozoa! Aspaldi utzi nuen baina piztu egin zait gogoa. PAUL Zaindu egin behar duzu. JABILO Bizi osoa daroat kontuz ibiltzen eta orain hiltzera noa. Hor dago hain zuzen ere absurdoaren kakoa: beldurtuta bitzitzea omen da zentzuzkoa, plazerra susmagarria arrisku handikoa. “Bizi zaitez bizi gabe”, horra gure leloa. “Ez zaitez ausartu ezertan, ardia izan, ez otsoa”! Nire bizitza iluna izan da horrelakoa: debekua eta zentsura, dena alferrikakoa. JONAN Zurekin bizi izan ditut mementu eder askoak. PAUL Eta egongo da gehiago, oraindik bada denbora. JABILO Ez nazazue mesedez modu horretan kontsola. Hiltzera doazenei hitz egiten zaie hola, ta horixe bera nahi dut ahaztu, arranopola! Beraz utikan tristurak, gaurkoan gora alkohola! Une hauek ospatu gabe ez dut joan nahi inola! PAUL Azkenera iristeko falta zaigu mordoa! JABILO Ez da egia laguna, denbora arin doa. Jonan erretzera zihoan zigarrilloa hartzen du. JABILO Tabakoak ta bizitzak antza dute, sozioa . Erretzen hasi aurretik dena da ilusioa. Sua piztuz martxan dugu zupadaren bizioa. Piztu eta lehen zupada, aurrena, estrainekoa, plazer ikaragarria, ezin azaltzekoa, lurrina xamurra baita, lore, belarrezkoa, eta zapore leuna eztitan eztizkoa. Zeinen errez jausten garen kearen engainoan, susmatu gabe plazarra bukatzen dela atoan, piztu orduko hasia baita bukaeraen aroa! Nahi baino azkarrago beti kontsumitzen dijoa. Azken zupadak uzten du gusto mikatza ahoan. Lurrera botaten dugu zabor bihurtutakoa. Kupida gabe zapaltzen azken argi oinpekoa. Azkenik kea ez besterik, baina joan, badoa... ta geratzen da ezer eza huts behin betirakoa. Jabilo, “pausa dramatiko” baten ostean, barrez hasten da. Bitartean, Paul, bazter batera doa, negargurea disimulatzera. JABILO Barkaidazue mesedez jardun dut esan da esan baina banuen beharra barrena hustu nezan. Jabilo Paulekin erreparatzen du. JABILO Paul? (...) Baina zer daukazu? PAUL Ez da ezer, ondo da. JABILO Ez naiz konforme geratzen. Zergatik zaude ba hola? JONAN Piztu egingo zitzaion erretzeko monoa. JABILO Duela hamar urte utzi zuen! JONAN Baina zure mintzoak gogoa piztuko zion, ez da harritzekoa! JABILO Kontua aipatu diozu, putakume halakoa! JONAN Aipatu? Zer aipatu ba? JABILO Pankreasen gainekoa!! JONAN Auskalo, aipatu dugu kontu ta gai mordoa. Zuk diozun hori ere agian apurtxo bat. PAUL Zuri ere kontatu dizu niri esandakoa? JABILO Zu heldu baino lehenago. PAUL Ondo, bai, ederto ba! JABILO Argi utzi diot ez dela kontutan hartzekoa! PAUL Kontutan hartzeko bada. Oso da zentzuzkoa. JABILO Ez dut gehiago entzun nahi, badugu ja nahikoa! Paul, ondo dakit zarela nire lagun zintzoa. Eskatu gabe emango zenidake besoa, baina exijitzen d ízut: ahaztu asmo zoroa. PAUL Duina da zure jarrera, jator ta eskertzekoa, baina egoera ez da honezkero atzera egitekoa. Pilota teilatuan daukat horixe da kakoa. Arnasa falta zait eta haizea hartzera noa. Paul badoa beste gunera, aurpegia freskatzera. Estu dago. JONAN Ondo da, ahaztu dena, eta eutsi goiari, inoiz iritsiko ez den pankreas berri baten zain (Paul i) Ta zuk urtebete barru, alferrik hiltzeaz gain publikatu facebookean: “Pankreas bat dut opari. Ez zen iritsi laguna garaiz salbatzeko lain baina balioko dio foie gras egin nahi duenari.” JABILO Jonan, mekagoenlaputa, nahikoa da umore beltzaz! Lehen ere esan dizut ba, gusto txarrekoa dela. JONAN Ez da ba nire errua, egia da krudela Ixilduko naiz, ordea. Aho aitxiko dut giltzaz. Paul bueltan dator. JABILO Paul, zer duzu? Zurbil zaude. PAUL Ez da kezkatzekoa. Zorabio bat ez besterik, eta baita hozkirria. Jonan ek paper bat ateratzen du poltsikotik. JONAN Hau botako dut ba. JABILO Zer da? JONAN Ezer, ez, agiria, donantea izan nahi duenak sinatu beharrekoa. PAUL Dena prest etorri zara, Jonan ze detailea! Utzi ikusten. Jonan i hartzen dio Paulek. PAUL Eman, hala ta guztiz. JONAN Donatzera dihoanak bete behar du adieraziz emaile izateko nahia, ta nor den hartzailea. PAUL Antza denez ziur zeunden gau honexetan bertan baimena emango nuela, zuk esan da berehala. JONAN Ez, gauza hauek ezin dira erabaki nola hala. Kontu larria da hauxe, ondo dakit benetan. Paul ek paperak bueltatzen dizkio. PAUL Hau ez da espero nuen gau gozo eta xamurra. Ez nintzen kalera irtengo hau lehenago baneki. Itotzen ari naiz hemen, arren leh ioa ireki. Usain arraroa dago, zer arraio da? JONAN Beldurra. PAUL (Haserre) Ixilduko zara behingoz, alproja nazkantea! JABILO Ez zaitez urduri jarri, ez hartu aintzakotzat, urtebete falta zaizu, eta niretzat behintzat urte bat denbora asko da, ia etern itatea. PAUL Bildurra sobera daukat edo ausardia motza. Prest egon behar nuke baina adorea falta zait, garbi neukala uste nuen, eta oker nintzen nonbait. Ezin duzu imajinatu sentitzen dudan lotsa. JONAN Nigatik aztuta dago, gera zaitez baketan. Bakarrik kontu txiki bat, hemendik irtetean Facebookeko lagunei idatzi internetean suizida ausartak egin duela kaka bere praketan. Paul abailduta. PAUL Edonola ere, Jabilo, ez dut nahi zu hiltzea! Jabilok Paul b esarkatzen du. Jonan ere emozionatu egiten da, baina bazter batera doa, besteek ez ikusteko. JABILO Tira, non geratu ote da gizon arrazional hura? PAUL Ez dakit, Jabilo, ez dakit. Ez da inoiz egon, itxura. Ez naiz koldar bat besterik. Hobe dut onartzea. JABILO Ez zaitez horrela jarri, negarrez ta etsita Jonanen eredua hartu, ez dauka inoiz flakia. Beti topatzen du berak, txantxarako aitzakia. Itxoin t a utziko dizuet auzia erabakita. Jabilo badoa beste gunera. Paul eta Jonan bakarrik geratzen dira, isilean. Bitartean, Jabilo k, beste gunean, paper batzu ateratzen ditu nonbaitetik JONAN Jabilok arrazoi, bai Ni naiz ba egon naizena nahastuta. Beraz zu egon lasai, niregatik dago dena ahaztuta. PAUL Berandu, Jonan, arren! Jada ezin naiz erori beherago. Utzi nauzu nabarmen. Ni bezalako doilorrik ez, ez dago. JONAN Kontu batek, ta barkatu, eman dit niri askotan atentzioa. Nola behar zenuen gauzatu, aurrera egitekotan suizidioa? PAUL Pilula baten bidez. Aspaldi daukat gordeta gaumaiean. JONAN Ez daukazu han, berez. Nik neuk hartu nizun eta lehengo astean. Bistan ikusi ta ezin saiestu eramateko lizentzia. Bueltatzeko asmoekin natorkizu arintzeko kontzientzia. Paul ek pastillero bat ateratzen du poltsikotik. Baruan pilula bat dago. JONAN “Pentobarbital” dio hemen. Eta hau lortzen da errez farmazietan? PAUL Lortu nuen Interneten. Eta emaidazu mesedez ointxe bertan!! JONAN Merkatu beltza, beraz! Hola ez duzu IVArik deklaratzen. Listoa zara, soberaz. Ez duzu detailerik deskuidatzen. PAUL Horrek non dauka grazia? JONAN Pilulak min ematen du? PAUL. Min gabia. JONAN A zer nolako efikazia! Ta hiltzen tardatzen du..? PAUL Ordu erdia. JONAN Denbora tarte polita presarik ez baduzu. Ez da txarra. PAUL Egon ahoa itxita. Nazkatuta naukazu, piztitzarra. JONAN Kontra indikaziorik? PAUL Seko hiltzetik aparte?? JONAN Bai, ba, jakina. PAUL Ez ukitu potrorik. Nahiko ibili duzu oinarte joku zikina. JONAN Jakin nahi organorik kaltetzen duen edo ez, bada... bihotza edo beste barrunberik... PAUL Pankreasa? JONAN Adibidez. PAUL Asto korotza. Arnasa hartzeko bidia geratzen da bakarrik kaltetuta. JONAN Pilula zor agarria! Ze ondo antolaturik, hijo puta! Esango dizut samurki: listoa bezain zolia baldin bazina salbatuko zenuke aurki aiskide baten bizia. Ulertu ezina. A ze sorpresa, laguna, hainbeste hitz ta teoria ihardun ta, gu bezain gris ta biguna zara, gaixo eroria. ta arrunta. Jonan ek pilula bueltatzen dio Paul i. JONAN Gizajoaz ari garela... Non ote dao Jabilo? JONAN Ta dena ondo, bestela? JONAN Ea zer duen. JABILO Lasai, hemen. JABILO Geratu naiz erdi lo! Jonan Jabilorengaa doa. Honek ez du burua altzatu ere egiten. JONAN Zelan, Jabilo, ba al da zeozer? Esaidazu arren, zer dabil oker? JABILO Gaixotu nintzen... oin urtebete? Gezurretan nabil beste hainbeste. Jabilok eskuetan dituen paperak pasatzen dizkio . Jonan irakurtzen hasten da. Bitartean, Paul, saloian, pastilleroari begira. PAUL Suizidioa azaltzen dut aldiero eta kikildu ordua helduz kero. Urte bat falta, baina ez da aitzakia, zeken ta koldarra da gizakia. Aspaldi hartu nuen nire jarrera, ikusita nire aitaren gainbera. Aitarena hain izan zen gogorra... Ez zuen merezi halako zigorra! Poliki galdu zuen memoria gizatasuna uzteko galzoria, ondatu arte zeharo burmuina, amaiera ez zen izan, ez, duina. Ezin ezer egin gaitzaren aurka, lausotu zitzaigun apurka apurka. Bitartean, Jonanek paperak irakurri ditu. PAUL Aitak kabaletan zegoela hartu zun erabaki krudela: behinbetiko gainbera baino lehen bere buruaz beste egingo zuen. Baina hortarako ausardia beharko ta beti uzten zuen biharko, aitzakiarekin oraindik zela goiz oraindik zeukala burua sasoiz. Noizbait argia biurtu zen laino hil nahi zuela guztiz ahazteraino. Memoria betiko galdu zuen! Burua , gizatasuna... amen! JONAN Hau ez al da mediku txostena? JABILO Edo gezur baten azalpena. PAUL Genetikoa zen aitaren gaitza. Ta ulertu nuen egia bortitza: neuk ere heltzean adin batera, sufrituko nuela gaitz berbera. Prestatu nuen neure barrua ez jarraitzeko aitaren eredua, horregatik jarri nuen epea ta otu zitzaidan publikatzea; iragarriz gero lagun artera ezingo nuelako egin atzera. Baina ordua zenbat ta hurbilago bitzitza hontara lotuago. Bizitza bizitzari eusten zaio ta adorerik ez esate ko aio, etorkizunik ez dudan arren... nahiz honela... Jabilo hilko den. JONAN Txosten honek nahastuta uzten nau, esaidazu mesedez zer den hau. JABILO Ez al dago nahikoa agerian? Joder, Jonan!! Ez nago hilzorian! PAUL (Pilula eskuan duela) Ausartu zaite z, beldurti alena! JONAN Ez zaude hiltzen? JABILO Gezurra da dena. PAUL Jabilok ez du astirik jada... JONAN Ordun zure gaitza...? JABILO Faltsua da. JONAN Baina dena, baita transplantea? Jabilok baietz dio burua mugituz. PAUL Nire beldurra da... PAUL, JABILO eta JONAN Nazkantea! PAUL Gezurti bat izan naiz, farsanta. JONAN Jode, bai potro pare galanta! PAUL Eskua, egin egitekoa. JONAN Emango nizun zaplastekoa! PAUL Baina ezin dut, ez dut barkamenik! Paulek piliula pastillerotik atera eta begira geratzen zaio. JONAN Ez diguzu zor ba azalpenik? JABILO Neuk ere ez dut oso ondo ulertzen puntu hontara nola heldu naizen. Aitortzeko sentitzen dut lotsa baina heldu da une mingotsa. Goazen hortarako Paule ngana, hobe batera ta ez banan bana. Goazen, ez zaio entzuten piperrik. Nago sufritzen ai dela alferrik. Jonan eta Jabilo irtetera doaz. Jabilok paperak hartzen ditu. Paul ek pilula ahora hurbiltzen du. PAUL Pentsa gabe, laguna duzu zai! Pilula irensten du. Une horretan, Jabilo eta Jonan sartu eta ikusten dute. PAUL Kito. Orain lo egingo dut lasai. Jonan eta Jabilo, harriturik, erreakzionatu ezinik. JONAN Hartu egin duzu pilula? JABILO Zer egin duzu, gaixoa? Bota zazu, egin eztula! PAUL Ez da izan erosoa baina hartu dut osoa. JABILO Ez egiteko esan nizun! PAUL Hori da dagokizun rola adiskide lez. JONAN (Bere artean) Ai, lehengoa bazenu entzun! JABILO Gau hontan gauz onik ez! PAUL Eman agudo papera, sinatu behar dut azkar. JABILO Bidali zaitut lurpera! PAUL Besarka daigun elkar! JONAN Gaur hondamendia dakar! PAUL Ez zen hau zure nahia? JONAN Baina ez modu hontara! Prisa hauek zertara? Ederra ein duzu jaia. Goazen urgentzietara! PAUL Hortarako berandu! Heldu naiz azken ordura, nireak jada eman du. Behin betirako logura sartu zait ene barrura. JABILO Ez dauka konpontzerik? PAUL Ez, ta ni pozik nago. Inoiz baino arroago. Ez nuke asmatuko nik bukaera alaiagorik! JABILO Laguna hil egin dut! Jabilo gelara doa, lehiotik saltatzeko asmoz. JOAN Zer zabiltza, mainontzi! JABILO Salto egitera noa! Bizia ez dut merezi! JONAN Geldi hortxe, zoroa! Jonan Jabilo geldiatzen saiatzen da. JONAN Gelditzeko atoan! JABILO Ez, Jonan, utzidazu! Jonan ek heldu eta egongelara darama darama. PAUL Zer? JONAN Saltatzera zihoan! Leihoak itxi itzazu! Begira etxe osoan! Paul irtetera doa. JONAN Egon, zuk atseden hartu. PAUL Nahiago okupaturik. JONAN Ta nola...? PAUL Izuturik. JONAN Barka, nik zaitut behartu... PAUL Ez neu naiz honetan sartu. Jabilo eta Jonan isilik geratzen dira. JONAN Ta orain explikatu zer gertatzen den, zoro horrek! JABILO Ez dudala bizi nahi, baina ez nagoela hiltzen. JONAN Hori ez da egia, Jabilo. JABILO Zer ari zara esaten? JONAN Esku hauexekin hilko zaitudala neronek!! Jonanek lepoa estutzen dio Jabilori. Paul sartzen da. Paul badoa beste gunera eta lehioa ixten du. PAUL Zer duzue? Jonanek Jabilo askatzen du. JONAN eta JABILO Ezer ez! PAUL Baina itotzen a ri zinen...? JABILO Y JONAN Ez! JABILO Eta zu nola? PAUL Ongi. Akaso ahulxeago JONAN Jarraitu lehioak ixten. Gela irekita dago. Paul irteten da. JABILO Akatu behar ninduzun, bukatu albait arinen. JONAN Gustora estutuko nuke zinez zure zintzurra, baina horixe nahi duzu ta ez dut lagunduko nik. Ta orain azaldu dena, baldin bada azalpenik. Zergatik asmatu duzu hainbesteko iruzurra? JABILO Lehengo urtean gaitz bat diagnostikatu zidaten. Diabetesa, bakizu , hain zuzen hipergluzemia. JONAN Hori da diozuna, ez dut sinisteko premia. JABILO Medikuak esan zidan deskansatzeko pixkaten. Lantegira joan nintzen nire baja eskatzeko. Langile buruagana joan nintzen segidan, baina kabroi fatxa horrek hara zer esan zi dan: bere bulegoan ez zela tokirik gaixoentzako eta egun bakar batez lanari huts egin orduko kalera joango nintzela, legea zuela alde, ta nire soldata erdiaz edo ia debalde, langabetu bat zuela nire tokian hartuko. Kexa bat azaldu nuen beraz magistraturan. JONAN Baina ze magistratura ta magistratura ondoko? JABILO Azaltzen ari naiz ba, utzi ziriak geroko! Joan nintzen, ba, jefea ondo izorratu guran. Sasi abokatu batek deabruak eroan dagian patrikak hustu zizkidan aholku baten truke: epaiketa irabazteko egin beharko nituzke gaixo terminal itxurak epailearen aurrean. Nik baiezkoa eman nion, a zelako er rua! JONAN Epailea engainatzea baldin bazen asmoa gu saltsan sartzearena, zergatik, ba, zozoa? JABILO Ba sinesgarritasunez betetzeko amarrua. Nire hitza indartzeko, epaiketa egunean , aurkeztu behar nituen gaitzaren zenbait lekuko. JONAN Erabili behar gin tuzun, oso ondo, motel, ze kuko! Baina nik ez dut ordea, epaiketa gogoan. JABILO Sendagile ustel batek, ederki pagatuta txosten faltsua egin zidan: pankreatitis larria. Epaileak ez zuen irentsi. Ostia izugarria! Epaiketa galdu nuen hasi aurretik, la puta! JONAN Baina ondoren egia esan ahal zenuen, ta akabo! JABILO Kontatu nizuenetik hilzorian nengoela maitatzen ninduzuen sekula ez bezela, ta nahi gabe erori nintzen zuen mimoen esklabo. JONAN Gure mimoen esklabo? Ostia bat eta bakea! JABILO Zuk ezin duzu ulertu inola motiboa, ez baitakizu zer den gabezia afektiboa. Zuk familia daukazu! JONAN A ze aitzakia merkea! JABILO Zuen maitasunarekin sentitzen nintzen norbait! JONAN “Norbait” bazara, seguru, ze Paul gizagaixua zugatik hiltzera doa, ederra ein duzu, babua! JABILO Kabroi hutsa naiz, badakit! Izugarri damu zait!! Dena den, hartuta zeukan hiltzeko erabakia. JONAN Baina oraindik ez! JABILO Badakit! A ze gau sinesgaitza! JONAN Ta orduan be ez dut uste beteko zuenik hitza. JABILO Zer egingo dut orain? Ezin kontatu egia, bere mina handitzea baino ez nuke lortuko. Ez dezala inoiz jakin hiltzera doala alferrik. Ixildu gaitezen beraz, nahastu barik bazterrik. Nahi gabe gert atu da ta zu zara horren lekuko. Jonan bat batean kezkaturik. JONAN Ze erremedio, Jabilo, (...) Non ote dago Paul? JABILO Aspaldi da joan dela, joan azkar ikustera. JONAN Zergatik ba ni bakarrik? Goazen biok batera. JABILO Ehunera daukat bihotza ta hanka biak ahul. PAUL Listo, leiho guztiak... Paulen sarrera ezuztekoa izan da eta Jabilo eta Jonan izuturik. JABILO Paul! Oraindik bizirik! PAUL Azkeneko ilintiak. JABILO Nola zaude? PAUL Erdi pozik eta erdi tristeturik. JONAN Non dute elkarren antza? PAUL Baita beldur eta adore, etsipena, esperantza, xamurtasuna, dolore, duda ta segurantza. Barka zazu nahaspila, ez daukat ohitura haundia. Hauxe da lehenengo aldia suertatzen naizela hila. Dena ondo joan dadila! Jabilok besarkatu egiten du. JABILO Nik ez daukat gibelik! JONAN Jabilo, zaude ixilik! JABILO Hil egin nahi dut zurekin! PAUL Eta orduan zer etekin lortuko duzu ni hilik? Pozik egon bear duzu! JABILO Ta horixe pozik nagoela! Ume txiki bat bezela! PAUL Ez zaitez pasatu aizu! JABILO Barkatu, neu bai tentela! PAUL Zer da ba momentuan iritsi zaidan usaina? JONAN Kulpa sentimentua. PAUL Ta kulpa zergatik, baina? JABILO (Jonan i) Irentsi ezazu mingaina! (Paul i) Gaizki dago, ba, normala, jakinda bera izan dala bultzatu zaituena, ideia izan duena, pasako zaio berala! Triste dago batetik, bestetik zorioneko. Zoriona nigaitik, tristura zoazelako gau hontan gure artetik. (Jonan i) Esan, ba, ez da egia? JONAN Nik ezin dut hau jasan! JABILO Triste dago alegia. (Jonan i) Ez gehiagorik esan! JONAN Hau ez da zilegia! PAUL Zer da zilegi ez dena? JABILO Sufritzen duen pena. (Jonan i) Zer nahi duzu, zakurra? JONAN Aitortu iruzurra! PAUL Baina zein aitorpena? JABILO Barrua nahi du arindu! Nireak jada egin du. Kontau dezala berak, gainditu nau egoerak. Hobe hil egin banindu! JONAN Hau guztia hasi zen duela orain bi aste... JABILO Nola duela bi aste? Orain urtebete behintzat. JONAN Aste bi esan dut nik, hartu nire hitza haintzat. JABILO Baina... JONAN Utzidazi niri. JABILO A zer nahaste borraste! JONAN Eskolara joana nintzen nire semetxoen bila... JABILO Baina ze seme ta eskola? Horiek hemen zertan dira? PAUL Utziozu hitz egiten. JABILO Baina ez dator harira. PAUL Segi Jonan, eta a zkar, ez daukat denbora pila. JONAN Egunero joaten nintzen, ez nuen egiten huts. Aitaren zereginetan hori nuen begizkoa, eraman ohi nien beti bollo gurinezkoa JABILO (Erreta) Gurinezko bolloa? JONAN Edo bestela donuts! PAUL Harira joan zintezke? A zelako embrolloa! JONAN Txikitan hartzen ninduten irrifarrez ta bizkor. Orain berriz biak dira bihurtu mutil koskor eta dena aldatu da. JABILO Ez dute nahi bolloa? JONAN Orain gutxi esan zidaten ez etortzeko ostera, ez zutela pasa nahi lagunen aurrean lotsa. Arratsalde hura izan zen bene benetan mingotsa. Semeak galdu nituen egun batetik bestera. Egun tristeagorik ez dut ezagutu nik. PAUL Adoleszenteak dira, ez da hain arrarua. JONAN Azaleratu zidaten inoizko mesprezua, Haien ustez ez omen dut batere duintasunik. Eragiten omen diet errukia ta kupida, nik ez omen dut merezi inongo miresmenik. “Badago” galdetu nien, “inor merezi duenik?” “Paul” erantzun zidaten, “zure adi skide suizida”. Isilunea. Hirurak elkarri begira. JONAN Gau horretan eman nion emazteari horren barri. Normala zela, esan zidan, Paul zela gizon aparta, edukatua, gozoa, zintzoa eta ausarta, ta bere jarrera duina, zinez eredugarri. Ez zuela ezagutzen beste inor zure gisa erreparatu gaberik egiten zidan mina , ez zuela estimatzen beste inor zu adina. Zure ondoan ni naizela pertsona arrunt ta grisa. Horregatik etorri naiz etorri naizen bezela. Ziur nengoen faltsua zela zure kemena, ez zenuela hitza beteko, ta horra nire krimena. Ez nuen batere uste ausartu egingo zinela! JABILO Kabroia! Mendekatzeko nahastu dituzu bazterrak? PAUL Kabroia esaten diozu? Arima daukazu ustela? Bizia salbatu dizu, hilko zinake bestela! Zer ostia gertat zen zaizu? Eman segituan eskerrak! Paul gaizki sentitzen hasten da. Beste biak, eztabaidan, ez dira konturatzen. JABILO Paul barregarri utzi, horixe nahi zenuen, baina zer mesede handia egin didazun ordea! JONAN (Amorruz) Milesker, baina nirea izan bada ere idea, meritua beste batek du, ta badakizu nor den! JABILO Bada, nik dakidan horrek dena nahi zuen argitu baina dakizun batek ez dio eman astirik! JONAN Urte bat ez da egia esateko nahikorik? JABILO Esan zazu altuago, oraindik ez dizu aditu! Paul lurrera jausten da. JABILO Paul! JONAN Ostia! Jonan ek pultsoa hartzen dio. JABILO Hil da jada? JONAN Bihotza oraindik dabil. JABILO Emaiozu zartada, piztuko da, beharbada. Ez al dago oso zurbil? Jonanek muturrko bat ematen dio. PAUL Hautsi nahie an musturra? JABILO Zuzpertu da, gaitz erdi! PAUL Ta? Gezurra dirudi, elkarri ematen egurra! Polita zuen agurra! JONAN Arrazoia, barkatu. PAUL Gordetzen duzue zerbait? JABILO Guk... zuri izkutatu? PAUL Horixe iruditzen zait! JABILO Ez! JONAN Ez zaitez fidatu! PAUL Zergatik zaude goibela? JONAN Mendeku zikina izan da. PAUL Ez zaitez jarri horrela, ahaztu al zaizu ni joanda Jabilo biziko dela? JONAN Iraungo du bizirik, ez daukat duda izpirik. Ziur nagoen bezela zu hiltzera zoazela, erremedio gaberik! JABILO Etzazu hartu kontuan, jar zaitez bere lekuan. Jonanek bultzatu zaitu, horrek ezin du lasaitu, damua dauka buruan. Baina zu egon lasai funtsean dago oso alai. JONAN Bakean uzti, utikan! JABILO Pozez zoraturikan! JONAN Pozik egon ni? Bai bai! Paulek beste zorabio bat dauka. JABILO Zorabiatuta atzera? PAUL Zorabioa, ezina... Gertu dago amaiera. Hauxe da egia gordina. JABILO Bego ñako Ama Virgina! Paul eseri edo etzan egiten da. Jabilo eta Jonan bere ondoan PAUL Jonan, arrazoi zenuen, ez bazina hola agertu ni ez nengoke inola suizidatzeko gertu. Etsita nengoen aspaldi jarraitzera bizirik, nire betiko asmoa alde batera utzirik. Jonan eta Jabilo elkarri begira, PAUL Esan zure emazteari ez naizela berezi ta ez dudala inoren miresmena merezi. Ahaztu gabe esaiozu ni ez naizela heroia baizik eta gaitz bati beldurra zion bufoia. Eta zure bi semeei esaiezu ene partez zu ez zarela arrunta edo grisa inola ere ez, adoretsua zarela, eta borrokalari ateratzen dakizula zukua bizitzari. Jonan hunkitzen da. PAUL Eta hau zuri diotsut, zoaz popatik hartzera! Ezin ulerturik nago zure oraingo jarrera! Zeure borondateagatik gertatu da hau guztia, ta orain damutzen zaizu, zer gertatzen zaizu, ostia? Jabilori hurbiltz eko keinua eginez. PAUL Ta zu Jabilo, kabroia, a zelako gentleman, pankreas bat oparitu ta noizko eskerrak eman?? JABILO Arrazoi osoa duzu. Barkazazu, milesker. PAUL Hitz gozo mingainetan eta begirada anker. Ez dakit zer daukazuen, baina aspertuta nago, hiltzen ari naiz, ta aukeran, nik pakea nahiago! JABILO (Jonan i) Ondo da, zatoz Jonan, barkatu ta esker anitz, hau ez zen gertatuko zuregatik ez balitz! JONAN Ze apala zaren, Jabilo, ze zintzo ta ze eztia, baina argi dago zurea dela meritu guztia! Besarkatzera behartzen dute euren burua. PAUL Horela hobeto dago, ta geratzen naiz lasai. JABILO Zer nahi duzu? Hemen gaude zure aginduen zai. PAUL Heldu da ba gauza bat egiteko aroa nahiz zuentzat suertat u apur bat arraroa... JONAN Mesedez, konfianta osoa daukazu, ba, gurekin, eskatu edozer gauza, zuk esan ta guk egin. PAUL Une hau heldu orduko, agindu nion amari norbaitek egingo ziola otoitz nire arimari. JABILO Ez dakit errezatzen. JONAN Egia esan neuk ere ez. PAUL Saiatu zaitezte, baina, pixka bat borondatez. JABILO Baina ez dauka zentzurik, gu ez gara kristauak. JONAN Bere ama zena bazen. JABILO Baina ez gu hirurak. JONAN Ez zaigu hainbeste kostatzen, ez da ba astolana! Kojones! “Aita gurea... eh... zeruan zarana...” JABILO Ez: “Zeruetan zarana.” JONAN Zer zabiltz, izorratzen? JABILO “Zeruan” esan duzu ta “zeruetan” behar zen. JONAN Orain lezioak ematen? Zelako barregurea. JABILO Koño, esatekotan, ondo esan “aitagurea...”! “Zeruetan zarana, santua izan dadila...” JONAN “bedi” ta ez dadila, ez zinen ba hain abila? “bedi zure izena”, edonork daki, barren! JABILO Joan “bedi” pikutara orain ta beti amen! Aitagurea tarareatzen du. PAUL Nahikoa daukagu behingoz ixildu zaitezte, arren, pozik hilko naiz benetan, zuek ez jasatearren!! Jonan eta Jabilo isiltzen dira, lotsaturik. JONAN Arrazoi duzu, barkatu, nirea da errua. JABILO Ez, nirea da ta ulertzen dut zure amorrua. JONAN Nirea izan da ta kitto, ez tenkatu ba, katea. JABILO Ez zurea ta ez nirea, biona da ta bakea. JONAN Paiul, laguna, esaiguzu, sentitzen duzu minik? PAUL Bakarrik logurez nago, ta arnasa hartu ezinik. Lantzean behin ate joka ibiltzen zait ikara, baina ez da barrura sartzen, elkarrekin baikara. Dena den somatzen dut hurbil dela amaiera. Jabilo negar guraz. PAUL Ixo, edo hasiko naiz ni ere zure antzera. Ez dut nahi gau honetan sentitu hil kanpaia, guztiz kontrakoa nahi dut, egin dezagun jaia! JONAN Ez dago jai girorik. PAUL Ahalegina egin, lagun. JABILO Ondo da, nahi baduzue, zerbait kanta dezagun. JONAN Zer kantatuko dugu? JABILO Lehen bagenuen ohitura. PAUL Kanta alai inozo bat, urrun uzteko tristura! Ixilune baten ostean. JABILO Desmond has his barrow in the market place... Molly is the singer in a band... Desmond says to Molly "Girl, I like your face" And Molly says this as she takes him by the hand... Jonan eta Paul batzen dira. JABILO, JONAN eta PAUL Obladi, ob lada, life goes on, brah!... Lala how the life goes on... Obladi, ob lada, life goes on, brah!... Lala how the life goes on. Bukatzean, elkarri begira, irribarrez. Gutxira, Paul bakarrik hasten da, ia errezitatuz. PAUL Izarren hautsa egun batean bilakatu zen bizigai, hauts hartatikan uste gabean noizpait ginaden gu ernai. Jabilo eta Jonan batzen dira. JABILO, PAUL eta JONAN Eta horrela bizitzen gera sortuz ta sortuz gure aukera atsedenik hartu gabe: lana eginaz goaz aurrera kate horretan denok batera gogorki loturik gaude. Jonan eta Jabilo konturatu gabe, Paul isiltzen doa, astiro. PAUL, JABILO eta JONAN Gu sortu ginen enb or beretik sortuko dira besteak, Paulek begiak ixten ditu. JABILO eta JONAN burruka hortan iraungo duten zuhaitz ardaska gazteak. Beren aukeren jabe eraikiz ta erortzean berriro jaikiz Jabilok Paul ikusten du. Isiltzen da. JONAN ibiltzen joanen direnak ... Jabilok keinu egiten dio Jonan i. Jonan isiltzen da. Isilune luzea. JABILO Agur, laguna, betirako zoaz ezagutu gabe nire geuzurra. Haize latzak urrutira daroaz nire lotsa eta beldur makurra, baina jaso zazu berba zintzoaz lagun koldar honen azken agurra. Gutaz jabetu da orain tristura, laster etorriko da arrengura. Jabilo altzatu eta beste gunera doa. Jonan bakarrik geratzen da. JONAN Ikasbide ederra, Paul, zeren gaur, hondatu nahiean zure itzala, jakin dut urre zarela, ni zimaur, emazteak arrazoi zeukala, modu ederrean esan duzula agur, zu bezalako lagunik ez dala. Garratza izango da gure pena gozoa berriz zure oroimena. Jabilo altzatzen da, bapatean izuturik. JABILO Ez ote da geratu begi bat zabalik? JONAN Normala da, Jabilo, ez izan beldurrik. Jabilo badoa. Jonan badoa bere atzetik. JONAN Zergatik utzi nauzu han bakar bakarrik? JABILO Hor dagoelako bera nigana begira ta izela da benetan begion diztira. JONAN Horiek txorakeriak besterik ez dira. JABILO Egoera jarri zaigu benetan itsusi. JONAN Jabilo, orain mesedez histerian ez jausi! Hildakoek ezin dute inolaz ikusi! JABILO Gauza hauek gertatu al dira batzutan. JONAN Horrela segiz gero jarriko naiz sutan! JABILO Ni hara berriz ez noa edozein modutan. JONAN Paul hilda dago ta ezin da berpiztu, beilatu egin behar dugu, ta beldurrak ahaztu! Etzazu orain zuk dena gehiago likistu! JABILO Garbi sentitu dut nik sentitu dudana: Paul artez begira zegoen nigana. Jonanek muturreko bat emate dio. JONAN Badakizu zer duzun? Kontzientzian zama. Beste gunean, Paul, eserita dago, utzi duten moduan. Halako batean kolokan hasten da, eta pixkanaka erortzen doa, lurrean jo arte. Kolpearekin esnatzen da. PAUL Holako ametsik ez dut eduki sekula! Lagunekin nago, ba, afaria dugula, eta halako batean... Ingurura begira eta egoeraz jabetzen da. PAUL ... hartu dut pilula! JONAN Ez dut txorakeriarik gehiago entzun nahi. Paul pilula hartuta hil egin da, konpai! JABILO Hilda dago, bai, baina ez dago oso lasai. PAUL Ulertzen hasia naiz jazo den guztia: pilulak ez dit kendu inolaz bizia, lokartu ta orain nago esnatzen hasia. Pastilleroari begira, Somnifero bat zen ta ez Pentobarbital. Engainatu ninduten, putamadre, genial! Nik heriotza erosi ta haiek bizia sal. JONAN Hartu arnasa sakon, mantendu zentzuna ta egin dezagun behingoz egin behar duguna. JABILO Tragu bat hartu ondoren. A ze estuasuna! PAUL Zergatik pozten naiz ni, alproja tuntuna! Jabilo salbatzeko egin nun ituna, ni bizirik banago, hilko zait laguna. Jakiten duenean ez nagoela hila hartuko du gaixoak nahigabe handia, hondoratuko zaigu zeharo mutila. Jabilok kopa hartzen du. JABILO Pattarra honekin behintzat adoretu egin naiz . Barkatu, holakorikan ez zait gerta tzen maiz. JONAN Edango dut nik ere, bagaude ta garaiz. Irtetera doaz, baina Jabilo ez da ausartzen. PAUL Jabilo hilko zaigu ta ni naiz errudun. Egoera honetan nola behar dut erantzun? Ez dakit zer azaldu, ezta nola jardun. Zerbait erabakitzen dudan bi tartean hildakoaren itxurak nago egitekotan. Bururatuko zait ba, zerbait batpatean. Usaindu egiten du. Iristen zait oraindik sudur ingurura lehen somatu dudan usain arraro hura. Badatoz eta orain, sudurrean hazkura! Jabilo eta Jonan Paulengana doaz. Honek hilarena egiten du. Jonan hurbiltzen da Paul engana. Jabilo aparteago. JONAN Hurbildu zaitez hona, uxatu beldurra. JABILO Usain berezia dago... Zer da, hil usaina? JONAN Ez dakit, hil kontutan badakit zuk adina. JABILO Gaua ez da izango batere xamurra! JONAN Zatoz hona, hartuko diozu tamaina. Jabilo, bat batean, gogoratu egiten da zerbaitetaz. JABILO Baina zer ari gara gu kontu kontari! Altzatu zaitez, Jonan, tira, mugi, goazen, hartu telefonoa, deitu S.O.S. deiar i, kendu behar zaizkio Paulen gorpuari organo on guztiak, usteldu baino lehen. Paul ek begiak irekitzen ditu izuturik, lagunek ikusi gabe. JONAN Zer diozu, Jabilo, ez dago zergatik! JABILO Ez gaitezen mesedez, eztabaidan hasi, ordu erdia dago, hiltzen zarenetik dena ateratzeko, ta pasa da kasi! Jabilok mobila ateratzen du. JABILO Zerbait onik atera, dezagu hemendik! Jabilo zenbaki bat markatzen hasten da. Paul, bien bizkarrean, urduri, zer egin jakin gabe. JABILO (Telefonoz) Arren, urgentzietara agudo pasatu, denbora galdu gabe, joder, larria da! Urgentzietarako “bi” zenbakia sakatu?? Tekla sakatzen du. JABILO Bale, “bi” zenbakia sakatu dut jada, Orain ... musika dago!! La ostia, biba tu! Entzun mesedez, asko gustatzen zait Vivaldi, baina emaile bat dugu, hil zaiguna aspaldi eta ezin dugu geratu pizzikatoaren zain! Nola??? “Hiru” zenbakia sakatzeko orain? Pikutara joan zaitez, kapullo gibelandi!! Jonanek mobila kentzen dio. JONAN Egin duzu jadanik nahikoa iskanbila! Hildakoak beilatzen zara, bai, abila! Hutsune bat al dago zure memorian? Gogoratu ez zaudela batere hilzorian, hau dena izan dela gezur borobila! Paul harri harri eginda. JABILO Mila esker laguna, azalpenagatik. Baina detailetxo bat ahaztu zaizu, ahatik: Gaixo pilo bat dago, pankreas baten zai. Paulek berea zuen erregalatu nahi, nigatik ez bada ere, beste batengatik. Paul gero eta harrituago. JABILO Paulen asmoa horrela nahi nuke kunplitu, bide batez kontzientzia nolabait zuritu. Ostantzean beldur naiz Paulen mamuak lurretik berpiztu ta nigana altzatuak, nahiko dituela zorrak nirekin garbitu. PAUL Kabroi putasemea , sasikume alena!! JONAN Ama Bego ñakoa, heldu zaigu azkena! JABILO Paulen arima data, mendekuaren bila! Hemen egongo dira, bai, hildako pila! JONAN Gelditu zait bihotza bularrean barrena! Jabilo belauniko, erregutuz. JABILO Entzun, mamua edo arima errari, (Jonan seinalatuz) Kulparen parte handia egotzi berari! JONAN (Jabilori) Hobeto egongo zinen ahoa itxita. Gezurtero, koldarra, ta orain salatari. (Pauli) Ez dut ezer egin nik... gutxienez nahita. PAUL Ez al ditugu aski oihu ta negarrik?? Ez duzue ikusten bizirik nagoena? JABILO Paul, bizirik zaude, lagunik onena? Jonan konortegaberik lurrera jausten da. Jabilo ez da konturatzen. PAUL Zergatik ez daukazu pankreasen beharrik? JABILO Barka baina neronek galdetu dut lehena. Paul Jabilorengana, mehatsukor. PAUL Zer duzu, ba, Jabilo, bapatean muturik? Jabilo atzeraka. Jonan lurrean dagoela ikusten du. JABILO Zertan ari ote zara? Altza zaitez gora! Aurpegia eman behar duzu, hau ez da ganora! Hurbildu eta konorterik gabe dagoela ematen du. JABILO Jonan? Jonan, zer duzu? PAUL Ez ote dago... hilik? JABILO Bai zera! Ez da posible!!! PAUL Hil da gizajua!! Hau zen bere laugarren ta azken infartua. JABILO Itxoin pixka batean, ez nago seguru. PAUL Ez berarekin utzi biok buruz buru! Paul, izututa, Jonanengandik urruntzen da. Handik pixka batera hurbiltzen da. PAUL Badakit honezkero beranduegi dena, baina halere entzun nire aitorpena. Funtsa zuen susmoak emaztearekiko zeren orain dela aste bat ta piko egin nuen harekin egin behar ez nuena. Bera etorri zitzaidan inoizko sukarrez guztiz desengainata zegoela senarrez, miresten ninduela, miretsi ta maite. Gauza batzuk bestera segidan darraite, ta nahi gabe ornitu zintudan adarrez. Jabilo une hartan iritsi eta baso bete ur botatzen dio. Jonan esnatzen da. JONAN Zer ko ño...? PAUL Ostia! JABILO Jonan, ederra sustoa! Gau hontan hartu diogu hiltzeari gustoa! JONAN Ba ni ondo ezik nago, airea falta zait. JABILO Egia esan neu ere larri n ago nonbait. JONAN Badago etxe honetan gaur giro itoa. JABILO Hobeto egongo gara lehioak zabalik. Jabilo irtetera doa. PAUL (Jonan i) Orduan entzun duzu lehen esan dudana? JONAN Zerbait esan didazu? PAUL Ez du garrantzirik. Jabilo irteten ari dela ikusirik . PAUL (Jabilo ri) Ta zuk esplikazio bat daukazu zintzilik!! JABILO Hitz egin zuk lehenago, ta esango dut dana. PAUL Nireak ez du behar azalpen haundirik. Pastilla hori saldu zidan gameluak ziria sartu zidan ta nik, memeluak, txintxo erosi nuen, ondo pagaturik. Emaitza bistan dago, ez nagoela hilik. JABILO Eta gu pozten gara biziki, benetan. Nire kasua ez da azaltzen hain errez. Aspalditxo batean nabil gezurretan. Luza ninteke baina, horra, hitz gutxitan: trasplantearen beharrik euki ez daukat, ez. Galdetuko diozu zeure buruari nondik ote datorren nire malezia. Errua botaiozu bakardadeari. Arindu beharra nuen, bada, tristezia. Psikologoen hitzetan: “laztan gab ezia”. PAUL Nola liteke dena hainbeste kakastu?? JABILO Kabroi zitala naiz bai, zakurran puskerra! Dena den Paul, laguna, gauza bat ez ahaztu: (Jonan seinalatuz) Bere ideia izan da, berak zaitu nahastu. Ta zurea, Paul, beno... ze gestu ederra!! PAUL Madarikatu alena, kabroi gezurtero! Paul Jabilorengana doa. Jonan tartean jartzen da. JONAN Ez duzu ezer lortuko burua galduta! PAUL (Jabilori) Burutik joanda zaude, zeharo jota, ero! (Jonani) Eta zurea, Jonan, txarragoa da gero. Hauxe da daukazuna: inbidia puta! JONAN Ondo da, Paul, daukazu arrazoi guztia. Nazkagarriak gara, ezin dut ukatu. Bera gezurtia da ta ni bekaiztia. Dena zure esku dago, zuk zeuk aukeratu: barkamena eskaini ala mend ekatu. Paul lasaitu eta pentsatzen hasten da. PAUL Inork baldin badauka kontzientzia garbi bota dezala berak lehenengo harria. Gertatu dena izan da ikaragarria Baina mendekatzera ez noa, ta geldi! Neu ere ez naiz santua, ez naiteke atrebi. JABILO Ze jarrera bikaina, a ze noblezia! PAUL Ez daukazue, ahatik, asko merezia! JABILO Nobleago orduan, bikaina cum laude! JONAN Ta jazo dugun arren nahiko desgrazia, amets txarra bukatu ta bizirik gaude. JABILO Horixe da benetan, inportanteena. Hasiera latza baina ona izan da azkena. PAUL Gaur ondo portatu da gurekin patua. JABILO Festejatu dezagun ondo ospatua. Deskortxatzera noa ardorik onena! Jabilo bado sukalderuntz. Bidean gelditzen da. JABILO Gau hontan hirurokin zuen koketeatu nahi heriotzak, baina egin diogu izkin geratu beharko du zai, gora biotzak! JONAN Eta ez zaude gaixorik ez daukazu sikeran katarrorik. Ez daukat ba arazorik pizteko nik nahi eran zigarrorik! JABILO Emaidazu bat mesedez. Bukatu egin zait niri. PAUL Arpa jotzen? Jabilok tabako pakete huts bat ateratzen du boltsikotik. JABILO Dena dakizuenez, ez dut zertan ibili izkutatzen. Jonan eta Paul elkarri begira. Irribarre egiten dute. Jabilok zigarro bat hartzen du. JONAN (Pauli) Nahi duzu zigarrorik? PAUL Aspaldi ez dudala erretzen! JONAN Ta? Ze arraio! JABILO Bizitzak ez du zentzurik zuku osoa ateratzen ez bazaio! Paulek zigarroa hartzen du. PAUL Bizio honek hilko gaitu Gurea ez da benetan zuhurra. JONAN Tira, ba Paul, alaitu! Bizirik gaude ta eman egurra! Hirurek zigarroa ahoan ipini eta piztera doaz. Une horretan akzioa gelditzen da, eta publikoari hitz egiten diote, hasieran bezala. JONAN Hori, bizidun maiteak, jazo zen gau horretan. JA VILO Ikusi duzuen guztia gertatu zen benetan. PAUL Prentsan azaldu omen ziren gezur izugarriak horregatik altza di ra gure arima errariak. JABILO Benetan kendu dugula pisu handia gainetik. Ez naiz hain arin sentitu hil nintzen egunetik. PAUL Arin sentitzearen horrek badu azalpen garbia: extirpatu bait digute gure barruko guztia. JABILO Nire pankreasa salbu, ez dabil eta ondo . Bestelako dena: gibel, bihotz eta garondo. JONAN Baldintza batzuk zituzten markatu gure patua. Sikologikoa lehena: despiste baten kontua. PAUL Kafea egiten nengoen ta Jonan agertu zen lehen bait lehen neure burua hiltzeko proposatzen. Kafea egitearena utzi nuen segidan, ta ikaraz butanoa ixtea ahaztu egin zitzaidan. JABILO Fisiologikoa izan zen bigarren motiboa: atentzioa jartzeko almen selektiboa. Kiratsa bazegoela somatu gendun baina konturatu gabe zela butanoaren usaina. JONAN Fisik atik omen dator hirugarren baldintza artez: gerta daitekeen guztia, gertatzen da ezinbestez. Koinzidentzia makurren ta aldrebesena bada bete egingo da inoiz be, denbora kontua da. Hiru pertsonaiak, berriro, utzitako ekintza berreskuratzen dute. JONAN (Pauli) Nahi duzu zigarrorik? PAUL Aspaldi ez dudala erretzen! JONAN Ta? Ze arraio! JABILO Bizitzak ez du zentzurik zuku osoa ateratzen ez bazaio! PAUL Bizio honek hilko gaitu . Gurea ez da benetan zuhurra. JONAN Tira, ba Paul, alaitu! Bizirik gaude ta eman egurra! Hirurek zigarroa ahoan ipini eta piztu egiten dute. Eztanda. Iluna.

2023-12-01

Lekore_2

booktegi.eus 2. zenbakia · 2016ko abendua · 7€ ZENBAKI HONETANITU banda:Mikele Landa Eiguren, Jon Gurrutxaga Urbieta, Alazne Arruti Bengoetxea, Paul Beitia Ariznabarreta, Garazi Mugarza Markina, Itziar Ugarte Irizar, Martin BidaurKonplizeak:Asier Urkiza, Nerea Ibarzabal, Ane Zubeldia, Gorka Salces Alcalde, Telmo Irureta, Iosune de Goñi, Eñaut Asurabarrena, Leire Ugadi, Leire Allué, Eider Perez, MaitaneLEKORE aldizkariawww.lekore.eusZuzendaria: Jane IturbeEditorea eta argitaratzailea: ITU bandaAzaleko eta barneko irudiak:Malen Amenabar Larra;agaDiseinua eta maketazioa:Mariñe Arbeo Astigarraga© ITU banda literatura taldeaAzpeitia, 2016ko abenduaLege Gordailua: SS16912016Inprimaketa: Antza S.A.L.ccbysa Creative Commons Aitortu Partekatuhttp://creativecommons.org/licenses/bysa/4.0/. Edituriala ............................................................................................................Berreskuratuak ...................................................................................................Miren (Mayi Pelot) ..................................................................................................Ez behartu irtetera (Garazi Mugarza Markina) ............................................................Poemak (Asier Urkiza) ............................................................................................Gabonetan maitemindu nintzenekoa (...) (Nerea Ibarzabal) .....................................Bi poema (Ane Zubeldia) .......................................................................................Katua euripean, Ernest Hemingway (Itzulpena, Paul Beitia Ariznabarreta) ....................Librean (Jon Gurrutxaga Urbieta) ..............................................................................Mute sakatuta ikusteko galernak (Gorka Salces Alcalde) ...........................................Askatasunaz eta (euskal) literaturaz (Itziar Ugarte Irizar) .........................................300 (Telmo Irureta) ................................................................................................Badut errurik (Garazi Mugarza Markina) ...................................................................Neguko poemak (Iosune de Goñi) ...........................................................................Laiotza, Eñaut Asurabarrenaren hiru narrazio .................................................... Fikzioa zineman bakarrik (Eñaut Asurabarrena) .......................................... Esperantza (Eñaut Asurabarrena) ............................................................... Tabernazuloa (Eñaut Asurabarrena) ............................................................Amaiur B. Blascori elkarrizketa ..........................................................................Nire lera bakarra (Mikele Landa Eiguren) ..................................................................Istripua (Paul Beitia Ariznabarreta) ............................................................................Lau olerki (Leire Ugadi) ..........................................................................................Euklides hil da (Leire Allué) ....................................................................................Wislawa Szymborska (Alazne Arruti Bengoetxea) ......................................................Metroan (Jon Gurrutxaga Urbieta) ...........................................................................Lau poema (Eider Perez) .......................................................................................Lanbroa (Martin Bidaur) ........................................................................................Malko bat euripean (Eñaut Asurabarrena) ................................................................Elur maluta bat baino txikiagoa (Maitane) ............................................................Istorioarteko gogoeta bat (Mikele Landa Eiguren) .....................................................10 km (Mikele Landa Eiguren) ..................................................................................Separata: Etzidamuak (Alazne Arruti Bengoetxea)Aurkibidea345891113172223252729313334353637414345484951535960616364 3Editurialaesker gatoz (bagatoz) gure izatea berrestera, baldin eta zerbait bagara, izan. Oraingoan Atxaga bake santuan utzi dugu, ea berak noiz ematen digun bakea (karka(r)). Konturatuko zineten, ez baita zaila antzematea, jostunak aldatu arren dotore datozela jantzita, oraingoan ere, gure hitzok: Malen Amenabar eta Mariñe Arbeoren lumaz eta artez.Zenbakia prexkoprexkoa dator, egun amaierako bakailaoa bezain. Konplizeak gehiago dira oraingoan –konpli(ze)tu da prophezia–, barrabarra heldu zaizkigu testuak (eta eutsourrei!). Elkarrizketa ere badakar 2. zenbaki honek. Berarekin hitz egiteko zerulurrak mugitu eta agenteabokatueditore saldo bati aurre egin behar izan diogun arren, benetan pozten gaitu Amaiur B. Blascori egin lau galderak plazaratzeak. Orain serio: ez da hain zaila izan. Urte askoan, Amaiur!Aldizkaria irekitzean lurrera erori zaizuen hori da Alazne Arruti Bengoetxearen Separata: Etzidamuak. Jaso derrepentementean, damutuko zaizueeta bestela.Beraz: zuen aurrean apalik, stand(erdi)aren atzean zutunik, Mayi Peloten gomutaz, Landakoren babespean zin dagigu hemendik aurrerakoa arrunt serioa eta batere graziarik gabekoa dela, literatura onak behar duen bezala.ITU bandak,2016ko azaroko euriegunetan,BilbonLandako lekoretik, LEKORE Landakora, gora! (Gora?) Gogora: Hirugarrena behar zuen eta to bigarrena. Udazkeneko hotzaren babesetik oraingoan, ezin konta ahala lektoreren laguntzari 4Mayi Pelot berreskuratu nahi izan dugu 2. zenbaki honetan, eta ez da kasualitatea, joan berri den urriaren 6an zendu baita Pelot, Miarritzen. Hiltzea eta ahaztea ez direla gauza bera berrestera etorri zaigu berria, idazlearen heriotzak (edo honen urteurrenak) eraman ohi baikaitu sarritan bera ezagutzera; eta Peloten kasuan ere berdin gertatu zaigu, guri behinik behin. Okzitaniarra jaiotzez, Miarritzen kokatu zen eta hizkuntz irakaskuntzan murgildu. Laurogeiko hamarkadan, beste hainbatekin batera, Maiatz literatur aldizkariaren sorreran parte hartu zuen, non argitaratuko baitzituen bere lehen idatziak. Hiru liburu ditu argitaratuak, guztiak ere Maiatz argitaletxearekin: bi narrazio liburu, Biharko oroitzapenak (1985) eta Teleamarauna (1987), eta saiakera bat, Hinduismoa, monoteismoa mila aurpegiduna (1992).Pelotek zientzia /f_ikzioa landu zuen batez ere. 2040 edo 2050 (jada ez hain urrunak!) urteko Euskal Herria eta mundua irudikatzen ditu ipuinetan: makinen eta androideen nagusitasuna, banaketa politiko eta erlijioso gatazkatsuak eta abarrak. Ordea, eta honetan datza bere narrazioen edertasuna, Pelotek arreta berezia ezartzen du mundu horretako gizakiengan; hau da: mundua bera deskribatu baino, saiatzen da balizko mundu horretako gizakien egoerak deskribatzen, sentitzen duten bakardadea, alienazioa. Hau guztia estilo nahiko soilean, baina aski poetikoan kontatua. “Miren” narrazioa dakargu, beraz, Maiatzen lehen alean lehenbizi eta gero Biharko oroitzapenak narrazio liburuan argitaratua. Balio beza testu honen berreskuratzeak, gure hitzokin batera, Mayi Pelot omentzeko, hemendik aurrera gugan bizi dadin.>>BERRESKURATUAK 5MIRENbere aurpegia kasu emanez tindatu, arrats hartan ederra eta dotorea izan nahi baitzuen.Bere langelako mahainean zegoen mezu iraunkorra (hyperezkozko hosto bat; beste mezuak, kutxatik kanpoan baziren, bost minuten buruan suntsitzen ziren) polliki berrirakurri zuen; gero bere zakuan sartu. Mahainaren gainean, Gorkaren potreta, hiru neurritan emana, une bat behatu zuen.Bizileku eta beriganeko atebegiek bidea ideki zioten. Karrikan, espaloi mugikor urdinak geltokira eraman zuen. Han, arroltzmatiko batean sartu. Ibilgailu horrek gurpilgabeko auto bat zirudien. Lurretik 50 cmra airatzen zen. Karrika nagusi eta bide bakotxak bere arroltzmatikoak zituen, jendea karrikaz aldatuz ibilgailuz ere aldatzen zen. Bidaiak zergen medioz ordaintzen ziren. Arroltzmatiko guziak Signarenak ziren. Miren abiatu zen.Etxea hiritik 20 kmrat zen. Esferiko eta urdina. Hall ubelduna. Miren ezkerreko bulegoan sartu zen. Han ile urdindun androido batek paperak luzatu zizkion. Bost minutuz bete zituen, /f_itxa horietan deus ez zutela ahantzi pentsatzean.Gero, kafeteriara iragan zen. Hango mahain eta jarleku apalak xuriak eta era guzietakoak. Moketak urratsen abotsa itotzen, argia urdina, eta doinu ezti bat entzuten zen. Mirenek dute bat galdatu eta emekiemeki edan zuen. Biziki ona.Berantago, androido arrosa koloreko batek bere gelara lagundu zuen, eta Mirenek Miren 17 orenetan etxeratu zen. Akitua zen, baina ez zuen astirik galtzeko. Bere atearen aitzinean gelditu zen. Begi elektronikoak ezagutu zuen; atea ixilki ideki zen. Bainugelan krabelin usaineko bainu bat hartuta, zaia perde bat hautatu eta jauntzi; bere ile astun gorriak luzaz orraztatu zituen, baita ere Txomin Peillenibai eta erearmiarma dohaindun bati(maltzurkeriaz)ekarri zinta “girogilea” ezarri.Ohea eskuineko hormaren kontra zegoen. Perdea, zangogabea, biskosezkoa. Etzan zen. Logale zen. Atzol bat hunkitu zuen.Batbatean, logelaren lekuan, mendi perde bat agertu zen; kaiola baten ondoan, mutiko bat txistua jotzen ari. Ardiak ere ikusten ziren. Mirenek begiak hetsi zituen.Urrunago, erreka baten ondoan, zakur bat jostatzen ari. Zeruetan, zeru urdinetan, arrano bat.Mireni bihotza, pixkanaka, gelditu zitzaion.Berehala eta ixilki, logela berragertu zen, eskuineko horma ideki, ohea uzkaili, gorputza erretzekora igortzeko.Egina zen Mirenen nahia.Sarreren Bulegoan, 11. gelako aroitxo gorria piztu zen. Androidak /f_itxak bidalgailuan sartu zituenMayi Pelot 6bere aurpegia kasu emanez tindatu, arrats hartan ederra eta dotorea izan nahi baitzuen.Bere langelako mahainean zegoen mezu iraunkorra (hyperezkozko hosto bat; beste mezuak, kutxatik kanpoan baziren, bost minuten buruan suntsitzen ziren) polliki berrirakurri zuen; gero bere zakuan sartu. Mahainaren gainean, Gorkaren potreta, hiru neurritan emana, une bat behatu zuen.Bizileku eta beriganeko atebegiek bidea ideki zioten. Karrikan, espaloi mugikor urdinak geltokira eraman zuen. Han, arroltzmatiko batean sartu. Ibilgailu horrek gurpilgabeko auto bat zirudien. Lurretik 50 cmra airatzen zen. Karrika nagusi eta bide bakotxak bere arroltzmatikoak zituen, jendea karrikaz aldatuz ibilgailuz ere aldatzen zen. Bidaiak zergen medioz ordaintzen ziren. Arroltzmatiko guziak Signarenak ziren. Miren abiatu zen.Etxea hiritik 20 kmrat zen. Esferiko eta urdina. Hall ubelduna. Miren ezkerreko bulegoan sartu zen. Han ile urdindun androido batek paperak luzatu zizkion. Bost minutuz bete zituen, /f_itxa horietan deus ez zutela ahantzi pentsatzean.Gero, kafeteriara iragan zen. Hango mahain eta jarleku apalak xuriak eta era guzietakoak. Moketak urratsen abotsa itotzen, argia urdina, eta doinu ezti bat entzuten zen. Mirenek dute bat galdatu eta emekiemeki edan zuen. Biziki ona.Berantago, androido arrosa koloreko batek bere gelara lagundu zuen, eta Mirenek IZENA: Etxegorri'tar Miren 0600536779 BURUTIK SANOA: BAI EZ HERIOTZAREN KAUSA: Eutanasia EUTANASIAREN BAIMENA Dr. Mellok emanaEUTANASIAREN MOTIBOA: Eritasun ezin sendatuzkoaERITASUNA: Bularretako leproaERITASUNAREN KAUSAK: Itsas bazterreko Kutsaduraren Aurkako Hormaren ondoan lan egiten zuenBERRIA IGOR 662236711 Lasa'tar GorkariEUTANASIA legeak agindu baino lehen galdatzen dutHAU da neure egiazko nahia 2040/07/26aekarri zinta “girogilea” ezarri.Ohea eskuineko hormaren kontra zegoen. Perdea, zangogabea, biskosezkoa. Etzan zen. Logale zen. Atzol bat hunkitu zuen.Batbatean, logelaren lekuan, mendi perde bat agertu zen; kaiola baten ondoan, mutiko bat txistua jotzen ari. Ardiak ere ikusten ziren. Mirenek begiak hetsi zituen.Urrunago, erreka baten ondoan, zakur bat jostatzen ari. Zeruetan, zeru urdinetan, arrano bat.Mireni bihotza, pixkanaka, gelditu zitzaion.Berehala eta ixilki, logela berragertu zen, eskuineko horma ideki, ohea uzkaili, gorputza erretzekora igortzeko.Egina zen Mirenen nahia.Sarreren Bulegoan, 11. gelako aroitxo gorria piztu zen. Androidak /f_itxak bidalgailuan sartu zituen 77 8Ez behartu irteteraPlazerak dituk eta beldurrak ere bai, esango nikek.Hala ere gehitxo kezkatzen haizela uste diat, eta egunero ari nauk esaten; ondo dakik, ez nauk mundu zabaleko izakia, kanporako ate irekia duten espazio txikiak gustatzen zaizkidak, eta bale, konforme, bazekiat bizitzeko era koldarra izan daitekeela.Hi ohartzea baino ez diat nahi, niretzat mingarria duk hain naturala den eremutik atera eta arrotzegi zaidan hor kanpoko ingurunean bertakotu behar izatea, are gehiago dena hipertro/f_iatu eta orokortzeko joera dagoen garaiotan. Ez al zegok munduan koldarrentzako tokirik?Hiretzat gauza hauek ez zeukatek garrantzirik eta beldur haiz ez ote naizen galtzen geruza baten eta bestearen azpian. Baina ez nauk ostentzen, uste diat hemen denak dirudiela egiazkoagoa, edo behintzat idealagoa, giro honek narkotizatu egiten naik, orduak egon nintekek hala.Aizak, ni ere erruz naramak bizitzak, heu bezala, eta hau duk neuretzako topatu dudan lekua; sentsazioa zaukaat oso bestelako bihurtzen naizela, inoiz egitera ausartuko ez nintzatekeen gauzak egiteko baliatzen ditudala tarteok; igual ez direlako benetan niri dagozkidanak.Ironikoa duk; askeago sentitzen nauk hormek inguratzen nautenean.Batzuetan ez zekiat itotze guztietatik libratzeko aplikatzen dudan formula bat den, plazera sortzen didan, edo oinazea, edo oinazeagatiko plazera. Agian etengabe epaitua izateko beldurrez bizi naizelako ote nabilen beldurra galdu ezinda (dena beldurra baduk), baina arren, ez nazak irtetera behartu; argiak itzaltzen baditiat esna nagoela jakin ez dezazun, ez badiat esaten bueltan noiz natorren edo konpainia behar badiat lagun bat baino gehiago; ea noiz ulertzen duan libre sentitzen naizela eta ez bakarrik.“Bakardadea arriskutsua da. Menpekotasuna sortzen dizu.Haren bakeaz ohartuz gero,ez duzu jendearekin gehiago borrokatu nahi. ”Carl JungGarazi Mugarza Markina 9Asier UrkizaPoemak IIPoesia diozueharrotzeko edopoesia denaz eta ez denaz hizketaninportatuko balitz bezalainportatuko… (hara, labezomorro bat!)ez ezazu luma utzi edo PUM PUMnik nahiago dut lurra jan eta eguneroerraietatik jaionire burua bahitu eta erreskateak ipininahiago izotzaren erresuminamamu arrosak hormetatik xuxurlakanahiago PUM PUMT u le connais, lecteur , ce monstre délicat,Hypocrite lecteur , mon semblable, mon frère!Charles Baudelaire 10paper zuriari beldurrik ezzioen Oteizak –elkarren artean erlazionaturik ez daudengertaeren segida– arima ez zaigu poltsikoetan kabitzeneta poesia paperean ere ezpoesia supermerkatuko izoztuetan arakatzen dabilen koitadua ere badelako edo goizero galtzen duzun autobus gorriabaina handikeriak itsusten gaituelanahiago izaten dugu paperaren ezagunakonprenitzen ez dugunaren lausoa bainosastakaiaren lizunari ezetz esaten ez dakiguoinatzak elurretan urrutitik harrabotsak behin izan zenaren biolentzia ezkutuaHITZA urratua izan dauraren pitzaduretatik sigisaga suge gorriztak gutiziek kaiola gardenetan izoztuta dirauteeta bertigoa omen du estoldetako zaindariden arrano formagabeak trinkotasunak dena betetzen duasetzen gaitu gu–Hurrengoa pasa dadila!–ezer esan ezin denean ez da egokia hitz egite— Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit. 11GABONETAN MAITEMINDU NINTZENEKOA ETA OTSAILERAKO PASATU ZITZAIDANE KOA, ESPERO BEZALA izateko, kontuz, ez berriro galdetu zer gordetzen dudan isiltzen naizenetan, ez naiz zuk espero bezain sakona. Hutsunea ez da espazioa. Nahi gabe konkistatzen den lur pobrea da nire ohea, gerrarik ez, garaipenik ez, bururik ez paparretan. Etorri eta alde egin dute denek, gaixotasun edo kondaira ilunen batek izutuko balitu bezala. Mesanotxetik kristalezko edalontzia erori eta apurtu zenetik, jaso gabe gera zitezkeen kristal printzek ez didate hankak lurrean jartzen uzten, nahita ere. Nork nahi du epidemia hilgarri batek irentsitako logela ilun bat. Badakit gezurti ona zarela, ia ni bezain ona. Baina zergatik jo duzu nire atea. Botaka egin nahi dut berriro, korrika atera eta ez iritsi —inora—, eta inoiz baino hobeto sentitu, behatzak, ile puntak, begiak eta zapatak epel eta blai. Hiri bat oparitu dizut eta txoko denak lapurtu dizkidazu. Neure hiria zen, eta orain botaka baino ez dut egin nahi kale izkinatan. Azkenengoz nola ahaztu zintudan oroitu nahian nabil. Bigarrenez Gaur erosoago lo egin ahal izango dudala esan didazu —zu gabe—, baina espazioa da lo egiten uzten duena, ez hutsunea. Botaka egingo dut berriro, nigana gerturatu nahi duen oro zerekin mehatxatu Nerea Ibarzabal— Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit.lurperatu behar zaitut, lehenengoan erdi bizirik zeundela bota nizulako lurra papar biluziaren gainera; loreak eramatera joan nintzenean, ez zeunden.Eta orain zure gorpua arrastaka daramat berriro zulora. Ez da erraza, bakarrik nago.Aulkiak, mahaiak, ateak hankaz gora, dena, hesteak, gibela. Katuileak dauzkat jaka beltzean eta esku hotzak patriketan. Sar zaitez egurrezko kaxan zure kabuz, arren, nostalgiaz hilko naiz bestela. Ez daukat inor aldamenean, bakarrik nago. Ez Altus motxilarik, ez katurik, hutsunea ikusi dut ferrytik ateratzen. Sar zaitez kaxan, eta zerorrek itxi atea. Garbitu ezazu nire hiria, zure usaina du denak. Hirugarren zubitik gurutzatu beharko ditut kontinenteak. Zoaz, errementatu olatu eta haitzen arteko talkarik indartsuenean. Loreak eramango dizkizut, baina zoaz. Ez iluntzerik, ez kaferik, ez etorkizunik kikaretan. Ihes egingo dut, ez naiz ohituko zure mamuari eskutik helduta oinez egitera. Gezurra esan nizun bertsoan. 12 izateko, kontuz, ez berriro galdetu zer gordetzen dudan isiltzen naizenetan, ez naiz zuk espero bezain sakona. Hutsunea ez da espazioa. Nahi gabe konkistatzen den lur pobrea da nire ohea, gerrarik ez, garaipenik ez, bururik ez paparretan. Etorri eta alde egin dute denek, gaixotasun edo kondaira ilunen batek izutuko balitu bezala. Mesanotxetik kristalezko edalontzia erori eta apurtu zenetik, jaso gabe gera zitezkeen kristal printzek ez didate hankak lurrean jartzen uzten, nahita ere. Nork nahi du epidemia hilgarri batek irentsitako logela ilun bat. Badakit gezurti ona zarela, ia ni bezain ona. Baina zergatik jo duzu nire atea. Botaka egin nahi dut berriro, korrika atera eta ez iritsi —inora—, eta inoiz baino hobeto sentitu, behatzak, ile puntak, begiak eta zapatak epel eta blai. Hiri bat oparitu dizut eta txoko denak lapurtu dizkidazu. Neure hiria zen, eta orain botaka baino ez dut egin nahi kale izkinatan. Azkenengoz nola ahaztu zintudan oroitu nahian nabil. Bigarrenez — Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit.lurperatu behar zaitut, lehenengoan erdi bizirik zeundela bota nizulako lurra papar biluziaren gainera; loreak eramatera joan nintzenean, ez zeunden.Eta orain zure gorpua arrastaka daramat berriro zulora. Ez da erraza, bakarrik nago.Aulkiak, mahaiak, ateak hankaz gora, dena, hesteak, gibela. Katuileak dauzkat jaka beltzean eta esku hotzak patriketan. Sar zaitez egurrezko kaxan zure kabuz, arren, nostalgiaz hilko naiz bestela. Ez daukat inor aldamenean, bakarrik nago. Ez Altus motxilarik, ez katurik, hutsunea ikusi dut ferrytik ateratzen. Sar zaitez kaxan, eta zerorrek itxi atea. Garbitu ezazu nire hiria, zure usaina du denak. Hirugarren zubitik gurutzatu beharko ditut kontinenteak. Zoaz, errementatu olatu eta haitzen arteko talkarik indartsuenean. Loreak eramango dizkizut, baina zoaz. Ez iluntzerik, ez kaferik, ez etorkizunik kikaretan. Ihes egingo dut, ez naiz ohituko zure mamuari eskutik helduta oinez egitera. Gezurra esan nizun bertsoan. 13Ane ZubeldiaEz da horren zaila:zure gauzak bildu(garun, maleta, motxila, argazki, mugikor, mezu, gutun edo antzekoetan)eta dagokion geltokira eraman behar duzu zeure burua,besterik ez(joan zaitez aire, itsaso, trenbide, errepide eta abarren ertzetan egoten diren toki horietako batera. Denbora /f_ilm batean bezala igaroko zaizu erlojutik, soinubanda belarrietan daramazula,eta besarkadak bereziki berezi egingo zaizkizu bertan).Gero,hautatutako garraiobideak egingo duzu itzultzeko lana(egoera edo hizkuntza batetik bestera)eta bidean zaudeladena izango da oso poetikoa(edandako azken garagardoa,izkinako dendariaren azken agurra) eta negar egingo duzu akasosentimentala baino sinbolikoagoa izan zarelako betieta hasierak eta bukaerak ezinbestean direlako sinboliko.Baina sinbolismo nostalgikoa ez zaio inori gustatzen.Iristen zarenean, gizarteak epe mugatua emango dizu bueltatzeko(maleta desegin, toki horretatik ekarritako gauza mistikoak miretsi,lagunak gogaitu, sare sozialetan ustez zuri buruz diren kantu ñoñoak elkarbanatu, egunak isilik eman, inkonprenitua sentitu).BI POEMA(Esker bereziak Harkaitz Canoren “Poesia fikzioa da (baita zera ere)” poemari, horren ongi ulertzeagatik)“Batzuetan etsipen ikaragarri bat jabetzen da nitaz,zer egingo zaio, gauzak aldatzen doaz”Esan bezala, ez da horren zaila hasieran.Handik denbora batera,aukera baduzu,itzuli egingo zara behin utzitako toki hartara,eta orduan ohartuko zara.Ohartuko zarazuk ez zenuela sekula alde egin,tokiak berak bota zintuela,abandonatu.Zu gabe ereaurrera jarraitzen duela,berdinberdin eta ezagutezin,jende berria bizi dela bertaneta zure beharrik ez duela.Haren parkeak beste haur batzuenak dira orain,eta beste jende batek edaten du garagardoa haren teilatuetan.Zuk horrenbeste maitatu duzun toki kuttunak,zu horrenbesteraino eraldatu zintuen horrek,ez zaitu behar. Eta zorte pixka batekin une horretanestrategikokiaspaldi irakurritako poema bat ekarriko dizu haizeak gogoraedo gogoak haizeramelodrama esajeratu horren erdian,eta pentsatuko duzu hiriaren maitasun keinu txikitxiki bat izan dela hori,haren pareta guztietako arrakalek zure iraganari lekutxo bat gordetzen diotela oraindik,eta bularrean sentitzen duzun harramazka arinduko zaizu apur bat.Toki bat uztea— Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit. 14Ez da horren zaila:zure gauzak bildu(garun, maleta, motxila, argazki, mugikor, mezu, gutun edo antzekoetan)eta dagokion geltokira eraman behar duzu zeure burua,besterik ez(joan zaitez aire, itsaso, trenbide, errepide eta abarren ertzetan egoten diren toki horietako batera. Denbora /f_ilm batean bezala igaroko zaizu erlojutik, soinubanda belarrietan daramazula,eta besarkadak bereziki berezi egingo zaizkizu bertan).Gero,hautatutako garraiobideak egingo duzu itzultzeko lana(egoera edo hizkuntza batetik bestera)eta bidean zaudeladena izango da oso poetikoa(edandako azken garagardoa,izkinako dendariaren azken agurra) eta negar egingo duzu akasosentimentala baino sinbolikoagoa izan zarelako betieta hasierak eta bukaerak ezinbestean direlako sinboliko.Baina sinbolismo nostalgikoa ez zaio inori gustatzen.Iristen zarenean, gizarteak epe mugatua emango dizu bueltatzeko(maleta desegin, toki horretatik ekarritako gauza mistikoak miretsi,lagunak gogaitu, sare sozialetan ustez zuri buruz diren kantu ñoñoak elkarbanatu, egunak isilik eman, inkonprenitua sentitu).Esan bezala, ez da horren zaila hasieran.Handik denbora batera,aukera baduzu,itzuli egingo zara behin utzitako toki hartara,eta orduan ohartuko zara.Ohartuko zarazuk ez zenuela sekula alde egin,tokiak berak bota zintuela,abandonatu.Zu gabe ereaurrera jarraitzen duela,berdinberdin eta ezagutezin,jende berria bizi dela bertaneta zure beharrik ez duela.Haren parkeak beste haur batzuenak dira orain,eta beste jende batek edaten du garagardoa haren teilatuetan.Zuk horrenbeste maitatu duzun toki kuttunak,zu horrenbesteraino eraldatu zintuen horrek,ez zaitu behar. Eta zorte pixka batekin une horretanestrategikokiaspaldi irakurritako poema bat ekarriko dizu haizeak gogoraedo gogoak haizeramelodrama esajeratu horren erdian,eta pentsatuko duzu hiriaren maitasun keinu txikitxiki bat izan dela hori,haren pareta guztietako arrakalek zure iraganari lekutxo bat gordetzen diotela oraindik,eta bularrean sentitzen duzun harramazka arinduko zaizu apur bat.— Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit. 15Udako goiza da zelai honetako belarizpi bakoitzaren erro ahulean.Gu gauden tokitikhegazkinak ikusten diraegun urdinak mugatzen.Etzanda gaude aita eta biok.Bi hegazkin elkarrenganantz doaz,talkaegin behar dutela dirudi,eta gurutzatzen diren une malguanbat dira gure begietan.Hemen behean zehatza da denbora neurtzeko erabiltzen dugun hondarra.Gizarte honetan hauts bihurtzen doakiguazalagure begiradek elkar ukitzen ez duten aldiro.Gero eta zailagoa zaigu besoa luzatzea,bestearen eskua topatuko ez dugulako beldurrez.“Eta batzuetan etsipen ikaragarri bat jabetzen da nitazzure bakardadeak nirearen aurka talka egindakoan min ematen didalako ”TalkaHemen behean distantziakhuts dira helburu gorpuzdunik gabe, norabidea derrigorra dahorregatik(uste dugualbokoaren errealitateak gure aurka talkaegingo duelaezinbesteanhauts izango dela dena,bonbardaketak eta hegazkinak eta balak eta giharren zurrunahauts)ekiditen dugu elkarri benetan begiratzea,eta norbere buruari onartzeabestearen errealitatea gurea bezain bali(o)zkoa eta irreala dela.Baina eskua eta begirada luzatzen ikasi nahi duenarentzatgure egunen mugak desagertu egiten dira hegazkinek nola alde egiten duten begira geratuz gero,hegazkinen arteko distantzia itzela izanda erehemen behean batgure begietan direlako,unea arnasa bezain malgu sentitutaerro ahul hauen gaineanelkarri begiratzeko denbora hartzen badugu.— Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit. 16Udako goiza da zelai honetako belarizpi bakoitzaren erro ahulean.Gu gauden tokitikhegazkinak ikusten diraegun urdinak mugatzen.Etzanda gaude aita eta biok.Bi hegazkin elkarrenganantz doaz,talkaegin behar dutela dirudi,eta gurutzatzen diren une malguanbat dira gure begietan.Hemen behean zehatza da denbora neurtzeko erabiltzen dugun hondarra.Gizarte honetan hauts bihurtzen doakiguazalagure begiradek elkar ukitzen ez duten aldiro.Gero eta zailagoa zaigu besoa luzatzea,bestearen eskua topatuko ez dugulako beldurrez.Hemen behean distantziakhuts dira helburu gorpuzdunik gabe, norabidea derrigorra dahorregatik(uste dugualbokoaren errealitateak gure aurka talkaegingo duelaezinbesteanhauts izango dela dena,bonbardaketak eta hegazkinak eta balak eta giharren zurrunahauts)ekiditen dugu elkarri benetan begiratzea,eta norbere buruari onartzeabestearen errealitatea gurea bezain bali(o)zkoa eta irreala dela.Baina eskua eta begirada luzatzen ikasi nahi duenarentzatgure egunen mugak desagertu egiten dira hegazkinek nola alde egiten duten begira geratuz gero,hegazkinen arteko distantzia itzela izanda erehemen behean batgure begietan direlako,unea arnasa bezain malgu sentitutaerro ahul hauen gaineanelkarri begiratzeko denbora hartzen badugu.— Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit. 17Eguraldi ona bazen, margolari bat egon ohi zen bere astoarekin. Artistek gustuko zituzten palmondoen hazteko modua eta itsasondoko hotelen kolore argia.Italiarrak urrutitik etortzen ziren monumentua ikustera. Brontzezkoa zen eta distira egiten zuen euripean. Euria ari zuen. Palmondoetatik tantaka erortzen zen euria. Putzuak zeuden hartxintxarrezko bidexketan. Itsasoa lerro luze gisa agertu zen euripean eta hondartzarantz irristatu, gero atzera itzuli eta euripean berriz lerro luze gisa agertzeko. Autoak joanak ziren monumentuaren ondoko plazatik. Plazaren beste aldean, kafetegi baten atarian, zerbitzari bat plaza hutsari so zegoen.Bi amerikar baino ez zeuden hotelean. Ez zuten eskaileratan joanetorrian zebilen inor ezagutzen. Euren logela bigarren pisuan zegoen itsasoari begira. Lorategi publikoari eta gerramonumentuari ere begiratzen zien. Palmondo handiak eta banku berdeak zeuden lorategi publikoan.Katua euripeanErnest Hemingway (Itzulpena: Paul Beitia Ariznabarreta) Emazte amerikarra leihoan zegoen kanpora so. Kanpoan, leihopean, katu bat uzkurtuta zegoen mahai berdeetako baten azpian. Katua ahalik eta estuen biltzen saiatzen ari zen, busti ez zedin.— Behera noa mitxina horren bila —esan zuen emazteak.— Ni joango naiz —eskaini zion bere senarrak ohetik.— Ez, neronek hartuko dut. Mitxina gaixoa kanpoan dago mahaipean lehor mantendu nahirik.Senarrak irakurtzen jarraitu zuen, oheburuan bi kuxinekin ongi etzanda.— Busti gabe ibili —esan zuen.Emaztea behera jaitsi eta hoteleko jabeak zutitu eta burua makurtu zuen bulegotik pasa zenean. Bere mahaia bulegoaren atzealdean zegoen. Gizon zahar eta oso altua zen.— Il piove —esan zuen emazteak. Gustuko zuen hoteleko jabea.— Si, si, signora, brutto tempo. Oso eguraldi txarra.Bere mahaiaren bestaldean zegoen, bulego ilunaren hondoan. Emazteak gustuko zuen. Atsegin zuen zein serio hartzen zuen edozein kexa. Atsegin zuen bere duintasuna. Atsegin zuen bera zerbitzatzeko zuen gogoa. Atsegin zuen nola sentitzen zen hoteleko jabea izatearren. Atsegin zuen bere bisai zahar eta goibela eta atsegin zituen bere esku handiak.Harengan pentsatuz, atea zabaldu eta kanpora begiratu zuen. Gogorrago ari zuen euria orain. Gizon zamarradun bat plaza hutsa zeharkatzen ari zen kafetegirantz. Katua eskubi aldean egongo zen. Agian arkupeetan babes zitekeen. Atarian zegoela aterki bat zabaldu zen bere atzean. Beraien(?) gelaz arduratzen zen neskamea zen.— Ez zenuke busti behar —irribarre egin zuen, italieraz mintzatuz. Argi zegoen jabeak bidali zuela.Neskameak aterkiaz estaltzen zuelarik, emaztea lokatzezko bidexkan behera joan zen bere leihopera iritsi zen arte. Mahaia bertan zegoen, garbi eta berde argia euripean, baina katurik ez zegoen. Goibeldu egin zen batbatean. Neskameak begiratu egin zion.— Ha perduto qualque cosa, signora?— Katu bat zegoen —esan zuen andre amerikarrak.— Katu bat?— Si, il gatto.— Katu bat? —barre egin zuen neskameak—. Katu bat euripean?— Bai... —esan zuen— mahaipean. —Gero—: Ai, benebenetan nahi nuen. Mitxina bat nahi nuen.Neskamearen aurpegia luzatu egiten zen neskak ingelesez hitz egiten zuenean.— Zatoz, signora —esan zuen—. Barrura itzuli behar dugu. Busti egingo zara.— Noski —esan zuen neska amerikarrak.Hartxintxarrezko bidexkatikitzuli ziren eta atetik sartu. Neskamea kanpoan gelditu zen aterkia ixteko. Neska bulegotik pasatu ahala, jabeak mahaitik burua makurtu zuen. Zerbait txikia eta estua sentitzen zuen neskak barruan. Jabeak txiki eta, aldi berean, garrantzitsu sentiarazi zuen. Garrantzi gorenekoa zela sentitu zuen momentu batez. Eskaileretan gora igo zen. Gelako atea ireki zuen. George ohean zegoen, irakurtzen.— Hartu duzu katua? — galdetu zuen, liburua alboratuz.— Joana zen.— Nora joan ote da — esan zuen gizonak begiak irakurketatik altxatuz.Ohean eseri zen emaztea.— Benebenetan nahi nuen —esan zuen—. Ez dakit zergatik nahi nuen. Mitxina gaixo hori nahi nuen. Ez da samurra euripean dagoen mitxina gaixo bat izatea.George irakurtzen ari zen berriz.Emaztea tokadorea zegoen lekura joan eta ispilu aurrean eseri zen eskuispilu txiki batez bere buruari begiratzera. Bere pro/f_ila aztertu zuen, lehenengo alde bat eta gero bestea. Bere buruaren atzealdea eta lepoa aztertu zituen gero.— Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit. 18Emazte amerikarra leihoan zegoen kanpora so. Kanpoan, leihopean, katu bat uzkurtuta zegoen mahai berdeetako baten azpian. Katua ahalik eta estuen biltzen saiatzen ari zen, busti ez zedin.— Behera noa mitxina horren bila —esan zuen emazteak.— Ni joango naiz —eskaini zion bere senarrak ohetik.— Ez, neronek hartuko dut. Mitxina gaixoa kanpoan dago mahaipean lehor mantendu nahirik.Senarrak irakurtzen jarraitu zuen, oheburuan bi kuxinekin ongi etzanda.— Busti gabe ibili —esan zuen.Emaztea behera jaitsi eta hoteleko jabeak zutitu eta burua makurtu zuen bulegotik pasa zenean. Bere mahaia bulegoaren atzealdean zegoen. Gizon zahar eta oso altua zen.— Il piove —esan zuen emazteak. Gustuko zuen hoteleko jabea.— Si, si, signora, brutto tempo. Oso eguraldi txarra.Bere mahaiaren bestaldean zegoen, bulego ilunaren hondoan. Emazteak gustuko zuen. Atsegin zuen zein serio hartzen zuen edozein kexa. Atsegin zuen bere duintasuna. Atsegin zuen bera zerbitzatzeko zuen gogoa. Atsegin zuen nola sentitzen zen hoteleko jabea izatearren. Atsegin zuen bere bisai zahar eta goibela eta atsegin zituen bere esku handiak.Harengan pentsatuz, atea zabaldu eta kanpora begiratu zuen. Gogorrago ari zuen euria orain. Gizon zamarradun bat plaza hutsa zeharkatzen ari zen kafetegirantz. Katua eskubi aldean egongo zen. Agian arkupeetan babes zitekeen. Atarian zegoela aterki bat zabaldu zen bere atzean. Beraien(?) gelaz arduratzen zen neskamea zen.— Ez zenuke busti behar —irribarre egin zuen, italieraz mintzatuz. Argi zegoen jabeak bidali zuela.Neskameak aterkiaz estaltzen zuelarik, emaztea lokatzezko bidexkan behera joan zen bere leihopera iritsi zen arte. Mahaia bertan zegoen, garbi eta berde argia euripean, baina katurik ez zegoen. Goibeldu egin zen batbatean. Neskameak begiratu egin zion.— Ha perduto qualque cosa, signora?— Katu bat zegoen —esan zuen andre amerikarrak.— Katu bat?— Si, il gatto.— Katu bat? —barre egin zuen neskameak—. Katu bat euripean?— Bai... —esan zuen— mahaipean. —Gero—: Ai, benebenetan nahi nuen. Mitxina bat nahi nuen.Neskamearen aurpegia luzatu egiten zen neskak ingelesez hitz egiten zuenean.— Zatoz, signora —esan zuen—. Barrura itzuli behar dugu. Busti egingo zara.— Noski —esan zuen neska amerikarrak.Hartxintxarrezko bidexkatikitzuli ziren eta atetik sartu. Neskamea kanpoan gelditu zen aterkia ixteko. Neska bulegotik pasatu ahala, jabeak mahaitik burua makurtu zuen. Zerbait txikia eta estua sentitzen zuen neskak barruan. Jabeak txiki eta, aldi berean, garrantzitsu sentiarazi zuen. Garrantzi gorenekoa zela sentitu zuen momentu batez. Eskaileretan gora igo zen. Gelako atea ireki zuen. George ohean zegoen, irakurtzen.— Hartu duzu katua? — galdetu zuen, liburua alboratuz.— Joana zen.— Nora joan ote da — esan zuen gizonak begiak irakurketatik altxatuz.Ohean eseri zen emaztea.— Benebenetan nahi nuen —esan zuen—. Ez dakit zergatik nahi nuen. Mitxina gaixo hori nahi nuen. Ez da samurra euripean dagoen mitxina gaixo bat izatea.George irakurtzen ari zen berriz.Emaztea tokadorea zegoen lekura joan eta ispilu aurrean eseri zen eskuispilu txiki batez bere buruari begiratzera. Bere pro/f_ila aztertu zuen, lehenengo alde bat eta gero bestea. Bere buruaren atzealdea eta lepoa aztertu zituen gero.— Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit. 19Emazte amerikarra leihoan zegoen kanpora so. Kanpoan, leihopean, katu bat uzkurtuta zegoen mahai berdeetako baten azpian. Katua ahalik eta estuen biltzen saiatzen ari zen, busti ez zedin.— Behera noa mitxina horren bila —esan zuen emazteak.— Ni joango naiz —eskaini zion bere senarrak ohetik.— Ez, neronek hartuko dut. Mitxina gaixoa kanpoan dago mahaipean lehor mantendu nahirik.Senarrak irakurtzen jarraitu zuen, oheburuan bi kuxinekin ongi etzanda.— Busti gabe ibili —esan zuen.Emaztea behera jaitsi eta hoteleko jabeak zutitu eta burua makurtu zuen bulegotik pasa zenean. Bere mahaia bulegoaren atzealdean zegoen. Gizon zahar eta oso altua zen.— Il piove —esan zuen emazteak. Gustuko zuen hoteleko jabea.— Si, si, signora, brutto tempo. Oso eguraldi txarra.Bere mahaiaren bestaldean zegoen, bulego ilunaren hondoan. Emazteak gustuko zuen. Atsegin zuen zein serio hartzen zuen edozein kexa. Atsegin zuen bere duintasuna. Atsegin zuen bera zerbitzatzeko zuen gogoa. Atsegin zuen nola sentitzen zen hoteleko jabea izatearren. Atsegin zuen bere bisai zahar eta goibela eta atsegin zituen bere esku handiak.Harengan pentsatuz, atea zabaldu eta kanpora begiratu zuen. Gogorrago ari zuen euria orain. Gizon zamarradun bat plaza hutsa zeharkatzen ari zen kafetegirantz. Katua eskubi aldean egongo zen. Agian arkupeetan babes zitekeen. Atarian zegoela aterki bat zabaldu zen bere atzean. Beraien(?) gelaz arduratzen zen neskamea zen.— Ez zenuke busti behar —irribarre egin zuen, italieraz mintzatuz. Argi zegoen jabeak bidali zuela.Neskameak aterkiaz estaltzen zuelarik, emaztea lokatzezko bidexkan behera joan zen bere leihopera iritsi zen arte. Mahaia bertan zegoen, garbi eta berde argia euripean, baina katurik ez zegoen. Goibeldu egin zen batbatean. Neskameak begiratu egin zion.— Ha perduto qualque cosa, signora?— Katu bat zegoen —esan zuen andre amerikarrak.— Katu bat?— Si, il gatto.— Katu bat? —barre egin zuen neskameak—. Katu bat euripean?— Bai... —esan zuen— mahaipean. —Gero—: Ai, benebenetan nahi nuen. Mitxina bat nahi nuen.Neskamearen aurpegia luzatu egiten zen neskak ingelesez hitz egiten zuenean.— Zatoz, signora —esan zuen—. Barrura itzuli behar dugu. Busti egingo zara.— Noski —esan zuen neska amerikarrak.Hartxintxarrezko bidexkatikitzuli ziren eta atetik sartu. Neskamea kanpoan gelditu zen aterkia ixteko. Neska bulegotik pasatu ahala, jabeak mahaitik burua makurtu zuen. Zerbait txikia eta estua sentitzen zuen neskak barruan. Jabeak txiki eta, aldi berean, garrantzitsu sentiarazi zuen. Garrantzi gorenekoa zela sentitu zuen momentu batez. Eskaileretan gora igo zen. Gelako atea ireki zuen. George ohean zegoen, irakurtzen.— Hartu duzu katua? — galdetu zuen, liburua alboratuz.— Joana zen.— Nora joan ote da — esan zuen gizonak begiak irakurketatik altxatuz.Ohean eseri zen emaztea.— Benebenetan nahi nuen —esan zuen—. Ez dakit zergatik nahi nuen. Mitxina gaixo hori nahi nuen. Ez da samurra euripean dagoen mitxina gaixo bat izatea.George irakurtzen ari zen berriz.Emaztea tokadorea zegoen lekura joan eta ispilu aurrean eseri zen eskuispilu txiki batez bere buruari begiratzera. Bere pro/f_ila aztertu zuen, lehenengo alde bat eta gero bestea. Bere buruaren atzealdea eta lepoa aztertu zituen gero.— Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit. 20— Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit.Zeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen. 21— Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit.Zeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen. 22LIBREAN“Don Quijoteren zorigaitza ez da bere irudimena, baizik eta Sancho Panza. ”Franz Ka/f.lkaIGure arteko lokarria zein den ahaztu aurretik,gogoan al duzu elkarriaskatasuna oparitu genionekoa?IIItsasoak haitzen kontralehertu du bere amorruabaina jausi zaidan malkoaez da minak eragindakoaIIIPertsianaren zirrikituetatikgelaraino sartu da kaleko argiaeta zure gorputz biluziak jolas egin du harekingauak idatzitako koreogra/f_ia inprobisatuanIVEz nazatela eramaneremu seguruago batera zilborpeko sumendialaba itsaskorra isurtzen hasi dela etaVHiltzera zihoan batietorkizunaz galdetu zioteneta ez zuen gehiago erantzunVIBuruz ikasitako bertsoa kantatzera igo zen oholtzaraeta bukaera ahaztu zitzaion batbateanVIIGertu behar du hotzak baina Madril lehorrean bero egiten du,negu daVIIIzure beroa errenditzeko ez zait geratzen azala eranztea besterikIXEtzirako uzten denak badu arima hipotekatu bat badu kartzela traza bat badio biharrari beldur batHorregatik nahi nituen bide berriak urratuoinez ibili, autoa hartueta zure altzoan lokartu.Horregatik nahi nuennoizbait irakurritakoakzentzu bat har zezanhizketan pasatzen genituen gauetan.Etzirako uzten denak badu arima hipotekatu bathorregatik niretzatzurekin gaur da beti.Jon Gurrutxaga Urbieta— Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit.Zeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen. 23Mute sakatuta ikusteko galernakGorka Salces Alcalde— Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit. A tea sentitu duzu zure bizkarrean ixten. Berehala baretu da zure aurpegiko giharrententsioa. Zigilaturiko irribarre etsia ilunpeko begitarte epelakordeztu du. Sugezko zeru bat erditu da zure gainean errezelen arteko azken errainua amatatu orduko.Eta tximista bigun bilakatu zara, laba hotz, argizko zulooh ihuk ahInork begiratzen ez duenean.Ia arnastu daiteke zuoi guztioi niri bezalaorekatik pazientziatik frustraziotik tira egiten dizuen pozoi askatzailea, ia arnastu daiteke sozializazio espazio aurrez /f_inkatutakoen trantsizio ustez baketsua ziurtatzen duen lau gurpildun kristalezko hormadun ziega aseptikoan. Paisaiazko errutinaren bidean pantailaren alienazio derrigorrezkoan ezkutatzen dituzue begiradak beste inoren itolarrian elkarren aitormenik ez aurkitzeko segundo hamarren batez baino ez bada ere ez aurkitzeko elkarren aitormenik beste inoren itolarrian. Noizbait norbaitek etengo duletania marrua, itxuraz arrazoirik gabe. Oihu basak gihar tenkatuek aurrera emandako kolpeek argiki interpelatuko gaituzte. Eta orduan bai, elkarri begiratuko diogu erdeinua higuina gaitzespena adierazteko, gure miseriaren printzarekin eskuak erretzeko adorea lekutan.Baina ez da gaur izango.Hauxe egun motela.Inork begiratzen ez duenean Hauxe egun motelaZeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen. 24Nekatuegi nago so zuzenari eusteko ezintasunaz. Nire ahotsa entzun dut gizakion arteko harremanak darwinismo hutsera murrizten eta ez dut gustuko baina ez dakit gai izango naizen koldarregia ez ote naizen besterik gabe kalera jaitsi eta zuon guztion aurka gerra sinboliko bat abian jartzekobelusezko sasietan zangotrabatzen naiz ni neroni odolusten naute lausenguekkartarik gabe jokatzeko gai denak daki kartetan eta nik batekoa itxoiten jarraitzen dutez dut sekula berriro begirada beheratu nahi.Etxean itotzen zinensentimenduak eraso egin zizun behin. Espazio txikietan arnasa hartu ezinda kalean lo egiten hasi zinen baina tapakiak ere hertsigarri zenituen. Hotzari aurre eginda gauak igarotzen ikasi zenuen, halako batean arropak ere traba egiten hasi zitzaizkizun arte. Aitzitik, biluzik ere zugan kabitu ezinda jarraitu zenuen. Azala tiraka erauzteari ekin zenion orduan. Zure ezinegonak, ordea, hortxe zirauen. Azkenerako konturatu zinen: zure erraiei datxekie.Zu zeu zara antsietatea.— Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit.Drama em gente revisited EriZeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen. 25Itziar Ugarte Irizaringuruan, baina ez nuke orriotara ekarriko, ez balitz J.k eta G.k bi joera literarioren talka pertsoni/f_ikatu izan ez balute, laguna eta bion uste makalean. Tertuliaren gidariak gogor egin du tiro hasteko: Zer da askatasuna literaturan?G.k hartu du aurrena hitza: «Kartzelarekin lotzen dut askatasuna; Ateramiñe koadernoekin, Jokin Urainen Ez dago etxean liburuarekin, Sarrionandiaren Kartzelako poemakin. Etxepareren euskarazko lehen liburu argitaratua datorkit gogora. Etortzen zait burura Bordaxuri, Martin Larralde. Arestiren Egia bat esateagatik poema, Azurmendiren Manifestu Atzeratua. Lotzen dut askatasunaren kontzeptua literaturarekin eta kantagintzarekin. Baina Sarrik duela hogei urte salatzen zuen bezala, askatasunari eta beste hitzei kendu egin diegu berezko zentzua.»Eta J.k erantzun: «Neretzat hori baino, askatasuna utopia bat da. Orrialde zuri baten aurrean zaudenean erabat libre zara, eta hori maravilla bat da. Sartzen zara mundu honetan jakin gabe non sartzen ari zaren. Eta irakurlea ere aske da hautatzeko, zuri gustatuko zaizu gauza bat eta niri ez; horrelakoak garelako, altzari bat erostera joatean bakoitzak bere gustukoa aukeratzen duen bezala.»G.k Ustelakoen /f_iloso/f_ia literarioari heldu dio, literaturak Euskal Herri hobe bat egin dezakeela aldarrikatuta: «Hori pentsatzen dut publikatzean, ez idaztean. Buruan badaukagu sistema kapitalistatik sozialistara aldatuko dugula literaturaren bidez, jai daukagu, baina mundua bai aldatzen du. Nobela beltza, Atxagaren Etiopia edo Sarriren ASKATASUNAZ ETA (EUSKAL) LITERATURAZZazpikaleetako jarlekurik dotoreenetakotan leku hartuta, Bidebarrietako liburutegi zaharrean, hor egon gara astearte iluntze batez lagun bi, J. eta G. idazleen hitzei adi. Gaia ez da huskeria: Euskal literatura (ezin erantzi euskala) eta askatasuna. Itsaso zabal tinta isuria da dagoeneko horren Izuen gordelekutan barrena dira horren froga, adibidez». J. ez da guztiz bat etorri, edo bederen, horri baino, norbanakoaren askatasun lortezinari erreparatzen diola dio. «Literaturak norbanakoa askatu dezake hein batean, eta pertsona hobea egin, horrek efektu bat du beti inguruan, eta gizarte justuago bat ere eragin dezake ondorioz.» Solasaldiak aurrera egin du luze. Amaieran publikotik emakume batek azkenaldian barruan zerabilen kezka itaunean atera du: Horrenbeste arazo sozial, ekonomiko, kultural… ditugun garaiotan, literaturak ez luke hori islatu behar? Berriro iritzitalka: Baietz dio G.k, bera horretan ari dela, baina argitaratzeko eta idazteko denborak ez datozela bat usu eta ez dakiela noiz argitaratuko den (esklusiba?). J.rentzat literaturak ez die gai horiei heldu behar ezinbestean, literatura garaiko arazoen aurrean «ihesbide» ere izan daitekeelako.Orduan aitortzen dut lagunari belarria berotzen hasi natzaiola; ez, ez, G.k dun arrazoia, ihesbidetarako ez dun literatura, minaren muinera eta muinaren minera joateko baizik, miserien zipriztinak sentitzeko edo krak bat inon, zeinen gezurtiak izan gaitezkeen une batez ahazteko ez behintzat, eta bla eta bla. Baina horretan ginela, aldameneko ilarako gizon batek hartu du mikrofonoa: Idazle biek gaiarekiko hartu duten posizio urrundua harrigarri zaiola dio, eta bere lekua zehaztekotan, gertuago sentitzen dela J.rengandik. Asmoa ez da, irakurle, zeu ze bandotan zauden erabakitzera behartzea, kontua ez da zurekin edo zure kontra, badakigu, tonu grisak ugari direla, guztion onbeharrez. Baina gauza bat behintzat onartuko didazu, liburu bat erostea altzairu bat erostearen pareko bada, malo.— Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit.Zeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen. 26inguruan, baina ez nuke orriotara ekarriko, ez balitz J.k eta G.k bi joera literarioren talka pertsoni/f_ikatu izan ez balute, laguna eta bion uste makalean. Tertuliaren gidariak gogor egin du tiro hasteko: Zer da askatasuna literaturan?G.k hartu du aurrena hitza: «Kartzelarekin lotzen dut askatasuna; Ateramiñe koadernoekin, Jokin Urainen Ez dago etxean liburuarekin, Sarrionandiaren Kartzelako poemakin. Etxepareren euskarazko lehen liburu argitaratua datorkit gogora. Etortzen zait burura Bordaxuri, Martin Larralde. Arestiren Egia bat esateagatik poema, Azurmendiren Manifestu Atzeratua. Lotzen dut askatasunaren kontzeptua literaturarekin eta kantagintzarekin. Baina Sarrik duela hogei urte salatzen zuen bezala, askatasunari eta beste hitzei kendu egin diegu berezko zentzua.»Eta J.k erantzun: «Neretzat hori baino, askatasuna utopia bat da. Orrialde zuri baten aurrean zaudenean erabat libre zara, eta hori maravilla bat da. Sartzen zara mundu honetan jakin gabe non sartzen ari zaren. Eta irakurlea ere aske da hautatzeko, zuri gustatuko zaizu gauza bat eta niri ez; horrelakoak garelako, altzari bat erostera joatean bakoitzak bere gustukoa aukeratzen duen bezala.»G.k Ustelakoen /f_iloso/f_ia literarioari heldu dio, literaturak Euskal Herri hobe bat egin dezakeela aldarrikatuta: «Hori pentsatzen dut publikatzean, ez idaztean. Buruan badaukagu sistema kapitalistatik sozialistara aldatuko dugula literaturaren bidez, jai daukagu, baina mundua bai aldatzen du. Nobela beltza, Atxagaren Etiopia edo Sarriren Izuen gordelekutan barrena dira horren froga, adibidez». J. ez da guztiz bat etorri, edo bederen, horri baino, norbanakoaren askatasun lortezinari erreparatzen diola dio. «Literaturak norbanakoa askatu dezake hein batean, eta pertsona hobea egin, horrek efektu bat du beti inguruan, eta gizarte justuago bat ere eragin dezake ondorioz.» Solasaldiak aurrera egin du luze. Amaieran publikotik emakume batek azkenaldian barruan zerabilen kezka itaunean atera du: Horrenbeste arazo sozial, ekonomiko, kultural… ditugun garaiotan, literaturak ez luke hori islatu behar? Berriro iritzitalka: Baietz dio G.k, bera horretan ari dela, baina argitaratzeko eta idazteko denborak ez datozela bat usu eta ez dakiela noiz argitaratuko den (esklusiba?). J.rentzat literaturak ez die gai horiei heldu behar ezinbestean, literatura garaiko arazoen aurrean «ihesbide» ere izan daitekeelako.Orduan aitortzen dut lagunari belarria berotzen hasi natzaiola; ez, ez, G.k dun arrazoia, ihesbidetarako ez dun literatura, minaren muinera eta muinaren minera joateko baizik, miserien zipriztinak sentitzeko edo krak bat inon, zeinen gezurtiak izan gaitezkeen une batez ahazteko ez behintzat, eta bla eta bla. Baina horretan ginela, aldameneko ilarako gizon batek hartu du mikrofonoa: Idazle biek gaiarekiko hartu duten posizio urrundua harrigarri zaiola dio, eta bere lekua zehaztekotan, gertuago sentitzen dela J.rengandik. Asmoa ez da, irakurle, zeu ze bandotan zauden erabakitzera behartzea, kontua ez da zurekin edo zure kontra, badakigu, tonu grisak ugari direla, guztion onbeharrez. Baina gauza bat behintzat onartuko didazu, liburu bat erostea altzairu bat erostearen pareko bada, malo.— Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit.Zeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen. 27irten naiz etxetik. Ez pelikularik, ez aldatzeko arroparik. Hortzetako eskuila ere Zumaian gelditu da. Eskuila? Batzuetan euskarak erabiltzen ez ditudan hitzak idaztera behartzen nau. Niretzako beti izango da zepiyua. Uda beroa aurtengoa. Biluzteko aitzakia. Leihora hurbildu eta pertsiana jaitsi du, bizilagunak aipatu ditu. Intimitatea. Zerbait nabaritu dut galtzetan. Nor dabil hor? Esnatu da Loti Ederra. Sofan jarri gara eta gerrikoa askatu dit. Praketako botoiak gero. Nire bakero gustukoenak dira hauek. Jaiki egin da, nora doa? A, botak. Eta galtzerdiak. Eranztearen puntu ahula. Oinak erakustea ez da batere interesgarria. Pobrea da, xarmarik gabekoa. Galtzerdiak kentzea alferrikakoa eta haiekin geratzea antiestetikoa. Ez dago Rita Hayworthen eskularrua bezain ezaguna den galtzerdirik. Arrazoia? Glamour falta. Kamiseta. Bakeroak. Behetik gora datoz orain bere eskuak. Galtzontziloetan pausatu dira. “Esto también, ¿no?”. Unibertsitateko irakasle batek esan zidana errepikatu du nire barneko ahotsak, “derecho pedido, derecho perdido”. Egin pentsatu duzun hori, baina ez galdetu. Badaezpada. Irribarre batekin eman diot baimena. Boteretsu sentitzen naiz horrelakoetan. “Andereño, komunera joan naiteke?”, eta andereñoak erabakitzen zuen zenbaterainokoa zen zure pixagura. Bera azkarrago biluztu da. Itsatsita gaudela dirudi, ezin gertuago. Lotuta. Edo maiteminduta besterik gabe. Ez, gurea ez da maitasuna, gurea desio sexuala da. PLAY. Beno, desio sexuala eta zinea.300Trescientos. Bai, zenbakiekin hobeto. Gogoratzeko errazagoa da, hala iruditzen zait niri behintzat. Oso pelikula ona dela esan dit, “ikusi nahi?”. Baiezkoa nire erantzuna. Gezurra. Nik Ramón Barearen Pecata minuta daukat oraindik buruan, baina ez dut DVDa bilatzen hasteko denborarik izan. Presaka Telmo Irureta— Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit.Zeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen. 28— Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit.Zeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen. 29Badut errurikGarazi Mugarza Markina— Ez al duzu uste ondo egingo nukeela ilea luzatzen utziz gero? —galdetu zuen, berriz bere pro/f_ilari begira.Georgek begirada altxatu eta emaztearen ilea ikusi zuen, mutil batena bezain motz moztua.— Niri gustatzen zait dagoen bezala.— Aspertu egiten nau —esan zuen—. Aspertu egiten nau mutil itxura izateak.Georgek postura aldatu zuen ohean. Ez zion emazteari begirik kendu hizketan hasi zenetik.— Oso ederra zaude —esan zuen.Ispilua tokadorean ahuspez utzi eta leihora hurbildu zen kanpora begiratzera. Iluntzen hasia zen.— Ilea atzerantz /f_inkatu nahi dut, ondo eta liso, eta atzean sentitzeko moduko korapilo handi bat egin nahi dut ilearekin —esan zuen—. Mitxina bat nahi dut, magalean etzango zaidana eta urruma egingo duena laztantzen dunanean.— Bai? —esan zuen Georgek ohetik.— Eta mahaian neure mahaitresnekin jan nahi dut eta kandelak nahi ditut. Eta udaberria izan dadin nahi dut eta nire ilea orraztu nahi dut ispilu baten aurrean eta mitxina bat nahi dut eta arropa berriak.— Ai, isilik egon zaitez eta hartzazu irakurtzeko zerbait —esan zuen Georgek. Irakurtzen ari zen berriz.Bere emaztea leihotik begira zegoen. Orain ilun samartuta zegoen eta palmondoen artean euria ari zuen oraindik.— Bueno, katu bat nahi dut —esan zuen—, katu bat nahi dut. Katu bat nahi dut eta orain nahi dut. Ile luzerik ezin badezaket eduki eta ezin badezaket ondo pasa, katu bat behintzat eduki dezaket.Georgek ez zion entzuten. Bere liburua irakurtzen ari zen. Bere emaztea leihotik kanpora begira zegoen, plazan argia piztu baitzen.Norbaitek atea jo zuen.— Avanti —esan zuen Georgek. Begiak liburutik altxa zituen.Neskamea zegoen atarian. Katu pintto handi bat zeukan bularraren aurka estuturik eta dilindan zekarren.— Barkatu —esan zuen—, jabeak signorarentzat hau ekartzeko esan dit.Zeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen. 30Zeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen. 31Neguko poemakIgauez ikusi zaitutsuak laztandu ez dituenbasoak zeharkatzen dituzukandela gorri bat eskuetanoinutsikgauez aditu zaitutzuhaitzen hizkuntza mintzatzenizarrei otoitz egiten diezuelurretan egiten duzu lobadakitnire begiak ilunegiak direlahaizeak ez didala ezpainetan musurik emanbaina nire izena ahaztu duteta egarri naizIIizotzezko aintzira batekinegin dut ametseta odoletan esnatu naizbasapiztiek nire zainetatik edaten duteIosune de GoñiZeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen.IIIeuria ari dunire barneanbirikak hoztu zaizkiteztarria urtueta nire sabeleanlore urdinak hazi dirazuregana hurbildu naizhaizearen alabaeta musu eman dizutoinutsiksuak laztandu ez duenkristalezko basoanIVizenak ahaztu ditutnirea eta itsasoarena eta aitaren izenaneguaren arnasa ezkutuan aditzekobelardi urdinetanhotzez ernaberritzekoizenak ahaztu dituteta odoletan esnatu naizorain badakitpagoen azalean ahotsak entzuten direlahontzaren hegaldiak ekaitza dakarrelaezpainetan gordetzen duzulalandareen ihintzanire izena ahaztu duteta zuregana hurbildu naizhaizearen alabaeta musu eman dizutoinutsiketa eskuak niregana luzatu dituzuzure kristalezko eskuakjainkosaren esku zuriak 32Igauez ikusi zaitutsuak laztandu ez dituenbasoak zeharkatzen dituzukandela gorri bat eskuetanoinutsikgauez aditu zaitutzuhaitzen hizkuntza mintzatzenizarrei otoitz egiten diezuelurretan egiten duzu lobadakitnire begiak ilunegiak direlahaizeak ez didala ezpainetan musurik emanbaina nire izena ahaztu duteta egarri naizIIizotzezko aintzira batekinegin dut ametseta odoletan esnatu naizbasapiztiek nire zainetatik edaten duteZeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen.IIIeuria ari dunire barneanbirikak hoztu zaizkiteztarria urtueta nire sabeleanlore urdinak hazi dirazuregana hurbildu naizhaizearen alabaeta musu eman dizutoinutsiksuak laztandu ez duenkristalezko basoanIVizenak ahaztu ditutnirea eta itsasoarena eta aitaren izenaneguaren arnasa ezkutuan aditzekobelardi urdinetanhotzez ernaberritzekoizenak ahaztu dituteta odoletan esnatu naizorain badakitpagoen azalean ahotsak entzuten direlahontzaren hegaldiak ekaitza dakarrelaezpainetan gordetzen duzulalandareen ihintzanire izena ahaztu duteta zuregana hurbildu naizhaizearen alabaeta musu eman dizutoinutsiketa eskuak niregana luzatu dituzuzure kristalezko eskuakjainkosaren esku zuriak 33Zeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen.LAIOTZAEñaut Asurabarrenaren hiru narrazio 34Zeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen.Asko kostata baina lortu duzu zeure buruari zinemara bakarrik joateko gai zarela sinestaraztea. Zinemara sartu eta zure sarrera erdibituak bi bikote jarri dizkizu ondoan. Beraien errealitate gastatuentzat /f_ikzio bila datozen bi bikote. Emanaldia hasi eta berehala, mugikorra isiltzeko eskua patrikaratzean, aldamenekoaren izterraren eta ipurdiaren arteko izenik gabeko leku hori laztandu duzu, ia ez ohartzeko moduan. Barkamena eskatzea pentsatu duzu, baina hori, egindakoa aitortzea dela ondorioztatu eta begiak pantailaratuz “hurrengoan hau ikustera etorriko naiz!” egin diozu zin zeure buruari.Mugikorra berriz patrikan sartzerakoan, oraingoan hala nahita, bere izterra bilatu duzu zeu bakarrik konturatzeko eran. Oraingoan konturatu zara konturatu dela, nahiz eta ez den kontu eske hasi.Musuzapi baten aitzakia erabili du konturatu dela erantzuteko. Bera ere hor dagoela eta onartzen dituela jolas mutuaren arauak. Eskuineko patrikan dituela jakin arren, ezkerrekoan bilatzen ahalegindu da, zure eskuaren bila.Horrela pasa da pelikularen zati gehiena. Ondokoa leunki bada ere ukitzeko aitzakia bila. Hitzik ez. Begirada pantaila zurian /f_inko. Emanaldia amaitu da. “The End”. Jaitsi da teloia. Argiak piztu dituzte. Bera segituan zutitu da eta bikotearekin abiatu da burua jiratu gabe. Zuk aulkijokoan lehenengo kanporatua izan den umearen begiradarekin jarraitu duzu ateraino. Fikzioa zineman bakarrik. Ez dute elkar gehiago ikusiko.Fikzioa zineman bakarrik 35Zeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen.Besarkada bat opari paperean bildu eta egunero egiten du Joxek geltoki abandonatura bisita. Inoiz etorriko ez den tren baten esperoan pasatzen du arratsaldea, begiratu bai baina ikusten ez duten bi begi handi errailetan iltzatuta. Bizitzak kendua heriotzak ez duela itzultzen errepikatuz ilunpetan dauden ispiluei. Hala ere, gure esperantzek /f_ikzioak sortzeko dohain berezia dutela ondo daki Joxek.Pipak jan, musika klasikoa entzun, egunkaria irakurri eta kantu bakoitzaren amaieran, zoom begirada bat antzina tren baten etorrera iragartzen zuen bozgorailuari.Geltokiko trenak, ordea, denboraren joanak herdoildu ditu eta herriko gazteek beraien abilezia artistikoa katu abandonatu eta eskale etxegabeen bi izarreko hotel bihurtu diren bagoi abandonatuetan lantzen dute.Bozgorailuak gaur ere ez du trenik datorrenik iragarriko. Gaur ere, bakarrik egingo du etxerako buelta.Gaur ere, ez du aspalditik gordetzen duen besarkadarik oparituko. Gaur ere, bizitzak ez dio zor dion semerik itzuliko. Ez da bere aurpegiarekin oroitzen. Etxera joan eta besarkadari oparipapera aldatzea erabaki du. Puskatzen hasia zegoen.Esperantza 36Zeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen.Gaur ere egunak taberna zulo honetan harrapatuko zaitu. Hemen non egunek eta gauek kolore bera duten. Hemen non maitasuna erosi egin daitekeen eta arratoien ahotsa nirea baino ozenago entzuten den. Denbora da zure bizitzari narratzailea aldatu nahian zabiltzala, narrazioa bera aldatzeko adorerik gabe. Ahotsa aldatzeak istorioa aldatuko duelakoan. Baina ez. Zigarroak gero eta azkarrago erretzen dira zure atzaparretan, eta kea ihesi doa argirik egiten ez duten faroletan gora.Tabernaria agian konturatuko da ohi baino whiski gutxiago saltzen duenean. Kaleetako putzuak ere ohartuko dira inork hankarik sartzen ez duenean beraiengan. Zuek ez. Zuek ez zarete konturatuko falta naizen egunean. Zuen bizitzak alderrai baina aurrera darrai. Nireak gaur du amaiera eta ez dakit ez ote den bizitzan hartu dudan zentzuzko erabaki bakarra.Tabernazuloa 37Zeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen.Amaiur B. Blascok Egunsentia (Maiatz, 2016) bere lehen poesia liburua argitaratu zuen udaberrian. Sarakoa jaiotzez, egun Bilbon bizi da, ingeles /f_ilologiako ikasle. Sentimenduetatik abiatutako poemak batu ditu liburuan, goizetik iluntzera bitarteko bilakaeran. Maria Altuna artistak egin ditu liburuko irudiak.AMAIUR B. BLASCO“Bestela azaldu ezin dudana idazten dut” 38Zeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen. 39Zeren bila etorri naizen galdetuko diozu zeure buruariarrotza banaiz gurutzatzen ditudan hiritar guztientzatgarrantzirik gabeko beste oinezko bat goitik beherako errepasoa emateko. Ez dut Judasen musuekin agurtu nindutenen hutsunerik eta kuttunak ez ditut ahazten; espero nezakeena ikusi duteta gehiago ere bai, alderrai bizi dira zakur deslaiakherrarik gabeabandonatu zituzten jabearen bila, nerabeak eta euren haurrak korrika hesitutako jolastokietan eta adinekoek gordeta behar dute. Orro egiten du hiriak gauezminez nahigabezez da isiltasunik zaratara ohitu ezean. Egunsentian ezin asmatu nolako eguna datorrendenak dirau gris eta lausoeta beti joan behar da presakahorregatik ehun eta berrogei kilometroko sare batehun eta hogeita hamasei geltokirekinegunean bi milioi bidaia egin ditzaten hiritarrek Abilak dira ikasi nahi ez dutenak gupidarik gabe eta hortzak estututalurraren jendea tirokatzen edo kargu publiko gorenetan inork idatzitakoak errezitatzen.Iragarki panelek ere euren gezurrak hitz ematen dituzte denek amestu dezaten sasoi hobeak datozela errealegia den gezurraren mundu honetan.(Telebistak ez du esan gaur emakume batek hamargarrenetik egin duela salto eta mutiko batek atzo bere burua bota zuela galtza motzetan metroaren errailetara.)Batzuek gorbata estutzen dute goizero eta beste batzuek euren bizitzako miseriak isiltzen ikasi behar izan dute baimena behar dutelako etxean hozkailua irekitzeko, edo inongo /f_itxategitan klasi/f_ika ezin daitezkeen narrasak direlako euren ondotik pasa baino kalea gurutzatzea nahiago dutenentzat.Eta honen lekuko izanik ere konplize ote naizen edo egileedo errudun zure estalki ertza zapaltzeanez banaiz ausartu zuri begietara begiratzen.Azken urteotan argitaratu den poesia libururik gazteena da Egunsentia. Zerk bultzatu zaitu argitaratzera?Ez nuen argitaratzeko ideiarik, badira poemak aspalditik kaiera batean gordeta nituenak, ene buruarentzat idatziak nituen, baina galdetzen nuen agian interesatzen ahal zitzaizkiola beste norbaiti. Batzuk hartu eta Luzien Etxezaharretari bidali nizkion iritzi eske. Ezustean harrapatu ninduen liburua argitaratzeko proposamenak.Ulertu behar da baita, Iparraldea dela, eta ez dela euskaldun anitz, gazte euskaldun anitz ere ez, idazten dutenak gutxiago eta bidaltzen dutenak oraindik gutxiago. Iparraldean bada euskal literatura zaharren kontua denaren ideia, eta pentsatzen dut irudi horri buelta ematea ere nahi zutela.Ezizenez sinatu duzu. Adinak izan dezake eraginik?Ze eragin du Maiatz lako editorial txiki batean argitaratzeak? Izan daiteke horregatik, edo baita nire nortasunagatik ere. Poemak idatzi izan banitu publikatzeko pentsatuak, beste zerbait idatziko nukeen, hainbeste suposatzen zuten enetzat, bortitza baitzela. Baina behin publikatuta, eta denbora pasatuta, kolpez ez ditut hainbeste sentitzen, gainetik gehiago kendu izan banitu bezala da. Testu batzuk berriro irakurtzean distantzia gehiagorekin sentitzen ditut. Azkenean hau idatzi zutena eta ni desberdinak gara. Horregatik, ez dator liburuan ez argazki ez biogra/f_ia laburrik. Maiatz ez da Elkar bat, beraiek ibiltzen dira eskuz esku saltzen; Sarako Idazleen Biltzarrean adibidez. Durangora Liburura etorrita, Poesia egiten lagundu nauten guziei eskaintzen diezu. Denak aipatzen ez hastearren, badira batzuk zuzenki lagundu nautenak, beste batzuek ez dakite lagundu nautenik, eta beste batzuk hilda daude duela mendeak. Emily Dickinson da horietariko bat, sobera maite dut emazte hori, nola idazten duen, oso modu motzean. Poesian baino lehenago bertsotan hasteak eman zidan gauza motz eta borobilen gustu hori. Badira euskal poetak ere, Artze maite dut pila bat, bere idazkera ludikoa. Liburuan bada Artzerengatik idatzitako poema bat.Sentipenei buruzko olerkiak biltzen ditu liburuak, goizetik arratsaldera nola bilakatzen diren azaleratzen du. Zeren arabera sailkatu dituzu poemak?Kritikarik ere ez da falta poemetan.Lau zatitan banatu ditut [Egunsentia, Eguerdia, Ilunabarra, Gauerdia] testuak, horrela idatzitakoak ez diren arren. Egituratzeko beharra zegoenez, pentsatu nuen idatzitako testu guztiak sentimendu batetik datozela. Beraz, antolatzerako orduan lehenengo alaiak edo energia sortarazten dutenak jarri ditut, eta ilunagoak ondoren. Gomendioa linealki ez irakurtzea da, bestela... (zainak mozteko keinua egin du irribarrez).Badago kritika sozial bat, baina esperientziatik abiatua. Nik sentitzen dudaere joaten dira baina esango nuke galerak izaten dituztela, uste dut egoteko joaten direla gehiago diruagatik baino. Nahiz eta irakurlego bat baduten, txikia da. Nik neuk ere liburu dendetatik ibili behar izan dut nire liburua saltzen, Bilboko Louise Michelen, esaterako. 40Idazten jartzean, hausnartzen duzu nondik idazten duzun?nean, nire buruari kritika egiten diodanean. Saran mugan bizi naiz eta ene aitak Nafarroan lan eginda, muga pasatu behar zuen lau aldiz egunean. Garai batean aldi oro zeuden kontrolak. Familia Hegoaldekoa dut eta joaten ginenean baziren txakurrak alde guztietan. Poemetako bat egun berean hiru kontrol izan genituenekoa da, foralena, guardia zibilena eta nazionalena. Biziki haserre nintzen, baina erdi umoretsua atera zitzaidan azkenean. Saiatzen naiz sobera esplizitua ez izaten, baina batzuetan ezin duzu saihestu, hori bizi duzu. Poema beti partitzen da iturburu beretik, bota behar dudan sentimendu batetik, baina hori kritikara edo autokritikara bideratu daiteke.Batzuetan bai, eragina du nor naizen, idazten dudanarekin oso lotua da, baina ene dudak ditut ze puntura arte den interesgarria hori beste pertsona batentzat. Nahiko nuke idatzi zerbait ez horren pertsonala. Poema hauekin dudan sentsazioa da zinez de/f_inituak direla nire izanean. Iparraldean euskal literatura militantzia da, euskalduna izatea bera militantzia da. Ez dut militantzia bezala idazten, barrutik irteten zaidana idazten dut. Bestela azaldu ezin dudana idazten dut, badirelako gai edo egoera batzuk espresatzeko lekurik edo unerik ez dutenak, orduan poemak idazten ditut.lodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). Elzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. 41Mikele Landa EigurenGorroto dut egun haulabana zorrotz batsamatik pubiserainozabalduko nauenakremailera baten erraztasunazaireak nire barrunbeak sikatu ditzanhesteak eta organoak erdibituko,gihar, koipe eta azalak igurtzita irristatuditzan.arrotzizango ditudan arte.Gorroto dut egun haulabana zorrotz batgaurnire lera bakarra.Nire lera bakarralodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). Elzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. 42lodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). Elzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. Istripua43 Paul Beitia Ariznabarretakendu gabe. Azkenaldian nekaturik sentitzen zen, ezertarako gogorik gabe bezala, eta zerk eragina ote zen burutik ezin kenduta zebilen; ikasturte hasiera ote zen ala karrerako bigarren urtea ala, besterik gabe, bolada txar bat. Pentsatzen hasten zen eta aldiro orain bezala bukatzen zuen: esku bat garondoan kokatuta eta mobilari begira, lo hartzear. Esna edo lo zauden ondo jakiten ez den une horretan nabaritu zuen Ametsek erreusaina. Momentu batez zer egin ez zekiela gelditu zen, baina segituan begiak zabal ireki eta zuzenean sukaldera joan zen korrika. Sukaldea ke lodi batek hartua zeukan eta apenas ikusten zen ezer. Bitrozeramika zegoen tokian zeuden sugar laranja kolorekoek soilik argitzen zuten sukaldearen iluna. “Mierda” ahoskatu zuen Ametsek. Kafetera zen; ahaztu egin zitzaion afalondoren sutan laga zuela. Arrapaladan armairutik lapiko bat atera, urez bete eta sugarren gainera hustu zuen. Honek zarata ozena eta are ke gehiago atera zuen. Ura erortzen hasi zen entzimeratik behera, zoruko harlauza zurietara. Besoa aho gainean kokatuta joan zen leihoraino eta irekitzean keak bertatik nola ihes egiten zuen begira gelditu zen: ke beltza gauaren beltzean galtzen zen. Gero, leihotik barrualdera jiratu zen berriro eta kafeteran ezarri zuen soa: beltzbeltz zegoen lehen metal kolorekoa zena, plastikozko zatiak guztiz deformaturik zeuzkan eta kehari mehar bat zerion orain. Ametsek ez zuen ezer sentitzen; ez zekien zer sentitu. Ate baten hotsa entzun zuen bizkarraldean. — Ze ostia gertatu da hemen? Pisukidea zen, pijama hutsean, segur aski zalapartak esnatu berri. Ametsek ez zuen begirada altxa. — Amets —esan zuen erdi oihuka ate ondotik—. Ze krixto erre zaizu? — Kafetera. — Joder. —Bekainak goratu zituen, eta burua okertu—. Begira nola dagoen dena. Kristoren aberia egitea zeneukan. —Gero, batbateko larriduraz esan zuen—: Kanpaia ere erre egin da? Bitrozeramika gaineko kanpaiari begiratu zion Ametsek. — Ez. — Eskerrak. Bestela aber zer esan behar genion pisuaren jabeari. Isilik egon ziren segundo batzuez. Ametsek harraskatik trapu bat hartu eta Zazpiak zerbait gutxiagotan etxera iritsi zenetik, pixka batez ikasi, telebistari begira egon eta afaldu egin zuen Ametsek. Bakarrik afaldu zuen: pisukide bat ez omen zen gose eta bestea kalera irtena zen lagun batzuekin. Orain ohean etzanda zegoen, egunean zehar erabilitako arropak soinean eta zapatak oraindik tantaka zebilen ura lehortzeari ekin zion isiltasuna hain luze egin ez ziezaion. — Eta Amets —entzun zuen atzealdetik, lurrean makurtuta zegoela. — Zer. — Nolatan zu kafea egiten? Begiratu egin zion. — Ze ba? — Ba ez duzulako inoiz kaferik hartzen. Berriro biratu eta ura lehortzeari utzi zion momentu batez Ametsek. — Ya. Trapua eskuaz estutuz, alferrik saiatu zen oroitzen zer delaeta nahi izan zuen kafea egin. Hasperen egin zuen pisukideak. — Bueno, ni ohera noa. Moldatuko zara, ezta? —esan zuen, erantzunari itxaron gabe logelarantz abiatuz. Azkar eman zuen buelta, baina: — Zu ez zara erre, ezta? —galdetu zion Ametsi—. Pasa egin zait galdetzea. Ondo zaude, ezta? Bularrean zama bat hazten sentitu zuen Ametsek, lehen sukaldean zegoen ke guztia, leihotik kanpora joan beharrean, berak arnastu izan balu bezala. Burua eskuarekin eutsi zuen. — Bai —erantzun zuen.Ez zuen hotzik egiten kafetera beltza zaborpoltsa batean sartu eta kanpora irten zenean. Aspaldi ilundu zuen, baina urrutiko argiren batek gorrituriko hodeiak ageri ziren zeruan. Etxeetako leiho hori eta urdinxkek ere zulatzen zuten gaua. Ametsek, poltsa eskuan kalean aurrerantz egin ahala, pentsatu zuen ez zitzaiola sekula kafeterarena bezalako istripurik gertatu, eta are gutxiago aurten. Iraileko eta urriko egunak berez bezala joan zitzaizkion, etorri bezala joan. Ez zitzaion bururatu bereziki nabarmendu zen ezer; kafeteraren istripu hau izan ezik. Istripu honek oharkabean harrapatu zuen. Geldi geratu zen momentu batez eta arnasa sakon hartu. Lehengo bularreko zama joana zen dagoeneko. Kontainerren parera iritsi zen Amets. Pertsianak ixten ari ziren inguruko etxeetan eta etxe haien bestaldetik gaueko kotxe bakanen hotsa heltzen zen. Ametsek kontainerra ireki, kafetera zegoen zaborpoltsa bertara bota eta berriro itxi zuen. Eskua oraindik kontainerrean bermatuta, ikusi zituen etxeetako argiak banaka itzaltzen eta zeruko hodei gorrituen mugimenduari begira gelditu zen. Oroitu berri zuen zergatik erabaki zuen kafea egitea.lodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). Elzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. 44kendu gabe. Azkenaldian nekaturik sentitzen zen, ezertarako gogorik gabe bezala, eta zerk eragina ote zen burutik ezin kenduta zebilen; ikasturte hasiera ote zen ala karrerako bigarren urtea ala, besterik gabe, bolada txar bat. Pentsatzen hasten zen eta aldiro orain bezala bukatzen zuen: esku bat garondoan kokatuta eta mobilari begira, lo hartzear. Esna edo lo zauden ondo jakiten ez den une horretan nabaritu zuen Ametsek erreusaina. Momentu batez zer egin ez zekiela gelditu zen, baina segituan begiak zabal ireki eta zuzenean sukaldera joan zen korrika. Sukaldea ke lodi batek hartua zeukan eta apenas ikusten zen ezer. Bitrozeramika zegoen tokian zeuden sugar laranja kolorekoek soilik argitzen zuten sukaldearen iluna. “Mierda” ahoskatu zuen Ametsek. Kafetera zen; ahaztu egin zitzaion afalondoren sutan laga zuela. Arrapaladan armairutik lapiko bat atera, urez bete eta sugarren gainera hustu zuen. Honek zarata ozena eta are ke gehiago atera zuen. Ura erortzen hasi zen entzimeratik behera, zoruko harlauza zurietara. Besoa aho gainean kokatuta joan zen leihoraino eta irekitzean keak bertatik nola ihes egiten zuen begira gelditu zen: ke beltza gauaren beltzean galtzen zen. Gero, leihotik barrualdera jiratu zen berriro eta kafeteran ezarri zuen soa: beltzbeltz zegoen lehen metal kolorekoa zena, plastikozko zatiak guztiz deformaturik zeuzkan eta kehari mehar bat zerion orain. Ametsek ez zuen ezer sentitzen; ez zekien zer sentitu. Ate baten hotsa entzun zuen bizkarraldean. — Ze ostia gertatu da hemen? Pisukidea zen, pijama hutsean, segur aski zalapartak esnatu berri. Ametsek ez zuen begirada altxa. — Amets —esan zuen erdi oihuka ate ondotik—. Ze krixto erre zaizu? — Kafetera. — Joder. —Bekainak goratu zituen, eta burua okertu—. Begira nola dagoen dena. Kristoren aberia egitea zeneukan. —Gero, batbateko larriduraz esan zuen—: Kanpaia ere erre egin da? Bitrozeramika gaineko kanpaiari begiratu zion Ametsek. — Ez. — Eskerrak. Bestela aber zer esan behar genion pisuaren jabeari. Isilik egon ziren segundo batzuez. Ametsek harraskatik trapu bat hartu eta oraindik tantaka zebilen ura lehortzeari ekin zion isiltasuna hain luze egin ez ziezaion. — Eta Amets —entzun zuen atzealdetik, lurrean makurtuta zegoela. — Zer. — Nolatan zu kafea egiten? Begiratu egin zion. — Ze ba? — Ba ez duzulako inoiz kaferik hartzen. Berriro biratu eta ura lehortzeari utzi zion momentu batez Ametsek. — Ya. Trapua eskuaz estutuz, alferrik saiatu zen oroitzen zer delaeta nahi izan zuen kafea egin. Hasperen egin zuen pisukideak. — Bueno, ni ohera noa. Moldatuko zara, ezta? —esan zuen, erantzunari itxaron gabe logelarantz abiatuz. Azkar eman zuen buelta, baina: — Zu ez zara erre, ezta? —galdetu zion Ametsi—. Pasa egin zait galdetzea. Ondo zaude, ezta? Bularrean zama bat hazten sentitu zuen Ametsek, lehen sukaldean zegoen ke guztia, leihotik kanpora joan beharrean, berak arnastu izan balu bezala. Burua eskuarekin eutsi zuen. — Bai —erantzun zuen.Ez zuen hotzik egiten kafetera beltza zaborpoltsa batean sartu eta kanpora irten zenean. Aspaldi ilundu zuen, baina urrutiko argiren batek gorrituriko hodeiak ageri ziren zeruan. Etxeetako leiho hori eta urdinxkek ere zulatzen zuten gaua. Ametsek, poltsa eskuan kalean aurrerantz egin ahala, pentsatu zuen ez zitzaiola sekula kafeterarena bezalako istripurik gertatu, eta are gutxiago aurten. Iraileko eta urriko egunak berez bezala joan zitzaizkion, etorri bezala joan. Ez zitzaion bururatu bereziki nabarmendu zen ezer; kafeteraren istripu hau izan ezik. Istripu honek oharkabean harrapatu zuen. Geldi geratu zen momentu batez eta arnasa sakon hartu. Lehengo bularreko zama joana zen dagoeneko. Kontainerren parera iritsi zen Amets. Pertsianak ixten ari ziren inguruko etxeetan eta etxe haien bestaldetik gaueko kotxe bakanen hotsa heltzen zen. Ametsek kontainerra ireki, kafetera zegoen zaborpoltsa bertara bota eta berriro itxi zuen. Eskua oraindik kontainerrean bermatuta, ikusi zituen etxeetako argiak banaka itzaltzen eta zeruko hodei gorrituen mugimenduari begira gelditu zen. Oroitu berri zuen zergatik erabaki zuen kafea egitea.lodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). Elzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. 45 Leire UgadiEz naiz harrizkoabaina kontaktuan arraildu nazakezujoanetorrien zabuan orekarik ez dut.Harrizkoa ez naizenezjakizu higatu egiten naizelazure baiezko eta ezezkoen maldan behera.Harrizkoa izango banintzez nintzateke arrakalatuko zure faltaegote hozbero aldakor honetan.Ez dut nahi harrizkoa izanzurruntasunez ez nintzatekeelako zure hatzetan uzkurtuko, zure hitzekin bigunduko.Egia esan,ez nintzen hutsuneaz ohartugabeziak asmatu zenituzten arte.Ez nuen amildegia oztopotzat hartuzubia eraikitzeari ekin zenioten arte.Egia esan,ez nintzen iluntasunaz kexatuargiak piztu zenituzten arte.Ez nuen ahotsa ahitu beharrik izanisiluneen deserosotasuna nabarmendu zenuten arte.Egia esan,ez nintzen hotzburusia gainera bota zenidaten arte.Ez nuen beldurrikmamuak irudikatu zenituzten arte.Lau olerkiEgia esan,ez nuen apaintzeko premiarikedertasuna arautu zenuten arte.Ez nion formari pisurik emanausazko aurreiritziak zabaltzen hasi zineten arte.Egia esan,ez nintzen minaz jabetulehen sastada jaso arte.Ez nituen sokak faltan botaarriskua aipatu zenuten arte.Egia esan, ez nuen egia bere izenez deitugezurra bi muxuz aurkeztu zitzaidan arte.Amamak diobehin bateanleiho bakoitzetik mundu banaikus zatekeela.Nahiz eta parez pareko leihoak izan,nahiz eta, antza,kale berera zuzentzen zuten aurpegia.Amamak diogela bereko mahai bakarreraeser zitezkeela, parez pare zeuden leihoetatik metro bateta 56 zentimetro barrurago,pauso bat eta 56 minutu banatzen zituenikuspegiak kontatzeko. Ikusiak parekatzeko.Amamak dioaberatsagoak zirela begiak sakelak baino.Egun dauden milaka leihotatikmundu bat, berbera, homogeneoa, berezitasunik gabea, indibidual(ist)a bezain orokorra dena, non palkoleihoa duen jabeak...ikusten dela.Bere burua besterik ikusi nahi ez duen mundua.Amamak dio ez dela harritzekoaleihooholak ispiluz egiten ditugun aroan.Eklipse txiki batsortzen zait noizbehinka ohean.Berdin du kanpoaneguzkia agerian den, berdin duilargiak bere bisaiarik ederrena aurkezten duen.Silueta ukigarriakhatzekin marraztu ditzaket iluntasunetikargiaren kontraahaztuz kanpoa, ahaztuz gauden urtaroa.Berdin du negua den, den azaroahemen, orainazalaroa. –Hotzikarak hotzikara– beti beroa.Nire eklipse pertsonalakmiresteko parada dut lantzean behin.Zenbait gorputzekez dutelako beldur izpirik pasatzen uzten.lodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). Elzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. 46Ez naiz harrizkoabaina kontaktuan arraildu nazakezujoanetorrien zabuan orekarik ez dut.Harrizkoa ez naizenezjakizu higatu egiten naizelazure baiezko eta ezezkoen maldan behera.Harrizkoa izango banintzez nintzateke arrakalatuko zure faltaegote hozbero aldakor honetan.Ez dut nahi harrizkoa izanzurruntasunez ez nintzatekeelako zure hatzetan uzkurtuko, zure hitzekin bigunduko.Egia esan,ez nintzen hutsuneaz ohartugabeziak asmatu zenituzten arte.Ez nuen amildegia oztopotzat hartuzubia eraikitzeari ekin zenioten arte.Egia esan,ez nintzen iluntasunaz kexatuargiak piztu zenituzten arte.Ez nuen ahotsa ahitu beharrik izanisiluneen deserosotasuna nabarmendu zenuten arte.Egia esan,ez nintzen hotzburusia gainera bota zenidaten arte.Ez nuen beldurrikmamuak irudikatu zenituzten arte.Egia esan,ez nuen apaintzeko premiarikedertasuna arautu zenuten arte.Ez nion formari pisurik emanausazko aurreiritziak zabaltzen hasi zineten arte.Egia esan,ez nintzen minaz jabetulehen sastada jaso arte.Ez nituen sokak faltan botaarriskua aipatu zenuten arte.Egia esan, ez nuen egia bere izenez deitugezurra bi muxuz aurkeztu zitzaidan arte.Amamak diobehin bateanleiho bakoitzetik mundu banaikus zatekeela.Nahiz eta parez pareko leihoak izan,nahiz eta, antza,kale berera zuzentzen zuten aurpegia.Amamak diogela bereko mahai bakarreraeser zitezkeela, parez pare zeuden leihoetatik metro bateta 56 zentimetro barrurago,pauso bat eta 56 minutu banatzen zituenikuspegiak kontatzeko. Ikusiak parekatzeko.Amamak dioaberatsagoak zirela begiak sakelak baino.Egun dauden milaka leihotatikmundu bat, berbera, homogeneoa, berezitasunik gabea, indibidual(ist)a bezain orokorra dena, non palkoleihoa duen jabeak...ikusten dela.Bere burua besterik ikusi nahi ez duen mundua.Amamak dio ez dela harritzekoaleihooholak ispiluz egiten ditugun aroan.Eklipse txiki batsortzen zait noizbehinka ohean.Berdin du kanpoaneguzkia agerian den, berdin duilargiak bere bisaiarik ederrena aurkezten duen.Silueta ukigarriakhatzekin marraztu ditzaket iluntasunetikargiaren kontraahaztuz kanpoa, ahaztuz gauden urtaroa.Berdin du negua den, den azaroahemen, orainazalaroa. –Hotzikarak hotzikara– beti beroa.Nire eklipse pertsonalakmiresteko parada dut lantzean behin.Zenbait gorputzekez dutelako beldur izpirik pasatzen uzten.lodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). Elzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. 47Ez naiz harrizkoabaina kontaktuan arraildu nazakezujoanetorrien zabuan orekarik ez dut.Harrizkoa ez naizenezjakizu higatu egiten naizelazure baiezko eta ezezkoen maldan behera.Harrizkoa izango banintzez nintzateke arrakalatuko zure faltaegote hozbero aldakor honetan.Ez dut nahi harrizkoa izanzurruntasunez ez nintzatekeelako zure hatzetan uzkurtuko, zure hitzekin bigunduko.Egia esan,ez nintzen hutsuneaz ohartugabeziak asmatu zenituzten arte.Ez nuen amildegia oztopotzat hartuzubia eraikitzeari ekin zenioten arte.Egia esan,ez nintzen iluntasunaz kexatuargiak piztu zenituzten arte.Ez nuen ahotsa ahitu beharrik izanisiluneen deserosotasuna nabarmendu zenuten arte.Egia esan,ez nintzen hotzburusia gainera bota zenidaten arte.Ez nuen beldurrikmamuak irudikatu zenituzten arte.Egia esan,ez nuen apaintzeko premiarikedertasuna arautu zenuten arte.Ez nion formari pisurik emanausazko aurreiritziak zabaltzen hasi zineten arte.Egia esan,ez nintzen minaz jabetulehen sastada jaso arte.Ez nituen sokak faltan botaarriskua aipatu zenuten arte.Egia esan, ez nuen egia bere izenez deitugezurra bi muxuz aurkeztu zitzaidan arte.Amamak diobehin bateanleiho bakoitzetik mundu banaikus zatekeela.Nahiz eta parez pareko leihoak izan,nahiz eta, antza,kale berera zuzentzen zuten aurpegia.Amamak diogela bereko mahai bakarreraeser zitezkeela, parez pare zeuden leihoetatik metro bateta 56 zentimetro barrurago,pauso bat eta 56 minutu banatzen zituenikuspegiak kontatzeko. Ikusiak parekatzeko.Amamak dioaberatsagoak zirela begiak sakelak baino.Egun dauden milaka leihotatikmundu bat, berbera, homogeneoa, berezitasunik gabea, indibidual(ist)a bezain orokorra dena, non palkoleihoa duen jabeak...ikusten dela.Bere burua besterik ikusi nahi ez duen mundua.Amamak dio ez dela harritzekoaleihooholak ispiluz egiten ditugun aroan.Eklipse txiki batsortzen zait noizbehinka ohean.Berdin du kanpoaneguzkia agerian den, berdin duilargiak bere bisaiarik ederrena aurkezten duen.Silueta ukigarriakhatzekin marraztu ditzaket iluntasunetikargiaren kontraahaztuz kanpoa, ahaztuz gauden urtaroa.Berdin du negua den, den azaroahemen, orainazalaroa. –Hotzikarak hotzikara– beti beroa.Nire eklipse pertsonalakmiresteko parada dut lantzean behin.Zenbait gorputzekez dutelako beldur izpirik pasatzen uzten.lodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). Elzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. 48Euklides hil daLeire AlluéIrribarre egin du Anderrek matematika liburuari begira, Euklidesi buruzko atal margotuaren aurrean. Anderrek sekula ez du libururik pintatzen. Arkatzez ere ez. Baina gaurkoan bere artelanari begira geratu da, harro. Eta Fermati Euklides hiltzen sekula utziko ez liokeen arren, irribarre tontoa geratu zaio aurpegian Euklides hil duen orriaren marjinan Fermat urkatu duela sentituta.Bosgarren postulatuak hil du Euklides. Badaki mendekua izan dela. Ase sentitzen da hala ere. Badaki mendekua izan dela. Euklidesek mundua izoztu zuela kristo aurreko III. mendean bosgarren postulatuarekin. Izotza urtu egin da, baina, XX. mendean mundua biraka jarri digunean Einsteinek erlatibitatez (hori beste gixajo bat, inork urkatuko al du).Bosgarren postulatua hil duen arte ez du jakin Anderrek bizitza ez dela euklidearra. Horregatik zirriborratu du matematika liburua. Eguzkiak planetak jan dituelako. Eta denok kiskali gara, hidrogeno, hidrogeno, helio, Euklidesek izoztutako geometrian.Orain ez daki zer egin. Liburua zirriborratzen jarraitzeko gogoa du. Baina Euklidesen hilerria ez zaio liburuaren marjinetan kabitzen. Minkowsky idatziko luke gustura. Eta alboan, txikiago, Einstein. Eta jarriko lituzke ere Hilbert, Klein eta Noether. Edo agian Hilbert ez luke jarriko. Eta egingo luke marrazki bat. Marraztuko luke Dorothy izeneko neskato bat. Eta marraztuko lizkioke zapata gorriak. Eta marraztuko luke bide luze bat. Ez luke baldosa horirik marraztuko. Heptagono erregularrak marraztuko lizkioke bideari. Heptagono erregular txikiz osatutako bidea, hiperbola handi bat.Euklides hil da idatzi du liburuko marjinan, postulatuen ondoan, boligrafo urdinez (Euklides hilko badu, behintzat aitor diezaion odol urdina). Beltzez idatzi du azpian, txikiago: badut horren azalpen zoragarri bat, baina ez da marjinan kabitzen.lodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). Elzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. 49Wislawa SzymborskaAlazne Arruti Bengoetxealodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). Madrilen izan nuen Wislawa Szymborskaren berri estreinakoz. Kafea oraindik mihian nuela, poltsikoa minduta, izkin egiten zuen liburudenda batean sartu nintzenean. Batere pentsatu gabe hasi nintzen liburuak eskuetan hartzen. Honen azala zeharo zatarra da, hau oraintxe leitzen ari naizenekin alderatuta Elzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. 50lodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). Elzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. 51MetroanJon Gurrutxaga UrbietaPresaka bizi gara. Gosaldu presaka, zigarro laurdena erre gabe utzi, lasterka joan trenaren atzetik, larrua erdizka jo. Beti estu, beti presaka.Gaur ere presaka noalakoedo, ustez betiko busa hartu dut bigarrengo bihurgunean ohartu naizen arte auskalo nora naraman busa ez dela betikoa. Gidariari galdetu diot ea “A” busa al den barruan goazen hau eta berak ezetz, hau “H”a dela eta ni bizi naizen auzora joateko hurrengo geltokian geratu eta metroa hartu beharko dudala. Amorratuta, eskerrak eman dizkiot gidariari, busetik jaitsi eta metrorantz abiatu naiz. Amorratuta nago ez norbaitekin daukadan zitara berandu noalako edo bazkaritarako zain dauzkadalako etxean: presaka noalako nago amorratuta.Kontuak kontu metroaren “ahoan” sartu eta eskailera mekanikoetan egin ditut lurperainokoak. Trena heldu eta atea irekitzerako begiztatu dut bagoiko eserleku huts bakarra, korrika bezala joan eta okupatu dudana gero. Nire burua madarikatzen dut, lehen ere badelako bizitza aski konplikatua horrelako despiste txatxuengatik etxerako bidea ordu erdi bat luzatzeko.Eserlekuan eseri eta kaskoak janztea pentsatu dut, ea behin eta berriz entzunez azken bi egunetan buruan dabilkidan Dylanen kanta hori bertsomoldera ekartzen dudan behingoz. Bigarren akordean bateriarik gabe geratu da, ordea, mobila; egun erdi bakarrik egin du martxan eta bateriarik gabe! Ostia! Gaur ez duk hire eguna, txikito!lodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). Kaskoak erantzi eta atmosferari erreparatzea besterik ez zait geratzen. Nire aldamenean eserita dagoen gizonak hots arraro bat egin du eta segidan bestea. Lehenengoan ez, baina bigarrengoan neure ustez disimiluan okertu ditut begiak eta bere aurrekoari eskuak nola mugitzen dizkion ikusi dut. Bere aurrekoak ere eskuekin erantzun ez dio ba! Haren ondoan eserita dagoenak, berriz, haserre aurpegia jarri eta errieta egin dio eskuarekin zutik doan agureari, haurra zarenean gurasoek “hurrengoan tastas” esaten dizutenean bezala. Agureak keinuilara bat itzuli dio arrapaladan, baina ez dut ulertu zer esan nahi izan dion. Gero eta gehiago dira eskuak mugitzen ari direnak eta keinuen truke erreakzioak, eta erreakzioen truke keinuak berriro. (Ez da) Kode bat bakarrik (da) nik ulertzen ez dudana. Aurpegiaren eta eskuen adierazgarritasuna da euren diafragma, ahotskorda eta mingaina. Nagusiari aurpegiratutako azkenengo egiaz bezala nitaz trufaka jardun litezke lasai asko. Bagoi guztia ari da hizketan eta ni inkomunikatuta nago. Hemen ni naiz mutu bakarra, hemen ni naiz gor bakarra.Metroa iritsi da nire geltokira, taldea bitan banatu eta erdiak irten dira. Kanpokoek barrukoei eta barrukoek kanpokoei “Agur, agur!” egin diete elkarri eskuarekin, gormutuok egiten dugun bezalaxe.Elzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. 52Presaka bizi gara. Gosaldu presaka, zigarro laurdena erre gabe utzi, lasterka joan trenaren atzetik, larrua erdizka jo. Beti estu, beti presaka.Gaur ere presaka noalakoedo, ustez betiko busa hartu dut bigarrengo bihurgunean ohartu naizen arte auskalo nora naraman busa ez dela betikoa. Gidariari galdetu diot ea “A” busa al den barruan goazen hau eta berak ezetz, hau “H”a dela eta ni bizi naizen auzora joateko hurrengo geltokian geratu eta metroa hartu beharko dudala. Amorratuta, eskerrak eman dizkiot gidariari, busetik jaitsi eta metrorantz abiatu naiz. Amorratuta nago ez norbaitekin daukadan zitara berandu noalako edo bazkaritarako zain dauzkadalako etxean: presaka noalako nago amorratuta.Kontuak kontu metroaren “ahoan” sartu eta eskailera mekanikoetan egin ditut lurperainokoak. Trena heldu eta atea irekitzerako begiztatu dut bagoiko eserleku huts bakarra, korrika bezala joan eta okupatu dudana gero. Nire burua madarikatzen dut, lehen ere badelako bizitza aski konplikatua horrelako despiste txatxuengatik etxerako bidea ordu erdi bat luzatzeko.Eserlekuan eseri eta kaskoak janztea pentsatu dut, ea behin eta berriz entzunez azken bi egunetan buruan dabilkidan Dylanen kanta hori bertsomoldera ekartzen dudan behingoz. Bigarren akordean bateriarik gabe geratu da, ordea, mobila; egun erdi bakarrik egin du martxan eta bateriarik gabe! Ostia! Gaur ez duk hire eguna, txikito!lodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). Kaskoak erantzi eta atmosferari erreparatzea besterik ez zait geratzen. Nire aldamenean eserita dagoen gizonak hots arraro bat egin du eta segidan bestea. Lehenengoan ez, baina bigarrengoan neure ustez disimiluan okertu ditut begiak eta bere aurrekoari eskuak nola mugitzen dizkion ikusi dut. Bere aurrekoak ere eskuekin erantzun ez dio ba! Haren ondoan eserita dagoenak, berriz, haserre aurpegia jarri eta errieta egin dio eskuarekin zutik doan agureari, haurra zarenean gurasoek “hurrengoan tastas” esaten dizutenean bezala. Agureak keinuilara bat itzuli dio arrapaladan, baina ez dut ulertu zer esan nahi izan dion. Gero eta gehiago dira eskuak mugitzen ari direnak eta keinuen truke erreakzioak, eta erreakzioen truke keinuak berriro. (Ez da) Kode bat bakarrik (da) nik ulertzen ez dudana. Aurpegiaren eta eskuen adierazgarritasuna da euren diafragma, ahotskorda eta mingaina. Nagusiari aurpegiratutako azkenengo egiaz bezala nitaz trufaka jardun litezke lasai asko. Bagoi guztia ari da hizketan eta ni inkomunikatuta nago. Hemen ni naiz mutu bakarra, hemen ni naiz gor bakarra.Metroa iritsi da nire geltokira, taldea bitan banatu eta erdiak irten dira. Kanpokoek barrukoei eta barrukoek kanpokoei “Agur, agur!” egin diete elkarri eskuarekin, gormutuok egiten dugun bezalaxe.Elzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. 53Eider PerezAulki deserosoan zegoen medikuaren eguneroko zitaren zain. Paretari begira, entxufe batean arreta jarririk. Bi zuloek tentatuta, bi aldiz pentsatu gabe, bi hatzak sartu zituen. Zainak kable ziren supituan; dardarak eraginez grabitatearen legea hautsiz. Botatzear zegoen eroaldi jasangaitzaren oihua. Orduan hautsi zen itxaron gelako isiltasuna. Arnasgora sakon batekin hasi zuen garrasia. Lepoko giharrak berebiziko indarrean, anatomia hutsean. Ahots kordak tentsio urdurian apurtzeko bi hitzen faltan. Arpa baten soken gisan, bibrazio bortxatuan. Oihuaren bukaera luzatuz airea agortzen zihoakion. Mina. Oinazea. Hasperenen suizidio kolektiboa. Alofono dekadenteenean hortzak estutzeko beharra nabaritu zuen. Tentsioindarrak min ematen jarraitu zion handik hiru ordura ere. Berak ez zekien elektrokutatzeak zer zekarren. Ez zuen halako karranparik espero. Berak soilik ilea tente jarri nahi zuen. Ilea tente, besterik ez. Lau poemalodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). ElektrokuzioaElzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. 54lodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). Ustelkeriatan ez ibiltzeko esan didate,nazkagarriek nazka ematen dutela,usain txarra jasangaitza eta likatasuna higuingarria dela.Zurrunbilo berde ilunetan ito ez gaitezen arnastea beharrezkoa izan behar duelaeta bizirauteko, bederen, arnasa sudurzulo beltzetatik berriro ere atera behar dela.Erakutsi didate zuritasunean dauden orban beltzak erailtzea helburu bat delaeta goizero irensten dudan kolonia /f_laskoak goragalea eragin dezakeela.Kuxidadearen erdian gorputz izerditu bat eta umelduriko tona bat hauts ikus daitezkeela.Esnatu berritan milikaren hats lehorra hilgarria dela,herdoilduriko sardexka miazkatzeak arriskua dakarrela.Hezetasunaren presentzia deserosoa eta kaka urtuaren ke itsaskorra goza ezina dela.Ikusi dut garbizale eta dotoreen mundu desinfektatua;baina gordintasuna ukatzen saiatu arren, badakit lizunak elikatzen dituela.XXI. mendeko estoldakElzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. 55lodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). Eguerdia da, azoka ordua. Kale bero eta lainohondarrez beteak. Alfonbra hegalariak eta espeziak. Eukaliptoa usaingarri bosgarren kantoian. Zapiak bata bestearen atzetik pintzaz zintzilik, arropa eskegi berriaren balkoiz balkoizko soketan. Suge hipnotizatuak eta buztinezko marmita margotuak. Txiruladoinu miresgarriak eta toldopeko saltzaile enamoratuak. Oilo bat kale erdian, hamaika babutxaren inguruan. Kale erdian erdigaldurik. Eguerdia da, azoka eguna Bagdaden.Eguerdia Bagdaden (Irudi bat)Hilerri propio bat sortu nuen kostaldeko bidezidorraren inguruan. Itsaso biziaren babespean gera zitezen gorpuak, hilak, amalurraren zati. Zuhaitz bakoitzak hartzen zuen usainarrasto iraunkor bat. Norberarengan sustraiturik geratzen diren usainak bezalakoak. Adar eroriko pinaziak begiko nituenen aromak bereganatzen zituen; hosto distiratsuak zituen zuhaitzak hainbeste desio nuen maitalearen lurrina zuen beregan; eta adaxka txikiko enborrek gertuko nituen zenbait ezagunenen perfumeak nahasten zituzten. Lagunak zuhaitz berean lurperatu nituen. Hilerri propio bat sortu nuenHaragizkoak zirenean elkarrekin egon ez ziren pasarteengatik. Biziartean hainbeste besarkada eman gabe, hainbeste haserre aurpegiratu gabe, hainbeste maitasun demostratu ez eta, behintzat, itsas haizeak apur bat jota ea behingoz adiskidetsu jokatzeko gogoa emango ote zien. Gezurra izango litzateke, dena den, maite ez nituela esatea. Zeru izartsu bat haina desio nuen hilerria.Herria, kareharria eta egarria. Eguneko azken argi ebaneszentean izan ohi zen bisita. Maldan gora kilometro pare baten osteko arnasestuek jartzen zuten eguzkia jakinaren gainean. Gaur ere etorri da. Denboraren epilogo antzeko bat zen hilerri hura. Zeru horixkak hartzen zuen itsasoaren gerria eta gerriko estuenek bezala itotzera arte baretzen zuen. Haize epela. Erresumina asaldatzen duen sentsazio urduria. Hilerri propio bat sortu nuenkostaldeko bidezidorraren inguruan. Baina oraindik ere ez dut niretzako zuhaitzik aurkitu. Gaur ere etorri da. Baina ez dut aurkitu. Hilerri propio bat sortu nuen kostaldeko bidezidorraren inguruan. Elzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. 56lodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). Hilerri propio bat sortu nuen kostaldeko bidezidorraren inguruan. Itsaso biziaren babespean gera zitezen gorpuak, hilak, amalurraren zati. Zuhaitz bakoitzak hartzen zuen usainarrasto iraunkor bat. Norberarengan sustraiturik geratzen diren usainak bezalakoak. Adar eroriko pinaziak begiko nituenen aromak bereganatzen zituen; hosto distiratsuak zituen zuhaitzak hainbeste desio nuen maitalearen lurrina zuen beregan; eta adaxka txikiko enborrek gertuko nituen zenbait ezagunenen perfumeak nahasten zituzten. Lagunak zuhaitz berean lurperatu nituen. Haragizkoak zirenean elkarrekin egon ez ziren pasarteengatik. Biziartean hainbeste besarkada eman gabe, hainbeste haserre aurpegiratu gabe, hainbeste maitasun demostratu ez eta, behintzat, itsas haizeak apur bat jota ea behingoz adiskidetsu jokatzeko gogoa emango ote zien. Gezurra izango litzateke, dena den, maite ez nituela esatea. Zeru izartsu bat haina desio nuen hilerria.Herria, kareharria eta egarria. Eguneko azken argi ebaneszentean izan ohi zen bisita. Maldan gora kilometro pare baten osteko arnasestuek jartzen zuten eguzkia jakinaren gainean. Gaur ere etorri da. Denboraren epilogo antzeko bat zen hilerri hura. Zeru horixkak hartzen zuen itsasoaren gerria eta gerriko estuenek bezala itotzera arte baretzen zuen. Haize epela. Erresumina asaldatzen duen sentsazio urduria. Hilerri propio bat sortu nuenkostaldeko bidezidorraren inguruan. Baina oraindik ere ez dut niretzako zuhaitzik aurkitu. Gaur ere etorri da. Baina ez dut aurkitu. Hilerri propio bat sortu nuen kostaldeko bidezidorraren inguruan. Elzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. 57lodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). Elzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. 58lodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). Elzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. 59lodiegia, poesia! poesia irakurtzen jarraitu nahi dut... Presaka nenbilen eta lasai aukeratu nahi nuenez, jarraitu aurretik dendariari komunaz galdegin eta ondoko eraikinera bidali ninduen. Baina itzuli nintzen eta ausaz izan bazen ere elkarrekin topo egin genuen, bera eta bere poesia banatzerik badaude.Wislawaz ez nekiela ezer asko aitortu beharra dut, 1996an «Zehaztasun ironikozko poesiaz, testuinguru historiko eta biologikoa gizakiaren errealitatezko pasarteetan islatzeagatik» Literaturaren Nobel Saria jaso izan duten 14 emakumeetako bat izan zen arren. Polonia Handiko Poznan inguruko Bninen jaio zela uste da, 8 urte eskas zituenetik Krakovian bizi eta gerora, 2012ko otsailean bertan hil zen arte. Unibertsitate garaian hasi zen bere poesia egunkari zein aldizkarietan argitaratzen eta haietako batean idazkari eta ilustratzaile gisan jardun zuen, harik eta 1953an Bizitza Literarioa aldizkarian sartu zen arte. Bertan eskaini zioten urte batzuk ondoren bere gain hartu zuen kritika zutabea (19681981). LanbroaMartin Bidauritzalak baino ez. Berriz galdetzekotan egon da. Hau al da kontzertu aretorako bidea? Eskaileren buruan agertu zaio ate astuna. Esku bat eskulekuan atzerantz begiratu du.Atearen bestaldean dago aretoa, aulki urdinez beteta. Jendeak sartu berri denari begiratu dio. Xuxurla pare bat entzun da elkarrizketa motelen azpitik. Zutabeen gainean jarritako estatua erdi biluziek eusten diote sabaiari. Zuria eta itsugarria da lanpara zintzilikatuetatik datorren argia. Aretoaren aurrealdean dago pianoa, zain. Pare bat aldiz zabaldu eta itxi da atea.Lehen lerroan eserita zegoen gizon zahar bat pianoaren aurrean jarri da, aulkiei begira, zutik. Inor ez da entzuten ari esaten ari dena. Are gutxiago programaren kartulina eskuetan tolesten ari den Sasha. Berak egin du txalo ozenen gizon zaharra berriro eseri denean. Azken aldiz zabaldu da atea eta Laura sartu da, soineko orlegi bat soinean. Txalo artean egin du pianorainoko bidea. Tapa altxatuta daukan pianoari begira dago Sasha, pianoa bezala, zain.Abisurik eman gabe, hatzak teklatuan pausatzearekin bat, Scarlattiren sonatak bete du aretoa. Musika eta txaloak tartekatu dira. Entzuleen eztuletan nabari da udazkena. Laura lau aldiz altxatu da txaloak jasotzeko eta ostera berriro eseri. Programa bukatu eta aretotik atera da, txalo artean.Irteerara bidean Lauraren amarekin egin du topo Sashak eta erdi serio erdi urduri eman dizkiote elkarri bi musu. Zoragarria, ezta? Aretotik atera da eta ate ostean egin du topo Laurarekin. Jendez inguratuta besarkatu dute elkar. Soinekoaren oihal sintetikoa eta Lauraren azal beroaren arteko aldean galdu da Sasha. Zorionak. Gustatu zaizu? Izugarri, benetan.Lehen igotako eskailerak jaitsi, atezaina agurtu eta kresalez bustitako gauera atera da Sasha. Itsasoa deika sumatzen du. Teleberriko kamera bat eta aurkezlea saihestu eta pasealekuaren ertzerainokoa egin du. Hondarretan, urrunean, hitz batzuk daude idatzita. Bere buruari esan dizkio: gaua hasi baino ez da egin. Itsasargi bat ikus daitezke lanbroa nekez zulatzen. Eztiki pausatzen da ihintza autoen gainalde eta Sasharen masailetan.Kasinoko eskailerak ia binaka igo ditu Sashak. Dagoeneko gautu da zerua. Zabalduta dagoen ate ostean zalantzati galdekatu du atezaina. Kontzertua? Eskailerak jarraituta zuzen iritsiko zara aretora. Marmolezko eskailerak arnasa sakon hartuz igo ditu. Ez dabil i nor. Mendeak zain daramatzaten mamuen Elzbieta Bortklewiczek itzulitako Antología poética (Visor Libros, 2015) liburuko hitzaurreak dioenez Vermeer pintorearen lanak zituen gustuko. Zinemazalea izateaz gain, kulebroi brasildarren eta Woody Allenen jarraitzailea zela aitortzen zuen publikoki eta izen bitxiko lekuetako kartelekin ateratako hainbat argazki gordetzen zituen. Baina kostata eraiki daiteke halako pertsona baten irudia, bere hitzak irakurri gabe.Hatzarekin ilargia erakutsi eta hatzari begira geratzen den ergeletako bat sentiarazi nau. Maizegi, seko nartzisista. Nitasunetik idazten ari zarela ezkutatzea kosta egin baitaiteke batzuetan. Eta Szymborskak zerbait jakin izan badu horixe da. Hirurogei urtetik gorako aurpegi gozo eta irribarretsuaz, bere Poloniaren berri ematen, hangoaz, baina baita guztiok inguratzen gaituenaz hausnartzeko.Ironia eta umorea darabil han eta hemen, egunerokotasunean bizi dituen gertaerak zukutzen ditu eta animaliak, animaliak ditu aintzat; gustuko edo gorroto dituen ezin jakin. Gogoan du iragandakoa, baina ez ditu bizipenak esne mamitan bustitzen. Gerraz hitz egiten du, goseaz, gurasoen antza izatearen beldur diren neskatoez, maitasunaz eta heriotzaz. Bakarrik sentiarazteko gai da batbatean, sobera dagoen jende andanaz inguratuta besteetan. Luze idazten du, baina astuna izan gabe.Bestalde esan beharra dut, zenbaitetan nigandik urruntzen ere sentitu dudala. Asko irakurri zuen emakumea izaki, /f_iloso/f_ia eta historian zaletua omen, Greziako jainkojainkosak aipatzen ditu sarri, gaztelu, errege zein aspaldiko garaiak, eta aurrez jositako haria galdu dut halakoetan, hotz sentitu dut. Hala ere, bere soiltasunak harritu nau gehien. Hil berri den katu baten jabeari, normaltasunez, halakorik ezin dela egin esateko gai delako. Besterik gabe, gauean lanpararik pizten ez denez, platertxoan arraina uzten zueneko eskua lehengoa ez denez, gizarajoak, pisu huts hartako armairuetan igurtzi eta hormetan goratu besterik egin ezin duela aurpegiratzen diolako, eta ondorioz, itzultzen denean, ez duela (hasieran behintzat) inolako jauzi zein marrakarik merezi izango ulertarazi didalako lerro eskasetan. 60Eñaut AsurabarrenaMalko bat euripeanez nazaten ikusez daitezen arduraez dezaten lehorMalko bat euripeantantaz mozorroturikjusti/f_ikagarriharea ale bat basamortuan nolaMalko bat euripeanzabaldu aterkiaez zaitzadan bustigaizki sentiaraziMalko bat euripeanagur gutunik ezarma alkoholiko bateztarrian beheraatertu nadinMalko bat euripean —Barkaidazu, barkaidazu, mesedez, barkatu. Ez egin minik mesedez...— berrogeita hamabigarren zaplaztekoa. Bai, berriz jo ninduen, eta berriro egingo lukeen hura bere azkeneko eguna izan ez balitz.Pablo etxeko atetik atera bezain pronto konturatu nintzen, zerbait egin behar nuen.Ondoko baserriko neskarengana joan nintzen.—Karen, zaldien artritisa sendatzeko pilularik geratzen al zaizu?—Neskatxa! Ba bai, sei bat ditut, guztiak nahi?—Mesedez. Ehun euro ekarri dizkizut...—20 eurokin konforme!—Ados, mila esker!Gaua iritsi eta iluntasunarekin batera deabrua ailegatu zen. Zopa egin nion, osagai berri batzuekin, sei osagai berrirekin alegia.—Mmm.. Goxoa dago zopa maitia. Barkatu gaur goizean jo izanagatik...— Barkamena eskatu bezain pronto damutu egin nintzen. Baina betiko kontua zen, jo eta gero amodio perfektuaren pelikulara egiten baikenuen buelta.—Maitia... Begiak, aurpegia, bihotz...— Seko gelditu zen, sufrimendua akabatu zuen zopa eder horretan. Egun txarrak, beldurra, mina... betiko bukatu ziren. Orain zoriontsua naiz, baserrian baino gehiago bai behintzat. Elurrez egindako panpina sendo bat naiz, hemendik atera eta munduari aurre egiteko prest dagoena. Agur bero bat,1678. presoa61Elur maluta bat baino txikiagoaMaitaneren beldurrez.Duela hiru urte hasi zela kontua, duela hiru urte deabruarekin bizi nintzela, duela hiru urte berataz maitemindu nintzela. Egia esan, erlazioa ez zihoan txarto, isilik nengoen bitartean bederen.—Emagaldu astuna... Beti iratzar behar al nauzu? Joan zaitez hemendik odola ikusi nahi ez baduzu!—Barkatu Pablo! Barkaidazu arren! Maite zaitut, eta betiko izango nauzu! Baina faborez, ez egin minik!—Isiltzeko esan dizut astoputa! ISILTZEKO!Ohetik altxatu eta gosaria prestatzera joan nintzen, arrautzak eta txorizo pare bat jarri nizkion, iratzartu izanagatik barkatzekoedo. Elur maluta bat baino txikiagoa sentitzen nintzen momentu horietako bat zen, Pablok herensuge itxura hartu eta nik printzesaren papera egiten nuen momentu horietako bat...—Ez ditut nahi, patata frijituak nahiago ditut.—Barkaidazu Pablo... Txakurrari eman eta zure patata frijituak egingo dizkizut...—Ordu erdi barru o/f_izinan egon behar naiz, ez daukat denborarik. Arrautza nazkagarri hauek jango ditut.— esan zidan Pablok, begiak txuritxuri jartzen zituelarik.—Barkatu, benetan...—Barkatu? Zu barkatzen pasatzen ditut egunak ez duzulako ezer ondo egiten! EZERREZ!— nigana hurreratu eta bere ahotik, egundoko soinuak egin ondoren, listua atera zen, bai, aurpegia bustibustia utzi zidan kaikuak.Begiak ireki nituen neguko egun hotz hartan. Izarak itsatsi zitzaizkidan arren indarraz baliatu eta altxatzea lortu nuen. Eskumara begiratu eta hantxe ikusi nuen, nire ametsa, nire mutikoa. "Egun on..." xuxurlatu nion. Begiak irekitzen zituela ikusterakoan berriro etzan eta begiak itxi nituen, Pabloren genio txarra —Barkaidazu, barkaidazu, mesedez, barkatu. Ez egin minik mesedez...— berrogeita hamabigarren zaplaztekoa. Bai, berriz jo ninduen, eta berriro egingo lukeen hura bere azkeneko eguna izan ez balitz.Pablo etxeko atetik atera bezain pronto konturatu nintzen, zerbait egin behar nuen.Ondoko baserriko neskarengana joan nintzen.—Karen, zaldien artritisa sendatzeko pilularik geratzen al zaizu?—Neskatxa! Ba bai, sei bat ditut, guztiak nahi?—Mesedez. Ehun euro ekarri dizkizut...—20 eurokin konforme!—Ados, mila esker!Gaua iritsi eta iluntasunarekin batera deabrua ailegatu zen. Zopa egin nion, osagai berri batzuekin, sei osagai berrirekin alegia.—Mmm.. Goxoa dago zopa maitia. Barkatu gaur goizean jo izanagatik...— Barkamena eskatu bezain pronto damutu egin nintzen. Baina betiko kontua zen, jo eta gero amodio perfektuaren pelikulara egiten baikenuen buelta.—Maitia... Begiak, aurpegia, bihotz...— Seko gelditu zen, sufrimendua akabatu zuen zopa eder horretan. Egun txarrak, beldurra, mina... betiko bukatu ziren. Orain zoriontsua naiz, baserrian baino gehiago bai behintzat. Elurrez egindako panpina sendo bat naiz, hemendik atera eta munduari aurre egiteko prest dagoena. Agur bero bat,1678. presoa62ren beldurrez.Duela hiru urte hasi zela kontua, duela hiru urte deabruarekin bizi nintzela, duela hiru urte berataz maitemindu nintzela. Egia esan, erlazioa ez zihoan txarto, isilik nengoen bitartean bederen.—Emagaldu astuna... Beti iratzar behar al nauzu? Joan zaitez hemendik odola ikusi nahi ez baduzu!—Barkatu Pablo! Barkaidazu arren! Maite zaitut, eta betiko izango nauzu! Baina faborez, ez egin minik!—Isiltzeko esan dizut astoputa! ISILTZEKO!Ohetik altxatu eta gosaria prestatzera joan nintzen, arrautzak eta txorizo pare bat jarri nizkion, iratzartu izanagatik barkatzekoedo. Elur maluta bat baino txikiagoa sentitzen nintzen momentu horietako bat zen, Pablok herensuge itxura hartu eta nik printzesaren papera egiten nuen momentu horietako bat...—Ez ditut nahi, patata frijituak nahiago ditut.—Barkaidazu Pablo... Txakurrari eman eta zure patata frijituak egingo dizkizut...—Ordu erdi barru o/f_izinan egon behar naiz, ez daukat denborarik. Arrautza nazkagarri hauek jango ditut.— esan zidan Pablok, begiak txuritxuri jartzen zituelarik.—Barkatu, benetan...—Barkatu? Zu barkatzen pasatzen ditut egunak ez duzulako ezer ondo egiten! EZERREZ!— nigana hurreratu eta bere ahotik, egundoko soinuak egin ondoren, listua atera zen, bai, aurpegia bustibustia utzi zidan kaikuak. 63Mikele Landa Eiguren (Lau motatako pertsonak daude)Maiteminduta daudenaketa ez daudenakmaiteminduta egon direnaketa egon ez direnak(Bi motatako pertsonak daude eta bi motatako narrazioak)Narrazioa osatzeko sortutako pertsonaketa pertsonentzako sortutako narrazioakIstorioarteko gogoeta bat 6410 kmItzuli zenizkidan bidean gurutzatu genituen ibiltari nekatuen “aieneak”. Ipuinak asmatu genituen maldan behera zihoazen horien izerdietan. Guk? kontatu genizkion elkarri beste hizkuntza batzuetan bizi izandako iragan egunak. Hodeietara bide zuzena hartu genuela sinetsi genuen, aparkalekuan utzitako kotxea, gero eta txikiagoa, atzera botatako begirada bakoitzak desagerrarazi zuen une hartan. Isiltasuna ere batu zitzaigun bidaide. Norberaren bakardadeari laguna aurkitzea lortu genuen horrela. Zu, Ni eta Gu, beti izan baikara hiru egunik zoriontsuenetan. Eta heldu ginen, paraxutek salto egiteko behar duten besteko altuerara. Gu baino gorago? txoriak eta zerua, besterik ez. Batbatean aurpegi nekatua ezabatu eta begiak piztu zitzaizkizun, distiratsu. Ikusi berri zenuenak birikak ametsez puztu izan balizkizu bezala. Gogoratzen al duzu? Mmm zure begiak Mmmm hondartzarik gabeko itsaso bi.Esan zenidan:— Naratxu, konturatu zara? Tximeletak musu eman dizu masailean. Isildu eta begi azpiko azala ukitu du Narak atzamar erakuslearekin. Intsektu hauskorraren plantak eginez, hegaz aldendu du aurpegitik eskua. Mugimendu dantzarian animalia beilegia ikusi du une batez, egongelaren erdian. Jostari hurbildu da, Narak ezkerreko eskuan duen mugikorrera. Bertan bikote bat ageri da argazkilariari bizkarra emanez. Aurrean teilatu gorriko etxeak, lakuak eta errekak, landak eta basoak, zerumuga ia borobildua. Mundu oso bat bikoteari aurpegia emanez. “Ezabatu” hitzaren gainean pausatu da Tximeleta. Nik gogoratzen dut.Gogoratzen? 10 km edo mendian gora? Ni? arnasestuka, gero eta deskantsu gehiagoren eske. Zu? irribarretsu baina apur bat kezkatuta ni gora laguntzeko zer egin ez zenekiela. Egin egin zenuen ordea, konturatu gabe bada ere, leundu zenizkidan aldapak eta jarraitu genuen, zuzen, tontorrerantz.Mikele Landa Eiguren

2023-12-01

Jumping-Monkey-Hill

booktegi.eus CHIMAMANDA N GOZI ADICHIE Jumping Monkey Hill itzulpena: Itziar Ultzurrun Etxola guztiek lastozko teilatuak zituzten. Haien izenak, hala nola Babuinoen Aterpea eta Arantzurdearen Etxea, eskuz margoturik zeuden harrizko bidexketara jotzen zuten egurrezko ateen ondoan, eta leihoak zabalik uzten ziren bezeroak jakaranda hostoen xuxurla eta itsasoko olatuen hots lasaigarri eta beti batekoa adituz iratzar zitezen. Zumezko erretiluetan te fineko sortak. Goiz erdian, neskame beltz diskretuek oheak egiten zituzten, bainontziak garbitzen, alfonbrak xurgagailuaz arazten eta basaloreak ipintzen eskuz eginiko lorontzietan. Ujunwari bitxia iruditu zitzaion Idazle Afrikarren Lantegia han egitea, Jumping Monkey Hillen, Lurmutu r Hiriaren kanpoaldean. Izena bera ere ez zetorren lekuarekin bat, eta oporgune hari bapo bazkatuen atsegintasuna zerion; Ujunwak turista atzerritarrak irudikatzen zituen toki klasea zen hura: lasterka ibiliko ziren harat honat, muskerrei argazkiak atereaz , eta ondoren etxera itzuliko ziren ia ohartu ere gabe musker burugorri baino jende beltz gehiago zegoela Hegoafrikan. Geroago, lekua Edward C ampbellek aukeratu zuela jakinen zuen; zenbait asteburu igaroak zituen han, Lurmutur Hiriko Unibertsitateko irakas lea zelarik. Baina Ujunwak ez zekien hori Edward ─agure bat, udako kapela buruan, irri egitean lizun koloreko bi ebakortz erakutsi zizkiona─ aireportura bila etorri zitzaion arratsaldean. Musu eman zion bi masailetan. Galdetu zion ea arazorik izan zuen au rreordaindutako txartelarekin, ea axola zitzaion ugandarraren zain gelditzea, hegazkina laster iristekoa zen eta, ea goseak zegoen. Esan zion emaztea, Isabel, lantegiko gainerako partaide gehienen bila joana zela jada, eta Simone eta Hermione adiskideak, h aiekin batera Londresetik etorriak zirenak ordainpeko langile gisa, ongietorri bazkaria prestatzen ari zirela oporgunean. Edward eta Ujunwa iritsieren eremuko banku batean eseri ziren. Edwardek ugandarraren izena zeraman kartela sorbaldan bermatu eta azald u zion zeinen hezea zen Lurmutur Hiria urteko sasoi hartan, zeinen pozik zegoen lantegiko antolaketa zela eta. Hitzak luzatzen zituen. Britainarrek dottore esaten dioten doinu hura zuen, nigeriar aberats batzuk antzeratzen saiatzen diren mintzaera, haiek n ahi gabe ere azkenean barregarri suertatzen dena. Ujunwak jakin nahiko zukeen ea Edward izan ote zen bera lantegirako hautatu zuena. Segur aski, ez; British Councilek egin zuen deialdia, eta izangai hoberenak hautatu gero. Edward pitin bat mugitu, eta hurb ilago eseri zitzaion. Galdetu zion ea zertan aritzen zen Nigerian. Ujunwak aharrausi zabal bat itxuratu zuen, gizona i sil zedin desiratuz . Edwardek galdera errepikatu eta galdetu zion ea lanean baimena eskatu zuen lantegira etortzeko. Adiadi begir atzen zi on. Hirurogeita bost eta laurogeita hamar urte bitartean izanen zituen . Ujunwak ezin zion aurpegian adina igarri; begitarte atsegina zuen baina formagabea, Jainkoak, gizon hura sortzean, pareta baten kontra zapaldu eta azpegiak aurpegi osoan barreiatu izan balizkio bezala. Lauso irri egin eta erantzun zion Lagos tik joan aurretixe galdu zuela lana ─banku batean─ eta, beraz, ez zuela baimena eskatzeko premiarik izan. Aharrausi egin zuen berriz. Gizonak gehiago jakiteko irrikan zegoela iduri zuen, eta berak e z zuen gehiagorik kontatu nahi, beraz, begiak goititu eta ugandarra zetorrela ikusi zuenean, arindua hartu zuen. Ugandarrak logaletua zirudien. Hogeita hamar urte eta koska zituen, aurpegi karratukoa zen eta azal ilunekoa, eta ile matazatua biribil kizkur retan tenkatua zeraman. Burua makurtu zuen Edwarden eskua bere bi eskuekin estutu zuenean eta, gero, biratu eta kaixo bat murmurikatu zion Ujunwari. Renault aren aurreko jarlekuan eseri zen. Oporgunerainoko bidea luzea zen, muino malkartsuetan nahierara zi zelkaturiko errepideetan barna zihoan , eta Ujunwa kezkatu zen Edward ez ote zen sobera zaharra hain azkar gidatzeko. Arnasari h eldu zion lastozko teilatudun etxolen eta bidexka artoski zainduen multzora iritsi arte. Emakume horail irribarretsu batek bere e txola erakutsi zion, Zebraren Gordelekua: zerudun ohea eta izpiliku usaineko izarak. Ujunwa, lipar batez ohean eseri ondoren, maleta husten hasi zen, leihotik begira noizean behin, zuhaitzen hostotzen artean kukuturiko tximinoen bila. Tamalez, ez zegoen bakar bat ere, esan zien Edwardek partaideei gero, itzalkin arrosen azpian bazkaltzen ari zirela, barandara hurbildutako mahaietan, itsaso turkesa kolorea ikusteko modua izan zezaten. Edwardek partaideak banan banan seinalatu eta aurkezpenak egin zi tuen. Hegoafrikako emakume zuria Durbangoa zen eta gizon beltza, berriz, Johannesburgekoa. Gizon tanzaniarra Arushakoa zen, gizon ugandarra Entebbekoa, emakume zimbabwetarra Bulawayokoa, gizon keniarra Nairobikoa , eta emakume senegaldarra, gazteena, hogeit a hiru urtekoa, Paristik etorria zen hegazkinez, unibertsitatean ikasten ari baitzen han. Edwardek azkena aurkeztu zuen Ujunwa: ─Ujunwa Ogundu gure parte hartzaile nigeriarra da eta Lagosen bizi da. Ujunwak mahai ingurura so egin zuen jakin nahian ea ha ietako norekin moldatuko zen ongi. Aukerarik handienak emakume senegaldarrak zituen: begietako distira lotsagabe hura, doinu frankofonoa eta xerlo zilar kolore haiek hileko rasta lodietan. Emakume zimbabwetarraren rastak luzeagoak eta meharragoak ziren, et a haietan zintzilikaturiko kauri maskorrek txin txin egiten zuten burua batera eta bestera mugitzen zuenean. Hiperaktiboa zirudien, gerakaitza, eta Ujunwak pentsatu zuen bazitekeela hura gogoko izatea, baina soilik alkohola gogokoa zuen eran: gutxika. Keni arra eta tanzaniarra itxura arruntekoak ziren, ia bereizezinak: kopeta zabaleko gizon garaiak, bizarrak zarpail, mahuka motzeko atorra estanpatuak soinean. Pentsatu zuen gogoko izan zitzakeela mehatxagarri ez den jendea gogoko dugun modu axolagabean. Hegoa frikarrei zegokienez, ez zekien seguru: emakume zuriak aurpegi hagitz serioa zuen, umore zantzurik eta makillajerik gabekoa, eta gizon beltzak santujale egonarritsua zirudien, aterik ate doazen Jehovaren Lekuko horietako bat bezala, atea muturrean ixten di oten aldiro irribarrez erantzuten duena. Ugandarrari, berriz, higuina hartu zion aireportuan bertan, eta are gehiago orain Edwarden galderei ematen zien erantzun lausengarriengatik eta Edwardekin soilik mintzatzeko eta beste partaideei ez ikusia egiteko au rrerantz makurtzeko zuen moduagatik. Gainerakoek, berriz, ez zioten ia hitz egiten. Denek zekiten Idazle Afrikarrendako azken Lipton Sariketa irabazia zuela, hamabost mila liberako diru saria hartuta. Ez zioten hizpiderik eman beren hegaldiei buruzko solas gizabidetsuan. Belar finez apainduriko oilasko krematsua jan ondoren, botila distiratsuetan zetorren ur gasduna edan ondoren, Edward ongietorri hitzak esateko zutitu zen. Begiak txilotzen zituen solastatzean, eta buruko ile barbana kulunka higitzen zitzaion itsasoko usaina zekarren haize leunean. Lehenik, bazekitena esan zien: lantegia bi astekoa izanen zela; berari bururatu zitzaiola, baina, jakina, Chamberlain Arts Foundationek gogotsu finantzatzen zuela, Idazle Afrikarrendako Lipton Sariketa berari ere bururatu zitzaion eta funda zio bereko jende atseginak finantzatu zuen bezalaxe; espero zela guztiek ipuin bana idaztea, gero segur aski Oratoryn argitaratuko zena; ordenagailu eramangarri bat zegoela etxola guztietan; ipuina lehen astean idatziko zutela eta bigarren astean denon art ean berrikusiko zituztela; eta ugandarra arituko zela lantegi buru. Gero, bere buruaz mintzatu zitzaien, nola zeramatzan berrogei urte afrikar literaturari buru belarri emana, Oxforden piztu zitzaion bizitza osoko grinari. Ugandarrari begiratzen zion behin eta berriz. Ugandarrak baiezko sutsuekin erantzuten zion haren begirada bakoitzari. Azkenik, emaztea aurkeztu zuen, Isabel, denek jada ezagutzen zuten arren. Animalien eskubideen aldeko ekintzailea zela azaldu zien, eskarmentu handikoa Afrikan , eta Botsw anan bizi izan zela nerabezaroan. Harro zirudien emaztea zutitu zenean, Isabelen dotoretasun garai eta lirainak bere irudiaren gabeziak berdinduko balitu bezala. Ilea gorri hits kolorekoa zuen, xerloek aurpegia zedarriztatzeko maneran moztua. ─Edward, ni aurkeztea ere ─esan zuen ilea laztanduz batera. Ujunwak, halere, imajinatu zuen Isabelek nahi izanen zuela Edwardek bera aurkeztea, bazitekeela senarrari oroitarazi izana ere: tira, laztana, gogora zaitez ni behar bezala aurkezteaz bazkarian. Tonu samur b atez esanen zion. Biharamunean, gosaritan, Isabelek tonu hori bera baliatu zuen Ujunwaren ondoan eseri eta esan zuenean ezen segur aski, holako hezur egitura dotore harekin, errege erregina nigeriarren etorkikoa behar zuela. Ujunwari hasteko eta bat burur atu zitzaion Isabeli galdetzea ea inoiz behar izan zuen errege erreginen odola Londresko adiskideen itxura ederra azaltzeko. Ez zion galdetu, baina horren ordez esan zuen ─ezin eta eutsi─ baietz, printzesa bat zela, leinu zahar baten ondorengoa , eta bere a rbasoetako batek merkatari portugaldar bat harrapatu zuela hamazazpigarren mendean eta ezti mamitan atxiki zuela, errege kaiola batean. Ahabi zukua edateko isildu zen , eta edalontziari begira irri egiteko. Isabelek, pozarren, esan zuen beti asmatzen zuela errege odolari antzematen eta espero zuela Ujunwak babestu eginen zuela isileko ehizaren kontrako bere kanpaina eta ikaragarria zela, ikaragarria, jendea zenbat tximino hiltzen ari zen, galzorian zeudela, eta ez zituztela jan ere egiten, ehiza jakiei buruz ko berriketa hori guztia gorabehera, tximuen lotsariak baizik ez zituztela erabiltzen, sorginkerietarako. Gosalondoan, Ujunwak amari dietu zion eta oporguneaz eta Isabelez mintzatu zitzaion eta kontent jarri zen amak isilka barre egin zuenean. Telefonoa e skegi eta ordenagailu eramangarriaren parean eseri zen, eta pentsatu zuen amak denbora luzea zeramala egiaz barre egin gabe. Luzaroan egon zen han, sagua alderik alde mugituz, erabaki nahian pertsonaiari izen arrunten bat jarriko zion, Chioma edo gisakoa, edo izen exotikoagoren bat, Ibari edo gisakoa. Chioma amarekin bizi da Lagosen. Ekonomiako graduduna da Nsukkako Unibertsitatean, Gazteen Zerbitzu Nazionala amaitu berri du, eta ostegunero The Guardian erosi, enplegu eskaintzak arakatu eta CVa bidaltzen du manila koloreko gutun azaletan. Asteak ematen ditu inongo berririk gabe. Azkenean telefono dei bat jasotzen du eta elkarrizketa bat proposatu diote. Galdera gutxi batzuk egin eta gero, gizonak kontratatuko duela esaten dio, eta gela zeharkatu, neskaren atzean gelditu, sorbaldak inguratu eta bularrak zanpatzen dizkio. «Kirten hori! Ez zara gauza zeure burua errespetatzeko ere!» marmar egiten du Chiomak eta ospa egiten du. Hurrengo asteetan, isiltasuna nagusi. Amaren boutiquean laguntzen du. Gutu nazal gehiago bidaltzen. Hurrengo elkarrizketan, emakumeak, Chiomak sekula entzundako doinurik zurienean, baboenean mintzatuz, esaten dio atzerrian ikasitako norbaiten bila ari dela, eta Chioma ia barrez irteten da handik. Hurrengo asteetan ere isiltasuna nagusi. Hilabeteak dira ez duela aita ikusi, baina haren bulego berrira joatea erabakitzen du, Victoria uhartera, lana aurkitzen laguntzen ahal dion galdetzera. Hitzordua tirabiratsua da. «Zergatik ez zara ba lehenago etorri?», galdetzen dio aitak haserre plantak eginez, Chiomak bai baitaki aitarendako errazagoa dela haserretzea; errazagoa da jendearekin haserretzea haiek mindu ondoren. Aitak dei batzuk egiten ditu. Billete sorta mehe bat ematen dio, berrehun naira kiribilean bilduak. Ez dio amaz galdetzen . Idazmahaian Emakume Horiaren argazkia dagoela ohartzen da Chioma. Amak ongi deskribatu zuen: «Oso azal argikoa da, mestizoa ematen du, eta kontua da ederra ere ez dela, haren aurpegiak papaia hori umela dirudi». Jumping Monkey Hilleko jantoki nagusiko a rgiarmiarma hain beheiti zegoen zintzilik non Ujunwak eskua luzatu eta ukitu ahal izanen baitzuen. Edward zamau zuriz jantzitako mahai luzearen mutur batean eserita zegoen, Isabel bestean eta partaideak bien artean. Zurezko zoru sendoek kraska egiten zute n burrunbatsu zerbitzariak haien inguruan zebiltzala kartak banatu bitartean. Ostruka xerrak. Izokin ketua. Oilaskoa laranja saltsan. Edwardek kartsuki gomendatu zien ostruka jateko. Zeharo soraaa garria zen. Ujunwari ez zitzaion gustatu ostruka jateko i deia, jakin ere ez zekien jendeak ostrukak jaten zituenik, eta hala esan zuenean, Edwardek gustura barre egin eta esan zuen ostruka, jakina, Afrikako oinarrizko jaki bat zela. Gainerakoek ostruka eskatu zuten eta Ujunwaren oilaskoa, limoitsuegia, iritsi ze nean, bere buruari galdetu zion ez ote zukeen ostruka eskatu behar . Behikia zirudien, nolanahi ere. Bizitza osoan edandakoa baino alkohol gehiago edan zuen, bi kopa ardo, eta baretzen zela sentitu eta senegaldarrarekin hizketan hasi zen ile beltz naturala zaintzeko modurik hoberenei buruz: silikonazko produkturik ez, karite gurina erruz, bustita baizik ez orraztea. Ardoari buruzko solas puskak aditu zizkion Edwardi: Chardonnay ardoa ikaragarri aspergarria zen. Ondoren, partaideak glorietan bildu ziren ─uga ndarra izan ezik, bereiz eseri baitzen Edwardekin eta Isabelekin─. Intsektu hegalariak esku zartez uxaka eta ardoa edaten aritu ziren, eta barrez, eta bata besteari adarra jotzen: zuek keniarrak izugarri otzanak zarete! Zuek nigeriarrak izugarri oldarkorra k zarete! Zuek tanzaniarrek ez duzue janzteko gustu onik! Zuei senelgadarrei burua jan dizuete frantziarrek! Sudango gerraz mintzatu ziren, Afrikako Idazleak bildumaren gainbeheraz, liburuez eta idazleez. Ados egon ziren Dambudzo Marechera txundigarria zel a, Alan Paton ezpainestua zela, Isak Dinesen barkaezina zela. Keniarrak doinu europar arrunt bat bereganatu eta, zigarreta zupaden artean, Isak Dinesenek kikuyu haurrez esandakoa errepikatu zuen, buruz atzeratuak bilakatzen zirela bederatzi urte betetzean. Barre egin zuten denek. Zimbabwetarrak esan zuen Achebe aspergarria zela eta ez zuela batere txukun idazten, eta keniarrak esan zuen hori sakrilegio bat zela eta ardo kopa kendu zion, harik eta zimbabwetarrak bere hitza jan eta barreka esan zuen arte Ache be sublimea zela, jakina. Senegaldarrak esan zuen oka egitear egon zela behin Sorbonako irakasle batek esan zionean Conrad egiazki zure aldean zegoela, bera ezgai balitz bezala bere kabuz erabakitzeko nor zegoen bere aldean. Ujunwa saltoka hasi zen gora et a behera, mordoilokeriak lardaskatzen Conraden afrikarrak antzeratzeko, ardoaren arintasun goxoa sumatuz buruan. Zimbabwetarrak balantza egin eta ur iturrira erori zen, eta farfuilaka irten zen, rasta kizkurrak blai, esanez arrain bat bihurka zebilela irud itu zitzaiola. Keniarrak esan zuen hori erabiliko zuela bere istoriorako ─arraina oporguneko iturri dotorean─ ez baitzekien batere zertaz idatzi. Senegaldarrak esan zuen bere istorioa bere egiazko istorioa zela eta gaia zela nola deitoratu zuen neskalaguna ren heriotza, eta nola atsekabe hark adorea eman zion gurasoengana joateko, nahiz eta haiek txantxa arin baten moduan hartzen zuten orain hura lesbiana izatea eta gizon gazte egokien familiei buruz mintzatzen segitzen zioten. Hegoafrikar beltzak asaldatuta eman zuen «lesbiana» aditzean. Zutitu eta aldendu egin zen. Keniarrak esan zuen hegoafrikar beltzek aita ekartzen ziotela buruan: Izpiritu Sainduaren Berpizkundearen elizara joaten zen eta ez zuen kalean jendearekin hitz egiten, ez zirelako salbatuko. Zim babwetarra, tanzaniarra, hegoafrikarra eta senegaldarra beren aitez solastatu ziren denak ere. Ujunwari begiratu zioten eta ohartu zen bera zela deus ere esana ez zuen bakarra, eta istant batez ardoak ez zion burua lausotu . Sorbaldak goititu eta marmarka esan zien bere aitari buruz ezer gutxi zegoela esateko. Pertsona arrunta zela. ─Baduzu harekin harremana? ─galdetu zion senegaldarrak, ezetz uste zuela adierazten zuen goxotasun batez, eta haren doinu frankofonoak Ujunwa sumindu zuen estreinakoz. ─Bai, b adugu harremana ─es an zuen indar bare batez─. Aitak erosten zizkidan liburuak haurra nintzenean eta hark irakurri zituen nire lehen poema eta istorioak. Etenaldi bat egin zuen, eta denak begira gelditu zitzaizkion eta erantsi zuen: ─Harritu egin ninduen zerbait egin zuen. Mindu ere bai, baina gehienbat harritu. Bazirudien senegaldarrak galdera gehiago egin nahiko lituzkeela, baina iritziz aldatu eta ardo gehiago nahi zuela esan zuen. ─Zure aitari buruz idazten ari zara? ─galdetu zion keniarrak eta Ujunwak EZ tinko batez erantzun zion, ez baitzuen sekula sinetsi fikzioa terapiatarako balio zuenik. Tanzaniarrak esan zion fikzioa terapia zela, terapia mota bat, axolarik ez jendeak zer zioen. Gau hartan Ujunwa idazten saiatu zen, baina begiak lanbrotuak zi tuen eta buruko mina ere bazuen; beraz, ohera joan zen. Gosalondoan, ordenagailu eramangarriaren parean eseri zen, te katilua eskuan. Chiomak dei bat jasotzen du Merchant Trust Banketik, aitak deitu duen lekuetako batetik. Zuzendaritza batzor deko lehendakaria ezagutzen du. Neska itxaropentsu dago; ezagutzen dituen banku langile guztiek bigarren eskuko Jetta politak gidatzen dituzte eta etxebizitza politak dauzkate Gbagadan. Zuzendariordeak egiten dio elkarrizketa. Beltzarana da, eta itxura ede rrekoa, eta haren betaurrekoek diseinu dotoreko logotipoa daramate armazoian eta, mintzatzen zaion bitartean, Chiomak etsi etsian desiratzen du erreparatu diezaion. Ez dio erreparatzen. Zuzendariordeak esaten dio marketinerako kontratatu nahiko luketela et a horrek esan nahi duela kanpora irtetea eta kontu berriak ekartzea. Yinkarekin arituko da lanean. Probaldian hamar milioi naira ekartzeko gauza bada, bermatua izanen du lanpostu finkoa. Chiomak baiezkoa egiten du buruaz bestea mintzatu bitartean. Gizonen arreta jasotzera ohituta dago eta muturtuta dago zuzendariordeak ez diolako begiratzen gizonak emakumeari begiratu ohi dion moduan, eta ez du ongi ulertzen zer esan nahi duen kanpora irtetea kontu berriak lortzera harik eta bi asteren buruan lanean hasten den arte. Gidari uniformedun batek alhaji baten etxera eramaten ditu Chioma eta Yinka, Ikoyira, jeep ofizial klimatizatu batean ─Chiomak eserlekuaren larru leunaren gainetik lerratzen du eskua, handik ate ratzeko gogorik gabe─. Alhajia lagunkoi eta adeitsu agertzen da bere irriaz, bere esku keinuez, bere barreaz. Yinka zenbait aldiz joana da hura ikustera eta gizonak neska besarkatu eta barre eginarazten dion zerbait esaten dio. Chiomari begiratzen dio. ─Hau hagitz apain a da ─esaten du. Zerbitzari batek xanpain kopa izoztuak zerbitzatzen dizkie. Alhajia Yinkari mintzatzen zaio baina Chiomari begiratzen dio maiz. Gero hurbiltzeko eskatzen dio Yinkari eta azaltzeko zertan diren interes altuko aurrezki kontu ak, eta orduan magalean esertzeko eskatzen dio eta ez al du uste besotan hartzeko behar beste indarra duenik ala? Yinkak dio jakina baduela eta magalean esertzen zaio, irri lasaia ezpainetan. Yinka txikia da, eta azal argikoa; Chiomari Emakume Horia oroita razten dio. Amak kontaturiko horixe da Chiomak Emakume Horiaz dakien guztia. Behin, arratsalde motel batean, amak Adeniran Ogunsaya karrikan zuen boutique ra sartu zen Emakume Horia. Amak bazekien n or zen, bazekien Emakume Horiak urtebete zeramala senarrarekin, bazekien senarrak Emakume Horiaren Honda Accord autoa eta Ilupejuko etxebizitza ordaindu zituela. Baina ama bere senetik atera zuena zera izan zen: Emakume Horia dendara etortzeak, oinetakoei begiratzen aritzeak eta egiaz senarrarena zen diruaz ordaindu asmo izateak. Horrenbestez, amak tirakada bat eman zion Emakume Horiak bizkarreraino dingilizka zeraman ileor deari eta oihu egin zuen «senar lapurra!», eta gainerako saltzaileak hurbildu eta zaplaztekoka eta joka aritu zitzaizkion, harik eta Emakume Horia a utorantz lasterka ihesi joan arte. Chiomaren aitak jakin zuenean, amari garrasi egin eta esan zion kaleko em akume basa horietako baten gisara jokatu zuela, eta alferrik lotsarazi z ituela senarra, bere burua eta emakume errugabe bat. Gero etxetik joan zen. Chioma Gazteen Zerbitzu Nazionaletik itzuli eta ohartu zen aitaren armairua hutsik zegoela. Izeba Elohor , Iz eba Rose eta Izeba Uche, denak etorri ziren eta amari esa n zioten: «Prest gaude zurekin h arengana joateko etxera itzul dadin erregutzera, edo gu joanen gara eta zure izenean erregutuko diogu». Chiomaren amak esan zuen: «Inolaz ere ez. Ez naiz harengana joa nen erreguka. Aski da». Izeba Funmi iritsi ze n eta esan zuen Emakume Horiak medizina batekin estekatua zuela senarra eta ezagutzen zuela hura aska zezakeen babalawo on bat. Chiomaren amak esan zuen: «Ez, ez naiz harengana joanen». Amaren boutique a huts egiten hasi zen, Chiomaren aitak Dubaiko oinetakoak inportatzen lagundua ziolako beti. Beraz, prezioak beheititu zituen, iragarkiak paratu Joyn eta City Peoplen , eta Aban eginiko oinetakoak ekarzen has i zen. Chiomak zapata haietako pare bat darama alhajiaren egongelan eseri eta Yinkari begira dagoen goiz horretan, Yinka, gizonaren magal zabalean jarririk, Merchant Trust Bankeko aurrezki kontuen onurez hizketan ari den bitartean. Hasieran, Ujunwa ahaleg indu zen ez ohartzen Edwardek maiz begiratzen ziola gorputzari, gizonaren begiak ez zeudela sekula bere aurpegiari so, baizik eta beheitiago. Lantegiaren egunak errutina bati atxiki zitzaizkion, gosaria zortzietan, bazkaria ordu batean eta afaria seietan l uxuzko jantokian. Seigarren egunean, bero sapa ikaragarria egiten zuela, Edwardek aztertu beharreko lehen ipuinaren kopiak banatu zizkien: zimbabwetarrak idatzitakoa. Partaide guztiak terrazan eserita zeuden eta, Edwardek orriak banatutakoan, Ujunwa jabetu zen itzalkin azpiko eserleku guztiak hartuak zeudela. ─Ez zait axola eguzkitan esertzea ─esan zuen zutitzeaz batera─. Nahi duzu ni altxatzea eta zu hemen jarri, Edward? ─Nahiago nuke zu etzatea ─esan zuen. Une hura likatsua izan zen, lodia; txori batek karranka egin zuen urrutian. Edward irribarrez ari zen. Ugandarrak eta tanzaniarrak baizik ez zioten aditu. Orduan ugandarrak barre egin zuen. Eta Ujunwak barre egin zuen, zeren, esan zion bere buruari, barregarria eta asmotsua zen, ongi pentsatuz gero. Ba zkalondoan, pasieran ibili zen zimbabwetarrarekin eta, itsas ertzean maskorrak batzera gelditu zirenean, Edwardek esandakoa kontatu nahi izan zion Ujunwak. Baina zimbabwetarrak adia galdurik ematen zuen, ohi baino isilkorragoa; bere istorioaz kezkatua izan en zen segur aski. Ujunwak arratsean irakurria zuen. Idazkerak apaingarri gehiegitxo zituela iruditu zitzaion, baina gogoko izan zuen istorioa eta gustatutako gauzak eta iradokizun arretatsuak idatzi zituen bazterretan. Istorio familiar eta dibertigarri ba t zen, Bigarren Hezkuntzako irakasle hararetar bati buruzkoa: apaiz mendekostearrak esaten dio ez duela emaztearekin seme alabarik izanen harik eta emaztearen umetokia lotu duten sorginen aitorpena erdietsi arte. Senar emazteak sinetsita daude sorginak ald ameneko bizilagunak direla eta, goizero, otoitzean aritzen dira ozenki, Izpiritu Sainduaren hitzezko lehergailuak jaurtiz hesiaz gaindi. Biharamunean, zimbabwetarrak pasarte bat irakurri ostean, isilune labur bat egon zen jangelako mahaiaren inguruan. Ger o, ugandarrak hitza hartu eta esan zuen gihar handiko prosa zela. Hegoafrikar zuriak buruaz baiezkoa egin zuen gogotsu. Keniarra desados agertu zen. Esaldietako batzuetan literatura kutsua lortzeko ahalegina hain handia zen, non esaldiek ez zuten zentzurik , esan zuen, eta haietako bat irakurri zuen. Gizon tanzaniarrak esan zuen istorioari osoki begiratu behar zitzaiola eta ez zatika. Bai, bat etorri zen keniarra, baina zati bakoitzak zentzua izan behar zuen osotasunak zentzua izan zezan. Orduan Edwardek hit z egin zuen. Idazkera anbizio handikoa z en, baiki, baina istorioa ri berari galdera hau zerion : «Eta zer?». Bazen zeozer izugarri démodé kontakizun hartan, aintzat hartuz gero Mugabe zitalaren azpiko Zimbabwen gertatzen ari ziren gainerako gauza guztiak. Ujunwak tinko begiratu zion. Zer esan nahi zuen Edwardek démodérekin? Nola izan zitekeen démodé hain benetakoa zen istorio bat? Baina Ujunwak ez zion Edwardi galdetu ea zer esan nahi zuen eta keniarrak ez zion galdetu eta ugandarrak ez zion galdet u eta zimbabwetarrak rastak aurpegitik baztertu besterik ez zuen egin, kauri maskorrei txin txin eginaraziz. Gainerako guztiak isilik gelditu ziren. Laster, aharrausika hasi, elkarri gabon esan eta beren etxoletara joan ziren. Biharamunean, ez zuten aurre ko gauekoaz hitz egin. Aipatu zuten zeinen arolak zeuden arrautza nahasiak eta zeinen misteriotsuak ziren jakaranda osto ak gauez, leihoen kontra firifara. Afalondoan, senegaldarrak bere istorioaren pasarte bat irakurri zuen. Gaua haizetsua zen eta atea it xi zuten zuhaitzen zurrunbiloaren hotsa entzun ez zedin. Edwarden piparen kea gelaren goialdean zabaltzen zen. Senegaldarrak hileta eszena baten bi orrialde irakurri zituen, sarri geldituz ura hurrupaka edateko, eta emozioa handitu ahala gero eta doinu mar katuagoz mintzatzen zela, t oro z bihurraraziz. Ondoren, Edwardengana biratu ziren denak, are ugandarra bera ere, bai baitzirudien ahantzia zuela bera zela lantegiko burua. Edwardek pipa pentsakor zupatu zuen esan aitzin homosexualei buruzko istorio mota h oriek ez zirela, zinez, Afrikaren erakusgarri. ─Zer Afrika? –bota zuen Ujunwak zakar . Hegoafrikar beltza mugitu egin zen aulkian. Edwardek pipa zupatzen segitu zuen. Gero, elizan geldirik egon nahi ez duen umeari begiratuko litzaiokeen maneran begiratu zion Ujunwari eta esan zuen ez zela hizketan ari afrikanista Oxford kume baten gisara, baizik eta egiazko Afrikaren zalea zen aldetik, eta ez zuel a nahi me ndebaldeko ideiak Afrikako bazterretan inposatzerik. Zimbabwetarra, tanzaniarra eta hegoafrikar zuria buruari eragiten hasi ziren Edward mintzatu bitartean. ─2000. urtean bizi gara, jakina, baina zein neurritaraino da afrikarra inork bere familiari esatea homosexuala dela? ─esan zuen. Senegaldarrak frantses ulergaitz batean eztanda egin zuen eta, minutu batez borborka mintzatu eta gero, esan zuen: ─Senegaldarra naiz! Senegaldarra naiz! Edwardek frantsesezko jario berean erantzun zion, eta, gero, ingeles ez erantsi, irribarre samur batez: ─Uste dut Bordeleko ardo bikain hortatik gehiegitxo edan duela. Eta partaideetako batzuek isilka barre egin zuten. Ujunwa izan zen alde egiten lehena. Bere etxolatik hurbil zegoela, norbait deika ari zitzaiola aditu eta geratu egin zen. Keniarra zen. Zimbabwetarrarekin eta hegoafrikar zuriarekin zegoen. ─Goazen tabernara ─esan zuen keniarrak. Ujunwak bere buruari galdetu zion non egonen ote zen senegaldarra. Tabernan, ardo bat edan zuen eta besteei entzun zien hizketan, nola esaten zuten Jumping Monkey Hilleko gainerako bezeroek ─zuriak guztiak ere─ mesfidati begiratzen zietela lantegiko partaideei. Keniarrak esan zuen bezperan bikote gaxte bat geldi geratu zela, eta apur bat atzera egin, bera igerilekuko bidex katik hurbiltzen ari zitzaiela. Hegoafrikar zuriak esan zuen berak ere begirada fidakaitzak jasoak zituela, agian kente oihaleko kaftanak janzten zituelako beti. Han eserita, kanpoko gau beltzari begira begira, edariek bigunduriko ahotsak adituz inguruan, Ujunwak auto gorrotozko eztanda bat sumatu zuen urdailaren azpialdean. Ez zukeen barre egin behar Edwardek esan zuenean «Nahiago nuke zu etzatea ». Ez zen barregarria izan. Ez zen batere barregarria izan. Gorrotagarria iruditu zitzaion , eta gorrotagarria ir uditu zitzazkion , baita ere, haren aurpegiko irria eta erdizka ikusi zizkion hortz berdexkak eta nola begiratzen zion beti bularrei aurpegiari begiratu ordez, nola joaten zen Edwarden soa bere gorputzean behetik gora eta nola, halere, hiena ero baten modua n barre egitera behartu zuen bere burua. Ardo kopa erdi hustua laga eta esan zuen: ─Edward beti ari zait gorputzari begira. K eniarrak eta hegoafrikar zuriak eta zinbabwetarrak adi adi begiratu zioten. ─Edward beti ari zait gorputzari begira ─esan zuen b erriro. Keniarrak esan zuen lehenbiziko egunetik garbi zegoela Edward bere emazte hezur azal horren gainean igoko zela azpikoa Ujunwa izan zedila desiratuz; zimbabwe tarrak esan zuen Edwarden begiei lizunkeria zeriela Ujunwari begiratzen zion aldiro; hegoa frikar zuriak esan zuen Edwardek sekula ez ziola emakume zuri bati hala begiratuk o Ujunwarekiko begirunerik gabeko irrika sentitzen zuelako . ─Guztiok ohartu zarete? ─galdetu zien─. Guztiok ohartu zarete? Traizionatu a izanaren sentimendu bitxi bat nagusitu zitzaion. Altxatu eta bere etxolara joan zen. Amari deitu zion, baina ahots metalikoak «markatu duzun zenbakia ez dago erabilgarri une honetan, mesedez, saia zaitez geroago» esaten zuen etengabe eta, beraz, telefonoa eskegi zuen. Ezin izan zuen idatzi. Ohean etzan eta hain luzaroan egon zen esna, non lokartu zenerako eguna argitzen ari baitzuen. Gau hartan, tanzaniarrak bere istorioren pasarte bat irakurri zien, Kongoko hilketei buruzko istorioa zen, paramilitar baten ikuspegitik kontatua, bortizkeria likitsez beteriko gizona bera. Edwardek esan zuen Oratoryko lehen istorioa izanen zela, beharrezkoa zela, premiazkoa, jakin beharreko gauz ak kontatzen zituela. Ujunwak pentsatu zuen The Economistetik hartutako artikulu bat zirudiela, karikatura moldeko pertsonaiez betea. Baina ez zuen esan. Bere etxolara itzuli zen eta, urdaileko minez egon arren, ordenagailu eramangarria piztu zuen. Chioma han eserita dagoela, Yinkari begira begira, zeina alhajiaren magalean eserita baitago, irudipena du antzezlan bateko jokalaria dela. Antzezlanak idazten zituen Bigarren Hezkuntzan. Chiomaren gelakoek antzerki lan bat taularatu zuten eskolaren urteurrena o spatzeko eta, amaieran, ikusleek txaloaldia zutik jo eta zuzendariak esan zuen «Chioma gure izarra izanen da etorkizunean!». Aita han zen, amaren alboan jarrita, esku zartaka eta irriz. Baina Chiomak esan zuenean unibertsitatean literatura ikasi nahi zuela , aitak erantzun zion ez zela bideragarria. Hala esan zuen, «bideragarria». Esan zion beste zerbait ikasi beharko zuela eta beti segitzen ahalko zuela idazten, beste horren osagarri. Alhajiak hatz bat darabil samurki Yinkaren besoan gora eta behera esaten duelarik: «Baina badakizu Savanna Union Bankek jendea bidali zidala joan den astean». Yinkak irribarrez segitzen du eta Chiomak jakin nahiko luke ez ote dioten masailek minik emanen. Ohe azpian metalezko kutxa batean dauden narrazioez oroitzen da. Aitak de nak irakurri zituen eta, batzuetan, bazterretan idazten zuen: Bikaina! Klixea! Oso ongi! Nahasia! Aitak eros ten zizkion nobelak; amak uste zuen nobelak irakurtzea denbora alferrik galtzea zela eta sinetsita zegoen Chiomak ikasliburuak besterik ez zuela beh ar . ─Chioma ─dio Yinkak eta neskak gora begiratzen du. Alhajia hizketan ari zaio. Gizonak ia lotsatua dirudi eta haren begiek ez diote begietara begiratzen. Yinkarenganako erakusten ez duen herabetasunaz ari zaio Chiomari. ─Esaten ari naiz hagitz apain a zarela. Nolatan ez zaitu honezkero handi mandiren batek esposatu? Chiomak irri egin, eta ez du deus esaten. Alhajiak dio: ─Merchant Trustekin tratua eginen dudala erabaki dut baina zu izanen zara nire kontaktu pertsonala. Chiomak ez daki zer esan. ─Jakina ─dio Yinkak─. Bera izanen da zure kontaktua. Ongi zainduko zaitugu. Mila esker, jauna! Alhajia zutitu, eta esaten du: ─Etorri, etorri, badauzkat lurrin on batzuk, Londresko azken bidaian ekarriak. Baten bat emanen dizuet etxera eramateko. ─Gelara sa rtzen hasi eta biratu egiten da─. Etorri, etorri biak. Yinka atzetik joaten zaio, Chioma zutitu egiten da. Alhajia neskareng ana biratzen da berriz, haren zain . Baina Chioma ez da gizonareng ana joaten. Aterantz egin, ireki eta eguzki argi distiratsura irteten da, e ta Jeeparen ondotik igarotzen da: gidaria barnean dago, atea zabalik, irratia entzuten . ─Neska? Neska, zeozer gertatu da? ─oihu egiten dio. Ez dio ezer erantzuten. Oinez segitzen du, ibili eta ibili, burdin langa garaia zeharkat u, karrikara atera eta taxi bat hartzen du bulegora joateko, bere idazmahai ia hutsean dagoena jasotzera. Ujunwa itsasoaren dunbotsarekin iratzarri zen, korapilo urduri bat sabelean. Ez zuen bere istorioa irakurri nahi gauean. Ez zuen gosaltzera joan nahi , ezta ere, baina joan egin zen, halere, eta egunon orokor bat esan zien irribarre orokor batekin. Keniarrararen ondoan eseri zen eta gizona harengana makurtu eta xuxurlatu zion Edwardek senegaldarrari esan berri ziola bere zilbor biluziarekin amets egina zuela. Zilbor biluzia. Ujunwak senegaldarrari so egin zion: te kikara leunki eramaten ari zen ezpainetara, baikor, itsasoari begira. Ujunwak bekaitzez begiratu zion emakumearen konfiantza bareari. Atsekabetuta sentitu zen, halaber, jakiteagatik Edward best e bati ere ari zitzaiola mezu iradokitzaileak igortzen eta bere buruari galdetu zion zer esanahi ote zuen erresumin horrek. Sinetsi ote zuen gizonaren begirada likitsak berarendako baino ez zirela? Deseroso sentitu zen horretaz pentsatzean, baita gauean be re ipuina irakurri beharra zuela pentsatzean ere, eta, arratsaldean, bazkalondoa luzatzen aritu zen eta senegaldarrari galdetu zion ea zer erantzun zuen Edward haren zilbor biluziaz mintzatu zenean. Senegaldarrak sorbaldak goititu eta esan zuen ezen, gizonak zenbat nahi amets eginda ere, lesbiana zoriotsua izaten segituko zuela eta ez ziola zertan deus ere esan. ─Baina zergatik ez dugu ezer esaten? ─galdetu zuen Ujunwak. Ahotsa ozendu zuen, besteei begira─. Zergatik ez dugu sekula ezer esaten? Elkarr i begiratu zioten. Keniarrak zerbitzariari esan zion ura epeltzen ari zela eta ea ekarriko zituen mesedez izotz gehiago. Tanzaniarrak Malawiko zer eskuldetakoa zen galdetu zion zerbitzariari. Keniarrak galdetu zuen ea sukaldariak ere malawiarrak ote ziren, zerbitzari guztiek hangoak ziruditen eta. Orduan zimbabwetarrak esan zuen bost axola zitzaiola sukaldariak nongoak ziren Jumping Monkey Hilleko bazkaria higungarria zelako, dendena haragia eta esne gaina. Kontu gehiago jaurti ziren turrustan eta Ujunwak ez zekien garbi nork esan zuen zer . Imajinaezina zela bilkura afrikar bat arrozik gabe eta ea zergatik egon behar zuen debekatua garagardoa edateak bazkal mahaian, soil soilik Edwardek uste zuelako ardoa egokiagoa zela eta zortzietan gosaltzea goizegi zela , axolarik ez Edwardek esateak ordu «egokia» zela eta haren piparen usaina okaztagarria zela eta ea erabakitzen zuen behingoz zer erre nahi zuen eta zigarretak biltzeari uzten zion pipa erdizka zuela. Hegoafrikar beltza baino ez zen isilik gelditu. Abaild ua zirudien, eskuak magalean batuta, harik eta esan zuen arte Edward inor mindu nahi ez zuen agure bat baino ez zela. Ujunwak garrasi egin zion: ─Jokabide klase horrengatik akabatu zintuzteten, eta beltz hutsendako barrutietara eraman, eta baimen agiriak izatera behartu zeuen herrian ibili ahal izateko! Istantean isildu eta barkamena eskatu zion. Ez zuen halakorik esan behar . Ez zuen ahotsa altxatu nahi izan. Hegoafrikar beltzak sorbaldak goititu zituen, konprenituko balu bezala deabruak bere lana eginen zuela beti. Keniarra Ujunwari begira zegoen. Ahots apalean esan zion Edwardez gain beste zerbaitengatik ere zegoela haserre eta Ujunwak begirada aldendu zuen bere buruari galdezka hitz egokia «haserre» ote zen. Geroago, oroigarrien dendara joan zen keniar rarekin, senegaldarrarekin eta tanzaniarrarekin, eta boli faltsuzko bitxiak saiatu zituzten. Tanzaniarra zirikatu zuten bitxiekiko zuen interesagatik (gay izanen zen bera ere?). Tanzaniarrak barre egin eta esan zuen bere aukerak mugarik gabeak zirela. Gero , serioago, esan zuen Edwardek harreman onak zeuzkala eta agentea bilatzen ahal ziela Londresen; ez zegoen inolako beharrik haren aurka jotzeko, inolako beharrik aukerei atea ixteko. Berak, behintzat, ez zuen irakasle lanpostu gogaikarri batean bukatu nahi Arushan. Guztiei hitz eginen balie bezala ari zen, baina Ujunwari begira begira. Ujunwak lepoko bat erosi, jantzi eta gustatu egin zitzaion nola ematen zuen hortz formako zintzilikari zuriak bere zintzurrean. Gau hartan Isabelek irribarre egin zuen zintz ilikaria ikustean. ─Nahi nuke jendea ohartuko balitz boli faltsuak egiazkoa dirudiela eta animaliak bakean utziko balitu ─esan zuen. Ujunwak poz pozik irribarre egin eta esan zuen, izan ere, benetako bolia zela eta dudan egon zen erantsi behar ote zuen berak akabatu zuela elefantea, errege ehizaldi batean. Isabelek txundituta zirudien; gero, minduta. Ujunwak plastikoa laztandu zuen. Lasaitu beharra zuen, eta bere buruari hori errepikatu zion behin eta berriz bere istorioa irakurtzen hasi bitartean. Ondoren, ugandarra k hitz egin zuen lehenik eta oso istorio sendoa zela esan zuen , oso sine sgarria, eta Ujunwari haren tonuare n segurtasuna are harrigarriagoa iruditu zitzaion haren hitzak baino. Tanzaniarrak esan zuen ederki islatzen zuela Lagos, usainak e ta zaratak, eta sinestezina zela zeinen antzekoak ziren Hirugarren Munduko hiriak. Hegoafrikar zuriak esan zuen gorroto zuela berba hori, Hirugarren Mundua, baina ikaragarri gustatu zitzaiola emakume nigeriarren egoeraren deskribapen errealista. Edwardek a tzera bermatu eta esan zuen: ─Benetako bizitzan, ordea, ez da horrela, ezta? Emakumeak ez dira inoiz hain biktima gordinak, eta are gutxiago Nigerian. Nigerian badira emakumeak goi karguetan. Ministrorik boteretsuena emakumea da gaur egun. Keniarrak hitz a kendu zion eta esan zuen istorioa gustatzen zitzaiola, baina ez zela sinesgarria Chiomak enpleguari uko egitea; azken batean, beste aukerarik ez zuen emakumea zen eta, beraz, iruditzen zitzaion bukaera sinesgaitza zela. ─Den dena da sinesgaitza ─esan zu en Edwardek─. Asmo baten araberako idazkia da, ez da benetako jendeari buruzko benetako istorio bat. Ujunwaren barnean zeozer kuzkurtu zen. Edwardek solasean segitzen zuen. Jakina, idazmoldea bera mirestekoa zen, soraaa garria baitzen. Ujunwari begira a ri zitzaion, eta Edwarden begiei zerien garaipena izan zen neska altxararazi eta barrez hastera bultzatu zuena. Gainerako partaideak begira begira gelditu zitzaizkion. Ujunwa barrez eta barrez aritu zen eta besteak hari begira, eta gero bere orriak bildu z ituen. ─Benetako jendeari buruzko benetako istorio bat? ─esan zuen, begiak Edwarden aurpegian tinko─. Istorian jaso ez dudan kontu bakarra da lankidea alhajiarekin utzi eta gero Jeepera igo nintzela eta gidariari temaz eskatu niola etxera eramateko zeren bai bainekien azken aldia izanen zela J eep batean nindoala. Beste gauza batzuk esan gogo zituen Ujunwak, baina ez zituen esan. Malkoak begietan metatzen ari zitzaizkion, baina ez zien isurtzen utzi. Amari deitzeko irrikan zegoen eta, etxolara zihoala, bere buruari galdetu zion ea sinesgarritzat joko zen, istorio batean, horrelako amaiera bat.

2023-12-01

Jumping-Monkey-Hill-1

booktegi.eus CHIMAMANDA N GOZI ADICHIE Jumping Monkey Hill itzulpena: Itziar Ultzurrun Etxola guztiek lastozko teilatuak zituzten. Haien izenak, hala nola Babuinoen Aterpea eta Arantzurdearen Etxea, eskuz margoturik zeuden harrizko bidexketara jotzen zuten egurrezko ateen ondoan, eta leihoak zabalik uzten ziren bezeroak jakaranda hostoen xuxurla eta itsasoko olatuen hots lasaigarri eta beti batekoa adituz iratzar zitezen. Zumezko erretiluetan te fineko sortak. Goiz erdian, neskame beltz diskretuek oheak egiten zituzten, bainontziak garbitzen, alfonbrak xurgagailuaz arazten eta basaloreak ipintzen eskuz eginiko lorontzietan. Ujunwari bitxia iruditu zitzaion Idazle Afrikarren Lantegia han egitea, Jumping Monkey Hillen, Lurmutu r Hiriaren kanpoaldean. Izena bera ere ez zetorren lekuarekin bat, eta oporgune hari bapo bazkatuen atsegintasuna zerion; Ujunwak turista atzerritarrak irudikatzen zituen toki klasea zen hura: lasterka ibiliko ziren harat honat, muskerrei argazkiak atereaz , eta ondoren etxera itzuliko ziren ia ohartu ere gabe musker burugorri baino jende beltz gehiago zegoela Hegoafrikan. Geroago, lekua Edward C ampbellek aukeratu zuela jakinen zuen; zenbait asteburu igaroak zituen han, Lurmutur Hiriko Unibertsitateko irakas lea zelarik. Baina Ujunwak ez zekien hori Edward ─agure bat, udako kapela buruan, irri egitean lizun koloreko bi ebakortz erakutsi zizkiona─ aireportura bila etorri zitzaion arratsaldean. Musu eman zion bi masailetan. Galdetu zion ea arazorik izan zuen au rreordaindutako txartelarekin, ea axola zitzaion ugandarraren zain gelditzea, hegazkina laster iristekoa zen eta, ea goseak zegoen. Esan zion emaztea, Isabel, lantegiko gainerako partaide gehienen bila joana zela jada, eta Simone eta Hermione adiskideak, h aiekin batera Londresetik etorriak zirenak ordainpeko langile gisa, ongietorri bazkaria prestatzen ari zirela oporgunean. Edward eta Ujunwa iritsieren eremuko banku batean eseri ziren. Edwardek ugandarraren izena zeraman kartela sorbaldan bermatu eta azald u zion zeinen hezea zen Lurmutur Hiria urteko sasoi hartan, zeinen pozik zegoen lantegiko antolaketa zela eta. Hitzak luzatzen zituen. Britainarrek dottore esaten dioten doinu hura zuen, nigeriar aberats batzuk antzeratzen saiatzen diren mintzaera, haiek n ahi gabe ere azkenean barregarri suertatzen dena. Ujunwak jakin nahiko zukeen ea Edward izan ote zen bera lantegirako hautatu zuena. Segur aski, ez; British Councilek egin zuen deialdia, eta izangai hoberenak hautatu gero. Edward pitin bat mugitu, eta hurb ilago eseri zitzaion. Galdetu zion ea zertan aritzen zen Nigerian. Ujunwak aharrausi zabal bat itxuratu zuen, gizona i sil zedin desiratuz . Edwardek galdera errepikatu eta galdetu zion ea lanean baimena eskatu zuen lantegira etortzeko. Adiadi begir atzen zi on. Hirurogeita bost eta laurogeita hamar urte bitartean izanen zituen . Ujunwak ezin zion aurpegian adina igarri; begitarte atsegina zuen baina formagabea, Jainkoak, gizon hura sortzean, pareta baten kontra zapaldu eta azpegiak aurpegi osoan barreiatu izan balizkio bezala. Lauso irri egin eta erantzun zion Lagos tik joan aurretixe galdu zuela lana ─banku batean─ eta, beraz, ez zuela baimena eskatzeko premiarik izan. Aharrausi egin zuen berriz. Gizonak gehiago jakiteko irrikan zegoela iduri zuen, eta berak e z zuen gehiagorik kontatu nahi, beraz, begiak goititu eta ugandarra zetorrela ikusi zuenean, arindua hartu zuen. Ugandarrak logaletua zirudien. Hogeita hamar urte eta koska zituen, aurpegi karratukoa zen eta azal ilunekoa, eta ile matazatua biribil kizkur retan tenkatua zeraman. Burua makurtu zuen Edwarden eskua bere bi eskuekin estutu zuenean eta, gero, biratu eta kaixo bat murmurikatu zion Ujunwari. Renault aren aurreko jarlekuan eseri zen. Oporgunerainoko bidea luzea zen, muino malkartsuetan nahierara zi zelkaturiko errepideetan barna zihoan , eta Ujunwa kezkatu zen Edward ez ote zen sobera zaharra hain azkar gidatzeko. Arnasari h eldu zion lastozko teilatudun etxolen eta bidexka artoski zainduen multzora iritsi arte. Emakume horail irribarretsu batek bere e txola erakutsi zion, Zebraren Gordelekua: zerudun ohea eta izpiliku usaineko izarak. Ujunwa, lipar batez ohean eseri ondoren, maleta husten hasi zen, leihotik begira noizean behin, zuhaitzen hostotzen artean kukuturiko tximinoen bila. Tamalez, ez zegoen bakar bat ere, esan zien Edwardek partaideei gero, itzalkin arrosen azpian bazkaltzen ari zirela, barandara hurbildutako mahaietan, itsaso turkesa kolorea ikusteko modua izan zezaten. Edwardek partaideak banan banan seinalatu eta aurkezpenak egin zi tuen. Hegoafrikako emakume zuria Durbangoa zen eta gizon beltza, berriz, Johannesburgekoa. Gizon tanzaniarra Arushakoa zen, gizon ugandarra Entebbekoa, emakume zimbabwetarra Bulawayokoa, gizon keniarra Nairobikoa , eta emakume senegaldarra, gazteena, hogeit a hiru urtekoa, Paristik etorria zen hegazkinez, unibertsitatean ikasten ari baitzen han. Edwardek azkena aurkeztu zuen Ujunwa: ─Ujunwa Ogundu gure parte hartzaile nigeriarra da eta Lagosen bizi da. Ujunwak mahai ingurura so egin zuen jakin nahian ea ha ietako norekin moldatuko zen ongi. Aukerarik handienak emakume senegaldarrak zituen: begietako distira lotsagabe hura, doinu frankofonoa eta xerlo zilar kolore haiek hileko rasta lodietan. Emakume zimbabwetarraren rastak luzeagoak eta meharragoak ziren, et a haietan zintzilikaturiko kauri maskorrek txin txin egiten zuten burua batera eta bestera mugitzen zuenean. Hiperaktiboa zirudien, gerakaitza, eta Ujunwak pentsatu zuen bazitekeela hura gogoko izatea, baina soilik alkohola gogokoa zuen eran: gutxika. Keni arra eta tanzaniarra itxura arruntekoak ziren, ia bereizezinak: kopeta zabaleko gizon garaiak, bizarrak zarpail, mahuka motzeko atorra estanpatuak soinean. Pentsatu zuen gogoko izan zitzakeela mehatxagarri ez den jendea gogoko dugun modu axolagabean. Hegoa frikarrei zegokienez, ez zekien seguru: emakume zuriak aurpegi hagitz serioa zuen, umore zantzurik eta makillajerik gabekoa, eta gizon beltzak santujale egonarritsua zirudien, aterik ate doazen Jehovaren Lekuko horietako bat bezala, atea muturrean ixten di oten aldiro irribarrez erantzuten duena. Ugandarrari, berriz, higuina hartu zion aireportuan bertan, eta are gehiago orain Edwarden galderei ematen zien erantzun lausengarriengatik eta Edwardekin soilik mintzatzeko eta beste partaideei ez ikusia egiteko au rrerantz makurtzeko zuen moduagatik. Gainerakoek, berriz, ez zioten ia hitz egiten. Denek zekiten Idazle Afrikarrendako azken Lipton Sariketa irabazia zuela, hamabost mila liberako diru saria hartuta. Ez zioten hizpiderik eman beren hegaldiei buruzko solas gizabidetsuan. Belar finez apainduriko oilasko krematsua jan ondoren, botila distiratsuetan zetorren ur gasduna edan ondoren, Edward ongietorri hitzak esateko zutitu zen. Begiak txilotzen zituen solastatzean, eta buruko ile barbana kulunka higitzen zitzaion itsasoko usaina zekarren haize leunean. Lehenik, bazekitena esan zien: lantegia bi astekoa izanen zela; berari bururatu zitzaiola, baina, jakina, Chamberlain Arts Foundationek gogotsu finantzatzen zuela, Idazle Afrikarrendako Lipton Sariketa berari ere bururatu zitzaion eta funda zio bereko jende atseginak finantzatu zuen bezalaxe; espero zela guztiek ipuin bana idaztea, gero segur aski Oratoryn argitaratuko zena; ordenagailu eramangarri bat zegoela etxola guztietan; ipuina lehen astean idatziko zutela eta bigarren astean denon art ean berrikusiko zituztela; eta ugandarra arituko zela lantegi buru. Gero, bere buruaz mintzatu zitzaien, nola zeramatzan berrogei urte afrikar literaturari buru belarri emana, Oxforden piztu zitzaion bizitza osoko grinari. Ugandarrari begiratzen zion behin eta berriz. Ugandarrak baiezko sutsuekin erantzuten zion haren begirada bakoitzari. Azkenik, emaztea aurkeztu zuen, Isabel, denek jada ezagutzen zuten arren. Animalien eskubideen aldeko ekintzailea zela azaldu zien, eskarmentu handikoa Afrikan , eta Botsw anan bizi izan zela nerabezaroan. Harro zirudien emaztea zutitu zenean, Isabelen dotoretasun garai eta lirainak bere irudiaren gabeziak berdinduko balitu bezala. Ilea gorri hits kolorekoa zuen, xerloek aurpegia zedarriztatzeko maneran moztua. ─Edward, ni aurkeztea ere ─esan zuen ilea laztanduz batera. Ujunwak, halere, imajinatu zuen Isabelek nahi izanen zuela Edwardek bera aurkeztea, bazitekeela senarrari oroitarazi izana ere: tira, laztana, gogora zaitez ni behar bezala aurkezteaz bazkarian. Tonu samur b atez esanen zion. Biharamunean, gosaritan, Isabelek tonu hori bera baliatu zuen Ujunwaren ondoan eseri eta esan zuenean ezen segur aski, holako hezur egitura dotore harekin, errege erregina nigeriarren etorkikoa behar zuela. Ujunwari hasteko eta bat burur atu zitzaion Isabeli galdetzea ea inoiz behar izan zuen errege erreginen odola Londresko adiskideen itxura ederra azaltzeko. Ez zion galdetu, baina horren ordez esan zuen ─ezin eta eutsi─ baietz, printzesa bat zela, leinu zahar baten ondorengoa , eta bere a rbasoetako batek merkatari portugaldar bat harrapatu zuela hamazazpigarren mendean eta ezti mamitan atxiki zuela, errege kaiola batean. Ahabi zukua edateko isildu zen , eta edalontziari begira irri egiteko. Isabelek, pozarren, esan zuen beti asmatzen zuela errege odolari antzematen eta espero zuela Ujunwak babestu eginen zuela isileko ehizaren kontrako bere kanpaina eta ikaragarria zela, ikaragarria, jendea zenbat tximino hiltzen ari zen, galzorian zeudela, eta ez zituztela jan ere egiten, ehiza jakiei buruz ko berriketa hori guztia gorabehera, tximuen lotsariak baizik ez zituztela erabiltzen, sorginkerietarako. Gosalondoan, Ujunwak amari dietu zion eta oporguneaz eta Isabelez mintzatu zitzaion eta kontent jarri zen amak isilka barre egin zuenean. Telefonoa e skegi eta ordenagailu eramangarriaren parean eseri zen, eta pentsatu zuen amak denbora luzea zeramala egiaz barre egin gabe. Luzaroan egon zen han, sagua alderik alde mugituz, erabaki nahian pertsonaiari izen arrunten bat jarriko zion, Chioma edo gisakoa, edo izen exotikoagoren bat, Ibari edo gisakoa. Chioma amarekin bizi da Lagosen. Ekonomiako graduduna da Nsukkako Unibertsitatean, Gazteen Zerbitzu Nazionala amaitu berri du, eta ostegunero The Guardian erosi, enplegu eskaintzak arakatu eta CVa bidaltzen du manila koloreko gutun azaletan. Asteak ematen ditu inongo berririk gabe. Azkenean telefono dei bat jasotzen du eta elkarrizketa bat proposatu diote. Galdera gutxi batzuk egin eta gero, gizonak kontratatuko duela esaten dio, eta gela zeharkatu, neskaren atzean gelditu, sorbaldak inguratu eta bularrak zanpatzen dizkio. «Kirten hori! Ez zara gauza zeure burua errespetatzeko ere!» marmar egiten du Chiomak eta ospa egiten du. Hurrengo asteetan, isiltasuna nagusi. Amaren boutiquean laguntzen du. Gutu nazal gehiago bidaltzen. Hurrengo elkarrizketan, emakumeak, Chiomak sekula entzundako doinurik zurienean, baboenean mintzatuz, esaten dio atzerrian ikasitako norbaiten bila ari dela, eta Chioma ia barrez irteten da handik. Hurrengo asteetan ere isiltasuna nagusi. Hilabeteak dira ez duela aita ikusi, baina haren bulego berrira joatea erabakitzen du, Victoria uhartera, lana aurkitzen laguntzen ahal dion galdetzera. Hitzordua tirabiratsua da. «Zergatik ez zara ba lehenago etorri?», galdetzen dio aitak haserre plantak eginez, Chiomak bai baitaki aitarendako errazagoa dela haserretzea; errazagoa da jendearekin haserretzea haiek mindu ondoren. Aitak dei batzuk egiten ditu. Billete sorta mehe bat ematen dio, berrehun naira kiribilean bilduak. Ez dio amaz galdetzen . Idazmahaian Emakume Horiaren argazkia dagoela ohartzen da Chioma. Amak ongi deskribatu zuen: «Oso azal argikoa da, mestizoa ematen du, eta kontua da ederra ere ez dela, haren aurpegiak papaia hori umela dirudi». Jumping Monkey Hilleko jantoki nagusiko a rgiarmiarma hain beheiti zegoen zintzilik non Ujunwak eskua luzatu eta ukitu ahal izanen baitzuen. Edward zamau zuriz jantzitako mahai luzearen mutur batean eserita zegoen, Isabel bestean eta partaideak bien artean. Zurezko zoru sendoek kraska egiten zute n burrunbatsu zerbitzariak haien inguruan zebiltzala kartak banatu bitartean. Ostruka xerrak. Izokin ketua. Oilaskoa laranja saltsan. Edwardek kartsuki gomendatu zien ostruka jateko. Zeharo soraaa garria zen. Ujunwari ez zitzaion gustatu ostruka jateko i deia, jakin ere ez zekien jendeak ostrukak jaten zituenik, eta hala esan zuenean, Edwardek gustura barre egin eta esan zuen ostruka, jakina, Afrikako oinarrizko jaki bat zela. Gainerakoek ostruka eskatu zuten eta Ujunwaren oilaskoa, limoitsuegia, iritsi ze nean, bere buruari galdetu zion ez ote zukeen ostruka eskatu behar . Behikia zirudien, nolanahi ere. Bizitza osoan edandakoa baino alkohol gehiago edan zuen, bi kopa ardo, eta baretzen zela sentitu eta senegaldarrarekin hizketan hasi zen ile beltz naturala zaintzeko modurik hoberenei buruz: silikonazko produkturik ez, karite gurina erruz, bustita baizik ez orraztea. Ardoari buruzko solas puskak aditu zizkion Edwardi: Chardonnay ardoa ikaragarri aspergarria zen. Ondoren, partaideak glorietan bildu ziren ─uga ndarra izan ezik, bereiz eseri baitzen Edwardekin eta Isabelekin─. Intsektu hegalariak esku zartez uxaka eta ardoa edaten aritu ziren, eta barrez, eta bata besteari adarra jotzen: zuek keniarrak izugarri otzanak zarete! Zuek nigeriarrak izugarri oldarkorra k zarete! Zuek tanzaniarrek ez duzue janzteko gustu onik! Zuei senelgadarrei burua jan dizuete frantziarrek! Sudango gerraz mintzatu ziren, Afrikako Idazleak bildumaren gainbeheraz, liburuez eta idazleez. Ados egon ziren Dambudzo Marechera txundigarria zel a, Alan Paton ezpainestua zela, Isak Dinesen barkaezina zela. Keniarrak doinu europar arrunt bat bereganatu eta, zigarreta zupaden artean, Isak Dinesenek kikuyu haurrez esandakoa errepikatu zuen, buruz atzeratuak bilakatzen zirela bederatzi urte betetzean. Barre egin zuten denek. Zimbabwetarrak esan zuen Achebe aspergarria zela eta ez zuela batere txukun idazten, eta keniarrak esan zuen hori sakrilegio bat zela eta ardo kopa kendu zion, harik eta zimbabwetarrak bere hitza jan eta barreka esan zuen arte Ache be sublimea zela, jakina. Senegaldarrak esan zuen oka egitear egon zela behin Sorbonako irakasle batek esan zionean Conrad egiazki zure aldean zegoela, bera ezgai balitz bezala bere kabuz erabakitzeko nor zegoen bere aldean. Ujunwa saltoka hasi zen gora et a behera, mordoilokeriak lardaskatzen Conraden afrikarrak antzeratzeko, ardoaren arintasun goxoa sumatuz buruan. Zimbabwetarrak balantza egin eta ur iturrira erori zen, eta farfuilaka irten zen, rasta kizkurrak blai, esanez arrain bat bihurka zebilela irud itu zitzaiola. Keniarrak esan zuen hori erabiliko zuela bere istoriorako ─arraina oporguneko iturri dotorean─ ez baitzekien batere zertaz idatzi. Senegaldarrak esan zuen bere istorioa bere egiazko istorioa zela eta gaia zela nola deitoratu zuen neskalaguna ren heriotza, eta nola atsekabe hark adorea eman zion gurasoengana joateko, nahiz eta haiek txantxa arin baten moduan hartzen zuten orain hura lesbiana izatea eta gizon gazte egokien familiei buruz mintzatzen segitzen zioten. Hegoafrikar beltzak asaldatuta eman zuen «lesbiana» aditzean. Zutitu eta aldendu egin zen. Keniarrak esan zuen hegoafrikar beltzek aita ekartzen ziotela buruan: Izpiritu Sainduaren Berpizkundearen elizara joaten zen eta ez zuen kalean jendearekin hitz egiten, ez zirelako salbatuko. Zim babwetarra, tanzaniarra, hegoafrikarra eta senegaldarra beren aitez solastatu ziren denak ere. Ujunwari begiratu zioten eta ohartu zen bera zela deus ere esana ez zuen bakarra, eta istant batez ardoak ez zion burua lausotu . Sorbaldak goititu eta marmarka esan zien bere aitari buruz ezer gutxi zegoela esateko. Pertsona arrunta zela. ─Baduzu harekin harremana? ─galdetu zion senegaldarrak, ezetz uste zuela adierazten zuen goxotasun batez, eta haren doinu frankofonoak Ujunwa sumindu zuen estreinakoz. ─Bai, b adugu harremana ─es an zuen indar bare batez─. Aitak erosten zizkidan liburuak haurra nintzenean eta hark irakurri zituen nire lehen poema eta istorioak. Etenaldi bat egin zuen, eta denak begira gelditu zitzaizkion eta erantsi zuen: ─Harritu egin ninduen zerbait egin zuen. Mindu ere bai, baina gehienbat harritu. Bazirudien senegaldarrak galdera gehiago egin nahiko lituzkeela, baina iritziz aldatu eta ardo gehiago nahi zuela esan zuen. ─Zure aitari buruz idazten ari zara? ─galdetu zion keniarrak eta Ujunwak EZ tinko batez erantzun zion, ez baitzuen sekula sinetsi fikzioa terapiatarako balio zuenik. Tanzaniarrak esan zion fikzioa terapia zela, terapia mota bat, axolarik ez jendeak zer zioen. Gau hartan Ujunwa idazten saiatu zen, baina begiak lanbrotuak zi tuen eta buruko mina ere bazuen; beraz, ohera joan zen. Gosalondoan, ordenagailu eramangarriaren parean eseri zen, te katilua eskuan. Chiomak dei bat jasotzen du Merchant Trust Banketik, aitak deitu duen lekuetako batetik. Zuzendaritza batzor deko lehendakaria ezagutzen du. Neska itxaropentsu dago; ezagutzen dituen banku langile guztiek bigarren eskuko Jetta politak gidatzen dituzte eta etxebizitza politak dauzkate Gbagadan. Zuzendariordeak egiten dio elkarrizketa. Beltzarana da, eta itxura ede rrekoa, eta haren betaurrekoek diseinu dotoreko logotipoa daramate armazoian eta, mintzatzen zaion bitartean, Chiomak etsi etsian desiratzen du erreparatu diezaion. Ez dio erreparatzen. Zuzendariordeak esaten dio marketinerako kontratatu nahiko luketela et a horrek esan nahi duela kanpora irtetea eta kontu berriak ekartzea. Yinkarekin arituko da lanean. Probaldian hamar milioi naira ekartzeko gauza bada, bermatua izanen du lanpostu finkoa. Chiomak baiezkoa egiten du buruaz bestea mintzatu bitartean. Gizonen arreta jasotzera ohituta dago eta muturtuta dago zuzendariordeak ez diolako begiratzen gizonak emakumeari begiratu ohi dion moduan, eta ez du ongi ulertzen zer esan nahi duen kanpora irtetea kontu berriak lortzera harik eta bi asteren buruan lanean hasten den arte. Gidari uniformedun batek alhaji baten etxera eramaten ditu Chioma eta Yinka, Ikoyira, jeep ofizial klimatizatu batean ─Chiomak eserlekuaren larru leunaren gainetik lerratzen du eskua, handik ate ratzeko gogorik gabe─. Alhajia lagunkoi eta adeitsu agertzen da bere irriaz, bere esku keinuez, bere barreaz. Yinka zenbait aldiz joana da hura ikustera eta gizonak neska besarkatu eta barre eginarazten dion zerbait esaten dio. Chiomari begiratzen dio. ─Hau hagitz apain a da ─esaten du. Zerbitzari batek xanpain kopa izoztuak zerbitzatzen dizkie. Alhajia Yinkari mintzatzen zaio baina Chiomari begiratzen dio maiz. Gero hurbiltzeko eskatzen dio Yinkari eta azaltzeko zertan diren interes altuko aurrezki kontu ak, eta orduan magalean esertzeko eskatzen dio eta ez al du uste besotan hartzeko behar beste indarra duenik ala? Yinkak dio jakina baduela eta magalean esertzen zaio, irri lasaia ezpainetan. Yinka txikia da, eta azal argikoa; Chiomari Emakume Horia oroita razten dio. Amak kontaturiko horixe da Chiomak Emakume Horiaz dakien guztia. Behin, arratsalde motel batean, amak Adeniran Ogunsaya karrikan zuen boutique ra sartu zen Emakume Horia. Amak bazekien n or zen, bazekien Emakume Horiak urtebete zeramala senarrarekin, bazekien senarrak Emakume Horiaren Honda Accord autoa eta Ilupejuko etxebizitza ordaindu zituela. Baina ama bere senetik atera zuena zera izan zen: Emakume Horia dendara etortzeak, oinetakoei begiratzen aritzeak eta egiaz senarrarena zen diruaz ordaindu asmo izateak. Horrenbestez, amak tirakada bat eman zion Emakume Horiak bizkarreraino dingilizka zeraman ileor deari eta oihu egin zuen «senar lapurra!», eta gainerako saltzaileak hurbildu eta zaplaztekoka eta joka aritu zitzaizkion, harik eta Emakume Horia a utorantz lasterka ihesi joan arte. Chiomaren aitak jakin zuenean, amari garrasi egin eta esan zion kaleko em akume basa horietako baten gisara jokatu zuela, eta alferrik lotsarazi z ituela senarra, bere burua eta emakume errugabe bat. Gero etxetik joan zen. Chioma Gazteen Zerbitzu Nazionaletik itzuli eta ohartu zen aitaren armairua hutsik zegoela. Izeba Elohor , Iz eba Rose eta Izeba Uche, denak etorri ziren eta amari esa n zioten: «Prest gaude zurekin h arengana joateko etxera itzul dadin erregutzera, edo gu joanen gara eta zure izenean erregutuko diogu». Chiomaren amak esan zuen: «Inolaz ere ez. Ez naiz harengana joa nen erreguka. Aski da». Izeba Funmi iritsi ze n eta esan zuen Emakume Horiak medizina batekin estekatua zuela senarra eta ezagutzen zuela hura aska zezakeen babalawo on bat. Chiomaren amak esan zuen: «Ez, ez naiz harengana joanen». Amaren boutique a huts egiten hasi zen, Chiomaren aitak Dubaiko oinetakoak inportatzen lagundua ziolako beti. Beraz, prezioak beheititu zituen, iragarkiak paratu Joyn eta City Peoplen , eta Aban eginiko oinetakoak ekarzen has i zen. Chiomak zapata haietako pare bat darama alhajiaren egongelan eseri eta Yinkari begira dagoen goiz horretan, Yinka, gizonaren magal zabalean jarririk, Merchant Trust Bankeko aurrezki kontuen onurez hizketan ari den bitartean. Hasieran, Ujunwa ahaleg indu zen ez ohartzen Edwardek maiz begiratzen ziola gorputzari, gizonaren begiak ez zeudela sekula bere aurpegiari so, baizik eta beheitiago. Lantegiaren egunak errutina bati atxiki zitzaizkion, gosaria zortzietan, bazkaria ordu batean eta afaria seietan l uxuzko jantokian. Seigarren egunean, bero sapa ikaragarria egiten zuela, Edwardek aztertu beharreko lehen ipuinaren kopiak banatu zizkien: zimbabwetarrak idatzitakoa. Partaide guztiak terrazan eserita zeuden eta, Edwardek orriak banatutakoan, Ujunwa jabetu zen itzalkin azpiko eserleku guztiak hartuak zeudela. ─Ez zait axola eguzkitan esertzea ─esan zuen zutitzeaz batera─. Nahi duzu ni altxatzea eta zu hemen jarri, Edward? ─Nahiago nuke zu etzatea ─esan zuen. Une hura likatsua izan zen, lodia; txori batek karranka egin zuen urrutian. Edward irribarrez ari zen. Ugandarrak eta tanzaniarrak baizik ez zioten aditu. Orduan ugandarrak barre egin zuen. Eta Ujunwak barre egin zuen, zeren, esan zion bere buruari, barregarria eta asmotsua zen, ongi pentsatuz gero. Ba zkalondoan, pasieran ibili zen zimbabwetarrarekin eta, itsas ertzean maskorrak batzera gelditu zirenean, Edwardek esandakoa kontatu nahi izan zion Ujunwak. Baina zimbabwetarrak adia galdurik ematen zuen, ohi baino isilkorragoa; bere istorioaz kezkatua izan en zen segur aski. Ujunwak arratsean irakurria zuen. Idazkerak apaingarri gehiegitxo zituela iruditu zitzaion, baina gogoko izan zuen istorioa eta gustatutako gauzak eta iradokizun arretatsuak idatzi zituen bazterretan. Istorio familiar eta dibertigarri ba t zen, Bigarren Hezkuntzako irakasle hararetar bati buruzkoa: apaiz mendekostearrak esaten dio ez duela emaztearekin seme alabarik izanen harik eta emaztearen umetokia lotu duten sorginen aitorpena erdietsi arte. Senar emazteak sinetsita daude sorginak ald ameneko bizilagunak direla eta, goizero, otoitzean aritzen dira ozenki, Izpiritu Sainduaren hitzezko lehergailuak jaurtiz hesiaz gaindi. Biharamunean, zimbabwetarrak pasarte bat irakurri ostean, isilune labur bat egon zen jangelako mahaiaren inguruan. Ger o, ugandarrak hitza hartu eta esan zuen gihar handiko prosa zela. Hegoafrikar zuriak buruaz baiezkoa egin zuen gogotsu. Keniarra desados agertu zen. Esaldietako batzuetan literatura kutsua lortzeko ahalegina hain handia zen, non esaldiek ez zuten zentzurik , esan zuen, eta haietako bat irakurri zuen. Gizon tanzaniarrak esan zuen istorioari osoki begiratu behar zitzaiola eta ez zatika. Bai, bat etorri zen keniarra, baina zati bakoitzak zentzua izan behar zuen osotasunak zentzua izan zezan. Orduan Edwardek hit z egin zuen. Idazkera anbizio handikoa z en, baiki, baina istorioa ri berari galdera hau zerion : «Eta zer?». Bazen zeozer izugarri démodé kontakizun hartan, aintzat hartuz gero Mugabe zitalaren azpiko Zimbabwen gertatzen ari ziren gainerako gauza guztiak. Ujunwak tinko begiratu zion. Zer esan nahi zuen Edwardek démodérekin? Nola izan zitekeen démodé hain benetakoa zen istorio bat? Baina Ujunwak ez zion Edwardi galdetu ea zer esan nahi zuen eta keniarrak ez zion galdetu eta ugandarrak ez zion galdet u eta zimbabwetarrak rastak aurpegitik baztertu besterik ez zuen egin, kauri maskorrei txin txin eginaraziz. Gainerako guztiak isilik gelditu ziren. Laster, aharrausika hasi, elkarri gabon esan eta beren etxoletara joan ziren. Biharamunean, ez zuten aurre ko gauekoaz hitz egin. Aipatu zuten zeinen arolak zeuden arrautza nahasiak eta zeinen misteriotsuak ziren jakaranda osto ak gauez, leihoen kontra firifara. Afalondoan, senegaldarrak bere istorioaren pasarte bat irakurri zuen. Gaua haizetsua zen eta atea it xi zuten zuhaitzen zurrunbiloaren hotsa entzun ez zedin. Edwarden piparen kea gelaren goialdean zabaltzen zen. Senegaldarrak hileta eszena baten bi orrialde irakurri zituen, sarri geldituz ura hurrupaka edateko, eta emozioa handitu ahala gero eta doinu mar katuagoz mintzatzen zela, t oro z bihurraraziz. Ondoren, Edwardengana biratu ziren denak, are ugandarra bera ere, bai baitzirudien ahantzia zuela bera zela lantegiko burua. Edwardek pipa pentsakor zupatu zuen esan aitzin homosexualei buruzko istorio mota h oriek ez zirela, zinez, Afrikaren erakusgarri. ─Zer Afrika? –bota zuen Ujunwak zakar . Hegoafrikar beltza mugitu egin zen aulkian. Edwardek pipa zupatzen segitu zuen. Gero, elizan geldirik egon nahi ez duen umeari begiratuko litzaiokeen maneran begiratu zion Ujunwari eta esan zuen ez zela hizketan ari afrikanista Oxford kume baten gisara, baizik eta egiazko Afrikaren zalea zen aldetik, eta ez zuel a nahi me ndebaldeko ideiak Afrikako bazterretan inposatzerik. Zimbabwetarra, tanzaniarra eta hegoafrikar zuria buruari eragiten hasi ziren Edward mintzatu bitartean. ─2000. urtean bizi gara, jakina, baina zein neurritaraino da afrikarra inork bere familiari esatea homosexuala dela? ─esan zuen. Senegaldarrak frantses ulergaitz batean eztanda egin zuen eta, minutu batez borborka mintzatu eta gero, esan zuen: ─Senegaldarra naiz! Senegaldarra naiz! Edwardek frantsesezko jario berean erantzun zion, eta, gero, ingeles ez erantsi, irribarre samur batez: ─Uste dut Bordeleko ardo bikain hortatik gehiegitxo edan duela. Eta partaideetako batzuek isilka barre egin zuten. Ujunwa izan zen alde egiten lehena. Bere etxolatik hurbil zegoela, norbait deika ari zitzaiola aditu eta geratu egin zen. Keniarra zen. Zimbabwetarrarekin eta hegoafrikar zuriarekin zegoen. ─Goazen tabernara ─esan zuen keniarrak. Ujunwak bere buruari galdetu zion non egonen ote zen senegaldarra. Tabernan, ardo bat edan zuen eta besteei entzun zien hizketan, nola esaten zuten Jumping Monkey Hilleko gainerako bezeroek ─zuriak guztiak ere─ mesfidati begiratzen zietela lantegiko partaideei. Keniarrak esan zuen bezperan bikote gaxte bat geldi geratu zela, eta apur bat atzera egin, bera igerilekuko bidex katik hurbiltzen ari zitzaiela. Hegoafrikar zuriak esan zuen berak ere begirada fidakaitzak jasoak zituela, agian kente oihaleko kaftanak janzten zituelako beti. Han eserita, kanpoko gau beltzari begira begira, edariek bigunduriko ahotsak adituz inguruan, Ujunwak auto gorrotozko eztanda bat sumatu zuen urdailaren azpialdean. Ez zukeen barre egin behar Edwardek esan zuenean «Nahiago nuke zu etzatea ». Ez zen barregarria izan. Ez zen batere barregarria izan. Gorrotagarria iruditu zitzaion , eta gorrotagarria ir uditu zitzazkion , baita ere, haren aurpegiko irria eta erdizka ikusi zizkion hortz berdexkak eta nola begiratzen zion beti bularrei aurpegiari begiratu ordez, nola joaten zen Edwarden soa bere gorputzean behetik gora eta nola, halere, hiena ero baten modua n barre egitera behartu zuen bere burua. Ardo kopa erdi hustua laga eta esan zuen: ─Edward beti ari zait gorputzari begira. K eniarrak eta hegoafrikar zuriak eta zinbabwetarrak adi adi begiratu zioten. ─Edward beti ari zait gorputzari begira ─esan zuen b erriro. Keniarrak esan zuen lehenbiziko egunetik garbi zegoela Edward bere emazte hezur azal horren gainean igoko zela azpikoa Ujunwa izan zedila desiratuz; zimbabwe tarrak esan zuen Edwarden begiei lizunkeria zeriela Ujunwari begiratzen zion aldiro; hegoa frikar zuriak esan zuen Edwardek sekula ez ziola emakume zuri bati hala begiratuk o Ujunwarekiko begirunerik gabeko irrika sentitzen zuelako . ─Guztiok ohartu zarete? ─galdetu zien─. Guztiok ohartu zarete? Traizionatu a izanaren sentimendu bitxi bat nagusitu zitzaion. Altxatu eta bere etxolara joan zen. Amari deitu zion, baina ahots metalikoak «markatu duzun zenbakia ez dago erabilgarri une honetan, mesedez, saia zaitez geroago» esaten zuen etengabe eta, beraz, telefonoa eskegi zuen. Ezin izan zuen idatzi. Ohean etzan eta hain luzaroan egon zen esna, non lokartu zenerako eguna argitzen ari baitzuen. Gau hartan, tanzaniarrak bere istorioren pasarte bat irakurri zien, Kongoko hilketei buruzko istorioa zen, paramilitar baten ikuspegitik kontatua, bortizkeria likitsez beteriko gizona bera. Edwardek esan zuen Oratoryko lehen istorioa izanen zela, beharrezkoa zela, premiazkoa, jakin beharreko gauz ak kontatzen zituela. Ujunwak pentsatu zuen The Economistetik hartutako artikulu bat zirudiela, karikatura moldeko pertsonaiez betea. Baina ez zuen esan. Bere etxolara itzuli zen eta, urdaileko minez egon arren, ordenagailu eramangarria piztu zuen. Chioma han eserita dagoela, Yinkari begira begira, zeina alhajiaren magalean eserita baitago, irudipena du antzezlan bateko jokalaria dela. Antzezlanak idazten zituen Bigarren Hezkuntzan. Chiomaren gelakoek antzerki lan bat taularatu zuten eskolaren urteurrena o spatzeko eta, amaieran, ikusleek txaloaldia zutik jo eta zuzendariak esan zuen «Chioma gure izarra izanen da etorkizunean!». Aita han zen, amaren alboan jarrita, esku zartaka eta irriz. Baina Chiomak esan zuenean unibertsitatean literatura ikasi nahi zuela , aitak erantzun zion ez zela bideragarria. Hala esan zuen, «bideragarria». Esan zion beste zerbait ikasi beharko zuela eta beti segitzen ahalko zuela idazten, beste horren osagarri. Alhajiak hatz bat darabil samurki Yinkaren besoan gora eta behera esaten duelarik: «Baina badakizu Savanna Union Bankek jendea bidali zidala joan den astean». Yinkak irribarrez segitzen du eta Chiomak jakin nahiko luke ez ote dioten masailek minik emanen. Ohe azpian metalezko kutxa batean dauden narrazioez oroitzen da. Aitak de nak irakurri zituen eta, batzuetan, bazterretan idazten zuen: Bikaina! Klixea! Oso ongi! Nahasia! Aitak eros ten zizkion nobelak; amak uste zuen nobelak irakurtzea denbora alferrik galtzea zela eta sinetsita zegoen Chiomak ikasliburuak besterik ez zuela beh ar . ─Chioma ─dio Yinkak eta neskak gora begiratzen du. Alhajia hizketan ari zaio. Gizonak ia lotsatua dirudi eta haren begiek ez diote begietara begiratzen. Yinkarenganako erakusten ez duen herabetasunaz ari zaio Chiomari. ─Esaten ari naiz hagitz apain a zarela. Nolatan ez zaitu honezkero handi mandiren batek esposatu? Chiomak irri egin, eta ez du deus esaten. Alhajiak dio: ─Merchant Trustekin tratua eginen dudala erabaki dut baina zu izanen zara nire kontaktu pertsonala. Chiomak ez daki zer esan. ─Jakina ─dio Yinkak─. Bera izanen da zure kontaktua. Ongi zainduko zaitugu. Mila esker, jauna! Alhajia zutitu, eta esaten du: ─Etorri, etorri, badauzkat lurrin on batzuk, Londresko azken bidaian ekarriak. Baten bat emanen dizuet etxera eramateko. ─Gelara sa rtzen hasi eta biratu egiten da─. Etorri, etorri biak. Yinka atzetik joaten zaio, Chioma zutitu egiten da. Alhajia neskareng ana biratzen da berriz, haren zain . Baina Chioma ez da gizonareng ana joaten. Aterantz egin, ireki eta eguzki argi distiratsura irteten da, e ta Jeeparen ondotik igarotzen da: gidaria barnean dago, atea zabalik, irratia entzuten . ─Neska? Neska, zeozer gertatu da? ─oihu egiten dio. Ez dio ezer erantzuten. Oinez segitzen du, ibili eta ibili, burdin langa garaia zeharkat u, karrikara atera eta taxi bat hartzen du bulegora joateko, bere idazmahai ia hutsean dagoena jasotzera. Ujunwa itsasoaren dunbotsarekin iratzarri zen, korapilo urduri bat sabelean. Ez zuen bere istorioa irakurri nahi gauean. Ez zuen gosaltzera joan nahi , ezta ere, baina joan egin zen, halere, eta egunon orokor bat esan zien irribarre orokor batekin. Keniarrararen ondoan eseri zen eta gizona harengana makurtu eta xuxurlatu zion Edwardek senegaldarrari esan berri ziola bere zilbor biluziarekin amets egina zuela. Zilbor biluzia. Ujunwak senegaldarrari so egin zion: te kikara leunki eramaten ari zen ezpainetara, baikor, itsasoari begira. Ujunwak bekaitzez begiratu zion emakumearen konfiantza bareari. Atsekabetuta sentitu zen, halaber, jakiteagatik Edward best e bati ere ari zitzaiola mezu iradokitzaileak igortzen eta bere buruari galdetu zion zer esanahi ote zuen erresumin horrek. Sinetsi ote zuen gizonaren begirada likitsak berarendako baino ez zirela? Deseroso sentitu zen horretaz pentsatzean, baita gauean be re ipuina irakurri beharra zuela pentsatzean ere, eta, arratsaldean, bazkalondoa luzatzen aritu zen eta senegaldarrari galdetu zion ea zer erantzun zuen Edward haren zilbor biluziaz mintzatu zenean. Senegaldarrak sorbaldak goititu eta esan zuen ezen, gizonak zenbat nahi amets eginda ere, lesbiana zoriotsua izaten segituko zuela eta ez ziola zertan deus ere esan. ─Baina zergatik ez dugu ezer esaten? ─galdetu zuen Ujunwak. Ahotsa ozendu zuen, besteei begira─. Zergatik ez dugu sekula ezer esaten? Elkarr i begiratu zioten. Keniarrak zerbitzariari esan zion ura epeltzen ari zela eta ea ekarriko zituen mesedez izotz gehiago. Tanzaniarrak Malawiko zer eskuldetakoa zen galdetu zion zerbitzariari. Keniarrak galdetu zuen ea sukaldariak ere malawiarrak ote ziren, zerbitzari guztiek hangoak ziruditen eta. Orduan zimbabwetarrak esan zuen bost axola zitzaiola sukaldariak nongoak ziren Jumping Monkey Hilleko bazkaria higungarria zelako, dendena haragia eta esne gaina. Kontu gehiago jaurti ziren turrustan eta Ujunwak ez zekien garbi nork esan zuen zer . Imajinaezina zela bilkura afrikar bat arrozik gabe eta ea zergatik egon behar zuen debekatua garagardoa edateak bazkal mahaian, soil soilik Edwardek uste zuelako ardoa egokiagoa zela eta zortzietan gosaltzea goizegi zela , axolarik ez Edwardek esateak ordu «egokia» zela eta haren piparen usaina okaztagarria zela eta ea erabakitzen zuen behingoz zer erre nahi zuen eta zigarretak biltzeari uzten zion pipa erdizka zuela. Hegoafrikar beltza baino ez zen isilik gelditu. Abaild ua zirudien, eskuak magalean batuta, harik eta esan zuen arte Edward inor mindu nahi ez zuen agure bat baino ez zela. Ujunwak garrasi egin zion: ─Jokabide klase horrengatik akabatu zintuzteten, eta beltz hutsendako barrutietara eraman, eta baimen agiriak izatera behartu zeuen herrian ibili ahal izateko! Istantean isildu eta barkamena eskatu zion. Ez zuen halakorik esan behar . Ez zuen ahotsa altxatu nahi izan. Hegoafrikar beltzak sorbaldak goititu zituen, konprenituko balu bezala deabruak bere lana eginen zuela beti. Keniarra Ujunwari begira zegoen. Ahots apalean esan zion Edwardez gain beste zerbaitengatik ere zegoela haserre eta Ujunwak begirada aldendu zuen bere buruari galdezka hitz egokia «haserre» ote zen. Geroago, oroigarrien dendara joan zen keniar rarekin, senegaldarrarekin eta tanzaniarrarekin, eta boli faltsuzko bitxiak saiatu zituzten. Tanzaniarra zirikatu zuten bitxiekiko zuen interesagatik (gay izanen zen bera ere?). Tanzaniarrak barre egin eta esan zuen bere aukerak mugarik gabeak zirela. Gero , serioago, esan zuen Edwardek harreman onak zeuzkala eta agentea bilatzen ahal ziela Londresen; ez zegoen inolako beharrik haren aurka jotzeko, inolako beharrik aukerei atea ixteko. Berak, behintzat, ez zuen irakasle lanpostu gogaikarri batean bukatu nahi Arushan. Guztiei hitz eginen balie bezala ari zen, baina Ujunwari begira begira. Ujunwak lepoko bat erosi, jantzi eta gustatu egin zitzaion nola ematen zuen hortz formako zintzilikari zuriak bere zintzurrean. Gau hartan Isabelek irribarre egin zuen zintz ilikaria ikustean. ─Nahi nuke jendea ohartuko balitz boli faltsuak egiazkoa dirudiela eta animaliak bakean utziko balitu ─esan zuen. Ujunwak poz pozik irribarre egin eta esan zuen, izan ere, benetako bolia zela eta dudan egon zen erantsi behar ote zuen berak akabatu zuela elefantea, errege ehizaldi batean. Isabelek txundituta zirudien; gero, minduta. Ujunwak plastikoa laztandu zuen. Lasaitu beharra zuen, eta bere buruari hori errepikatu zion behin eta berriz bere istorioa irakurtzen hasi bitartean. Ondoren, ugandarra k hitz egin zuen lehenik eta oso istorio sendoa zela esan zuen , oso sine sgarria, eta Ujunwari haren tonuare n segurtasuna are harrigarriagoa iruditu zitzaion haren hitzak baino. Tanzaniarrak esan zuen ederki islatzen zuela Lagos, usainak e ta zaratak, eta sinestezina zela zeinen antzekoak ziren Hirugarren Munduko hiriak. Hegoafrikar zuriak esan zuen gorroto zuela berba hori, Hirugarren Mundua, baina ikaragarri gustatu zitzaiola emakume nigeriarren egoeraren deskribapen errealista. Edwardek a tzera bermatu eta esan zuen: ─Benetako bizitzan, ordea, ez da horrela, ezta? Emakumeak ez dira inoiz hain biktima gordinak, eta are gutxiago Nigerian. Nigerian badira emakumeak goi karguetan. Ministrorik boteretsuena emakumea da gaur egun. Keniarrak hitz a kendu zion eta esan zuen istorioa gustatzen zitzaiola, baina ez zela sinesgarria Chiomak enpleguari uko egitea; azken batean, beste aukerarik ez zuen emakumea zen eta, beraz, iruditzen zitzaion bukaera sinesgaitza zela. ─Den dena da sinesgaitza ─esan zu en Edwardek─. Asmo baten araberako idazkia da, ez da benetako jendeari buruzko benetako istorio bat. Ujunwaren barnean zeozer kuzkurtu zen. Edwardek solasean segitzen zuen. Jakina, idazmoldea bera mirestekoa zen, soraaa garria baitzen. Ujunwari begira a ri zitzaion, eta Edwarden begiei zerien garaipena izan zen neska altxararazi eta barrez hastera bultzatu zuena. Gainerako partaideak begira begira gelditu zitzaizkion. Ujunwa barrez eta barrez aritu zen eta besteak hari begira, eta gero bere orriak bildu z ituen. ─Benetako jendeari buruzko benetako istorio bat? ─esan zuen, begiak Edwarden aurpegian tinko─. Istorian jaso ez dudan kontu bakarra da lankidea alhajiarekin utzi eta gero Jeepera igo nintzela eta gidariari temaz eskatu niola etxera eramateko zeren bai bainekien azken aldia izanen zela J eep batean nindoala. Beste gauza batzuk esan gogo zituen Ujunwak, baina ez zituen esan. Malkoak begietan metatzen ari zitzaizkion, baina ez zien isurtzen utzi. Amari deitzeko irrikan zegoen eta, etxolara zihoala, bere buruari galdetu zion ea sinesgarritzat joko zen, istorio batean, horrelako amaiera bat.

2023-12-01

Terrala

booktegi.eus AITZIBER ETXEBERRIA GARRO terrala I Indartsu sartu da terrala. Gogoz astindu ditu dunetako landare herrestariak nahiz eta ez dirudien kalte handiegirik egin dienik bere laztan boteretsuak. Mengel itxura duten arren, zainak hondarretan ongi ainguraturik izaki, aski ohituak daude itsasotik ze in kontinentetik datozen haize ufada bortitzen oldarraldiei. Marak jertsearen bi muturrak heldu eta bular parean gurutzatu ditu itsasoa haserre zelatatuz. Ez da sarritan etortzen itsasertzera. Istripua gertatu zenetik, kresal usaina alboratu eta mendi ald era bideratzen da. Han ere bakerik ez duen arren, barru barruan sentitzen duen mina eramangarriagoa dela iruditzen zaio, ur gutxiago daramala etengabe martxan duen errotak. Batzuetan, oso gutxitan, lipar txiki batez makina birrintzaile haren funtzionamendu a erabat geratzea ere lortzen duela iruditzen zaio. Berehala, indartsu, temati abiatzen da, ordea, bakea ilusio bat baino ez dela gogorarazi nahiko balio bezala. Zalantzan egon da gaur. Goizean goiz, etxean geratuko dela agindu dio bere buruari. Orduak aur rera zihoazen heinean ordea, ezinezkoa gertatu zaio neutraltasuna mantendu eta hondartzara ez azaltzea. Bihar jarriko dute berriro ere ferry zerbitzua martxan. Bihar… Hotzikara bortitz batek gorputz guztia zeharkatu dio burugainetik behatzetaraino. Jertsea apur bat gehiago luzatu eta estu estu gurutzatu ditu besoak bularraren kontra. Arnasa falta zaio. Ez da gai izango. Ez. Eta hala ere… Han egon beharra du. Zernahi kostarik ere, ez ditu bakarrik utziko. Ez, oraingoan ez. Han egongo da. II Gaurkoan ere, be tozko ilunez begiratu dio Marak plaza zeharkatu duenean. Erikek buruaz agurtu duen arren, Marak ez du ez agurtu, ez adeitasun txikien ik adierazten duen keinurik egin ere. Eriki ohi baino garratzagoa iruditu zaio bazkal osteko eguneroko kafea . Emakume hark egunik distiratsuena ere iluntzeko aparteko gaitasuna duela otu zaio. Presaka zihoan, beti bezala, nahiz eta Erikek ez duen oso garbi zertarako duen halako presarik. Gogorra da esatea, baina , etxean ez du inor zain izango Enekoren istripua gertatu eta ala rgundu zenetik. Bai, istripua, errepikatu du mantra moduan. Herriko gehienek, Marak barne, zorigaitzaren errua Eriki egozten badiote ere, berak kontzientzia lasai du. Ondorio lazgarriak izan zituen tamalezko ezbehar bat izan zen. Itsaso handia zegoen, inor k espero ez zuen galerna uste baino azkarrago eta indar handiagoz sartu zen eta hilik daudenen erabakiak epaitzea gustatzen ez zaion arren, Enekok ez zuen asmatu kapitain lanetan. Larrialdi abisua eman zuenean bere aginduak bete izan balitu, ez zuketen fer ryak hondoraturik, bizpahiru bidaiarik larriki zauriturik eta Enekok itsas hondoan itorik amaituko. Mara bere onetik irtenda ikusi zuen hasieratik. Berarengana etorri eta, ferrya hondoratu baino lehen, txalupa pare bat itsasoratzeko erregutu zion. Hala eg in izan zela beti herrian eta jada itsasoratzeko prest zegoela herritar talde bat. Mara ere joango zela haietako batean, bazekiela arraunean eta lehorrean geratzea baino nahiago zuela bere senarra eta gainerako bidaiariak salbatzera joan. Erikek ezezkoa em an zion behin eta berriz. Ezinezkoa zela. Ulertzen zuela bere nahigabea baina horrelakorik baimenduko balu, txalupako guztiak heriotzara kondenatuko zituzkeela adierazi zion. Larrialditakoak laster iritsiko zirela. Lasai egoteko. Haiek jakingo zutela egoera tamalgarri hartan zer egin behar zen. Zaila bazen ere, itxaron egin behar zutela, laguntza bidean zela. Zoritxarrez, ferrya iraultzeaz gain, herrira iristeko erabil zitekeen errepide bakarra ere blokeaturik utzi zuen galernak lubizi bat medio. Udalt zainek Eriki horren berri eman ziotenean, zer eginik ez zuela jakin zuen. Alkate bezala, bere l ehentasuna , herritarrak zetorrenaren aurrean prestatzea zela erabaki zuen . Berriki egin zuen lidergo ikastaro batean ikasi zuen z oritxarrak eramangarriagoak dire la taldean pairatuz gero . Ezinbestekoa dela talde bateko partaide sentitzeak ematen duen indarra ezbeharretatik onik ateratzeko. Argi izan zuen ikasia praktikan jarri eta egoera zail hura kudeatzeko trebezia auzokoen aurrean azaltzeko garaia iritsi zela. Eta halaxe egin zuen. Udalbatzarren aretora azaldu eta herritarrekin bildu zen. Argi eta poliki hitz egin zuen eta Marak , negar batean, txalupetara joateko asmoa berritu zuenean, aretoko ateak ixteko agindua eman zuen. Hantxe itxita egon ziren denak, negarr ez batzuk, paretaren kontra lurrean eserita besteak, denak ere, etsiturik, harik eta Eriken sakelekoak itxialdiarekin amaitu zuen arte. Larrialdietakoek helikoptero bat aireratzera zihoazela abisatu zuten, galerna erabat pasa ez bazen ere, aireratzeko bald intzak betetzen zirela eta berehala abiatuko zirela erreskatera. Aretoko ateak ireki eta arrapaladan irten ziren guztiak moila aldera. Bihotza kolkotik atera beharrean zuten denek ala denek. Ez zekiten ferryak ur azalean mantentzea lortu zuen ala ez. Ez zuten asko itxaron beharrik izan menderatua izan zela jakiteko. III Mara bakarrik geratu zen aretoan. Bazekien alferrik joango zela moila berrira. Erraiek okerrenerako prestatu beharra zuela oihukatu zioten. Ez zen kanpoko zirko hartan murgilduko. Ez. Ez zien kuxkuxero eta bihozgabeei doako tragedia saio batez disfrutatzeko aukerarik eskainiko. Aretoan zeuden guztien ihesaldia eta momentuaren nahas mahasa aprobetxatuz, erdi ezkutuan atera zen udaletik eta bere amak eta honek baino lehenago amonak erakutsi zioten bezala, talaia zaharrera abiatu zen isil gordeka. Handik begiztatzen zituzten garai batean baleak, etsaien ontziak, galernak… Huraxe izan zen herriaren bihotza arrantzatik bizi izan ziren bitartean . Orain, ordea, sasia zen han nagusi giza arduragabe keriaren zaborren aztarnekin batera: botilak, zigarro muturrak, prestaturiko jaki ezberdinen hondakinak eta mota eta kolore guztietako plastikoak. Marak nazka eta pena sentitzen zuen hain kuttuna zuen leku hartara igotzen zen bakoitzean. Ukabilak indarrez estutu eta begiak azkar itxi zituen malkoak gorputz barruan gordetzeko ahalegin izugarri batean. Erik alkate zenetik bertan behera geratu zen leku hura. Ez omen zituen bermatzen segurtasun neurri oinarrizkoenak ere. Halaxe argudiatu zuen alkateak sutsu. E z zuen amore eman moila berria eta haren ondoan talaia berria herriaren plaza aldamenean eraiki zituen arte. Polita zen, bai. Irisgarritasun aldetik talaia zaharrari mila buelta ematen zizkion, baita. Horretan ez zuen inork kontrakorik esango. Baina… Marak argi zuenez, ez zuen erreskate lanetarako balio. Istripuaren berri izan zuenean, barruan sentitu zuen minak ito behar zuela iruditu zitzaion. Ez zegoen bere biriketan aire izpi txikienarentzako lekurik. Herio itzulinguruka zebilkion eta ez zion lana erraztu nahi. Horregatik ekin zion Eriki. Haren erabaki aldrebesari. Aretoko atea itxi zuenean ordea, argi ikusi zuen ez zuela zereginik, ezin izango ziola Enekori lagundu. Gainera, inori aitortu ez zion arren, bere senarrak ez zekien igeri egiten. Hamaika aldiz hitz eman zion ikasiko zuela, berandu baino lehe n egingo zuela ikastaroren bat. Ez zuen, ordea, hainbeste aldiz errepikaturiko promesa betetzeko astirik hartu . Eta jada beranduegi zen. Enekorentzat denbora eten zela jakin zuen Marak supituki . Talaia zaharrera iritsi zenerako, Marak bazekien zer aurkitu ko zuen. Ferry izendatu zuten bapore txikia hondoratzen ari zen eta txalupa bat itsasoratu bazuten ere, ez zuen Enekoren zira gorria inondik inora ikusi eta bazekien eguraldi harekin soinean eramango zuela. Bihotza are eta gehiago uzkurtu zitzaion. IV Erikek prismatikoak lepotik zintzilik utzi zituen. Nahikoa ikusi zuen eta ezin sinetsirik zegoen. Bi esku haurrak ile usu eta kizkurretik pasa zituen. Uste baino okerrago atera zen erreskatea. Helikopteroa iristerako , ferrya hondoraturik zegoen eta bertan zih oazen bidaiariak salbatzen saiatu ziren arren, pertsona bat falta zela konfirmatu zioten. Bizpahiru larri zauriturik egon zitezkeenaren susmoa ere gero eta handiagoa zen, txalupan etzanda eta nahikoa geldi bait zetozen. Kaka zaharra! Oihukatu zuen bere kol korako. Ferryarena bere ideia izan zen guztiz. Herriari ikusgarritasuna eman eta ordu arte albotik pasa izan zen turismo boteretsu haren aurrean aukera fresko eta erakargarri bat bezala azaltzeko ahalegina zen. Apustu propioa. Udalean gehiengoa izanik, ez zitzaion zaila gertatu aurrekontue n zati handi bat proiektu estrategiko hartara bideratzea. Bapore ziztrin hura ferry bilakatu, punta puntako ekipamendu teknologikoz hornitu, moila eta talaia berria eraiki, plazako taberna zaharra eraberritu eta ostatu bi lakatu, errepidea apur bat txukundu eta lan askoren , eta batez ere, herritar zaharkitu askoren iritziaren aurka borrokatu ondoren, proiektua martxan jartzea lortu zuen. Eta zailena eginda zegoenean, desastre hura. Ezin sinetsirik zegoen begien aurrean ikus ten zuena. Arnasa sakon hartu eta ingurukoak aztertu zituen. Herritar guztien begiak itsasotik alkatera eta alkate tik itsasora itzultzen ziren ezinbestean. Kontuz ibili beharra zuen. Okerreko hitz edo keinuren batek bere etorkizun politikoa pikutara bidal zezakeen. Galera ekonomikoak une batez albo batera utzi eta gertatutako istripuak eragindako samina eta haserrea kudeatzen buru belarri murgildu beharra zuen. Etorriko ziren gertatua lasaiago aztertzeko garaiak. V Ito egin zela konfirmatu zuen autopsiak. Bera izan zen hildako bakarra, kapitaina, Eneko, bere senarra. Bidaiari guztiak salbu jartzen saiatu omen zen. Halaxe egiaztatu zuten lekukoen adierazpen guztiek. Epaileak ez zuen inolako zalantzarik izan, ezta herritarrek ere. Salbamendu jaka soinean zuel a azaldu zen istripua gertatu eta egun batzuetara hondartzan. Fernando udaltzaina gerturatu zen bere etxera. Gosaltzen ari zen Mara etxeko txirrina entzun zuenean. Gosaltzen baino, goraino beterik zuen kafesne katiluan ohi baino indar handiagoz koilara txi kia alde batetik bestera dantzatzen . Nahigabeko uhin txikiak sortarazten zituen mugimenduak eta likido marroiztak salto egiten zuen jostari mahai gainera. Berak ere jauzi egin zuen txirrina entzutearekin bat eta birritan pentsatu gabe, eskuineko hatz lodia ri muin eman zion haurra zenean zorte ona erakarri nahi zuenean egiten zuen bezala. Atea ireki bezain pronto jakin zuen Enekoren berriak zekartzatela. Fernando burumakur zegoen ate aurrean ; egun onak emateko apenas altxatu zuen burua. Euria ari bazuen ere , berekin hondartzara etorri behar zuela adierazi zion Marari murmurio hauskor batez. Zira, katiuskak eta etxeko giltzak hartu eta berriro ere muin eman zion Marak hatz lodiari, nahiz eta erabat alferrikakoa zela jakin. Hondartzarainoko bidea luzea ez zen arren, astuna egin zitzaien. Mara burua hotz mantentzen saiatu zen une oro. Nahikoa denbora izango zuen penari aurre egiteko gogorik edo indarrik ez zuen egun luzeetan negarrez jarduteko. Ez, ordea, hondartzan, Enekoren aurrean, bizilagunen aurrean. Amak beti esaten zuen ez zuela inork bere penen berri izan behar. Horrek ahul bilakatzen zuela bat besteen aurrean, etxeko sua etxeko hautsez estali behar zela. Ez zen bera izango usadio zahar hura hautsiko zuena. Inor gutxi zegoen plastikozko tapaki urdin batez estalirik zegoen hilotzaren inguruan. Ertzain pare bat eta larrialdietako zerbitzuetako beste langile bat. Mara ikustean, denak zurrun jarri ziren, goitik behera begi ratu z uten, unearen gogortasuna gainditzeko gai izango ote zen neurtu nahiko balute bezala. Marak infinitura begiratu eta trantzea laburra izatea erregutu zuen, ez baitzekien zenbat eutsiko zuen. Heriotza bizitzaren zati garrantzitsu bat bazen ere, eta zoritxarrez arrotza ez zitzaion arren, gurasoen ondoan egon baitzen hauek hil zirenean, beldurturik eta bakarrik sentitzen zen oraingoan. Baita haserre ere. Ez zen justua hainbeste maite zuen pertsona hura inozo baten harropuzkeriarengatik betirako bere ondot ik hain gazte eraman izana. Fernandorengatik izan ez balitz, ez zukeen zutik irauterik lortuko larrialditako langileak tapakia apur bat altxatu eta Enekoren aurpegi puztu, zurbil eta kolpatua erakutsi zihoenean. Eneko da urratu bat nahikoa izan zen bizi es perantza guztiak amildegitik behera jaurtitzeko. VI Iritsi da ferry zerbitzua berrabiarazteko eguna. Paparra puzturik, batetik bestera dabil Erik. Dena prest eta kontrolpean izan nahi du. Garrantzitsua da, herriarentzat eta beretzat. Gaur zerbait oker ate rako balitz, ez du hirugarren aukerarik izango bere izena etorkizunarekin eta aurrerapen teknologikoarekin uztartzeko. Eta aurrerapenik lortu ezean, herri txiki eta hutsal hartan betirako ainguraturik geratuko dela badaki. Beste amets eta desio batzuk ditu , haatik. Herria martxan jarri, eguneratu, turismoaren mapan jarri eta ezagutzera eman nahi du eta horrekin batera, baita bere burua eta lana ere. Gauza handiak egiteko gai dela badaki. Zorte apur bat baino ez du behar. Beno, hori eta gogo eta buru pixka b at duen jendea bere inguruan. Eneko kapitain bezala aukeratzea ez zen bat ere ideia ona izan. Eneko berak eskatu, erregutu zion. Langabezian geratu zenetik zoratu beharrean zegoela, eta Marari ere bizimodu hobeago bat eskaini nahi ziola errepikatu zion be hin eta berriz. Edozertarako prest zegoela, gaztea zela oraindik eta ikasiko zuela ikasi beharrekoa. Eta Erikek amua irentsi zuen. Barruraino. Planta onekoa zen Eneko eta ferry zerbitzu berria sustatzeko egingo ziren argazki nahiz bideoetan dotore azalduko zela pentsatu zuen Erikek. Birritan pentsatu gabe eman zion lanpostua Enekori . Egunero damutzen da orain erabaki hortaz. Oraindik ere ezin du ulertu ferryko motorra matxuratu zenean, larrialdi zerbitzuen zain lasai geratu beharrean, zergatik saiatu zen En eko lehorrera gerturatzen. Itsasgizon gogorrenak ere nahikoa lan izango zuen horrelakorik lortzen, zer esanik ez eskarmentu gabeko pertsona batek. Orain badaki itsasoan itotzearen beldurrak, izuak, bultzatuko zuela horrelako erabaki bat hartzera. Berandueg i da ordea, gertatua aldatzeko. Plazatik datozen oihu biziek atera dute bere baitatik. Astirik galdu gabe gerturatu da bertara, nahiz eta iritsi baino lehen jakin zer topatuko duen han: Mara eta beste herritar taldetxo bat. Pankarta bat dute esku artean: S ALBA DEZAGUN HERRIA dio hizki larriz. Eriken aurpegian irribarre keinu mingots bat zabaldu da. Herria salbatu? Norengandik? Mararengana zuzendu da, argi baitu kontu hura lehenbailehen konpontzen ez badu , arazo larri bilakatu daitekeela. Mararen eta gainont zeko herritarren mespretxu aurpegiak ikustea nahikoa izan da Erikentzat elkarrizketa lasai bat edukitzea ezinezkoa izango dela jakiteko. Bere senak ez du hutsik egin. Erikek pankartaren eta manifestaldiaren arrazoia jakiteko nahia azaldu duenean, Marak berehala erantzun dio helburua beste zentzugabeko heriotza bat ekiditea dela. Erik zur eta lur geratu da erantzun hotz eta mespretxa garri haren aurrean. Arnasa sakon hartu eta lasaitasuna mantentzen saiatu da. Udaltzainei deitu, manifestaldia bertan behera geratzen dela azaldu eta pankarta txatxu hura esku artetik indarrez kentzeko gogo bizia sentitu duen arren, badaki ezin duela horrelakor ik egin. Ez. Horrek bere etorkizuna pikutara botako bailuke. Eta ez dago horretarako prest. Mararengana gehiago gerturatu eta ahal duen goxoen hitz egiten saiatu da, borondate pixka batekin edozein arazo konpon daite keela azalduz. Marak atzera egin du egos kor Erik gerturatzen saiatu den bakoitzean. Erikek bere samina ulertzen duela eta errukia aurpegian iltzaturik , istripu tamalgarri bat izan zela onartu beharra duela esan dionean berriz, sutan jarri eta Mara bera izan da Erikengana gerturatuz , haserre bizi an pentsatzen duen guztia oihuka adierazi diona . Ea nola egon daitekeen hain ziur horrelako istripurik errepikatu ez denik, urteetan ezagutu eta jarraitu dituzten ohitura guztiei muzin egin eta korronte gehien dagoen ibilbidea aukeratu zuela ferryarentzat. Ez hori bakarrik, herria parke tematiko bilakatu nahi duela, eta bertako biztanleak berriz, turistentzako txotxongiloak. Ez dutela horrelako herririk nahi eta ez dutela amore emango oihukatu dio haserre . Aurrean izango dituela. Erikek berehala ulertu du alferrikakoa dela han eztabaidan jardutea. Ez du horrelako publizitaterik behar. Hoberena, aldez aurretik prestaturiko planarekin jarraitzea izango dela erabaki du. Plaza atzean utzi eta eraiki berria den moila berrira joango da. Han dago ferrya, bidaiariak, kazetariak… Hor konpon atzerakoi talde hura. Moila ra iristean, ordea, aurpegi serioak ikusi ditu bere laguntzaileen artean. Manu izan da erdi lasterka berarengana iritsi dena; arazoak dituzte: ferryak ezingo du bidaiarik egin. Alde batetik, sa lbamendu jaka guztiak falta dira eta bestetik, zirinez erabat estalirik azaldu da ur andela, ez ditu osasun neurri oinarrizkoenak ere betetzen eta egun pare bat beharko dituzte guzti hura garbitzeko. Erik sutan jarri da. Berehala konturatu da gerra bat has i berri dela Mara eta bere artean. Nahiz eta moilan egon ez, badaki alargun petral hura dela guzti haren eragile zuzena eta badaki, baita ere, bukaera arte jarraituko duela. Begiak itxi eta hasperen luze bat egin du. Gerra nahi badu, gerra izango du, bera ere ez baitago amore emateko prest. Sakelekoa hartu eta dei pare bat egin ditu. Laburra k izan dira biak ala biak. Politikan eman dituen urte hauetan jende asko ezagutu du. Ez jendea bakarrik, baita pertsona horien behar eta nahiak ere. Faboreak egiteko azkartasun berarekin eskatzen du haien ordaina ere. Erikek betidanik izan du besteen behar rak asetzeko beharrezkoa dena eskuratzeko sena. Eskola garaitik belarriak erne izaten ikasi zuen , baita ingurukoen umore aldaketak interpretatzen ere. Eboluzioaren teoriak zioen moduan , ingurura hobe kien egokitzen zen animaliak bizirauteko aukera gehiago z ituen eta Erikek ez zuen dinosauro giza rajo haiek bezala desagertzeko inongo asmorik. Ez. Lehiakorra eta malgua izaten ikasi zuen , kameleoien antzera. Marak haserreturik nahi zuen. Asaldaturik. Probokazioaren estrategia aukeratu zuen Erik urduritu eta lasa i egonez gero inoiz hartuko ez lituzkeen erabakiak har zitzan. Jai zuen ordea! Marak ahul eta koitadu moduan ikusten bazuen , izugarrizko sorpresa eramango zuen. Senarra eta bizi proiektua galdu zituen Marak eta egoera berean ikusi nahi zuen Erik. Ez zuen h erriaren alde borrokatzen. Ez, hori sinestarazi nahi zien guztiei eta tradizioaren eta ohitura zaharren babesle moduan azaldu zen guztien aurrean. Erikek bazekien , ordea, bere helburu bakarra mendekua zela. Eriken porrota lortzea, bere bizi proiektua zapuz tea. Ez zuen aise lortuko horrelakorik. Ferryaren inguruan moilan pilaturik dagoen jendearengana gerturatu da itxuraz patxadatsu. Serio dago. Kazetariak eta herritarrak harengana gerturatu dira. Zer esango ote duen zai daude denak. Arrazoi teknikoak medio, tamalez , ferry zerbitzua berriro ere martxan jartzeko egun batzuk itxaron beharko direla adierazi du Erikek. Kezkagarria ez den atzerapen txiki bat besterik ez dela izango. Zerbitzu hobea eskaintzea ahalbideratuko duen atzerapena izango dela gaineratu du. Kazetariek ez dute segundo erdi bat baino behar izan albiste garrantzitsu baten aurrean daudela jakiteko. Mugikorrak Eriken aurpegiaren aurrean kolpatu dira bere hitzak fideltasun eta azkartasunez jaso ahal izateko. Erik erlaxatu egin da. Zinez gozatzen du denen arreta bereganatzen duenean, are gehiago komunikabideak tarteko badira. Zerbait garrantzitsua esan behar duenean ohitura bilakatu den keinua egin du: eskuin eskua iletik pasa eta gorbataren korapiloa apur bat estutu. Dena ber e lekuan dagoela bermatu duenean, harro azaldu di o entzun izan nahi izan duen orori , negoziazio luze eta korapilatsuen ondoren , konfirmatu berri diotela ferryari Eneko izena jartzeaz gain , bidai ariek txartelarengatik ordaindutako ehuneko bat herriko alargunen artean banatuko dela. Baita herriaren historia eta ordu arteko bizimodua azalduko duen museo txiki bat eraikiko duela udalak eta bertako langileak izateko , behar gehien duten herritarrek lehentasuna izango dutela ere. Txalo zaparrada batek eten ditu alkatearen hitzak. Sentitzen ez duen apaltasunez eskerrak eman dizkie Erikek herritarrei eta ondoren , kazetarien galderak erantzuten jarraitu du. Garaipena berea da eta badaki. Marak ezingo du bere jarrerarekin aurrera jarraitu. Oso bestal de, auzotarren aurrean zital eta herratsu baten moduan agertu nahi ez badu , Erikenganako esker ona erakustea beste aukerarik ez zaio geratuko. VII Oraindik ez daki nola gertatu den, nola lortu duen pertsona petral handipurdi hark Mararen plan guztiak zap uztea. Herr iaren alde borrokatzeko prest zegoen, etorkizun hobeago bat eskatu eta eraikitzeko prest eta horretarako herritar askoren babesa zuela uste zuen Marak . Usteak erdi ustel ordea. Ferry zerbitzua berrabiaraztea ekidin zutela ospatzeko aukerarik ere ez zuen izan. Pankarta jasotzen ari zirela , korrika batean etorri zitzaizkien herritar batzuk Eriken asmoen berri ematera. Hunkiturik zeuden denak entzun berri zituzten hitzekin. Alargunei laguntzeaz gain, herria eta bere historia ezagutzera emango zuen museo bat eraikiko zuen alkateak. Ez al zen zoragarria? Mutu geratu zen Mara auzokoen zorionak jasotzen hasi zenean. Ez zion inork galdetu zer pentsatzen zuen Erikek proposatutakoaz. Hark eskainitako a onartu eta eskertuko zuela pent satu zuten denek eta halaxe jakinarazi zioten berekin topo egiten zuten bakoitzean. Hura bai zortea Mararena. Inork ez zion senarra itzuliko bai na, haren izena eguner o izango zen herritarren ahotan eta gainera , Marak lan finko bat izango zuen Eriki esker. Marak berehala jakin zuen bakarrik geratu zela. Inork ez zuela ulertuko Er ikek eskainitako lanik ez onartzea, ezta bere senarra ren izena zeraman ferryra ez igotzea ere. Hasi orduko galdu zuen gerra . Eriken indarra eta batez ere, diru gose neurrigabea gutxi etsi izanaz damutzen zen. Beranduegi, tamalez. Eta okerrena zen , galtzaileak ez zuela lekurik herrian. Marak jertsearen bi muturrak bularraren parean gurutzatu ditu. Ipar haizea dantzari dabil . Azken aldiz hondartzaraino zuzendu ditu bere pausoak, Eneko az kenekoz ikusi zuen lekura. Esku an daraman lore sorta kontu handiz utzi du hondar gainean, haizeaz babesteko egin duen harrizko zirkuluaren erdian. Denbora luzez egon da hondarretan makurturik, loreei begira, Enekorekin bizitako garaiez oroituz, elkarrekin emandako egunen oroitzapenak laztanduz, haren musuen falta pairatuz. Nahikoa indar bildu duenean, zuti tu eta itsasertzeraino joan da. Bere oinek ura ukitu orduko, sorbaldan daraman telazko poltsatik botila dotore bat atera eta itsasora jaurti du. Kandela txiki bat baino ez dago barruan. Itsasoa izen zenez bere bizitzara iluntasuna ekarri zuena , agian , norbaitek , auskalo non , botila aurkitu eta kandela piztu z gero, berriro ere bere bizitza apur bat ar gituko dela otu zaio Marari. Buelta eman eta atzera begiratu gabe , autora bideratu da. Badoa. Ez dute gehiago ikusiko herrian, han ez baitu ulertzen duen inor. Autoan sartu eta martxan jarri da , norabide finkorik gabe, bere bihotz aren taupad ak izango dira hemendik aurrera bere ipar orratz bakarrak.

2023-12-01

booktegi_liburua_euskal_literatura_gernika_aldizkari_liberalean_1945-53

booktegi.eus AITOR ORTIZ DE PINEDO Euskal literatura Gernika aldizkari liberalean (1945 53) Euskal literatura Gernikaaldizkari liberalean (194553)Aitor Ortiz de Pinedo Liburu honek Eusko Jaurlaritzaren diru laguntza jaso du© Erroteta argitaletxeaISBN: 9788492413751Lege Gordailua:Diseinua, maketazioa eta ekoizpena: Joseba Berriotxoa www.erroteta.comPrinted in EU.Galarazita dago liburu honen kopia egitea, osoa nahiz zatikakoa, edozein modutara delarik ere, edizio honen Copyrightaren ja been baimenik gabe.Euskal literatura Gernikaaldizkari liberalean (194553)1Aitor Ortiz de Pinedo Yolandari Aurkibidea1. Sarrera2. Gure lana2.1. Helburuak eta azalpenak2.2. Izenburua2.3. Aurreko azterketak3. Gernika aldizkaria3.1. Aldizkariak aztertzeko metodologia3.2. Ereduak aplikatzea3.3. Gizataldea eta beste zenbait datu4. Gernika aldizkariko euskarazko literatura4.1. Literatura aztertzeko metodologia4.2. Lore Jokoen ondorengoak4.3. Gerraren aurreko joeren jarraitzaileak4.4. Berritzaileak5. Bukatzeko5.1. Aldizkaria5.2. Literatura6. Bibliografia7. OinoharrakEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 7 Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 9SarreraGernika izeneko aldizkari kulturala ezagutarazi nahi dugu lanhonetan. Zortzi urtez iraun zuen gorabeherak gorabehera. Espainiako Gerra Zibilaren ondorioz sortu zen giro latzaren ume da.Bertan idazten zuten: erbesteratuek nagusiki, iparraldeko zenbaitherritarrek, zenbait euskalarik eta Francoren diktaduraren menpebizi ziren beste batzuek. Bere lerro editoriala eta asmo politikokulturalak ez ziren kabitzen diktadura ezarri berriaren koordenaden barnean.Espainiako Gerra Zibila (193639) Hegoaldean, eta II. MunduGerra (193945) Iparraldean elkarren segidakoak izan ziren kronologikoki. Horrek esplika lezake zelanbait desertu kulturalaren modukoa zabaltzea, eta XXI. mendeko gizakiak garai zail haietakoezer gutxi izatea oroimenean sarri, letren esparruan behinik behin.Amnesia hori eten ohi dutenak komunzki Egan (1948an sortua) etaEuzkoGogoa (1950an sortua) aldizkariak izaten dira. Argitaratzekontuez ari garela, plazaratutako liburuak benetan urriak izanziren, eta geroago azalduko dira.Izan ere, aldizkariko artikulugintzak idazleari ahalegin txikiagoaeskatzen dio. Kontuan izan euretako asko militarrek “etxetik bidalitakoak” zirela, Gernika ko fundatzailea eta lehen zuzendaria izanzen Rafael Picaveak ironikoki zioen moduan lehen zenbakian. Publikazioaren eskribatzaileak erromes zebiltzan maiz, legezkotasunirauliaren intelektual ugari bezala: A. Ibinagabeitia errepresiotikihes eginda; Orixe kazetaria, Errepublikarekin euskal idazleentzatposiblea izan zen patxada galduta; I. López Mendizabal, A. M. Labaien, Basarri eta F. Krutwig politikaarrazoiengatik atzerriratuta.Guztiarekin ere, diasporako euskaldunek jakin zuten entzunarazten euren ahotsa nola edo hala. Agerkariak ugaldu zituzten Parisen eta Londresen, Mexikon, Caracasen eta Buenos Airesen.Xede politikoak zituzten batez ere sarri askotan; ez beti. J. M. Barandiaranek Baionan sortu Eusko Jakintza k (194757), eta Gernika kberak, euskalaritzaren alorrean gogoangarriak diren ekarpenak ar J. Thalamas ikertzailea, I. Fagoaga publizista, Víctor Ruiz Añibarro(Errea) kazetari umorista, J. Galíndez legegizon zoritxarrekoa…Euskaraz, gaztelaniaz eta frantsesez, aipatutakoek eta beste batzuek, polemika gogoangarrietan gai hauek izan zituzten solasgai:lapurtera klasikoa, lexikografia, nazio izenak (Euzkadi/Euskal Herria), “liburu lizunak”...Orrialde eklektiko hauetan sentsibilitate erromantiko berantiarrak ere lekua izan zuen gaurkoago zaizkigun molde modernoenondoan, eta horren erakusgarri dira: J. Aldaberen, I. Larramendireneta, bereziki, D. Dufauren lanak… Deigarriak dira, eta ziurki iraungitzear dagoen mundu baten azkenetako aztarnak.Gernika k jaso du beste lumagizon batzuen arreta ere: M. PelayOrozko donostiarrarena, eta J. R. Zabala filosofoarena behin bainogehiagotan3. Euskarri berari hainbat begirada bota dakizkiokesegur.Filologia eta hizkuntzalaritzaalorreko lanak ere badira publikazioaren orrialdeetan, eta ez nolanahikoak. Bestek horien berrieman dute. P . Iztuetak (1987) hizkuntzaren inguruko polemikakhaizatu ditu; P . Goenagak (1999) agertu ditu aldizkarian toki dezente duten Orixeren ikuspegi gramatikal eta linguistikoak.Ez dira beti eredugarriak euskal filologiaren arlo zabalaren barruan koka daitezkeen euskarazko, frantsesezko eta gaztelaniazkodokumentuak. Zientifikotasuna ez dute beti alde, adibidez, etimologia eta berreraikuntza saio batzuetan. Kasurako, C. Pitolletek“hamaika” zenbakia Bibliatik eratorri nahi du; deabruaren zenbakiada, bere ustez. Deitoratu egiten du euskara galtzearekin horrelakoaztarrena baliotsuak ezkutatzea4. Okultismo saioa dirudi. Bestalde, toponimiaren atalak ere gehiegizko askatasunerakobide ematen du: jatorrizko fonemen baliokide berriak ez dirabananbanan ematen, eta lege fonetikoen oinarrizko arauak ez diraerrespetatzen batzuetan. Eta badira horrelakoak, egileek eurekduten ezagutzaren mugak zenbaitetan aitortzen badituzte ere.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 11gitaratu zituzten adituek diotenez (J. Haristchelharrek, P . Iztuetak...).Dudarik gabe, darabilgun publikazio honetako artikulu etapoema batzuek historia egin dute, eta hanhemenka daude jasotagaraigiro honetaz azken urteotan egin diren lanetan; hau da, antologikoak bihurtu dira. Gaurkotasuna badute, beraz. Esaterako, P . Iztuetak ondo erreparatu zien Orixek hemen argitaratutakoei, beraren lanak paratu eta aztertu zituenean idazlearenmendeurrenean. Hiruhilabetekari humanista hau “eztabaidalekurik freskoenetako bat” iruditu zitzaion, eta arretaz irakurri beharrekoa lehen gerraoste hartako euskararen egoeraz jabetzeko1.Aldizkaribildumen azterketarik egin da lehenago ere gure artean. Jakin ek, 25. urteurrenean (1981) atzera begirakoa egin zuen,eta argibide batzuk eman zituen hartzen zuen eginbidearen interesgarritasunaz; pentsatzen dugu geuri ere apropos datozkigula. Diotehistoria magistra vitae izan, eta gazteagoek aurreko belaunaldiakezagutu behar dituztela, eta baita beraien arteko gatazkak… Jakingarritzat dauzkate era berean aldizkariaren “jaiotzako asmoak, jasandako estutasunak, pasatako larrialdi ekonomikoak”. Gaineratzen dute:“arrazoi bertsuengatik, baita oso interesgarri deritzagu gerra aurreko eta ondoko mugimendu, ordukoaldizkari, talde eta abarren historia bere inguruan kokatu, bananbanan arakatzeari”2Jon Kortazar (1989) ere arduratu zen gerraurreko Euzkerea etaYakintza aldizkarietan argitaratu zen olerkigintzaz.Beste interesgune bat da Gernika aldizkariak duen idazleen nomina. Goian eman ditugunez gain: I. Larramendi, J. Etxaide, Iratzeder, E. Erkiaga, D. Dufau, Tx. Peillen., J. Azpeitia... idazleetan; R.Lafon, G. Lacombe, H. Gavel, J. Gorostiaga, C. Pitollet... hizkuntzalarietan. Nahiz ez denek neurri berean idatzi, lortu zen kalitatemailaren erakusgarriak dira. Euskal filologiaren eta literaturaren alorzabalarekin zerikusi zuzena ez zuten beste batzuk ere badira: E. Salaberri europeista euskalduna, M. Legasse letragizon eta politikaria,Aitor Ortiz de Pinedo 10 naletik Modernitaterako trantsizioan kokatzen da Gernika , nahizeta bere asmo deklaratuak zeharo aurrerakuntzaren aldekoak izan.Badoan herri taxu baten nostalgia ere adierazten da: Iparraldekoturismo gero eta indartsuagoa errezeloz hartzen da (D. Dufauren,E. Salaberriren eta M. Legasseren iritzietan, kasu). Industriak Hegoaldean dakarren etorkinuholdeak jarrera berriak eskatzen ditu,esaterako J. Galindezen eta R. Picavearen ekonomia soziala ren asmoetan nabari denez. Aitzitik, artikulu batean herrietako kanpaizaharren hotsak birgogoratzen dira lehenminez... Baina aldi bereangarraiobideen azkarragotzea konstatatzen da. Herrimusika eregaurkotu nahian dabiltza (F. Madina)... Aldizkaria plaza bat da gizarte berriak etengabe sortzen dituen arazoak eztabaidatzeko. Euskaraz eta gaztelaniaz suma dezakegu tonika hau. Euskara doitunahi dute gizarte moderno batean eskatzen zaion bezala funtzionadezan. Ez zen lehenengo modernizaziosaioa historiari erreparatuta, baina bai ezaldi baten ondoren etena haustea.K. Mitxelenak 1960an zera proposatzen zuen: Europatik ekartzea jadanik Euskal Herrian ziren industriak ez ezik jakintza ere5.Zioen han bageneukala zer ikasia ugari luzarorako, eta Peñafloridak eta inguruko zalduntxoek XVIII. mendean hasi zuten lanbideazain geneukala, besteok ez dugulako aurrerarazi gehiegi geroztik.Fruituak eman zituen programa hori berori zeukan Gernika k40ko eta 50eko hamarkadetan bederen. XX. mendeko euskal literaturak eman ditu urratsak bide horretan. Balantze moduko bat ezote da komeni? J. L. Alvarez Enparantza euskaldun egin da. PeruLeartzako budista ere ezagutu dugu. Poesia sozialaren oihartzunajaso dugu. “Askatasun sexualak” egin du leku bazterrotan. F.Nietzscheren ezagupidea egin zuten J. Etxepare medikuak eta J. Mirandek, eta filosofo alemaniarraren ildoa jarraitzen dutenak baditugu gure artean: F. Foucault nietzschear frantsesaren irakurle da F.Rodriguez euskal idazlea, adibidez. Baina, horrelakoen ondoan2009 honetan Peru Abarkaren ontasuna eta gizalegea balekotzat jotzen duenik ere bada, K. Mitxelenaren arabera humanista baitzen,baina beste humanismo batekoa. Errenteriakoak lehen nobelasaiakeratzat daukan Peru Abar ka (“primer conato de novela ”, beste baEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 13Beste batzuetan badira serioak direlako ospea lortu duten hizkuntzalariak. Saio luzeak egiten ditu S. Altubek azentuazioaz; R. Lafonek soziolinguistikari buruz hitz egin zuen Euskaltzaindian sartzean, eta ordukoa argitaratuta dator; J. Gorostiaga, H. Gavel eta G.Lacombe ere kolaboratzaileak dira. Badira honi guztiari gaur egunduen balioa tentuz aterako dioten adituak. Hona arte hasierako gainbegiratua. Gernika aldizkarian Euskal Herriak izan duen tradizio modernoa errebindikatzen da eta gizartea eta gazteria aurreratu daitezenahalegintzen dira publikazioaren bitartez. Azpimarragarria da pertsonaia historikoak berreskuratzeko duten irrika. Hizkuntzari kasueginez, gaztelaniaz edo latinez mintzatu zen gehienbat tradiziohori. Euskal hiztunak izanagatik, Berpizkundeko M. Azpilkueta, J.Uharte Donibanekoa, Frantzisko Xabier Deuna bezalakoek lanakez zituzten euskarazkoak. Ilustrazioaren tradizio euskalduna ereohoratu nahi dute, bereziki Azkoitiko Zalduntxoena. Talde horretakoa izan zen euskal antzezlan baten autorea, Peñafloridako kondea.... Aldiz, erdaldunak ziren: Vitoriako Anaia Frantzisko eta Karrantzako Bartolome. Historiaren atal eta pertsonaia horiek aldarrikatzen ditu sutsuki Gernika k bere gaztelaniazko orrialdeetan. Euskarazko letrek, aldiz, modernizatze hori XX. mendeanegingo dute. Aldizkari honetako idazlerik berritzaileenak (F. Krutwig, J. Mirande) ontzi horretan sartuko dira; beste batzuek tradizioari eutsiko diote (E. Erkiagak, Inazio Eizmendik (Basarrik), D.Dufauk). Esan dezakegu Gernikaren azpitituluan ( Cahiers de culturehumaniste ) aipatzen zen “humaniste” kalifikatzailea euskaraz idazten zuten idazleek ere bere egin zutela, eta publikazioak biltzen zituen Gernika laguntartea izenekoaren kideek kezkak erdibanatu zituztela, izan hizkuntza batekoak edo bestekoak.1956koa da, 1936ko eten militar elkorra eta gero, HegoaldeanModernitatea konbentzionalki berrartzen den urtea; beheragoagertuko dira horren zergatiak. Batzuek 1964 nahiago dute. 194055 tarte malgu horretan gizarteak eta ekonomiak Espainian atzerakada itzela egin zuten, gerraren hondamendiagatik, eta erregimenberriaren izaerak atzerapauso ekonomikoagatik. Gizarte tradizioAitor Ortiz de Pinedo 12 Gure lanaHelburuak eta azalpenakTarte honetan proiektuaren nondik norakoak azaltzen saiatukogara. Lanaren helburua da 1936ko gerraren ondoan izan zen emaitza literarioa sakonago eta zabalago ulertzea. Urte batzuk geroago(1960 inguruan) modu esanguratsuan aldatu zen euskal literatura.Batzuen ustez 1956an izan zen, beste batzuen ustez 1964an izanzen. Orduan sekularizazioa nagusitu zen, eta urteen poderioz kanpoko eragina nabarituko zen adibidez existentzialismoa (Txillardegiren eleberriak) eta marxismoa (poesia soziala) zabaltzean.Sasoi hartan ekonomiak garapen industrial hazkorra ekarrizuen, eta euskara komunikabide zuen munduak egokitzapen handiaegin behar izan zuen. Ordura arte sendo zirauen lehen sektorekoarrantza zein nekazaritza minoritarioak bihurtu ziren era nabarmenean. Literaturaren arlo mugatuagoan eleberri kostunbristak berealdia egina zuen. Hiria bihurtuko zen gizartearen ardatz. Literaturak aldaketa horiek nola islatu zituen zehaztu nahi dugu, besteakbeste zer izan zen aldatu beharrekoa, eta zergatik ziren egokitzapenak ezinbestekoak. Aipatu dugun Modernitatearen jauzi horinola gauzatu zen zehaztu nahi dugu. Historian hurbil ditugun belaunaldien kezkak eta jokabideak jakingarriak zaizkigu. Hain juxtu, gerraosteko idazleek erbestean lanegin zuten edo erdiezkutuan, eta pasarte zenbait ez dira argiroezagutzen. I. Sarasolak (1971) jarraipenaren belaunaldia deitu zion gerra ondoko etena apurtu zuen idazleen multzoari. Literaturaren historiako atal hori zabalago ulertzen saiatuko gara.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 15tzuek moderno gisa kalifikatzen dute, oker ez bagaude. Albainuanbaino ez ditugu hariok emango, gure jomuga historia horren kapitulutxo soila baita, datu zehatzagoen bila.Zenbait itaun para genitzake. Irabazian atera al gara beti Europarekiko tratuan? Modernitatearen aurreko hemengo mundu hurbila nolakoa zen bere idazlanetan? Iraunaraztea merezi duen zerikizango zuen... Garai hori ezagutzeko beta izan nahi genuen azterketa honekin. Bide beretik, F. C. Crews irakasleak dio kritika literarioa norberak begiko dituenak aukeratzean eta bereiztean datzala,eta ariketa hau gogoeta morala eta kulturala dela6. Hala iruditzenzaigu, baina datu positiboek inpresionismo hutsa gainditzen lagundu behar dute. Batzuetan literatur historia antsikabeki egitenda, aldizkatzen diren testuak irakurri gabe, alegia. Oraingo honetantestuetatik abiatuko gara.Aitor Ortiz de Pinedo 14 tertuko dugu. Idazleak bildu zituen plataforma ezagutu beharkodugu, eta proiektuaren muina ere bai.Aldizkaria aztertuko dugu beste batzuek aurretik egin duteneredura. Baliatuko ditugu inguruko literaturetan (Galiziakoan, Kataluniakoan, Espainiakoetan) edo gurean egin direnak ( Euzko Gogoaren azterketa burutu zuen J. Intxaustik). Eredu horiek Gernikaaldizkariari aplikatuta nolako aukerak zabaltzen diren ikusiko dugu.Zenbait xehetasunek parekorik izango ez balute ere, beste batzukiradokigarriak izango direlakoan gaude, eta aldizkariaren errealitatea hobeto ulertzen lagunduko digute.Kontzeptuen alorrean saiatuko gara humanismoaren definizioaargitzen era induktiboan, hau da, editorialetan eta artikuluetan esaten denetik aterata kontzeptuaren esanahia.Literatura aztertzerakoan O. Pazi (1974) lotuko gatzaizkio.Modernitatearen definizioa ematen du, eta beraren ezaugarri batzuk zerrendatzen ditu. Gero Europan zeharreko autore giltzarriakhautatzen ditu eta analizatzen irizpide horien arabera. Ez du literaturaren historiarik egin nahi, ez baitu sistematikoki jorratukoinongo eperik, bai ordea poeta gisako ibilbidean eragin diotenak.Guk, baina, dagozkigun zortzi urte hauetan (194553), aldizkarikoidazleak analizatuko ditugu publikatu zuten lankopuruaren arabera, eta ez balio juzku baten arabera. Autore batzuk gaur ahantzita daude (J. Aldabe eta I. Larramendi), beste batzuk berreskuratzeprozesuan (D. Dufau) eta beste batzuk ezagunak egin dira,baina denak dira baliagarriak literaturaren garai bat deskribatzeko,nahiz eta ez izan literarioki gailenak. O. Pazen tesia da poesia etaModernitatearen artean gatazka dagoela, aurreerromantikoetatikhasi eta gaur egunera arte. Jakina denez, XX. mendeak ezagutu zituen bi mundu gerrek, mehatxu nuklearrak eta abarrek kolokanjarri zuten aurrerakuntza etengabearen postulatua. Poesia historiarekin batera hazi da.Bada, O. Pazek Modernitatearen ezaugarriak ematen ditu eta gukidazlan bakoitzean nola agertzen diren analizatuko dugu.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 17Alderdi hauek ikusmiratzeko Gernika aldizkaria hartu dugu aztergai. Osotasunean hartuta, gerraoste honetan duintasun maila gogoangarria lortu zuen aldizkari kulturala da.Hemen, ordea, ez dugu erdarazko artikulugintza arakatuko. Literaturaren historiaren atal bat ikertzen ari garenez gero, euskarazko orrialdeak aztertzea izango dugu jomuga. Areago, euskarazliteratura –gaurko zentzuan– idatzi duten idazleen lanak analizatuko ditugu. Literaturaren definizioa ez da egonkorra objektu zientifiko gisa. Kontzeptuaren esanahia aldatu egiten da historianzehar. Dotrinak eta liburu aszetikoak nekez sartuko lirateke azken50 urteotako literaturaren historian. Arloa zedarritzeko, lan honetan literaturaren azpitituluan hauek sartuko dira batez ere: poemak,bertsoak, narrazioak, entseguak eta literaturaren inguruko iruzkinak. Entseguak, narrazioa edo lirika landu duten autoreenak izangodira gehienetan. Idazki literario guztiak ez ditugu analizatuko. Gehiengehienakbai. Idazle emankorrenak sartuko ditugu aztertzeko aukeratukodugun laginean. Horrek idazle bakoitzaren soslai biografikoa eta literarioa ezagutzeko beta emango digu maiz, hau da, testuak ingurubatean eta continuum batean txertatzekoa. Bost idazki inguru argitaratu dituztenak hartuko ditugu kontuan sistematikoki.Bestalde, erdarazko lanen artean editorialak hartuko ditugukontuan; aldizkariaren joera nagusiak zehazteko balioko digute.Izan ere, aldizkariaren barruan batasuna dago idazleen artean, eta“Gernika lagunarte” aktiboa osatu zuten. Euskal idazleak ere izpiritu honen partaideak izango dira, eta, ikusiko dugunez, idazkietanizpiritubatasun hori erakutsi zuten.Metodologiaren aldetik, ikerlan honek gizarte eta historiatestuinguru zabalean hartuko du kontuan aldizkariko euskal emaitza literarioa.Azalpenak taxutzeko erabiliko dira idazleen biobibliografiak, erbestekoeta barneko egoera politikoa, bereziki EAJ alderdiaren ibilbidea. Aldizkaria hirueleduna da, eta euskarazko produkzioa guztiarenehuneko hogeita hamar ingurukoa da. Publikazioa batasun gisa azAitor Ortiz de Pinedo 16 Izenburua“Gernika”Aldizkariak Bizkaiko hiri foraletik hartu zuen izena. Esangurabikoitza du hiribilduak hasierako talde eragilearentzat. Altxamendunazionalak zapuztutako Junten kokalekua da, batetik; bestetik,azken gerra zibilean frankisten aliatu naziek baliatu zuten probaleku militarra izan da. Bonbardatu, eta historian inoiz ez bezala,biztanle zibilak masiboki sarraskitu dituzte aireko erasoen bidez.Bakearen hiria esaten diote orain, eta Bakearen Museoa ere jarridute. Alemaniako hiri batekin (Pforzheim) anaitasunezko hitzarmena egin dute. Badira alemana ikasteko akademia, Goethe Institut ek jarria, elkar ezagutzeko ibilaldiak eta abar. Gobernu alemaniarrak diruz lagundu du bertako polikiroldegia.Gernika ko argitaratzaileek hiri foralaren sinboloaren bitartez aldarrikatu nahi zutena, eta Euskal Herri osorako proposatzen zutenaez zebilen hain aparte, lerro editoriala mamitu zutenean. Izan ere,adierazgarriak dira aldizkariko azpitituluak: “Cahiers collectifs deculture humaniste”, batzuetan; beste batzuetan, “Cahiers de Culturehumaniste basque”, “Revista trimestral al servicio del humanismopopular vasco”... 1952ko zenbakian, adibidez, atariko irudietan mokoan olibondoadaxka daramatzaten bi uso dabiltza arbolaren inguruan; arbolaren enborrak gurutzearen tankera dauka. Irakurleari ohartaraziko diogu astuntasuna saihesteko Gernikaizeneko publikazioari substantibo bat baino gehiago jarriko diogula: aldizkaria, agerkaria, koadernoak, kaierak ... protagonista izanzirenek antzera deitu baitzioten (revista, Cuadernos, Cahiers...).Gernika ren historiaurre zehaztugabean aipatu behar dugu Gasteizeko Apaizgaitegian argitaratu zen Idearium aldizkaria. 193435bitartean 10 zenbaki jaulki zituen J. M. Barandiaran buru zela. J.Thalamas Gernika ren bigarren zuzendaria kolaboratzaile sarria izanEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 19Literaturaren kritikak erabili du Euskal Herrian ere metodologia hori. Ikusi adibidez R. Mielgok (1995) E. Erkiagari buruz eginzuen lana.Aipatu dugun tresneriak literatura lagin baten ikuspegi saturatua ematen lagunduko digula uste dugu. Hori izango da gure azterketa balidatzeko irizpidea. Hau da, ikusi beharko dugu interpretazio honek osotasun koherente batean integratzen dizkigun testuguztiak. R. Barthesek baldintza hori betetzea eskatzen zien literatur ikasketei7. G. Frege logikariaren arabera saturatugabeko adierazpidea da suplementazioa behar duena erabateko zentzua izanaurretik. G. Fregek8“Zesarrek Galia konkistatu zuen” esaldia aztertu zuen. Bi motako osagaiak ditu. Batzuk beteak dira besteak saturatu gabeak. Zesar eta Galia objektuei dagozkie, konkistatu zuenosagaiak hutsuneak beteta izan behar ditu zentzu osoa adierazikobadu. Beraz, helburu bat izango da marko teorikoak oinarria izateaegingo ditugun testu analisetan, autoerreferentzial hutsa izan gabe.Marko honen osagarri modura J. Miranderen egingo dugun azterketa paraleloa etorriko da. Beraren literatura eta entsegulanetan faxismoaren ezaugarri bereziak identifikatu ote daitezkeen aztertuko dugu.Esanda datorren bezala, gure asmoa da aldizkari euskaltzalea beraren giroan kokatzea, bertako literatur agerraldiak historian kokatzea eta Modernitatearen ikuspegitik aztertzea.Aitor Ortiz de Pinedo 18 deserrian; Eusko Jaurlaritzaren Pariseko ahotsa zen agerkaria, naziekHego Ameriketara lekuz aldarazi arte. R. Picaveak gorriak ikusi zituen Vichyren erregimenaren aldian. Edadetua izanik, eta Marseillan itsasoratzeko esperantzan zegoenean, atxilotu egin zuten. Frankistak eta Pétainen polizia elkar harturik errepublikanoen joanetorriak oztopatzen saiatzen ziren. Ez zuten nahi erbesteratuekeskuarte ekonomikorik izaterik, erregimen kolpistaren kontra erabiliko zituzten beldurrez. Euskal errefuxiatuek Frantzia okupatua utzinahi izaten zuten, etor zitekeena ezin aurreikusiz. Izan ere, Espainiaberria eta Ardatz Hirukoitza lankidetzan ari ziren. Francok adiskidantza hori mantendu zuen faxistak Europan nagusi ziren bitartean,baina hoztu egingo zen beraien gainbeheraren lehen zantzuekin.Edonola ere, Eusko Jaurlaritzak azkar eta modu txarrean alde eginzuen Frantziatik, eta berarekin batera hainbat atzerriratuk.Alemaniarrek, ostera, galtzera egin zuten. Iparraldea hus tu zutenean aldizkariaren sortzailea Donibane Lohitzunen zegoen. Herriko“Hôtel de la Poste” izan zen ofizial nazien biltokia. ”Kaskagorriek”alde egin eta hurrengo egunetan bertan bildu ziren “Instituto de Extensión Cultural GernikaGernika Laguntartea” izango zenaren partaideak. Talde hau ez da nahastu behar J. M. Barandiaranek Baionan1947an abian jarri zuen “Gernika Bazkuna”rekin. Institutuak hitzaldi sorta antolatu zuen Euskal Herria helburu zutela. Autonomiagaraiko hizlari seinalatuak izan ziren partalier: J. Eizagirre Ekaitzpean (1948) eleberriaren egilea eta hautetsia, Alcibar (R. Picavea), T.Ernandorena, Orixe... Etxe ra itzultzea zerabilten gogoan. Aipa dezagun J. Eizagirreren hitzaldia Gernika ren 1945eko lehen zenbakiakjasoko zuena besteekin batera. Legegizon horren hizpidea izan zenzehaztea matxinatuak zigortzeko modua, eta sortutako kalteen ondorioz beraien legeerantzukizunak. Ondasungabetutako erakundeerrepublikanoei legedi konstituzionalaren arabera zor zitzaizkienkalteordainak konkretatzen ahalegindu zen.Galtzaileek uste zuten A. Hitler eta B. Mussolini akabatuta, aliatuek hurrengo F. Franco eraitsiko zutela. Mundu gerrako irabazledemokratikoliberalek, ordea, kolokan zegoen F. Franco botereanbermatu zuten. AEBren antikomunismoak eta W . Churchillen BreEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 21zuen, hango ikastetxean zebileneta frantses irakasle, guduaren kariaz alde egin aurretik. Frantzian ikasia zen eta ez zitzaizkionarrotz hango pentsabideak (D. J. Mercier, J. Maritain, E. Mounier,É. Gilson...). Kontua da hango bileretan arretaz jarraitzen zutelaFrantziako pertsonalismoa, eta korronte filosofikopolitiko horrenargitalpenak taldean iruzkintzen zituztela. Inspirazio iturri zituztenEsprit eta Ordre Nouveau aldizkariak, eta irakurtzen bide zituzten G.Bernanos, Ch. Péguy, F. Mauriac… literaturagile kristau frantsesak.. Behinik behin, Gernika aldizkarira joz gero, ikusiko dugu aipatu egiten dituztela bai editorialetan bai artikuluetan.Burubide bakezalea hartu zuten “etxetik bidalitakoek”, alegia,gerrako galtzaileek. Iparragirreren Gernikako Arbola ereserkiagogoz beretakotu, eta “eman da zabal zazu” esakunea aldizkariarengoiburua izateko begiz jo zuten9.Aldizkarikoek paraleloa dute urte haietako Katalunian, zereneta Joan Sales idazleak gerraostean Incerta glòria eleberria kaleratuzuen. Errepublikaren alde gudukatu zen PSUCeko taldeetan eta,denbora joan denbora etorri, bere burkideek (anarkistek...) egindako desmasiek eta izandako porrotak zer pentsatua eman zioten.Gogoeta humanista horren emaitzek hezurmamitzen dute berekontakizun goraipatu arrakastatsua. Koadernoen tonua antzekoada, barrabarra hanhemenka gai hori baitarabilte, gaztelaniaz, euskaraz eta frantsesez10.Publikazioaren testuingurua: 194553Lehen zenbakiak argia 1945ean ikusi zuen Donibane Lohitzunen; azkenak, Buenos Airesen 1953an. Hasierako bultzagilea Rafael Picavea (18671946) izan zen. Diputatu erbesteratua zen. Aurreratu dezagun enpresagizona, kazetariaeta aunitzetan hautetsia izan zela. Bere Gernika ko artikuluak “Alcibar” lumaizenez sinatzen zituen. Irakurleen iritzia moldatzen zekienetakoa zen, influentziaduna. Bere bizitza politiko luzean zehar izanzituen interes elektoralen alde egiteko kazetak sortzeko burubideahartu zuen. Horrela esplikatzen da Donostiako El Pueblo Vasco egunkaria sortzea gerraurrean. Euzko Deya posible egin zuen gerraostekoAitor Ortiz de Pinedo 20 Eusko Jaurlaritza saiatu zen aliatuen onginahia eskuratzen, gudarien eta euskal espioitzaren bidez ahalegin militarrean lagunduta. Alperrik ibili ziren gudari erbesteratuak mundu gerran nazien kontra.Lehen zenbaki hartan baziren Alcibarren bi artikulu. Batean, astindu egiten zuen Espainiako Elizaren jokabide makurra eta bikoitza. Gainerako idazleak hauek ziren: J. M. Barandiaran, J. Thalamasapaiza, J. Huici, G. Lacombe, Orixe eta I. Fagoaga.R. Picaveak jakituria enpresariala jarri zuen Jaurlaritzaren mesedetan Euzko Deya sortu zedin. Gauza bera egin eta Gernika sortuzuen. Adinean aurrera egina, makalik zegoen, eta bigarren zenbakia ikusi gabe hilko zen.Gatozen atzera eta 1939tik aurreko giro sozialera12perspektibazabalagoa izan dezagun; Gerra Zibila amaitu berritan Frantzia okupatu gabe zegoen artean. Gobernu autonomoa Frantziara lekualdatuzen halabeharrez. Eskuin frantsesak eta katoliko frantsesek oro har,Francoren eraso militarra gurutzadatzat zeukaten. “Gorriak” ez zituzten ontzat hartzen hautestontzien zilegitasuna gorabehera. Gauzak horrela, J. A. Agirre Lehendakariaren ekipoa abegi egin zienerresumako iritzi publikoa bereganatu beharrean zegoen. Nola?Prentsaren bitartez ( Euzko Deya ), noski, baina baita ere LIAB (LigueInternationale des Amis des Basques) delakoaren bitartez. Erakundeak Francoren kontrakoa zen jende ospetsua biltzen zuen: politikariak, intelektualak, idazleak... Jaurlaritzaren ildo demokristaua nabarmenarazten zuten katolikoak ziren; eskuin frantsesaren jarreranagusiarekin ados ez zeudenak ziren: J. Maritain diplomatiko eta filosofoa, G. Bernanos eleberrigilea, F. Mauriac idazlea... Batzuk, hainzuzen, aztergai ditugun koadernoen inspirazio iturri ziren pentsalariak. Filosofikoki bazuten zer ikusia pertsonalismoa izeneko korronteak bultzatzen zuen ezkerreko katolizismoarekin13. J. A. Agirre erepentsaera horri jarraitzen zitzaion14.Eta horiexek berak dira dira aldizkariaren talde eragileak dituenparametro ideologikoak. R. Picavea sortzailea filonazionalista zeneta afiliatu gabea; idazleak sarri giro jeltzalekoak ziren. I. López deEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 23tainia Handiak zituen interes ekonomiko espainiarrak diktadorearen alde jarri zuten nazioarteko balantza. Madrileko gobernuak erejakin zuen keinuak egiten aliatuen aldera: alemanen kontra Afrikainbaditzeko oztoporik ez zien jarri eta abar. AEBetako petrolioa hilala bizikoa izan zen diktadurarentzat. Horregatik maskalduko zen etxetik bidalitakoen itxaropena.Itxaropena, “zithallilia”, zioen J. Mirandek; eta esperantza txarrak“euskaldun zintzoen” kontra egitera bultzatu zuen Gernika ko kolaboratzaile mutiria:“Loretan dago aspaldi huntan gure begien ederr dalarik, gure bihotzen gorotzak baitu ongarriztatu et'ernarazi. Ederr da... Haren hatsak, ordea, zithala badu, heriohasi, ilhuntzen ditu gogo argiak, ilhauntzen ditu argiak oro. Hilherrilili horren zithalak, hezurr zaharren hautsak hazirik, erhanik ditu aiten leinuak eta zainhiltzen gaitu semeok... Lili haur ene landetan ere aspaldi huntan ezin hila dut, nahiz Ipharrak astintzen duen, nahiz kiskailtzen duen Hegoak... Ai! goragotik ethorri — haizeek ailezate io ene landetan et'eiharraraz "itxaropena" izena duen zithallili haur!”12Aitor Ortiz de Pinedo 22 rraren bezperan eta nazien mehatxupean, Frantzia ofiziala beldurzen atzeguardiako faxista espainiarren etsaigoa beretuko ote zuen.Hori dela eta, euskal erresistentzia eta kanporatuak kontrolatzensaiatu zen. Jaurlaritzaren ardurapeko errefuxiatuetan baziren150.000 bat pertsona, eta kontzentrazioesparruetara bideratu zituzten. J. Ibarnegarai Iparraldeko euskal agintari eskuindarrak eskurikizan omen zuen horretan. Iparraldeko hautetsi guztiek ez zuten horrela jokatu; adibidez, J. Ibarnegarairen laguna zen D. Dufau Senpereko auzapez (191935) eta Gernika ko kolaboratzaile euskaldunakBilbo erori zenean 1937an iheslariak lagundu zituen “Comité Catholique d´Accueil et Répartition” izenekoan lan eginik.15Orixe Landetako Gurseko eremuan egon zen eta argaldu ereegin omen zen. I. Fagoaga hirugarren zuzendariak ere hango estutasunak ezagutu zituen; Basarrik kostata lortu zuen hara ez bidaltzea. A. M. Labaienen eta I. López Mendizabalen erbesteko egoerek txarrera egin zuten.Giroan zegoen mehatxua gauzatu egin zen alemaniarrek ziztubizian eskuperatu baitzuten Frantzia. Parisetik Iparraldera 15 egunean heldu ziren. Jaurlaritzak Pariseko bulegoak bertan behera utzibehar izan zituen dokumentazio guztiarekin. J. M. Leizaola zegoenburu. Frankistei eman zieten naziek horko informazioa, eta barneko erresistentzia sare klandestinoak espetxeratzeak eta fusilamentuak jasan zituen ondorioz. Euzko Gudarostekoek osatzenzuten gehienbat sare hori, espetxetik atera ahala.Frantziaren okupazioaren kariaz, kanporatuak Ingalaterrara etaAmeriketara abiatu ziren. Gobernu autonomoak bizirauten jakinzuen Londresen M. Irujoren gidaritzapean. Anabasa horrek buruzagitza jeltzalearen durduzadura ekarri zuen.J. A. Agirreren itzalpean Jaurlaritza berrosatu egin zen Ameriketan, eta aldizkariaren sortzegiroa argitzean esan dugunez, jarrera soberanista izan zuen. T. Monzonek eta zenbait burukidek,Borboiko On Juan erregegaiarekin kontaktuak izan zituzten, balizko monarkia batean euskaldunen eskubideak berma zitzan.Jarrera hau etekintsua izan ezeta, pendulua antzo, jeltzaleak instituzio errepublikanoak lideratzen saiatu ziren ere. Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 25Mendizabal, A. M. Labaien eta J. Eizagirre kargudun ohiak ziren,A. Ibinagabeitia J. A. Agirreren kolaboratzailea. Ez denak, haatik,batzuk euren kontura ibilzaleak ziren errepublikaren ingurukoakizanagatik bizipenez: Orixe, E. Erkiaga, Basarri... Berradiskidetzea, tolerantzia, bakea, gizabidea... iragartzen zituzten koaderno kolektibo hauek sektarismorik gabe. Bertokoidazle errepublikanoen bilgunea izan nahi zuten, deserriko EuskoJaurlaritzak markatzen zuten politika erreala zeharo bestelakoa zenunean. EAJk, berbarako, eskabide abertzaleak askatasun osoz eginnahi zituen orain, behialako Errepublikak praktikatu zuen zentralismo zekenari men egin gabe. Legezkotasun estatal zentralaren oinordekoak noragabe eta makal zebiltzan zatiketaren ondorioz.Eusko Jaurlaritzak, aldiz, goraldia zuen. J. A. Agirre Lehendakarianazien ihesi Belgikan sasira pasatu zen, eta onik berragertzean biratriunfala egin zuen Ameriketatik; frankisten kezkaiturri bihurtuzen garaipen ospetsu hori. Jaurlaritzak espioi sarea osotu zuen estatubatuarren diruekin; besteak beste, A. Ibinagabeitia eta J. Galindez aldizkariko kolaboratzaileek horretan lan egin zuten. Gutxiasko larrutik ordaindu behar izan zituzten egiteko hauek: jipoiak,jazarpenak, heriotza, atzerriratzea....Nazioartean zerbait zen une hartan Jaurlaritza, eta bakarka jokatunahi izan zuen. Hego Ameriketako euskal diasporak orotariko laguntza (ekonomikoa eta politikoa) ematen zion gobernuari etxerabueltatu nahian, aliatuek garaitu eta ondorengo euforian. Ondoriogutxikoa zela guzti hau erakutsiko zuen berrogeita hamarreko hamarkadak luzaro gabe.R. Picaveak Gernika sortzean, aurretik ibilbide politikoan jokatubezala egin zuen. Hau da, nahi zuen Espainia barneko ituna euskaldunek egitea. Ez zuen hausturarik nahi. S. Aranari horrela esan zion,mende hasieran ezagutu zuenean. Fundatzailearen asmoari leial, Gernikaren irekitasunak azaltzen du publikazioaren loria eta baita azkenaere, ekonomikoki itota erbesteko indar “ofizialen” babesik gabe.Eskuinak ez, baina Frantzia ofizialak esku zabaltasunez hartu zituen deserriratuak hasiera batean, Front Populaire ezkertiarrak agintzen baitzuen 1936tik. Alde egindakoek askatasunez joka zezaketenhan. Baina agintariek beligerantziarik ez zuten nahi. II. Mundu GeAitor Ortiz de Pinedo 24 bolobolo zebilen totalitarismoaren kontua jorratzen dute; Espritaldizkariak esandakoa berritzen dute. Hitler eta Napoleon bezalakoak nola onartzen dituen gizarteak ulertu nahi dute. F. Nietzscheren eragina erruduntzat daukate. Euskaldunetan ere agertu zenjoera makur hori. 1945 urtean, bonbardaketaren 8. urteurrenekoekitaldian, “los representantes de un cierto racismo extremista lanzaron ya su desafío a la institución”. Eta geroago: “la oposición delos extremistas totalitarios no cejó en ningún momento”. Horreninguruan ez deritzote egoki salaketa xehetasunez azaltzeari, eta dagokiokeen une eta lekuan egitekoa izango dela diote. Goiari tinkoeusteko asmoa erakutsi, eta euren hautua adierazten dute: “Que lo queramos o no, el dilema se halla planteado deuna manera tajante: o darwinismo social ó humanismouniversal; y en nuestro caso: o vasquismo racial ó vasquismo humano y universal”1945ean mundu gerra bukatu da. Zer esan arrazismoaren arazohonetaz? Kontuan har dezagun, Frantzian, ez bretoiek bakarrik,zenbait euskaldunek ere begikotasunez hartu zituztela inbaditzaileak. Eskualduna (18871944) euskarazko agerkari beteranoa itxiegin zuten liberazioan inbaditzaileen aldeko apustua egiteagatik.Bretoi abertzaleek ere euren borrokan atzerapauso itzela eginzuten “kaskagorriei” sostengua eman, eta haiengan itxaropena jartzeagatik. Francok ez al zuen ezarri “El día de la Raza”? Apustuarrazista ez zen ohiz kanpokoa Europan XX.eko lehen erdian, J.Miranderen literatura aztertzean azalduko dugunez. Ez ote zegoenEuzkoEnda izeneko publikazioa? Pétain marexala, Vichyko erregimenaren lider nagusia, I. Mundu Gerrako heroi nazional frantsesazen, ez edonor; halarik ere, naziei lagundu zien beraien politika antisemitan.EAJren barruan ez zegoen Hitlerren aldeko talde antolaturik17.Alabaina, bederazka, alderdikide batzuk naziekin solastatu eginziren helburu politikoekin. Eugene Goienetxe historialariak bakarka goi agintari batekin hitz egin omen zuen. Jeltzaleek gogoanhartu zuten kaskagorrien balizko garaipenaren ondorioz EuskalHerrian sor zitekeen status quo berria, eta horri nola etekina ateraEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 27Koadernoen eta indar politikoen arteko harremana ez da alegiazkoa. A. Ibinagabeitia aldizkariko kolaboratzailea Lehendakariaren hurrekoa izan zen Parisen, eta agintariak hitzaldi batean euskaraz hitz erdirik egin ez zuelaeta, publikotik bertatik salatu zuenbozgoraz. Gernika eta ordezkaritza ofiziala ez zebiltzan aparte hasiera batean, kontuan izanda, herri txikia izan, eta gudak eta erbesteko esperientziak euskaldunak berdindu zituela. Horren erakusgarri argazki bat. Hemen dugu 1945ean Instituto Vasco de Extensióncultural Gernikak gerra bietan hildakoen omenez egin zuen loreeskaintza hiria bonbardatzearen zortzigarren urteurrenean. Bazkuneko ordezkariekin batera agertzen dira Euzkadiko Gobernukideaketa militar frantsesak. Gerora, aldizkariak galdu egingo zuen arduradun instituzionalek ematen zioten abaroa.Honekin lotuta dator aldizkaria fundatzeko egunetan Gernikalagunarteak jasandako erasoa. 1948eko editorialean gogoratzen daanekdota esanguratsu hori16, eta gertakariak hona aldatuko ditugumerezi izan zuten balorazioarekin. Bigarren zenbakian (1948),Aitor Ortiz de Pinedo 26 ahaleginetan ari zireneta. AEBek Britainia Handiaren inperiozaharra beretu zuten komertzialki.Penduluaren beste oszilazio batean, aldiz, EAJk nahiago izanzuen Errepublikak eskaintzen zuen bermea, zeinarekin behinik behin36ko estatutuak iraungo baitzuen, eta hortik gora. Erregezaleekindena zegoen negoziatzeke, eta burujabetzaeskakizunen aurrean epelikusten zituzten. Gauzak horrela, 1945etik aurrera jeltzaleak Errepublikaren alde jarri ziren. Ez erabat, esan dugun bezala, tranbia guztietara igotzen saiatu baitziren. Baina tranbia erregezalea ere ez zenepe laburrean helmugara helduko. Bai epe luzera, gaur egun ikustendugunez. Izan ere, erregimen frankistak “Ley de Sucesión” (1947) delakoren bitartez etorkizun monarkikoa aurreikusten zuen diktadurarijarraipena emateko. 1945eko “Fuero de los Españoles” legea Francoren beste keinu bat izan zen aliatuak baretzeko eta nazioarteko onespena lortzeko.Koreako Gerran (195053) mundu mailako potentziek talkaegin zuten19. Gernika ko editorialetan mehatxu atomikoak sortzenzuen larritasuna bizibizi agertzen da. Beren alternatiba humanistaberresteko balio die. Mundua bi bloketan banatzean, AEBek blokekomunistaren aurrez aurre jarri ziren. Bestalde, 194551 epeanEAJk barne antolakuntza sendotu zuen eta bi gerrek eragindakoerbestealdi bikoitzak sortutako noragabea gainditu egin zuen.1950ean giro ezkorra zabaltzen ari zen euskal auziak zuen atarramentu txarra medio. EAJko afiliatu etsituek diruekarpenak murriztuzituzten. Alderdiak antolakuntza murriztu egin behar izan zuen.AEBk euskal auzian zuen interes politikoa eta, ondorioz, ekarpenekonomikoa urritu egin ziren. Euskal espioi sarearen eraginkortasunaeta beharra zalantzan jartzen zuten amerikarrek. Baliabide eskasiahonek ez al zuen eragin neurri batean Gernika rena bezalako ekimenbihurriari edozein dirulaguntza ukatzea? Eskuetatik eskapatzen zitzaien, eta ekonomikoki ito zedin utzi zuten 1953an. Hipotesia bat da,baina Jaurlaritzak sailen kopurua gutxitu zuen eta errefuxiatuentzakodirua ere bai. Zerbait egon zen zeren eta Gernika lagunartekoek funtsgehiago espero zuten irizkideengandik. A. Ibinagabeitiak20deitoratzendu 1953ean “euskara bizkortzeko” eta “Euskalerriaren izen goragarriaEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 29aritu ziren. Euskadi Buru Batzarreko frogagiria dugu, non hitzezhitz datorren Führeraren gaitasun politikoaren baitan fedea zutela, eta euskal arazoa konpontzebidean jar zezakeela:“Porque el problema vasco está intimamente ligado alproblema racial alemán y por lo tanto es lógico y natural que el Führer lo acoja y resuelva con simpatía”181930eko hamarkadan naziek eta faxistek nazioaren ikusmoldebiologikoa zabaldu zuten Europan. EAJk agindua eman zuen jarraitzaile orok eten zitzan kaskagorriekiko edozein lotura, nazioarteko aliatuen aurrean itxura zaindu nahiz eta “denon onuraren”izenean. Hala ere, jarrera esentzialistan tematutako euskal abertzaleak baziren.Mundu Gerraren hondarrean aliatuek bentzutu zutenean, Espainian demokrazia berrezarriko bazen, indar garaile berrien aurrean oposizio antifrankista batuta agertu behar zen, eta jeltzaleek,bloke nazionalaren kontsigna baztertu, eta espainiarrekin bat eginzuten nolabaiteko konpromisoen bila. Hainbat ahaleginen ondoren, eta luzaro iguriki eta gero, esperantzak gorenean zituzten. Beste biderik ere hartu zen. EAJ, Jaurlaritzako partidu liderra,mundu mailako eragileek eskain zezaketen edozein aukerari lotzenzitzaion. 1946an Franco eraisteko apustu erregezalea errepublikazalea baino indartsuagoa zen. Izan ere, W . Churchill Britainia Handiko lehen ministroak orduantxe erabili zuen Burdinazko Hesia renmetafora aliatuen barneko urruntze historikoa irudikatzeko hitzaldi sonatu batean; II. Mundu Gerrako irabazleen artean elkarezin ulertua sortu zen. Dena zuten poxelu: batek arma batzuk salduzituela hemen, besteak nonbaiteko erregimen bat ezarri zuela han,eta horrelakoak. Munduko eragineremuak bitan banatu ziren:SESB (Sobietar Errepublika Sozialisten Batasuna)ren agintepekoak, eta AEBren menpekoak. Testuinguru honetan, Mendebaldeko potentziek hobeto zekusaten monarkia Espainian errepublikabaino. Errepublika komunisten eskuetan eror zitekeen errazago,sobietarrak internazional komunistaren bitartez eragina zabaltzekoAitor Ortiz de Pinedo 28 R. Picavearen ondorengoak politika sektarioa bide inor ez baztertzen saiatu ziren irmo; elkartzen zituena adiskidetasuna zen, ezdiziplina politiko alderdikoia. Behin eta berriz baieztatzen dutenjarrera da. Beraz, alderdiaren eta humanista hauen arteko harremana ez zen goxoa beti. Dirua baldintzak jartzeko moduan zegoen,eta aldizkaria ito egin zen. Nabarmena zen aldizkarikoek zerbaitgehiago espero zutela, berea ekimen pribatu hutsa ez zelakoan.Konpara ditzagun Gernika eta Alderdi publikazioak. Alderdi1947an sortu zen. Egoera politikoa eta alderdiaren barnebizitzairuzkintzen zituen. Europazaletasunaz eta alderdi demokristauekinizan beharreko harremanez jarduten zen. Gernika arlo kulturaleanzebilen erosoago: ideien munduan eta ez berehalako praktikotasunzuzenari lotua.Euzko Deya da orduko beste agerkari bat, Eusko Jaurlaritzarenbozeramalea21.Garaigiroa borobiltzeko esan dezagun, lehen frankismoan etamunduan blokepolitika nagusitu orduko, diktaduraren aurkakozenbait iniziatiba bultzatu zirela barnetik. 1947ko greba dugu gogoangarrienetakoa, zeinetan Bizkaian bakarrik 60.000 langilekhartu zuten parte. Grebak izan ziren 1951n ere, apirilean eta maiatzean.Testuinguru kulturalaGainbegiratu bat bota diezaiogun 194050eko hamarkadetakoaldizkarigintzari, ikus dezagun orduko produkzioaren nolak otasuna.• Eusko Jakintza Saran argitaratu zen 1947tik 1957ra bitartean,Jose Migel Barandiaranen zuzendaritzapean. J. Haristchelharirakasleak azpimarratu zuen duen munta, anitz hizkuntzalarirenekarpenak jaso zituelako.• EuzkoGogoa 1950etik aurrera argitaratu zen, eta Jokin Zaitegizuen zuzendari. Lehenik Guatemalan eta bigarren aldian Biarritzen argitaratu zen. Euskara unibertsitatemailara jaso nahi izanzuen. Horregatik erabiltzen zuen euskara kultista zenbaitetanEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 31aintzatzeko” plataforma zabal hori suntsitzea. Aldizkariak daramanlerro humanistagatik eskandalizatuta daude batzuk. A. IbinagabeitiakSapere aude goiburua berresten du: “Lurbira ontan ez dago ikutezinik; gizaburmuinaklandara egotzi teori garaienak ere, azta, eztabaikatueta iñarrostekoak dira. Beraz... ez zaiteztela, buruertsiok, “Gernika”k egin digun lan ederraz eskandalizatu”A Ibinagabeitiak gogoan izango zituen 1953ko Gernika renazken zenbakietan J. Mirandek publikatu zituen poema erotiko etaartikulu politiko antikonbentzionalak hori idatzi zuenean. Poetarenlagun mina zen, eta beraren bidea aberasgarria iruditzen zitzaioneuskal literaturarentzat, beste herrialdekoekin homologatu egitenzuelako sentimenduak eta barneko bulkoak askatasunez adieraziz.Aldizkaria azkentzeak, dirudienez, aurretik izan zituen kontrakogaizkierrate bideratuak:“Aipatu gizontxoen propaganda zitala dela bide askatasun ederrenean erne anaitasun ori ondatu nahi izandigute, eta beren xedea iristeko gure aldizkariareneriotza ere bide makurrez iritxi nai izan dute. Gurezuzendari maiteak zer esanik aski izango ditu, nunbait, gai oni buruz”A. Ibinagabeitiak jarraian argi dio aldizkarikoen sokakoak zirelaboikotatzaileak:“Itzaltze onek beste Gernika dakarkit gomutara. Uagure etsaiek erre eta kiskali ziguten. Deitoragarria benetan, ala ere arerioen eskuz bete zen erailketa ura. Gure“Gernika” onen erioa are deitoragarriagoa deritzat, senide tarteko erailketa bat izaki. Etsaiek arrizko Gernikasuntzi ziguten, eta anaiek gogozko “Gernika” au suntzinahi digute. Ez ote negargarria? Gure artean sortzendiran aldizkariekiko gorrotoak erretzen ez gaituenean,axolagabekeri ustelenak beintzat pitzatzen gaitu”Aitor Ortiz de Pinedo 30 • Olerti hiruhilabetekaria Bilbon agertu zen 1959tik 1995era arte;Karmel aldizkariaren gehigarri poetikoa zen.Baziren beste aldizkari batzuk EAJri zuzenago lortuak, esan badaiteke. Alderdi zen politika talde horren bozeramale ofiziala, eta antolakuntza jeltzaleko atal garrantzitsua bihurtu zen. Deserriko urtehauetan bestelako argitalpenak ere sortu ziren, eta batzuek ideal nazionalistak zabaltzen lagundu zuten. Méxicon Aberri , Chilen Euzkadi, Venezuelan Euzko Gaztedi eta abar. Irakurrienak Buenos Aireseko zein Pariseko Euzko Deya k izan ziren. Giro horretan garrantzitsuagoa izan zen oraindik OPEren (Oficina Prensa de Euzkadi)buletina; gobernuak atera zuen 1947tik 1977ra arte.Buenos Airesen euskal erbesteko enpresa kulturalik garrantzitsuenasortu zen I. López Mendizabal Gernika ko kolaboratzailearen eskutik:Ekin argitaletxea. Tolosako belaunez belauneko inprimatzailefamiliabateko semea zen, eta EAJko karguduna izandakoa, legegizona. Beresorlekuan altxatuek liburutegia erre bazioten ere, Ekin argitaletxeak liburumordoa argitaratu zuen euskal kulturaz eta politikaz.Gaineratu behar dira 1942tik aurrera Radio Euzkadi k egiten zituen emanaldiak.El Péndulo patriótico. Historia del PNV izeneko liburuan Gernika ezdute EAJko zabalkundeorganoen artean sartzen23.Zehaztu dezagun gehiago euskal kulturaren garai hau. Diktadurak iraun zuen 40 urteen erdibidean, 1956ko urte giltzarria dago, etaarrazoi asko eman ohi dira data hori seinalatzeko. Aldizkaria etenhorren aurrekoa da. Nolako etena izan zen azaldu dezagun.J. M. Torrealdairen24arabera, hauek dira urte hori mugarritzathartzeko arrazoi batzuk:1954: Orixe itzuli egiten da erbestetik. Egan osoki euskaraz argitaratzen hasten da.1956: Jakin aldizkaria jaiotzen da.1954: Zeruko Argia aldizkariak garai berria hasten du.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 33ulergaitza, J. Zaitegi beraren itzulpenetan suma daitekeenez.Egitasmo horretan eta euren heziketa klasizistatik eta humanistatik espero zitekeenez, eragileek hainbat autore grekolatindaritzuli zituzten euskarara. Platonen lanak itzuli zituen J. Zaitegiketorkizuneko euskal unibertsitateak beharko zituen testuakprestatzeko asmoz.• Anayak. Correspondance bimensuelle des Prêtres basques en exil Parisen argitaratu zen 1939an.• Herria Baionan argitaratzen hasi zen 1944tik aurrera P . Lafitteren bultzadaz. Iraungitako Eskualduna kolaborazionistaren aldean ezkerrerago kokatzen zen, eta bultzatzaile nagusiaren gizartelanerako joerari leialtasunez eusten zion. Hilabetekariazen, eta EuzkoGogoa ren aldean asmo apalagokoa. Hizkuntzazbaxenafarlapurtarrez ontzen zuten, eta gaiak egunerokoagoaketa hurbilagokoak ziren. Orixek leporatzen dio P . Lafitteri frantsesez paratutako idazkiak euskaraz ez ematea, eta soilik kontuerrazagoak idaztea euskaraz, Herria ko txatalak kasu. Horrezgain, N. Ormaetxeak galdetzen dio P . Lafitteri bere Grammairenavarrolabourdine euskaraz zergatik ez duen eman. Lapurteraklasikoa bazter utzi zuten orduan Herria ko kazetari haiek.• Gure Herria hilabetekaria Baionan argitaratzen zen 1921etik1939ra arte eta 1950etik aurrera22.• Gure Herria astekaria Buenos Airesen argitaratzen zen 1928tikaurrera.• Irrintzi. En un país libre. Por la libertad de Euskadi 1958tik aurrera,Gernika ko kolaboratzaile izandako Andima Ibinagabeitiak argitaratu zuen Caracasen.• Euzko Enda Angleten 1939tik 1940ra arte argitaratu zen.• Euzko Deya izeneko agerkariak honela inprimatu ziren: Londresen (1938) lehenik; gero, Buenos Airesen (19391975); Méxicon(1943); Parisen (19361940; 19401945) Aitor Ortiz de Pinedo 32 zioa minimoa zen. Ia ez zegoen euskarazko prentsarik. Euskaltzaindia lo zorrotik atera beharrean zegoen. Komunismo estalinista totalitarioa zen...Aurreko azterketakIkerketa mota bi gogoan hartuko ditugu. Lehenik, aldizkarigintzazgurean eta kanpoan egin diren lanak, eta, ondoren, 40ko eta 50eko hamarkadetako literaturaz egin diren besteak.J. Intxaustik EuzkoGogoa (195059) aztertu zuen26. Puntu hauekbederen agertzen dira Jakinen egin zuen berriematean:• zuzendariaren soslaia: prestakuntza eta lagun euskaltzaleak• garai hartako idazlanak eta liburuak• lankideak: Orixe eta A. Ibinagabeitia• aldizkariaren aroak• idazleen adina• EuzkoGogoa k zer izan nahi zuen• izan ziren eztabaidak• argitalpendatuak urtez urte• erabilitako gaiak orrialde kopuruen arabera• olerkaririk emankorren zerrenda• aldizkariaren zabalkundea• idazleen ezizenakLanaren justifikatzeko, esaten zuen aurreko garaietan izan zirenarazo funtsezkoenak bazirautela azterketa egin zuen garaian ere. J.Intxaustik zehaztu zituen puntu bertsuak zertuko ditugu geuk ere. Beste batean, Jakin ek bere aldizkari gisako balantzea egin zuen.1981ean aurreko 25 urteen panoramika eman zuten erredakziokoek. Aurkibide hau erabili zuten:Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 351953: Anaitasuna aldizkaria jaiotzen da.1955: liburuen ekoizpena bikoiztu egiten da: urteko 10etik 20ra.1954: Eusko Ikaskuntzaren kongresua Baionan.1956: Euskera aldizkaria berragertzen da.1956: Karmel aldizkaria agertzen da.1956: EuzkoGogoa aldizkaria Biarritzera heltzen da.1956: Euskaltzaindiaren lehen biltzarra.K. Mitxelenaren25esanetan, 1956an euskal kulturaren historiakosasoi esanguratsu eta sortzaileenetakoa hasten da. Une honetan hasten da belaunaldialdaketa, nahiz eta belaunaldi arteko haustura etagatazka 60etatik aurrera sortzen den. Hala ere, aldaketa honen zenbait joera 50eko hamarkadatik nabarmen daitezke, adibidez hizkuntzamotaz egon den eztabaidan.1956ko urtetik aurrera kanpoko berrikuntzekiko iragazkortasunhandiagoa dago, J. Miranderengan zein Txillardegirengan zein G.Arestirengan nabaritu daitekeen bezala. Literaturaren atalean, ordea,ikusiko dugu J. Mirande euskal letren plazan Gernika n agertu zelalehenengoz, eta lehen idazkietatik hasita eraginera irekita egon zela.Bolada honetako kanpoko zenbait gertakari nagusi dira Vatikanoko II. kontzilioa (196265), deskolonizazioa eta desestalinizazioa.Kontuan izan dezagun 1954an Egan aldizkariko zuzendaritza berriak atera zuen “Asmo berri” lehen editoriala; bi puntu nabarmentzen zituen: kalera begira jardun nahia eta edonongo euskara baliagarritzat edukitzea.Edonola ere badira deritzotenak Gernika bizi izan zen epea bukatzeko urtea 1964 dela.Denboran atzera egin eta lehen frankismora bueltatuta, erbesteratuak kanpoan zeuden (F. Krutwig, Orixe, A. M. Labaien, Basarri,I. López Mendizabal…); batzuk etxera itzuli gabe hilko ziren (A. Ibinagabeitia...). Eliza Trento ostekoa zen eta nazionalkatolikoa: gizarteko funtzionamendua baldintzapetzen zuen. Euskal liburu produkAitor Ortiz de Pinedo 34 hainbat protagonistaren ahotsak ditugu: F. Krutwigenak, K. Mitxelenarenak, Tx. Peillenenak...I. Fagoagak 20 zenbaki onez argitaratu zituen. Tenore wagneriarra zen garaian bildutako sosekin hornitu zuen agerkaria, eskuarteak amaitu arte. Buenos Airesen ito zen ekonomikoki, euskaldiasporak sostengua ukatu baitzion. Publikazio erromes eta boluntarista honen zenbait datu nahitaez dira zailak eskuratzeko.Eskertzekoa da koadernoen argitalpen faksimilea eginda topatzea. Ediciones Vascas ek atera zuen bilduma ia osoa (1979) hiru liburuki marduletan. 1945ean argitaratu zen lehen zenbakia faltadute; horren ale bat Bizkaiko Aldundiaren Liburutegian dago Bilbon. 1948ra arte zenbaki bakarra izango zen, hiru urteko isiluneaegon zelako. Argitaraldi faksimilea txukuna da, eta autorekako aurkibidea badauka azkenean. Autore bakoitzak idatzitako artikuluakjasotzen ditu, eta aldizkariaren zenbakia eta artikuluen lehen orrialdea zehazten dira. Orixeren artikuluen zerrenda ematen duenean, aurkibideak zenbait artikulu zerrendatzea ahaztu du; hauek dira:• “El genio de un pueblo”. Gernika 1945• “La primera academia vasca”. Gernika Dec. 1949• “Errores de vascólogos nuestros (II)”. Gernika 11, 1950• “A M. Pierre Lafitte”. Gernika 11, 1952.• “Ciencia y práctica de nuestro idioma”. Gernika 18, 1952.Formatu elektronikoan daude sarean 125 zenbakiak Ibinagabeitia Proiektua izenekoan. Artikulu guztien izenburuak ageri dira.Euskarazkoak testu eta guzti sartuta daude; gaingiroki, filologiarekin eta folklorearekin lotutako gaztelaniazkoak ere bai. Ez dakigu,konparazio baterako, H. Gavelen artikulu bat zergatik ez den jasotzen osorik: euskal fonologiari buruzkoa da, eta frantsesez dago. Ibinagabeitia Proiektu ko web argitalpenean datu zehatz batzukematen dira: egilea, gaia, hizkuntza, izenburua, generoa, orrialdeak,Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 37“Aurkibidea: A. Kultura eta hizkuntza gerraostean:A.1. Jakinen historiaurrea: abertzaletasuna eta euskara. A.2. 1956: urte mugarri bat. A.3. Elizikastetxeetako aldizkariak. B. Urtez urte: Historia. B.1.195661.: kultur euskararen bila. B .2. 196469: kultureuskararen bila. B.3. 197076: normalizazio bidean.B.4. 197781: kultur aldizkaria. C. Jakin orriz orri:Gaiak. C.1. Bilakaera ideologikoa. C.2. Kulturgintzaren planteamenduak. C.3. Filosofia eta Teologia. C.4.Artea eta Literatura. C.5. Zientziak. C.6. Euskararenarazoak. D. Jakinen bizitza: D.1. Jakinen zuzendariak.D.2. 294 idazle. D.3. 2300 harpidedun. D.4. Prentsalegearekin borrokan. D.5. Promanuskriptotik tipografiara. D.6. Kontuak argi eta garbi. E. Aurkibideak.E.1. Idazleen arabera. E.2. Gaien arabera.”Aurrekari hori kontuan izan dugu, baina Gernika aldizkariareneta Jakin aldizkariaren ezaugarriak ez dira berak. Gernika klandestinoki zabaltzen zen Hegoaldean, eta zenbaiten ekimen pribatuarizor zion existentzia. Arantzazukoa, aldiz, ondo antolatutako legezko ordena erlijioso baten ekimena da (frantziskotarrak). Erregimenaren jazarpena jasan zuen Jakin ek ere, eta argitaratzeari utzibehar izan zion bolada batean. Hala ere, bere datuak, irauten duenkongregazioak gorde ditu. Gernika k urte batzuez iraun zuen lagunartearen fruitu izan zen, areago, I. Fagoagaren ekimen partikularrak eraman zuen zamarik handiena. Eta zuzendari honek esplizituki erreserba eskatzen zien inguruko lankideek, bigarren zuzendari J. Thalamasek zioenez. Tirada, zabalkundea eta aldizkariarenkronika osatzen duten hainbat pasarte argitu gabe diraute: hasierako istiluak, partiduarekin eta afiliatuekin izandako harremanak,itxieraren gorabehera zehatzak, tirada, banaketasarea eta salmenten kopuruak, datu ekonomikoak... Egia da I. Fagoagak bere gutunetan zenbait jakingarri ematen dituela; Orixeren, J. Miranderen,A. Ibinagabeitiaren eta J. Zaitegiren gutuneriek ere balio izan digute zehaztasunak aurkitzen. Bilduma horietan, bestalde, ordukoAitor Ortiz de Pinedo 36 bildu28. Erlijio kontuak ere badira, F. Krutwigek poema eta artikuluetan ideia budistak, taoistak (Lao Tse), nihilistak, iraul tzaileak (Mao tse) argitaratzen baititu aldizkarian29. Bada artikulu luze bat (1951) makinaz jota zeukana Orixek non errukigabe egiten duen F. Krutwigen kontra. I. Fagoagak konbentzitzen du ez dezan argitara30beraren aldizkarian.• Gaurkotze lexikala. Orixek dio euskarak anitz baliabide dituela behar den edozein kontzeptu emateko. Nola? Sintaxiaeta morfologia erabil litezke beste hizkuntzetako unitate lexikoak emateko. Bere ustez, edozein herriko semek uler lezakehorrela taxututako euskara jasoa; hau pentsaezina da gaztelaniaz, adibidez, zeinetan mendeen joanak erregistro linguistikoen arteko leizea sakondu duen.• Euskalki literarioa aukeratzea. Orixe aritua zen garai bateanlapurtera hobestearen alde. Lapurtarrek, ordea, interes gutxierakutsi zuten. Ahalegin horrek porrot egin zuen. Galdetzendio getxotarrari ea azken orduko lapurterazaleek berak izandako arrakasta baino handiagoa espero zuten.• Soziolinguistikaren alorrean, atzera salatzen da goi mailakoeuskaldunen utzikeria. Euskal burgesiak ezer gutxi egin du euskararen alde Kataluniakoak ez bezala. Arrantzale eta baserritareskolagabeen erreminta da euskara. Hari beretik, ekimen bitxiabultzatu zuen F. Krutwigek euskara sendotzeko: zenbait euskaltzale ibili ziren handiki soinekoz herriz herri euskaraz agerian eta nabarmen hitz egiten. Leku publikoetan hori ikusita,biztanleek euskararen gaineko irudipen narrasa uxatuko zuten.R. Lafon hizkuntzalariak ere Euskaltzaindian sartzeko hitzaldiaegin zuenean ere, adierazi zuen Vendryes hizkuntzalaria ahotanhartuta, euskara biziberritzeko zer behar den“Izkuntza edapen eta gorapen aundikoa da, ura erabilioi dutenak asko badira eta adimenak argituak eta edertuak bazaizkiote”31Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 39sinadura... Edonola ere artikulu batzuk soilik agertzen dira osotasunean, eta norbaitek gainerako artikuluren bat irakurri nahi baduinprimatutako aleetara jo beharko du nahitaez.P . Iztueta soziologoak askotariko lan ugaria egin du gabiltzanarloan. EuzkoGogoa eta Zabal aldizkariak aztertu zituen. Gernikaren hainbat gorabehera laburtu ditu Orixe eta bere garaia liburukimardulean27. Nikolas Ormaetxea tartean izan zuten hamaika eztabaida biltzen ditu; Gernika n burututakoak interes handia dute filologoarentzat zein hizkuntzalariarentzat zein euskaltzalearentzat.Laburki eman ditzagun azkar:• Euskaltzaindia berregituratzea: erakundea lotan zegoen gerraostean. Bilboko Erribera kaleko egoitzan R. M. Azkue edadetua bakarlanean ari zen. Euskaltzain andana erbestean zegoen. Indar berriekin hurreratu zitzaion F. Krutwig gaztea.Euskaltzaindian sartzeekitaldian erregimena publikoki kritikatu zuen, eta ospa egiteko aholkatu zioten. Bere gain hartuzuen akademia berpiztea. Besteak beste, Orixeri proposatu zionsartzea baina honek ukatu egin zuen eskaintza temati, P . Lafitteaurka zeukalako aitzakian. Garai hartako protagonisten artekogutuneria irakurtzea argigarria da. Orixek ez zuen gustoko F.Krutwigek apailatutako lapurtera klasikoa. Orexakoak F. Krutwig bera gerrako erasotzaileekin multzokatzen zuen, eta tirabirak izan zituzten. F. Krutwig Bilbotik atzerrira heldu berriak salatzen zuen euskal kultura goi mailara bultzatzeko ahaleginfalta. Orixe mindu egin zen eta esker txarrekoa iritzi zion getxotarrari, beraren eta beraren sasoiko aurrekoek egindakolanak ez zituelaeta aintzat hartzen euskaltzain berriak. Mailaapaleko “jebo”en artean kokatzen du F. Krutwigek Orixe bezalakoak Orexakoaren interpretazio erresuminduan; badiotsogoimailako karlistengana jotzeko, egin ez dituzten euskararenaldeko lanen bila. Harreman garratz honen ondotik Orixek eskatzen dio besteari ez gehiago berari gutunik idazteko. A. Ibinagabeitiari gaztigatzen dio ez dadin horrelakoengana hurAitor Ortiz de Pinedo 38 karaz32. A. Ibinagabeitia jesuitetatik pasea zen. N. Etxaniz apaizgisa zalantzak zituenetakoa zen, bai Elizaren jarrera politikoagatik,baita ere zelibatoak eskatzen zion moral sexualagatik. Poeta bikaina izan zen baina ahal zuen guztia eman ez zuena K. Mitxelenaren arabera.J. Miranderentzat adierazpen askatasuna eskatzen zuen A. Ibinagabeitiak. J. Garate medikua Argentinan zegoen, eta nahiz etaEAEANVkoa izan, sexumolde liberalegi horiek hastio zituela deklaratu zuen aldizkarian. Askoz ere zalaparta handiagorik ez zenpublikatu honen harian, ezpada Andimak eskatutako errespetu humanista goraxeago jaso duguna. Kronologikoki esanguratsua zen,aldiz, zenbait artikulu disidente azkeneko zenbakietan agertzea33.Hona arte P . Iztuetak jasotako polemiken eta bestelakoen ingurukoak. Historiaren aldi honetaz egindako lanak lerrokatzeko ekar ditzagun hona hainbat aditu, denak ez badira ere. P . Sudupek (1995)N. Etxanizen lana aztertu digu; 50eko egitasmoak eta ikuspegiak jakinarazi dizkigu; A. Ibinagabeitiaren lanaz ere arduratu da (1999).Bestetik, J. Azurmendik miratu ditu J. Mirande, K. Santamaria, T.Etxebarria, J. A. Agirre... G. Aulestiaren sintesia panoramikoak argigarriak dira argigarriak dira. P . Urkizuk, P . Sudupek, P . eta I. Iztuetak garai honetako gutunbildumak atondu dituzte. Gernika riburuzko tesina argitaragabea dauka Tx. Larreak. Biobibliografienbilduma aberatsa Eusko Jaurlaritzaren Bidegileak sailean duguEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 41Batzuek hizkuntza etxe barnean erabiltzera deitzendute, eta ez dute ikusten jakintzak (fisika, matematika...) euskaraz lantzeko beharrik.• Euskal Herri/Euzkadi izendapenen gaineko polemika ere izanzen. Nola deitu nazioari? Eztabaida aberatsa izan zen. Zenbaiten ustez, “Euzkadi” izendapenak Euskal Herriaren atalbatean izan zen legeegoera bat baino ez du adierazten. Bestebatzuen ustez aldiz, eusko gudarien odolak deitura hori betiereko egin du. P . Iztuetaren lanean hauek iruzkindu direnez geroztik, bertanaurki daiteke berri zehatzagoa.Aparte jarriko dugu J. Miranderen ekarriaren inguruan sortuzen tirandura. Ez ziren publikoki agertu desadostasunak eta ikamikak. Ondorioak, aldiz, bai: sumindura eta etsipena adieraztendute kolaboratzaile askok azken zenbakietan aldizkaria ostentzean;eta arrazoia J. Mirandek argitaratutakoak ziren, antza. Izan ere,euskaldunen ordura arteko konbentzioak apurtu zituen. Bere poemetako fantasia sexualak sekula irakurri gabekoak ziren; emagalduak, lesbianak eta nerabeerotismoa kantatu zituen. Bestalde sektore ofizialen politika pietistaren aurka jo zuen: txakurametsakbesterik ez ziren gertatu euskaldun zintzoen esperantza guztiakMundu Gerraren ostean. Berrarmatze morala aldarrikatu zuen, etahorrek urtetako ohitura zenbait baztertzea zekarren. Diktadurakopoliziaren ustez ere, abertzaleak kostu pertsonal handiz nonbaitikurrin bat jartzerekin konformatzen zirenetakoak ziren. A. Ibinagabeitia aldeko atera zitzaion J. Mirande olerkariari askatasun sexualaren kontu horretan: euskara dena beharrean zegoelaeta, beste hizkuntzetan bezala orotariko irakurgaiak behar zirela leitu. Ekintzarekin predikatuz A. Ibinagabeitiak argazkidun liburuxka erotiko batzuk euskaratu zizkien Parisen lagunei, etaonartu egin zizkioten; geroago Ovidiusen Maitabidea itzuliko zuen.N. Etxanizek (19991982) ere kanta “arinak” egokituko zituen eusAitor Ortiz de Pinedo 40 emango dira bigarren atalean. Jakin en 25. urtemugako zenbakiak(1981) ere bideak zabaldu dizkigu.• Dolores Vilavedrak Galiziako aldizkariak erreseinatu zituenDiccionario da literatura galega ren bigarren liburukian (1997).Mota guztietakoak alfabetikoki eman zituen; literatura galegoaren historiak horrelako prozedura orohartzailea aholkatzen zuen. Puntu hori eta bestelakoak arrazoitzen ditu hiztegiaren hitzaurrean. Gogoeta horren paraleloa egingo duguikerketa honetan.• Juan José Lanzen lana, azkenik. 1962 eta 1977 bitartean plazaratu ziren aldizkari poetiko espainiarrak miatu ditu (2007).Lan horrek azalduko digun moduan aztertuko dugu Gernika.Bada, eredu hauei segituko gatzaizkie bigarren atalean, esan bezala.Ereduen aplikazioaAtal honetan literatura eta kulturaaldizkaria den aldetik analizatuko dugu Gernika . Ardura metodologikoa letretako adituen ardura omen da, filosofoena. Aldiz, badirudi zientzia gogorretan aurkikuntza bat eginez geroztik ezartzen dela metodoa. Baina, paradoxikoki, gaur egungo paradigma idealista eta positibista honetanezinbestekoa zaigu gure tresnak zehaztea, alegia, argitu nahi duguna nola ikertuko dugun.F . Rubiori jarraikiFanny Rubiok (1976) miatu zituen 1939tik 1975era arteko aldizkari poetiko espainiarrak, eta katalogo modukoa eratu zuen. Doktoregotesia horren hitzaurrean dio bere ustez gerraondoak demokrazia etorri arte iraun zuela; hain zuzen, bitarte luze honetan poesiaktrabak aurkitu zituela “dinamika sortzailea mugatzen dutenak”.Bere irudiko, aldizkari batek poetak elkartzen ditu aldi baterako,eta poeten ohiko bakardadea murrizten du. Egia da Gernika ren kasuan idazleek taldea sortu zutela ”institutua” edo “lagunartea”esaten zioten; ardatz bateratzaileak ziren ideal humanista eta geEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 43Gernika aldizkariaIkerketa denaz denaz bezainbatean aurreratu dezagun bi atal nagusi izango dituela: aldizkariaren ikuspegi unitarioa eta bertako euskarazko literaturaren berria. Bi metodologia ezberdin erabiliko ditugu, atal banatan. Historiaren alorrekotzat daukagu lana, euskalgintzaren eta literaturaren historiakoa.Aldizkariak aztertzeko metodologiaGernika modu unitarioan aztertzeko zenbait autorek jarritakoprozedurei lotu gatzaizkie. Hauek dira:• Fanny Rubio Granadako unibertsitateko irakasleak Espainiakoaldizkari poetikoen errolda egin zuen (1976). Bere tesilanaestatuaren geografiara mugatu zuen, eta 1939 eta 1975 artekodenboratartean kokatu zuen. Herrialdeka sailkatzen ditu, etaeuskal zein erdal agerkarien errepasoa egiten du hamar orrialdetan Hegoaldeko lau probintzien atal baterakoian. Aipamenaazkarra da; haatik, batzuetan, nork publikatu zuen non eta gorabehera editorialak (jabetza, herria...) badakartza. Agerkarietan itzulitako autoreak ere zehazten badaki. Komentatzen dukritika espainiarrari zaila zaiola euskarazko agerkarietara heltzea, bi hizkuntzen tipologia ezberdinagatik. Dakusan arriskuada euskarazko publikazioei behar bezalako pisurik ez emateaoharkabean. Ahaleginaren fruitu, frankismogaraian Hegoaldean sortu ziren euskarazko aldizkari gehienak biltzea lortudu. Liburuaren aitzinsolas mamitsua ustiatu dugu, eta jardunbidea Gernika aldizkariari aplikatu diogu.• Jakin ek kaleratutako bi ikerlanen berri laburra eman dugu. J.Intxaustik 1979an egindakoa da bat non EuzkoGogoa ren ikuspegi neurri handi batean kuantitatiboa eman zuen. Deskribatudugu jadanik. Gernika ri dagozkion mota horretako datuakAitor Ortiz de Pinedo 42 tago F. Krutwigek argitaratu dituen poema ikonoklastekin nonJainkoa ukatzen den34. Orixek soka horretako proposamen linguistiko berritzaileak ere arbuiatzen ditu: “kulturtermina” bezalakosorkari kultistak “elkortzat”, eta ezjakintasunaren fruitutzatdauzka, eta gainera ez dira behar, asmatuta daude jadanik bestemodu batzuk (“iakintsuele”)35. Labur esanda, Gernika aldizkarianezpal guztiak ez ziren egur berekoak.F. Rubiok gerraondoa (19391975) hiru epetan banatzen du.Lehen biak mailegatuko dizkiogu; hirugarrena lan honetan hartudugun epetik aurrerago doa.• 19391950. Gudaren trauma bizibizia dago. Erbestearen garaiada. Kultura hesituta dago barnean: eskematismo erlijiosoa etapolitikoa da nagusi. Gernika estatutik kanpo argitaratu zen, etakolaboratzaileak sarri espainiar estatukoak izanagatik, askatasun handiagoa zeukaten mugaz haraindi. Askatasun erlijiosoadute eta politikoa ere bai: erlijio eta politika aniztasuna islatzen da publikazioan. Heterodoxiak lekua du euskarazko munduan ere bai. Hala ere, esan liteke kanporatuen tematika poetikoa erregimen frankistak bere aginteesparruan baimentzenzuenetakoa zela: intimismoa (F. Krutwig: “Zer naiz?” poema36),sentimentalismoa eta erlijioa (E. Erkiaga, F. Krutwig, I. Larramendi). Horiek ziren literaturak jarraitu zituen ildoak gerraosteminean eta Frankoren agindupean. Geroago etorriko ziren poesia errealista, soziala eta existentzialista. Iparraldekoen artean, D. Dufauk kezka tradizionalista agertzen du badoan gizartemota baten aurrean: egoera katastrofikoa dakusa baina optimista iraun nahi du37; Iratzederrek P .Claudel poeta kristau frantsesari jarraitzen dio eta berak erekezkak ditu ezagutu duen euskal gizartearen etorkizunaz; J.Mirande Ch. Baudelaireren, E. A. Poeren, estoikoen eta erromantiko ingelesen bideetatik doa, besteak beste.Estetizismoaren eta gizartearen arteko harremanean sakondudezagun orain, J. Miranderen olerkigintza moldeari estetizistaEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 45rrak sortutako hondamendia. Euskarazko idazleak 194553 tartekronologiko mugatuan funtzionatu zuten koadrilatan multzokatuditzakegu: Lore Jokoen ondorengoak (D. Dufau, I. Larramendi, J.Aldabe); gerra aurreko giroaren zordun zirenak eta Orixe figuranagusia zutenak (A. M. Labaien, I. López Mendizabal, E. Erkiaga,Basarri); berritzaileak (A. Ibinagabeiteia, J. Mirande, F. Krutwig, J.Etxaide, Iratzeder). Multzokatze hauen arrazoiak beren lanakbananbanan analizatzen ditugunean agertuko dira argiago. Laginaaldizkari honi dagokio, eta multzokatzea ere bai. Inongo idazlerenibilbide osorik ezaugarritzeko asmorik ez dugu.F. Rubiok Espainiako poesia aldizkarien sorrera burgesia txikiaren baitan ikusten du: gaztetaldetxoek giro probintzianoa astintzeko ahalegina egin dute. Ibilbide gorabeheratsua izan dute maizziurgabetasun ekonomikoaren jopu. Guzti horrek interes historikoa ematen die. Gernika aldizkariko idazleen kasuan esan daitekeestratu sozial berekoak direla. Inprimatzailea zen I. López Mendizabal, funtzionarioa J. Mirande, Basarri kazetaria, A. M. Labaieneta R. Picavea hautetsiak, J. Eizagirre legegizona... gehienak ikasketadunak, eskulangileren bat edo beste izan ezik (I. Larramendi,J. Aldabe). Egongaiztasun ekonomikoa ezagutu zuen agerkariak;eta giroari dagokionez, apurtzaileak izatea lortu zuten gazteenek,nagusiek konbentzioei jarraitzen zitzaizkien bitartean. Beheragoemango ditugu ikasketadatuak eta adinak idazlez idazle.Eklektizismoa dugu agerkari espainiar horien beste ezaugarribat. Donibaneko agerkariaren orrialdeetan ere hainbat joeratakoakaurkitzen ditugu literaturaren arloan: bertsolariak, estetizista,fraide mistikoa, kristau laikoa, joera budistako bakezalea... ; are,genero desberdinak landu dituztenak badira: literaturaren historialaria, gramatikaria, hizkuntzalaria, moralista, politikaria, otoizlaria... Eta norabide horiek adostezinak izateraino hel zitezkeen. A.Ibinagabeitiaren ibilbidea esanguratsua da: zaharragoa izanagatikheziketaz eta adinez gazteekin bat egiten du, zubilan modukoaegiten du. Ereti horretan, Orixek gaztigatzen dio “Krutwigen etajarraitzaileen besotik gizabete ere ez joateko”, eskandalizatuta baiAitor Ortiz de Pinedo 44 Ezinbestekoa da historia berreraikitzeko, aldizkariek gordetzendutena ezagutzea. Aipatu egin behar dira idazle gailenak eta berdingoak. Beraien bilakaera erakutsiko digute, eta beraien hautu estetikoak ere bai. Agerkarietan bilatu behar dira korronteak sor daitezen beharrezko loturak, eztabaidaguneak eta idazleen eragin soziala. Haatik, ez dira beti ondo hartuak izan ikasketa hauek, F.Rubio Complutenseko irakaslearen esanetan: “Domingo Paniagua,uno de los pocos ensayistas que ha comprendido el interés del estudio de las revistas literarias”42.Eta nolako eragina izan zuen gizartean? Koaderno hauek egoerapolitikoaren fruitu zuzena dira: bonbardaketa bat kari elkartzendiren lagunen talde heterogeneoaren emaitza. Ez du talde politikobatek sortzen. Larrialdi nazionaleko egoeran, da sentsibilitate guztiak bateratzeko premia ikusten duten indar kultural batzuen sorkaria. Gernika izenak oso konnotazio zehatzak zituen gerraondoan.Gogoratu dezagun P . Picassoren Gernika . Horregatik diogualdizkari kulturala dela, eta ez poetiko soila.Tradizio espainiarrean aldizkarien ikerketak zaleak eta kontrakoak izan dituela azaldu dugu. L. Cernuda eta M. Aub dira orrialdehorietan erdipurdiko autore asko ikusten dituztenak; originalak aukeratzean egoten izan den utzikeria salatzen dute. Agerkaria poetaberrien agertoki ideala izan daiteke. J. Mirande horrela agertu zenaldizkarian. F. Rubioren iritzia da poeta kaskarrenek ere balio dutela une batean indarrean dauden joerei erreparatzeko. Agian, egitura estetikoak itzulipurdikatu dituen poema hori ez da hain garrantzitsua. J. Aldabe, I. Larramendi, E. Erkiaga... joera baten erakusgarriak dira, nahiz eta argitaratu zituztenak ez izan sekulakoak.Gure ustez, koaderno hauek apailatzerakoan argitaratzaileek izkribu duinak batu dituzte. Jasotzen dituen eta eskatu ez dituenlanak argitaratzeko eskubidea berarentzat nahi du erredakzio kontseiluak; erreseinen arloan, liburu eta aldizkarien berri laburrak ezditu onartzen baldin eta batera lan kritikatuaren ale bat ez bazaioadministrazioari eskuratzen43.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 47deitzen izan baitzaio. E. Erkiagaren “Leihoan”38poema ere paristarraren estiloaren zordun ikusi dugu, bai darabilen lapurteraren joerako hizkeragatik, bai zalduneriagiroko maitasunukatu mediebalistagatik. J. Mirandek gutunetan adierazten du,poesia atsedenaukera gisa eta lan gogorretik landa pausatzekomodu gisa ikusten duela –jolas gisa–. Hala ere, beraren poemaeta idazki epikoek gizartearekiko axolagabezia norainokoaduen planteatzen dute. Izan ere, “Eresi” poema ez da batereegonzalea edo jolastia, baizik eta gudura hiltzera joan nahiduen iskiludunaren kanta.J. Plazaolari39kasu eginez estetizismoa da artea balio absolutuerara ulertzea. Josulagun honen iritziz, arteak eginkizun soziala berezkoa du eta itzuriezina. Estetizistak sortzeprozesuajartzen du atseginzaletasunaren eta boluptuostasunarenmenpe. Estetizismoak artea lege moraletik aldentzen du.Edertasun hutsaren gurtzak suntsitu egiten ditu egiazkoa etazuzena. Arteak berehalako eginkizun soziala du. gerraostekoeuskal idazleak, Ipar zein Hegoaldekoak, ez du eraginkortasun sozialik, eta mistikoak ere izan daitezkeen mundu pribatuetan murgiltzen dira. F. Krutwigen poemetako40kezka nihilistak testuinguru honetan interpreta litezke. Bestera eta J. Plazaolarekiko desadostasunean, I. Kantekzioen ederra atsegina sortzera bideratua dagoela, eta atseginainteresik gabea dela; estetikaren funtsetik aldendu behar diraonura eta moralitatea, besteak beste41.• 1950etik aurrerako aldizkariak. F. Rubiok dio sasoi honetanestatuko periferiako aldizkariak loratzen direla. Aurreko hamarkadatik jada zetorren Egan. EuzkoGogoa sortuko zen,baina kanpoan. Ez da hemengo gaia, baina Egan/Euzko Gogoaaldizkarien arteko dialektika barne/erbeste poloen artean erabakitzen da, kanpoko Orixe eta J. Zaitegi batetik, eta barnekoK. Mitxelena bestetik; sortuko den etenak gailurra joko du hamarkadaren bukaera aldean.Aitor Ortiz de Pinedo 46 Lehenik eta behin, hizpide ditu kazetaritzaren eta literaturarenarteko harreman gorabeheratsuak. Zenbait datu kontuan hartzekoak dira. Galizierazko literatura bazterrekoa da gaztelaniazkoarenaldean. Horrek egoera batzuk azaltzen ditu. Argitaratzeindustriatinkotasun gutxikoa izan da, azpiegiturak eskasak izan dira. Menpekotasun hau, beraz, ez soilik literaturaren balioan, baldintza materialetan ere nabarmena izan da. Euskal gerraondoko eta erbesteko egoerari so eginez nabarmenak dira Galiziako egoerarekiko antzekotasunak. Poema edo artikulusolteak argitaratzea, berez, errazagoa zen liburu osotuak plazaratzeabaino. Irrintzi aldizkaria (1958), adibidez, A. Ibinagabeitiak ia bakarrik argitaratu ahal izan zuen Venezuelan, baina iraupen laburrekoaizan zen; sintomatikoa deritzogu. Gernika ko kolaboratzaile horrekgaraitsu hartan euskara ikasteko metodo bat argitaratu zuen “lagunaberats bati esker”, berak zioenez gutun batean. Orixek urte guztikomezabezperak itzuli zituen, eta liburua posiblea izan zen antzekomezenasgoari esker: egoitza eta soldatatxoa jarri zizkioten eginkizunak iraun zuen bitartean. J. Miranderen olerkien bilduma ere bueltaka ibili zen ezin argia ikusiz. Bestalde, ezin merkatu egonkorrikegon abagune hartan. Gernika ko eta EuzkoGogoa ko arduradunekdiasporan zehar beren aleak kobratzeko oztopoak zituzten.Zarautzeko Itxaropena argitaldaria izan zen garai ilun haietan gerraondoko lehen liburu saila atera zuena: Kuliska sorta (1952). Izatez, gerra aurreko etxea zen, baina eten baten ondoren 1950ean berrekin zion lanari. Urte hartan Orixeren Euskaldunak atera zuen;aurrerantzean zentsurak uzten ziona kaleratuko zuen. Auspoa argitaletxea ere ordukoa dugu; herriliteraturari buruzkoa izatea ez dakasualitatea, hizkuntzari erregistro berriak eskuratzen ez zionez ezzen erregimenarentzat erronka arriskutsua; R. M. Azkueren folklore bildumak ere argitaratu ziren Madrilen. Beharbada filokarlisten eskuetan zeuden ekimenak onartuagoak ziren, hala baitziren R.M. Azkue bera, eta baita ere Aita Zabala Auspoa ko bultzatzailea. Jakin aldizkaria 1956ean jaio zen; geroxeago gaurkotasunezkoliburuak argitaratzen hasiko zen. Kontuan izan frantziskotarrek inEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 49F. Rubiok eskuan izan dituen aldizkari gehienak bezalakoa daeuskalduna ere. Ez da idazleen fruitu umo antologikoak esklusiboki bildumatzen dituena. Bada, aldiz, poeta eta idazleen kezkakazaltzeko erakusleihoa, beraien historikotasunaren lekukoa. Poemek eta artikuluek ez dute osatzen sail ordenatu eta esanguratsua.Poeta arazo gisa agertzen da; bizipen erlijiosoak agertzen dira; naturaren ikuspegi teozentrikoak agertzen dira. Asmo antologikorikez da, ezpada aldizkariak oro har duen maila gogoangarria. Barneko korronteak patxada handiagoz marraztuko ditugu.J. Intxaustiri jarraikiAlderdi kuantitatiboak eta soziologikoak kontuanizan zituen J. Intxaustik Euzko Gogoa etsaminatzeko. Eredu horri jarraituta emangoditugu Gernika ri dagozkion datu zenbait, bai 2.3 atalean zuzendariaketa beraien testuinguruak aipatzean, eta bai fisikoki deskribatu etabeste zenbait datu ematean. Beste zehaztasun batzuk beste leku batzuetan aurkituko dira: idazle emankorrenen ezizenak bakoitzarenfitxa batean azalduko dira; literatur ekoizpenen gaiak ere agertukodira literaturari eskaini atalean, idazlez idazle, lanez lan. EuzkoGogoa ren lantalde gidaria marrazten du J. Intxaustik.Hemen Gernika ren hiru zuzendarien berri emango dugu. Aurreratu dezagun EuzkoGogoa ko idazleek batez beste 51 urtezituztela; aldizkarikoek 43 urte. Atera daitekeen ondorioa da Gernikako euskal nomina gazteagoa zela, eta gerra aurreko belaunaldienpisua txikiagoa izan zela. Nolanahi ere 43 urte ez da idazten eta argitaratzen hasteko adinik ohikoena. Jende batek hainbat urtetan isilik egon behar izan zuela uste dugu, gerragatik eta ondoren etorrizenagatik ez baitzen egon plazaratzeko aukerarik.D. Vilavedrari jarraikiDolores Vilavedra aldizkako berripaper galiziarren (“publicacións periódicas”) panorama eman digu bere Literatur Hiztegian44.Hangoez esandakoak erabiliko ditugu hemengoak aztertzeko. Aitor Ortiz de Pinedo 48 kismoaren garaian, gerraondoaren ostean, banaka batzuk agertuziren. Gernika testuinguru honetan oasi txikia zen eta kolaboratzaileek baliatzen jakin zuten; areago, beraren aniztasunaren trataerak“kolore guztietako arrainei” lekua egin zien, Orixeren hitzetan.Aldizkarigintza berreskuratzeko lantegi honetan D. Vilavedraren irizpideei men eginez, zatikako sorkuntza sakabanatuaren laginak jaso nahi izan ditugu; kualitatiboki, ez dira arnas luzeagokobeste batzuk baino eskasagoak, adibidez D. Dufauren zenbait lan,J. Miranderen “Ametsetarik” poema zein “Ametsa” narrazioa. Hariberetik, aitatu ditzagun koadernoetako txatalak bilduta osatu diren“lan hautatuak” eta web argitalpenak: F. Krutwigen poemen bilduma, J. Miranderen hainbat bilduma (lan kritikoak, poemak, lanhautatuak...), Iratzederrena ( Bizitzaren olerkia liburua), Basarrirenbertsobildumak eta abar.Gurean aldizkari batzuk eskuragarri jartzeko ahalegina egin da.Dela edizio faksimilean ( Yakin, RIEV, Euzko Deya ...) dela internetenbidez ( Ibinagabeitia proiektua , Olerkien eta Bertsoen hemeroteka , Euskera...), dela DVDko bildumen bidez ( RIEV, Jakin ...). Iruditzenzaigu harrobi honek erresonantzi kutxa handiagoaren beharrean dagoela. Horrek garai bateko berripaperentzat balio badu, zer esanikez azken hamarkadotako aldizkarientzat. Oraingo momentu editorialean aldizkariek arrakastarik ez izateak, argitaletxeak sendotzegatik ordaindu beharreko bidesaria izan liteke.Bestalde, kazeten ikuspuntu ideologikoa ezagutzea ezinbestekoada bertako ekoizpen literarioak ulertzeko. Gernika ko irekitasun humanistak azaltzen du argitaratzea euskaldun fededun formularen monokultiboa hautsi duten iritziartikulu eta poemak. Jean Etxepare medikuaren Buruxkak (1910) ere lehen salbuespen horien artean dago.Baina, literatura ote da Gernika n argia ikusi duen euskarazkooro? Euskal idazleek gaztelaniaz argitaratzen dituzten idazkiek nolako lotura daukate euskarazko literaturarekin? Euskarazko entseguartikuluak literatura ote dira? Elaborazio estetikoa norainoeskatu behar zaie? Argitaratuetatik zer pasatuko da literaturen historiara? Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 51prenta eta argitaletxea zutela oraintsu arte (2009); orain badirudifraidebokazioak murriztea enpresa horren beheraldia ekarri duela. Frankismoaren lehen garai haietan harreman pertsonalen bidezlortzen zituzten argitaratzebaimenak. Adibidez,J. Artetxe idazleakerregutu zion Zarautzera joan ohi zen erregimenaren ordezkari batierregutu zion bi euskal liburuk argia ikus zezaten zentsura zorrotzasaihestuz; euretariko bat 1950eko Orixeren Euskaldunak izan zen.D. Vilavedrak dakarrenez, kazeta eta aldizkariei esker existituahal izan zen diskurtso literario galegoa. Eta euskarazkoa? J. Mirande, ordukoetan emankorrena izanagatik, ez zuen bere libururikargitaratuta ikusi hil baino bi urte lehenagora arte ( Haur besoetakoa1970ean). Igela: euskaldun heterodoxoen errebista literarioa, ordea,sortu ahal izan zuen 1962tik aurrera Tx. Peillenekin. Olerti 1959tikaurrera atera zuten Larreako komentuan gutxienez 1970era arte.Karmeldarren Karmel 1951tik 1962ra bitartean agertu zen bere bigarren aldian. Erlijiosoek leku egin zioten ohildutako hizkuntzarenliteraturari, besterik ezean.Orduan, literatura hala galegoaren nola euskaldunaren historiaulertzeko berebizikoa zaigu kazeten errealitatea ezagutzea, eta bereziki gerraondoan eta antzeko garai kritikoetan. Beste garai batzuetan ere horrela izan ote zen haztatzekoa litzateke: Lore Jokoensasoian, adibidez. Gernika ren berri emateak testukopuruaren berrizehatzagoa eta idazleen nomina osoagoa posible egiten du. Berripaperen errealitateak normaltasun faltsua ezkutatzen du; kinka larrietan kultura behinbehinekotasun hutsean murgilduta dagoeneaneta liburuek izaterik ez dutenean, eurek ordezkapen zeregina egitendute. Gernika ko tematika agonikoa kontuan hartu besterik ez dagojabetzeko egoera soziala ez zela normala; izenburutik hasi (bonbardatutako hiri baten omenaldia), eduki bakezale postbelikoarekinjarraitu, eta amaitu J. Miranderen artikuluetako guda deiadarrekin.Ideia hau borobiltze aldera jakingarriak dira J. M. Torrealdaik(1977) dakartzan datuak: 1950 urtearen bueltan kaleratutako liburuen zerrendan ageri direnak urriak dira, gehienak erlijiosoak etaHegoaldetik kanpokoak beheraxeago erakutsiko denez. Lehen franAitor Ortiz de Pinedo 50 soian. Kexatzen zenak ere “Estetika” artikulu luzea idatzi zuen1951an Euzko Gogoa n. A. Ibinagabeitiak ere Landareetaz Atsapenak(1951) idatzi zuen. I. López Mendizabal saiatu zen hizkuntzalaritzaren alorrean euskaraz, baina beraren zientifikotasuna zalantzanjartzen zuen J. Mirandek, adibidez45. Gehienetan euskara ez zenkultura jasoa transmititzeko bidea.Garai hartako diskurtso zientifikoaren arazoa ulertzeko argigarria da K. Mitxelenaren jarrera46. Uste zuen zientzia aurreratzenduten artikuluzientifikoak komunitate internazionalari ulergarrizaion hizkuntzan eman behar zaizkiola, alegia, Suedia bezalakoerresumek egiten duten bezala jokatu behar zela; besterik uste zuenjakintza irakasteko tenorean, hor bai ikusten zuen euskararentzakolekua. Talka egin zuen EuzkoGogoa ren planteamenduekin; Guatemalakoek kosta ahala kosta euskara prestatu nahi zuten eginkizununibertsitarioetarako. K. Mitxelenari kritikatu zioten Euskara aldizkarian ikerlan bat erdaraz argitaratzea eta honek gogor erantzunzien.Fenomeno honen erdigunean F. Krutwig zegoen gerraondoan.Euskaltzain gazteena zen artean R. M. Azkue Bilboko Erribera kalean ezagutu zuenean. Euskaltzaindia paralizatuta zegoen sasoi ilunhaietan. Erregistro berriak eskuratu zizkion hizkuntzari. Horrenisla dira aldizkarian atera zituen artikuluak: “Euskera Euskalerriaren KulturBidea ledin izan”47, eta “Sobre la reorganización de laAcademia de la Lengua Vasca”48. Jakina denez, Leizarragaren lapurtera kultistaren aldeko apustua galdu egin zuen, baina euskaragaurko gradura F. Krutwigek orduan akuilatuta heldu da. Elhuyartaldekoek, UZEIk eta beste batzuek urratsak eman dituzte, bainaerronka zaila da gaur egun ere; gaztelaniak, frantsesak eta bestehizkuntza ahaltsuek eragozpenak dituzte zientziaren esparruan ingelesaren aldamenean lehiatzeko mundu mailan. Hizkuntzaren diakronia argigarria da hizkuntzaren funtzioak zeintzuk izan direnikusteko.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 53Axularren Gero literatura da, ala erlijio arloko deboziotratatua?Pedro Agerre Euskal Idazleen Elkartean sartuko litzateke gaur egun?Ala liburu horri balio literarioa aitortzea merezi du euskara eredugarriagatik? Etorkizun sendo bati buruz, badirudi ezinutzizkoak direlahainbat Jesukristoren Imitazio , sermoi, eta dotrina. D. Vilavedrak neurgailu hau aplikatzen die aldizkarietako ekoizpenei, hizkuntzaren eta literaturtasun estuaren arteko langak gaindituz. Eztabaida zabalik dagoliteraturaren autonomia demokraziarekin inauguratu den honetan.Gernika n euskarazko testu literarioak daude, eta literaturaren gaineko historiatestuak eta berri laburrak ere bai. Horrez gain, badirabestelako hitz lauzko lanak: literaturgileek pentsamenduzko atalakondu dituzte, direla politikoak, direla filosofikoak. Lantxo honetanliteraturaren ingurukoetan zentratu gara, baina entseguak ere kontuan hartuko ditugu.Euskararen presentzia frantsesaren eta gaztelaniaren ondoan,testuinguru historikoan ulertu behar da. Euskara hutsezko aldizkari literarioak geroago etorri dira. Orixe erdaraz mintzo zitzaionTxillardegiri; Orixek F. Krutwigi gutunak erdaraz egiten zizkion,eta erantzuna ere horrela jasotzen zuen; Orixeren artikulurik gehienak gaztelaniazkoak dira Gernika n. Garai batekoentzat, ezinezkoazen euskara tresna gisa erabiltzea zientzia egiteko, dibulgazioabazen ere. Esan genezake konnotazio etniko nabarmenak zituela,inongo unibertsitatek ez baitzuen erabiltzen; diktadurak, onenean,hizkuntza etxezokora, erlijiora eta folklorismora kondenatu zuen.Ikerketaobjektua izan zitekeen ez subjektua. Euskaltzainek gaztelera zerabilten bilkuretan. Euskalaritzarenalorrean, R. M. Azkuek bezala, P . Lafittek, S. Altubek, H. Gavelek... ikerketetan erdara zuten ia tresna bakar Gernika aldizkarian.Zer esanik ez, bestelako jakintzagaiak ere erdara hutsean lantzenziren gerra aurreko zenbait saio gorabehera; Orixe F. Krutwigi kexatzen zitzaion berak eta beraren belaunaldikoek egin zituzten euskara noranahiko egiteko saioak kontuan ez hartzeagatik. Egia da G.Jauregik kimika eta fisika euskaraz jorratu zituela Errepublika saAitor Ortiz de Pinedo 52 • Bizia garratza da , 1950K. Ormaetxea • Lontzi Aba´ren ipuintxoak I , 1947• Lontzi Aba´ren ipuintxoak II , 1948Orixe • Leoikumea , 1948• Euskaldunak/ Quiton arrebarekin , 1950P . Ibarrart • Koblak , 1948J. Eizagirre • Ekaitzpean , 1948J. A. Arkotxa (Atxukale) • Nork nori ziria sartu? , 1949G. Epherre • Botzez eta bihotzez , 1949N. Etxaniz • Itziar , 1949• Kantakantari , 1951S. Mitxelena • Arantzazu, euskalsinismenaren poema , 1949• Amasemeak Arantzazuko kondairan , 1951• Ogei kanta Arantzazuko , 1952Basarri • Atano III. Bere edestia bertsotan , 1949• BasarriY . Etxaide • Alostorrea , 1950• Purrapurra (Irri ta par egiñarazteko ipui saila),1953M. D. Agirre • Aukeraren maukera, azkenean okerra , 1950Barrensoro • Uztaro , 1950E. Arrese • Olerki berrizte , 1952EtxahunIruri • Etxahun , 1953P . Larzabal • Etchahun. Sei gertaldiko ikusgailua , 1953Jautarkol • Ipuiak , 1953X. Lizardi • Ezkondu ezin ziteken mutila , 19531940ko hamarkada ia osoan argitaratzen dutenak Iparraldekoidazleak dira soilik (Iratzeder, P . Lafitte, Ibarrart, G. Epherre) etaerbesteratuak (T. Monzon, J. Zaitegi, J. A. Irazusta, K. Ormaetxea,Orixe, J. Eizagirre). Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 5540ko hamarkadan euskaraz literatura idazteak normalean berarekin zekarren nagusiki gaztelania erabiltzea gramatika eta jakintzagaietarako, Gernika n ageri bezala. Abegi egin diezaiogun aldizkariari horrelako jokabide diglosiko eta guzti, eta ez gara hain bidegabeak izango gure aurreko bidegile finekin.Galiziako berripaperen historiaz D. Vilavedrak egindako ikerketek ernarazi dizkigute aurreko paragrafoetako euskal paraleloak. J. J. Lanzi jarraiki1968 urtearen inguruko agerkari poetikoak Juan José Lanzek(2007) aztertu zituen. Ikerlanaren sarreran zerrendatu zituen kritikak gai honetaz egindakoak. Ondoren 1968ko garaigiroa eta testuinguru politikoa eskaintzen ditu gainetik. 1961 eta 1977 bitartekopublikazioak ikertu zituen. Horrez gain, orduko estetikak dakartza.Nolako estetikak zeuden Euskal Herrian Gernika ren sasoian?Literatura aldizkatzeko badu interesa arazo horrek. Literatur atalengaiak hirugarren atalean jasoko ditugu. Gizartegiroa aipatu dugu;estetika korronteei lotuko gatzaizkie. Hurbilketa gisa hona 194053tartean plazaratutako literaturaliburuak (erlijiozkoak ez):1. Taula: 194053 arteko liburu ezerlijiosoakX. Iratzeder • Zakalar , 1940• Jakes, 1945• Pindar eta lanho , 1947• Aphez/ Eguerri/ Ezkila eta tirola , 1951• Mortuan oihu , 1953• Ezkongai , 1953P . Lafitte (Ithurralde) • Murtuts eta bertze… (artho churitzeko zenbait ichtorio chahar), 1945T. Monzon • Urrundik , 1945• Gudarien eginak , 1947J. Zaitegi • Goldaketan , 1946J. A. Irazusta • Joanixio , 1946Aitor Ortiz de Pinedo 54 kanpoan argitaratu zuen batez ere, eta J. Mirandek poema bakarra argitaratu zuen Eganen (1952ko “Nil igitur mors est”).Alde hori are nabariagoa zen saiakera artikuluetan. Olerkiek,behinik behin, lortzen zuten diktadurak ez ikusiarena egitea. J. Mirandek Eganen poesia publikatuko zuen Gernika itxi eta gero.Euzko Gogoa lan konprometituagoak publikatzeko erabili zuen:“Euskaldun guduzalduntza baten beharrkiaz” artikulua 1952an,adibidez.Orixek eta A. Ibinagabeitiak Euzko Gogoa n argitaratuko zuten,Eganen ez. N. Etxaniz bietan egiten zuen eta bere izenaz sinatzen.Iratzederrek Eganen ez, baina bai Gernika n eta Euzko Gogoa n. F.Krutwigek hiruretan. Erregimeneko legedi hertsatzailetik kanpoko agerkariak kulturagaraikidearen bitarteko sentibera eta erneak izan zitezkeen, liburuek ibilbide katramilatsua zuteneta orduan.Laburbilduz esan dezagun 1939an hasi eta gerraondo luzeanerrealitatea iraingarria zela, baina zenbait aldizkarik Modernitateeragotziari ateak zabaltzen jakin zutela kanpoan eta estatuan. Gernika urrats esanguratsua izan zen. Gizataldea eta beste zenbait datuKoadernoetako lankideak hiru taldetan multzokatuko ditugu:zuzendariak, euskaraz batez ere egiten zuten kolaboratzaile nagusiak eta erdarazkoak. Hurrengo orrialdeotan zuzendarien berriaekarriko dugu.Hiru zuzendariakR. Picavea (1945ean), J. Thalamas (1948an) eta I. Fagoaga(194953 tartean) izan ziren zuzendariak ordena kronologikoan.Dudarik gabe, lehenak taxutu zuen publikazioaren izaera, eta hirugarrenak hartu zuen ardura hori luzaroen. Goazen bananbanan.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 57Gainerakoan, literatura katolikoa da osotasunean. Postromantikoak daude (E. Arrese, Jautarkol). Gerra aurreko garaien zordundira batzuk (T. Monzon eta bere epika lirikoa, J. Zaitegi, Orixe, Barrensoro), eta lehenminez begiratzen diete. Beste batzuek errealismo kostunbristara jotzen dute (J. A. Irazusta, J. Eizagirre). Herriliteraturaren inguruan mugitzen dira zenbait ( Basarri, P . Lafitte, P .Ibarrart...). Nobela historikoak paratu dituzte (J. Etxaidek), etapoesia erlijiosoa (S. Mitxelenak) ere bai. Antzerkigileek sail bereziaegiten dute (EtxahunIruri eta P . Lartzabal herrikoiek; M. D. Agirrek kultura jantzia gustukoagoa du...). N. Etxanizek tradizioa berritzeari ekingo dio hurrengo urteetan. Gainetik aipatu ditugun horiek guztiek geratu direnek (K. Ormaetxeak, G. Epherrek, Agirretarrek, Atxukalek) begirada baratzagoa mereziko lukete, agian.Nabaria da idazle aktibo liburusortzaile denek ez zutela Gernikan idazten. Agerikoa da ere F. Krutwig eta J. Mirande gazteen estiloko sujet berritzailerik ez dagoela argitaratutako liburuetan. Halaere, tradizioari eusten diote aurreko biek ez bezala, Iratzederrek,Orixek, J. Etxaidek eta Basarrik agerkari honetan. Hogeita hamarurte inguruko J. Etxaidek ahalegin estilistiko berritzaileak egitenditu baina helburu moralizatzaile kristaua ez du baztertzen. J. J. Lanzek 1960ko agerkari poetikoak ditu kontuan. Garai horretako publikazio espainiarren aldean Gernika aldizkariak hedadurazabalagoa betetzen du 1940ko hamarkadan ia bakarra zelako; ez zegoen orduan euskaraz literatura argitaratuko zuen beste inor askorik;ez diktaduraren barnean, ezta kanpoan ere. Egan elebidunak S. Mitxelenaren zazpi olerki argitaratu zituen (1948); K. Sagarzazurenhamar (1948an eta 1949an); E. Arreserenak hamar (1949); F. Krutwigen bi (1949); J. Alustizaren sei (1950); M. D. Agirreren bat(1950); E. Erkiagaren sei (1951); N. Etxanizen onentxoak (1953).Eganek zenbaki osoa idazle bakarraren lanez betetzen zuen, noiz erdalduna noiz euskalduna. E. Erkiaga kenduta eta oro har, barnekoidazleek Eganen argitaratzen zuten, eta hor bakarrik. Ezin zitezkeen,noski, gauza berak inprimatu kanpoan eta barnean. F. KrutwigekAitor Ortiz de Pinedo 56 Beste aldizkako agerkari batzuez ere jabetu zen: La IlustraciónEspañola y Americana , La Noticia ... Horrez gain, bestelako sektoreekonomikoetan ere jardun zuen: bankuetan, urhornikuntzan, botikagintzan... baina ez beti atarramentu onarekin.Politikari gisa egin zuen ibilbidera jo dezagun. 1901etik 1936ra karguduna izan zen eta ez nolanahikoa. Euskal Herria modernizatzen arizen XX.eko bigarren hamarkada hartan. Pentsamolde kontserbadoreeta foruzalearekin jokatu zuen R. Picaveak orduan. Zein zen bere profil ideologiko zehatza, baina? Lehenengo eta behin aipa dezagun “arazo soziala”; kezkaiturria zen kontserbadoreentzat: sindikatuak, grebak eta Alderdi Komunista zabaltzen ari ziren 1917tik aurrera. Errepresioa aldeztenbazuen ere batzuetan R. Picaveak, beste askotan langileen eskubideen alde agertu zen, eta horrek zenbait kontserbadoreren gaitzerizkoa ekarri zion. Katolizismo sozialaren eta kristaudemokraziaren esparruko asmoak zituen. “Bake soziala” bilatzen zuen, marxismoaren eta zapalkuntzaren arteko erdigunean. Burujabetzaren sailean uste zuen kontzertu ekonomikoak kudeaketa hobea ahalbidetuko ziela euskaldunei. Estatuan ohikoa zenuztartzea ezegonkortasuna zabarkeriarekin.Berrezarkuntzaren sasoian (18761923) hainbatetan izan zenMadrilen ordezkari politikoa eskuinaren sostenguarekin. Primo deRivera jenerala 1923an igo zen boterera Berrezarkuntzak konpondu ezin zituen arazoak artezteko. Francorena baino malguagoko diktadura militarra, istilu hauen ondorioz jarri zuten: Marokoko porrot militarra, ezkerrak sortzen zuen artegatasuna, kazikismoa eta Espainiaren batasunaren aurkako ustezko erasoak.R. Picavea Primo de Riveraren aholkularia izan zen kazetaritzarizegozkion auzietan. Iritzi komuna zen behinbehinekoa izango zelajeneralaren muturreko konponbidea, eta normaltasun konstituzionalak bueltatu behar zuela luze baino lehen. Diktadoreak euskal foruak errespetatu egin zituen. Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 59R. PicaveaEmango ditugu industriagizon gisa egin zituen hasierako pausuak, geroko jarduera politikoa eta azken urteetako erbestealdia,labur bada ere.Rafael Picavea (18761946) Oiartzunen jaio zen familia liberal, foruzale eta euskaldun batean. Jatorriz eskuarte handikoa ez izanagatik,ezkontza abantailatsua egin zuen; gizon kezkatia zenez, enpresarenmunduaren ateak ireki zitzaizkion Bilbon, lanean zegoela enplegatugisa. Bizkaian burdingintzaren sektorean enpresak sortu zituen.Hiri horretan S. Arana ezagutzeko parada izan zuen. Berarekinhainbatetan ados egon arren, iritzi kontrajarriak ere izan ohi zituzten. Adibidez, gipuzkoarrak maketo ak arbuiatzea arraza dela eta, ezzuen begi onez ikusten; gainera, Espainiarekin lotura guztiak apurtzea eta independentismoa ez ziren R. Picavearen asmoak. Egunkarietan artikuluak idazten zekien, eta harrera nahiko zabala iritsi zuen.El Pueblo Vasco sortu zuen Donostian bere jarduera politikoaribabesa emateko 1910ean. Ibilbide arrakastatsua izan zuen egunkariak lehen aldian, eta ekonomikoki errentagarria izan zen. Azkenaldia zaila izan zuen, 1936an nazionalek itxi zuten arte. Iraun zuenbitartean nazioarteari eta Espainiako berriei zabalik egon zen; berritzailea izan zen alde askotatik: korrespontsal sareagatik eta horiek hautatzeko irekitasunagatik, besteak beste. EAJri Gipuzkoanzabaltzen lagundu ziola erran komuna zen, baina bestelako iritziemaileek ere lekua topatu zuten publikazioan.Novedades astekari grafikoa ere R. Picavearen sorkaria da.1909an Bilboko El Pueblo Vasco egunkaria sortzen ere lagundu zuenDonostiakoaren irudira. Bizkaiko dirudunek (Ybarra anaiek...)eman zioten berari kazetaren ildo politikoa markatzeko erantzukizuna. Izan ere, beraren eskuineko joera moderatua gogoko zutenBizkaiko monarkiko liberalek. Akzioak eskuratu zizkioten lanarensari, baina ekimenaren porrot ekonomikoa ezin izan zuen saihestuenpresagizonaren trebeziak. Aitor Ortiz de Pinedo 58 ezpal batekoa izaki eta independentea, alderdiko txartela zutenbeste batzuek hartu zuten beraren lekua. Gernika ren fundatzaileakinauguratu zuen marko honen barnean ulertu beharko da berarenlerro editoriala, eta baita ere jarrera horrek alderdiaren aldetik sortuko zizkion oztopoak.Mundu Gerra lehertzean euskal erbesteratuak Ameriketako bidean jarri ziren eta R. Picavea ere bai. Okupatutako Frantzian, Gestapo espainiar poliziari iheslariak estraditatzen hasi ziren. Konfiskatunahi zizkieten ondasun oro altxatuen erregimenaren kontra egin ezzezaten. R. Picavea atxilotu egin zuten. Erdigaixorik egon zen.1944ean aliatuek inbaditzaileak kanporatu zituzten. 1945eanDonibane Lohitzunen Gernika sortu zuen R. Picaveak. Errepublikari espainiarrekin lan egin nahi zuen bere akzidentalismoa ren bidetik. Ez zen hori Jaurlaritzaren asmoa orduan, agi denez. Gernika renlehen zenbakiaren eragilea izan zen. 1946an hil zen.Juan Thalamas491948an J. Thalamas apaiz irundarrak hartuko zuen bere gain R.Picavearen errebista argitaratzeko egitekoa, hiru urteko isilunea etagero. Soziologia, teologia eta filosofia ikasketak eginak zituenFrantzian.1932an apeztu, eta Gasteizeko Apaizgaitegian irakasle aritu zen.Ziurrenez tenore hartan sakondu zuen pentsamolde pertsonalistafrantsesa beste lagun batzuekin. J. Maritain, H. Bergson, eta M.Blondel filosofoak ezagutzen zituen.Euskaraz apenas argitaratu zuen ezer. 1966an saritu egin zioten“Euskaldun ospetsu batzuen erakaspenak” lana. Oro har, bere ikerketek jarraitu zioten R. M. Azkuek Euskal erriaren yakintza bildumarekin ireki zuen arrastoari. Haatik, herriaren pentsaera eta jokabidea sakontzeaz ez ezik, euskal gizandien erretratuak egiteaz erearduratu zen.Errebista hauek dira bere lanen gordailuak: Gasteizeko Idearium ,Donostiako Yakintza , erbesteko apaizen Anayak, Anuario del SemiEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 61Errege zen Alfonso XIII.ak eta Primo de Riverak indar politikoen sostengua galdu zuten. Errepublika aldarrikatu zen 1931an,R. Picaveak 63 urte zituenean. Bere ustez, estatuko gobernuarenforma ez zen euskaldunen interes orokorra eta ordena soziala bezain garrantzitsua; diktadura onartu zuen arrazoi beragatik errepublika berriari ere on iritzi zion (“akzidentalismoa” zeritzon jokabide horri).EAJetik hurbileko ordezkaria izan zen Madrilen konstituzio errepublikanoak iraun zuen hiru legegintzaldietan. Eskuinaren irtenbideautonomista zen R. Picavea, alderdi jeltzale maximalistaren eta airean zegoen mehatxu sozialaren aurkako konpromisogizona. Politikari independentea EAJrekin lerratu zen, antza, eskuina hotz zekusalako burujabetasun kontuetan, eta baita abertzaleak posibilistabihurtu zirelako ere. “Independiente estatutista” gisa hautatu zuten1936an EAJtik.Gerra etorri zenean ospa egin zuen Frantziara ezkertiarren jazarpenaren beldur. Faxistek ere funtsak bahitu zizkioten ailegatuzirenean Donostiara, diputatu filonazionalista baitzen. Euskal Gobernuaren ordezkaria izan zen Parisen 1936an. Bere traiektoriakontserbadorea egokia zatekeen “gorri” eta euskaldunen arteko ezberdintasunak ezagutarazteko nazioarteko iritziari. Bada, iraultzakomunistaren lehen urratsak ikusten zituzten zenbait begiralek Espainiako gertakarietan. Jaurlaritzaren izenean hainbat gauza egin zituen: armak erosi, propaganda, erbesteratuei lagundu, delegazioa arteztu...Euzko Deya sortu zuen 1936an. Berriak eta intelektual katolikoantifrankista frantsesen izkribuak argitaratu zituen (G. Bernanosenak, F. Mauriacenak, J. Maritainenak…). Nazioarteko errekonozimendua lortu nahi zuen Jaurlaritzarentzat. Giroa kontrakoa zen:nazio demokratikoek ez zuten istilurik nahi Europan goraka zetozen faxismoekin. 1937an Jaurlaritza Parisera aldatu zen. J. A. Agirrek frente abertzalea bultzatu zuen eta errepublikanoekin eten. R. Picavea besteAitor Ortiz de Pinedo 60 Gernika bonbardatu zutenean, kantaria Italian zegoen; ez bide zitzaion batere gustatu italiarrek egitada odoltsu hura beren gain hartzea, nahiz eta egileak alemaniarrak izan egiatan, geroago jakingozenez. Italiak soldaduak bidali zizkion Francori laguntzeko. Gertakari horiek direlaeta, hainbesterainokoan gogaitaraziko zen beratarra non bere karrera bertan behera utziko baitzuen eta Iparraldera itzuliko baitzen.Musika mundua uztea esplikatzeko beste hipotesia bat egin daiteke. Berak R. Wagnerren (181383) operak jokatzen zituen, etakonpositorea susmopean jarriko zen I. Fagoagaren garaian. Konpositorea III. Reicheko musikari ofiziala zen, R. Straussekin batera. R. Wagnerrek zabaldu zuen supergizonaren ideologia F.Nietzscheren filosofiari jarraitu zion bizitzako aldi batean. Esanbehar da testuingurua zehazteko, operagilea aspaldi hila zegoela,eta J. Thalamasi kasu eginez gero, azken produkzioetan F.Nietzschek R. Wagnerrekin hautsi zuela, musikagileak errukiareneta maitasunaren bide kristaua hartu zuelako. Eztabaida hau guztiaGernika ren editorialetan eta artikuluetan irakur daiteke, beraz ez dabortxaz ateratako susmoa.Zein neurritan ez dakigu, baina II. Mundu Gerrako izugarrikeriak gertatu berritan, tenorea bere ohiko errepertorioaz ase egoteaez litzateke harritzekoa. Nolanahi ere, aldizkariaren lerro humanista adostezina zen esplizituki “boterenahiaren” inguruko edozein planteamendurekin. Honek ez du esan nahi J. Miranderenlanak argitaratu ez zituztenik, nahiz eta F. Nietzscheren burubideakjaso Pariseko olerkariak. J. Etxepare medikuak urte zenbait arinagoeuskaldun egina zuen boterenahiaren filosofoa. Esan dezagun F.Nietzsche dela XX. mendean eta oraindik ere eragin handienaduten pentsalarietakoa Europan. Baina aldizkaria argia da, eta pertsonalismo filosofikoa ezkerreko katolikotasun gisa gauzatzen duarlo politikoan.Hirugarren arrazoia I. Fagoagak operamundua kita zezanberak eman zuen: “la vida de farándula” gogaikarria zitzaion. Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 63nario de Filologia Vasca J. de Urquijo, Egan, Anuario de Eusko Folklore,BRSV AP, El Bidasoa...Iratzeder olerkari mistikoaren gaztaroko poemak aztertu zitueneuskal literaturaren eretzean. Herriliteratura ez ezik, Lizardi ere kontuan izan zuen euskal psikologia aztertzean. Anuario de Eusko Folklore kargitaratu zizkion etnografiazko artikulu batzuk. Gernika aldizkarikobere ekarpena ugaria izan zen (20 artikulu). BRSV AP en euskal mitologia jorratu zuen.Ikerlari saiatua zen aldetik, bizitza aparteko distirarik gabe igarozuen. 1981ean hil zen humanista liberal hau. R. Picaveak aldizkaria sortu, eta zenbaki bat atera zuen. J. Thalamas bakarrik 1948 urtean izan zen zuzendaria (lau zenbakitan),hurrengo hogei zenbakiak I. Fagoagak zuzenduko zituen, nahiz etairundarraren laguntza izan hurbil.Idazkiak sinatzeko ezizen hauek erabili zituen: Pierre Andizabal, Miguel Astiz Dorrea, Basaburu, Jean Pierre Iholdi, Juan deEmparan, Juan de Labandibar, Pagogaña...Isidoro Fagoaga1983an jaio zen Beran. Ahots onekoa zelaeta, kantari gisa trebatu zen Milanen, izeko aberats batzuek dirua jarri baitzuten. Madrilen ere ikasi zuen. Espainia eta Portugaleko antzeztokiak bisitatuko zituen. Tenore wagneriar bati dagozkion operetan trebatuzen: Parsifal , Walkiriak , Jainkoen gainbehera , Ontzi fantasma , Tanhauser...; Guridiren Amaya ere interpretatu zuen 1920an.Gerra Zibilaren aurreko urteetan Italiako antzokiak arrakastarekin kurritu zituen. 1925etik 1934ra Milaneko Scala izeneko operaantzeztoki famatuan kantatu zuen.I. Fagoagak ez zuen maite kontu pribatuak haizatzerik, eta berebizitzaren inguruko hipotesiekin konformatu behar gara maiz. Adibidez: zergatik utzi zuen operaren mundua arrakastako interpreteaizanik? Badirudi, besteak beste, arrazoi politikoengatik utzi zuela.Aitor Ortiz de Pinedo 62 Talde eragilearen editorialetatik“La Agrupación popular Gernika” izenpearekin agertzen zireneditorialak aldizkarian; euskaraz, “Gernika elkargoa” edo “GernikaLaguntartea”. Aldizkariaren hogeita bat zenbakietan editorialek ez dute pisubera. Batzuetan mamia dute; beste batzuetan egun seinalatuak gogoratzeko oharrak dira (Gernika bonbardatzearen eta Gernikako Arbola kantuaren ehungarren urteurrenak); eta, beste batzuetan, zenbaki bakoitzaren edukia zerrendatzen da, eta laburzki iruzkintzen.1945eko lehenengo zenbakian R. Picavea fundatzaileak idaztendu nola sortu zen aldizkaria. Erbesteratuak DonibaneLohitzuneko“Gure Etchea”n biltzen ziren solas egiteko, beste zereginik ez etaoporretan baitzeuden egoera politikoak hala behartuta. Horien artean hegoaldeko jende kualifikatua eta ez hain kualifikatua zegoen.Adibidez, J. Eizagirre legegizon eta euskal eleberrigilea (Ekaitzpean nobela idatzi zuen), J. M. Barandiaran paleografoa, J. Thalamas humanista, T. Ernandorena idazle euskaltzalea; baita ere V .Navarro eta A. Ruiz del Castaño pedagogoak etorkizuneko Euzkadiren sistema pedagogikoa berritzeko zuzentarauak eztabaidatu zituztenak; eta beste hainbat.Gernika izen sinbolikoa hartu zuten Erregerik boteretsuenak erebertara joan ohi zirelako zin egitera. Aukeratu zuten azpititulua“Eman da zabal zazu” izan zen, Iparragirreren Gernikako Arbolakantu famatutik. Eta lagunartea bataiatzeko ospakizuna egin zutenGernikako bonbardaketaren zortzigarren urteurrenean.R. Picavea fundatzailearen hitzetan gazteria hezteko asmoazuten. Horretarako letrak, historia, etnologia, gizartezientziak etazientzia politikoak bultzatuko zituzten. Gerraren oroimena bizirikzirauen honetan justizia eta tolerantzia txertatu nahi zituzten herriarengan, eta, beste alde batetik, aurrerakuntza modernoarekinbat etorriko zen heziketa sustatu. Horri deitzen dio R. Picaveak“humanismoa”:Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 65Guztiarekin ere, Gernika diruz hornitu ahal izan zuen kantarilanbideko soldatarekin. Idazten eman zituen urteetan ere etorrihorri esker bizi ahal izan zen. Zioenez, kantaldi soil batean irabazten zuen idazletzak jarraiko urte askoan ematen ez ziona.Idazlanetan euskal musikariak ezagutarazi zituen beratarrak: J.Gaiarre, M. Ravel, H. Eslava, P . Sarasate, J. M. Iparragirre… EuskalHerriarekin lotutako poetak ere aipatzen zituen: F. Jammes, P . Loti,V . Hugo50, Unamuno, Baroja51... Politikaren alorrean Iraultza frantsesaren sasoiko Garat anaiak eta Lapurdiko Biltzarra izan zituenhizpide beste batean: gazte lapurtarrak kontzientziatu nahi zituenberen eskubide kolektiboen gainean. Helburu horrekin J. Etxaideklapurterazko itzulpena egin zuen gaztelaniazko jatorrizkotik. J. Thalamasek (1976) ematen digu bera bezala Gernikaren zuzendaria izan zen lankide hil berriaren albistea,52 eta horren kariazproiektuaren balantzea egiten du. Gernika koak II. Mundu Gerrakohekatonbearen ostean gizakia lora zedin saiatu ziren. Pertsonalistak hartu zituzten bidelagun, baina existentzialisten absurdoa nagusitu zela diosku Iruneko apaizak. Ez du pentsatzen filosofia horibenetako espiritualitate baterako oinarria izan daitekeenik. Balantzean aldizkariak izan zituen oztopoak gogoratzen ditu.Zenbaitek erdiezkutuan burutu omen zituzten I. Fagoagaren kontrako ekimenak, Ch. Maurras politikari frantsesaren “politiqued´abord” goiburuari men eginez, hau da, edozein ekimen politikaofizialaren beharretara makurtu behar zen. Hala ere, kontsideratzen du Europan eta Ameriketan zeuden euskal intelektualen sostengu zabala jaso zuela.Isidoro de Fagoagak ezizen hauek erabili zituen argitaratzeko:José de Zuazo, Carlos Ruiz de Galarreta, Ildebrando Fagnani, Fco.Javier de Azkarate, Tristán de Agramuntea, Rául I. Berro Egozkue,Anselmo Goicoechea. Eta euskal aldizkari hauetan argitaratu zuen:Eusko Jakintza, Euskalerriaren Alde, Bulletin de la Societé des Sciences,Lettres, Arts et d´Etudes Régionales de Bayonne...Aitor Ortiz de Pinedo 64 Aipatzen dira Basarri bezala Landetako basolan gogorretanetsitu behar izan zuten erbesteratu andana; gerrak hebaindutako batzuk ere hara joan behar izan zuten.1949ko abendua zenbakiak Batasun Europarrari buruzko editoriallaburra dakar. Ildo horretatik, merkatu bakarra eta monetaerregimena egonkortzea premiazkotzat ikusten dute, alferreko lehiak baztertuta.1950eko apirilaekaina zenbakian Gernikako bonbardaketaren 13.urteurrenean justizia eskatzen dute, baina gorrotorik ez dute nahi.Bakea Jainkoaren zuzentasunetik etorriko da.14. eta 15. urteurrenetan ere gogoratuko dute bonbardaketa hori.Gernikako Arbola kantaren ehun urteurrena ospatuko dute1953ko apirilaekaina zenbakian1951ko urtarrilamartxoa zenbakian mehatxu nuklearrak dakarren noraeza delaeta, gizarteak duen beldurra adierazten da. GerraHotzaren urterik gordinenak dira. Aldizkarikoek proposatzenduten irtenbidea da balio eternoen izpiritualtasuna salbatzea.1951ko uztailairaila da, Donibane Lohitzune utzi eta BuenosAiresen argia ikusten duen lehena. 1952ko uztailairaila zenbakian esaten da Gernika ren txaluparibatera edo bestera eramateko kanpotik egiten zaizkion indarrak badirela. Editorialak dio aldizkaria bizirauteko bidean jarraitzea nahiduela. 1953ko urtarrilamartxoa zenbakian ere antzeko zailtasunakaipatzen dira.1953ko uztailairaila zenbakian itxi behar dutela diote. Pozikdaude herria irauteak kezkatu dituelako aldizkariko bultzagileak.1953ko urriaabendua zenbakia da azkenengoa. Mehatxu nuklearrak dakarren kezka azaltzen da. Mundu Gerraren ondorioz sortutako erakunde bakezaleak kinka larrian daude, bakearen eta adiskidetzearen aldeko apustu guztiak oztopatuta daude.Azken zenbakian oinarri ideologikoak berresten dituzte. Euskalhumanismoa deitzen dutenaren historia egiten dute berriz. XVI.mendean jarraipenik izan ez zuten Vitoriako Frantzisko, AzpilkueEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 67“Humanismo en Cristo que fué hijo de Dios según los creyentes. Que fué, por lo menos, el más perfecto de los hombres, segúnlos demás”531948ko urtarrilaotsaila zenbakian Esprit aldizkaria aipatzen da.Filosofia pertsonalista hedatzen zuen agerkaria zen eta Gernika kozenbaitek oso begi onez ikusten zuten pentsaera hori.Kontua da aldizkari frantses hark aztertu egiten duela “fhürerprinzip” delakoa. Hitlerrek sortutako hondamendi humanitarioa etaekonomikoa gogoan hartuta, gogoetatzen da gizartea horrelako buruzagia onartzera nola irits daitekeen. Napoleonekin gertatu zena Hitlerrekin gertatu zen berriro. Nazioa osotasunean jarri zen buruzagibakar baten esanetara eta beraren menean. Napoleonek, adibidez, aurreko gobernuaren porrot militarrak garaipen bihurtzen jakin zuen.Beste alde batetik, aipatu egiten dute editorial berean BaionakoGernika Institutua. Alderdi bakar baten jarraitzailetzat daukate erakunde hori; oker ez bagabiltza EAJ da alderdia. Ikamikak izan zituzten. Gernika lagunartearen alder di artekotasuna ez zen beti adosgarria izan partidu konkretu baten lerroarekin bat egiten zuen besteproiektuarekin.1948ko irailaabendua zenbakian Espainia barneko egoera ekonomikoa ezagutarazten dute. Jendearen bizimaila kaskarra deskribatzenda: gosea, pobrezia, prostituzioa, tuberkulosia... Pobre eta aberatsenartean dagoen ezberdintasun handia aipatzen da.Ikusten dute aurrerakuntzaren eta ongizatearen bidean gizarteaksakrifizioak egin behar dituela. Zibilizazioak aurrera egin dezan beharrezkoa da bertute berriak ikastea, eta modu zahar batzuei uko egitea.Errefuxiatuek bizi dituzten zailtasunak ere salatzen dituzte. Erbesteko estamentu errepublikano ofizialak kritikatzen dituzte, zereneta gaixoek, umezurtzek, alargunek eta ondasungabetuek ez duten laguntza ekonomikorik jasotzen. Batetik politiko eta errefuxiatu ofizialak, eta bestetik errefuxiatumasa; euren artean amildegia sortu da. Aitor Ortiz de Pinedo 66 ratu ez zuen dirua iturri horietatik etorriko zen: euskal etxeak etaEusko Jaurlaritza. Ezin esan norainokoan, baina nazioarteko egoera honek euskalmikrokosmosean eragina izan zezakeen; erbesteko euskaldunakAEBtako orbitan egon ziren luzaro garai honetan. A. IbinagabeitiaGernikako kolaboratzaileak egin zuen lan AEBri informatzen jardun zuten euskal espioitza zerbitzuetan.. J. Galindez ere espioitzalanean ibilieta, Trujillo diktadoreak hilarazi zuen traba egiten ziolako: hura ere Gernika ko kolaboratzailea izan zen.Nolanahi ere, Gernikako editorialistek diote oso labur ematendutela gertatutakoaren berri, eta erasoen kontua argitzea gerokobatean egin beharreko gauza dela.Hipotesia osotzeko esan daiteke gure aldizkaria batasun errepublikanoaren alde aritu zela sorreratik bertatik; nazionalismo bakarrikjokatuzale hegemonikoak ez zuen hori onartu, ezkerrarekiko nazioarteko erreparoa nagusitzean Gerra Hotzaren garaian. Izan ere,jeltzaleek Jaurlaritzan gehiengo nabarmena zuten. Badirudi aldizkariaren itxiera azaltzen duen jarrera dela garai hartako Ch. Maurraserregezale katoliko frantsesaren “politique d’ abord” leloak manatzenduena. Unearen larriak eskatzen du interes oro politikaren azpian jartzea, baita euskal nazionalismoaren arloan ere. Deskribapen fisikoa eta besteKolaboratzaileakArtikulu gehien argitaratu zituzten idazleak aipatuko ditugu,hizkuntzaz hizkuntza. Ikerketaren helburuetarako euskarazkoakaztertuko ditugu batez ere. • 5 ekarpen edo hortik gora egin dituztenak, euskaraz: Aldabe’tar Joaquin, Iratzeder, Dominique Dufau, Iñaki Eizmendi,Eusebio Erkiaga, Jon Etxaide, Andima Ibinagabeitia, FederikoKrutwig, Antonio Mª Labaien, Ignazio Larramendi, IsaacLópez Mendizabal, Jon Mirande, Nikolas Ormaetxea.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 69tako Martin, Karrantzako Miranda artzapezpikua, DonibanekoUharte medikua, Zumarragako Juan errebindikatzen dituzte, nahizeta jarraipenik izan ez zuten. XVIII. mendean aldarrikatzen dituztePeñafloridako kondearen inguruan bildu zirenak, eta XIX. mendean Iparragirre kantaria. Tradizio horren barruan kokatzen dituzte beren kabuz pentsatzeko eta ekiteko deliberoa hartu zutenGernika ko bultzatzaileak, alderdikeriarik gabe eta gaurko gizakiarenkezkak ulertzeko bildu zirenak 1944an.Horrelako adierazpenak irakurrita, eta aurreko urteetan sumatzendiren aldizkariaren ibilbidea markatzeko ahaleginak kontuan izanda,bortxa handirik gabe uler daiteke abertzaletasun ofizialak diziplinaeskatu ziola, eta erredakziotaldea ez zela egon amore emateko prest.J. Miranderen abertzaletasun tradizionala kritikatzeko artikulu apurtzaileak izebergaren muturra besterik ez ziratekeen. Aldizkariarensortze beretik R. Picaveak lerro independente abertzalea markatuzuen, eta arazoak izan zituzten lerro ofizialekoekin, adibidez, 1948anBaionako Gernika Institutuarekin. Beste adibide bat jartzeko: 1948anbertan erredakzio taldeak kritika gogorra egiten dio Eusko Jaurlaritzaren errefuxiatuak kudeatzeko duen politikari. 1952an berriz izanziren tirabirak, eta oraindik J. Mirandek ez zuen eskandalagarririkapenas publikatu, “Euskaldungoaren etsaiak” eta “Abertzaletasunaren inguruan” artikuluak 1953an argitaratu baitzituzten.Beraz, Gerra Hotzaren garai zail haietan tenkatuta zegoen nazioartea, eta tolerantziarako ez zegoen lurra ongarrituta. Mamu ezkertiarranonahi zekusaten Mendebaldeko herrialdeek, nagusiki Bretainia Handiak eta AEBk, hau da, gerra garaitu zutenek. Estatu Batuetan 1954raarte iraungo zuen sorginen ehiza delakoa. McCarthy senatariak komunistak ikusten zituen infiltratuta nonahi administrazio estatubatuarrean,eta politika horrek jendearen arreta eta atxikipena bereganatzen zuen.Komunismoa zabaltzen ari zen Txinan eta Europan. Kontuan hartzekoa da Eusko Jaurlaritzak AEBrekin harremanestuak izan zituela eta diasporak hainbat euskal etxe ekonomikokiboteretsu zituela Amerika osoan zehar non Iparraldeko anaia nagusiaren eragina nabarmena zen. Gernika k eskura zezakeen eta eskuAitor Ortiz de Pinedo 68 2. AZALA. 2, 3 ,4, 5 eta 6 zenbakietan (J. Thalamasen zuzendaritzapean):3. AZALA: 7, 8, 9, 10 eta 11 zenbakietan (I. Fagoagaren zuzendaritzapean. Donibane Lohitzunen)Azpititulua: ““Eman da zabalzazu” al servicio del humanismopopular vasco”.Bigarren orrialdean hemendik aurrera editoriala agertuko da,”cahiers de culture humaniste basque” azpititulua gehituta.Ikonografia: bi uso ageri dira, landare adaska bana mokoetan,hegaka, batera arbola eta gurutzea diren enborren gainean. GuruEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 71• 5 ekarpen edo gehiago gaztelaniaz egin dituztenak: SantiagoArellano, Miguel Astiz Dorrea, Carlos P . Carranza, Juan LeónCruzalegui, Isidro de Fagoaga, Enrique de Gandía, Justo Garate, Juan Gorostiaga, Cecilia de Guilarte, Adolfo de Larrañaga,Nikolas Ormaetxea, Víctor Ruiz Añibarro, Juan Thalamas.• 5 ekarpen edo gehiago frantsesez: Jean Aramendy, PierreEspil, Michel Etcheverry, Henri Gavel, Etienne Salaberry,Juan Thalamas.Azpitituluak eta fitxa teknikoaAldizkariaren aurreko aldean izenari lagunduz hauek agertzen dira:1. AZALA: Lehenengo zenbakian (R. Picavearen zuzendaritzapean):Aitor Ortiz de Pinedo 70 ALDIZKARIAREN FITXA:2. Taula: Aldizkariaren datu nagusiak54Izenburua GernikaAzpititulua Cahiers Collectifs de Culture HumanisteEgoitzak Donibane Lohitzune; Buenos AiresAldizkakotasuna HiruhilabetekariaLehen zenbakiaren data 1945 (lehen aldiko bakarra)1948 (Urtarrila/Otsaila)(2. aldia)Azken zenbakiaren data 1953 (Urria/Abendua)Hedapena Euskal Herria/euskal diasporaTirada 700dik goraSalneurria Lehen alea, 40 liberaNeurriak 21x27Orrialdeak 30 bat (1948), 55 (1950), 70 (195153)Argitaratzailea Gernika Lagunartea/Instituto Vasco deExtensión cultural GernikaZuzendaria R. Picavea/J. Thalamas/I. FagoagaMota Kulturala, PolitikoaPentsamoldea Abertzalea (EAJtik gertu)Hizkuntzak Gaztelera, frantsesa, euskaraEuskalkiak Lapurtera/bizkaiera/gipuzkeraPortzentaia euskaraz %10%30Bildumak gordetzen dira Faksimile erara argitaratuta dago. Lehenzenbakia aparte liburutegietan (BizkaikoAldundiarenean…); interneten daudeeuskarazko idazkiak.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 73tzearbola honek jarria du bi adarrak gurutzatze puntuan elorrizkoa edo ereinotzezkoa izan daitekeen koroa bat4. AZALA. 12. zenbakitik 25 zenbakira (“revista trimestral”gehituta; I. Fagoagaren zuzendaritzapean)5. AZALA. 19. zenbakia: (“suplemento extraordinario” goiburua Gernika bonbardatzearen 15. urteurrenean, nahiz ez den bestelako aldaketarik nabaritzen argitalpenean).Aitor Ortiz de Pinedo 72 izango zen, baina argi dago I. Fagoagak bere dirutik ere jarri zuena.Kolaboratzaileek kobratzen zuten ala ez, ez dugu inon idatzita aurkitu. Orixeren kasuan, badakigu zenbaitetan mezenas modukoekagintzen ziotela lanen bat epe zehatz batean burutzeko, laguntzaekonomikoaren eta lanbaldintza egokien truke; horrela itzuli zuenUrte guziko mezabezperak . A. Ibinagabeitiak ere bere euskarazko metodoa laguntzaile aberats bati esker ondu ahal izan zuen. Batzuetanaparteko lanbideak zituzten kolaboratzaileek: irakasle (Orixe), Jaurlaritzako langile (A. Ibinagabeitia, amerikarrek diruz lagundutakozerbitzu sekretuetan ere ibili zena), basomutil Landetan (Basarri),apaiz (Iratzeder), hautetsi (D. Dufau), langile (I. Larramendi eta J.Aldabe), funtzionario (J. Mirande)... Edonola ere, R. Picaveak bereburuari eta bera bezalakoei jarri zien deitura erabilita, “etxetik botatakoek” galdutako eskubideak berreskuratzeko gogoa zuten, etadohainik egiten zituzten ahaleginak bizibeharrak eraginda.Zabalkundeari buruz, I. Fagoagak jasaten zuen boikota aipatzenzion N. Ormaetxeari. P . Lafittek antza azpilana egiten zien I. Fagoagari eta Orixeri, eta, aldi berean, aldizkariari. “Beren buruari kristaueta demokrata deritzoten sektore ofizialak” salatzen ditu; ez zutenlortu aldizkariari beren kontsignak ezartzerik zuzendariaren hitzetan, baina erraztasunik ere ez zioten ematen bere zabalkundeari.Sektore ofizialekoek “Zismatikoak” zeritzeten aldizkarikoei56. Beraz,aldizkaria zerrenda beltzean zegoen zarratu aurreko zenbait urtean.Banaketa isilpean eta kontrabandoz egiten zen Hegoaldean. JonEtxaidek, adibidez, EuzkoGogoa ko eta Gernika ko paketeak pasatzen zituen. Martuteneko eta Gasteizeko kartzeletara eraman zutenatxilotuta, poliziek harrapatu zuten behin. J. Zaitegik ere, dirugalera horiek lurjota utzita, eta Euzko Gogoa aldizkaria ateratzeariutzi behar izan zion57.Kazeta ala aldizkaria da?Nolabaiteko erdeinuz begiratzen izan zaio kazetaritzari literaturaren talaiatik herrialde anglosaxoietan58. Izan ere, edukiak ditu iraEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 75Beste zenbait datuOrrialde kopuruakUrtea Non Zenbat zenbaki Orrialde kop.1945 Donibane Garazi 1 551948 “ 4 1061949 “ 4 1521950 “ 4 2321951 Buenos Aires 4 3561952 “ 4 2961953 “ 4 243Orotara: 25 14403. Taula: Gernikak inprimatu zituen orrialde kopuruakOndorioak:• Aldizkaria erregulartasunez argitaratu zen bere bigarren aldian (1948tik aurrera); urtero lau zenbaki atera ziren.• Kolaborazioen kopurua gorantza joan zen eta urterik emankorrena 1951 izan zen, aldizkaria Buenos Airesera aldatu zenean.• Ez dirudi originalen kopurua gutxitzea izan zenik argitaratzeari uztearen arrazoia.Alderdi kuantitatiboakI. Fagoagaren eta Orixeren artean gutun bidezko harremanasortu zen. Orixek aldizkarian pozik idazten zuen, agian berarenizaera apartidistagatik; I. Fagoaga ere pozik Orixerena bezalakoluma ospetsu baten idaztiak zituelako. Gutunketa horretatik zenbait datu atera ditugu.Tiradari buruz datu bakarra aurkitu dugu: 1950ean I. Fagoagarenhitzetan 700 aleko inprimaketa egin zuen, eta 51.000 franko ordaindu zituen. 1000 ale argitaratzeko helburua jarri zion bere buruari55. Ekonomiaren aldetik erosleek ordaindutakoa lagungarriaAitor Ortiz de Pinedo 74 “Y esta es la divisa que hemos adoptado para nuestroCentro Cultural: EMAN DA ZABALZAZU, habiéndonos empeñado, burla burlando, en una patriótica laborde fomento y difusión de las letras, de los conocimientos de la historia y de la etnología del país, de las ciencias sociales y políticas, etc. Al efecto educativo, todoello, de la juventud vasca que viene. Educación a tonocon el progreso moderno, inculcando en el pueblo elmás hondo sentido de justicia y de tolerancia. ¡La tolerancia santa! que haga posible el convivir pacífico delos ciudadanos, no obstante su distinta manera de pensar. Humanismo, en suma”61.Modernitatea bultzatu nahi zuten euskal gazteen baitan. Klasifikazio eginkizun honetarako gogoratu dezagun sareko Ibinagabeitia proiektuak kaier hauek literatur aldizkarien gordailuan kokatzen dituela, hasi EuzkoGogoa rekin eta Eganekin, jarraitu Oh, Euzkadi!rekin eta Garziarena rekin buka. Ez dira alferrik igaro 50 urtelehenengotik azkenera, eta euskararen estatusa ere aldatu egin da.. Aldizkari kulturala izanik, nolako artikuluak publikatu zituen?Euskaraz datozenak honakoak izan ohi dira: poemak, narrazioak,literatur kritikak eta historiaren atalak, entseguartikuluak eta erreportaje bat. Editorial elebidunek norabide ideologikoari eta politikosozialari erantzuten diote. Nabarmena da aldizkariaren ardatz nagusihumanistaren hegalpean agertzen den artikulu andana. Batetik, zuzendariek eurek idazten dituztelako eta, bestetik, humanismoarenkontzeptua zabaltzen ahalegina egiten dutelako artikulugile anitzek. Ikuspegi historikotik Berpizkundeko eta Ilustrazioko aitzindari humanistak ezagutarazten dira: M. Azpilkueta, KarrantzakoBartolome, Peñaflorida... Soziologiaren esparruan, esaterako, Orixek baserritarren gizalegea hobesten du kaletarren jokamoldearenaldean. Bizitzaestiloaren aldetik A. Ibinagaibeitiak bizitza kontenplatiboaren aitzakian zakartzen direnak zentzarazi nahi ditu.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 77gankorrak eta exaltaziorik gabekoak. Hala ere, idazle ugari aurkituko dugu kazetetan Britainia Handian zein Ameriketan zein Frantzian: Ch. Dickens, M. Twain, A. Huxley, E. Hemingway, J. P . Sartre, A. Camus...Badira hemengo kazetetan ere idazleak: Kirikiño, Lauaxeta, Lizardi, J. Etxepare, Larreko, Manezaundi, A. Egaña, A. Lertxundi...Altzibarrek59“kazeta” eta “aldizkari” terminoak ezberdintzenditu. Lehenak ezaugarritzat ditu gaurkotasuna duen informazioaeskaintzea berari buruzko iritziarekin batera. Aldizkariak aldiz, ezdira zuzentzen gaurkotasun eta interes orokorreko berrietara, gaisail berezi batzuetara baizik (kultura, giza eta gizartejakintza, literatura, ekonomia...). Gainera, kazetek beste ezaugarri batzuk dituzte: sail finkoak, lagungarri bisualak (argazkiak, grafikoak, marrazkiak...) eta iragarkiak.Kazetetan berria da lehenengo, eta horrek abiarazten du diskurtsoa. Sail finkoak dituzte; koaderno hauek, aldiz, ez dituzte bibesterik: lehena (editorialak) eta azkena (Notas Comentarios y Correspondencia). Euskal terminologiaren alorrean, lan honetan, “kazeta” egunkariari edo astekariari esaten diogu. Eta “aldizkari” deitzen dioguerrebistari, nahiz “kazetari” hitzaren ordezkorik ez dugun aldizkarietan idazten dutenak izendatzeko –ez bada “kolaboratzaile”hitza–. “Kazeta” hitzak bi adiera ditu: 1. egunkari, 2. aldizkari, astekari, hilabetekari...60. Beraz, zehaztugabetasuna. Begiratu diezaiogun agerkariaren edukiari, ordea. Aldizkari kulturala begitantzen zaigun honek badu antza XIX. mendean loratuzen “ideologia kazetaritzarekin”. Genero horrek ideia politiko etabestelakoen zabalkundea zuen helburu, eta estilodidaktiko erretorikoa zuen nagusi. Koadernoetan zehar nabarmena da erretorikarako joera, artikulu askotan gertakarien narraziorik ez baitago; iritzia, ordea, maiz ematen da. Helburu pedagogikoa R. Picaveak deklaratu zuen lehen zenbakian:Aitor Ortiz de Pinedo 76 ironiko zorrotza egiten du, bide batez goraipatuz horrelako pertsonaia etxekalte gutxi sortu dituen Euskal Herria.Azpimarratzekoa da aldizkariaren tonu populista orokorra;ikusi, horretarako, aukeratu dituen azpitituluak: “culture populaire”... Oraindik unibertsitaterik ez zuen Euskal Herri horretakojende ikasiek, garai latz haietan etengabeko kezka zuten hori. Euskararen munduan, aldizkariko kolaboratzailea den Basarriren ikuspegia interesgarria da. “Errespetuzko jendearen” arreta ez du bertsolariek galtzerik nahi, sagardotegietan eta horrelakoetan botatzenziren behar ez bezalako oieskeriak medio. Hala ere, etsitua dagoeuskal olerkariek oihartzun gutxi lortzeaz, eta herriaren bihotzeraheltzekotan bertsoa erabili behar dela uste du. Erdibideko irtenbidea proposatzen du: gizarte gai ardurazkoak tentuz erabiltzea, bertsolariek ahal duten neurri apalean behinik behin; bestelako neurrizuzentzaile batzuk ere aipatzen ditu: plazak utzi, eta zenbait saio(txapelketak...) teilatupean egitea etab62.Gernika ren ideiak zabaltzeko ahalmena nolakoa zen? Orixek bereirakurletzako zeuzkan 200 erlijio gizon eta 50 ikasi. Errebistak ezzeuzkan gutxi orduko euskal hedabide batentzako. Adierazgarria daF. Krutwig bere hizkuntza erreforma egiteko lehian, aldizkariko euskal produkzioak kontrolatu nahi izana. I. Fagoagari sinetsi behar badiogu Orixeri eginiko gutunean, getxotarrak editorialak eta artikuluguztiak lapurtera klasikoko arauen arabera taxutzea nahi zuen. Bizkaian aldizkaria zabaltzen lagundu zuen, eta banaketa sarea arriskuanjar zezakeen heinean presiobide ez oso goraipagarriak erabili zituenhori lortzeko. I. Fagoagak ez zuen amore eman, ez baitzitzaionzuzen iruditzen eskakizuna, eta istiluak ez zuen ondoren txarrikizan. Pasadizo hauek Orixeren eta I. Fagoagaren arteko gutunerian(2006) aurki daitezke xehetasun handiagoz.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 79Nazioarteko kulturaren aldetik, Euskal Herriaz sorkariren bat(poema, eleberria, musikalana, margolana...) ondu duten pertsonaia ospetsuak gogoratzen dituzte, eta baita beren bizialdian hemengoekin lotura izan duten beste antzeko batzuk. Eztabaidak ere badira, eta orrialde hauetan sasoi hartan izanziren garrantzitsuenetarikoak atotsi ziren. Badira poemak, bertsosortak, historiaren atalak, alegiak, aszetika saioak...Informazio kazetaritza modernoagoaren eretzean sar daiteke,adibidez, Julene Azpeitia erbesteratuak Mexikori buruz idatzitakokronikaerreportajea, nahiz eta azpian beti egon errebindikazio nazionalista euskal sustraien aldekoa eta espainiarren kolonizazioarekiko kritikoa. Andima Ibinagabeitiak gaur egun ezagutzen ditugunelkarrizketen modukoa egiten dio J. Miranderi Pariseko etxean(“Olerkariarenean”).Entsegu artikuluak ere badira, hitzaldien laburpenak...Hizkuntzalaritzaren eta literaturaren inguruko azalpen testuakere badaude. Kulturaldizkaria da, eta dokumentazio zein ikerketakazetaritzaren airea ere badauka..Dominique Dufauk ohitura artikuluak ematen ditu. Kostunbrismoak gogoko dituen estanpak dira Ganix euskaldun eredugarriarenhistoriak gero aztertuko dugunez. Beste gisa bereko pertsonaia batdu Amatto : eman dituen bizitzaurratsak eta sortu duen familiarenbilakabidea kontatzen ditu. Idazlea legegizona izan, eta kontakizunok tradizioaren adbokazio eta aldezte kutsu batez oratzen ditu,beti ere Ipar Euskal Herria turismoari moldatzeko egiten ari zenahalegin nekagarriaren markoan.Errea erbesteratutako kazetari umoristaren eskutik dituguoraindik orain M. Vázquez Montalbán kataluniarrak idatzi dituen“periodismo ameno”ko aleen antzekoak. Kazetaritza literariokoestilo batez, letragizon erromes eta bohemio tipikoaren kritikaAitor Ortiz de Pinedo 78 tzagaiak artatuko zituen: “zientziak, arte ederrak, historia, etnografia, ekonomia soziala, politika eta humanismoa”, hitzez hitz.Badira zenbait entseguartikulu, Euskal Herriko gaiak jorratzendituztenak baina eskuarki erdaraz idazten duten eskribatzaileenakdirenak. Euskarazko lanetan lekua izan duten heinean jorratuko ditugu gai horiek, nahiz eta arreta mereziko luketen hemen lekurikegin ez zaien idazlan frantses zein gaztelaniazkoak64:• Modernitatearekin batera Iparraldera heldu zen turismoa. M.Legassek, D. Dufauk eta E. Salaberrik frantsesez eta euskaraz,gainbehera datozen ohiturak65agertzen dituzte. D. Dufaurenlanak iruzkinduko ditugu. M. Legassek herriaren “kretinizazioa” salatzen du, oraintsu I. Bordak %100 Basque liburu sarituan ispilatu duenaren haritik; telebistan Wazemank umorezkosaioan ere antzekoak ikusi ditugu. Oraintsuko Iparraldekopoesian (D. Landartengan...) eta kantagintzan (Errobirenabestietan...) badira ezinegon horren agerpenak.• Gastronomiaren gaia umorez erabiltzen du “Errea” kazetariak. Azaltzen du etxekoandrearen bertute kulinarioek nolaeragiten duten positiboki etxearen eta etxekoen martxan. Nabarmentzen du ondo prantatutako jakiak etxeko jaunarengogoa nola onbideratzen duen. Generoaren ikuspegitik,honek eta euskal emakumea agertzen den moduak ikerketaaberasgarrietarako aukera ematen dute.• Folkloreak eta herrimusikak etorkizunean nola bilakarazibehar diren da F. Madina musikariaren solasgaia artikulu batzuetan. Errusiako musikari nazionalisten jardunbidea eredugarritzat dauka. Abisatu egiten du gehiegizko jatorrismoaren aurrean: hemen dugun folkloreak inguruherrietan izan ohi dituantzekoak. Humanismo unibertsalistaren ildoko aurkikuntzakdira.Hainbat laudorio jaso dituen errebistak66badu zer aprobetxatua,hainbat jakintzagaitik hurbiltzen zaionarentzat.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 81Gernika aldizkariko euskarazko literaturaLiteratura aztertzeko metodologiaAldizkariko gaiak eta geure aukeraketaKoadernoek %30 publikatu zuten euskaraz. Baten batek esandu diglosikoa dela horregatik. Erantzun liteke euskarazko literaturatalak duin askoak dituela batzuetan. Erdarazko artikuluetan erebadira interesgarriak direnak euskalaritzarentzat. Originalen zeinkolaboratzaileen aukeraketa arretatsua nabari da. Hizkuntza aukeratzea bestela egiten zen garai haietan. Orixe eta eskola berekoekgaztelania erabili ohi zuten orain euskaraz publikatuko litzatekeenaidazteko. Gogora dezagun F. Krutwigek eman ziola tresnatasun balioa hainbat esparrutan euskarari gaztea zen artean. Folklorekeriahutsa gainditu behar zela ere azpimarratzen zuen orrialde hauetan. Kanpoko literatoetan interesgarria zaigu Pierre Lotiren figura.Arrazoia da euskal munduaren bere ikuspegia pisuduna izatea euskaldunontzat, eta herri hori islatzen duen Ramuntcho eleberriaidazle frantses kontsakratuaren gainerako lan exotikoen artean azpimarragarria izatea. Euskaltzaleek arreta handiz irakurri zuten militar frantsesaren sorkaria, nahiz eta ez beti bat etorri idazlearenaukera narratiboekin. Eusko Ikaskuntzak kongresu batean lan horiantzeztu zuen. Idazle honek euskal eta kanpoko kritikoen arretajaso du63.Literaturaren esparruan joerak eta korronteak mugatzen saiatuko gara. Bertsolarien ondoan esteta aurkituko dugu, eta daudenmistikoen artean, kristauarekin batera budista topatuko dugu. Naturaren ikusmolde teozentriko tradizionala ere ageri da. Errebistan badira hainbat gai gure lanetik kanpo geldituko direnak. 1945eko lehen zenbakiak zioen azpitituluan zer nolako jakinAitor Ortiz de Pinedo 80 Kritika literarioa edo literaturaren historia zuzenean ematen dutenidazkiak ere kontuan hartuko ditugu. Hizkuntzalaritza zein gramatika alorrekoetan ez gara sartuko, eta beste lan baterako abiapuntuizan litezke, horren zenbait berri eman bada ere jadanik. Literaturgileak taldekatzeko edo multzokatzeko hurbilketa bategin nahi dugu, baina aldizkariko testuek ezin dezakete inoren ibilbide osoa ordezkatu. Hala ere, joera nagusi batzuk nabariak iruditzen zaizkigu, urte segida hartarako baliagarriak baino ez badira erezentzu hertsian. Horrela, belaunaldikatzearen auzi korapilatsuanbarnegi sartu gabe hiru multzo begitandu zaizkigu:A. Lore Jokoen ondorengoak: D. Dufau, I. Larramendi eta J.Aldabe.B. Gerra aurreko giroaren jarraitzaileak: Basarri, Orixe, A. M.Labaien, I. López Mendizabal, E. Erkiaga... Ekipo honetakobatzuek literatura gutxi agertu dute Gernika n.C. Berritzaileak: F. Krutwig, J. Mirande, Iratzeder, J. Etxaide...A. Ibinagabeitia ere, zaharragoa izanagatik, eta heziketa jesuitikokoa izanagatik, talde honetako liderrekin (F. Krutwigeta J. Mirande) harreman estuan eta horien bidelagun agertuzaigu epe honetan. Iratzeder sail honetan dago bera ere gaztea zelako artean, baina ia bakarrik.Elkartu ditugu antzekotasun zenbait aurkitu dizkiegulako. Taldeak heterogeneoak dira, noski. Gure apalean, testuetatik abiatzearekin batean, autore bakoitzaren zenbait ezaugarri jaso ditugu. J.Zaitegirengandik (1950) mailegatu ditugu berak “Aitzolen belaunaldia” marrazteko erabili zituen J. Petersenen (1984) ezaugarriak: databiografikoak, zerabiltzan ezizenak, joera eta zaletasun literarioak,non plazaratu zituen lanak, hizkuntza joerak, testuingurua, Gernikako idazkien hizkuntza, eta lehenkien zein errekonozimenduarendatak; ahalik eta datu gehien inguratzen saiatu gara69. Nonbait irakurri dugunez, zibilizazioaren historia izan ohi dirakritika literarioaren saio historikoak eta, ildo horretatik, ez da kasualitatea taldekatzeok kronologia linealarekin bat etortzea. TermiEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 83Filosofiaren arloan, talde editorialak gure tradizio humanistakopuntako autoreen memoria berritzen du: Berpizkundeko eta Ilustrazioko figurak eta Iparragirre. Guztiarekin ere, ideologia honen eragina literaturan ere islatzen da. Orixe, F. Krutwig, A. Ibinagabeitiaeta J. Etxaideren artikuluak humanismoaren erakusbide argiak dira.Korronte filosofiko horren inguruabarretan sartuko gara literaturarekin eta euskal idazleekin zerikusia duen heinean, ez gehiago.R. Picavea fundatzaileak zioen lehen zenbakian asmoa zuelagazteen artean pedagogia soziala egitea. Ideologia aniztasuna zenLagunarteak zaindu nahi zuen balore garrantzitsu bat. F. Krutwiggazteak “Bakea eta tolerantza” izenburuko artikulua argitaratuzuen. Eskuzabaltasun horrek eramango zuen errebista fin gaitzegitera. Garaigiroa ez zegoen prest J. Miranderenak bezalako aburuak onartzeko besterik gabe. Pedagogia hura antiekonomikoaatera zitzaion, sostengua erretiratu baitzioten ingurune abertzale“dogmatikoek”67. Ikuspuntu zabal honen berria hobeto izan nahiduenak artikulu ugari topako ditu koadernoen orrialdeetan erdarazeta euskaraz.Aipa dezagun E. Salaberri. Apaiz europazale honen euskarazkoeta frantsesezko artikuluak bildumatuta daude. Filosofia irakaslearen aburuak ez ditugu esplikatuko, aldizkarian literaturgile xuxenxuxena agertzen ez delako. Gernika n bizpahiru pieza baino ez ditueuskaraz, eta frantsesez badauka artikulu saila irakaskuntza erlijiosoaren eta estatuaren arteko harremanez ari dena. Gainerakoan,Ene sinestea liburua publikatu zuen,68eta euskaraz artikulu ugariidatzi zituen.Eredua eta azalpenakOhar metodologiko orokor batzuk emango ditugu. Literaturaren historia egiteko, oso komenigarria da kritikak idazlan konkretuak aztertzea. Euskal literaturaren alorreko sorkariei batez ereerreparatuko diegu: olerkiei, narrazio gutxiei eta baita ere entsegugisako artikuluei, baldin eta euskarazko idazleen lumenak badira.Aitor Ortiz de Pinedo 82 dizkariak XVI.eko euskal figura humanistak errebindikatzen dituEuskal Herrian bizi izan baitzituzten berrikuntza horiek: Donibaneko Huarte, Azpilkuetako Martin, Zumarragako Juan, VitoriakoFrantzisko, Frantzisko Xabier Deuna eta Karrantzako Miranda.Hurrengo mugarria XVIII.eko Ilustrazio frantsesa izan zen. Gernikak Azkoitiko Zalduntxoen planteamenduak bere egiten ditu. Hirugarren mugarria erromantizismo alemaniarra eta ingelesa izanzen (17891830): Iparragirreren Gernikako Arbola eresia proklamatzen dute erredakziotaldekoek XIX. mendean.1802an amaitu eta 1881ean publikatutako J. A. Mogelen PeruAbarka izanik ere lehen nobela modernoa, ikusmolde honek literatura era nabarmenean permeatu zezan arte hainbat hamarkada, industrializazioa eta abarrak beharko ziren. Horregatik neurri horinola bete zen 1950 inguruan aztertuko dugu hemen.Mendebaldean literaturak eta gizarteak nolako harremanak izanzituzten? O. Paz bideerakusle hartuta zertzelada nagusiak ekarrikoditugu. Lan honetan Modernitate berantiarrari lotuko gatzaizkio, hau da,erromantizismoa hasi eta gerokoari. Erromantizismoak Ilustrazioaren kontra egin zuen. Poeta historiaren aurkakoa izango da, eta Modernitatearen aurkakoa; ukatu egingo ditu arrazoi kritikoa, liberalismoa, positibismoa eta marxismoa. Mugimendu iraultzaileek (Frantziakoak, Errusiakoak) erromantizismoaren sostengua izango dutelehen momentuan, baina gero beraren arbuioa jasoko dute. IndustriaIraultzak ere ondorio latzak izan zituen langileentzat. Industriairaultza mundu osoan zabalduko zen, eurozentrismo nabarmenez jokatu baitzuten mendebaldarrek nonahi. Aurrerakuntza ez da beti lineala izan, eta iraultza horrek kalteak ere sortu ditu ez bakarrik Europan, ezarri den hainbat lekutan ere bai (O. Pazek Mexico bere herrialdearen kasua aipatzen du).Poesia modernoak beste tradizio bat jarri du arrazionalismoaren ordez: neoplatonismoa, hermetismoa eta okultismoa hobetsiditu. Bazterreko filosofia horiek analogia erabiltzen dute unibertsoaEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 85nologia aldetik, belaunaldiak , ekipoak edo taldeak ziren ez duguhemen ebatziko. Lerro nagusi batzuk marrazten asmatu badugu,ahalegin guztiak ez dira alferrekoak izan. Horrela, jaiotzedatei soeginda:A taldea XIX. mendearen bukaeran heltzen da heldutasunera,B taldea XX. mendearen lehen herenaren bukaeran,C taldea XX. mendearen bigarren herenaren bukaeran.Historiak baldintzatzen al du literatura? Badirudi edonola ereedozein gertakari historiko garrantzitsuk idazleak elkartzeko bertutea izan duela. Gerra Zibila izan liteke bat. Guztiarekin ere, hemengo laginek denbora tarte mugatua hartzen dute, baina zantzuhauek balio dezakete une batean egin zena ikusteko. Litekeena daidazle hauen jokabideak gorabeherak izatea aurretik ala ondotik. F.Krutwigek, adibidez, poesia baztertu egingo zuen urte gutxi geroago eta betiko.Hortaz, banaka aztertuko ditugunak70euskarazko idazle oparoenak izango dira, bost ekarpen inguru egin dituztenak, alegia. Kronologiari jarraiki aztertuko ditugu idazleak, eta lanak, plazaratuziren hurrenkeran.Kritika tematikoa erabiliko dugu71. Kritika mota hau poesiarakoda baliagarria batez ere, eta esperimentazio formalagatik zentzuagaltzea ez da hemengo kasua.Hurbilketa honetan zentzu zabalean hartuko ditugu adierazpenliterarioak, eta Modernitateak literaturan eragin zituen aldaketa etaberrikuntzen ikuspegitik ikusmiratuko ditugu. Aztertuko dugu O.Pazek (1974) jarri zituen parametroak zein neurritan aurkitzendiren koadernoetako literaturan. Horien berri emango dugu segidan.Gernika k bere burua “humanista” gisa definitzen du eta pedagogia sozial bat egin nahi du: Euskal Herria modernizatu nahi du. Erdi Arotik hona hiru mugarri egon dira Europako historia kulturalean. Berpizkundeko humanismo italiarra izan zen lehena. AlAitor Ortiz de Pinedo 84 Ironiak, ordea, diosku Jainkoa hil dela, hau da, errebelazioaknagusigoa galdu duela, eta arrazoiak hartu dituela beraren eskumenak. Arrazoiaren ezaugarriak hauek ditugu: kritika, aldaketa, zalantza eta sekuentziazioa, besteak beste. Aurrerantzean perfekzioa ezda haraindian zeruan lortuko, hemen baizik eta etorkizunean.Perfekzioa lortzen da lurreko ekintza historikoaren bidez, ez Jainkoarekin bat eginez.Beste berrikuntza zenbait ere badatoz. Gizaki bakoitzarenerrealitatearen ordez, espeziearen errealitate ideala jarri zuten. Izanere, lege zaharrean gizakiak salbamen indibiduala eskuratzen zuenerlijioaren arauen barnean; orain aldiz gizateriak osotasunean lortuko du aurrerakuntza.Bestalde, kontenplazioa ez da izango balio gailena, eta bai munduko ekintza. Lanak, aurrerakuntzak eta politikak hartuko dute hurrenez hurren penitentziaren, graziaren eta erlijioaren lekua. Etorkizuna betegintzarrearen leku hautatua izan, eta gainpreziatu egingo da. Etorkizunak babestuko gaitu Iraganeko izugarrikerietatik eta Oraineko gertakarietatik.Literaturak gizarte burgesa eta beraren balioak kritikatuko ditu.F. Krutwigek birgauza egingo du bere artikuluetan mundu gerren,industrialismoaren eta Modernitatearen beste akats batzuk aintzathartzen dituenean.Erromantizismoak, azkenik, sentiberatasuna eta pasioa berreskuratuko ditu kristautasunak baztertu zituen naturaz gaindikogenio eta izakiekin batera.O. Pazen teorian berebiziko garrantzia dute bi kontzeptuk: analogiarena eta ironiarena.Analogia. Analogia da poesia modernoaren benetako erlijioa.Euskal sinbolistek, adibidez, mundu hau beste baten irudikotzatzeukaten. Lizardik izadiko elementuak beste zerbaiten sinbolo egiten ditu: Pariseko txolarrea lekuz kanpo dagoen atzerritarrarenadierazpidea da; tximeletak maitatu gabe zahartu diren pertsonenEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 87azaltzeko: hizkuntza unibertsoaren bikoizketa da. Analogiak arrazionalismoaren eta progresismoaren kontra egingo du. Sinbolistek(Lizardik, Lauaxetak) hortik jo zuten. Urte giroak ene begietan lanean,Lizardi naturaz baino honago edo harago den zerbaitez mintzo da:gizakiaren ibilbide biografikoaz.Poesia modernoaren bigarren ezaugarri nagusia ironia da: berakdiosku kristautasunak bermatzen zuen ordena kraskatu egin dela. J.Mirande da joera honetakoa.Eten honen aurretik, erdiguneko tradizioa klasikotasun grekoerromatar neurritsua ( sophrosine ) zen. Erromantizismotik aurrerakementsua dena (“lo bizarro” O. Pazen hitzetan) izango da tradizioaren erdigunea.Modernoa izateak tradizioa ukatzea dakar. Tradizioa da belaunaldiz belaunaldi transmititzea berriak, elezaharrak, istorioak, sineskerak, ohiturak, forma literario eta artistikoak, ideiak, estiloak...Ukazioaren ondorioz zerbait berria aldarrikatzen da. Hala ere,zaharkina (A. Xahoren sorreramitoak, kasu) Modernitatean sardaiteke, baldin eta tradizioa baztertu eta beste berri bat proposatzen badu.Beste ezaugarri nagusi bat pasio kritikoa izango da. Horren harira, behin betikorik ez, eta etengabeko aldaketa etorriko da: orainanagusitu egingo zaie iraganari eta etorkizunari. Gaztetasunarengurtza etorriko da, nahiz eta superstizioaren tankera izan sineskerahonek. Aldakuntza etengabeak dakar dena gero eta arinago zahartzea eta historia azeleratzea. Iragana ez da jadanik gure zibilizazioaren funtsa. Kontzientzia modernoa historikoa da.Denboraren kontzepzio berria XII. mendeko kristau batena ezbezalakoa da. Modernitateak betierekotasuna kritikatzen du. Gernikako zenbait idazle fededun (J. Aldabe eta I. Larramendi) mundualdakaitzean bizi dira XX.aren erdian, beren bertsoen azterketanazalduko duguna. Denbora iragangaitzaren arketipo horrek, aldaketak edo heriotzak ekar litzaketen kontraesanetatiko babesa dakarkio gizarteari. Historiaren gaineko garaipena zen. Aitor Ortiz de Pinedo 86 Lore Jokoen ondorengoak72Sail honetan aurkeztuko ditugu Iparraldeko D. Dufau saiogileaeta Hegoaldeko I. Larramendi eta J. Aldabe bertsolariak. Lore Jokoak alde bietan izan ziren. Hegoaldeko bertsolarietan naturareneta gizartearen ikuspegi neoklasikoa dago, eta D. Dufauk Iparraldean kezka erromantikoz oratua ikusten du geroa. Aldatzen hasikoden gizarte tradizionalaren lekukoak dira.J. Aldabe4. taula. J. Aldabe idazlearen datu eta ezaugarriakSei bertso sorta plazaratu zizkion Gernika k. J. Aldaberen lanak“Jaunaren aserrea” (1949)Natura Jainkoak gobernatzen du, fenomeno guztien gainekoeskua baitu. Ikuspegi teozentriko honek kristau ohituretan zuzenakez diren herriak kalamidadeen bitartez zigortzen ditu; gerra izan berrien testuinguruan ulertu beharreko apokalipsiaren ikuskizun berritua. Gizartea aldatzeko ahalegin arrazionalik ez da planteatzen.Mundua mundu denetik balio izan duen esplikazio hau historiatik erabat kanpora dago. Aurrerakuntzarik ez dago, eta eskemaapokaliptiko bera errepikatu egiten da.Ezaugarriak/Idazlea, datak eta ezizena(k)Argitaratzeko zerabiltzan aldizkariakGernika z gainIdazkien hizkuntza: Aldabe´tar Joakin(18931971)Olerti, Euzko Gogoa 6 euskarazEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 89idurikoak dira. Lauaxetak hemengo munduan harago dagoen bestebaten oihartzuna entzuten du. Azken finean idealismoa dago oinarrian. Mitologia kristaua desintegratzean, poetek mitologia pertsonalak sortu dituzte hango eta hemengo filosofien eta erlijioen adabakiekin. Analogian funtsatzen den sinismena izakien eta munduenarteko korrespondentzian oinarritzen da. Poesia analogia gauzatzen den lekua da. Analogiari esker uler dezakegu mundua. Hizkeraanalogikoa estetikoa da, esaterako J. Miranderena. Hizkera laua, ostera, G. Arestirena edo B. Atxagarena izan daiteke. Jon Kortazarkritikariari zor dizkiogu O. Pazen eta euskal poesiaren arteko hurbilketa hau.Ironia. Analogiaren barnean dago ironia, beti O. Pazi jarraiki.Hau da, munduaren ulerkortasuna eta erregulartasuna kontrasteandago Jainkoaren heriotzak dakarren ziurgabetasunarekin. Ironiakhilkortasuna du parekoa. Analogiak denbora ziklikoa adieraztendu. Ironia denbora lineal errepikaezin eta jarraikakoa da. Ironiasortzen da Jainkorik ez dagoenean, eta beste munduak hemengoabermatzen ez duenean. Aurrerapenaren ataria da, zeren eta perfekzioa hementxe bertako etorkizunean itxarongo du gizakiak. Ironiaerakusten du J. Mirandek bere poemetan. B. Atxagak ere ikusmirabera du. Ez aldiz G. Arestik, utopian sinesten baitu.Aztertuko dugu bi ezaugarri horiek zein neurritan aurkitzendiren Gernika ko idazlanetan. Horrela kokatu ahal izango dugu Modernitateak nolako etenak eta aurrerabideak izan zituen literaturaren historiako epe horretan; behinik behin aztertu dugun laginean.Gai hauek konplexuak dira eta osotasunean aipatutako O. Pazeniturrian aurki ditzake irakurleak.Honaino, labur bada ere, agerkariko literatura estudiatzeko erabili dugun markoaren deskribapena. Irakurleak ulertuko du ezin ditugula hemen Modernitatearen kontzeptu konplexu honen inguruabar guztiak xehexehe azaldu. Beharrezkoa zen, aldiz, azalpen bat. Goazen beraz Gernika ko idazle garrantzitsuenak aztertzerabananbanan.Aitor Ortiz de Pinedo 88 Larridurarik ez behin betikoa den mekanismo honetan. Gizartea apenas irudikatzen du Gipuzkoako Orion eta Frankoaren bakearen azpian bizi den J. Aldabek. Egoera politikoak intimismorako eta aszetismorako aukera ematen zuen; Espainiako literaturanere bide horiek jorratu zituzten orduko idazleek.“Negua jun da” (1951)Aurrekoaren parekoa da. Natura ziklikoa erakusten duen bertsosorta bukolikoa da.“Aita!” (1951)Etxeko barne bizitza enmarkatzen da bertsosail honetan.Arrantzaleak gizon bezala bere legeak bertan beteko ditu itsasotiketorrita. Amaren ahots narratzaileak Ama Birjinari eskaintzen diosendi guztia.Joakin Aldabe. LaburbilduzBertsolariak lehen frankismoaren barnetik idazten du. Hemenere gizarterik ez da ageri, umeak eta mutil koskorrak izan ezik. Salbuespena dira langileak betiere beharrari lotuta: nekazaria eta arrantzalea. Lehen sektorean gaude. Gizakiak bizimodua egiteko dituenbarrutiak lana eta intimitate pribatua dira. Kanpoko mundua, aldiz,natura da; natura pozgarria ala haserrekorra izan daiteke. Solaskideak dira Jainkoa eta Amatxo Andra Maria. Sekularizazioa urrun dago. Mundua ez doa aurrera, betikoan dirau. Ez dagohistoriarik, ezta etorkizunerako asmorik ere.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 91“Arrats zorionekua” (1950)Naturak gizakia poztu ere egiten du: arratsaldeko isiltasuna, lasaitasuna, errekaren murmurioa, ohiko natura (huntzorria, saguzaharra, txorikumeak habian, umeen loa), eta egunez lan egin etagero, biharamunean eguzkiak ekarriko duen poza.Naturaren erdiko marko kostunbrista. Oreka neoklasikoa da, ezkezkarik ez barnezimikorik, denak eusten dio denari, eta ez dagopitzadurarik errealitate horretan.“Beti aurrera” (1951)Urte berri egunean munduari uko egitera gonbidatzen du irakurlea. Aberastasunak baztertuta, beti iraungo duten haziak ereitera bultzatzen gaitu. Perfekzioa “goi mall ontasunian” dago: kontenplazio horrekzorionera garamazke.Errealitate jainkotiarrak kontenplatzea munduko ekintza eraginkorraren aurretik doa.“Uda berriya” (1950)Esker ona erakusten dio Jainkoari bertsolariak udaberria bidaliduelako lurrera. Naturarena da aldaketa bakarra, eta duen ziklikotasunak egonkortasuna damaio gizadiari. Egonkortasun horrek erakuskariak ditu: otsoari diotso bertsolariak ardi otzanak ez beldurtzeko; erleak lorez lore; txoriak kantari; sagarrondoak loretan; kukuaeta kilkerra isildu gabe, eta goldea soroetan ereitea prestatzen.“Ta, zuk, Jaun on andik aurreraongi dakizu zer egiñ.Nai dezun eran jostatzen zeraaiziakiñ eta euriakiñ.Bedeinka itzazu gure lur aldekzure esku ongilliakin”Aitor Ortiz de Pinedo 90 D. Dufauren lana“La basqauise et les traditions” (1949)Idazlearen frantsesezko artikulu hau aintzat hartzen dugu zerikusirik baduelakoan gainerako beraren euskarazko produkzioarekin. Bertan, euskaldun prototipikoaren tasunak inguratzeko ordukoliteratura ustiatzen du : bertso herrikoiak, P . Lhanderen Mirentxu...Emakumeak semeari irakasten dio tradizioari eusten (kantak,dantza onestak, hizkuntza, bertsoak, irrintzia, otoitza...). Euskaldunak Euskadirentzat (sic) eta Euskadi Jainkoarentzat. Harrotasunik erakusten du: “Le Basque n´ôte son béret que devant Dieu à qui vason adoration eta sa gratitude de l´avoir fait naître auPays Basque”.73Irudi heroiko hau A. Xahok erein zuen, esanez nazio hau Europako zaharrenetarikoa dela, bere hizkuntza logikoenetarikoa; testuinguru honetan gizarteak euskaldun banakoari askatasuna gorengraduan ematen dio. Gainera, nazioarteko ikerlarien arreta mereziizan du euskalduna den orok. Ikuspegi mitiko hori literatura motabatean arrunta bihurtu zen.Euskal festek, Lore Jokoek, irudi hau estetikaren mailara jasozuten74, eta lehen aldi batean begitarte alaia jartzen zioten nortasunhoni. J. M. Hiribarren, J. B. Elissanburu, J. Barbier eta P . Lhandedira irudi hori zabaldu duten beste idazle batzuk.Tradizioa, P . Bidarten arabera, frantsesez zetorren modernizazioaren kontra altxatutako murraila zen. Indar kontserbatzaileekEliza jartzen zuten jendearen eta beraren hizkuntzaren tutore75. Arroztea zen D. Dufauren ustez euskaldunek irauteko zutenarriskua. Izan ere, tentaldiek eta ohitura berriek mehatxu egitenzuten. Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 93Gernika aldizkariazDominique DufauAitor Ortiz de Pinedo 92Ezaugarriak/Idazlea, dataketa ezizena(k)IkasketamailaZaletasun literarioak eta literaturaren kontzeptu komunak.Argitaratzekozerabiltzan aldizkariak Gernikaz gainTestuinguruaIdazkien hizkuntza: DominiqueDufau(18801956)Notarioa. Beste aldizkari batzuetan agertutakoartikuluen gai adierazgarriak dituhauek: Senperekoanekdotak; pilotariak;Eguberriak; Angelus,kantu, dantza etairrintzinak; etxekoarnoa, gapelua (lebéret); euskaldun zirtoa (humour basque).Gure Herria,Eusko Jakintza,Agur.EskualtzaleenBiltzarreko diruzaina.8 euskaraz;2 frantsesez.5. taula. D. Dufau idazlearen datu eta ezaugarriak D. Dufauk baikortasun mezua zabaldu nahi du haatik, eta Gernikako Arbolaren sustrai sendoen analogiarekin irudikatzen du mantendu behar diren sinisteen sendotasuna, arbolaren sustraiek ekaitzari aurre egin ahal izango diotelakoan.“Garruzeko eguna” ( 1949)Eskualtzaleen Biltzarrekoek euskaldun fededun (sic) gisa ospatuzuten urteroko batzarra. Meza entzun zuten denek bazkaldu aurretik, eta, orduan ere, apaizak errepikatu zuen “ohiturei jarraitu beharzitzaiela eta balentria zoro, asko agermodu, usai berri eta atzei bortizki buru egin behar zaiela”.Buru argituek euskalduna deitzen dute betikoan irautera berrikuntza bortitz eta etengabean dagoen testuinguru batean.“Amacho”(1950)Kontuan hartzekoa da idazle honen izkribuen baitan emakumeek hartzen duten leku handia. Emakumeak ohituren begirale akdira, hainbatetan azpimarratzen duenez: dela emaztekiaren, delaamaren, dela amattoren irudian. Badirudi kontserbatzaileagotzatzituela, edo menera errazagotzat, edo elizkoiagotzat, edo zentzudunagotzat.Gizarte modernoan ez bezala, semealabak gurasoen bizimodubera izatera deitzen ditu tradiziozale honek. Bere ustez poztekoada belaunez belaun irautea modu eta jokamolde aldagaitzak.“Gazteak funts berak sustengatzen ditu. Zer zoriontasun Amattorentzat!”78.Hala ere, gerlek eta kalamitateek itzulipurdikatu egin dituzte tokiak, gauzak eta jendeen gogoak. Esperantza jartzen du Jainkoareneta Gernikako Arbolaren baitan. Amattoren (amonaren) figura deskribatzean, gizartearen ikuspegi etnografikomuseistikoa ematen zaigu: ezkontzaohiturak,herrierlijioa, lanbide tradizionalak, janzkiak, ohi bezalako ofizioak(nekazariak, apaiza, emigratuak)...Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 95Egileak berak agertzen du bere burua A. Xahoren zorduntzat,“le sang d’ Aitor” aipatzen baitu euskaldunen laudorioak egiterakoan artikulu honetan.“Ilhunduratik argira” (1949)Denbora ez zen igarotzen Euskal Herrian:“Eskual Herria Munduaren bazter bat da, adinik gabeko bazter bat, nork dezake erran noiztik den Euskaldunaren lurra?, bazter pullitenetarik bat, bainanilhunduraren lainoek, bertze tokiak bezala, itzaltzenari dutena”7. Arestiko nortasun epiko alai hark lekua utziko zion euskaldunzintzoaren irudi tristeari. Modernitatea laikoa da; indar kontserbatzaileek eta Elizak iraunarazi nahi izan duten mundua atzerantzegiten ari da. Hegoaldeko gerra ere, herriari egindako eraso deitoragarria izan zen D. Dufauren sentiberatasunerako. Azken puntuhoni dagokionean, Eskualduna aldizkarikoak ez zituen irizkide Eskualtzaleen Biltzarreko D. Dufau notarioak. Izan ere kazeta horretako kontserbatzaileak Frankoren “soldadu” kristauen alde jarriziren. Soldadu hitzak berarekin zekarren irakurleen gogora I.Mundu Gerrako soldadu frantsesen ohorea eta prestutasuna. D.Dufau ere ondo katolikoa eta kontserbatzailea zen, baina legezkotasun errepublikanoaren aldekoa.Arbasoengandik datorren haria hausteko zorian dago. Euskararentzat ere hondamendia aurreikusten zuen, eta mezu apokaliptikoa zabaltzen du:“Ongia eskarniatua da. Gaizkia nagusituz doa”Mundu gerra bukatu berriaren aztarnak ageri dira, Modernitateak goia jo du:“Munduaren bazter hertsi edo zabaler behako batematen duenari bethetzen zaizko gogoa eta bihotzaherstura lazgarri batez”77.Aitor Ortiz de Pinedo 94 “Ganichen ordainbidea” (1950)Euskaldunari trufa egiten zioten erdaldunek. Orain, aldiz,omena berreskuratu du. Nola?• jakintsuek euskara ikertzen dute.• diasporan ere etxeek euskal izenak dituzte.• pilota munduan zehar hedatu da.• txapela ( gapelua ) handiek eta txikiek jartzen dute.• euskal kanta eta dantzak zabaldu egin dira.• agintariak euskal makilaren jabe egin dira.• etxeko osagarri euskaldunak (oihalak, baxerak, oroipenak, janariak, saltegiak, dirutegiak...) hobesten dira.• Ganix euskaldunari “oroitgarrizko besta” egin diote idazle,neurtizlari eta jende osteak.Euskaldun gutxietsia ohore artean hartzen dute Lore Jokoetan.Turistak ere azaltzen dira horrelako jaietan.Beste hizkuntzalari batzuek Gernika n bertan eskatzen zutenarenaldean, nahiko aterabide eskasa da. R. Lafonek79ezinbestekotzatdauka soziolinguistikaren datuak aintzat hartzea hizkuntza biziberritzeko; F. Krutwigek antzera dio. Ohoreaz gain euskarak sostengu sozial prestigiotsua behar du, eta gizarte modernoan kokatubehar du balio mundukoien bitartez: lana, prestigioa, ofizialtasuna,aberastasuna eta abar. R. Lafonek eta F. Krutwigek erregistro guztiak behar dituela hizkuntzak azpimarratzen dute.“Ikhas euskara” (1951)Zertan oinarritzen du D. Dufauk bere deia?I. Euskara mintzaira zaharra da. Mendeak iragan arren osokigurea da. Estatismoa eskaintzen dio hizkuntzari aldakuntzaren eta aurrerakuntzaren aurrean.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 97Erronka berrien aurrean barnebilketa tematia predikatzen du,sinismen aldagaitzaren inolako arrakalari erreparatu gabe.“Ganichen makhila” (1950)Bere eskubideak harro defenditzen dituen euskaldun burgoiarensinboloa da makila. Zaldun arrotzak zehatzen ditu Ganix euskaldunjatorrak tresna horrexekin, euskal hizkuntzaz trufatu direlako. Gogoratu dezagun turistak trumilka ari zirela zabaltzen Iparraldeansasoi horretan. Horrez gain, Ameriketara joaleak ere ez ziren gutxi,ahultzen ari baitzen nekazariestamentua. Kontserbatzaileak gainbehera gelditzen saiatzen ziren. Euskalduntasuna eta euskara beraere aldaketaren kontrako txerto eta hesiak ziren. “Buru argituek”kezka zuten euskaldunek arima galduko ote zuten ingurumena aldatuta, dela frantsestearekin dela Ameriketako tentaldiekin, emigratuegiten bazuten. Euskal gizartean behinik behin gizakiaren ongizatemorala bermatzen zuen Elizak.Mitologiako numenak herritar arrunta laguntzera datoz kontakizun honetan. Laminek oparitutako makila eskuan, Ganixek arrotzak eta Erregeren gudarosteak bentzutzen ditu eta euskara eskolahandietan irakastea exijitzen dio Erregeri.Etorri erromantikoa badu idazleak, mitologia herrikoiak zeinXahoren mitologia asmatuak erabiltzen dituen heinean. Baina euskaldunek dituzten zailtasunen aurrean bururatzen zaizkion irtenbideak sinboliko samarrak dira (Lamiek emandako makilaren laguntza), edo gurari hutsen alorrekoak. Ingelesez wishfull thinking esatenzaiona, hau da, desioak errealitatearekin nahastea. Gernikako Arbolaren sustraien sendotasuna gogoratzean, fede kontenplatibo hutsean geratzen da ekintzara deitu gabe. Nolanahi ere tunantea zen arotz protagonista bihurtuko da makilagile fin eta euskaldun duina. Ahaleginaren kultura zabaldu nahidu autoreak parabola honekin.Aitor Ortiz de Pinedo 96 irudian, euskalduna tunante izatetik langile fin izatera igaroko da,baina euskaltasuna galdu gabe.Historiarekin auzi larria dauka D. Dufauk. Etorkizuna ilun ikusten du bi arrazoirengatik: bi gerra hurbilak eta kolokan dagoen nekazarimundua. A. Xahoren iragan mitikoak, Gernikako Arbolaketa erlijioak ematen izan diote zentzua orainari. Lehenaldiak beharlioke orainari trenpua eman.Hala ere, gutxiasko aurrerakuntza posible ikusten du lauso artean. Euskararen politika eskatzen du batetik, eta, bestetik, lanajartzen dio Ganixi zentzabide gisa penitentzia erlijiosoaren ordez.Ez da turismoaren aurkako amorratua, baina euskalduna nagusinahi luke bere etxean.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 99II. Gurea da. Askatasuna eta indibidualismoa ez dira kontuanhartzen.III. Jainkoari mintzatzeko egokiena da. San Frantses Jatsukoak,egun oroz, Jainkoarentzat zeuzkan bihotz eta xede altxatze kartsuenak euskaraz egiten zituen. Erlijioa zalantzan jarriko denean,ordea, ez da bermerik izango beraren aterpeko hizkuntzarentzat. IV . Haurhaurretik ikasten da. Hizkuntza etxe eta herri zokoetan zabalduta dago.V . Arbasoen mintzaira da. Belaunaldien arteko ezberdintasunakgero eta garrantzitsuagoak izango dira, eta berrikuntzak asimilatzen jakin behar du hizkuntzak bizirauteko.Guztiarekin ere, D. Dufauk hizkuntza gaurkotzeko kezka dauka,eta herriaren mordoilokeriaren aurrean ere lexikosorkuntza bideakerakusten ditu.D. Dufau. LaburbilduzHigikortasun sozialik gabeko gizarte zaharkitu bat iraunarazinahi du D. Dufauk. Estatusa lortu egiten da gizarte modernoan, etaez da jaiotzatik behin betirako jasotzen. Honek hizkuntzarako erebalio du. Badaki, beste aldera, hizkuntzari bide berriak ireki beharzaizkiola: unibertsitatea, estandarizazioa, izen ona ematea berari...Ez zen alferrik Eskualdunen Biltzarreko partaidea. Ilhundura eta goibeltasunaren menpe bizi den gizarteari itxaropena eman nahi dio. Programa horretarako Hegoaldeko zenbaitsinbolo bereganatzen ditu: Arbola, Euskadi hitza...Bere gogoko gizarte eredugarria Elizaren inguruan eratutadago. Karisma eta belaunaldiz belaunaldi jasotako ohiturak ditu nagusi. Amatto ren nagusitasuna datza ondorengoei balioak komunikatzeko duen abilezian. D. Dufaurengan badago boterea legitimatzeko zailtasuna, arrotzek iraindu egiten baitute euskalduna. Bere ekuazioan eta GanixenAitor Ortiz de Pinedo 98 I. Larramendiren lanakSei bertsosorta argitaratu zituen koaderno hauetan.“Euskaldunak izan gaitez” (1951)Euskararen egoera kaskarraren aurrean bertsolariak bere atxikimendu osoa adierazten dio. Baztertu egiten dute etxe eta eskoletan,eta horrela jokatzen dutenei barkatzen lagun diezaiola eskatzen dioJainkoari.Boluntarismo nabarmena erakusten du dioenean euskara nahiduela bere eguneroko eta bizitzako une guztietan. Euskal Herrikoedertasunak euskarak bezainbat erakartzen du bertsolaria:“Sarritan zait bururatzenZeruetan ote naizen”Gainerako euskaldunak beren burua euskaldun aitortzera bultzatu nahi ditu.Jarrera optimista antzua delakoan gaude, inolako jardunbiderikez du proposatzeneta. Barkamena eta pozaren adierazpena: denakontenplazioaren alorrean geratzen da. Ironiarik ez dago, munduaondo eginda dago; oztopo bakarra da Jainkoari laguntza eskatubeharra euskararen kontrarioei barkatzeko, ez besterik.“Ama eta aurtxoa” (1951)Seaskako haurraren eta amaren arteko harremanak marko batean islatzen dira. Eszena intimista da. Amak haurra amets beltzetatik babesten du amultsuki, aipatu besterik egiten ez diren etsaienbeldurrez baitago. Orduko gizarte problematikoaren alegoriaulertu behar al da, umearen ikara ulertzeko? Arerioak dira kanpoan, eta irtenbidea amaren altzoaren babesa da. Testuinguru politiko hartan, hizkera bikoitza eta zehaztugabea baliabide ezagunazen. Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 101Iñaki LarramendiAitor Ortiz de Pinedo 100Ezaugarriak/Idazlea, dataketaezizena(k)80.Ikasketamaila.Zaletasun literarioak eta literaturaren kontzeptu komunak.Argitaratzekozerabiltzan aldizkariak Gernikaz gain.Idazkien hizkuntza: Noiz hastenpublikatzen?Lehenkiak?Noiz obra guztiak argitaratzen? Errekonozimendua.Larramen di´tarIñaki (18741960).Bera´tar bat.Larramen di´tar Iñaki.Goi mailakoikasketarik ez.Ortodoxia erlijiosoa.Bidasoa ingurukopaisaia abesten du,bertako gizakiak etaeuskara.Jon Bilbaorenbibliografiarenarabera, inon ezgehiago.7 euskaraz. Euskaltzaindiaren kide urgazlea, Azkue Euskaltzainburuzenean.5. taula. D. Dufau idazlearen datu eta ezaugarriak Guziarekin ere, izatea ren eta edukitzea ren arteko dilema humanismoan zehar zabal kurritzen duen solasgaia da81. Esaten zaigunada edukitzeko gogoak jar gaitzakeela bizitza eta urteak alferrik galtzeko bidean. Herrifilosofiako pasarte bat da.“Nere azken egunak” (1951)Heriotzaren aurrean edadetuak hartzen dituen ondo hiltzekoasmoak dira. Paradisua zain dauka eta han dago perfekzioa: “animak bakia/ gorputzak asia”. Hangoa hemengoaren analogikoa da.Pitzadura ironikorik gabeko sinesmen sendoa nahikoa da zahartzaroak dituen noraezak gainditzeko. “Nere aitortza eta asmuak” (1951)Erlijio katolikoaren Pazko errituen azalpena. Artzainak bere ardiak zaintzen ditu, ez dago progresioaren beharrik, esku onetandago dena.“Jesus aurtxori agur” (1951)Bizitzak duen garraztasuna onetsi egiten da, Jesus haurrak bereegiten dueta. Nork bere egoera hobetzearen ardurarik ez da susmatzen; konformidadez bizitzeko deia da.“Zeñen polita da Berá” (1953)Bertsolariaren sorleku eta bizilekua Arkadia da: polita, eskolanikasleak onak dira, aire garbia dago, bazterrak ederrak dira. Alaitasunean bizi daiteke.Gatazkarik gabeko gunea da Bera. Harmoniatsua eta egonkorra.Nitasunak ez du inolako gorabeherarik jasaten denak leku zehatzabaitu armonia honetan, ezin egon baita ustekaberikLaburbilduz. I. LarramendiI. Larramendik Landako ingurumena dakarkigu bertsoetan.Neurriak bertsolarien eitekoak dira: neurkera silabikoa. Hau da, ezEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 103Kostunbrismoa dugu koadro estatiko honetan. Ez dago gizarteaaldatzeko ahaleginik. Baina umearen ikarak irudimenezkoak al dirasoilik?Zeruko aingeruek ere pozarren ikusten dute haurraren eta amaren arteko harremana.Ez dago ironia modernoaren aztarrenik, erlijioak munduarenkoherentzia eta sendotasuna bermatzen du. Lurrekoaren ordainhobezina zeruan dago. Azken finean, denak beti bezala jarraitzendu.“Erlastxoriyak” (1950)Animalien fabula da eta, alegia guztiek bezala erakutsia du: txoritxikiek ez diete erakusten esker onik gurasoei habia utziz geroztik. Esker onaren bertutea predikatzen da. Jainkoak, gurasoek etalagun hurkoek mesede egin digute, eta zorra kitatu behar diegu.Irakaskizuna ateratzen du ohiturazko koadro batetik abiatuta.Analogia erabiltzen da. Ez dago ironiarik, mundua zuzena dahainbat onura ekarri baitizkigu. Arazorik egonez gero, konponbidea aszetikoa da; nork bere burua atondu behar du gauzen ulermena artezteko. Kanpoko mundua aldatu eragiketa izpiritualez egiten da. Kontenplazioa hobesten da akzioaren aldean.“Gutxikin poztu zaitea” (1951)Gazteen ohiturak zuzendu nahi ditu bertsolariak. Bizitza onaedo eudaimonia klasikoa lortzeko bidean, gazteari erakusten zaioosasuna hobesten diruaren aldean. Gazteari mundu honetako harrokeriaz gaztigatzen dio, eta esaten dio zeruko esperantzan egoteabesterik ez dugula. Betegintzarrea haraindian dago; hemengo martxa aldatzerik ez dago. Munduan ez dago aurrerakuntzarik, zereneta gauzek betikoan iraungo dute.Zaharrak gazteari aholkua ematen dio, ez baitago etenik ez berrikuntzarik denboraren joanean. Zaharra eredugarria da. Zuzen alaoker, gaztetasuna ez da balio nagusia oraindik.Aitor Ortiz de Pinedo 102 Gerra aurreko joeren jarraitzaileakBigarren talde honetan hiru idazlek hartuko dute gure arreta:Basarrik, Eusebio Erkiagak eta Orixek. Gehiago dira Gernika nmolde honetakoak, baina batzuek ez zituzten literaturaren inguruko lanak argitaratu hemen. Azken hauetan emankorrenen arteanditugu I. Lopez Mendizabal eta A. M. Labaien; hizkuntzaren inguruko lanak argitaratu zituzten. Bi horien fitxa deskriptiboak 3.3atal honen bukaeran emango ditugu.Orixek bere aldetik ekarpen ugari egin zituen aldizkarian, bainagehienak hizkuntzalaritza edo gramatikaren alorrekoak dira. Esandezakegu hiru euskarazko artikulu paratu zituela Gernika rako, etajaso egingo ditugu. Autore honek arreta patxadatsua izan du jadanik euskal kritikaren lanetan.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 105da olerkigintza erritmikoa, poeta erromantikoek (ingelesek etaeuren eraginez koaderno hauetan J. Mirandek, ikusiko den bezala)usatzen dutena.Islatutako mundua aldakaitza da. Ez dago ez historiarik, ez sekuentziarik. Erlijioak dena orekan mantentzen du. Bertute aristotelikoak dira jokabidea taxutzeko tresnak: garraztasuna eramatea,esker ona, amaren maitasuna, heriotzaren osteko bizitzan izanbeharreko itxaropena, diruzalekeriaren arbuioa...Kanpoko munduan eragiteko guraririk ez dago. Berrikuntzarikez, eta denak bere horretan dirau. Klasikotasun grekolatindarraren bidetik eratutako mundu ikuskera da. Erromantikoen nia nekez agertzen da. Natura abegitsuada, esan genezake beatus ille topikoa gogoratzen dela Berako herriaren ebokazioan. Perfekzioa haraindian dago, eta hemen garraztasuna etsipen onez onartu behar.Lore Jokoen ondorengoak oro harErlijioaren itzalpean dagoen gizarte aldakaitza maite dute hirurek. Lore Jokoen giroko idazle hauengan etxean gauzatzen den amatasun modu bat errepikatzen da.D. Dufauk ezinegonez ikusten du gerraondoko gizarte hura jasaten ari zen aldaketa; lehengoan irautea da funtsean erremedioa.Errebindikazio minimo batzuk formulatzen ditu, halarik ere. Dekadentea izanagatik, D. Dufauk erakusten du etorkizuneko apustuekiko sentiberatasuna; horregatik eta gai mitologiko paganoenerabileragatik Erromantizismoaren berri baduela ikusten da.Hegoaldeko bi bertsolariak pribatutasun hutsaren eremuetanbizi dira. Iparraldekoa, aldiz, nolabaiteko eragin soziala izaten saiatzen da.Nitasunik ez da nabari hiru idazleon pertsonaietan. Politikarikez, erlijioak betetzen baitu esparru hori. Aitor Ortiz de Pinedo 104 Bost bertsosorta publikatu zituen aldizkarian.I. Eizmendi, Basarriren lanak“Euskal baserriak” (1949)Baserriak ez dira bizileku soilak, baliosorta baten sinboloakbaino. Izan ere, hizkuntzaren, arrazaren eta ohituren gordailuakdira. Modernitateak balio mundukoiagoak ditu: aurrerakuntza ekonomikoa, lanbaldintza egokiak, aisia...; landa inguruko baserriakiragangaitzak dira eta betikoak:“Gure oituren ispillu garbioraindik zuek zerate.Ala izatea komeni zaigu,mundua mundu den arte”82Berrikuntzarako lekurik ez. Bakarti eta otoizka egotea daukatebertan jaiotako zaharrek bezala: isolamendua aldaketaren kontra.Eredugarriak zaharrak dira. Gaztetasunaren gurtzarik ez dago,zuzen edo oker gizarte modernoetan egin ohi denaren kontra. Belaunaldiz belaunaldi igarotako balio sakratuak gurtzen ditu bertsolariak, erlijioa besteak beste. Gizarte kapitalistaren eta burokraziaren inpertsonaltasunik ez da ageri.Ingurumen sozial hau akats gabea da, ahistorikoa: irribarretsuaeta zoriontsua, herrietako nahaspila eta zaratatik urrun.Landa eremuko bizimoduaren buruaskitasuna aurkitzen izan dagaztelaniazko literaturan ere; hor ditugu El villano en su rincón (Lopede Vega), Oda a la vida retirada (Gebarako Antonio Anaia), eta abar.Euskaraz, E. Erkiagak eta Orixek erabili dute topiko hori.Gizarte aurremodernoetan, karismak autoritatea oinarritzen du,eta zehazki baserriak dira abizenen eta herriizenen sehaska; horrez gain “Euskal Herria zeruraino jaso duten gizonak” ere bertansortu dira.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 107Iñaki Eizmendi, BasarriAitor Ortiz de Pinedo 106Ezaugarriak/Idazlea, datak etaezizena(k)IkasketamailaLiteraturazaletasun etakontzeptukomunakArgitaratzeko zerabiltzan aldizkariakHizkuntzajoerakJoera politikoaIdazkienhizkuntza: Noiz hastenpublikatzen?Lehenkiak?Noiz obraguztiak argitaratzen?ErrekonozimenduaEizmendi,Iñaki(19131999) BasarriAzpeitiko eskolaAhozko bertsolaritza, Uztapideren lankidea.Bertsolaritzaduintzekoasmoa. Hizketa txukuneta aberatsa;errespetuzkojokabidea.El Día, Zeruko Argia, Euzkadi, El Pueblo Vasco, gerraurrean. Gerraostean :Eguna, Gudari, EuzkoEnda; Gure Herria, Arantzazu, Anaitasuna, GoizArgi, Euzko Deya, Egan,Ekin, Tierra Vasca, Herria,Agur, La Voz de España, ElDiario Vasco, Karmel...Hizkuntzazuzena, txukuna: kazetaritza.Herrikiroleko kronista.ErtzainaizandakoaErrepublikan. Gudaria.5 euskaraz 18 urte zituelahasi zen idazten. 1935eanbertsolari txapela. 1984anohorezko euskaltzain. NereBordatxotik liburua1991ean.7. taula. I. Eizmendi idazlearen datu eta ezaugarriak bixtara pozik atera...Etzerate iañ arro egongo¡emendik ogei urtera!”85Epe laburreko hedonismo gaizki ulertu baten salaketa da. Gizarte modernoak unean uneko momentua hobesten du, ez baitagomaiz epe ertainera xederik jartzeko astirik.Historikoki, ordukoak dira hondartzetako zenbait aldaketa. Sexuak bereiztea eskatzen zuten arauak bertan behera gelditukoziren. Turismoa Hegoaldera ere iritsi zen, eta iraultza sexuala ekarriko zuen; hasierako zantzuak hemen ditugu. Albornoza erantzitaegon zitekeen hareatzan. Basarrik bat egin zuen apezpikuekin, laxokeria honen kontramintzatu baitziren publikoki86.“Atzerriko bizitza” (1951)Erbesteratuek Frantzian inor gura ez zituen lanbideetan aritubehar izan zuten. I. Eizmendik bere esperientzia kontatzen digu:Landetan ibili zen pinuak mozten. Atzerritarrei egiten zitzaienabegi kaskarra adierazten du.Konponbidea Euskal Herri idealera etortzean dakusa. Espainian ere, haatik, gobernuak derrigortutako lanak egin beharra izanzuen jaioterrira bueltatu aitzin. Hemen konponbideak bilatzendira, alegia, Euskal Herrira itzultzea. Etsietsian egoera onartzea ezda aurreikusten.“Itsasoa aserre” (1951)Dirudienez, urte honetan itsasoa zakartu egin zen Donostia aldean, eta zenbait triskantza egin zituen. Ikusi ditugun beste piezabatzuetan bezala, lotu egiten dira naturaren haserrea gizakiaren bekatuekin:“Zure mugak aintzat artu ez:¡or egin degu pekatu!Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 109Gerraren ostean eta industrializazio desarroilistaren aurretikbaserriko ekonomia berme bat zen gizarte deprimituaren erdian.Aldaketaren kontra, landa eremuari murrua altxatzeko eskatzeanostalgiaren adierazgarria zen. Basarrik gainbehera aurreikusi egiten zuen:“Euskal baserri maite laztanak,arren, zutikan zaudete”83“Arrantzaleak” (1949)Lanbide honetakoak ohoratzen ditu bertsolariak, lehenago baserritarrak bezala. Euren bizimodu gogorraren irudi errealistaematen du. Aurrerantzean ere horrela jarraitu beharko dute; irakurlearengandik maitasuna eta ohorea jasoten badute ere, baldintzalaboralen hobekuntza progresistarik ez da kontenplatzen. Gogortasuna goxatzeko edo saihesteko arrazionalizazio saiorik ez dago.“Aurrerantz ere jarrai zazutelengo era jatorrean.Amabirjiña bitartekotzatzuen oitura zarrean”84Edonola ere, arrantzaleen mikrokosmosa ez da euskal bertuteengordailua, baserritarrena ez bezala, errealismoa gailentzen baita.“Itsas ertzeko kontuak” (1950)Gorputzaren gurtza deitoratzen du bertsolariak. Kristau zuzentasunaren kontrakotzat dauka andreek hondartzetan duten “apenas” oihalik gabe agertzeko modua.Denboraren iheskortasunarekin lotzen du fenomeno hau:“Gaur gaztetasun osoan etabiar bagoaz gainbera.Zerbait gerala uste degutautsaren urrengo gera.Naiz eta orain dituzutenakAitor Ortiz de Pinedo 108 Eusebio ErkiagaEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 111Gero kastiguz bialdu dezugugana hainbat olatu.Gizonak inbiri asko du eta,Jainkoagatik barkatu,oraindik bizi nai genduke eta,etzaitez ola zakartu”87Naturaren jokabideak gizakiaren portaera moralarekin du zerikusia. Kausaondorio oker honengatik ez balitz, pasarte hau kontzientzia ekologistaren aitzindaritzat har liteke. Ordea, dena geratzen da bekatuaren eta barkamenaren gurpil antzuan, eta kanpokoan inolako eraginik izan gabe.Basarri. LaburbilduzBasarrik oin bat iraganean du eta bestea aldatzen datorren gizartean. O. Pazek esan zigun poesia modernoa ez dela beti batetortzen aurrerakuntza modernoarekin, nahiz eta dagokion garaiarekin solasean jardun. Bertsolariak badaki salatzen gehiegikeria,berarekin topo egiten duenean: lan baldintza gogorrak, natura bortxatua, hedonismoaren errazkeria. Ironiarekin ikusten ditu jokabide batzuk.Baina bere utopia ez du ahazten: nekazarimundu tradizionalanon zoriona eta bakea aurkitu ahal diren. Sinesmen erlijiosoakoreka iraunarazten du. Galdetzekoa da idealizazio honi jarraitzekomodua noiz arte ikusten izan dion bertsolariakAitor Ortiz de Pinedo 110Ezaugarriak/Idazlea,datak eta ezizena(k)IkasketamailaLiteratura zaletasun etakontzeptu komunak.ArgitaratzekozerabiltzanaldizkariakHizkuntzajoerakJoera politikoaIdazkienhizkuntza: Noiz hastenpublikatzen?Lehenkiak?Noiz obraguztiak argitaratzen?ErrekonozimenduaEusebio Erkiaga (19121993)ErkiagarrePerituikasketak.Lauaxetaren sinbolismoahasieran, Parnasianismoarekin nahasteka. Herrikoitasuna poeman eraketaneta idazkeran. Moralismokutsua eta ideologia literaturaren gainetik. Ohituraeleberria eta idilioa ( Arranegi,1950). Lehendabizikolirikotasunetik, poemaideologikoagoetara; J. R.Jimenezen irakurketa berantiarra.Yakintza, Euzkerea, Antzerti,Euzkadi;Eguna, Ekin .GerraosteanOlerti, Karmel,Egan, Gure Herria.Herrikoitasuna, Lekeitioko herrihizkera.Existentzialismoarenkritiko,molde zaharrekoa.7 euskarazAitzolekeratutakoEuskoOlerti Egunen oldarpean hasizen idazten.Euskaltzainoso 1963an.1988: EuskoJaurlaritzakoLetretako Merezimenduzkosaria.8. taula. E. Erkiaga idazlearen datu eta ezaugarriakHiru olerki, bertsosorta bat eta hiru artikulu atera zituen. Poemaren antolakuntza erlijio liburuetako egunean eguneangootoitzak (“Orduen liturgia”) egiteko ordutegiak gogorarazten dizkigu. Goizean hasi eta gaueko errezora arte kristauak bazekien zeinotoitz zehatz egin orduz ordu. Olerkian goizetik gauera arte poetaren ibilbide izpirituala ematen da.Funtsean, ironia erromantikorik ez dago; nolabaiteko mistikoengau iluna ren fasea igaro beharra bai Jainkoarekin batzeko bidezidorestuan. Mistikoek Jainkoarekin bat egiteko etapen artean bati “gauiluna” ziotsoten. Otoizlariak ezaldia eraman behar zuen berrizJainkoaren ukitua sumatu aitzin. Barneko leizeagatik ere, zeruko zituak edo fruituak ugari datozkio.Gizaki honi buruz zer esan? Eguneroko bere laneraitzulia egitenduena da langile hau. Aurrerapenak ez dio kezkarik sortzen, eguneanzehar barnebilduta baitago besteekiko sorgor. Gauean Jainkoarengrazia isurtzen zaio, eta benetako bizitza du hori. Mundutik apartebizi den pertsonaia da.“Euskararen heloiua: Unamuno zuzen othe zan? (1952) eta “Erabiltzeke, ez dugu euskara lantzen ahal” (1953)Lehen artikuluan, idazleak F. Krutwig euskaltzain berriaren asmoekin bat egiten du. Nahitaezkoa iruditzen zaio hizkuntza soziolinguistikoki aupatzea eta kulturarako doitzea. Erradiografia errealista egiten du: unibertsitate falta, euskaldunak duen harrokeria ikasketen aurrean, argitaratutako liburuenurritasuna... Korpusaren eta estatusaren normalkuntza eskatzendu.Ekintza arrazionalak aldaketa eragin dezakeela uste du. D. Dufauren jokabide mitologiazalea gainditu egiten du. Poztasun immobilistatik harago joan nahi du, eta aurrera begira gizarte euskaltzaleak eman dituen pausu errealak jartzen ditu eredu gisa: euskalirakasgua jarri dute Iruñean, Egan aldizkaria atera da, bertsolariguduaegin da Donostian, Bilboko Atheneu Berriko gazte batzuk euskaraikasten ari dira, liburu aipagarriak atera dira (Orixerenak, S. MitxeEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 113E. Erkiagaren lanak“Bethi gose” (1951)Olerki mistikoa lapurtera klasikoan idatzia. Jainkoarekiko solasada. Eguna barnebilduta igarotzen du gauera arte, Jainkoa hurbilsentitzen duen unera arte.Gizartea ez da ageri: “lanari nagoko, zut, jende artean”. Lanetikkanpo ez dago elkarreragin sozialik. Barneesparruko gorabeherakdira. Hala ere, ez dira sentipen hauek oreka grekolatindarraren ispilu. Ezinegon existentzialista ikusten da hemen, adierazpide batzuetan. S. Kierkagaard existentzialisten aitzindaria ere kristauazen:“Zerumin bizi bat, Iaungoiko gosea,gizonak barrenean dadukan lezea;alperrik bilhatu laket eta atsegin,lehia min horren asetzea ezin”88Politikaren ordez, erlijioa. Jainkoa bada, baina artegatasunakbere horretan jarraitzen du. 1951n E. Erkiagak kezkak izan zituenJ. P . Sartreren filosofiari buruz89, eta urte berean Agustin DeunarenAitorkizunak dituela jarraibide zioen; existentzialismoa arbuiatzeko, doktrina epikureo gaitzesgarriarekin berdintzen du. Gaitzespena herrifilosofiaren haritik dator, zeinak epikureismoa txerrienatsegin bilaketa baldarrarekin identifikatzen duen.Gerra aurretik sortzen hasitako E. Erkiagak berritze ahaleginherabeak egiten ditu, bai gaiaren aldetik eta bai hizkeraren aldetik.F. Krutwigek proposatutako arau ortografikoei jarraitzen zaie: silaba bukaerako rr ( barrneari, idorrtu ...); kontsonante osteko hasperenketa ( bilhatu, bethean, laphurretan ...); ohi duen lexiko bizkaierazkoa ere ekialdeko hitzek oratzen dute ( zitu, so egin ...); sintaxiaere aberasten du ( egiteke ).Aitor Ortiz de Pinedo 112 Sinbolikoki uler daiteke “maitearen” itzurtze hori. Ildo horretatik, gertakari konkretua errealitate orokorragoen irudia bihurtzenda: emaztegaiaren alferreko itxarote kezkatia hainbat egoerarenanalogia da.“Amaren itzala” (1952)Bertsosorta honek irakatsi morala ematen digu. Zatituta dauden euskal nebaarrebei amaren itzalpean batzeko deia luzatzendie. Hizkera mendebaldekoagoa darabil aurrekoetan baino; sinbolismoa familiaren arlokoa da, egunerokoa, ez urrutitik ekarria. Hegoaldean bizi direnen artean, E. Erkiaga da lehena gerrako gatazkaren gaia ukitzen: berradiskidetzeko gonbitea da.Euskal Herria ama da. Eta maternalismo horrek haserreak urtzeko boterea izan dezake. Berriz ere, karisman oinarritutako aginpidea dugu, gizarte tradizionaletan ohi zenez. Analogia dakusaguamaren sinboloan, eta aipatzen duen bigarren mailako “Arbolamaitearen”, hau da, Gernikako Arbolaren irudian gauza bera. Ironiarik ez dago, ez dago nitasunaren adierazpenik.“Iparragirre´kin solasian” (1953)Gernikako Arbolaren sortzailearen figura berreskuratu nahi dukanta horren ehun urtegarrenean. Iparragirreren biografia osoaegiteko premia ikusten du E. Erkiagak.“Gabon othoi” (1953)Egutegi katolikoan urtegarai horri dagokion otoitza da. Besteedozein urtekoa izan zitekeen denboraren antolaketa ziklikoari dagokion bezala.E. Erkiaga. LaburbilduzE. Erkiagaren olerkigintza sinbolista da. Idazle katolikoak saiolaiko banaka batzuk baditu aldizkari honetan: “Leihoan” eta “Amaren itzala”Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 115lenarena, J. Etxaiderena, Amilaitzena). F. Krutwigek proposatzenduen Euskaltzaindia berritzearekin bat egiteko eskatzen die euskaltzaleei.Argumentu ezmaterialistak ere erabiltzen ditu euskararen alde.A. Tovar hizkuntzalari espainiarraren aipua dakar: “Ama bakoitzak irakats bezaie bere haurreri hizkuntzazahar bikain hori. Españaren harrogailu dena aintzinako gauzen iakitekotz jakintzagiltz”.Bigarren artikuluan euskara erabiltzea beharbeharrezkoa ikusten du biziko bada. Zientzia arloan egin daitezkeen aurrerapenakarbuiatu gabe, “etimologiñoetan” jendeak eskuarki ematen duendenbora gehiegizkoa iruditzen zaio. Huskerietan ibili gabe, gaixorik dagoen euskarari sendagaiak eman behar zaizkio. Medikuareneta gaixoaren arteko harremanaren analogia jartzen du hori adierazteko. E. Erkiagaren alegoria horretan, herriko mediku apalakhobeto sendatu zuen herriko emakume zabala mediku udatiar andana batek baino.Leihoan (1953)Leihoaren atzean zalduna noiz iritsiko luzaro zain egon ondoren,emaztegaiak jakingo du zalduna beste andre batez senartu dela. Prozesu hori guztia zaldiak hurbiltzen eta urruntzen egiten duen apatxhotsaren bitartez adierazten da. Olerki honek ez du batbateko bertsolaritzaren neurkera, eta lapurtera klasikoz idatzita dago. Erdi Aroko iruditegia erabiltzen du, etaalde horretatik tradizio berri bati ekiten dio Idazteunetik bestelakoa;horren adierazpidea da zaldun giroa. Ironikoki erabiltzen du maitasunaren gaia, idiliorik ez dago;euskal balada lirikoen airekoa izan daitekeen arren, hemen sujeritubesterik ez da egiten harreman sentimentala. Generoaren aldetik emakumearen rol pasiboa nabarmena da.Aitor Ortiz de Pinedo 114 OrixeEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 117Errepublika sasoian hasi zuen ibilbidea, eta 1950eko buelta honetan berrikuntzetara egokitzeko ahaleginak egiten ditu: lapurteraklasikoa erabiltzen du eta nolabaiteko kezka existentzialista erakusten du. Hala ere, ortodoxia ez du baztertuko, eta poema katolikokonbentzionalak egingo ditu.Aipagarria da duen kezka soziolinguistikoa; hizkera batuarenalde egiten du, eta errealitateak egoeraren larritasuna estalgabetzendio. Konponbideak nondik etor daitezkeen aurreikusten du, diagnostikoa zuzena baita.Aitor Ortiz de Pinedo 116Ezaugarriak/Idazlea, datak etaezizena(k)IkasketamailaLiteratura zaletasun etakontzeptu komunakArgitaratzekozerabiltzan aldizkariakTestuinguruaIdazkien hizkuntza: Noiz hastenpublikatzen?Lehenkiak?Noiz obra guztiak argitaratzen? ErrekonozimenduaNikolas Ormaetxea(18881961)EspuruOrixeJesuitetan; LoiolanNobiziadua; Burgoseko “La Merced” ikastetxeanbi urtez klasikoak;Erretorika Burgosen; Oñan hiru urteko Filosofi ikasketak.Tradizio klasikoa. Mistika. Polemikak hauekin:Aitzol, Lauaxeta,Barrensoro, P .Lafitte, S. Mitxelena. Kritikatuzituen hauek: F.Krutwig Txillardegi, Joseba Intxausti.Euzko Gogoa,RIEV, Egan,Eusko Ikaskuntzaren Deya, Yakintza, EuskalEsnalea, EuskalErria, Yakintza,Gure Herria,Euskera,Gernika .Lagunak: Lizardi,A.M. Labayen, J. Zaitegi. J.M. Estefaniaeta R. Olabide jesuitak adiskide eta gidariizan zituen. Azkuelankide izan zuen; A.Ibinagabeitiaren eta J.Zaitegiren lanak laketzitzaizkion. Gizon etaidazle. gisa, Lizardionetsi zuen.18 gaztelaniaz; 8 euskaraz.Jesusen Bihotzaren Deyan hasizen. Euskaltzain1959an; Lizardieta Olerti sariak1961ean. Idazlan guztiak1991ean argitaratu zizkioten.9. taula. N. Ormaetxea idazlearen datu eta ezaugarriak “Guztiak NI bihurtu gera. BESTE esaten zaien oiekbukatu dira. Ni ta ni, guziok ni, gauzak antolatzeko alderdi txarra”93.VI. Idazteuneko Sodomaren eta Gomorraren pasadizora jotzendu. Jainkoak kontua atera zuen zenbat zintzo zegoen hiriotan suntsitu ala ez erabakitzeko. Artikulugileak ere zintzogutxi aurkitzen ditu bizilekuan, mezatara doazenak gutxibaitira, eta doazen guztiak ez baitira zintzoak.VII. Eskola kristauaren ikaskizun garrantzitsuena da anaiaarrebek elkar maitatzea.Bi egoeren arteko analogia dugu, alegia, Bibliakoa eta gaur egunekoa. Ironiarik ez dago, oinarri erlijiosoak denaren zentzua bermatzen dueta.“Ziñets begiak” (1950)Artikulu honetako gogoeta A. G. Sertillanges josulagun frantsesakliburuetan egiten dakien pasarteen antzerakoa da94. Liburu bat bainogehiagotan idazle frantsesak hamar minutuko meditazioak eguneroegiteko bazka ematen du.Dioenez, gizabide kristauak badaezpadako uneak bizi ditu. Konparazio baterako mutil meatzari baten kasua dakar: Jesukristoren entzuterik duen galdetzean misiolariak, diotso ez duela ugazaba horrenmeatzean lan egin oraindik.Gainera, Elizaren hierarkiak eta apaiz batzuek gerran izan zutenjokabidea aitzakia da zenbait kristau hoztu daitezen, tamalez.Sinesteak politika alorreko ondorio onak ditu: lapurretak, lizunkeria, heriotza eta elkar ezin ikusia saihesten ditu.Azkenik, kristautasuna oraingotzeko premiarik ez du ikusten, etaepelkeriaren kontra zintzotasun bipil eta borobila aldezten du.Kristautasunak eskaintzen duen bizitzaren filosofiak J. Zumarraga, J. S. Elkano, Loiolako Inazio, eta F. Xabierren heineko gizonak sortu ditu. Sinestegabe harroei maila hori lortzeko kapaz izangoote diren galdetzen die, eta baita ere sostengu hori gabe erdietsikoote duten lorpen esanguratsurik.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 119Orixeren euskarazko lau artikulu iruzkinduko ditugu; erdarazkoak ez dira literaturaren edo pentsaeraren eremuetakoak. Hizkuntzari buruz Orixek dituen hainbat iritzik –“Comentarios a un artículo de Gernika ”90, “Ciencia y práctica de nuestro idioma”91, “Cultismos pedantería y barbarie”92 artikulutakoek– eta anitz arlotakobeste batzuek P . Iztuetaren (1987) eta P . Goenagaren (1999) arretajaso dute.Orixeren lanak:“Gizabidea” (1950)Orixek Europako historia egiten du eta baieztatzen du hamaseigarren mendean kristaubide ederra baztertu eta gizabide hutsera jozela. Horrela erantzuten du aldizkariko talde eragileak egiten dionhumanismoaz iritzia emateko gonbitea jaso eta gero. Gorrotoa die“humanismo, civilización, cultura” hitzei. Bere ikuspegia puntu hauetan azaltzen du:I. Baserritarrek zein kaletarrek harremanetarako gizalegea ( cortesía) zaindu behar dute.II. Asteasuko Agirreren ereduari jarraiki, gizaki landua eta landugabea bereizten ditu. Ez dago ados idazten zueneko sasoian bultzatzen zen jakitea lantzearekin. Hori baino premiazkoagotzat dauka ohitura onetan gizaberritzea. Gizakiegin zenak (Jesukristo) gizaberritu du gizakia inork bainohobeto.III. Gizabiderik zuzenena Jainkoaren legeko hamar aginduetandago.IV . 1950eko testuinguru internazionalari so, herriak zein beremuga barruan gelditzea da giltza. Herriek bakea lor dezatendenek bestearen eskubideak ezagutu behar dituzte.V . Gizakiari dagokionez, orokortu egin den indibidualismoarenkritika egiten du:Aitor Ortiz de Pinedo 118 Isaac López Mendizabal. Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 121“Ezinbestean (Andima´ri)” (1953)F. Krutwigen olerki budista bat aitzakia hartuta, Orixek A. Ibinagabeitiari gomendatzen dio horrelako berrizaleekin ez elkartzeko, gizabide hori ez baita balekoa, beraren iritziz.Orixe. LaburbilduzInguruan gailentzen ikusten duen sekularizazioaren aurrean berrikuntzarik gabeko fede katolikoa berresten du N. Ormaetxeak.Jakintzaren aurrerakuntza bigarren mailakotzat dauka hobekuntzamoralaren aldean. Esan dugun bezala, gizarte modernoak ekintzalehenesten du hobekuntza moralaren ondoan. Ilustrazioaren goiburua den sapere aude (ausartu hadi jakitera)bezalako deiak hotz uzten dute; zibilizazio , kultura eta kideko izenek zer pentsatua ematen diote, kristautasunik gabe bizitzera garamatzatelako.Etika kristaua bizitzako gidarik hoberena zaio, historian bezalagaur egun ere.Ironiarik gabeko munduan bizi da, munduaren neurria erlijioaegiten dueta. Bestalde, Orixek egiten duen indibidualismoaren aurkako aldarria liberalismoak demokrazietan bultzatzen duenaren kontra doa.Isaak López Mendizabal eta Antonio Maria LabaienBi autore hauek ere gerra aurreko giroaren jarraitzailetzat dauzkagu. Koaderno hauetan ez zuten apenas literaturarik edo entsegurikargitaratu. Ikuspegia borobiltzen lagun dezaketen neurrian eurenzenbait datu jaso ditugu taula banatan. Aitor Ortiz de Pinedo 120Ezaugarriak/Idazlea, datak etaezizena(k)IkasketamailaLiteraturarenikuspegiaArgitaratzekozerabiltzan aldizkariakHizkuntza joerakJoera politikoa TestuinguruaIdazkienhizkuntza:Isaac LopezMendizabal(18791977)Tolosako Eskolapioetanikasia. Filosofia eta Letretako lizentziaturaeta doktoregoa; Zuzenbide lizentziatura etadoktoregoa.Euskara sustatzeko argitalpenak: egutegia, dotrinak, Otoitzak, Manual de Conversacióncastellanoeuskera,Zenbakiztia, Euzkelerdel hiztegia,Umearen lagunairakurtzeko metodoa, Xabiertxo eskola liburu arrakastatsua.Euskera, BIAEV,Anuario Alamanaque vasco, EuskoJakintza, EuzkoEnda, Euskal Esnalea, EuzkoGogoa, EuskalErria, Munibe,Eusko Jakintza .Buenos AiresekoEuzko Deyarensortzaile. Ekinargitaletxea zabaldu zuen.Bere jarduna hizkuntzalaritzareningurukoa izanzen Gernikan.Foruzaletasunetikabertzaletasunera.Euskaltzaletasunerromantikotikeuskaltzaletasunmilitantera.Lehengo Gipuzku Buru Batzarreko kide(1908). Tolosakozinegotzi abertzalea. EBBkoburu (193135).Tolosako euskaltzale taldeagehienek EAJalderdian ardurakarguakzituztenak: Lizardi, A. M.Labaien, J. Eizagirre, Aitzol,D. Ziaurriz.Eskualtzaleenbiltzarrekoa(1901)7 euskaraz; 4gaztelania.10. taula. I. Lopez Mendizabal idazlearen datu eta ezaugarriak Gerra aurreko giroaren jarraitzaileak oro harLehengo erlijio zaharrean iraun nahi dute. Garaikideak dituztenzalantza eta aldaketei uko egiten diete. Moralismorako joera dute.Orain arte aztertu diren idazlanetan, bi topiko errepikatzen diramaiztasun handiagoz: naturan eragiten duen Jainkoaren haserrearena eta ama babeslearena. Idazleen aukera honek lotura du Mendebaldean bizi zen egoera prekarioarekin. Gerrak eta airean zegoenmehatxu nuklearra gizakiaren jokabide makurraren ondorio gisaulertuz gero, Jainko zigortzailea da gizakiak merezi duena. Amarenfigura, aldiz, hondamendiaren erdian dagoen eta hutsik egiten ezduen babesa da.Humanismo kristaua da autore hauek defendatzen dutena.Garai berriko zalantzen aurrean lehengoa berresten dute, Orixerenkasuan nabarmen oso. E. Erkiagaren kasuan beharrezkoa da Gernikatik kanpo argitaratu dituen idazkietara jotzea ikusteko existentzialismoa arbuiatzen duela, adibidez. Beraren apustua ere lehengoari eustea da.Ez dira ironia darabilten idazleak, bai ordea mundua zentzuzkoa dela uste dutenak. Erlijioa eta etika kristaua errealitatearenbermeak dira. Analogia erabiltzen du talde honetako poetak (E.Erkiagak). “Bethi gose” poeman adibidez:“Zerumin bizi bat, Iaungokiko goseagizonak barrnean dadukan lezea”95Gosearen metaforarekin Jainkoarengana iristeko guraria adierazten du. Barneko leizea kontzientziari bestela deitzeko era da.“Leihoan”96gizonaren zain dagoen emakumearen irudia besteegoera batzuen analogiaz uler daiteke. “Amaren itzala” bertsoetanama uler liteke Euskal Herriaren irudi gisa, denok batzen gaituenzera alegia.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 123Antonio Maria LabaienAitor Ortiz de Pinedo 122Ezaugarriak/Idazlea, dataketa ezizena(k)IkasketamailaLiteraturarenikuspegiaArgitaratzekozerabiltzan aldizkariak HizkuntzajoerakJoerapolitikoaTestuinguruaIdazkienhizkuntza: A. M. Labayen (18981994)Vitoria, BenitoAspaldikoTolosakoEskolapioetan ikasiaetaZaragozakoKomertzioEskola Nagusian erebai.Antzerkigintza,itzulpenak, biografiak, artikuluak, kritikak,euskara batuareninguruko liburuak.KA. Kardaberaz,J. A. Mogel, Tx.Agirre, A.Onaindia, E. Erkiaga, L. Akesolo, Abeletxe,A. Zubikarai, I.Eizmendi gusturairakurtzen zituen.Eusko Jakintza,Gernika, BRSV AP, Pyrenaica,Euskal Esnalea,Euskal Erriarenalde, EuzkoGogoa, Munibe,Yakintza, Karmel,Argia, ZerukoArgia, Gure Herria, El Día, GoizArgi, Olerti, Egan,Antzerti, EuskoikaskuntzarenDeia, Berrizaleak.Euskarabatuarekiko kritiko; hasieranarbuiatuarrenhorrenaldekogertakarien indarrezjarreraaldatuzuen.1931nEAJkoTolosakozinegotzi;1936raarte alkate;1937EuzkoJaurlaritzarenordezkarizenbaitkongresutan.I. López Mendizabalekin Antzertin jardun zuen. Lizardiren,Orixeren eta Aitzolenlaguna. Orixeren albazea. K. Mitxelenarekin gutunketa sarria. Bixente Latiegirekin harreman estua.Basarriren miresle.L.Villasante eta Zurutuzaren goraipatzaile.Latxaga eta Arizmendiarrieta estimatzenzituen, batuaren auziaren inguruan.6 euskaraz; 1gaztelaniaz.Noiz hastenpublikatzen?Lehenkiak?ErrekonozimenduaGazterik hasizen. Teatroosoa euskeraz(I, II eta III),1977. 1964anEuskaltzainoso.11. taula. A. M. Labaien idazlearen datu eta ezaugarriak Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 125BerritzaileakGazteak batez ere sartu ditugu ekipo honetan. Adiskidetasunharremanak zituzten beren artean. Zilegi bekigu A. Ibinagabeitianagusiagoa ere hemen kokatzea. Gero Guatemalara joango zenEuzko Gogoa atontzera Orixe eta J. Zaitegirekin; heziketa jesuitikoazuten berak bezala eta Gernika ko gazteen guztiz bestelakoak ziren,baina bolada honetan tratu estua zuen A. Ibinagabeitiak J. Miranderekin eta F. Krutwigekin. J. Etxaide, aldiz, sinestuna zen aurrekobi horiek ez bezala; baina, bestalde, aldizkariko literatur txataletanez ezik eleberrietan ere pertsonaiei tankera errealista ematen jakinzuen ( Joanak joan (1955) nobelan, adibidez)IratzederAutore mistikotzat hartu ohi da Jean Diharce. Genero honekduen ala ez duen eginkizun sozialaz mintzatu dira adituak. Batzueniritziz, mistika ekintza bideratzeko tresna da, eta, horrela, mistikohandi batzuek eraginkortasun zuzena izan dute gizartean: AvilakoTeresak edo Loiolako Inaziok, esaterako.Honako honetan mistiko gazte honek zer nola ikusten zuen gizartea haztatuko dugu (4 olerki). Otoitzaren alderdia ukitzen dutenolerkiek beude bere horretan, beraz; ez dira iruzkinduko orain.Aitor Ortiz de Pinedo 124Ezaugarriak/Idazlea, dataketa ezizena(k)IkasketamailaLiteratura zaletasun eta kontzeptu komunakArgitaratzekozerabiltzan aldizkariakTestuinguruaIdazkien hizkuntza: Noiz hasten publikatzen?Lehenkiak?Noiz obra guztiak argitaratzen? ErrekonozimenduaDiharce, JeanMarie (19202008) IratzederApaiz ikasketak. Herri kantak; GureHerria ko artikuluak. Sinesmenaeta euskara lotzen.Aintzina, GureHerria, Olerti,Euzko Gogoa,Gure Herria,Eusko Jakintza,Egan, Otoitzlari,Pariseko EuzkoDeya, Euskera, Herria, Aintzina.Aintzina aldizkarikoak:M Labegerie, Legasseanaiak, P . Lartzabal, P .Xarriton; Hegoaldekoon miresle: Aitzol, J.Eizagirre, T. Monzon,Oxobi (EskualzaleenBiltzarrekoak). I.Lopez Mendizabal editorearen lagun. PierreNarbaitz.10 euskaraz. Aintzinan hasizen. Euskaltzaindikoa 1962an.12. taula. J. Diharce idazlearen datu eta ezaugarriak “Zenbat gazteri” (1953)Iratzeder II. Mundu Gerran soldadua izan zen. Han sentitzenzuen herrimina adierazten du. Bueltan, jaioterri paregabean bihotza altxatu egiten zaio, baina gaztelagunei oharra luzatu beharreandago: arrotzak nagusituko dira bertokoen diruegarriagatik, turismoa zabaltzen ari baita. Euskara eta Fedea gal daitezen beldur da;haatik, ez die ukatzen kanpotarrei udan etortzeko duten zuzena.Aldaketaren aurrean alternatiba egingarri eta eraginkorrak iradoki ordez moralismoan kukutzen da.Iratzeder. LaburbilduzPozez betetakoa da Iratzederren abertzaletasuna. Mehatxuakditu euskarak: eskola, turismoa eta dirua.Euskara aurrerakuntzarekin adostu nahian, turismoa ez du guztiz ukatzen. Olerki hauetan euskal anaitasuna ospatzen da; zalantzazkoa da, ordea, jokabide horrek izan dezakeen eragin sozialabere soilean. Euskararen mistikari helduleku soziala falta zaio. Hala ere, euskararen egoera zein den ondo daki, eta hiztunarenegunerokotasuna ezagutzen du. Horregatik bere ikuspuntua gizartearen sozializazio prozesuak (eskola) eta merkatuaren bilakaera(turismoa) kontuan hartzen dituena da. Ez du haraindian bilatzenkonponbidea, eta errealitatea aldatu nahi du.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 127Iratzederren lanak“Berritz ere” (1949)Tradizioaren aginpidea beretzen du poetak euskararen alde egiteko: mintzairetan lehena da, eta amattoren soa bezain garbia etaurdina. Jainkoaren Mintzoa ere hizkuntza horretan jaso du. Euskalkantuek zoratu egiten dute. Poetaren nitasuna azaltzen da ametsez eta karrez Jainkoarengana joateko.Ohoratua ikusten du hizkuntza gazteen plazetako dantzen bitartez.Lore Jokoen inguruko ideiak daude hemen: adierazpide folklorikoak estimatzea (kantak eta dantzak), euskaldunfededun ekuazioa...Nolanahi ere mehatxua sumatzen du arrotzengandik (eskola erdalduna).Errebindikazio historizista egiten du: erromatar eta moroei garaitu zien bezala garaituko du orain ere euskarak “Haitzpean” (1950)Olerkariak euskal lurraldearenganako sentimendu telurikoaadierazten du. Naturak olerkia egituratzen du, baina gizarte ostenduta dago olerki aberkoi honetan. Jendea anaitasunezko ospakizunean agertzen da soilik:“Zatozte, euskalanaiak, dugun dantza eta kantaEta, munduaren maitez, elgar mintza ta maita”97.Gernikako Arbolaren eta gurutzearen kontenplazio gozatsuaeta pozgarria dugu hemen. Mundutik bereiz bizi den mistikoa agerizaigu.Aitor Ortiz de Pinedo 126 Zortzi hitzlauzko lan argitaratu zituen koadernoetan. A. Ibinagabeitiaren lanak“Idazle zârrak” (1951)B. Etxepare lehen euskal idazlea gogoratzen du. Eredugarritzatdauka, bere bulko eta nahikariak estali gabe ematen baititu. Humanismo grekoerromatarra kritikatzen du. Nia adieraztea ezinbestekoa zaio euskal literaturari, neurtitz arimagabeko eta elkorrak egitera kondenatuta jarraituko ez badu. Lizardi autura ekarriz eta berarekin bat98, euskara balio mundukoien espresiobidea izan dadilanahi du, eta ez beti errealitate garbiena.Euskal olerkigintza inguruko hizkuntzetakoekin homologatunahi du: tradizioaren berrikusketa egiten duenez gero, modernoada horretan.“Euskal liburu baten mendebetetzea” (1951)Kritikan zehar dabilen esana da, ideologia kontuetan aurrerakoiak direnak hizkera arloan kontserbatzaileak direla, eta, alderantziz, kontserbatzaileak berrizaleak direla hizkera kontuetan. A. Ibinagabeitia hizkera klasikoaren aldekoa dugu. Ikusi besterik ez dago E. Intxauspek idatziko (1851) lexikoa kimatzen duenduen modua:“Norbere izkelgiari itsatsiegi ez dugu bear. Onetan ezkero, aurrerapiderik ezin gentzake egin euskal bidean.Egun, gure artean idazle gallen diranak, erroerrotikezagutzen dituzte izkelgi guztiak”99Modernitateak eskatzen duen tradizioaren berrasmatze arrazionala bultzatzen du A. Ibinagabeitiak, ez bakarrik eduki poetikoarensailean, baita forma linguistikoaren alorrean ere.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 129A. IbinagabeitiaAitor Ortiz de Pinedo 128Ezaugarriak/Idazlea, dataketa ezizena(k)IkasketamailaLiteraturarenikuspegiaArgitaratzeko zerabiltzan aldizkariakHizkuntzajoerakJoera politikoaTestuinguruaIdazkienhizkuntza: Andima Ibinagabeitia(19061967)Elentxu ...BatxilergoaTuteran,Loiolan nobiziatua; han,klasiko grekolatindarrakmaisu berarenformazioan.Oñan filosofia. Teologiaeta ZuzenbideKanonikoaMarneffen.Ez zen ordenatu.Erotikari bideak zabaldu,N. Etxanizekinbatera; Salbatore Mitxelenakere saialdiakegin zituen.Itzulpena landubeharra zekusan. Existentzialismoa hurbildik ezagutuzuen, bainafuntsean filosofia kristauarieutsi zion.Euzko Gogoa,ParisekoEuzko Deya,Alderdi,Eman, Irrintzi,Euzko Gaztedi, ZerukoArgia.Gipuzkeraosotua; batasunarenpremia nabaritzenzuen. Ezzen proposatu ziotenbezala, lapurtera klasikora bildu.EAJ. Komunismoa faxismoabezainbatgorrotozuen.Kristaudemokrata.J. Zaitegi, Lauaxeta, Iñaki Goenaga, F. Sarobe,Plazido Mugika,L. Sagastume, R.Argarate, Kortaanaiak jesuitetako formaziogaraian; J. Mirande; R. Olabide maisu.8 euskaraz.Errekonozimendua1961 euskaltzainurgazle.12. taula. A. Ibinagabeitia idazlearen datu eta ezaugarriak Erdainkuntzaren tradizioa ekartzea exotismo ukitua iruditzenzaigu. Tradizioa hebraikoa deskribatzen da, eta ez dirudi oso arrazionala denik mutikoari halako estutasunak pasaraztea. Edonolaere, Europako ikuspuntutik ikusita A. Ibinagabeitiak egiten duenbezala, nortasun etniko baten erakusle izan daitekeen ohitura da“Kultur bideetan” (1952)Artikulu hau F. Krutwigek proposatutako lapurtera klasikoareningurukoa da. Euskara zeregin jasoetarako gai bihurtu nahian dabilen Euzko Gogoa goraipatzen du: amestu ere ezin ziren gaiak emanzituen euskaraz. Oro har F. Krutwigek sortu duen polemika onuragarritzatdauka, eta azken helburu gisa hizkuntzaren batasuna lortzea jartzen du.Hizkuntza gizarte aurreratu baterako prestatzeko premia agertzen du A. Ibinagabeitiak hemen.“Olerkarienean” (1953)A. Ibinagabeitiak elkarrizketa egin zion J. Miranderi Parisen. Elkarrekin lan egiten zuten, eta irizkideak ziren sarri; Parisen biltzenziren hainbat euskaltzale: erbesteratuak (A. Ibinagabeitia eta F.Krutwig) zein Iparraldekoak (Peillen anaia biak eta J. Mirande). Laburbil ditzagun J. Mirandek A. Ibinagabeitiari elkarrizketa hartanesan zizkion gauza batzuk:Neurtitzak ozen eta durunditsu bihurtzeko hotskidegoa ohikoaizan da euskal literaturan, hau da, bertsolerroaren bukaera bestehurbileko bertsolerro baten bukaerarekin fonetikoki kidetzea,hain zuzen, bertsolariek egin ohi dutena. J. Mirandek hobetsi egiten du erritmoa helburu hori lortzeko. O. Pazen arabera munduaren eta hizkuntzaren arteko analogia hori ezinbestekoa da olerkigintza modernoan, ikusiko denez. Tx. Peillenen esanetan101, J. Mirande lagunari joera hori ingeles zaharra irakurtzetik sortuzitzaion. Erromantikoak batez ere ingelesak eta alemanak ziren haEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 131“Arbola bat: Duvoisin eta ArreseBeitia” (1952)Artikuluak foruen denboretako utzikeria linguistikoa salatzendu, ez baitzen hizkuntza aurrera joan orduan. Arbasoak lotan zeuden axolagabe eta goxo arbolaren azpian: euskaraz jardun arren auzietan gaztelaniaz baino ez zuten idazten. Arrese Beitiak atera zituen lozorrotik, beharrezko astindua eman baitzuen. Bestalde, Otxandioko santugilearen erromantizismoa zirrimarratzen du:“Arrese olerkari ugaria izan zenuten, itsasobetekoaesango nuke. Gaur egunean aren poema eta neurtitzakautuegi aurkitzen ditugu. Romantikuen aupabidetikoldartzen zen. Ua ere aldiko seme; beraz, garai artakoolerkari arrotzek balia oi ziren kera ta rimaz usuenikbaliatzen zan”100A. Ibinagabeitiaren kritikak etorkizunean dauka jomuga; egoerahobegarria da taxuz eta tentuz jardunez gero, ez dago itxaropenabalizko beste mundu batean jartzeko premian. Aurrerazalea da.“Mende berriko miraria” (1952) A. Ibinagabeitiak Israelek hebreera berreskuratzeko egin duenahalegin arrakastatsua miresten du. Hilda zegoen hizkuntza jakintza arloan ere erabilgarria izan dadin lortu dute. Pozgarria deritzoezagutzeari euskaren egoera berean dauden hizkuntzek izan dituzten arrakastak berreskuratze lanetan.Horren harira erdainkuntzaren ohitura hebraikoa kontatzen du.Kontatzen du nola mutiko jaio berriari egiten dioten zirkunzisioaren ebakuntza, eta inguruko erritu eta ospakizun sozialak. Atalaidazle hebrear batek egindako nobelaren pasartea da, eta euskaratuta dator.Gaur egunean Israeleko estatuak eta gizarteak egin duten politika linguistikoa aintzatesten da artikuluan. Aitor Ortiz de Pinedo 130 “Hiribarren´en “Eskaldunac” (18531953) (1953)Euskal literaturaren tradizio urrian idazti hau gogoangarritzatdauka A. Ibinagabeitiak. Modernotasunaren bultzatzaile kontzienteak ziren, bai artikulugilea bai idazle ohoratua:“Iharruz Eskaldunac, zuen ilhunbeac,Abia ordu luke argien mendeac!”“GERNIKA, gure aldizkaria” (1953)Autoreak kredoa azaltzen du aldizkaria ixtearen kariaz puntuhauetan:• Humanismoaz A. Ibinagabeitiak ematen duen definizioa jasoko dugu:“Literaturhumanismuak gizazentzu guztien eldutasun eta umotasuna berez darakar, ots, gizonbete taalde orotarik oso baten erapena. Antxiñako elendarrek iritxi zentzugiroa duzute humanismoaren uztarikbikaiñena, zentzugiro eta gogogiro neurtu eta betea,armonioreka goxoenean azi gizagogo atsegiñarena”104.Orixek ere izenpetu zezakeen deklarazioa. Hala ere, ez zen horierromantikoen humanismoa, zeinean arrazionalismo zurrunak nitasunaren indarrei leku eman zien. Horren jakitun da A. Ibinagabeitia, lauso artean bada ere, eta horrek azaltzen ditu idazle gazteagoekin zituen harremanak, zalantzarik gabe. Kontenplazioakekintzari ez dio bidea moztu behar: izatez euskaltzalea eta pertsonakulturadun modernoa zena bestelako aurrejuzkuak bazterrera uzteko gai zen. Bere ustez, kontenplazioak ez zuen zakartasuneanerori beharrik, aldiz, irekia izan behar zuen:“Ez dago zentzugiro beterik (...) bakartasun soilenean trikuaren gisa bilduta, baranokoetara itsu eta gordagoen gogozakarraren baitan”105Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 133sieran: grekolatindarren silabako neurketa baztertu, eta berenherriliteratura zaharretako doinu erritmikoa beretu zuten. Besteerromantikoek (frantsesek...) ere hasierakoek markatu bidetik jozuten. Hotsek sortzen duten analogiaren bitartez ematen da aditzerahitzen esanahiak ere adierazten duena. Adibidez, hurrengo ahapaldian “t” kontsonante leherkariaren eta zenbait igurzkarien errepikapenaren bitartez, bizitzaren eta bizitza ezin jasanaren zama adierazi nahi du olerkari paristarrak:tu, tu, txo, tza“Aspertu az urtu rik txo neure biotzato, ta, tu bizi onta ko neke ta negarrak aztutz, tu eriotz samurrak denak eramango ditutza, za, zti, tza oetz at iza ngo det bihar buzt in otz a102”J. Mirande elkarrizketatuaren ustez prosarik beteena ingelesezegindakoa da, hizkuntza hori erabili baitute olerkaririk garaienak;euskal olerkigintzan aurrekaririk ez duela dio. Orixek bai erabilizuen erritmoa poesietan analogiak adierazteko, itzulpenetan preseski: “Behi itsua”, “Oilarite” eta “Zaldia” lanetan.Historikoki, lehenengo neoplatonikoek eta gero okultistek, hermetikoek eta libertinoek iraunarazi zuten errealitatearen interpretazio analogikoa XVII. eta XVIII. mendeetan103.J. Mirandek ezkor agertzen du bere burua; ironiaz janzten dupentsaera, izan ere, erlijioak ez dio bermatzen armonia iraunkorrik.Gaineratu egiten du optimismoa sentituko balu segituan deklaratuko lukeela. Erlijioaren ordezko mito zelta paganoetan bilatzen dusostengua, druida errekonozitua baitzen bretoien artean. Jakintzaparapsikologikoek ere ematen zioten munduaren bestelako ulerkera. Sakontzea mereziko lukeen puntua da.Barneko egia iruditzen zaio munta handienekoa. A. Ibinagabeitiari goresgarria zaio xalotasun hori. Bi adiskideak bat datoz bideberriak urratzearekin, nahiz eta eskandalua sortu. Aitor Ortiz de Pinedo 132 nak izango ziren (Virgilio, Ovidio…) gehienbat. Euzko Gogoa renproiektuan parte hartzea proposatuko zioten ondoren, eta lankideak bestelakoak izango zituen.Poesiaren ikuspegi modernoa dueta, bultzatu egiten ditu B.Etxepare eta J. Mirande bezalako poetak. Arrazionalismo harmoniatsua baino haragoko sentimenduak adierazten dituen lirikarenalde dago.Modernoa da A. Ibinagabeitia, zalantzarik gabe kritika eta eztabaida baliozkotzat ematen dituenean edozein iritzi onartzerakoan.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 135Lagun hurkoaren gizaasmo eta ustekizunak ikertu eta haztatuondoren, onez atotsi behar dira; horrela jokatu zuen J. Mirandeikonoklastarekin literaturaren alorrean, eta F. Krutwigekin honekhizkuntzaren alorrean lapurtera klasikoa proposatu zuenean.• Zentzu kritikoa. Kritikari eskubide ukaezinak ikusten dizkio:“Ez baitago ukiezinik lurbira honetan. (...) Gizaburmuinak landara egotzi teori garaienak ere, azta, ztabaikatu eta iñarrostekoak dira”106Kritika eta ukazioa edo negazioa dira poesia modernoaren ekarpen behinenetakoak. Testuinguru honetan, ulergarria egiten zaioberaren lagun J. Mirandek konbentzioak apurtzea, nahiz eta askorieskandalagarria iruditu.Gernika itxitearen arrazoia. Senide arteko hilketa bat izan zen aldizkariaren amaiera. Kontrako propaganda egin zioten suntsituarte, A. Ibinagabeitiaren esanetan. Gertakariak kulturarekiko zegoen axolagabezia salatzen zuen gainera. Alde bitik ikusten zuenutzikeria: hizkuntzarekiko baldarkeria batetik, eta gogoaurrerapenerako axolagabekeria bestetik:“Etsaiek arrizko Gernika suntsi ziguten, eta anaiekgogozko Gernika au suntsi nai digute”107A. Ibinagabeitia. LaburbilduzEuskalgintzaren hainbat alderdi eguneratzearen alde egin zuen.Belaunaldiko jauziak gorabehera, gazteagoen lankidea izaten jakinzuen. Hizkera aldetik gipuzkera osotuan idazten jarraitu zuen, lapurtera klasikoan pulunpatzeko adinekoegia zelaeta, beraren esanetan.Ez bakarrik literatura eta hizkera kontuetan, sexu kontuetan ereirekitasuna erakutsiko zuen Ovidioren Maitabidea itzultzean. Etakintako lagunak gehiegi asaldatu gabe zerbait bai, hala ere sekularizazio bidean urratsak ematen asmatu zuen.Guztiarekin ere jesuitetako formazio klasikoak markatu zizkionjokabideak: egingo zituen itzulpenak antzinate klasikoko idazleeAitor Ortiz de Pinedo 134 Hona F. Krutwigen lanak sailetan emanak: 4 olerki (bi originaleta bi itzulpen); bi pentsaerako entsegu; bi artikulu hizkuntzarilotuak (Euskaltzaindia berrindartzeaz eta lapurtera klasikoaz).Euskaltzaindia berritzeko orduko saioen berri eman zuen P . Iztuetak (1991); lapurtera klasikoaren ingurukoen kronika ere bai.Hara jotzea dauka irakurleak puntu horietarako; hemen aztertukoditugu F. Krutwigen olerkiak, olerki itzuliak eta entseguak.F . Krutwigen lanak“Euskara Euskalerriaren KulturBidea ledin izan” (1951)Hizkuntza kulturaren beharrizanetarako doitzeak kezkatzen duautorea. Nazionalismo linguistikoaren fruitua da garbizaletasunaberaren irudikoz, eta, kontrara, mailegutzak hizkuntza modernoorotan duen emankortasuna azpimarratzen du. UZEI hiztegigileentaldeak aburu hauek praktikan jarriko zituen hamarkada batzuk geroago. Lapurtera klasikoa proposatu zuen batasuneko hizkuntza landua eratzeko, eta arrakasta izan zuen Gernika ko idazle gazteen artean (J. Mirande, E. Erkiaga, L. Villasante).“Gernikako Arbolaren Fruktuak: Egia ta Tolerantza” (1951)Testu honetan jorratzen dira tradizio erromantikoa arduratuduten hainbat gai. Poema zein hitzlauzkoetan ildoak antzerakoakdira; ideia nagusiak hauek dira:• Egia eta kritika. Dogmak ezartzerik ez dago. Sistema filosofikoak iragankorrak dira ibaietako hozkak bezala, ez baitagomagisterio hutsezinik. Erromantikoena ere bazen etengabekozalantza honek nihilismora gidatu zituen aitzindari haiek (Novalis, F. Schlegel...); F. Krutwigen poesietan ez da besterikagiri.Zalantza iraunkor horrek tolerantziari atea zabaltzen dio: zelaneta egiaren jabe inoiz ez garen, besteren ikusmoldeak errespetatzeaEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 137F . KrutwigAitor Ortiz de Pinedo 136Ezaugarriak/Idazlea, dataketa ezizena(k)IkasketamailaLiteraturaren ikuspegiaArgitaratzeko zerabiltzan aldizkariak HizkuntzajoerakJoera politikoaTestuinguruaIdazkienhizkuntza: FederikoKrutwig(19211998)Poliglota.Merkatal Irakasletza.EkialdekohizkuntzakLa Sorbonnen eta Bonnen.Ekialdeko erlijioak,buddhismoa,hinduismoa.Helenismoa.Iparraldekoidazle klasikoen berreskurapena.Gernika,Egan,EuzkoGogoa . Euskal Herriraitzulita:Egin, Deia,Bilbao agerkarietan .Euskara jakintzatresna egitea. Nazioartekoterminologia kulturalaren aldekoa eta garbizalekeriaren kontrakoa.ETArenideologo.Kulturan etajakintzanezkeraristokrazia intelektualekoa.Euskaltzaindiaren suspertzailea.Euskara batuaren lehenteorikoa.Lapurtera klasikoaren aldeko taldeburua (E. Erkiaga, J.Mirande, L.Villasante, I.Berriatua).7 euskaraz;1 gaztelaniaz.Noiz hastenpublikatzen?Lehenkiak?ErrekonozimenduaGernika n hasizen. 1947aneuskaltzainoso. 1997anurrezko ezteiak. Helenisten munduko sari bereziak.14. taula. F. Krutwig idazlearen datu eta ezaugarriak tasun tragikoa dugu. Pasadizoak indar iradokitzaile handia du. F.Schubertek musikatu zuen Goetheren poema hau, eta Lieda egin.“Zer naiz?” (1951)Orixe bere onetik ateratzen zuten ideiez ehundua dagoenpoema. Haraindiko munduaren perfekzioa ukatuta ironian kokatzen gaitu autoreak. Areago, hobegarritasun posiblean ere ez du sinesten:“Bethi ikusiko dugu begi itsuezGezurra baita gure Asturuakosmos baithakusagu estalduez”109O. Pazek zioenez poesia modernoa ez dator beti bat aurrerapenaren optimismoarekin. Olerki honen nihilismoa nabaria da.“Hoelderlinen “Schicksalslied”. Zoriko Eresia. Poemaren itzulpena (1951)Itzulgaia hautatze bera adierazgarria da: Hölderlinek Antzinategreziarraren bestelako interpretazioa egin zuen, eta mundu erromantzean kurritzen zuenaren desberdina. Erromantizismo alemaniarrak uko egin zion tradizionala zen klasikotasunaren interpretazioari, eta ahalegin horretan Hölderlin nabarmendu zen. Itzulpenean, kezka erlijiosoak darabil F. Krutwig. Analogia ironiarekin borrokan ikusten dugu. Poetak Jainkoenmundua eta gizon jasankorrena ondoz ondo jartzen ditu. Jainkoaklur samurretan dabiltza betiko argitasun geldoari begira; gizakiak,aldiz, ezbaiaren mugetan ordurik ordu aienatu eta erori egiten dira.Paraleloa ironikoa da: gizakiaren patua garratza da, ez baitu atsedenik. Heriotzara arte, zalantzazkoa da gizakiaren bizi beharra.“Humanismu, gizabidea” (1951)Asiako lezioak dakartza Europarentzat: Lao Tse eta Mao Tse aipatzen ditu. Tao Te King zen lehenaren egiatan existitu zenez ez dakigu obra, eta Txinak K. A.ko seigarren eta bosgarren mendeetanEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 139dagokigu. Egiaren izenean, beraz, ezin onar daiteke inolako bortizkeriarik, jazarpenik edota erasorik.• Ezkortasuna. Eklesiasteseko pesimismoa bere egiten du. Denada lilura, eta lilura baino ez. Egia gugan dago, ez dugu etsaienkontra arituz zertan bilatu. Gerra ondoko giroan orokortasunhauek esangura zehatza zuten, beligerantzia oro baztertzenbaitzuten.• Tolerantzia. Kontenplaziorako deia egiten du, geure buruaezagut dezagun inoren akatsak bilatzen ibili beharrean: diferenteak gara, zeinek bere bidea egin dezala.• Aurrerapenaren alde eta kontra. Aurrerapena etengabearenideia Ilustrazioan sortu zen: betegintzarrea etorkizunean jartzen du, eta ez erlijioaren beste munduan. Teknikaren etazientziaren alorrean egia izan daitekeen hori, giza eta gizartezientzietan eztabaidagarria da108. Bi gerra suntsitzaileren biharamunean eta Gerra Hotzaren erdian, autoreak aurrerapenazalantzan jartzen du, Europan beste askok bezala. Arbuiatuegiten du F. Nietzscheren botere nahia goiburu duen supergizakia, irteerarik gabeko militarismora bideratu baitu gizartea.• Nihilismoa eta filosofia budista. Ertzoek edo burugabeek bezala fitskeriak maitatzen ditugu, eta Mâyâren estalkiak liluratu egiten ditu gure begiak, erratu egiten baikara behin etaberriro. Hortaz, bakea da balio nagusia: Gernikako Arbolarenfruituak izan bitez Egia eta Tolerantzia.“”Haltzen errege” (Goetheren “Erlkoenig”) baladaren itzulpena”(1951)B. Spinozaren iturriko panteismoaren erakusgarri bat. Naturaren pertsonifikazio legendarioa agertzen da: umea aitaren besoetanhiltzen da, basoa zeharkatzen ari dela; Haltzen Erregeak haurra limurtzen du beraren amarekin eta alabekin jolastera joan dadin haraindiko erresuma liluragarrira. Erromantikoen gustuko sentiberaAitor Ortiz de Pinedo 138 erabiltzen ditu historia arrazoitzeko. Gerora F. Krutwigek iturrinagusia Greziakoa izango du eta, Ekialde urrunekoak bazterrerautziko ditu ez dagokigun tradizio batekotzat jota.Balio postmaterialistak defendatzen ditu: Mendebaldeak bizizuen egoera latza interpretatzeko budismoak eskaintzen dizkioerremintak: Jainkoaren baitakoak gara eta Mâyâren oihalak engainatu egiten gaitu, fitskerietan galduta erratu egiten baikara maiz.Analogia eta ironia biak ditugu idazle honen baitan. Analogiaagertzen zaigu, Euskal Herriko historia hurbila Olinpoko jainkoenirudira taxutzen duenean. Etorkizunean hel daitezkeen hobekuntzak ere irispidean ikusten ditu, dela mundu baketsua gizartearenalorrean, dela kulturarako egokia den hizkuntza euskararen alorrean. Ironia dugu, aldiz, ezagutza ezinezkoa dela dioenean.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 141bizi izan zituen gerren harira bakea lortzeko pentsatua dago. Aipuaez du abasberuan aukeratu artikulugileak. Mundutik apartatzerabultzatzen du, eta azpimarratu egiten ditu arrakastarako makaltasunak sortzen dituen aukerak; besteekiko jarrera asertiboa baztertueta desioak murriztea proposatzen du110. Bide batez, F. Krutwigeknazinokeria gaitzesten du gerrazaletasuna dakarren heinean. Berriz ere hitzlauzko saio honetan Aurrerapenaren eta Zibilizazioaren ikuspegi ezkorra ematen du. Materialismoa salatzen du:llehengo artisau burujabea bihurtu da oraingo fabrikako langilejopua; gizakia zena orain masa da, eta izpiritu gabeko materia bilakatu da.Greziako mitologian kontakizun baliagarriak aurkitzen dituEuskal Herriaren hondamendia irudikatzeko: jainko Olinpikoen arteko ikamikek ( hybris ) ekarri dute Gernikaren (Heliopolis) suntsiketa ( Nemesis ).Baina aurrerakuntza moralean sinesten du: bakea eskuratu daiteke jarrera egokia izanez gero.“Deo Ignoto” (1951)Poema mistikoa, barnebiltze ariketa. Giro barnekoian gizarteakez du lekurik. Ekialdeko pasibotasuna darakuski hango kontzeptubudistekin batera. Espainian ere erlijioa eta intimitatea ziren diktadurapeko poeten babesa.Hautsi egiten duela tradizioarekin argi erakusten du tematikaberritzaileak.F . Krutwig. LaburbilduzModernotasunaren kritika humanista egiten du: aurrerapenikdagoen ala ez zalantzagarria da; industrialismoak aberetu egiten du;materialismoak izpiritua pobretzen du, eta nazionalismoak inguruko nazioen eskubideak zapuztu ditu.Ekialdeko filosofia mistikoaren ekarpenak Europaren onerakoizan litezkeelakoan, Greziako mitologiatik hartutako azalpenak ereAitor Ortiz de Pinedo 140 J. Miranderen lanak111Autore honek kritikaren munduan sortarazi dituen lanen kopurua handia da, zalantzarik gabe. Haatik, J. Miranderen ibilbidea etaobra oraindik ere espero ez bezalako harrobi emankorra dira ikertzailearentzat, egiten zuen hautu politikokultural faxistak nahi denbesteko arbuioa merezi arren. Bere ikuspegi politikoa beheragoikusmiratuko dugu.Literaturaren historian berrikuntzak ekarri zituen zalantzarikgabe. Europako paganismoak eta sorginak goraltxatzeko duen jokabidea, adibidez, zeharo modernoa du, bai baitu tradizio zaharberrituarekin fede kristau tradizionala ukatzen. XX. mendearen bigarren erdian euskal literatura biziberrituko zen, eta J. Miranderenahotsak zer esana izan zuen betiere muturreko ikuspegi batetik.Aldizkariko lanak ditu: hiru olerki; ipuin bat; hiru saio (bi politiko eta hirugarrena antropologikoa) eta bi itzulpen (F. Nietzscheren bata eta bestea M. Legasserena). Azken itzulpen hau sinatzekoJon Chaho izengoitia erabili zuen.“Ametsetarik” (1951)Olerki narratiboa da. Narratzailea lotan ametsetan zegoen,emakume batek musu batez iratzarri arte. Ametsaren mundua babesa da askotan literaturgile honen lanetan. Beste batzuetan amesgaiztoa ere izan daiteke (adibidez, geroiruzkinduko dugun “Ametsa” (1952) ipuinean). Hemen, aldiz, haragizko errealitatetik ihes egiteko du ametsa, nortasuna eta indibidualizazioa ahazteko parada: denarekin batasuna lortzeko modua.Zakur ametsa baino ez azken finean, alboan duen emakumeak esnatu egiten baitu musu batez:“Nihaur ninduzun berriz ere...Zertako, ai, iatzarri niz!!”112Analogiaren bidez ematen zaigu aditzera bizitzaren ikuspegia.Ironikoki, izan ere; haragiaren gozamenak ezin baitu amets bideeEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 143Jon MirandeAitor Ortiz de Pinedo 142Ezaugarriak/Idazlea, dataketa ezizena(k)IkasketamailaLiteraturaren ikuspegiaArgitaratzeko zerabiltzan aldizkariak HizkuntzajoerakJoera politikoaTestuinguruaIdazkienhizkuntza: Jon Mirande(19251972)Chaho, JonBatxilergoaParisen.Poesia heinearra, E.A.Poe, Ch. Baudelaire. Ideiapaganozale,nazi, antijudu, antikristau eta askatasun sexualen aldekoak.Herria,EuzkoGogoa, Irrintzi, Egan,Igela, Elgar,Enbata , ParisekoEuzko Deya .Lapurteraklasikoarenaldekoa tradizio literarioagatik,nahiz eta gipuzkeraosotua erabili.Faszista. F.Nietzscheren, O.Spenglerren,A. Rosenberg ideologo naziaren jarraitzailea.Nazi bretoiaklagun. A. Ibinagabeitia, F.Krutwig, Tx.Peillen, J. Zaitegi, K. Mitxelena, G.Aresti, J.Etxaide.8 euskaraz;1 gaztelaniaz.Noiz hastenpublikatzen?Lehenkiak?ErrekonozimenduaGernika n hasizen. 1962anproposatuzioten Euskaltzaindiarasartzea, ukoegin bazuenere.15. taula. J. Mirande idazlearen datu eta ezaugarriak Eta, bigarren, poemari darion melankolia azaltzeko modu bat agertuko dugu; olerkariak goibeltasunaren kontzientzia du, ikusi bestela erabiltzen duen esaera: “Sugeolerki sa min bat”. Konstantebat da aurreko poeman ere topa daitekeena: “Bihotz hotzian elurmin/Ametsbidetan galtzen nintzan”.Beste aldera, J. Mirandek bere burua euskal kausaren aitzindaritzat zeukan; solidarioa zen, nahiz eta nekez jasaten zuen jarraitzailerik eta oihartzunik ez izana, bizi zelarik. Poesiari, ordea, eginkizunbihotzaltxagarriagoa opa zion:“oroz lehen nihauren eta gogaide bakhan batzuenatseginerako idatzi ditut ene poemak hots “for thehappy few”. Aithor dut poeta on batek, denpantheista ala papista, ez dakhárkeola herriari pelotarion batek baino onura gehiagorik. Hain zuzen ere, eneneúrthitzak ez ditut onurarako eginak, solhaserakobaino; zilhegi baitzaiku noizik behin iomuga gurenakaldebat utzita solhasik nolaerebait bilhatzea”114Gernika ko idazlanetan badira era honetako jostailuak, esana datorren bezala.Eta, bigarren oharrarekin malenkoniaren portura heldu gara; irakur ezazu “Neskutsak”etik ateratako azken ahapaldia:“Errimiñez, ezinmiñez,Erdiratzen zait biotzaEgunetik eguneraGau luzetik gau luzera”115Tx. Peillenen esanetan, bazuen ahapaldi horren paratzaileaklangelan A. Dureroren “Melancholia” izeneko pintura. Idazlearenestiloari darion sentipen honetaz hona zer zioen Aristotelesek:“Aussi le mélancholique estil toujours projeté en avanta la recherche du plaisir que n´est qu´une façon de calmer sa douleur, née de la masure de la bile noire. Il estsans cesse poussé a la distraction, ce qui le conduit dansl´urgence de trouver la paix du corps, à n´être pas trèsEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 145tan ibiltzeak beste balio, denik eta gozoena izanik ere. Ametsa askatzailea da. Aldizkari honetan gutxitan bezalako nitasunaren adierazpenbetea dugu, erromantizismotik hona erabakigarria izan den sentimendu eta pasioen adierazpena. Olerkiaren durundia ez da silabikoa, baizik eta erromantiko alemaniarrek eta ingelesek ohi zuten erritmikoa. Azken hauek zegokienliteratur tradizio herrikoitik jaso zuten eredua, eta baztertu egin zituzten tradizio grekolatindar erromantzetik zetorkigun neurkera silabikoa. Ulertu behar da analogia dagoela esangura eta hizkuntzarenfonemen artean. J. Mirandek gogotik irakurtzen zuen literatura ingeles zaharra.Azter dezagun lehen ahapaldia bide honetatik:rd rd “Nihau gaierd iz nintzen bard aotz otz ian in Bihotz hotzianelhurm ints tan tz tzan Amets bide tangaltz en nin tzanin in Ezpa´zin en, maitea, jinOlerki honek ahapaldi guztietan ditu lerro bakoitzeko bi barnekohoskidetasun gutxienez. Lerro guztiek dute kolpe kopuru bera: laukolpe, hitz bakoitzeko kolpe bat. Leherkariak eta sudurkariak nagusitzen dira. Egia da poemako hiru ahapaldietan bigarren lerroak laugarrenarekin errimatzen duela, baina aipatu dugun durundi erritmikoanagusitu egiten da beste konposizio batzuetan ere (“Neskutsak” poeman, adibidez113).“Neskutsak” (1951)Poeta begira dagoela hamabost urteko ahizpa bi elkarren besoetara erori dira dantzan egin ostean. Hau ere, amets modukoikuskizuna da. Durundia erritmoaren bidez egiten da eta silaba kopuru bera (zortzi) erabiltzen da lerro guztietan; bukaerako hoskidetasunik ez dago. Gai horri buruz bi ohar egingo ditugu. Lehenik, literatura mota“arin” honen funtzioaz idazleak zer ziotsen lagunei jakingo dugu.Aitor Ortiz de Pinedo 144 Maitasun istorio topikoa bizi du emaztearekin, mozkor galantfatidikoa atrapatzen duen egunera arte. Egun horretan diskojogailua ipinita, abesti malenkoniatsu obsesiboa gozatzen du. Kantarenpasarte obsesibo eta errepikakorrak entzunez koñak botila hustendu, eta Marcelle emaztea hiltzen du mozkorraldiaren zoroaldi batean konturatu gabe. Pierrerenak egin du.Endekatutako gizarte demokratikoaren salaketa da. Hurrengoazpiatalean, J. Miranderen artikulu politikoak aztertzean faxismoaren ezaugarriak emango dira. Izan ere, pentsaera politiko horrekModernitatearen aurrerabidean beharrezko katebegitzat zeukanbere burua, eta uste zuen ondoez soziala sendabidean jartzeko formula zuela.Faxismoak erreprodukzio sozialaren mekanismo liberalak (eskola,familia, ezkontza) dudan jarri, eta sexuaren banalizazioa higuintzendu, ipuin honetan ikusi daitekeen erara. Beherago aztertuko dugu J.Mirandek zuen emakumeen ikuspegia.“Gizalekoreko izateak euskaldunen eta kelten folkloreetan” (1952)Mitologia konparatuko artikulua da, alegia, ondoz ondo jartzenditu euskal lamiak eta zelten mitologiako numen berdintsuak. Munduaren ikuspegi sinbolista ematen digu, Lauaxetak poesian egitenduen bezala, alegia. Mundu ukigarri eta ikusgarri hau beste errealitate egiazko baten errainua da, eta errealitate hori egituratzekodaude kontakizun eta izaki mitologikoak. Harako Platonen ideienmundu hura, hemen paganotasun zeltaren legendek ordezkatzendute. Ikusten duguna ez da nahitaez benetakoa, liluratuta bizi baikara; bada hor gaindi zinez egiazkoa den gizadia. Itsastariek ezinikus dezaketen Gazteen Herri paganoa, atseginerria beste hitzez;Bizidunen Lurra non Kondle Gorriak agintzen duen, nebaarrebenherria non ez den auhenik edo lorrik ezagutzen.J. Mirande tradizio modernoaren erdigunean kokatzen da. Neoplatonismotik dator korronte hori; okultismoaren eta hermetismoaren jarraitzaileek gordetzen jakin zuten analogiaren erabilerariEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 147escrupuleux sut le choix de son plaisir et l´incite auvice. Par l´effet de la bile qui le mord, le mélancholiquene tolère pas la sobriété terne de la vie. Il est l´hommedu Divertissement. Pour la même raison il est un être deviolence et de contraste en proie au changement incessant; il est insaissisable”116J. Miranderen fantasia sexual eta alkoholzaletasun literarioakmarko horretan koka litezke? Irudimen sexual askotarikoa bazuen:itsasneskak, neskutsak, emagalduak, kanpaia jotzea, pederastia...Entretenigarri zituen zerok ere: amets erotiko eta tragikoak, mozkorra, bidaiak, guda...“Mendi gallurretatik” (1952)F. Nietscheren “Aus hohen Bergen” poemaren itzulpena da.Protagonista, berriz, Zarathustra. Lagun zaharrak gonbidatzenditu, eta mahaia paratzen die, baina ez zaizkio inguratzen. Izan ere,haiek ezin biziraun lezakete anfitrioia bezalako ehiztari en goimendi haietan. Adiskidetasuna iragankorra da. Beraz, datozkeenadiskide berriei abegi egin beharrean dago. “Aldakor dena baino ez dago nire kide”117Etengabeko aldaketa da gizarte aurreratuen leloa, esan dugunbezala.“Ametsa” (1952)Faxismo soziologikoaren adierazpide argia iruditzen zaigu ipuinhau. Gizarte liberal demokratikoen makaltasunez faxismo horrekegiten zuen diagnosia dugu. Pierre protagonista langile apala da, eta konbentzioei jarraitutaandrea hartu du berotasun handirik gabe. Irakasleek esan dioten bezala langile zintzoa da, bidezkoa denez; ezkondu ere langilemaila apaleko andrearekin egiten da, bidezkoa denez. Begien aitzinean daukaprotagonistak inolako epikotasunik eta distirarik gabeko etorkizuna.Ingurune sozialak gurasoek...– ere jokabidea aintzatesten dio. Aitor Ortiz de Pinedo 146 hautatzea galarazten duelako. Marxismoa ontzat edukitzea dademokraziari egiten dion beste salaketa.• Aristokraziak euskalduna izan behar du. Hemengotarrak burgoia izan behar du, eta bere historiarekiko harro egon. EuskalHerriak inguruko herriak sakailatu eta menperatu ditu historian zehar. Bide hori berreskuratu behar dugu (ikusi “Iruerrien alegia”122). Estatu frantsesak euskaldunak otzandu ditu,eta irendu. Ba da ordu etorkizuna eskuetan hartzeko.“Zuzenbide dugu Euskaldun izenaz burgoi izatera,enda sentho eta azkarr bat izan garela baiterakhusate;enda sentho azkarr ororen antzora hauzo ahulagoenbizkarretik hedatzera eta aberastera ekharriak ginelarik. Egun, aldiz, errandelako abertzale zenbaitek,Euskaldun zaharrak izan diren zaldun aidor, guduzaleen spiritu aristokratikoa erdeinatuz, haren lekhuanberen gisako Euskaldun berri, bakhezale, hauzo oneta puskaonen spiritu demokratikoa “a la française”eredutzat jarten deraukute”123Bidenabar aipatu dezagun M. Legassek idatzi zuela “Iru errien parabola”. M. Legasse saiatu zen politikan Iparralderako autonomia lortzeari buruz. Porrot egin zuen hauteskundeetan. Irakurtzen da kasuhorretan eta erbestealdi guztian zehar oro har, Hegoaldeko errefuxiatuek ez ez zutela izan inongo asmorik Frantziako agintariekin muturtzeko, eta Iparraldeak izan zezakeen autonomiagatik hain gutxi. • Indibidualismoa. J. Mirandek, faxista den bezainbatean, diziplina zentzu handia dauka. Gizabanakoak antolakuntzaren etaliderraren esaneko zintzo izan behar du, bestela ez dago helburuak lortzerik. Inguruko Espainiak eta Frantziak erein digute indibidualismoaren hazia errazago mendera gaitzaten.Batasun sozialak, aldiz, indarra emango lioke endari.• Balio militarrak. Euskaldunak auzo herriei oldartu zitzaizkienhistorian zehar. Iparraldean, Akitanian zehar beren eremua zabaldu zuten. Nafarroak mugak indarrez zabaldu zituen HegoalEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 149lotzen zaio. Hemengo errealitatea goiko beste ideal baten isla edoanalogia baino ezin izan da118. Okultistak aipatu egiten ditu.Ildo antipositibistari jarraituz, entseguaren bukaeran aurrerapenaren kritika egiten du. Lamien oroimena galduagatik, Demokraziaeta Atomoaren fisika dauzkagula dio ironikoki: “Oro ezin euki dezakegu”119. Faxismoa maiz industrializazioaren kontra egon zenlangileklasea azkartzea zekarren heinean. Malthusianoa zen faxismoa; hau da, ezkontzen kopurua murriztu nahi izanik, kontinentziasexuala bultzatu zuen, nahiz eta errealistagoa izatera derrigortuzuen hazkunde ekonomikoak Espainia faxistan adibidez. J. Mirandek utopia kutunak inoizka aipatzen ditu izkribuetan, eta osoro industriaurrekoak dira: Gazteen Lurraldea, zuberotar aitoren semeenantzinaroa eta abar.“Iru errien alegia”(1952), “Euskaldungoaren etsaiak”(1953) eta“Abertzaletasunaren inguruan” (1953) artikuluak120.Hiru idazki horiek kontuan hartuta J. Miranderen interpretaziopolitikoa egiteko asmoa dugu. Aldizkari honen itxieran zerikusirikizango zuten, ahaztu gabe orduko giroan lizuntzat edo ezaintzateduki zitezkeen eta errepasatu ditugun beste olerkia eta ipuina.Egin zitzaien harrera batekoa ala besteko izan zitekeen, baina faxismoak Europan bazuen jarraitzaile andana, eta nahiz eta herrialdetik herrialdera aldeak egon, ideologia horrek egitura bat zeukan.J. Miranderen idazkietatik ezaugarri horiek ateratzen saiatuko gara;idazlearen beste testu batzuk ere erabiliko ditugu. Gaurko kantagileek ezagun egin dituzte poema apurtzaile bat baino gehiago. Produkzio guztia ez dugu arakatu, baina hurrengo iradokizunak baliagarriak izan daitezke ezinbesteko ñabar durekin autore honen obrazabalago ulertzeko.• Demokrazia. J. Mirandek ironiaz aipatzen du. Bere hitzetan,pentsaezina da Europa Erdiko ghettoetako haur batek, edoAfrika Beltzeko gizajalearen bilobek izatea Normandiako edoBurgundiako seinen eskubide eta eginbehar berak121. Faxismoak demokrazia arbuiatzen du, elite gidariak naturaltasunezAitor Ortiz de Pinedo 148 • Gaztetasunaren laudorioa. Modernitatearena ere baden ezaugarri hau gizarte tradizionalak edadetuak ohoratzen zituen, zelten mitologian aurrekaria du. J. Mirande laketu egiten da Gaztetasun Iraungiezinaren lurralde mitikoan. Bestalde, idazleakfantasiako jomuga sexualak maiz ditu gazteak edo gaztegazteak: hamabost urtekoak “Neskutsak”126poeman eta Haur besoetakoa eleberriko Therèse ume are txikiagoa. Zahartasuna higuingarria zaie faxistei, edozein ahuldade bezala; “Ametsa”ipuina, erail aurretxoan, emaztea apaingarririk gabe eta zimelduta ikusten du ondoan ohean. J. Miranderen obran protagonistak andrea adinkidea duenean, emakumeak amaiera tragikoaizan dezake, nahiz eta “etxekoandre ona” izan (“Ametsa” eta“Maitharien arnoa” ipuinetan kasu). “Ametsa” izeneko ipuinean,, zahartuta egoteaz gain emakume horrek bekatu txiki“barkagarriak” ditu, oso adierazkorrak: jantzietan gastatzeagustatzen zaio. Gizarte burges alferrik galduaren mandatariprototipikoa da, porrot egin duen bizimoduaren sinboloa Pierre protagonistaren begietan.• Bizitzaren arrunkeria. Aipatu berri dugun ipuinean Pierrekezin du eraman bizi duen egoera:“Egia esan, ez zan neskazale amorratua, ezta edarizale,ezta kirolzale... Aundi zan ain zaletasun gutxi eukitzeaezertarako! Erabe edo alper ez aatik. Aitaren aolkuari yarraituz lanbideeskolan sartu zenean, ikasle ona izan zan;baita orain, lantegian, langille ta zintzo beti... Bizia askiondo irabazten zuen, ori bai. Bear bada, ez zan Marcelle’kin maitemindu, bañan bidezko da “neska bat eukitzea” ogeitalau urteko mutil batentzat...”127Ipuina xehetasun iradokitzailez betea dago, eta merezi du irakurtzea faxistek gizarte burgesari egiten zioten kritika ulertzeko.Antiheroi arbuiagarria zen Pierre darwinismo arrazazalea onartzenzutenentzat. J. Mirandek hainbat maite duen hitza erabiliz, azkarrenbiziraupena zen faxistek gailentzea nahi zutena; Naturaren baitakoeboluzioa azaltzeko zientziak onesten zuen teoria erabili nahi izanEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 151dean, Afrikarren eta are penintsulako beste erresuma kristauenkontra. Balio militarrak gogoko zituela dokumentatzeko nahikoada EuzkoGogoa aldizkarian124urte haietan argitaratu zuen artikuluaren izenburua: “Euskaldun gudazalduntza baten beharkiaz”.Gazteei ge hien agradatzen zaiena gerla omen da.Faxistek gogorrak izan behar dute egitasmo erasokorra aurreraaterako badute. Irakurri kasurako “Zakur bati” olerkia zeinetanidentifikatu egiten den idazlea aberearen hilotzarekin. Gizaki berria itxuroso atera behar da denik eta egoera gogorrenetik ere, hilotzaren aurrean sorgor agertu behar du. Horren harira, eskandaluabilatu zuen idazleak? Kritiko batzuek J. Miranderi aitortu diotenestoizismoaren bidetik ere interpreta daitekeen poema. Estoikoekzoritxarren aurrean ataraxia praktikatzen zuten, ez sentikortzea.Guztiarekin ere, idazle honek jasan behar izan zuen inguru euskaltzaleko hoztasunak bizitza asko zaildu zion.• Gizaki berria. Europako faxistek euren erresumetako iraganera jo zuten gizaereduen bila. Bertrand de Jouvenel idazlefrantsesak Europa konkistatu zuten frankoak goraipatzenditu; baita Erdi Aroko “baroi erasokorrak” ere. Italiako faxistek Erromako legionarioak zituzten eredu.Bertute militarren egonleku euskalduna Erdi Aroa da, ikustendenez gudura doan zaldun nafarraren “Jauregi hotzean” poemahartan. Nafarroako erresumaren historia balio militarren ikuspegitik egiten du.Iradoki dugu jadanik J. Mirandek burges dekadente eta eme antzekoak hastio izateko joera. Horiez gain, gizaki berriak kultura gutxietsiko du. Izan ere, kultura murgilduta dago endekatze alkoholikoan eta sexualean. Errotiko eragin soziala izateko diziplina fisikoa behar da. Literatura honetan alkoholaren eragin fatidikoa agertzen zaigu “Ametsa”125eta“Maitarien arnoa” kontakizunetan. Lehen ipuinean alkoholarengehiegikeriak bizitza hondatzen dio protagonistari, konturatu gabeemaztea itotzen baitu euforia etiliko une baten ondorioz.Aitor Ortiz de Pinedo 150 indar bizia zapuzten du. Ekintzaren kultua predikatzen dute, etabortxaren bertutea gogoko dute129.• Tradizionalismoa. Tradizionalistek modernismo kulturala humanismo sekularrarekin lotzen zuten, feminismoarekin, askatasunsexualarekin eta familia kristaua desegitearekin. Faxista batzuekhortik jo zuten. J. Mirande, aldiz, anbiguoa da. Mundu paganoagaldu da, eta malenkoniatuta gogoratzen du lamiak eta abar biziziren gizartea. Berdenboran familia tradizionalarekiko ikuspegikritikoa adierazten du; sexumoralaren aldetik ere jarrera iraultzailea du, eta Bretainia Handian D. H. Lawrence (18851930)izan zuen parekoa. Prostituzioaz hitz egiten du maitasun xamurrez (“Pigalle” poeman), eta gorago aipatuta datozen beste fantasia sexual batzuk ere adierazten ditu literatur lanetan.• Martxa militarrak. Oskorri taldeak kantatzen duen “Eresi”poema J. Mirandek idatzi zuenean, faxismo europarrak hamaikatxo martxa onduak zituen. Beldurra ekiditeko gudukantada. Faxismoak beharrezkoak zituen horrelakoak masak mobilizatzeko koherenteki etorkizun guduzale bati buruz. Egiaz,euskarak antzeko gutxi zituen errepertorioan, olerki erotikoekin gertatzen zen bezala, eta horrek plus bat eransten zien.• Antiurbanismoa. Esfortzu handirik gabe lot genezake idazlehonen paganismoa gizarte nekazariarekin. Bere burua aitorensemetzat zeukan, hau da, Zuberoako antigoaleko leinu baserritarrekoa. Ez dago harritu beharrik, kontuan hartuz gerozelten folklore mitologikoan ere paraleloa dugula: zenbaitnumen ongilek soilik eskualdean aitzinetik errotutako familieiegiten zieten bisita eta mesede. Alde honetatik zuberotarrarenfaxismoa Modernitatearen korronte nagusiarekin ez dator bat.Diogu hau zeren eta gizarte tradizionaletan karisma baita erabakigarria, eta berarekin belaunez belaun eskualdaturiko jakituria. Ondorengo garaietan nagusituko ziren inpertsonaltasuna eta jakintza arrazionala ez dira gizarte haietakoak. Irakurbedi J. Mirande beraren “Behiak” narrazioa130; behiak jainkosak dira eta gizartetradizionalaren jakituriaren gordetzaileak.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 153zuten gizartearen bilakabidea bizkortzeko. Gernika ko editorialistakespresuki daude jarrera honen aurka:“Que lo queramos o no, el dilema se halla planteado deuna manera tajante: o darwinismo social o humanismouniversal; y en nuestro caso: o vasquismo racial ó vasquismo humano y universal”128• Nazionalismoa. Nazioaren barneko elkartasuna bultzatu nahizuten faxistek. F. Krutwigek nazinokeria salatzen du behinbaino gehiagotan, dela hizkuntzaren arloan (garbizaletasuna).J. Miranderi, izenez ezkerreko edo eskuineko diren politikak engainagarriak zaizkio, eta garrantzitsuena ikusten du EuskalHerriaren nazio gisako batasuna. Naziak sozialistak ere baziren. Konbentzitzeko, J. Mirandek Frantziak erbesteratuekinizan zuen jokabidea salatzen du. Frantziak euskal erbesteratuak ezkertiarrekin elkar hartuta zetozen heinean onartu zituen, agintari frantsesak ere Front Populaire ezkertiarrekoakzirelako, ez baitzuten nazioarazoa zegoenik aitortu nahi. Historikoki, egia da eskuin frantsesak abertzale deserriratuak gaitzetsi zituena ezkertiar Errepublikanoekin bat etorri zirelako.Eusko Jaurlaritzak beharleku latza izan zuen nazioarteak beraren eite moderatu eta demokristaua kontuan har zezan. • Ijitoak. “Kamagoli” poema eskaini zien J. Mirandek beraienhizkuntzan, erromintxelez. Omenaldi hau zor zaio leinuarenantzinakotasunari, oker ez bagaude. Ijitoak, berez, Egiptotikedo aurrerago Indiatik datozelako ustea dago. Naziek 500.000ijitorik gora sarraskitu zituzten, eta inguruko beste herrialdebatzuetan ere horrela egin zituzten, Polonian, Serbian, Kroazian.... Badirudi J. Mirande bide nagusitik bazterrera zebilela.• Antintelektualismoa. Faxistek herria zuten artearen hartzailenagusi. Hala ere, klase gidarien sarrera ekonomikoak banatzerik ez zuten eskatzen. Adierazgarria da J. Mirandek kontakizun bati jarri zion azpititulua: “Larrazken gau batez (edo “themad pride of intellectuality”). Faxisten aburuz ArrazoiakAitor Ortiz de Pinedo 152 Nik, eusko aitorsemeak!Oi, debru emakumeak!Faxismoak ume gehienez erditzen ziren emakumeei urrezko dominak eman ohi zizkien; J. Mirande oraindik gazteak ez dakar horrelako irudirik bere lanetan inondik inora.• Kristautasuna. Askotan faxismoek kristautasunarekin bat eginzuten, Espainian adibidez. Errealitateak esaten digu, ordea,puntu honen gainean hainbat motako faxismoak daudela.Denak ez ziren bateragarri kristautasunak predikatzen duenbihozberatasunarekin eta mantsotasunarekin.J. Mirandek bere aldetik dio poema batean Jesukristo berriz gurutziltzatzeko prest dagoela. J. Mirande A. Rosenbergen lanak ezagutzen zituen: nazien sasoiko ideologorik behinenetarikoa zen. A. Rosenbergek erlijioarenalorrean III. Reichak zein erritu onetsi zitezkeen aztertu zuen. A.Hitlerren Alemanian paganismo guduzalea bultzatu zuen, besteakbeste; neopaganismoak eguzkiaren gurtza bultzatu zuen, zenbaiterritu teutoniko ere bai. Bestetik, A. Rosenbergek, ohiko kristautasun katoliko eta protestantea ordezkatzeko, Kristautasun Positiboaizenekoa sortu zuen. Agintari naziek errezeloz ikusi zutengehiengo kristauaren kontra egiten zuen proposamena; alderdikoidealistek soilik egin zioten abegi gogo onez. Antza denez, J. Mirandek idealismorik gorrienaren bidea hatu zuen, politikaren arloan bezala erlijioaren arloan ere.R. Wagner operagilearen mitologia musikala ere oso gustukozuten: III. garren Reicharen musikari ofizialetakoa izan zen, nahizeta R. Wagner bera 1883an hil.J. Mirandek ere sineste mitologikoak arreta handiz estudiatzenzituen, euskaldunak zein zeltak, zeltazalea baitzen. Deitoratu egiten du pertsonaia mitologiko fantastiko horiek ikusteko jendeakzeukan barnebegia ahuldu izana. R. M. Azkuek egindako herrimitologia biltzeko lanak (Eusko Yakintza tituluarekin argitaratuak) etaJ. Thalamasen ildo berekoak arreta handiz irakurtzen zituen. Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 155Antiurbanismoaren beste zantzu batzuk baditugu atal hauetan: “Amsterdamgo oroitzapen bat” lanean, hiriaz ironikoki jardutean, bertako emagalduak eta mozkorzalekeria kontrajartzen dizkiokalbindarraren ustezko zintzotasunari. “Larunbat arrats” olerkian hona zer dioen:“Larunbat arratsa da:Paris, puta zahar, lotara doa...ni ere bai”Sexugrinak hiria endekatzeko ahalmena du pederastekin, emagalduekin eta agure lizunekin batera.• Misoginia eta sexismoa. Emakume helduaren rola idazlehonen baitan ez dago ideologia faxistak egokitzen zionetikaparte. Buruzagiek emakumea birsorkuntza eginkizunetan jartzen dute erabat. Gizontasunaren bindikapena ere egiten dute,eta emeak arraren menpekoa izan behar du. J. Mirande 1925ean jaioak 1950ean 25 urte zituen: gizon sasoikoa zen. Ideologia faxistaren arabera, emakumeak gizasemea belaxka bihurtzen du atseginiturri den heinean. Bigunkeriak gizonaezgaitu egiten du etorriko diren egiteko latz, larri eta munta handikoetarako, alegia, gizarte degeneratua indarberritzeko. Horrek azallezake agian pertsonaia eme helduek zenbait ipuinetan jasatenduten pagu txarra; ez dira umedunak, alferrik zahartzen direnetakoak baizik. “ParisBeuret” olerki ezagunean hara zer dioen:Büruko emakumeak,Lodiak, orobat meak,Danak dirade itsusi.Nornai yoan leike igesiAiengandikan, al balu...Nik aiekin egon bear–Orrek dit egiten doluOrko ordu luzeak zear–Aitor Ortiz de Pinedo 154 tak. Gorago esanda datorrenez, hiri europarrak (Paris, Amsterdam)deskribatzean, zibilizazio horrekiko sentitzen duen erdeinua berebizikoa da. Haur besoetakoa eleberrian etxeko zerbitzari leial edadetuaeta Isabela emaztegaia erabateko arbuioz marrazten ditu protagonistak, gizarte konbentzionalaren parte direlako.Frustrazio hitza zeharo adierazgarria iruditzen zaigu idazle honiburuzko lexikoan. Dituen jomuga politikoak hain dira alimalekoakezen ekintzaile faxista malenkonia sakonean murgiltzen baitzutenezintasunaren ezintasunez. J. Mirandek euskal gizarte osoari hordago bakartia eman zion, eta ezin izan zion luzaroan eutsi.Demokrazia liberalaren aurka egonda, sistema errotik kritikatunahi izan zuen. Erbesteratuta zeuden irakurle euskaldunek nekezonar zitzaketen horrelako planteamenduak diktadura faxista totalitario baten ihesi zebiltzan oraindik. Apustu gogor honek militantefaxistengan sekulako tentsioa jartzen zuen orokorrean, eta J. Miranderengan ere bai; saminez sentitzen zuen egiten zitzaion abegi eskasa, hainbesterainokoa non euskaraz idazteari utzi baitzion bereburuaz beste egin baino zertxobait arinago. Haatik, geroxeago, A.Ibinagabeitia ere antzera ibiliko zen Caracaseko deserrian non euskarak oso bizitza zaila zeukan, eta horrela ziotson Pariseko lagun gogaide Jon Miranderi gutunean; kexatu egiten zen Euskal Etxeetakobasko ek zuten euskaltzaletasun urriaz. Ez dirudi, beraz, faxisten kontua denik bakarrik, baizik eta baita ere jazarria zen hizkuntza gutxituaren aldeko militanteen patua. Sakonean, eragin soziala ezinezkoaizateak bakardade eramangaitza zekarkion euskaltzaleari.J. Miranderen sasoiko idazle eta pentsalari frantses batzuk aipatzearren gogoratu dezagun Bernard de Jouvenel (19031987) hasierako ikusmolde politiko faxista aldatzen jakin zuena, Drieu de laRochelle (18931945) bere buruaz beste egin zuena II. Mundu Gerraren bukaeran eta Henri de Man. Idazle horiek bideerakusle izanzituen zuberotarrak131.Irakurtzen da J. Mirandek izan zituen asmo politikoak ez zirelasendoak eta zinezkoak izan, eta ondorioz ezin izan zutela aurreraegin. Dituen poetika eta politika koherentzia handiz bilbatutaEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 157Izan ere, J. Mirande bretoien artean druida errekonozitua zen.Druidek gizasakrifizioak ere egiten zituzten. Horren adibideadugu “Harrizko Jainko bati” olerkia zeinetan gizasakrifizioa eskaintzen zaion delako jainko horri.• J. Miranderen testuinguru politikoa: gizartegiro faxista FrantzianXX. mendeko lehen erdialdean. II. Mundu Gerra aurretxoan faxismoa ez zen frantsesentzat kontu bitxi eta minoritarioa; eztaEuropako beste hainbat herrialdetan ere (Austrian, Serbian, Errusian, Italian...), aitzitik, ideologia hori zuten alderdiak arrakastatsuak ziren. Austriak Hitlerren inbasioa erreferendumaren bitartez erabat onetsi zuen ondoren (Anchsluss). 1937an Parti SocialFrançais izenekoak zazpiehun milatik milioi batera tarteko militantzia zuen, alderdi komunistak zeukana baino zabalagoa. Charles Maurras liderraren Action Française ere bazen, antzeko hainbat talderekin batera. Action Française tradiziozalea, antiraultzailea eta nazionalista zen ideologikoki. Historialari guztiek ezdituzte korronte horiek guztiak faxista gisa etiketatu nahi, eta jarrera hori bakoitzaren joera politikoaren arabera ulertu behar da.Esate baterako, gaullismoa bera horrelako taldeetatik sortu zelaesaten da. De Gaulle izan zen aliatuekin batera alemaniarrakFrantziatik egotzi zituen jenerala, gerora Errepublikako lehendakaria urte luzez izango zena. Beste zenbaiten ustez, gaullismoakpolitikatalde antidreifusarden (sinplifikatuz, antisemiten) eta bonapartisten iturrietatik edan zuen. Bonapartistek eurek ere buruzagitza probidentzialaren kontua argi zeukaten, eta Führerarenantzeko jokabide inperialistak zerabiltzaten. Beraz, iturri nahikonahastuetatik edan du ura gaullismoak ere.Faxismoa antimodernoa da hein batean. Bultzatu egiten ditu haserrea eta frustrazioa. Irrazionala da, era berean, egiten duen demonologia ezagunean ere; J. Mirande bere gorrotoetan erabatekoa da,dela erlijio kontuetan (Jesukristo gurutziltzatuko luke berriz “OhikoJainkoari” poeman) dela gizartea osotasunean epaitzeko orduan.“ParisBeuret” olerkian lanean duen giroa deskribatzen du, eta diolankideek maite dutela bera “nola deabruak Yainkoa”. “Ni haiekinegon behar eusko aitorsemea” pentsatzen du bere kolkorako poeAitor Ortiz de Pinedo 156 berrezartzeko zituzten planak eperik gabe atzeratu ziren. Errealitate etsigarri honen kontra matxinatu zen J. Mirande Gernika koidazlanetan.Poema honetan erabiltzen dituen “gure” errepikatuek idazleainplikatu egiten dute, eta erakusten abertzale sentitzen zela; ikusibesterik ez dago “Abertzaletasunaren inguruan” artikuluaren izenburua eta edukia. Zalantzak uxatzeko hona bi lerro poematik:“Itxaropenak ...erhanik ditu aiten leinuaketa zainhiltzen gaitu semeak”Euskal familiari egindako kalteak azpimarratzen ditu. Nazioa=familia berdinketak faxismoaren ikuspegi paternalista islatzendu. Esan dugunez, gizarte aurreratuek, zuzen ala oker, inpertsonaltasunera eta mekanismo burokratikoetara jotzen dute. Honaino interpretazio politikoa.Bigarren puntuaren, etikaren bidezko interpretazioa M. J. Olaziregi literatur kritikoak eman duen datu batetik abiatuko da: J. Mirande estoikoa zen. Filosofia estoikoa, kristautasuna gailendu aurretik loratu zen erromatar inperioaren hondarrean. Predikatzen zuen existentziako izueiaurre egin behar zaiela beldurrik gabe eta soseguz, baina itxaropenikgabe; zailtasunak zinez latzak izanda ere, berdin. Desioak ezabatutabeldurra deuseztatu egiten da. Senekak pasarte batean dioenez:“Anda angustiado e inseguro de sí mismo aquel aquien cautiva alguna esperanza, aunque esté a su alcance conseguirla, aunque sea de fácil acceso, aunquenunca sus esperanzas le hayan defraudado”132Ez da J. Miranderen kasua, baina etorkizunean fidatzea ez da estoikoaren araberakoa, izan ere, etorkizunean gertatuko direnak ezdira gauza ziurra. Oraingoa da ongirik hurbilena, eta estoikoak ez duitxaropena gerokoan jarriko. Izan ere, esker onez hartu behar du estoikoak momentuan momentukoa gehiagoren eskakizunik egin gabe.Iragana gertatua da, eta oroitzapen hutsaletan murgiltzen gaitu. Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 159agertu dira bederen. Beharbada bolada hartan euskaraz mintzatzenzen mundua ez zegoen horrelako hazietarako ongarrituta, baina ezdezagun ahaztu Gerra Hotzean Mendebaldeko potentziek Francorena bezalako erregimen faxisten akats demokratikoei ez ikusiarenaegin zietela, eta onetsi egin zituztela estatu antikomunista horiek.Ildo beretik, AEBek ez zuten eraitsi ezta Japoniako enperadoreaere komunisten kontrako bermea zelakoan II. Mundu Gerrarenbiharamunean. Poesiaren aldetik, arrakasta izan duten J. Miranderen berrikuntza ugari herri kantutegian txertatu dira (Hertzainak, Oskorri, A.Valverde... kantarien eskutik). Ez guztiak. Interesgarria litzatekeaukeraketa hori zein irizpideren arabera egin den arakatzea.“Lili bat” (1953)Gorago aldatu dugu orrialdeotara (1.2.2. atalean) “Lili bat”olerkia osorik. Lehenik, testuinguru politikoa kontuan hartukodugu olerkia interpretatzeko, eta ikuspuntu etikoa jorratuko duguondoren.Hasteko esan dezagun liliaizeneko lorea itxaropenaren bertutekristauaren sinboloa dela hemen. Euskal politikaren alorrean itxaropena gainbehera zetorren Gerra Hotzak eragindako tirabirakmedio. Munduaren oreka kolokan zegoen hala AEBek eta Britainia Handiak nola bloke sobietarrak beren eragina ahalik etagehiago hedatu nahi zutelako, Ardatz Hirukoitza (Alemania, Italiaeta Japonia) porrokatu eta gero. Zeinek bere orbitara ahalik etaerresuma gehien bildu nahian zebiltzan. Pastelaren banaketa horretan, Mendebaldekoentzat lasaitasun iturria zen mundu gerrarenamaieran otzan eta laguntzaile portatu zen erregimen espainol totalitarioa; penintsulan demokrazia berrezartzea, aldiz, komunismoari aukerak ematea zatekeen. Gerra Hotzaren giro goriena 194853 tartean izan zen, hau da,aldizkariaren bizitza ia guztian zehar. Arerio berria komunismoazuten euskal erbesteratuen sostengatzaile internazionalek, etaetxera bueltatzearen kontua inoizko urrunen zegoen. Bigarren derrota bat bezalakoa izan zen errepublikanoentzat, eta legalitateaAitor Ortiz de Pinedo 158 rrak jaso eta iraunarazi omen zuen J. Miranderen literatura, eskuinak beltzuri egiten zion orduan. Euskal letretara aire freskoa ekarri izana askok aitortzen diote.Faxista zen aldetik ematen zuen gizartearen eta gizaharremanen irudia lazgarria da. Hala ere, momentu gozatsuak baditu orrialdeen artean: “Behiak” kontakizuna edo “Ametsetarik” olerkia dirabatzuk. Ordea, pesimista zela deblauki deklaratzen zuen.Literaturak egin duen ibilbide modernoan, utopiaren eta ironiaren artean koka daiteke. Errealitatea nekeza zitzaion, sinesmen erlijioso kristauaren izpirik ez zuen, eta idazlanetan bere espak adierazten zituen. Haatik bazuen aitoren semeen utopia paganoa bultzatzeko kuraia. Europako herri gutxituen (Irlandaren, Bre tai niaren,Galesen...) mitologiak asko preziatzen zituen, eta arnasbide zitzaizkion.Estetizista eta sinbolista zen aldetik pieza paregabeak utzi dizkigu. Egin zituen olerkiek erritmoa txertatzen dute lerroetan errepikapen fonetikoak erabilita. Ordura arte silabakako zenbaketa zenusuena, eta lerrobukaerako hoskidetasunak ere bai, bertsolarieketa Erromantizismoaren aurrekoek ohi zuten bezala.J. Mirande ez zen beti bakarrik ibili. Pariseko lagunartekoak zituen Peillen anaiak, A. Ibinagabeitia, F. K. Krutwig eta hainbatlagun abertzale Britainiakoak. Ideologikoki ere ez zegoen erabatbakarrik idazlea, sasoi batean bederen. F. K. Krutwigek adibidez, J.Mirandek Gernika ko artikuluetan islatu zuen giro abertzale urduribera ezagutu zuen; orduan esaten zirenak egituratzen jakin zuenVasconia (1963) liburu giltzarrian. Nolabaiteko gogaidetasuna bazegoen arrazoi bata ala bestea medio Parisen elkartu ziren euskaltzaleen artean. Ildo beretik, Tx. Peillenek ere Lehen Eusko MunduBiltzarrean (1956) inork ez bezala, euskaraz egin zuen hitzaldiahizkuntza berreskuratzeko neurri zehatzak eskatu zituenean.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 161J. Mirandek orainari ekin nahi zion, eta proposamen hori belaunaldi gazteek ulertu egin zuten; bide itsuan sartuta zegoen abertzaletasun tradizionalaren aurka konponbide berriak bilatuko zituztenhurrengo hamarkadetan. Haustura hori nabarmenagoa izango zen1960ko urtearen inguruan. Gernika n berritzaileek badute pisua argitaratu zituzten orrialdeen kopuruari begiratuta; lehenengo urratshauek esanguratsuak izan ziren. J. Mirande. Laburbilduz.Esan daiteke Gernika ren orrialdeetan atera zela euskal letrenplazara lehenengoz J. Mirande gaztea. Ekarpen hori ez zen oharkabean pasatu. Jakinaren gainean zegoen berrikuntza zekarrena, eta ez zituelabeti bestek onez hartuko bide berri hauek. A. Ibinagabeitiak partikularki adorea ematen zion, eta euskal literaturaren norabide aldaketa onesten zuen. Biontzat inportanteena zen olerkariek berenbulkoak zintzotasunez adieraztea literatura homologatzeko Europako besteekin. Dirudienez, argitalpena bertan behera gelditzeko arrazoia burubide zaharberritzaile hauei Gernika k eskaini zien abegia izan zen. Lagunarte humanistak sinistu egiten zuen kritika eta eztabaida lasaiekdituzten bertuteetan; abertzaletasun ofizialaren eta tradiziozalearensektoreek ez horrenbeste.Ezin ukatu, ordea, literatura honen taxu faxista. Egia da, era berean, euskaldunek munduan bizi zuten kinka ez zela fantasia askotarakoa. Hala ere, nolabait esplikatu behar da J. Mirandek izan zuenarrakasta (lanen argitaraldiak, ikerketak, musikatzeak...). Batetik,ziplo botatzen ditu sentipenak eta edozein irakurlek identifikatzealortzen du. Bestetik, fantasia erotiko horiek guztiak sinpatikoak egiten zaizkio publiko bati. Ekarpen politikoa ere ebaluatu behar zaio. Diotenek urratuzuen ibilbide politikoa antzu gelditu zela aitortzen diote poeta gisako balioa, baina politikari gisa kaskar samarra deritzote. EzkeAitor Ortiz de Pinedo 160 J. Etxaideren lanak“Bertsolariaren miñezko kanta” (1951)Euskal literaturaren historian itsutasunaren inguruan sortudiren hiru olerki gogoratzen ditu: P . M. Otañoren “Limosnatxoa”,J. B. Elizanbururen “Solferinoko itsua” eta T. Monzonen “Gazteitxuaren izarrak”. Asmoa du gerran fisikoki hebainduak izan direngudariei elkartasuna adieraztea.“Olentzero” (1951)Olentzero datorrelaeta egiten diren eskekantak deskribatzenditu. Nahi du gizarteak abagunea adiskidetzeko aprobetxatzea,anaia arteko gerraren ondotik zatituta baitzegoen. Ospakizun pozgarriak jendeen arteko haserre eta gorrotoak baretuko lituzke alaitasuna dela medio.Marko kostunbrista batean Gabonetako ohitura ezaguna deskribatzen du, “etxemaitasuna eta pakezaletasuna” sortzeko aitzakia da Eguberria.Donostian bizi zen J. Etxaide; Gernika n argitaratzen dizkiotenzazpi idazkietan deituraz izenpetzen duen lan bakarra da. Gerrakogertakizun garratzez ari denean, “Aldapeko” edo “Zelai” ezizenakerabiltzen ditu.Ironiarik ez dago; ohiturak gauzak bere onera ekarriko ditu, etazailtasunak urtu egingo dira anaitasunean.“Errimin” (1952)Poema hau eskaintzen dio Orioko legezko alkateari, hainbat bezalagarai hartan erbestean bizi zena. Gerrak kanporatutakoari herriraitzuli ahal izatea opa dio. Hautetsiaren biografia errealista egiten du.“Ernio´ko gurutzegalpean” (1953)Olerki honetan otoitz egiten zaio gurutzeari. J. Etxaidek altxamendu militarra gogoratzen du, eta Elizaren jokabidea gaitzestenEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 163Jon EtxaideAitor Ortiz de Pinedo 162Ezaugarriak/Idazlea, dataketa ezizena(k)IkasketamailaLiteraturaren ikuspegiaArgitaratzeko zerabiltzan aldizkariak HizkuntzajoerakJoera politikoaTestuinguruaIdazkienhizkuntza: Jon Etxaide(19201998)Aldapeko ZelaiDelineanteikasketakKutsu pedagogikoa.Gerra aurrekoak (Lizardi, J. B. Elizanburu, Etxepare) hobeak zirela uste zuengerra ondorengoakbaino (Iratzeder, B.Gandiaga , G.Aresti), lehenek berrikuntza ekarri zutelako, bigarrenek ezbezala. Herriarenmaila jaso nahi zuengeldiro euskaraz, hizkuntza bera eta errezepzioa.La Cruz,Egan,EuzkoGogoa,Yakin,Aranzazu,Karmel,Gure Herria,Olerti, Zeruko Argia,BRSV AP,El DiarioVasco. Euskararen alde,Euskera.Euskalkiguztietatikhartzen zituen gauzak, bai etaeuskal tradiziotik ere(euskarabildua).Aitzolenartikuluakirakurriz,aitareneuskaltzaletasunetikabertzaletasuneraigaro zen.J. Miranderenlankide. P .Lhanderen miresle. Joxe Artetxerekin harremana. Euskaltzaleak ereestimatzen zituen: Onaindia, Tx. Peillen; J. Mirande, J.Zaitegi, I. Fagoaga.7 euskaraz.Errekonozimendua1956.ean euskaltzain urgazle;1991.ean euskaltzain ohorezko.16. taula. J. Etxaide idazlearen datu eta ezaugarriak durako zentsura eta errepresioa zituen arrazoi. J. Etxaide espetxeanegona zen Gernika aldizkaria estatu barnera sartzeagatik. Haatik,gizakiaren izatea eta dituen bulkoak (gorrotoa, jeloskortasuna, haserrea, lizunkeria...) testuinguru historikoaren gainetik daudela iradokitzen digu.Tragedia hurbilak pasarte errealistak sortarazi dizkio idazleari,adibidez, Orioko alkate errepublikanoaren erbesteko bizimoduarena, Elizaren gerrako jokabidearena edo gudarien ibilerena.Alde horretatik berritzailea dela deritzogu, erlijioa eta politikadesberdintzen baititu. Sinesmenari tinko eusten dio, aldiz, gizarteak bizi dituen gorabehera larrien erdian. Gerrak errealitate minak ikusarazi dizkio idazleari, baina ortodoxia gailentzen da beraren lanetan. Hierarkia katolikoak egindakobidegabekeriak ere onartu egiten ditu fedearen bertutez.Berritzaileak. Laburbilduz.Hiru puntu nagusi aipatuko ditugu talde berritzailearen ekarpena laburbiltzeko. Idazlanak analizatzearen emaitzak sailkatu ditugu euskararen, literaturaren eta pentsaeraren hiru arloetan.• Euskara. Iratzederrek bizipen mistikoak zituen, eta alaitasunhori kutsatzen zion euskaraz bizitzeko zuen irrikari. Hala ere,II. Mundu Gerran soldadu ibilia zen, eta bazuen gizartearenberri. Konturatzen zen eskola frantsesa eta turismoa euskararentzat kaltegarriak izan zitezkeela. Turismoarekin aberastekoguraria kritikatzen zien euskaldunei. Ematen dituen konponbideak gizakia moralki hobetzean zeutzan, beraz. Turismoaegitea zuzena zela zioen, baina bateragarri egin nahi zuen euskararekin eta fedearekin.Aurrerakuntza ez zuen Iratzederrek ñabardurarik gabe onartunahi. Hala ere, mundua zuzena iruditzen zitzaion, eta erlijioakbermatzen zuen ongia nagusituko zela.F. Krutwigek euskara kultura jasoa adierazteko trebatu nahiizan zuen. Gizarte modernoko eginkizunak bete ahal zitzan,Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 165du bidenabar. Elizak, ezpatadunen alde jarri, eta euskal fedea kordokatu zuen. Gogoz kontra bada ere, kosta ahala kosta otoitzezjartzen da errukia eskatuz.Sinismen sendoak tradizio erlijiosoaren barnean mantentzen duolerkaria. Gertakizun latzek ez diote bestelako argitasunik ematen,eta Elizaren kritika muga neurritsuen barnean geratzen da. Ironiarik ez dago, beraz.“Argiurratze” (1953)Bertsolarieiteko hamabi bertsoz osotutako sorta da. Gerrakokalamidadeak berritzen ditu era nahiko gordinean. Honako hauekaipatzen ditu: odola, sutautsa, eta herri honetako seme leialenodola pozoitzen duten bele beltz zein zuriek. Kontraste gisa etaazken bertsoetan, Iparragirreren “Gernikako Arbola” kantuak sinbolizatzen duen argi urratzea iragartzen du idazleak. Argi betearenaurreko argiurratzea ikusten du ere.Kontuan hartzekoa da “Gernikako Arbola” lehen aldiz kantatueta ehun urteurrenaren kariaz idazten duela. “Eman da zabal zazu”zen aldizkariak azpitituluan zeramatzan lau hitzak. “Gernikako Arbola” kanta Gernikako hiriak inguruan biltzen duen sinbolismoaren alderdi musikala da. J. Etxaide. LaburbilduzTradizio karlistakoa zuen familia. Gernika ko idazkietan kantatzen du gerra galdu duen herri kristauaren tragedia. “Karlistaaundimaundiek” zituzten jarraitzaileen saldoari egindako iruzurrak aztoratzen du. Hala ere, fedean aurkituko du aurrerantzean ereatsedena eta babesa. Idazki hauek epikohistorikoak dira. Alde horretatik, garai bertsuan egin zituen eleberrien parekoak dira. Salbuespen batekin, ordea; Gernika ko lanetan iragan historiko hurbila(Gerra Zibila) du hizpide, eta handik lasterrera idatziko zituen eleberrietan historia urruna (Erdi Aroa, P . T. Etxahunen XIX. Mendea…). Ziur aski, narrazioetan egiten zuen iraganera jotzeak diktaAitor Ortiz de Pinedo 164 ren azala erakutsi zuten. Ez dago gauza ziurrik. F. Krutwigenpoesia utopiarik gabekoa da, ironikoa. Hala ere, Greziako mitologia baliagarria izan zitzaion Gernikaren bonbardaketaazaltzeko analogiaren bitartez.Pentsaera politikoaren alorrean F. Krutwigek gehiegizko nazionalismoa kritikatu zuen, gerra ekartzeagatik.Mo dernitatearen kritika egin zuen, eta uste zuen industrializazioak kalteak ere ekarri dizkiola gizarteari, zeren eta lehengolangile artisaua masa bihurtu da; izpiriturik gabeko materiabihurtu da gizakia. Uste zuen Gerra Zibilaren eta II. MunduGerraren ostean F. Nietzscheren filosofiak porrot egin duela.J. Mirandek abertzaletasun demokristau tradizionalaren kritika nietzschearra egin zuen. Euskalduna endekatuta zegoenbigunkeriaren bigunkeriaz, eta endak ezaugarri erasokorrakberreskuratu behar zituen inguruko herrialdeei buru egiteko.Oro har, berritzaile hauek munduko errealitateaz jabetzen dira,eta planteamendu eraberritzaileak dakartzate. Gutxi asko denekdaukate utopiaren bat zeinean beren asmoak ezarriko dituzten,nahiz eta sarri herren dabilen. Mundua ez da tolesgabea, eta arazoak ematen ditu. Egoera latzak eramatea zaila zaie, Iratzederrihizkuntzaren egoera dela eta, J. Etxaideri eta F. Krutwigi gerrarenondorenak direla eta, J. Miranderi mundu abertzalearen egoera lastimagarria dela eta.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 167maileguen bidea proposatzen zuen aurretik inork ez bezalakoindarrez; garbizaletasuna gehiegizko nazionalismoaren fruituairuditu zitzaion.• Literatura. A. Ibinagabeitiak homologatu egin nahi zuen euskal literatura. Gizakiak bizitzan zehar dituen gorabeherakadierazteko gai izan behar zuen. Premiazkoa zen idazlea zintzoa izatea, euskal literatura duina izango bazen. .J. Mirandek erromantizismo anglofonoaren (E. A. Poeren,Blake bezalako olerkari ingelesen...) iturritik edan zuen, eta berrikuntza nabarmenak txertatu zituen euskal literaturan. Literatura espresiobide asketzat zeukan edo ariketa jostagarritzat.Bizitzaren ikuspegi etsitua islatu zuen “Ametsetarik”, “Neskutsak” eta “Ametsa” lanetan, fedearen sostengurik gabekoa.Formalki erritmoa baliatu zuen, hoskidetasuna bertsolerroenbarnean eginez. J. Etxaideren lanek gerra amaitu berriarengaineko gogoeta egin zuten. Horren kariaz sortu ziren egoeralatzak gogoratu zituen: gerran itsu geratutakoak (“Bertsolariaren miñezko kanta”), erbesteratutako alkatearen kasua (“Errimin”), Elizaren jokabide makurra eta gerraren gogorra(“Ernio´ko gurutzegalpean”).Lekukotasuna ematen duen literatur moldea da. Hala ere, Euskal Herrirako itxaropenik bazuen (“Argi urratze”), eta fedeantinko jarraituko zuen zalantzak baztertuta.• Pentsaera. Gernikako euskal idazleek bat egin zuten aldizkari humanistaren ildo orokorrarekin. A. Ibinagabeitiak edozein iritzikritikatzeko askatasuna defendatu zuen. Dogmarik ez zuenonartzen, eta aldarrikatu egin zuen Ilustrazioaren programa laburtua. Irekitasuna eskatzen zion kontenplalariari. Aldizkariakbezala berak ere “populaire” izenondoari garrantzia ematenzion, Gernika Lagunartekoek beti bilatzen baitzuten eragin soziala.F. Krutwigen pentsamoldean, errealitatea ezin denez ezagutu,gizakiak tolerantea izan behar du derrigorrez. Historia hurbileko gerrek eta hondamendiek gizaki modernoaren jakituriaAitor Ortiz de Pinedo 166 tzitoa gaizkituko zen beldurrez, gatazka amaitu eta 68 urtera baino.Gernika koek, aldiz, ariketa hori aspaldi egina zuten, erbestean zeudenez gero.Haiek bertatik bertara bizi izan zuten hondamendia; ezagutuegiten zuten garaile berriek ezarri zuten askatasunik gabekoegoera. Esaterako, F. Krutwigek Mendebaldeko zibilizazioarenikuspegi etsitua eman zuen, eta bakea eta tolerantzia iruditzen zitzaizkion gizakiak premiazkoak dituen balioak. Mundua engainagarria da –pentsatzen zuen ustekabe galantak eta izugarriak ematendizkigu, beraz onar dezagun lagun hurkoaren ikuspegia.J. Etxaidek ere ahalegin berezia egin behar izan zuen EspainiakoElizaren jokabide gaitzesgarria onartzeko, bera ere fededuna zenaldetik.Gernika aldizkariak aukeratu zuen lerro editorialaren ondoriozitxi zuen. Inongo alderdik inposa ziezaiokeen diziplinatik aparteegon nahi izan zuen. Aldizkaria sortzeko ekitaldian “Euzkadi ofiziala” bidaide bazuen, gero askatasunez jokatu zuen, eta tirabirakizan zituen beste erbesteratu batzuekin. Azkenean EAJko abertzaletasunaren sektore ofizialek laguntza ukatu, eta ekonomikoki itoegin zen. J. Miranderi publikatu zizkioten artikuluek non abertzaledemokristauen zintzotasuna kritikatzen baitzuen, ez zuten noski lagunduko alderdiaren erabakia aldatzen.Atal batean Gernika k plataforma gisa betetzen zuen zeregina aztertu dugu. Euskal idazleak batzeko balio izan zuen. Gerraoste minean ez zegoen azpiegitura editorialik, ezta merkaturik ere. Aldizkariak eskaintzen zuen topagune zabala arnasbidea izan zen hainbat idazlerentzat, eta komeni izan zitzaien aprobetxatzea. Orixekzioen: “revista... donde cabíamos peces de todos los colores”. Aldizkari eklektikoa, beraz. Lapurtera klasikoaren proposamena Gernika ko orrialdeetanegin zuen F. Krutwigek.Aldizkaria bultzatu zutenen esanetan, hainbat luma erdaldunzein euskaldunek parte hartu zuten proiektu honetan, eta pozikEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 169BukatzekoAldizkariaLanaren hasieran aldizkariaren testuingurua zehaztu dugu.Agerkariak erbestean bizi ziren euskal intelektual ugari batu zituen,eta tartean baziren euskal idazle esanguratsuak (A. Ibinagabeitia, J.Mirande, F. Krutwig, Orixe, D. Dufau...).Gerra Zibilaren ostean errealitatearen irakurketa humanista etamodernoa egin nahi izan zuten. Giza eta gizarte zientzietakogaiak argitaratu zituzten Euskal Herriko hiru hizkuntzetan. Alderdikeriarik gabe edozein lumari egin zioten harrera. Espainiakogerra bukatu (1939) eta sei urtera (1945) jaio zen aldizkaria. Garaibertsuan II. Mundu Gerra (193945) gertatuko zen, eta ondorenGerra Hotza (194853). Gerra Hotzaren sasoian argitaratu zenGernika Donibane Lohitzunen eta Buenos Airesen. Gernikak euskal tradizio humanista berreskuratu nahi zuen, taldeeragilearen editorialetan eta hainbat artikulutan ikusten denez. Tradizio hori mamitzen funtsean XVI.eko humanistak (Donibaneko J.Uharte, Azpilkuetako Martin, Vitoriako Frantzisko...), XVIII.ekoAzkoitiko Zalduntxoak eta XIX.eko J. M. Iparragirre aritu dira. A. Ibinagabeitiak polito azaltzen du zer ulertu behar den humanismo hitzarekin. Bere ustez edozein iritzi arrazoiaren arabera galbahetu daiteke, ez dago dogma ukiezinik. Bestetik, kontenplaziohuts “zakarra” ez du onesten, eta bai, aldiz, irekita dagoena. Horrelajokatzen du berak idazle gazteagoekin (F. Krutwigekin, J. Miranderekin...). Gernika Lagunarteko partaideek iritzi horien parekoakazaldu zituzten argitaratu zituzten artikuluetan eta editorialetan.Oraintsu onartu dute Espainiako Gorteek Memoria Historikoaren Legea (abenduaren 26ko 52/2007 Legea). Diktaduragatik eta1975tik aurrera trantsizioan gerra hartako gairik aipatzerik ez zegoenez, ezin izan da oroitzeariketa egin estatuan Espainiako ejerAitor Ortiz de Pinedo 168 Lehen talde honetan daude baita I. Larramendi eta J. Aldabe ere.Gizarte estatikoa islatzen zuten beren bertsoetan, eta laster orokorrak izango ziren aldaketak ez zuten idazlanetan lekurik. Bi idazleokerrealitatearen irakurketa estatikoa eta kostunbrista egin zuten.Gerra aurreko giroaren jarraitzaileek ere ikuspegi nostalgikoazeukaten. Basarri bertsolaria baserriei lotu zitzaien euskarari eusteko, nahiz eta kolokan ikusten zituen. Orixek ortodoxian babestenzuen bere burua kosta ahala kosta, eta hirian katolikotasun praktikantea minoritarioa zela jakinda ere. E. Erkiagak berrikuntzasaioak egin zituen, eta F. Krutwigek proposatutako lapurtera klasikoz idatzi zituen poema batzuk, ukitu existentzialista gaineratuta.Aldaketa berritzaile horiek behinbehinekoak izango zituen. Soziolinguistikaren alorrean ikuspegi errealista zuen, eta hizkuntza biziberritzeko datu positiboei zentzuz eta taxuz antzeman zien: euskalduntzesaioak, ekitaldi publikoak (bertsoguduak...), liburuargitalpenak, jakitunen bermea duten adierazpenak (A. Tovarrenak)...Berritzaileen taldea dugu azkena. Taldekatzea eta aldizkatzea lan korapilatsua da literaturaren historian. Batzuek belaunaldien kontzeptua engainagarritzat daukate.Gertatzen dena da idazle batek ezaugarri batzuk komunean izateaegokitu diogun taldekoekin eta beste batzuk beste talde batekoekin. Hala ere, joera orokorra igartzen saiatu gara.Lan honetako taldekatzeek epe labur honetarako (194553)balio dezakete ondoen, nahiz eta kontuan izan behar den idazleeiez zaizkiela zortzi urte horietako idazlan guztiak kontuan hartu, etaare gutxiago tarte luzeagoetan egin zituztenak. Beraz, multzokatzehauek zenbait joeraren berri ematen dute, eta ez besterik. J.Etxaide gaztearekin sortzen da arazoa, adibidez. Fededuna zen esleitu zaizkion taldekide batzuk ez bezala. Hala ere, kostunbrismotik harago zihoanez, eta olerkietako errealismoa berritzailea duenez hirugarren multzoan kokatu dugu.F. Krutwig eta J. Mirande dira berritzaileen taldean idazle gailenak. Lehenak eragin budista islatu zuen, bai hitz neurtuetan eta baiEuskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 171zeuden jasotako oihartzunarekin. Itxura guztien arabera, I. Fagoaga zuzendariak poltsikotik ateratako sosei esker bizi izan zenpublikazioa azken urteetan. Independentzia ideologikoak sostenguekonomikoa behar zuen.LiteraturaLiteraturaren alorrean, historiaren atal hau sakonago ulertzekohelburua jarri genuen. O. Pazek (1974) jarri zuen marko teorikoabaliagarria izan da, eta idazle bakoitzak Modernitatearekin zein harreman duen zehazten lagundu digu.Zientzia esperimentalen alorrean ez gara ari, eta metodoarenbalioespena egiteko azalpen saturatua eman zezala jarri genuen helburu. Bi kontzeptu zehaztu genituen: analogia eta ironia. Markoteoriko honek literaturaren errealitatea azaltzen lagundu digu, etaez da geratu autoerreferentzia teoriko hutsean; idazlan konkretueksaturatu egin dituzte planteamendu teorikoak.Literaturaren eboluzioan ironiak gero eta leku handiagoa irabazi du, idazlanetan autoreak gazteagoak izan diren heinean. Hiru taldetan sailkatu ditugu euskarazko idazleak: Lore Jokoenondorengoak, Gerra Zibilaren aurreko giroaren jarraitzaileak eta,azkenik, berritzaileak.Lehen taldekoak arrakalatuta dagoen mundu baten azken erakusgarriak dira. Batzuk kontzienteak ziren horretaz (D. Dufau),beste biak ez (I. Larramendi eta J. Aldabe). Mundu tradizionala etaeuskara elkarrekin ezinbestean lotuta ulertzen zituzten. D. Dufaukonturatzen zen lauso artean bazen ere, euskarak goi mailako irakaskuntzan sartu behar zuela, salbatuko bazen. Hala ere, D. Dufauk gehienetan euskararen aurrerabidea jartzen zuen A. Xahorenmito burgoien abaroan, lamien balizko laguntzaren pentzura, edoGernikako Arbolak zituen sustrai sendo eta sinbolikoen baitan.Ekintza eraginkorrean premiaz jabetzen zen, baina urrun dago Iparraldeko gizarteari programa egingarria proposatzetik.Aitor Ortiz de Pinedo 170 A. Ibinagabeitia idazle landuaren idaztiak garrantzitsuak diraeuskal tradizio literarioari neurria hartzeko. Tradiziozko hizkuntzahobesten zuen, eta etorkizuneko literaturaren ezaugarriak zehaztuzituen. B. Etxepare eta J. B. Hiribarren bezalakoen tradizio aurrerazalea ezagutarazten saiatu zen; lehenak askatasunez hitz eginzuen gai profanoei buruz, eta bigarrenak Argien Mendearen goraipamena egin zuen. J. Miranderenak bezalako ekarpenei harreraegin, eta sostengua ematen die, euskal literatura gaur eguneko gizakiari baliagarria izan dakion.Ikusten denez, hainbat joeratako idazlek argitaratzen dute aldizkari berean.Literaturaren historiatik begiratuta konstatatzen da Gernika aldizkarian jalgi zirela F. Krutwig eta J. Mirande euskal letren plazara. D. Dufau ere ezagutzea merezi duen idazlea da EskualtzaleenBiltzarreko ingurumen soziala erakusten duelako, eta Iparraldeangizarte euskalduna frantsesten hasi zenean, hango buru argituek zituzten irizpideak ilustratzen dituelako.Adierazgarria da Pariseko eta Bilboko hirietatik zetozen gazteak(F. Krutwig eta J. Mirande) izatea berrikuntza saio nagusiak egingozituztenak.1956ko edo 1964ko etena aipatzen denean kontuan hartubeharko litzateke aurretik ere horren aztarrenak izan direla, adibidez Gernika aldizkarian.Metodologiaren aldetik puntu ahul zenbait aurkitu ditugu. Lanakanalizatzean ironia detektatzea berez egiten dena bada, analogia detektatzea zailagoa izan zaigu, ez zegoelako espero zen neurrian.Azkenik esan dezagun azterketak korpus jakin batekin egindadagoela. Beraz, hemengo konklusioak idazle baten obra osora hedatzea zilegi den ala ez erabakitzea beste azterketa batzuek esandezaketenaren menpe dago.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 173hitzlauzko lanetan. Gogoeta egin zuen guduzaletasunak dakartzanondoren txarrez. Iturri bila zebilen F. Krutwig eta, bereziki, birenatzean: batetik, Ekialdera doa munduari uko egiteko filosofia bila;bestetik, Greziako mitologiak ere balio dio historia interpretatzeko.Gernikaren suntsiketa Olinpoko Jainkoen liskarrak direla eta interpretatzen du. Bolada hau pasatuta idazle honek Greziako kultura hobetsiko zuen Europako kulturari urrunagokoa zaion budismoaren aldean. F. Krutwig tradizio modernoarekin kritikoa zen, eta ironiaz jabetu zen Mendebaldeak urte haietan zuen bide suntsitzaileaz. Horiizan zezakeen arrazoia bestelako pentsaeren bila Asiara jotzeko.J. Miranderen poemek, narrazioak eta entseguek zeharo aldatzen dute literaturaren panorama. Analogia erabiltzen du munduaislatzeko poemotan, izan ere lerroetako erritmo fonetiko berriakesanahiaren oihartzunak dira. Erlijio tradizionala ukatu zuen. Halaere, ironian azpimarra egin zuten F. Krutwigek eta J. MirandekUtopiaren zantzu guztiei ez zieten uko egin. Lehenak gizarte baketsua bilatzen zuen; bigarrenak Gazteen Lurraldearen ideia laztantzen zuen, eta proiektu politiko zaharberritzaile bat zuen EuskalHerriarentzat.Bestalde, J. Mirande aztertu dugu ikusteko ea literatur lanetanpentsaera faxistaren egitasmoa islatzen duen. Ideologia politikoaren aztarnak aurki daitezke bai olerkietan bai hitzlauzko lanetan.Beraz, emaitza positiboa da; faxismoak zuen gizartearen ikuspegiaJ. Miranderen lanetan ere topa daiteke. Azterketa hau burutzeko aldizkariko lanez gain, kanpoko beste zenbait ere analizatu ditugu.Iratzederri buruz esan dezagun aurrerakuntzaren kritika moralista egin zuela turismoak euskaldunetan ausaz sortzen zuen dirugosearen kontra, eta euskarak zituen oztopo berrien ezagule dela. Eskola frantsesa eta turismoa ez zitzaizkion hizkuntzari onuragarriak,baina ez zuen kritikatzen duen egoera artezteko proiekturik, mistikak eskain dezakeen arnasaz eta etikak eskain dezakeen onbideazlanda. Turismoa nahi zuen fedearekin eta euskararekin adostu. Mundua ulertzen dakien Iratzeder berritzaileen taldean kokatu dugu.Aitor Ortiz de Pinedo 172 Alzola, N.: “Larramendi, el poeta de Vera de Bidasoa”. BSVAP ,1960, XVI. 365366 or.Amorós, A.: Introducción a la literatura . Círculo de lectores, 1988.Antza, M.: “ Miranderen lan kritikoak. Jon Mirande. Pamiela, 1985”.Susa, 198607.Apalategi, U. (arg.): Belaunaldi literarioak auzitan . Utriusque Vasconiae: Donostia, 2005.Arana Martija, J. A.: Jose Antonio Donostia (18861956) . Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia: Gasteiz, 2001. Arbelbide, X.: Jean Pierre Arbelbide (18411905) . Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia: Gasteiz, 2005. Arbelbide, X.: Jean Pierre Goytino eta Californiako Eskual Herria . EuskaltzaindiaBBK Fundazioa: Bilbao, 2003.Aristote: L´homme de génie et la Mélancholie . Rivages Poche: Paris,1988.Aspaldiko: “ Purrapurra ! (Irri ta par egiñarazteko ipui saila). YonEtxaide. Zarautz, 1953” Euzko Gogoa , 195403.Aulestia, G.: “Un siglo de literatura vasca (III): Guerra Civil y literatura vasca en el exilio” in Sancho el Sabio 7 ,1997. 1377 or.Aulestia, G.: Erbesteko euskal literaturaren antologia. J. A. Ascunce;Donostia,1992.Azurmendi, J. “Filosofia pertsonalistaren maisu bat: Karlos SantaMaría”. Jakin 91. UztailaAbuztua 1991: 6388 in “Jakin 50 urte19562006”. DVD Sonopress ElkarlaneanAzurmendi, J.: “Josu Landaren Gerraondoko poesiaren historia ”. Jakin29, 1983. 167172 or.Azurmendi, J.: “Mirande, berriro”. Jakin 106 , 1998. 3143 orrAzurmendi, J.: “Mitxelenaren bere lekuratzeko”. In S. Mitxelena.Idazlan guztiak II . E.F.A.: Zarautz, 1984.Azurmendi, J.: “Nietzscheren itzalargia” in A. A. Baloreak gizartean. UEUFilosofia Saila: Iruñea, 1989.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 175Bibliografia:A. A. (Anitz Autore) Jakin 21, Zenbaki berezia: “25 urte euskal kulturan”, 1981.A. A. Literatura terminoen hiztegia . Euskaltzaindia: Bilbao, 2008.A. A. Poesía en los años oscuros. Las revistas poéticas andaluzas 19391978 . Centro Andaluz de las Letras. Málaga, 2000.A. A.: Politika hiztegia 1 . UZEI: Elkar: Donostia, 1985.A.: “ Pasionea . Xabier Iratzeder. Belok, 1954.”Euzko Gogoa, 195405.Agirre, J. M.: Jean Marie Diharce Iratzeder (1920) . Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia: Gasteiz, 2005.Agud, M.: “”In memoriam”. Don Juan Thalamas”. BRSBAP 37/12, 1981. 289291 or.Ainziart, P .: Etienne Salaberri (19031981) . Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia: Gasteiz, 2003. Aizpurua Barandiaran, Jexux eta Jon Aizpurua Barandiaran: JoxeMiguel Barandiaran (19981991). Eusko Jaurlaritzaren ArgitalpenZerbitzu Nagusia: Gasteiz, 2000. Aldekoa, I. : “Euskal literaturaz hiru apunte solte”. Iker21, 2008.115 orr.Aldekoa, I. : “Postmodernitatea gurean ”. Egan 20061/2, LVIIIalea. Donostia Aldekoa, I. : “Txillardegi: Leturiaren egunkari izkutua” . Euskera2007,2. 52 libk. (2. aldia). Bilbo, 2008. Aldekoa, I.: “Ilustrazioaren eragina euskal literaturan” . Egan 20081/2. LXI alea.Aldekoa, I.: “XIXXX. Mendeetako euskal poesigintza: tradizioaeta eraberriketa”. Jakin 52. 1989. 523 orr.Aldekoa, I.: Euskal literaturaren historia . Erein: Donostia, 2008.Aitor Ortiz de Pinedo 174 Camino, I.: “ Arranegi . Eusebio Erkiaga. Itxaropena, 1958”. Argia ,19821226.Camino, I.: “ Gorrotoa lege . Jon Etxaide. Elkar, 1984”. Argia, 19841117.Camino, I.: “ Jaioko dira . Eusebio Erkiaga. Labayru, 1984”. Argia,19850127.Camino, I.: “ Joanak joan . Yon Etxaide. Erein, 1986”. Argia , 19860427.Casenave, J.: “Euskal nortasunaren irudiak XIXgarren mendekobigarren partean” in Antoine d´Abbadie 18971997. Eusko Ikaskuntza: Ezohiko Kongresua: Hendaye, Sare, 1997.Casenave, J.: “ Ramuntcho , Pierre Lotiren sartzea Euskal Herrian”in Iker 14 (II): Euskal gramatikan eta literaturari buruzko ikasketakXXI. Mendearen atarian . Euskaltzaindia: Bilbo, 2003. 6979 or.Charritton, P .: Xabier Diharce “Iratzeder”. Manuel Lekuona Saria.Eusko Ikaskuntza: Donostia, 1994.Cillero, J.: “Jon Mirande eta Robert Laxalt, adiskidantza baten historia”. Jakin 106, 1998ko maiatzaekaina. 59 or.Copleston, F. : Historia de la filosofía. 9 libki. Ariel: Barcelona, 1982. Cuddon, J. A.: Dictionary of literary terms & literary theory . Penguin:London, 1999.De Pablo, Santiago eta Ludger Mees: El péndulo patriótico. Historia delPartido Nacionalista Vasco (19852005) . Crítica: Barcelona, 2005.Delgado, A.: Rafael Picavea 18671946. Euskal historiaren pertsonaiaahaztua . Sabino Arana FundazioaOiartzungo Udala: Bilbao,2008.Díaz Noci, J. eta R. Aneiros: Kazetaritza hizkuntza minorizatuetan .EHU, Argitalpen Zerbitzua, 2009.Díaz Noci, J.: Bittor Garitaonaindia . Eusko Jaurlaritzaren ArgitalpenZerbitzu Nagusia: Gasteiz, 1998.Diaz Noci, J.: Euskarazko aldizkari, egutegi eta almanaken erroldea(18341959) . Eusko Ikaskuntza: Donostia, 1994.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 177Azurmendi, J.: “Orixeren inguruko garaigiroaz”. Jakin 61 . 1990.119139 or.Azurmendi, J.: “Pensamiento personalista en Euskadi en torno a laguerra” in RIEV 41,1, 1996. 7798 orr.Azurmendi, J.: Mirande eta kristautasuna . Diputación de Guipuzkoa:Donostia, 1977.Azurmendi, J.: Zer dugu Orixeren kontra. Jakin: Arantzazu, 1976. Azurmendi, J.:”Santa Mariaren pentsamendu atarikoa”. Uztaro 20.1997: 6176.Azurmendi, J oxe. : Schopenhauer, Nietzsche, Spengler Miranderen pentsamenduan. Susa: Donostia, 1989. Barthes, R.: Essais critiques . Éditions du Seuil: Paris, 1964.Beola, A.: Antonio Maria Labayen (18981994). Eusko JaurlaritzarenArgitalpen Zerbitzu Nagusia: Gasteiz, 2000.Beola, A.: Jon Etxaide (19201998). Eusko Jaurlaritzaren ArgitalpenZerbitzu Nagusia: Gasteiz, 1998.Bergez, D. et al.: “La critique thématique” in Introduction aux Méthodes Critiques pour l´analyse littéraire . Bordas: Paris, 1990.Bidart, P .: “Ethnografie et esthétique des traditions populaires basques dans les concours de poésie basque” in Antoine d´Abbadie18971997. Eusko Ikaskuntza/Euskaltzaindia: Ezohiko Kongresua: Hendaye, Sare, 1997.Bilbao, G.: “ Bergiliren Unai eta Alorkantak . Andima Ibinagabeitia.Euskal Editoreen elkartea, 1992. Bi bider klasiko” EuskaldunonEgunkaria , 19930131.Bilbao, G.: Latinliteraturarako sarbidea. Idazleak eta idazlanak . UEU:Bilbo, 2002.Bloom, H.: ¿Dónde se encuentra la sabiduría? . Taurus, Madrid, 2005.Booth, W . C., G. G. Colomb eta J. M. Williams. Cómo convertirse enun hábil investigador. Gedisa: Barcelona, 2001.Borda, I.: “Oraindik ere Haur besoetakoa z”.Hegats 200412Aitor Ortiz de Pinedo 176 Etxeberria´tar, P .: “ Arranegi . Eusebio Erkiaga. Itxaropena, 1958”.Euzko Gogoa , 195803.Fagoaga, I.: Domiku Garat. Biltzarraren defendatzaile. GeroEdicionesMensajero: Bilbao, 1979.Fromm, E.: To have or to be? . Continuum: London, 1976.Gabilondo, J.: Nazioaren hondarrak . EHU: Bilbao, 2006.Galfarsoro, I. eta Joseba Gabilondo: Kultura eta identitate erbesteratuak: (nomadologia subalternoak) . Pamiela: Iruñea, 2005.García Gual, J.: Sobre el descrédito de la literatura y otros avisos humanistas. Ediciones Península, 1999.García Gual, J.:”Prólogo” in Esopo: Fábulas. Biblioteca Gredos:Madrid, 1982.García, V .: “Loti o la fabulación del Yo” in Thélème. Revista complutense de estudios franceses. XVIII. 2136 or.Gereño, X.: “ Jon Miranderen idazlan hautatuak . Txomin Peillen.Gero, 1976”. Anaitasuna , 19761215.Gernika aldizkaria. Armiarma webgunea. Ibinagabeitia Proiektua:http:/ andima. armiarma. com/gern/aurki. htm 20080518Gernika: revista periódica 1, oct.nov. 1945.Gernika . 3 lbki . Reprod. Facs de: Rev Gernika . N. 1 (en. feb.1948)n. 25 (oct. dic. 1953). Ediciones Vascas: Donostia, 1979. Goenaga, P .: “Orixeren gramatika lanez” in A. A. Orixe Mendeurrena(18881988) IV (Hitzaldiak) . Etor: Donostia, 1999. 535554 or.Goenaga, P .: “Patxi Goenaga Euskaltzaindian sartzea”. Euskera1995, 23. 40 libk.González, M.: Euskal Herriko prentsa: XVIII. Mendetik 1945era .Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia. EuskaraMintzagai 3. http://www.euskara.euskadi.net/r59738/eu/contenidos/informacion/eu_mintzagai_bilduma_aurkezpen/eu_aurkezp/adjuntos/3_EHko_%20Prentsa.pdf 20090123Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 179Diaz Noci.: “Euskal kazetaritza 50eko hamarkadan”. Egan 54,20011/2.Dufau, H. (bild.): Dufau bi anaiak: Dominique (18801956), Christophe(18881922) [aitzinsolasa, Andres Urrutia]. Elkar: DonostiaBaiona, 2007.Duhau, H.: “Dominique Dufau, notario euskaltzale senperetarra(18801956)”. Zuzenbidearen Euskal Akademiaren aldizkaria 12 ,2007. 65115 orr.Duhau, H.: Dufau bi anaiak . Elkar: Donostia, 2007.Echaniz, N.: Lur berri bila . Gipuzkoako Aurrezki Kutxa Probintziala: Usurbil, 1978. (2. arg.)Eguskitza, A.: “Hitzaurre gisa” in Jon Mirande, Orhoituz , Kriselu,1976.Eizagirre, X., A.Ibarra: “Zientzia, Teknika eta Gizartea, SantaMaria matematikariaren pentsamoldean ”. in Karlos SantaMaríaren lanak: azterketak. http://www. gipuzkoakultura. net/euskera/ediciones/stMaría/azterke/aeiza01. htm 20080414Elortza, J.: Justo Garate (19001994) . Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia: Gasteiz, 2000. Elorza, A.: “Sobre los orígenes literarios del Nacionalismo”.Saioak (Revista de estudios vascos), 1978, nº 2. 6998 or.Enciclopedia de la filosofía Garzanti . Ediciones b: Barcelona, 1992Erkiaga, E. :Neurtitzak. Idatz& Mintz Literatur atalen sorta: Bilbao,2007. Erredakzioa: “Jakinen historiaurrea: abertzaletasuna eta euskara”.Jakin 21, 1981, 1922 in Jakin 50 urte 19562006. DVD Sonopress ElkarlaneanEslava, J.: El sexo de nuestros padres . Planeta: Barcelona, 1993Estébanez Calderón, D.: Breve diccionario de términos literarios . Biblioteca de consulta. Alianza Editorial: Madrid, 2000. Etxebarria, I., Tx. Larrea eta al.: Gerraosteko literatura . Labayru: Bilbao, 1980.Aitor Ortiz de Pinedo 178 Iriondo, J. M.: Teodoro G. Hernandorena (18981994) . Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu nagusia: Gasteiz, 2004.Iriondo, J.: Iñaki Eizmendi “Basarri” (19131999) . Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia: Gasteiz, 2002. Izen gabea: “ Gorrotoa lege . Jon Etxaide. Itxaropena, 1964”. Jakin ,1966.Iztueta Armendariz, P .: Erbesteko euskal pentsamendua: bi belaunaldikoen lekukoak: “Euzko Gogoa” eta “Zabal” . Utriusque Vasconiae:Donostia, 2001.Iztueta Armendariz, Paulo: Euskal idazleen belaunaldiez . UtriusqueVasconiae: Donostia, 2005. Iztueta, P . Eta I.: Orixe. Gutunak (19171961). Utriusque Vasconiae:Donostia, 2006.Iztueta, P .: “Euskal kulturaren kontraesanak: teoria eta praxia”. Uztaro 9 , UEU, 1993.Iztueta, P .: “Euskal kulturaren kontraesanak: teoria eta praxia”. Uztaro 9 . 1993.119152 or.Iztueta, P .: “Euskara eta euskal kultura: “Euzko Gogoa”renerronka”. Gogoa IIII. 2003ko apirila. 6997 or.Iztueta, P .: Erbesteko euskal pentsamendua . Utriusque Vasconiae: Donostia, 2001.Iztueta, P .: Intelligentsia kimatuaren orbelak . Kutxa Fundazioa: Irun,1996.Iztueta, P .: Nikolas Ormaetxea “Orixe” (18881961) . Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia: Gasteiz, 1987.Iztueta, P .: Orixe auzitan . Utriusque Vasconiae: Donostia, 2003.Iztueta, P .: Orixe eta bere garaia . Etor/Eusko Jaurlaritza: Donostia,1991.Iztueta, P .: Orixe gaitzetsia . Utriusque Vasconiae: Donostiae, 2003.Iztueta, P .: Orixe saiogilea . Utriusque Vasconiae: Donostia, 2003.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 181Gurruchaga, A.: El código nacionalista vasco durante el franquismo .Anthropos: Barcelona, 1985.Habermas, J.: Le discours philosophique de la modernité. Gallimard,1988.Haritschelhar, J.: “Ideologiak Lore Jokoetako kantuetan” in Antoined´Abbadie 18971997. Eusko Ikaskuntza/Euskaltzaindia:Ezohiko Kongresua: Hendaye, Sare, 1997.Hauser, Arnold: Hª social de la literatura y del arte. 3. lbkia ..Guadarrama: Madrid, 1976.Honderich; T. (arg.): The Oxford Companion to Philosophy . OxfordUniversity Press, Oxford, 1995.I´tarr A.: “ Alos Torrea . Elezar Berritua. Yon Etxaide. Itxaropena,1950”. Euzko Gogoa , 195007.Ibarzabal, E.: 50 años de nacionalismo vasco (19281978) . EdicionesVascas: Bilbao, 1978.Ibarzabal, E.: Koldo Mitxelena . Erein: San Sebastián, 1977.Ibinagabeitia, A. “Euzkera ta liburu lizunak”. Pariseko Euzko Deya ,1952XI1.Ibinagabeitia, A. (P . Sudupe arg.). Andimaren idazlan hautatuak. Elkarlanean: Donostia, 1999.Ibinagabeitia, A.: “ Goldaketan (Atzerri, Euskalerri). Jokin Zaitegi.Pizkunde, 1946. Zaitegi´ren idaztiei buruz”. Euzko Gogoa, 195002.Ibinagabeitia, A.: “ Herri mina. Aita Lertxundiren musika, Iratzederren olerkiak”. Belok, 1952. Euzko Gogoa , 195303.Ibinagabeitia, A.: Erbestetik barneminez. Gutunak 19351967 . P . Urkizuren edizioa. Susa: Zarautz, 2000.Intxausti, J.: “Zaitegi eta “Euzko Gogoa” (eta II). Hamar urtekolana (19501959), Jakin 13 . 1980. 96119 or.Intxausti, J.: “Zaitegi eta Euzko Gogoa” (I). “Euzko Gogoa”renlankideak, Jakin 12 . 1979. 120137 or.Aitor Ortiz de Pinedo 180 Lanz, J. J.: Páginas del 68. Revistas poéticas juveniles 19621977 . Juntade Castilla y León: Salamanca, 2007.Larrea, J. M. : Miranderen lan kritikoak. Pamiela: Iruña, 1985. Larrea, Tx.: “1956ko belaunaldia” in A. A. Gerraosteko literatura. Labayru: Bilbao, 1989. 916 or.Larzabal, P . (P . Xarriton arg.): “Pierre Loti eta gu” in Piarres Larzabalen idazlanak (V) . Elkar 1996.Lasa Gorraiz, Xabier: Manex ErdozainziEtxart. EFA FrantziskotarArgitaletxea: Oñati, 2000. Lasagabaster, Tx.: “Erbesteko literatura eta euskal literaturarenhistoria” in Apaolaza, X. (koord.) : Herri bat bidegurutzean.Aktak . Editorial Saturraran., 2003. Lasgabaster, Tx.: “La historiografía literaria vasca. Aproximacióncr´tico bibliográfica.” in Las literaturas de los vascos . Universidadde Deusto: Bilbao, 2002.Lekuona, J. M.: “Basarriren bertsolari proiektua” in IkaskuntzakEuskal Literaturaz (19741996). Deustuko Unibertsitatea: Donostia, 1998. 364379 orr.Llovet, J. et al.: Teoría literaria y literatura comparada . Ariel: Barcelona. 2005.Lopez Adan, E.: “Jon Mirande, eskuin muturreko idazlea”. Jakin106, 1998 maiatza/ekaina. 45 or.Mateo Gambarte, E.: El concepto de generación literaria. Síntesis: Madrid, 1996.Mendizabal, M.: “ Txurio Txoria . Eusebio Erkiaga. Labayru, 1986”.Argia , 19870215.Mielgo, R.: Eusebio Erkiagaren gerraosteko elaberrigintza (19581964) .Labayru ikastegia/Zornotzako udala: Bilbao, 1995.Mirande, J. eta Tx. Peillen: Igela: euskaldun heterodoxoen errebista.Hordago: Donostia, 1979.Mitxelena, K.: Gure artean . Alberdania/Gipuzkoako Foru Aldundia:Zarautz, 2001.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 183Jakin. Haizea dakiten orriak. 50 urte. 19562006 . DVD. SonopressElkarlanean. Jakin: Donostia.Juaristi, F.: “ Arturo Kanpionen bost euskal narrazio . Jon EtxaideItharte. Elezarrak.” El Diario Vasco , 19930904.Kaltzakorta, X.: Errose Bustintza (18991953) . usko JaurlaritzarenArgitalpen Zerbitzu Nagusia: Gasteiz, 2000. Kintana, J.: “Nietzsche euskal literaturan: Jean Etxepareren “Amodioa” (1910)”. Jakin 127. AzaroaAbendua 2001. 109128.Kintana, X.: Federiko Krutwig Sagredo (19211998) . Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia: Gasteiz, 1999.Kortazar, J.: “ Etxaide jauna . Jon Etxaide. Erein, 1987”. Etxaide aitaren urratsen bila”. Eguna , 19871219.Kortazar, J.: “ Euzkerea” eta “Yakintza” aldizkarietako olerkigintza .Labayru ikastegia/Zornotzako udala: Bilbao, 1995.Kortazar, J.: “Literatur kritikaz”. Jakin 56 , 1990. 183191 or.Kortazar, J.: Eusebio Erkiaga (19121993) . Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia: Gasteiz, 1997.Kortazar, Jon: Diglosia eta euskal literatura. Utriusque Vasconiae:Donostia, 2002.Kortazar, Jon. “Orixeren literatur tradizioez”. Jakin 87. 1995: 127138 in “Jakin 50 urte 19562006”. DVD Sonopress ElkarlaneanLanda, J.: “ Igibarziaren iphuinak . Federiko Krutwig. Luis Haranburu, 1982. Literaturaren heriotzea”. Argia, 19820502.Landa, J.: “ Mikelditarrak. Belatzen Baratza . Federiko Krutwig. Ediciones Vascas, 1979. Krutwig, bere baratzaren belatza”. ZerukoArgia , 19800316.Landa, J.: Gerraondoko poesiaren historia . ElkarAEK. Donostia,1983.Lanz, J. J.: Introducción a la generación poética española de 1968. (Elementos para un marco histórico crítico en el período 19621977) . EHU:Bilbao, 2000.Aitor Ortiz de Pinedo 182 Peillen, Tx.: “Jon Mirande 19501960 urtetako hamarkadan” inEgan 20013/4Peillen, Tx.: “Jon Miranderen ordeinua bere lekuan”. Jakin 106,1998: 1130. in “Jakin 50 urte 19562006”. DVD Sonopress ElkarlaneanPeillen, Tx .: ”Txomin Peillenen Euskaltzaindian sartzea ”, in Euskera, 2. aldia , Bilbao, 1989: 429486.orPerez Gaztelu, E.: Luis Villasante Kortabitarte (19202000) . EuskoJaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia: Gasteiz, 2002. Petersen, J.: “Las generaciones literarias”, in E. Ermatinger, Filosofía de la ciencia literaria , 137193 orr., 1984.Plazaola, J.: Introducción a la estética. Historia, teoría, textos. Universidad de Deusto: Bilbao, 1991.Ramos Ortega, M. (ed.): Revistas literarias españolas del siglo XX(19191975) . Ollero&Ramos Editores. Madrid, 2005 (3 lbki.)Rojo, J.: “Yon Etxaideren idazlanak: historiatik literaturara”. Jakin110:1999: 3748.Rubio, Fanny: Las revistas poéticas españolas, 19391975 . Publicaciones Universidad de Alicante: San Vicente del Raspeig, 2004(lehen arg. 1976). Ruiz de Gauna, A.: Catálogo de publicaciones periódicas vascas de los siglos XIX y XX. Eusko Ikaskuntza: Donostia, 1991.Ruiz, E.. Hitzaurrea in Píndaroren “Odas ”. Gredos, 2006. Russell, B. eta A. Einstein: “RussellEinstein Agiria”. Gogoa V2.2005eko urria 193203 or. Itzultzailea J. M. Larrazabal. London,1955eko uztailaren 9a.San Martin, J.: “Andima Ibinagabeitiaren euskaltzaletasuna”. Jakin122. 95100 or.San Martin, J.: “D. Nemesio Etxaniz euskal idazlea”. Jakin 22 .1982. 155158 or.San Martin, J.: “Juan Thalamas Labandibar”. Euskera 26, 1981.10161017 or. Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 185Mitxelena, K.: Historia de la literatura vasca. Ediciones Minotauro:Madrid, 1960.Moeller, Ch.: Littérature du XXème siècle et christianisme. 4 lbki .. Casterman: Paris, 1958.Mounier, E.: Le personnalisme . PUF: Paris, 1949. 17. argit. 2005.Murua, I.: “Ferderiko Krutwigi elkarrizketa”. Jakin 101. 1997: 61108. in Jakin 50 urte 19562006 . DVD Sonopress Elkarlanean Nieto, R.: Historia de la literatura española (y 4). Desde el 98 a nuestrosdías. Acento: Madrid, 2001.Nietzsche, F.: Moralaren genealogia. Klasikoak: Bilbao, 1997. O.: “ Zerumenditik . Iratzeder. Ezkila irarpenak, 1959. Olerki liburubarria”. Olerti, 195910.Odriozola, J. M.: Gerraurreko gizartehizkuntzalaritza Euskal Herrian .UEU: Bilbao, 1992.Olaziregi, M. J.: Euskal eleberriaren historia . Labayru ikastegia: Bilbao, 2002.Orixe: Idazlan guztiak . Etor: Donostia, 1991. Orixe. Gutunak (19171961) . P . eta I. Iztuetak prestatua. UtriusqueVasconiae: Donostia, 2006.Ortega y Gasset, J. : La deshumanización del arte . Austral, 1987. Ortiz, A. “ErdozainziEtxarten pentsamendua eta literatura”. Jakin143, 2004: 1150. in Jakin 50 urte 19562006 . DVD SonopressElkarlaneanOtaegi, J. A.: Partido Nacionalista Vasco eta euskal indarren batasuna. Jakin 1977, nº 1. 117122 or.Otaegi, L.: Jon Mirande (19251972). Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia: Gasteiz, 2000.Paz, O.: Los hijos del limo . Seix Barral: Barcelona, 1974.Paz, O.: Nobel Lectures: literature. World Scientific: London, 1990.Peillen Karrikaburu, Tx. : Baloreak Euskal Herrian eta beste gizarteetan. Utriusque Vasconiae: Donostia, 2005. Aitor Ortiz de Pinedo 184 Telleria, X.: Ixaka LopezMendizabal (18791977). Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia: Gasteiz, 1999. Thalamas, J.: “Isidoro de Fagoaga Larrache: una vida señera de artista y de escritor”. BRSBAP XXXIII, 1976. 343413 or.Todorov, Tz. eta O. Ducrot: Dictionnaire encyclopédique des sciences dulangage . Éditions du Seuil, 1972.Todorov, Tz.: Théories du symbole . Éditions du Seuil, 1977.Todorov, Tzv.: Devoirs et délices. Une vie de passeur. Entretiens avecCatherine Portevin . Ëditions du Seuil, 2002.Todorov, Tzv.: L´esprit des Lumières . Robert Laffont, 2006.Todorov, Tzv.: Le jardin imparfait . Grasset, 1998.Todorov, Tzv.: Nous et les autres. La réflexion française sur la diversitéhumaine . Éditions du Seuil, 1989.Toledo Leceta, A. M. :”Euskal eleberria (19141945): dardararenepizentrutik urrun” In Oihenart 14: “Gerra eta literatura 19141944” . EI: Donostia, 1997. Toledo, A. M.: “Euskal narrazioprosa modernoaren atarian” inHegats 27, 1990Torrealdai, J. M.: “Euskararen zapalkuntza (19361939)”. Jakin 24 ,1982. 577 or.Torrealdai, J. M.: “Yon Etxaide, barne exilioan euskaltzale”. Jakin110, 1999ko urtarrilaotsaila. 5973 or. Torrealdai, J. M.: “Yon Etxaide, barne exilioan euskaltzale”. Jakin122. 5973 or.Torrealdai, J. M.: Euskal idazleak, gaur . Jakin: OñatiArantzazu,1977.Torrealdai, J. M.: Euskal kultura gaur . Jakin, 1997.Ugalde, M.: “El exilio en la literatura vasca: problemas y consecuencias”. In El exilio español de 1939. (VI. lbkia) Cataluña, Euzkadi, Galicia . Taurus: Madrid, 1976.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 187San Martin, J.: T. Hernandorena (18981994) [Hilberriak]. Euskera40. 19951. 599600 or.San Sebastián, K.: Historia del Partido Nacionalista Vasco . Txertoa:Donostia, 1984.San Sebastián, K.: Memoria de un pueblo en marcha. Noventa años de nacionalismo (18951985) . Ereintza: Bilbao, 1985.Sarasola, I.: Euskal literaturaren historia . Lur, 1971, DonostiaSarrionaindia, J.: “Haur besoetakoa eta beste ninfula batzuk”.Maiatz 4 (1983ko abendua)Sarriugarte, I.: “ Jaioko dira. Eusebio Erkiaga. Labayru, 1984”. Idatz& Mintz , 198505.Satrustegi,, J. M.: Norbert Tauer (18981983). Eusko JaurlaritzarenArgitalpen Zerbitzu Nagusia: Gasteiz, 2003. Séneca, L. A.: Epístolas morales a Lucilio . Gredos: Madrid, 2000.Sudupe, P .: “Andima Ibiñagabeitia (19061967)”. Jakin 112, 1999.85 or.Sudupe, P .: “Belaunaldi tirabirak 50eko hamarkadan”. Egan 20011/2, Donostia. 23 or.Sudupe, P .: “Euskal kultura gerraondo minean”. In Hirurogei urte geroago. Sesenta años después, Aktak Actas, I . Editorial Saturrarán:2000. 225246 or.Sudupe, P .: “Euskaltzaleen saminak, salaketak eta kulturlanak50eko hamarkadan”. Egan 19951.Sudupe, P .: “Olerki erotikoak (II)”. Egan 19931. 45 or. eta hurr.Sudupe, P .: “Olerki erotikoak eta hauen ingurunea (I)”. Egan 1992.39 eta hurr.Sudupe, P .: Andima Ibinagabeiria (19061967) . Eusko JaurlaritzarenArgitalpen Zerbitzu Nagusia: Gasteiz, 1997.Sudupe, P .: Euskal literatura erbestean in http://www. larrabetzu.org/literatura/?=20 .20080405.Aitor Ortiz de Pinedo 186 Zaitegi, J. “Etxetxo”: “Aitzol´en belaunaldia”. EuzkoGogoa, 1,1950, Guatemala. 57 or.Zaitegi, J.: “Atarikoa”. EuzkoGogoa 1957 .UztailaDaguenila.Zalbide, M.: “Iparraldeko euskalgintza, XIX. mendearen bigarrenerdian: Zaldubi eta bere garaia” . Euskera 52; 8771008 orr.Zeleta: “Pernando Plaentxiarra (PlaentxiaEibarretan bildutakoipuisorta). Jon Etxaide. Itxaropena, 1957. Etxaide´ren Pernando plaentxiatarra”. Euzko Gogoa, 195611Zeleta. “ Amasei seme Euskalerri´ko . Yon Etxaide. Kuliska Sorta,1958”. Euzko Gogoa , 195803.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 189Urkizu, P . (arg.): Anton Abbadiaren koplarien guduak. Bertso eta airezenbaiten bilduma 18511897 . Donostia: Eusko Ikaskuntza; Bilbao: Euskaltzaindia, 1997.Urkizu, P . (arg): Jon Miranderen gutunak (19481972) . Susa: Zarautz,1995.Urquizu, P . (ed.) et al.: Historia de la literatura vasca . Uned: Madrid,2000.UZEI. Politika hiztegia I . Donostia, 1980.Velez de Mendizabal, J.: Sebero Altube (18791963). Eusko Jaurlaritzaren Argitalpen Zerbitzu Nagusia: Gasteiz, 2000. Vilavedra, D.: Diccionario da literatura galega II. Publicacións periódicas .Galaxia: Pontevedra, 1997.Weber, M.: Économie et société II. L´organisation et les puissances de la société dans leur rapport avec l´économie. Plon, 1971.Weber, M.: Etika protestantea eta kapitalismoaren izpiritua . Gaiak:Bilbo, 1996.Xarritton, P .. Jakin 39, 1986. “Piarres Lafitte zenaren pentsabideak”. Jakin 39. 1986: 103118 in “Jakin 50 urte 19562006”.DVD Sonopress Elkarlanean.Ysern, J. A. et al. Introducción a las lenguas y literaturas catalana, gallegay vasca. UNED ediciones: Madrid, 2004.Zabala, J. R.: “1936ko euskal erbesteko prentsa Europan”. Jakin119. 2000: 87 eta hurr. in “Jakin 50 urte 19562006 ”. DVD Sonopress Elkarlanean. Zabala, J. R.: “Isidoro de Fagoaga. La soledad del humanista” inApaolaza, X., Ascunce, J.A. eta Momoitio , I. (argk.): Hirurogeiurte geroago. Euskal Erbestearen Kultura. Aktak. 2. Editorial Saturraran: Astigarraga, 2000.Zabala, J. R.: Fagoaga Larrache, Isidoro de. Hamaika Bide Elkartea.Euskal Erbesteen Kultura.http://www.hamaikabide.org/info.php?id=31&letra=F 2009019Aitor Ortiz de Pinedo 188 21. J. Díaz Noci, 1994 eta A. Ruiz de Gauna, 1991.22. Aldizkari baten argitaratzeko azken data ez dugunean ematen, ala ez dugudata aurkitu, ala argitaratzen jarraitzen du. Gure iturriak dira: J. Diaz Noci,1994, eta A. Ruiz de Gauna, 1991.23. S. De Pablo et al. 2005, 278 orr.24. J.M. Torrealdai 1977, 3123 orr.25. K. Mitxelena, 1960, 161 orr.26. J. Intxausti, 1979 eta 1980.27. P . Iztueta, 1991, 79498 orr.28. “Orixe: “Ezinbestean (Andima´ri)” Gernika 23, 81 orr.29. F. Krutwig: “Zer naiz?” Gernika 16, 33 orr.; “DeoIgnoto” Gernika 17, 13orr.; “Humanismu, Gizabidea” Gernika 7, 8 orr. Eta abar...30. “Un artículo euskériko de F. K. Krutwig” in Orixe, 2005. 525539 orr.31. Gernika 13, 3 orr.32. N. Etxaniz, 1978. Beraren lan sakabanatuen bilduma da.33. J. Mirande: “Euskaldungoaren etsaiak” Gernika 23, 85 orr.; “Los enemigosde la nacionalidad vasca” Gernika 24, aurrekoaren itzulpena da “denek argientzun zezaten”; “Abertzaletasunaren inguruan” Gernika 25. 34. Orixe: “Ezinbestean (Andima´ri)”. Gernika 2335. Cantabria franciscana aldizkarian eztabaida hau izan zuten L. Villasantek“En torno al problema del vascuence” 8. zkian, 1951, 4054 orr.) etaOmaetxebarriak (¿Esperanto o vascuence?” 9 zkian, 1951, 132139 orr.).Aita Mokoroak ere L. Villasanteri erantzun zion “Carta semiabierta” batean. Eztabaida horren berri: P . Sudupe, 2000.36. Gernika 16. 33 orr.37. D. Dufau: “Ilunduratik argira” Gernika 8; “Ezkurra” Gernika 15.38. Gernika 19, 118 orr.39. J. Plazaola, 1991. 565 orr. eta hurr.40. “Deo ignoto” Gernika 17, 13 orr.41. Euskaltzaindia, 2008. 280 orr.42. F. Rubio, 2004. 35 orr.43. Gernika 23. 128 orr. Erredakzioaren oharra.44. D. Vilavedra, 1997. “Prólogo” 916 orr45. Ikusi horren adibide: I. López: “Erdarazko bueno eta malo, euskeraz” Gernika 19, 101 orr. Fantasiazko etimologismoaren erakusgarria da. 46. K. Mitxelena: “EuzkoGogoa eta Euskera”. Egan 5/61956.47. Gernika 14, 8 orr.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 191Oin oharrak1. P . Iztueta, 1996. 336 orr.2. Jakin 21. 25 urteurrena, 1981. 78 orr.3. J. R. Zabala, J. R., 2000, eta autore berak I Fagoaga zuzendariaz internetenargitaratutakoak, esaterako.4. C. Pitollet “Ameca” in Gernika 22. 17 orr.5. K. Mitxelena, 2001. 49 eta 224 orr.6. “Literary criticism” in Britannica, 2009 by F. C. Crews7. R. Barthes, 1964. “Les deux critiques” artikuluan.8. T. Honderich, 2005. “unsaturated expression” sarrera A. Gupta irakasleakizenpetuta9. F. Krutwig: “Gernikako Arbolaren Fruktuak: Egia ta Tolerantza” Gernika15eko artikulua ikusi adibidez. 10. A. Ibinagabeitia: “ Gernika , gure aldizkaria” in Gernika 25, 196 orr. Eta F.Krutwig: “Humanismu, Gizabidea” Gernika 17, 8 orr. Orixek ere badarabilgai hau ezinbestean “Gizabidea” tituludun bi artikulutan Espuru izengoitiarekin: Gernika 11 eta 12an.11. Gernika 24, 1954. Mirande´tar Jon: “Lili bat”12. S. De Pablo et al., 2005.13. E. Mounier dugu korrontearen postulatzaile entzutetsuena. Le personnalisme .PUF: Paris, 1949 liburua argitaratu zuen. J. Maritain humanista izateazgain, Frantziaren enbaxadorea izan zen Erroman Aita Santuaren aurrean.14. J. Azurmendi, 1996. Ez bakarrik Lehendakaria, beste askok ere jarraitukozitzaizkion hurrengo urteetan: K. Santamaria, T. Etxebarria, M. ErdozainziEtxart euskal idazleak, adibidez. Garai hartako beste euskaradunidazle txikiago batzuek ere joera humansitak zituzten, 200adibidez, J.SanMartinen iruzkinei kasu egiten bazaie sareko Idazleen Zubitegian. 1975kodemokrazian ere, agintarietan indarrean egon den/dagoen pentsabidea da:M. K. Garmendia sailburu ohiarena...15. H. Duhau, 2007. 65 orr.16. Gernika lagunartea: “Nuestra posición” Gernika 2, 1948 JanvierFévrier17. S. De Pablo et al., 2005. 111 orr.18. S. De Pablo et al., 2005.112 orr.19. Gerra Hotzak sortzen zuen kinka larriaz: 1955ko “RussellEinstein aldarria” in Gogoa V2, 2005.20. “ Gernika , gure aldizkaria” Gernika 25, 1953.Aitor Ortiz de Pinedo 190 1etik 25era, urtez urte, bakoitzari dagokiona erraz asmatzeko moduan.Gure gomendioa da pieza literario bakoitza irakurtzea iruzkinarekin batera.Hemen zenbakiaren numerazioa jarriko dugu.71. D. Bergez, 199072. J. Haristchelhar, 1997; P . Urkizu, 1997; J. Casenave, 1997.73. Gernika 7. 10 orr.74. J. Casenave, 1997.75. P . Bidart, 199776. Gernika 8, 2 orr.77. Ibid.78. Gernika 11, 58 orr.79. Gernika 13, 2 orr. “Euskaltzaindian Sartze Itzaldia”80. Ezizenen jabeak bi iturritik zehaztu ahal izan ditugu: Auñamendi Entziklopediatik eta Euzko Gogoa aldizkariaz J. Intxaustik eginiko artikuluetatik.81. Jo hona, adibidez: “E. Fromm, 1976.82. Gernika 683. Ibid.84. Gernika 985. Gernika 1386. J. Eslava, 1993. 214 orr.87. Gernika 1588. Gernika 1789. “Jean Paul Sartre´ren ardi galduak” argitaratu zuen Egan 19512 aldizkarian90. Gernika 1491. Gernika 1892. Gernika 2293. Gernika 1294. Orixek gutunetan Recueuillement izenburua aipatzen du; bizpahiru gehiagoere baditu ildo berekoak. Autore hau boladan zegoen euskal idazle katolikoen artean; J. Artetxek, esaterako, bizitza intelektuala arautzeko liburu tomista hau erabili zuen: A. G. Sertillanges O. P .: The Intellectual Life : TheCatholic University of America Press: Washinton, D. C., 1998. (frantsesezko jatorrizkoa 1946koa da) 95. “Bethi gose” Gernika 1796. Gernika 1997. Gernika 11Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 19348. Gernika 12, 43 orr.49. J. San Martin, 1981; Agud, 198150. Interesa pizten du orain ere V . Hugok euskal letren baitan: 2009ko Hegats43 aldizkaria berari eskaintzen dio Euskal Idazleen Elkarteak.51. K. Mitxelenak elkarrizketatu zuen Eganen 1955ean. Interesgarria da euskarari buruz eta Euskal Herriaz dioena.http://andima.armiarma.com/egan/egan24/egan24.htm 52. J. Thalamas, 1976. 409 orr.53. R. Picavea “Eman da zabal zazu” in Gernika 1, 194554. J. Díaz Noci, 1994ko zenbait datu erabili ditugu, baina agerkariaren alderdiliterarioa ez du aztertu autore honek.55. Orixe, 2006, 436 orr. I. Fagoagak gutuna bidali zion Orixeri (1950V24)56. Ibid.57. J. Intxausti, 1979.58. J. A. Cuddon, 1999: “journalism” terminoa.59. Euskaltzaindia, 2008. non “kazeta” terminoa definitzen duen X. Altzibarrek.60. Bostak bat: Sinonimoen hiztegia. Ikusi “kazeta” terminoa. UZEIren sinonimoen hiztegian gauza bera: ikusi “aldizkari” terminoa.61. Gernika , 1945.62. L. M. Lekuona, 1998.63. Tzv. Todorov, 1989; P . Larzabal, 1996.64. Ez dira euskal literatura. M. Legassrren eta beste zenbaiten entseguak ditugu gogoan. Fikzioaren eta entseguaren arteko mugak labaingarriak dira.Interesgarria da eztabaida horretarako H. Bloom literatur kritikariaren2005eko liburua.65. Literatura postkolonialak maite duen gaia. Ikusi Ch. Achebe afrikarraren:Gainbehera dator dena . I. Galfarsoro eta J. Gabilondo (2005) kritikariek literatura eta kritikamota hau egokitzat dauzkate euskal estudioetarako.66. Adibiderako ikusi oraintsu (2009) argitaratutako J. Dïaz Nociren liburuanGernikaz den atala.67. Ibid. Hitz hori erabiltzen du J. Díaz Nocik Gernika ren abertzaletasunarekinkontrajarrita zegoen bestea izendatzeko.68. Sarean aurki daiteke.69. Eusko Jaurlaritzak argitaratutako Bidegileak saila iturri oparoa izan zaigu.70. Irakurleak aurki litzake aldizkariko testu gehienak sareko Ibinagabeitiaproiektuaren webgunean. Gernika aldizkariaren lehen zenbakiek (lehen zenbakitik bederatzira) ez daramate numeraziorik, baina ordenatuta daudeAitor Ortiz de Pinedo 192 123. Gernika 23. 85 orr.124. Aldizkari hori irakurleak Ibinagabeitia proiektuan kontsulta dezake sarean.125. Gernika 19126. Gernika 16127. Gernika 19. 106 orr.128. Gernika 2 “Nuestra posición”, La Agrupación popular Gernikak sinatua129. Politika hiztegia I . F. Krutwigen “Faxismoa” sarrera. UZEI; Donostia,1980.130. Sareko Klasikoen gordailuan dago Narrazioak izenburuaren barnean.131. I. Borda, 2004.132. L. A. Séneca, 2000. 195 orr. eta 235 orr.133. E. Mateo Gambarte, 1996.Euskal Literatura Gernika aldizkari liberalean /paren.left19451953/paren.right 19598. Antzeko gauzak idazten ditu Lizardik “Egia ikus dezagun, Ama!” artikuluan(Hitzlauz liburuan, sarean baitago Klasikoen gordailuan)99. Gernika 17100. Gernika 19101. Tx. Peillen, 2001. 102. Ibid.103. O. Paz, 1974. 96 orr.104. Gernika 25. 196 orr.105. Gernika 23, 196 orr.106. Ibid.107. Gernika 25. 197 orr.108. T. Henderich (arg.), 1995: “progress” sarrera R. C. Solomonek sinatua.109. Gernika 16. 33 orr.110. Kwongloi Shun: “Lao Tzü” sarrera, T. Honderich (arg.), 1995 liburuan.111. Sareko Klasikoen gordailuan daude idazlearen hainbat idazki: bilduma(poemak, artikuluak...) eta bestelakoak ( Haur besoetakoa eleberria) ere bai. 112. Gernika 16113. Gernika 16114. J. Mirande 24 poema, Susaren webgunean (faksimileko sarreratik)115. Gernika 16. 43 orr.116. Aristote, 1988. 42 orr. “Horrenbestean pertsona malenkoniatsua beti aurrera begira dago plazeraren bila, mina baretzeko jokabidea baino ez dena,eta behazun beltzaren hondakinetatik jaio dena. Gorputzaren asea suharkibilatzen du etengabe distraitzeko joera izateagatik, eta zabarkeriarekin jokatzen du plazera hautatzerakoan: ondorioz biziora lerratzen da. Malenkoniatsuak ezin du jasan bizitzaren soiltasun kolorgea, amorrarazten zuenbehazunaren ondorioz. Horrexegatik izaki bortizkeriazalea da: aldaketaetengabearen menpeko morroia; antzemanezina da”.117. Gernika 18. 35 orr.118. O. Paz, 1974.119. Gernika 21120. Faxismoaren ezaugarriak zerrendan eman ditu R. Savoy irakasleak (Oberlin College) sinatzen duen “fascism” sarreran: Encyclopaedia Britannica : Chicago, 2009. Horri jarraitu gatzaizkio.121. Gernika 25. 208 orr.122. Gernika 19. M. Legasseren artikulu baten itzulpena egin zuen J. MirandekGernika rako. Aitor Ortiz de Pinedo 194

2023-12-01

booktegi_liburua_arratsalde_bat_aunemendi_lorearekin

booktegi.eus PATXI SALABERRI MUÑOA Arratsalde bat AUÑEMENDIKO LOREArekin Atari atarikoak Bizitza legea balitz bezala, guztiok ohi dugu maltzurkeria keinuak berezko dituen adiskideren bat. Alegia, maltzur samarra eta, horrexegatik ere, biziki estimatua den adiskidea. Esan nezake horrelako batek zirikatuta dakardala gaur liburutto hau hona, nonbait, ez irakurtzeko jarri omen ditugun aitzakiak indargabetzeko –haren hitz hutsak dira– irakurketa baliabideak eta zirkuitoak areagotu eta erraztu egin behar baitira etengabe. Batzuk ez dugu ideia hori hain garbi, baina, tira..., adiskideak, maltzurrak zein onberak, adiskide dira eta adiskide nahi genituzke aurrerantzean ere. Eta adisk ide zirikatzaileari, hortaz, nire esker ona. Lana osatzen duten bi atalok Egan aldizkarian argitaratu ziren, ale banatan bereizirik1. Ukitu ñimiñoren bat edo beste egin bazaio ere, oraingo berrikuntza nabarmenena lana sortu bezala eskaintzeko asmoa izan da, hots, elkarrekin eta bat eginik. Eta hauxe duzu, irakurle, kumetxoa. tra noi si discute piú che altro per tenerci in esercizio C. Pavese zuk eta nik hutsa leitu dugun liburua A&P probetxu handikoa izan ohi da liburua idazleak nahi duen ez bezala irakurtzea W.H. Auden eta sabela uzkurtu zitzaidan ulertu nuenean zein aurkako izango nuen mundua aurrerantzean J. Updike Hariratzen Zinezko jakituriaren sotoetan erdi gorderik bizitzen jakin izan zuen Pierre Hadot ek berretsi ohi zuenez (Hadot 2009, 105 or.), idazle baten obra behar bezala ezagutzera iritsi ahal izateko, argi eta sakon begiratu behar zaie hiruzpalau galderak ekarraraz ditzaketen erantzunei. Galdera sakonak eta, guztiarekin ere, formulazio xume hauetara laburbil litezkeenak, hots, zer idatzi behar du idazleak? zer idatzi ahal du? zer idatzi nahi du? Eta, azkenik, zer idatzi du hondarrean? Erraz suma daitekeen bezala, galdera bakoitza errealitate bilaka zitekeen obra mota zehatz batez mintzo zaigu, baina, lehenik eta behin, emaitza izan zitekeen horren burutze baldintzak agertzen ditu. Behar izan aditzak idazlearen balio moralez, sinesmenekoez eta, finean, konpr omiso politiko sozialez hitz egiten digu. Ez baitirudite inolaz ere berdin, esaterako, ofizioz apaiz den batek eta, adibidea muturreraino eramateagatik, bokazioz akrata agertzen denak idatzi behar dituztenek. Bigarren galdera, agerikoa da, idazlearen berar en adoreaz eta testuinguruak haren eginkizuna baldintzatzeko duen indarraz mintzo zaigu batik bat. Idazleak egin behar lukeen hura mugatzeko aparatuaz, hain zuzen. Ahalmen psikologiko pertsonalaz, alegia, eta sistemaren –sistema guztien – errepresio eta bi deratze mekanismoez, oro har. Idazleak idatzi nahi duenari erreparatzeko orduan, erantzuna ez da hain objektibagarri agertzen, norberaren apeten, gustuen eta idazteko eginkizunean jarritako xedeen jolas zelaia aldakorregia baita. Edonola ere, eta normalean , a posteriori buruturik geratu ohi den ekoizpenean badira aldez aurreko galderari emandako erantzuna ezagutzeko zantzuak, ilun samarrak badira ere maiz asko. Zeren idazleak azken emaitza gisa ematen duen obrak (“zer idatzi du?” galderari ihardesten dionak , noski) aurreko galdera horietaz guztiez jarduteko aukera paregabea eskaintzea du xede nagusi. Jolas horretan sartzeko gonbit espresa egiten dute gizakiaren buru eskutik sortutako lan guztiek eta, nola ez, gonbidapen hori medio, diosala egin nahi genioke beste behin Txomin Agirreren Auñemendiko Lorea liburuari ondoko lerrootan. Izan ere, egungo gizarteak bor bor dirakiten gatazka ren, historiaren eta kontatzeko moduen gaiak arreta bereziz hartu nahi dituen honetan ez dator gaizki gogoratzea aspaldi ekin zit zaiola gurean ere erronka horren jorratze literarioari, eta bereziki XIX. mendearen amaierako autore zenbait hasi zirela gai horien inguruko irakurketak, interesak eta laztasunak islatzen beren idazlanetan. Garbi nabarmendu beharra dago, halere, gure narr atiba larriak hastapeneko obran bertan jaso zuela gai nagusitzat egungo lazkaren –gatazka politikoaren, esan nahi baita – sustraietan datzan eta oraindik orain irmo daragion errealitatearen auzia. Eta berariaz diogu “jaso zuela”, eta ez “heldu ziola”, zeren eta oraino ez baita argi geratu zinez “heldu” nahi ote zitzaion gaiari ala jarduera narratiboaren eragin hutsez iritsi zen haren isuria fikzioaren orrialdeetara. Txomin Agirreren lehendabiziko nobela ez ospetsu honetan, ordura arte literarioki ia ukitu gabekotzat geneuzkan gai larri horiei heldu zitzaien, esan bezala, nahi baino era oharkabeagoan akaso, baina, guztiarekin ere, autoreak desira uste zezakeena baino zuzenago. Euskal munduak garai historikoetan jasan duen kolonizazio eta akulturazio prozesu eskergenaz eta hedatuenaz bete betean diharduen aurreneko euskal eleberria izanik, bistan da eztenkada egokia gerta dakigukeela hori “euskal” izendapenarekin datozkigun gatazka eta errelatoaren gaiak mahaigaineratzeko eta Txomin Agirreren ikusmoldeak eta t rataerak eragindako ondorioak baloratzeko. Auñemendiko Lorea k eskaintzen dituen historiaren eta azal eta ehundura ideologikoen berri emateko ahalegina eta osatze lana genituzke, beraz, hemen hizpide. Agerian gera bedi, hortaz, ez direla ondarrutarrak irud ikatutako istorioak, jolasak edota literatur artifizioak aztertzea lan honen xedea, obra bat ulertzeko biziki interesgarriagoa eta adierazgarriagoa den azal azpiko errelatoa ri erreparatzea baizik. Azal azpiko jario horretaz ohartu ahal izateko, horratik, azal gaineko islak beste era batean dekodifikatzea baino ez dago. Eleberria autoreak ezin espero zezakeen moduan irakurtzea, alegia. 1 – Hagiografia eleberrirantz erroizten hastean Txomin Agirrek 1898an argitaratu zuen eleberria hizpide, has gaitezen aurren aurren hiruzpalau oharño esanguratsu bezain maltzur astalkatzen. Gogora bedi, lehendabizi, narratibaren bokazioa berandu samar ezagutu zuen eta lanbidez apaiz zen baten lehen eleberria izanik, ezin espero zitekeela harengandik –eta ez gintuen horretan defraudatu – alderdi tekniko depuraturik edota narrazioaren mekanismo guztien jabe agertzerik2. Baina formalki bederen, lan duina izan zen harena bere garairako3 eta, ezbairik gabe, ohi dena baino irakurriago izatea merezi zukeena eta, honetaz gain, ohi ez bezala irakurria ere mereziko lukeena. Bigarrenik, liburuaren hasieran adierazi bezala, Hegoaldeko irakurleak dit u Agirrek ikusmiran. “Zatoz neugaz batera Frantziaruntz: Auñemendi tantaiak igaro daiguzan biok” (Agirre 1898: 1986, 25 or.), dio idazleak hasi bezain azkar. Oraingo –ez orduko – mugaz bestaldera4 garamatza, beraz, elebe rriak, bestalde hurbilera, eta hara goazenok Hegoaldeko irakurleak baino ezin gara izan haren ustez, espainiar irakurle euskaldunak hain zuzen, beheraxeago iradoki legez, irakurle garenon anaia frantziarren eskualde euskalduna izango baitu eleberriak agert oki: “emendik prantsez anaien errietaraiñoko osterea berealaxa egingo dot, ango barri guztiak zuri ekartearren” (25 or.). Hirugarrena: Auñemenditik urrunxko geratzen den hizkeran –bizkaieraz – zuzentzen zaio irakurle horri, eta, are larriago dena, balizko errotaren irin jasoleen kopurua askoz murriztuago utziko zuen bizkaiera larramendizale gisako batean zuzendu. Zeren eta, ez orduan eta ez beranduago, bikote horren uztarketak ez du opari zoriontsuaren efekturik egiten irakurle usatugabeen artean, alderantz izkoa baizik: hizkera horrek berak, inon gutxitan erabili ohi den lexiko ezezagunaren hegaldi zorabiatzailea eransten die5 oharkabean irakurle askoren uxatzaile automatiko gertatzen diren eragozpen dialektologiko arrunt ei6. Ideologikoki, beraz, bizkaitar euskaldun alfabetatu eta kultuen esparrukoa dirudi Agirrek hasieratik irudikatu nahi izan zuen irakurleak, eta hartara bideratua egin zuen hautuak. Horren ondorioz, bizkaitar irakurl e xumeak ere berez gera zitezkeen –eta geratu ziren! – liburuaren irakurle izatetik at7. Hizkuntz zailtasunak aitzakiatzat8, horratik, azken mendeon ez bide dira gutxi izan eleberria bertan behera utzi duten ilustratu eta letra jende bizkaieradunak berak ere9. Laugarrena: Euskal irakurleen esparru zentralera iristeko aukera gutxi zeukan euskalki batean idatzia zetorren, hortaz, liburua, muturretako hizkuntz aldaerak, euskalkizaleek diotena diotela, inoiz ez baitira izan euskal munduaren erdigune geografiko lingu istikoetan historian zehar garatu den literatur irakurle indartsuenaren gogoko hizkera. Lehenago lapurtera, beranduago gipuzkera –egun, haietan bietan oinarritzen den batua ahaztu gabe –, nabarmen markatua izan da betidanik literatur hizkeren zentraltasunar en premia, obra batek mutur euskalkietatik kanpoko irakurlerik izango bazuen. Nekez espero zezakeen inork, bada, ez irakurleen aldetik eta ez literatur historiografiaz arduratu diren besteren aldetik eleberriaren balorazio berezirik. Funtsean, eta kasu hon etan bereziki –barkatuko ahal zaigu hitzez egitera goazen bekatu larria! –, hizkeraz bizkaitar ez den inor gutxik irakurri duelako Auñemendiko Lorea . Ez eta, goian adierazi bezala, bizkaieradunek berek ere. Onaindiak dioen moduan: “gure baserritarrak ez ebe n ezagutu irakurgai au” (Onaindia 1964, 24 or.). Eta uste dugu horretan behintzat bazekiela zertaz ari zen erudito amorotarra10. Azkena edo: gerokoan hizkuntzaren maisutzat azalduko zen arren, guztiarekin ere ezin aha ntz daiteke, ez eskaintzeagatik, hizkuntzaren jario natural gehiegirik ere ez zuela eskaini Agirrek obra horretan. Ortopedikoa zenbaitetan, akastuna inoizka, idorxko eta gaitz gertatzen da sarritan haren mintzoa narrazioaren harian. Ezeroso, azken batean. Irakurketa lasaiaren eragozpen artegagarrien artean, esaterako, Agirreren hitanozko aldaerak eta akatsak11; nonbait hartan trebatuegi ez ziren garaiko apaizek bezalatsu moldatuak, erants liteke jarraian, adiskide min z uen Azkue jakintsua ere ez zen eta salbuespen izan12. Peccata minuta , seguru asko, euskaraz lar usatu gabea zen genero erraldoi bati ekiteko ahalegin eskergaren hasieran berehala barkaturik ez uzteko. Baina traba deser osoa irakurlearentzat, edonola ere. Edozein modutan –gurean ez baitira kontu txarrak sukaldetik kaleratzen –, Agirreren eleberriaren irakurketa gaitz hari buruzko lehen adierazpen ozena, handik mende laurdenera Lhandek utzitako konstatazio beltz batetik xu rgatu ahal izan zuen nahi izan zuen orok13: “Agirre'ren lendabiziko irakurgai ori jakintsu ta euskaltzale batzuen artean gelditu zan ” (Lhande 1923, 107 or.; g.l.e.). Izatez, esaldi haren ifrentzua agertuz Onaindiak ber anduago idatzi zuen moduan, “euskaldun geyenak Auñemendiko lorea bildu gabe gelditu ziran” (Onaindia 1964, 24 or.). Bildu gabe eta narrazio gose, alegia; eta ez bakarrik baserritarrak, langileak eta jende xeheak, “euskaldun gehienak” baizik. Orain bezala, beharbada. Ezerosoa eta, are, gaitza da, zaila, bai, Auñemendiko Lorea liburuaren irakurketa. Ezerosoa irakurle xumearentzat eta ezerosoa, orobat, Txomin Agirreren obra, honengatik edo hargatik, gogoko edo bihurtu nahi lukeen ororentzat ere. Eta ez genuke, ustez, oker larririk egingo Agirreri berari ere –nahiz arrazoi desber dinengatik, gero ikusiko den bezala – liburuaren burutzapena deserosoa gertatu zitzaiola pentsatuko bagenu. Baina bada arrazoi gehiagorik ere eleberri honen irakurketa tentagarriegia ez dela uste izateko. Batetik, Agirreren liburua tematika erlijioso hutsar ekin lotua izan da hasiera hasieratik, eta horrek ere ez dio fabore lar egin. Emakume santu baten bizitzak –honako hau bezain luzea den bizitza batek, behinik behin – ez du normalean, ez lehen eta are gutxiago orain, irakurle gehiegi hurbilarazten, ez eta i rakurle gisa espero omen zituen XIX. mendearen amaierako baserritar piadosoak ere. Lehen euskaldun emakume santuaren bizitza izanda ere. Ezin falta nola bai, nola ez! liburua eskuetan hartu orduko irakurlea artegaraz dezakeen eragozpenik ere. Esate bater ako, eleberrian azaltzen den ikusmolde ideologikoa eta haren tratamendua eta garapena. Gai luzea, halere, eta horren mingostasun goxotasunez beherago jardungo dugu. Eta liburuaren zamaz eta eragozpenez dihardugula, zer esan eleberria inoiz osorik irakurri gabe, haren aurkako propaganda –kritika? – zabaltzean, litezkeen irakurleen aurreiritziak eta prebentzioak mingosten aritu izan diren adituek sutara ekarritako egurrez? Ez da zalantzarik haietako batzuen argumentario “literarioa” izan dela Agirreren obra h oni irakurle gehien uxatu dizkiona, besteak beste, errukirik gabe tratatua izan delako lehen eleberri hau, eta aldi berean, egileak narratiba historikorako omen zituen gabezia lar zehaztugabeak nabarmendurik, ohitura eleberrigintzarako omen zituen dohain p aregabeak goretsi egin direlako, harako hura baztertzeko eta ahantzarazteko gonbit inplizituak eginez. Ziur asko, Lhanderen hegatsetik etorri zitzaizkion irakurleari Agirreren liburua bazterturik uzteko kritika garratzenak14. Haren ustez, ondarrutarrak oker jokatu zuen Auñemendiko Lorea ren gaia, hizkuntza, egintzak, gertaldiak –ba ote du besterik eleberri batek? – aukeratzean. Irakurria izateko eta arrakastarik izateko, gai eta hizkera ezagun eta errazagoetara jo behar i zan zuen idazleak, haren aburuz: [...] jakintza gabeko nekazari ta langileak, ta, xuberotarrak dionaz, jende 'xeeak' irakurtzeko gutunak zuzendu nai baditugu, euskera adi errexa erabili biar degu, ta ortarako gai edo arlo ulergarriak autatu biar ditugu. Beraz, euskerak errexenik aitatuko dituanak dira euskaldunen gora berak, euskaldunen esanak, euskaldunen bizitza (Lhande 1923, 106 107 or.). Baina, batik bat –bide “pedagokiko” aren indarra! – pertsonaien onomastikaz baliatu zen liburua erridikuluan jartzeko, gaitzesteko... eta gera zitezkeen irakurle saiatuak sekulako aienatzeko: An zebilzkigun arrotz zarren egiteak, Txilperiko, Txildeberto, Teodoriko ta beste perretxiko orienak gure baserritarren egitekoakiñ antzarik etzeukaten (Lhande 1923, 107 o r.). Liburuaren aurkako karikatura bidegabekoa Baionako zuberotarrak erabili zuena hitz jolas huts izatetik igarotzen ez zen xelebrekeria hura papereratu ahal izateko, karikatura eta gehiegikeria, ez baitira berak aipatu leinu merovingiarreko izen horiek eleberrian bost lerro eskas betetzera iristen15. Nolanahi ere, argi zeritzon Lhandek Agirreren akatsari: agerikoa eta ebidentea omen zen hori guztia –“egia ori” dio berak – “etzuan Agirre'k astapen astapenetik, ondo asm atu” (Lhande 1923, 107 or.)16. Baina Lhandek eta bestek17 diotena diotela, Auñemendiko Lorea k ondo asmatu zuen transmititzen Agirrek akaso modu kontzientean bilatzen ez zuena ere. Izatez, Auñemendiko saltus eta ager erromantiko haietan hedatzen ari zen konbultsio ideologikoa eta politiko soziala irudikatuz, hemeretzigarren mendearen amaierak bizi zuen egoera islatzen du eleberriaren hasieratik ia azken kapituluraino. Berriro diogu, Agirrek, nahi gabe apika, inguruan zuen errealitatea eta, aldi berean, bere hautu ideologiko propioa transmititzen ditu liburuan barrena. Eta, jakina, biziki interesga rri bilakatzen da eleberria, besteak beste, faktore haiekiko erakusten dituen herren, enpatien, sintonien eta, apaiz integrista obendientea eta euskalzalea izanik, kontraesanen bilduma ere badelako. Eta batik bat, eta modu bitxi samarrean bada ere –hagiogr afia honen ederra! –, XIX. mendeko euskaldunek bizi zituzten kolonizazio /deskolonizazio prozesuekiko sentimenduen irudikapena ere falta ez duelako. Garoa eta Kresala baino problematikoagoa eta konplexuagoa, beraz, Auñemendiko Lorea . Zalantzarik gabe. Eta a gian horretxegatik ere interesgarriago eta premiazkoago Agirreren diskurtsoaren –errelato aren – harien ehundurari eta nondik norakoen jolasari erreparatzea. Hogeita hamar urte inguru zituela ekin bide zion Txomin Agirrek Auñemendiko Lorea idazteari. Eta be herago ikusiko den bezala, ez dirudi ondarrutarraren ordura arteko irakurketak lar bideratuak izan zirenik nobelaren esparruan barrena, garaiko Pereda edo Barojaren bat kenduta, irakurketa piadosoetarako baino ez baitzuten izaten betarik eta bitartekorik e liz karreran barneratzen zirenek. Pentsatzekoa da, beraz, apaizgaitegian hala moduan ezagututako literatura klasikoa izango zuela Agirrek formakuntza narratibo bakarra. Eta “hala moduan” esateko ausardia dugu, zeren, logikoa denez, apaizgaitegietako presta kuntza gehiena bide erlijiosoetatik zehar abiatu izan baita betidanik, ia aisialdi hutserako geratzen zen literaturaren –eta are literatura garaikidearen – ezagutzari tarte txikia besterik ez utziz. Jakina, XIX. mendeko nobela, batik bat molde erromantikoek in identifikatzen zena, espresuki ekiditeko artefaktutzat hartu ohi zen ingurune eklesiastikoetan18. Edonola ere, aitortu behar da ez zela Agirrerena ikasketa tipikoen adibidea izan, makurragoa baizik. Villasantek gogoratu legez, arotz baten semea izanik, bere burua aitaren lanbide berberera bideratua zuen ondarrutarrak eta, ordura arteko formakuntza eska sa tarteko, hamazazpi bat urte izan arte ez zuen besterik ere amestu. Bilboko artzapezaren laguntzaile eraman zuten arte, hain preseski. Lan hartan –bizitzaren lasaia ikustean, nonbait – sortu omen zitzaion elizgizon izateko gogoa eta, adin batetik aurrera zailago ohi zena, aukera. Hiru bat urtetan Latina eta Humanitateak ikasi ondoren, hogei urterekin abiatu zen Gasteizko apaiztegira Filosofia eta Teologia egitera. Handik lau urtera, 1888an hain zuzen, apaiztu zen. Abiadura handiko “prestakuntza”, bada; et a literaturari tarte gehiegirik ezin utz ziezaiokeena. Ohikoagoa eta, aldi berean, sakontasun desberdinekoa dugu haren lagun min izango zen R.M. Azkueren kasua. Behin batxilergoa Bilboko institutuan buruturik, 1881ean, hamazazpi urte zituela, hasi zen filo sofia eta teologia egiten Gasteizko apaizgaitegian. 1885era arte egon zen bertan. Bukatutakoan, oraindik gazteegia apaizteko, Salamankara abiatu zen erlijiozko ikasketak osatzera. 1888an, ordenatua izateko ezinbestekoa zen adinera iritsirik, apaiztu egin zen, Agirre bezalaxe, eta antza denez, Agirrerekin batera. Askoz denbora gutxiago egokitu zitzaion, bada, ondarrutarrari fikziozko irakurketen unibertsoan murgiltzeko, gainerako apaizgaiei baino. Badirudi, beraz, oker aritzeko beldurrik gabe baiezta daiteke ela apaiztu ondoko urteetan ezagutu zuela Agirrek narrazioaren mundua eta, batik bat, arrakastatsu eta sozialki masa fenomeno gertatu ziren obrak, obra “onak” esan nahi baita, hala nola Navarro Villosladarenak. Prestakuntza maila hori abiapuntu, inoiz ez da oso garbi geratu nola eta zeren edo noren eraginez heldu zion Agirrek kaleratzean Auñemendiko Lorea izenburua hartuko zuen Riktrudis izeneko eleberria idazteari19. Egia esan, maiz aipatzen da adiskide okerrenak oh i direla, sagar ustelen antzera, eragin –barka bekigu erredundantzia – eraginkorrena dagitenak, onerako zein txarrerako. Eta uste izatekoa da hala gertatu zela Agirreren kasuan ere. Jakina den bezala, R.M. Azkue apaiza zuen adiskide, ikaskide eta ia herriki de ere. Bata Lekeitikoa, bestea Ondarrukoa, herri bien arteko etsaigo tradizionala adiskidetasun bilakatu bide zen bi apaiz gazte haien artean. Agirrek eleberriari ekitean bi biak ziren hirugarren hamarkadan sartzear edota sartu berri. Ordurako, halere, eu skalgintzatzat edo definitu izan den horrekiko adore berezia erakusten hasia zen Azkue. Eta jarduera sutsu hartan Euskalzale aldizkaria ere jarria zuen abian. Ez da gure asmoa aierutan urrunera joatea, are gutxiago gaizki eta gaziki oldozteari ekitea, baina aldizkari hartan bertan nobela idatzi berriarekin Agirrek irabazi zuen narrazio lehiaketak erraz eramaten du pentsaraztera Azkue bera izan zela idazteko ezte nkada sartu ziona. Besteak beste, lekeitiarra lehendik ohartua zelako gurean ments genuen narratiba luzeak inguruko hizkuntza nagusietan zituen garrantziaz eta ahalmenaz. Eta argi zekusalako formula narratibo berri hark askoz ere balio handiago har zezake ela euskalduna bezalako gizatalde linguistikoki eta kulturalki ahulduetan, non ezin faktore larriagoa suerta baitzitekeen hizkuntzaren berrikuntzarako eta baita haren erabilera sustatzeko ere. Ildo horretan, Azkue ongi jabetua zen literaturaren potentzial sozialaz eta sinetsi ere egiten zuen literatur obrek gizakiengan piztu zezaketen aldaketarako suhartasunean. Ongi ezagutzen zituen, esaterako, Frédéric Mistral ek 1859an probentzeraz idatzitako Mireio obraren balioa, arrakasta eta hizkuntz eta gizarte erag inerako erakutsi zuen ahalmena20. Letra idatzietan jasoa egon ez arren, bada uste duenik adiskide lekeitiarraren aholkua hurbil baino hurbilago izan zuela Agirrek bai hegatsa hartzeari ekiteko orduan (“odol zurbilekoa ” omen zen ondarrutarra eta etengabe xaxatua izateko premia ei zuen21), bai gaia aukeratzerakoan eta bai eleberriaren ehundura taxutzerakoan, argumentuaren joan etorri batzuk bihurregiak baitirudite hura bezalako elebe rrigile gazte batentzat. Nolanahi ere den, handik aurrera ere ez zitzaizkion eskas Txomin Agirreri eleberria ehuntzeko tresnak eta laguntzak. Ba omen da, halaber, bigarren motibo bat, prosaikoa berau, Agirreri narratibaren mundua hurbilagoko bihurtu eta e leberria bera egingarriago edo bilakatu ziona. Hipotesi horretaz mintzo da Lhande – peut être adberbio eransten baitu, badaezpada ere – gorago aipatu Navarro Villosladaren nobelaren arrakastak ondarrutarrarengan irazeki zuen erakarpena dela eta: Séduit, pe utêtre, par le succés du célèbre roman espagnol, de Villoslada, Amaya le débutant voulut écrire en basque un roman historique des temps mérovingiens (1920, 150 or.). Nonbait ezagunak ez diren beste faktore desberdinen metaketa ere medio, Agirrek irakurgai luze bat lantzeko erronkari heldu zion laster asko. Ongi gogoratu behar da, horratik, ordura arte idazten izandako trebatze saio bakarrak ipuin eta poemaren bat ontzera mugatu zirela. Eliza eginkizunetatik urruntzen ez zitzaion heinean, Txomin Agirrek ezin egokiago iritzi zion hagiografien esparruko euskal protagonista larri batez baliatzeari bere lehen saiakera narratiboa ehuntzeko. Eta, antza denez, Vianako semea zen Navarro Villosladaren Amaya izan zuen eredu22. Gai hagiografiko haren inguruan zeuden erreferentzia idatziak ez ziren asko, egia esan, baina bai ezagunak. Eta eleberria irakurrita, ez dirudi Agirrek dokumentatzeko hartu zuen lana Lhandek iradoki bezain han dia eta astuna izan zenik23. Idazlanaren amaiera aldean egileak ematen duen bibliografia eta haren erabilera urria, lekuko. Bertan aitortzen denaren arabera, hiru liburu besterik ez zuen erabili Agirrek eleberriaren oinarri eta hari historiko nagusiak bilbatzeko: Haristoy ren Recherches historiques sur le Pays Basque (Paris, 1884, II), E. J. Labayruren Historia general del Señorío de Bizcaya (Bilbo, 1895)24 eta Baionako bikarioa zen J. M. Menjoulet en Saint Amand, apôtre des Basques (Auch, 1869) liburuxka25. Ez dirudi besterik irakurri zuenik, eta ezer gehiago aztertu baldin bazuen ere, ez gogoan ez gogoko izan zuenik. Ildo horretakoa da, adibidez, Mixel Elizanburuk zortzi bat urte lehenago Karakoetxeako solasaldietan tartekatutako euskarazko bertsioa26, non Menjouletek dakartzan euskaldun gaiztoak eta Adalbaldoren hiltzaileak “piadosoki” desagertzen di ren, euskaldunon ospe onerako ziurrenik. Baina ezaugutu ala ez, horrek ez bide zuen ezer berezirik eskaintzen Agirrek behar zuen tramarako. Ezagunagoa izan zezakeen, beharbada, Xahoren Voyage à la Navarre pendant l'insurrection des Basques delakoa. Baina, printzipioz bederen, ez dirudi ondarrutarrak aintzat hartzeko modukoa izan zezakeenik basabürütarra bezalako “abertzale” fedegabeko baten iritzia, berak obrari eman nahi zion taxuketa kristauaren arras kontrakoa, eta are gutxiago oraindik Xahok frankoen xe de ez bakezaleez nabarmendu zuen datua, eleberriaren norabidea arras honda ziezaiokeena: El autor de la Vida de Santa Rictrudis nos comunica que los señores aquitanos iban a terminar su educación y a formarse en el manejo de las armas a la escuela de los belicosos Vascones . Varios de ellos se casaron con jóvenes vascas imitando con ello a su rey (Xaho, [1836] 1995, 89 90 or.; g.l.e.). Anekdoten arloan bada ere, azpimarratzekoa da Joanategiren Ehun bat sainduen bizitzea (Baiona, 1876) liburuan Riktrudisen b erririk ez egoteak ekarri zizkiola egileari Duvoisinen kritika zorrotza. Eta “en qualité de patriote” eskatu eta aholkatu zion gutun batean Joanategiri (1877) liburuaren hurrengo edizioan tokia egin ziezaien “Laskorreko semea” zen Xabierreko Frantziskori e ta aux saints basques: Paterne, de Bilbao; Martin Aguirre [...], aux tois bienhereux martyrs: Jean de Madoya ou Majorga, de St. Jean Pied dePort, Julien de Lizardi, d'Asteasu, Domingo de Erquicia, de Regil; Ste. Rictrude, fille d'un chef basque (RIEV 21, 93 or.; g.l.e.). Joanategik, ezaguna da, ez zuen onetsi Duvoisinen gomendioa, eta ez Sainduen bizitzea. Lehen zatia (Baiona, 1890) izenekoan27 eta ez maiatzeko santuak28 barne hartzen zituen azken Sainduen bizitzea (Paue, 1900) liburuan ez zion kapitain euskaltzaleak eskatutakoari erantzun. Ez dakigu horren guztiaren berri zuzenik edo zeharkakorik izan ote zuen Agirrek, baina ez da dudarik idazle ondarrutarra izan zela santa Riktrudisen bizitza nobelatzeko xedea burutu zuen lehena. Formalki , Lapitzek irekitako hagiografia ildo fikzionatuari nolabaiteko segida ematera etorri zen Auñemendiko Lorea , nahiz eta haren Bi saindu heskualdunen bizia (1867) idazlanaren narrazio xedeak eta tamaina aise gainditu zituzten euskal fonetikari ezin arrotzago zitzaion Riktrudis izenekoarenek. Azaletik begiraturik, hagiografiaren kume birjinala izan nahi bide zuen obra berriak. San Frantzisko eta san Inazioren irudikapenen pareko zerbait, nonbait. Barneko muinari erreparatuta, ordea, agerikoa da ez zuela Agirrek lan hagiografiko hutsik edo irakurgai erakargarri soila burutu nahi izan, askoz bideratuagoa –biziki ideologizatua – zen beste zerbait baizik. Beherago azalduko den legez, e uskal irakurleen artean mezu integrista kristaua hedatzea izan zuen eleberriak xede nagusi inplizitutzat. Ez agerikotzat edota aitortutzat, esan nahi baita. Betiere gabezia historiografikoak lagun, Mixel Elizanbururen Lehenagoko Eskualdunak zer ziren (Baio na, 1889) obraren amarru metodologikoa oroitarazten duen bidea hautatu zuen Agirrek hartarako. Historia aizunduaren bidea, alegia: egun autoreak baloretzat hartzen dituenak lehenaldian aurkitu izan balitu bezala aurkeztu eta gero, ustezko tradizioaren atal sendo bilakaturik, zahar itxura guztiarekin orainaldira proiektatu. Horixe, beraz, arlo gehienetan –berdin hizkeraren erabileran, anakronismoenean, pertsonaien eta ekintzaren jardueran zein balore etiko moralen eta gainerako osagai ideologikoen aldarrian – islatzen den eskema orokorra. Navarro Villosladaren Amaya o los vascos en el siglo VIII (1879) eta Araquistainen Tradiciones Vasco Cántabras (Tolosa, 1866) irakurtzetik omen zetorren Agirre eta, inpresioak inpresio (eta ez dirudi inpresio ahul eskasak zi renik obra haiek irakurleen baitan sorrarazten zituztenak29), jolas historiko haien antzeko zerbait idaztea otu bide zitzaion30, nahiz eta gero papereratuko zuenari inoiz ez zion h aiekin biekin erkatzeko mailarik ikusi31. Hegatsa hartzeko eta narratzeari ekiteko motibazioei dagokienez, zilegi litzateke pentsatzea Haristoy ren ildo “aberkoi” bertsuan zeutzala Agirrek izan zituen arrazoi aitorgarrienak eta agerikoenak: Le lecteur se sera demandé sans doute comment notre sainte et sa pieuse famille ne sont pas plus connues au Pays Basque. À cette question [...] nous opposerons: 1º cet isolement que sa langue, ses moeurs, ses relations, voir e même son indifférence pour tout ce qui n'est au pays, ont fait au peuple basque; 2º l'absence presque total de documents historiques; 3º enfin l'inadvertance des éveques [...] le plus souvent étrangers par leur origine [...] Esperons qu'un jour nos ponti fes obtiendront de la cour romaine l'introduction de ses offices et de ceux des autres saints du pays dans le bréviaire diocésain (1884, II, 10 or.; g.l.e.)32. Lehen begiratuan, bada, idazle ondarrutarrak eredugarri jo tzen zuen emakume santu ahantzi baten bizitzaren irudikapena burutzea eta haren fedea, konbikzioak eta bertute piadosoak aurkeztea izan zitezkeen eleberriaren motibazioak eta xedeak; eta, jakina, hura guztia medio, mezu erlijiosoa gizarteratzea, santuareki ko interesa sorraraztea eta, nola ez, baita hura liturgian agerrarazteraino iristea ere. Alabaina, Riktrudisen irudia eliz ofizioetan tartekatua ikusteko izan zezakeen desioa gorabehera, idazle euskaltzale batengan guztiz garrantzitsua zen zerbait erantsi zien Agirrek bere motibazioei, hots, lehen emakume euskaldun santua33 euskal jendearen artean euskaraz ezagutarazteko xedea. Baina horrekin batera, eta perspektiba ez galtzeko, ez dezagun ahaztu lehenago aipatu eta beherago garatuko den motibazio/xede ideologikoa. Jakina, apalak eta elizkoi hutsak ikusi nahi izan ditu Lhandek Agirreren xedeak ere, baina inondik ere ez dirudi Luis Coloma jesuitaren “ Pequeñeces , bere gertirudi aitatua” hizpidera dakarrenean iradoki bezalakoak izan zirenik. Honatx Colomaren hitzak, Lhandek euskaraz jarriak34: Egia bada ere itxuraz irakurg aikiña naizela, izatez misiolaria naiz. Antxiñako mendetan lekaidiak, karrika ta bide zabalak gaindi Eleizari itzuri zebiltzan jendeak biltzen ta an bertan Jaungoikoa'ren itza adiarazten zijoazten bezela, nik ere nere itzaldia irakurgai baten orrietan esku tatu det, ta iñorri bildur ematen [ez] dion alki orren gaiñetik, eleizara ez datorzkitzadan aditzailentzat egi argi ta zorrotzak entzunarazten ditut (ik. Lhande 1923, 103 104 or.). Lan honen hasieran mahairatutako galderetara itzul gintezke, beraz. Baina orain, erantzunak jadanik erdi perfilatuak ditugula, argigarriago izan daiteke galderak formulatzeko ariketa bera. Alegia, zertan dautza Agirrek egin behar ahalnahi zuena eta, finean, egin zuena? Fikziozkoa zirudien azal mehe batez hornitzera mugatu al ze n, akaso, funtsean hagiografia hutsa izatera deitua zena? Ala urrunagora joan zitzaion ondarrutarrari ahalegina? Hala balitz, ez ote lirateke sakonago bilatu beharko obraren gakoak? Zertan dira Agirreren jolasak, enpatiak eta kontraesanak? Agirre euskaldun euskaltzaleari, irakurle zaildua ere zen heinean, ez ote zitzaion idazlan burutua etsigarri edo gertatuko? Eta argitaratzean ez bazitzaion horrelakoa iruditu, geroago, sortutakoaz eta izandako arrakasta ezaz ohartzean, bai? Zeren eta Azkueren Euskalzale aldizkarian 1897an argitaratua eta sariztatua izateak ez zion ez irakurlerik eta ez arrakastarik ekarri eleberriari, ez behintzat espero izatekoak zitezkeen irakurleen artean. Eta horrek arrazoiren bat izan behar zuen nahitaez. Egia da maiztxo hitz egin d ela nobelaren porrotaz35, baina ez behar beste hura argitzeko bildu ziren arrazoi objektiboez. Geroago saiatuko gara horren inguruko hipotesiren bat ehuntzen, baina guztiarekin ere ez dugu uste sakoneko arrazoiek kriti ka tradizionalak azaldu dituenekin lotura gehiegirik dutenik. Ez, adierazia dugu jadanik, Lhande handiak formulatu zituenekin, esaterako36. Lehen adierazitakoa errepikatzeko arriskua izan arren, kasu honetan inpresioa dugu ez ote zuen zalgiztartuak aitzakia merkerekin funtsezko arrazoiak ezkutatu edo nahi izan. Izatez ere, eta batetik, hizkera oro har ez zitzaion beste idazle gehienen irakurgaietakoa baino gaizkiago uztartu historia zaharraren “azalpena”ri37. Are gehiago, artifizialtasunak artifizialtasun, ziur asko hori bera da nobela honek duen atalik sendoena eta egokiena. Eskarmentu gabeko autore hasiberriaren teknika narratibo eskasak gorabehera, istorioaren kontaketa ez da dese goki burutua, formalki bederen. Maltzurrak izanik, eta Lhanderen kritika suntsitzaileaz ari garela ahazteke, lehen kapituluaren erdialdetik aurrera irakurri gabe ez ote zuen ere pentsa liteke. Edo agian uste baino nekezago suertatu zitzaiolako bizkaiera u rruneko liburuaren irakurketa orokortu eta aldarrikatu zuen gero haren porrota. Zeren eta azpimarratu zituen gainerako faktore “garrantzizko” ei dagokienez –azaldua dugu goraxeago –, oso minbera behar zuten irakurleek belarria, nobelaren arrakasta ezaren ga koak behin edo bitan baino agertzen ez diren Txilperiko, Txildeberto eta Teodoriko izen euskaraturikoetan oinarritzeko. Gainera, ezer bitxi aipatzekotan, protagonistaren izena aipa zezakeen guztien buruan, nekez aurkitu ahal izango baitzuen Riktrudis ena b aino euskal fonetikarako bitxi arrotzagorik. Halere, tradizio kristauan ongi finkatua zegoen izen arrotz haren ahoskatzeak ez bide zion zuberotar apaizari hozkirririk sortu38. Ikus daitekeenez, kritikaren ahuleziak fun tsezko azalpenik gabe uzten ditu liburuak jasan zuen porrotaren gakoak. Hortaz, orain arte iradokitakoekin zerikusi gehiegirik ez duen eta liburuaren porrotean eragin handiago izan zuen beste faktoreren bat ote dagoen galdetzea litzateke erronka. Baina utz dezagun hipotesien jorraketa gerorako eta itzul gaitezen eleberriaren ontze prozesura. Liburua , esan bezala, genero hagiografikoan sailkatzeko moduko idazlana da bere kontzepzioan; baina ez, gero, haren garapen formalean. Hein batez, Joanategik eta Lapitzek elkarrekin aritu izan balira egin zezaketenaren ildokoa, nahiz eta Agirrerena nonbait luzeagoa eta baita, azken batean, fikzionatuagoa ere. Hain fikzionatua, ezen eleberri izatera igaro baitzen idazketa prozesuan barrena. Industrial izazio eta inmigrazio eskerga bizitzen ari zen XIX. mendearen amaierako urte eta gizarte ideologikoki eta politikoki gatazkatsuetatik urruti kokatua –VII. mendean, hain zuzen –, eleberriak ez zirudien buru hauste gehiegirik eman zezakeenik, ez autoreari eta ez, azken buruan, irakurleari ere. Are gehiago, bilbatze hariek ere nekez lardaska uste zezaketen haren burutzapena, izan ere, tesi ideologiko erlijiosoa ardatz, trama ez hausteko moduko finkotasuna eta aldagaiztasuna eman zitzaizkien hasiera hasieratik e leberriaren osagai nagusiei: jada aurkezpenetik bertatik ezin alda eta ezin hobe zitekeen protagonista, haren santutasuna ageriago eta nabarmenago uzteko giro gatazkatsu –paradoxikoki, egonkor – minimo bat, inolaz ere problematizatu nahi ez zen kristautzeak zekarren akulturazio arazoaren lausotzea, euskaldunen aspaldiko etsai odoltsuen ontasun estatus kristaua, ohiko amodio konturen bat –kristautasunak eskatu bezain purua eta garbia, betiere –, protagonistaren kontraposizio gisara benetan gaiztoa zen pertsona ia, zeina trama guztia aurrera eramateko ezinbestekoa izateaz batera, ezin har baitzitekeen ez Auñemendi ko eta ez beste inongo euskaldunen prototipotzat, etab. Laburbilduz, hagiografiko historiko gisara ondu nahi zen liburuaren haria teorian inozoa bezain garaerraza agertzen zen, bipolarizazio xume batekin jokatzea baitzen gakoa. Alegia, mutur batean, euskaldunen salbazio eternala (eta sinesmen zaharren eta bizimoduaren ordez fede eta aztura berriak) eskaintzen zuen kristautze aparatua jarri behar zen eta, harekin batera, euskaldunak menderatzeko asmoa zekarren armada frankoa; beste muturrean, aldiz, ez bata eta ez bestea onartu nahi ez zuen euskaldun samalda –horrexegatik beragatik nonbait – maltzurra. Egoera hartako bipolarizazio manikeoaren hausketa lehen euskal emakume santu eta eredugarriaren ontasunari egokituko zitzaion. Horixe bide zen idazleak pentsatutako eskema. Idazketa prozesuaren errealitateak, baina, okertu –edo zaildu, bederen – egin zuen plangintza babo hura. Eta konplexuago bihurtu, aldi berea n. Idazlanaren koordenada kronologikoak , izan ere, Riktrudis santuaren biografiari buruzko erreferentziek39 ziotenera mugatu behar izan ziren ezinbestean, horrek lausotze edo egokitzeren bat eska bazezakeen ere krist autze prozesu historikoa zela eta40. Guztiarekin ere, eleberriaren hasiera urtea 637 bide da, honela kokatzen baitu egileak istorioa Riktrudisen ama den Luziaren bitartez: “orain berrogeta amaseiren bat urte, 581garre ngoan” (Agirre 1898: 1986, 29 or.). Agirrek derrigorrez jakin behar zuenez, ez zen hura urte aseptikoa eta esanahirik gabekoa, guztiz gatazkatsua baizik; eta, are, eleberriari beste irakurketa bat derrigortuko ziokeen eszenatokia aurkezten zuena. Fredegario kronikari frankoaren arabera, urte haietan (636 638 aldera, hain zuzen) gertatu zen Dagobertoren espedizio ospetsua baskoien aurka41, eta hartako ondorio doilorrak ez ziren, inolaz ere, ondarrutarraren nobel an irudikatu nahi zen giroa sustatzeko modukoak. Honatx Larrañaga Elorzak Fredegarioren kronikatik euskaratutako bertsioan –eta kronikari frankoaren interesak gorabehera –, giroaren inguruko ideia bat egiteko baliagarri izan daitekeen pasarte klasikoa: […] eta Baskoinak, beren mendietako harkaitzetatik irtenda, borrokara abiatzen dira. Guduak hasirik, bizkar eman zioten, ohiko zuten bezala, beren burua galtzeko arriskuan ikusi zuten bezain laster, eta Pirinioetako mendi lepoetan bilatu zuten babeslekua, be ren mendi gailur helezinen atzean ezkutatuz. Armadak, dukeen agindupean, atzetik jarraitu zien, Baskoin mordo handia atxilotuz, beste pila bat hilez, beren etxeak erre eta haien ondasun eta aberastasunak eskuratuz. Horrela, garaitu eta menperatuak izan ond oren, Baskoiek, aipatu dukeei errukia eta bakea eskatuz, Dagobertoren maiestatearen aurrera joango zirela agindu zuten eta, orotan honen boterea onartuz, beronek agindutako guztia beteko zutela. Armada hau inolako eragozpenik gabe itzuliko zatekeen etxera, ez balitz Arimberto, bere axolagabekeriagatik, Baskoinek Subola ko [Zuberoa? ] haranean hil zutela, bere armadako seniore eta noble askorekin batera. Buurgundiatik Baskoniara joan zen armada frankoa garaile itzuli zen bere jatorrira […] Dagobertoren errege aldiko hamabosgarren urtean, Clichy ra agertu ziren, honen aurrera, lurralde hartako jaun Baskoin guztiak, Aygina dux arekin batera; eta han, erregearen maiestateak izuturik, Jaun Dionisioren [ St. Denis ] elizan babestu ziren laster batean. Eta Dagobertoren bihozberatasunari esker salbau zuten bizitza. Eta han zin egin zuten beti leial mantenduko zirela bai Dagobertori nahiz haren semeei eta Frankoen erresumari ere emandako hitzean; baina zina bete zuten beren usadioa zen bezala, eta ondorengo gertakariek fr ogatzen dute hori ” (Larrañaga Elorza 1992, 79 80 or.; parentesietakoaz gainerako letra etzana gurea da). Edo Agirreren dokumentazio oinarri den Menjouletek irakurtzen duen moduan: La Vasconie est couverte en entier par l'armée française [Auñemendi delakoa zeharo “okupatua” dagoela, alegia] et les Vascons sont encore renfermés dans les défilés de la montagne (Menjoulet 1869, 9 or.). Errealismo nahiak edo gabeziak gorabehera, ondarrutarraren eleberrian marrazten diren gorroto pertsonaletatik eta berekoikeria hutsetatik askoz harago zihoazen giroa eta gizartea ziren orduko haiek, beraz. Bestalde, esparru formalean aski garbi mugatua utzi zuen Agirrek jokalekua ere, agerikoa baita, maiz sinbolotzat hartua izan den toponimoaz ( Auñemendi tokiizenaz, hain zuzen) baliaturik, saltus vasconum delakoaren parte bat irudikatu nahi izan zuela eleberrigileak (lar zehaztu gabeko Pirinioetako ipar isuriko esparrukoa betiere42). Nabarmentzekoa, orobat, hagiografiari funtsezko pisua erantsi ahal izateko leku eta garai hartan kristautzearen azken uneei ematen zaien garrantzia, huraxe izango baita, ezinbestean, eleberriaren euskarri larrienetako bat. Amando gotzain frankoak43 Auñemendi euskaldunera44 omen zekarren eginkizun nagusia deskribatzean agertzen da ongienik zer nolako egoeratan jokatuko den eleberria: Ta baeukan elizgizon nagusiak (lehen bidaian barn eraturik zebilen Amandoz ari da ondarrutarra) laguntasunen bearra, bada Auñemendiko euskaldunik geienak fedegabeak egozan oraindiño (82 or.; g.l.e.). Oinarri hori zuen tesi zentralari dagokionez, bada, erraza bezain literatur jolaserako emankorra zen hautu a: gizakiarentzat ezin funtsezkoago eta bereizezin den izaera biologiko eta kulturalaren aurrean –sozializazio –tresna ere baden hizkuntza ahaztu gabe –, sinesmen hutsaren esparruko ezaugarria lehenestea eta, haien artean kontraesanik sortu behar zenez gero45, berezko identitatearen eta kulturaren aurretik fedea jartzea. Hori baino ez zirudien mezu nagusiaren muinak: zerura bide hutsa omen den bizitza honetan, sinesmena lehendabizi, fedea guztiaren gainetik. Edo Txomin Ag irrek eleberriko koblakari ofizialaren46 ahoan jarritako diskurtsoaren azken korolarioan finkaturik agertu bezala, “euskaldun ona baino kristiñau benetakoa izatea askozaz hobea da” (Agirre 1898: 1986, 117 or.). Eleber ria eleberri , mezu horrek bazukeen bestelako iruntzirik ere, nork irakurtzen zuen. Izan ere, Agirrek, euskaldunen kristautze prozesuak –batzuk akulturazio izendatzen duten horrek – obraren planteamendu ideologikoari kalterik ekar ez ziezaion, trebetasunez erabili zuen Kristoren aurreko nolabaiteko “kristau” izatearen kontzeptua. Alegia, euskaldunak, ohartu gabe ere, betidanik izan bide dira kristau47 eta betidanik izan dute kristautasunaren sinboloa bere si nbolo nagusitzat, zertxobait desberdina bazen ere. Ezin hobeto irudikatzen da ideia hori lauburuaren sinbolismoaz diharduen pasartean48: Baita beste zerbait bere esan gura deusku –gaiñeratu eban Arnoldok –: ezergaitik bere ez dogula aztu bear aitona zarren ekanduakaz. Jainkoak daki noiztik asi ta Berberak daki zergaitik, bada emen ez dakigu, euskaldunak , itxaropenik onena legez, Lauburu edo kurutze bat eroan dabe beti guda guztietara , aldean gizonen buru gaiñetik, danak ikusi eien ondo, ta berari begiratuta indartu eitezen biotzak eta gogortu besoak. Euskaldunena izan da beti kurutzea Lauburu ren izenagaz , euskaldunakandik, eta gure auzoko kantauritarrakandik artu eben erromatarrak Lauburua. Berak gorde genduzan gatx asko tatik geuk ez genkiala, berak lagunduko deusku aurrerantzean bere, beragan siñisterik badaukagu (Agirre 1898: 1986, 79 or.; g.l.e.). Baina esan bezala, ondo eta egoki joan zitzaiokeen planteatutako argumentu hagiografikoa Agirreren idazlanari, baldin, aldi berean, horrek bestelako elementuekin loturarik izan ez balu edota bestelako ifrentzurik aurkitzeko aukerarik eman izan ez balitzaio. Eta, batik bat, egiantzekotasunaren osagaia zalantzan agertu izan ez balitz. Izatez, nobelak ehuntzen duen argumentuan eg iantzekotasunarena da kontraesanik latzena sortzen duen faktorea. Alegia, hagiografia batean egiantzekotasuna –itxurazko egia lirudikeena, bederen – baldin bada narratzen denari balore guztia ematen diona49, hagiografiarekin batera bilbatzen den fikzio narratiboarekin nekez jardun daiteke egiantzekotasuna –edo, nahiago bada, errealitatearekiko doikuntza – erabat uxatzen edo horrelakoek santuaren kronikan zerikusirik ez balute bezala jokatzen. Lan honen bigarren atalean helduko zaie Auñemendiko Lorea liburuan hori guztia bideratzen eta desbideratzen duten hari nagusiei, baina pare bat puntu aurrera liteke horrek eleberriari dakarkion konplexutasunaz jabetzeko eta, orobat, bestelako irakurketarik ere egin daitekeenetz baloratzeko. Protagonista euskaldunarena izan daiteke horretan elementu argienetako bat. Euskal agintari handi baten alaba bada ere, Riktrudis denbora ezin laburragoan –egun batean, preseski – maitemintzen omen da franko inbaditzaile en agintari batez, gero harekin ezkontzeko. Ez gara hemen sartuko, noski, orduko ezkontzetan maitasuna osagai baliagarria ote zen eztabaidatzera, baina egoera hura sinesgarritasun hagiografikoarekin bat etor litekeen arren, haren egiantzekotasuna finkatzek o baliatu nahi den errealitate historikoak ez dirudi hizkera bera eta ez berdina balia zezakeenik. Eta hori Agirrek berak, urrunera joan gabe, egiazta zezakeen bere istorioa dokumentatzeko erabili zuen bibliografian bertan. Honela dio Menjouletek: Après l a mort de Caribert et la conquête de la Vasconie par la grande armée de Chadoind , les officiers de Dagobert arrivaient en nombre dans les vallées pyrénéennes, qui ne leur présentaient plus aucun danger. Or un des ces jeunes signeurs, du nom d'Adalbaud, duc de Douai, en Flandre, eut occasion de voir Rictrude et la demanda en mariage (Mejoulet 1869, 24 or.; g.l.e.). Errealitate historikoa okupazio militarraz mintzo da, beraz, eta harekin batean, okupatzaileen “eskubideez”, tartean –ohikoa baita – nahi zutenare kin ezkontzea zegoelarik. Agerikoa da, halaber, santutasunerantz abiatua zen neskatoa garaiz hasi zela elizpean aterpea bilatzen50 eta horrek ekarri zuela gerokoa. Eta agerikoa da, orobat, geroko hartan neskatoak –eta ezkontza baimendu edota onetsi zuten guraso eta ahaideek51– uko egin ziola endaren barneko lege idatzigabeari –enda eta kultura berekoekin baino ezin ezkon zitekeela zioena –, eta, okerrago zena, bere herriak zanpatzail e aitortuaren aurka zeraman borrokari muzin eginik eta, ondorioz, traizio bortitza burutuz, etsaiarekin ezkontzera joan –eta ezkondu ere egin – zela, horren guztiaren aitzakia erlijio kidetasuna bezain argudio “sendoa” izan bazen ere. Nolakoa izango zen tr aizioaren zauskada, ezen, lege idatzigabe horri segituz, Riktrudisen ahaideak berak52 izan baitziren gero Adalbaldo hil zutenak53. Nonbait hagiografiaren eredugarritasuna nabarmentzeko edo, Agirreren eleberriak ez zuen datua jaso eta, planteamendu manikeoari bide zabalagoa emanez, hilketaren erru eta erantzukizun guztia Portunen gainean jarri zuen. Berriz ere, egia –ustez – historik oa eta eleberriaren egiantzekotasuna dira hagiografiaren aldarean sakrifikatuak geratzen direnak. Bestelakoez ere mintzo da Agirre eleberrian. Arreta handiz, gainera, interesa duenean; oharkabean bezala edo, atsegin ez dituen pasarte interesgarrienetan. Modu ezin kartsu eta esplizituagoan dihardu, esaterako, kristautzeaz; eta gertakari aspaldi burutuak balira bezala frankoen inbasio politiko militarrez. Baina bi kolonizazio motaz mintzo da horretaz ari denean. Eta bi akulturazio bidez, hain zuzen. Eta ho rretan ere, bi kolonizazio prozesuren baitan murgildurik –sibilinoa, ideologikoa eta fedearen esparrukoa bata, kristauena54, eta, isilduagatik, agerikoagoa, bortitza, politiko militarra bestea, frankoena –, fronte bikoi tz horri aurre egin nahi dion gizataldeari traizio egiten dion emakume euskaldun santua –Herriak berak gurtua izatera bideratua bide zen lehen emakume euskaldun santua – aurkezten du Agirrek elaberrirantz amilarazi duen hagiografian. Bietan, gainera, jokat zen du protagonistak gainerako auñemenditar gehienek ez bezala: batetik, kristau bilakatuz –santutasunaren muturreraino iritsiko den kristaua –, eta, bestetik, arerioarekin ezkonduz eta harekin atzerrian sortuko duen leinu etsai bateko franko gehiagoren ama izanez. Eleberriko adibide horien aurrean55 zaila gertatu behar zen, noski, Agirreren gogokoa ez zen irakurketarik ez egitea, bestelakoa baitzen irakurle izan zitzakeen garaikideek jasaten zuten egoerak bulkatzen zuen interpretazioa. Izatez ere, XIX. mendearen amaieran Hegoaldeko euskal gizarteak barne barnean bizi zituen hainbat gatazka desberdin, esanguratsuenak eta oinazetsuenak kolonizazio prozesu orokor eta latz batekin uztartuta atzeman zitezkeenak. Alegia, estat u espainiarretik euskal mundura lehenagotik irradiatzen hasiak ziren presio eta hertsapen demografikoak, linguistikoak eta sozio kulturalak politikoki ere areagotuz joan ziren 1876ko guda galtzean. Zinez baiezta liteke, estatu espainiarrak Hegoaldeko herri aldeetara bideratutako inmigrazioaren aurrez aurreko aurpegia tarteko, Agirrek arras bereganatua zuela Kanpiondarrek eta bizkaitar bilakatuko zirenek egoera soziopolitikoaz egina zuten diagnostikoa. Nekez ahantz daitezke, esaterako, Agirrek berak 1890ean Euskal Erria XXII delakoan kaleratutako poema hartako bertso lerrook: Galdu badira gure foruak/ ta galdu ekandu zarrak,/ ausi badeutsez gure Aritzari/ maite genduzan adarrak,/ zer dogu egiten, adiskidia,/ zetan gagoz bizkaitarrak?/ […] Ain laster, bada, galdu ete da/ euskaldun arraza ona? (ikus Onaindia 1964, 119 or.). Edota aldizkari bereko beste hauek: Bizi beitez beian erdaldun guztiak,/ […]/ itxi guretzako baso ta zelaiak,/ itxi guretzako gure mendiak.// Maite badozue zeuen erderia,/ zeuentzat beietan gorde egizue;/ erdera bagarik ondo bizi gara,/ bakarrik euskera nai dogu gorde (ikus Onaindia 1964, 112 113 or.). Baina egoeraren diagnostikoaz gainera, bereganatuak zituen, halaber, a ntikolonialismoaren jokamoldeak eta haietatik ondoriotzen zena56. Agirreren adiskide min zen Azkuek –apaiza bera ere, ez ahaztu – ezin hobeto islatuak zituen orduko posizionamendu antikolonialista hartatik ondorioztatu behar omen ziren jokamoldeak, pedagogikoki azalduta geratu zirenak bere Vizcay'tik Bizkaira antzezlanean (1895) eta haurrei zuzendutako Sasieskola lantxoan (1898). Azkueren idazlan haietan ez ziren fedea edo sinesmen kidetasunak borroka antikolonialistar en aringarri gisara proposatzen, egiantzekotasunari eta errealismoari bide eginez konfrontazio politiko ideologikoari ematen baitzitzaion lehentasuna eta, are, protagonismo bakarra. Soldaduska, antolamendu politikoa, ustelkeria eta hezkuntza sistema ziren lehen antzezlanaren ardatza, eta eskolak eta maisu erdaldunek dakarten akulturazioa bigarrenarena. Agirrek, ordea, beste norabide bat hautatu zuen eleberriari heltzean, kontraesanik eta arazorik handienak sorrarazi zizkiona nonbait, obra hagiografikoan gu ztien gainetik goratzen zituen fede eta baloreek gero eta estuagoa utzi baitzioten irakurle izan zitezkeen garaikideek bizi zutena ikusteko eta ulertzeko leiho tartea. Eta hain zeritzon ezinezko mutur bien uztarketari, ezen eleberriaren hasieran Agirrek Riktrudisen amaren ezpainetan jarri bazuen ere zapalkuntza egoerari buruzko diagnostiko politiko zorrotzena, azkenean alabaren ondorengo portaera57 onartzeraino –legitimatzeraino – eraman baitzuen emakumea. Berariaz ala oharkabean planteatu, oso zen larria Agirrek eleberriaz baliaturik ustezko irakurle kristaua eta, aldi berean, ideologikoki eta politikoki konprometituena zenaren eskuetan jarri zuen arazoa, hots, nola izan zitekeen bidezkoa euskaldunak bezain kristau ziren espainiarrak etsai eta kolonizatzailetzat hartzea? Ez al ziren, akaso, fede zintzoa eta benetako maitasuna santa Riktrudisen portaera eredugarriak gatazka oro konpontzeko eta gainditzeko predikatzen zituen bitartekoak? Hori horrela, ez al zi ren, bada, kristauen arteko gatazka ideologiko politiko guztiak bertan behera utzi behar? Osagai hagiografiko nagusia aldatu ezean, agerikoa zen nobelak koherentziaz transmiti zezakeen mezua –egoeraren diagnostiko antikolonialistak oihuka aldarrikatzen zue n konfrontazioaren guztiz aurkakoa zena – arras desmobilizatzailea zela garaiko gizarte eta irakurle euskaldunentzat. Jakina, Agirrek lagun artean besterik senti bazezakeen ere, konfrontazio diagnostikoa susta zezaketen garaikideak –sozialki indarturik zeto zen Aranazaleak eta Azkue adiskidea bera barne – eleberrian gaizto ofiziala zen Portun gisakotzat hartuak izan zitezkeen Auñemendiko Lorea ren bidez luzatutako ondorioen arabera. Eta hartan, bada, paradoxa kiribilduta: nori zuzendu eta transmititu mezua, eta euskaraz –bizkaieraz, gainera – irakurtzeko gai ziren ia bakar haiei berei! Eta sentsibilitate bertsua izan zezaketen lau karlistari! Baina irakurri ote zuten haiek egiatan lib urua? Eta irakurri bazuten, zer nolako interpretazioa eman zioten? Zinez eman al zekiokeen bestelakorik? 2 – Hagiografiatik kolonizazioaren legitimaziora Esana dugu jadanik ez zuela Auñemendiko Lorea k arrakastarik izan agizko irakurleen artean. Eta ez zitzaien beharbada arrazoi puntturik falta Lhanderi, Onaindiari eta besteri porrotaren alderdi bat hautatutako gaiaren eta hizkeraren inguruan aurkitu uste zutenean. Horixe zitekeen, izan ere, irakurleak liburura lar ez hurbiltzek o arrazoi bat58; baina, lausoago agertu arren, ahoa mikatzago utzi behar izan bide zion orduko irakurleari –honatx frogatu beharreko hipotesia – beste zerbaitek, askoz larriagoa zen beste ezaugarri bat islatu baitzuen e uskal narratiba sendoaren estreinaldia egitera iritsitako eleberri mardul hark: istorioaren harian lazkatutako ikuspuntu eta trataera ideologikoa alegia, eleberriaren norabide aldagaitzari –hagiografia baten burutzapenak ez baitu irudimen askerako toki lar regi uzten59– irakurleak ezin itxaron zezakeen taxu partikularra emango ziona, azken batean. Gatazkaren errelato esperogabea, bestela esanda. “Banbalinen artean eta fikzio erromantikoaren atze oihal gisa historiaren zehar interpretazio bat eskaintzea ” (García Gual 1999, 148 or.; g.l.e.) bilatu nahi izan balu ere, hein handi batean apaiz gisara zekarren sinesmenaren lehenesteak berak korapilatu z uen Agirreren errelato a, nekez salba zitekeena salbatu nahi izan baitzuen Riktrudisen jokamoldea XX. mendeko euskaldunentzat eredugarri jarri nahi izatean60. Ezin da, gainera, ahantzi printzipioz Agirrek berezkoen iza n zitzakeen irakurleak, prestakuntzagatik adina motibazioengatik behinik behin, bizkaitar sentsibilitatearen giza taldekoak baino ezin izan zitezkeela nagusiki. Haiek ziren, izatez, “literatura nazionala” ren aldeko aldarria egiten hasiak zirenak. Gogoratu beharrik ez dago nola hiru urte lehenago Sabin Arana Goirik berak goraipatu eta euskal antzerki nazionalaren sorrera lantzat bataiatu zuen Vizcay'tik Bizkai'ra . Agirreren adiskidearen antzezlana, hain zuzen. Baina une haietan, Azkueren adiskidea, ageriko buruhauste politikoetara emanegia ez zirudiena61, beste inon baino erosoago zebilen karlismo atzerakoienaren aterpean62. Beraz, baldin oso faltsua ez bada Eleizaldek hartaz irudika tutako nortasuna63, ozta ozta pentsa liteke idazle ondarrutarrak atxikimendu ideologiko haren erroak eta lokarriak eleberrian agertzeari utzi ziezaiokeenik. Erdi oharkabean itzuri izan balitzaio ere gogotik paperera. Gaindigaitzak, hortaz, neska santuaren urratsak loreztatu eta proiektatu nahi izatea eta idazlearen garaikide politizatu askorentzako irakaspen ideologikoak zabaltzeko asmoa uztartzeak zekartzan kontraesanak eta eragozpenak. Ahaztu gabe, noski, kanpora beg ira bizitza pertsonalean Agirre karlista amorratua ematen ari zen irudia bera. Ideologikoki lar eskoratua atera zitzaion eleberri haren aitzinean, bada, zail zuen Agirrek esparru bizkaitar –ez karlista – biziko irakurleen gorespen askorik erdiestea, nahiz e ta formalki bederen euskal narratiba helduaren zinezko zutarria finkatua edo uzten zuen. Egia esan, haren alde mintzatu zen lehena, eta luzaroan bakarra, Karmelo Etxegarai adiskide “apolitikoa”64 izan zen. Atalkako nar razioaren aurkezpena egiteko Agirrek berak hautatua65, idazlanari jositako hitzaurre zeharo apologetikoaren lehen lerroetan laburtu zuen eleberria irakurtzeko gakoetako bat: Agirre Jaunak geiena goratzen dituen euskal dunak, dira, nere iritziz, euskaldunik onenak. Zergatik neri galdetzen badidate zein dan onena euskaldunen artean, bereala erantzungo det: Kristok erakutsitako bideari ongiena jarraitzen diona (Etxegarai 1898, 13 or.). Onesteko moduko mezua agian bai, bain a ez inondik ere erakargarria, ziur asko, gatazkan txertatuak, gatazkaz inguratuak eta gehienbat literatura etxeko gatazka gainditzeko ere baliatu nahi zuten irakurleentzat. Erantsi dezagun, datu bezala, Sabin Aranari eta haren jarraitzaileei independentzi aren aldeko jarrera publikoa eta espainol kolonialisten aurkakoa66 harraraziko zien Kubako gerra piztera zihoala une hartan bertan. Sorgunean egon zen Maine destruktorearen leherketa, adibidez, otsailaren 15ean burutu zen, hain zuzen ere Agirreren eleberrian arras gaitzetsia izango zen Portun gerlari “antikolonialista” ren berririk oraindik ia ez zenean, handik bi (2) egunera kaleratu baitzuen Euskalzale k Portunez ziharduen kapitulua, laugarrena, “Portun barrutik” ezagu taraztera zetorrena. Baina funtsezko datu, kezka eta argitzapenetatik abiatu ondoren, hel diezaiogun orain irakurleoi dagokigun beste eginkizunari, hots, historia eleberriak egiten digun gonbit zorrotzari: La novela histórica invita a su lector a reconside rar una cierta época y a revalorizar intelectual y sentimentalmente ciertos hechos o figuras del pasado que dramatiza (García Gual 1999, 149 or.; g.l.e.). Auñemendiko Lorea ren sortze eskema taxutzean, Agirre “odol zurbila” –Azkuek dio, Azkuek dixit – ez zen konplikaziotan sartu. Kanpotik ikusita bederen, inguruan gaztelaniaz arrakastatsu bilakatutako historia eleberrien antzeko zerbait euskaraz burutzea baino ez zuen bilatzen idazle ondarruta rrak, agian Azkuek Euskalzale n antolatu gogo zuen literatur lehiaketan aurkezteko asmoarekin67. Hizkuntzaren ahalmen narratiboaren erakuspena, beraz, Agirrek burutu nahi bide zuena, betiere euskaltzaletasun zintzoak bultzatua68. Hartarako, dokumentuen eskasiagatik fikzioari tarte zabala utzi ziezaiokeen iraganera jotzea zuen bide zuzenena eta erosoena69, eta han balia garri eredugarri izan zitekeen pertsonaia aukeratzea. Apaiz izanik, eta akaso Azkueren iradokizunen bat tarteko70, ia erabat ezezaguna zen lehen euskal emakume santuaren irudia zeukan egokiena eta “baldintzak” –dokumen tazio( ez)arenak zein fikzionalak – ongien betetzen zituena. Horrelako idazlan larri bati ekitean, bestalde, espero izatekoa zen haren ahalegin hagiografiko historikoa ezaugarri zenbaitez tindaturik agertzea eta, maiz azpimarratu den bezala, funtsezko egink izunak ere egokiro betetzea, hots, […] descifrar el sentido de ciertas figuras o sucesos del pasado desde una reconstrucción de esa época histórica. No […] solo recuperar cierto pasado interesante, sino […] ofrecer una interpretación ideológica de ese pasa do. Nostalgia sí, pero inducida y guiada; vistazo a la historia con nuevo colorido, en el que el novelista no esconde su propia valoración (García Gual 1999, 150 or.). Agirreren eleberria argi samarra da horretan, islatzen duenaren arabera ez baita zail as matzen noraino jorratu nahi izan zuen egileak berreskuratze interpretatze lan hori eta noraino zuen aurreikusia lerroetan barrena garatuko zuen joko ideologikoa. Edonola ere, guztiaren orientagarri izan litekeen datu zehatza da urtebete lehenago, hau da, 1 897ko otsailean, kaleratu zuela Sabin Aranak Alderdi Karlistaren kritikarik gogorrena71, non argi ikusarazi nahi baitzuen abandoarrak Euskal Herria erro errotik mehatxatzen zuen arriskua: la inminencia de una guerra in testina en el Pueblo Vasko, guerra que sería ocasionada por un error de éste y empeñada por una causa exótica (errege espainol baten aldekoa, azken batean), y cuyo efecto inmediato habría de ser la completa destrucción del país […] que si hoy tal vez está expirando por las anemias y consunción que le causa su extravío y por las profundas heridas abiertas en su pecho por dos extranjeristas luchas (lehen eta bigarren karlistaldiak, alegia), con una tercera guerra de este género vendría á suicidarse y á exting uirse para siempre. (Arana Goiri 1897, 1. or.). Bestelako iritzia zuen Agirrek hartaz guztiaz. Alabaina, ezkuta ezinezko gudu ideologikoaz gainera, beste xede bat ere bide zuen gure autoreak hagiografia fikzionatuaren bitartez: irakurleria aranistarengana hurreratzeko baliagarriago zirudien lokarria, hots, kristautasunaren osagarria ageriago uztea eta, bide batez, lakio gisara ere erabiltzea. Azurmendik jaso bezala, Aranak integristen tesi politikoak arbuiatzen ditu. Baina abertzaleen eta integristen artek o elkarren sinpatia nabarmena da. Aranaren txit gogozko zen integristak fede katolikoaren aldezkari hain suhar ikustea, gotzainen eta apezen hain esaneko (Azurmendi 1979, 37 or.). Agirreren benetako asmoak eta korapiloak nolanahikoak izanda ere, kontua da plano desberdinetara proiektatu zituela, oro har, liburuaren hariak. Azaleko planoan, gogoratu beharrik ez da, Erroma urrunak72 santu izendatua zuen Riktrudis delako euskaldun emakumearen bizitza fikzionatua eskaintzen du73 eta, horretaz baliaturik, baita gandupeko Euskal Herriaren kristautzearen pasarte ganduzkoago baten irudikapena ere74. Eleberriaren soslai –erdi– biografiko horret an nabarmen uzten dira, noski, kristautasunari buruzko asmo apologetikoa eta narratzaileak irakurle garaikideei aurkezten dien erlijiozko oinarri, diogun, programatikoa. Plano harekin uztartua, bestalde, Agirreren garai ideologikoki gatazkatsuen proiekzio lañoa legoke, funtsean historiaren eta literaturaren baliabideekin bilbatutako diskurtso eklesiastiko ofiziala baino ez litzatekeena –ondarrutarraren kontzientzian sakon asko zizelkatua bide zegoena –, eta, azken buruan, emakume santu aren jokamoldearen (berr)interpretazio politikoki interesatuan lagunduko ziona. Barne muineko edo dei litekeen mailan, ordea, Agirreri arazo narratibo ideologikoak sorraraziko zizkion pertenentzia identitarioaren faktorea atzematen da ehundua, eleberria idaztean era bizian eragin bide ziona, eta, hautatutako hari narratiboak berak areagoturik, egileak aurreikusi baino haratago eraman uste zuten ondorioak ekarri zizkiona. Ganduz eta lanbroz estalitako plano horretan dautza osagai gatazkatsuenak, hau da, akulturazio prozesuetan botere politikoek zein erlijiosoek gizatalde menderatuekiko jokatzen duten funtzio alienatzailearen gorespena dagitenak, batetik, eta kolonizatuek haien aurka ohi duten zilegizko erantzunaren bidearen deslegitimazioa dakartenak, bestet ik. Horiekin jokatzen du Agirrek aurrenik. Baina ez horiekin bakarrik, aldi berean inbaditzaile menderatzailearen zerbitzupean jarritako moral zerutiar baten aldarrikapenaz tindatu baitzuen ondarrutarrak diskurtso guztia, hain zuzen ere, XIX. mendean etxe an bertan sentitutako kolonizazioaren eraginei aurre egiteko jaioa zen hurbileko ideologia abertzalearen kontrakoa zena eta, are, justiziaren bila aritzea eta menderatuaren alde jokatzea eragozten zituena. Azken batean, Agirreren eleberriak XIX. mendearen amaierako irakurleari ondorioztarazi nahi ziona obraren une batean padarraren ezpainetan jartzen duen portaera proposamena zen, hots, “euskaldun ona baiño kristiñau benetakoa izatea askozaz obea da” (117 or.). Horrela, lan honen lehen ataletan aipatutako i rakurketa deserosotasun agerikoenei, irakurle motibatuenentzat liburua zinez gaitzigarri bilaka zezakeen faktore ideologikoa –eta distopia – ere erantsi zien Txomin Agirrek Auñemendiko Lorea n. Gordin gordinki gainera75, nahiz eta orokorrean antolatzen ari zen feriaz lar ohartu gabe, beharbada. Izatez, VII. mendeko euskaldunei eskuarki erlijioa eta kolonizazio politikoa faktore berri eta onartezin agertzen zitzaizkien bitartean, XI X. mendeko euskal gizarte errealak irentsia eta berezko egina zuen faktore erlijiosoa76, baina ez, inondik ere, arlo politikoari zegozkion penetrazio frantsesa eta hispanoa, alderantziz baizik: guztiz aienatu beharreko kolonizaziotzat harturik, haietatik independizatzeko plangintza politikoak ari ziren egikaritzen euskal munduan. Zail askoa, hortaz, VII. mendeko kolonizazio egoera hartatik Agirrek atera nahi zituen ondorio ideologiko eta portaerazkoak irakurle garaikid e sentsibilizatuei eredugarri gisa irentsarazteko prediku lana. Bi ardatz nagusiren inguruan izurturik antzeman litezke, l abur zurrean , erronka ideologiko narratibo horren hariak: formalki luze garatua –nahiz eta, kronologiari bagagozkio, denbora laburrea n gertatua –, euskal mundu menditarra dirudienaren ikuspegi orokorra, kolonizazio egoeraren diagnosia, inbaditzaileen aurkako gerraren legitimazioa eta hartara abiatzeko erabakia jasotzen dituen mataza litzateke lehendabizikoa. Askoz orrialde eta interes g utxiagokoa da, berriz, bigarrena, protagonista nagusien erabakiez eta jokabide pertsonalez mintzo dena eta, behin euskal emakume santuaren traizio etniko politikoa fedearen aitzakiarekin zuriturik, eta jadanik kolonizazio auzi oroz arras ahaztua, eleberria ri hagiografiaren amaiera ortodoxoa ahalbidetuko diona. Tartean, edonola ere, bada bien arteko jostura/hausketa une interesgarririk: Riktrudis euskalduna –jainkoarekiko albokotasunagatik sakratua den pertsonaia eta lehen begiratuan sortutako ustezko amoratze batek eropozten duena – frankotar agintari kolonizatza ilearekin ezkontzen deneko unea, hain zuzen. Une erabakigarria. Eta ohargarria, besteren artean, narrazioaren bidegurutze horrek pertsonaia multzoen benetako perspektiba desitxuratzeak, jarrera aldaketak eta desbideraketak ekarriko dituelako ondoriotzat, eta batik bat bando kontrajarrien konformazioa ordura arte bateraturik ziharduten auñemenditarren artean. Handik hara, eta adiskide diruditen arrotz batzuen laguntza estimaezinarekin, bitan banaturik gertatuko da frankoek erasotua zuten jendea: gutxi batzu k –protagonistaren hurbileko zenbait ahaidek eta kristautu berrik – ontzat hartuko dute Riktrudisen ezkontzeko hautua, eta gainerakoek –frankoen menderakuntzaren kontrako borrokan segitu behar dela uste duten auñemenditar gehienek – traizio larritzat hartuko dute77 Riktrudisek egindakoa78. Baina honako hau bezalako saio baterako interesgarriena, ez da zalantzarik, lehen iritzi desbideraketen inflexio puntura arteko atala dugu, eleberr iratu protagonistaren irudikapen historiko erlijiosoa izanik liburuaren xedea, “kondaira” interesatu horren agindupeko kontakizun belaxka besterik ez baita handik aurrerakoa. Horri erantsi behar zaio, jakina, lehen uneetan irekita utzitako atal zenbaiten i txiera zoriontsua, besteak beste, Portun “arro putz” (43 or.) eta menderakaitzaren79 kristau artalderatze funsgabea. Hizpide dugunari helduz, hortaz, argi da Agirre apaizak ez duela batere eragozpenik Euskal Herriaren historian ezin munta handiagoa izan zuen lehen akulturazio prozesu nagusiaren aurrean ezikusiarena egiteko eta, haren gainean, Herri baten erabateko sumisio politiko kulturala baino ez zena zerbait positibo balitz bezala eraikitzeko, horrela aurkezteko eta huraxe defendatzeko, betiere fede kristauaren aldarria bide. Edo era gordinago batez esanda: gure idazleak ez zuen inolako kezkarik izan bere Herriaren historia, ez zaharra eta ez garaikidea, ulertzeko, ez haren interpretaziorik eskaintzeko, eta are gutx iago errealitateari zegokion errelato koherentea ontzen saiatzeko, bestelako xedeak baitzizkion idazlanari jarriak, azalean bere sinesmen eta lanbide erlijiosoekin lotuagoak80, eta, ulertarazten duenagatik –eta modu berezian azpimarratu nahi genuke hau, sarritan ahazten den puntua baita –, barren sakonean estrategia bizkaitarra lausotzera eta ikusmolde politiko hegemonikoekin bat egitera bideratuak. Begi bistakoa da historia err ealak, osagai funtsezkoenetatik hasita, nekez izan zezakeela tokirik proposamen narratibo hartan. Orduko euskaldunen bizimodua, frankoen aurka bortizki ari ziren euskaldun haien irudikapena, adibidez, inolaz ere ezin zen errealitatetik hartua izan, horrek goitik behera hautsiko baitzion eleberriaren garapena. Eleberrian barrena –eta baluke horrek paralelismorik egun ere – Agirrek une historiko zehatz bateraino baizik ez du ulertu nahi –eta ez du ulertzen – Euskal Herrian frankoek abian duten kolonizazio proz esua. Eta une hartarainoxe eramaten du kolonizazioaren aurkako defentsa guduen legitimazioa, ez gehiago. Handik aurrera, eta goibehera zenbaitekin bada ere, norbanakoen haserrez eta gorrotoz ehundutako fikzio manikeo bat besterik ez da izango Agirrek irudi katuko duen “egia historikoa”; fikziozko errealitate interesatua, beraz, nonbait –horratx erdietsi nahi duen korolarioa – bizitza ulertzeko pentsakera edo sinesmen berri batek baizik ezin konpon lezakeena. Kontrasteak nabarmentze aldera, Agirreren euskal er realitatearen “interpretazio” horrekin erkatzeko modukoa izan liteke garai bertsuan Hegoaldean gertatu ohi zenaz Azurmendik eskaintzen duen ikuspegi historikoa, zeharo bestelakoa eta ondarrutarrak bilatu eredugarritasunekin zerikusirik ez duena: Euskaldun ek errespetu gutxi zioten Eliza Aman santari eta haren etxe eta pertsona santuei. Receswinthoren aurkako iraultzan, euskaldunek ez zuten tenploen, ez aldareen, ez klerikoen miramenik agertu. Aldean harrapatu zuten dena erre eta kiskali zuten, elizak apurtu , monastegiak eraitsi, aldareak porrokatu, monje eta klerikoak jo eta garbitu, hilak bazterretan bota, zakurren edo beleen janaritako... (Azurmendi 1992, 87 or.). Gauzak –historia eta ideologia – horrela, ez dirudi Agirrek samur eta erakargarri jarri zienik irakurleei euskal narratibaren sorreraz ilusionatzeko abiapuntua eta, are gutxiago, narratibaren sorrera nazionalaz mintzatzen hastekoa. Baina hitzak hari bira, goazen eleberrira, idatzitakoa zuzenean galdekatzera, hura da eta lekukorik biziena eta berri tsuena. Eta bidea egiteko, pertsonaiek eta eleberriak berak Auñemendi ko errealitateaz luzatzen duten ikuspegia garantzen hasiko gara. Bitxikeriak eta kontraesan arinak gorabehera , bat datoz narrazioaren lehen unean bizitza politikoaz zerbait dakiten pertsonaia nagusiak Auñemendi n bizi den errealitatea atzemateko eran, narratzaileak berak sentitzen eta azaltzen duenaren ildoko modua edonola ere. Izatez, irakurleari egoeraren berri emateko orduan, Agirrek argi uzten du kontakizuna “euskaldunen lurrean” (25 or.) garatuko dela, ageri agerian jarriz orobat XIX. mendeko Frantziaren menpeko lurraldean dagoela delako gertaleku hori. Ondarrutarrarena da, hortaz, errealitatearen lehen diagn ostikoa, eta ez, bidenabar esateko, inolaz ere aseptikoa edo irakurketa ondoriorik gabea. Gure neskato santu eskarmentugabea salbu, gainerako pertsonaiak, berdin euskaldunak zein erdaldunak, berdin lagunak zein areriotzat hartuak direnak, guztiak datoz bat egoera soziopolitikoa deskribatzean. Eta horrela, bai Riktrudisen ama Luziak, aita Arnoldok81, euskal leinuetako kideek, euskaldun gazteen arketipo sutsu den Portunek berak82 eta bai, azkenik, gutxien espero litzatekeen Adalbaldo duke franko ak ere, guztiek egiten dute bat errealitatearen analisian. Hau da, argi dute guztiek Auñemendi izendapenaren bidez irudikatzen den euskal lurraldea –edo, nahiago bada, Euskal Herria83– frankoek inbaditua izan dela eta, oro har, inbaditzaileen menpe segitzen dutela bertako euskaldunek, arrotzen uztarpetik ateratzeko etengabeko borrokan ari badira ere. Ildo horretan, eredugarritasun ororen ifrentzuan seinalatutako pertsonaiak egiten duen diagnostikoa da, ikuspuntu guztietatik begiratuta, xumeena, zuzenena eta argiena. Honatx, franko inbaditzaileak eta haien bidez ezarritako sinesmen arrotza hizpide hartuta, Portunen hitzak: Zer da emen prankotarra , atzo goizean agerturiko arrotz lapurra baizen besterik? Eta zeinek ez dauka lapur bat irainduteko eskubidea? Kristoren sinismenekoak ez garala! […] Orain artean ondo bizi izan gara fede zarreko gizonok beste euskaldunakaz (52 or.; g.l.e.). Ezer gutxi gehiago erantsi zitekeen lerro pare horretan Portun azkarrak84 atzematen zuen kolonizazio egoera akulturatzailearen deskribapena hobetzeko: a) franko inbaditzaile etorri berria arrotza –integ ratu gabea, alegia – eta lapurra baino ez da hemen ; b) euskaldunak lasai eta ondo asko bizi ziren, frankoen konplizitatearekin batera etorri eta beraien estrategia politikoaren atala bihurturik ezartzen ari diren fede berria gabe. Diagnostikoa ez ezik, jarr aikako jokamoldea ere oso izango du Portunek koherentea pentsatzen eta esaten duenarekin. Kolonizazioaren aurkako koherentzia sutsua, esan nahi baita. Eta geroago honetara itzuliko garen arren, merezi du pare bat puntu aurreratzea. Hain zuzen ere, Agirrek Auñemendiko gatazka guztiaren iturburutzat aurkeztu zuen gertakari anekdotikoren unean85 koherentzia berarekin jokatzen segitu zuen Portunek espia hutsa izan zitekeen Adalbaldo frankoari honako hau aurpegiratu zionean : “Zein zara zu emen niri esondeak [aholkuak] emoteko?” (58 or.). Eta are koherenteago jokatu zuen honelako baieztapena jaurti zionean bertako sinismenak egiazkoa omen zen erlijio berri batez ordezkatzera etorri zenari: –Zure siñistea ta zure gisakoena gu zurra dala diñotsut, guzurra Jesukristo ta guzurtokiak zuen Elizak” ( idem). Agerikoa da Agirreren hautua: hark jakintzat eta onetsitzat du kristau erlijioa dela egiazkoa eta egiazko bakarra, eta, ondorioz, berak, Adalbaldok eta edozein kristauk eskubidea dutela bertako sinismenak gezurra direla esateko eta predikatzeko86. Haren ustez, hori aldarrikatzea ezin zen inondik ere irain izan87; alderantzizko aldarrikapena –Portu nek dagiena –, ordea, bai, irain nabarmena. Gorago esan bezala, ez du Agirrek historiaren ispiluan lar begiratu nahi eta, are gutxiago, euskal gizarte errealaren argazkirik atera. Halabeharrez, muturreko norbanako zenbaiten erreakzio soltetzat aurkeztu beha r ditu une batetik aurrerako portaera bortitzak, batik bat, franko (eta) kristauen aurka doazenak. Eta abagune horretan Portun pertsonaia gaiztoa jarri behar du ezinbestean, eredugarri nahi dituen kontraste manikeoz beteriko narrazioak aurrera egingo badu. Baina fikzio hagiografiko kristau bat da Agirrek funtsean eskaini nahi duena, eta akaso horrexegatik beragatik dira Portunena baino diagnostiko esanguratsuagoak santutasunaren bidea hautatuko duten protagonista kristautu berrien diskurtsoak. Honela mintz o da, esaterako, Riktrudisen ama frankoek ezarritako inbasio eta menderakuntza politiko militarra dela eta88: – Guda barri bat ostera, gure artean, guztiz erraz sortuten dan gauzea da. Eun urte oneetan guda bat amaitu orduko beste bat asi oi daroagu, or beeko prankotarrakaz, gu menderatu ta euren legeen azpian ipiñi gura gaituelako (29 or.; g.l.e.). Agirrek erdi zuriturik utzi bide duen jauzi dialektiko bat egiten du, halere, segidan, orrialde berean, euskaldunek frankoekin izandako guda nagusien kronikaren amaieran. Auñemenditarren borroka antikolonialistaren diskurtsoa apaltzeko prestatutako jauzia, hain zuzen. Zeren eta Luziaren hitzetatik isuritakoaren arabera frankoen gurari hutsa zirudiena (hots, frankoek “gu menderatu ta euren legeen azpian ipiñi gura gaitu ”) zeharo errealitate desberdina zeni zatez: “ gureak ” – euskaldunak, alegia – “menderatuak izan ziran ” (29 or.). Hau da, uztarpeturik zituzten frankoek auñemenditarrak, arrotzen menpe zeuden euskaldunak, haien agindupean. Guztiarekin ere, ez da hor amaitzen delako jauzi diskurtsiboa, hagiografia fikzionatua behar bezala bideratua uzteko ezinbest ekoa den menderatzaileen bihotz ona –kristaua, noski – agertzen hasiko baita hurrengo lerroetan: Egia esateko, etziran gero prankotarrok euskaldunakaz ain gaizki akindu (hots, portatu). Jenial kondea izan zan emen erbestetarrak ipiñiriko agintaria […] (30 or.; g.l.e.). Are gehiago, Luzia bera da, harrigarriro, diskurtso antikolonialistaren barnean honako hau tartekatzen duena, hots, agintari modura bidali zutela (nork? nondik?) gotzain frankoa: […] bialdu euskuen Amando , gizon zuzena, ona, ta euskaldunakaz gauza askotan bat egiten ekiana. Alan da guztiz bere, beti izaten genduan zerbait: etzan Amando jatorriz euskalduna, ta emen, euskalduna izan ezik, atzerriko agintariakaz , doneak izanda bere ez da egundo gauza onik izan (30 or.; g.l.e.). Lerro labur haueta n, beraz, menderatzaileekin ulerkorra izaten hasia den borrokalari antikolonialista gisara irudikatzen du Agirrek Luzia, era xume xumean, amek ohi duten goxotasunarekin, inolako kontraesanik ez balego bezala. Jakina, agerikoa da pasarte honetan Agirrek “on a vs euskalduna” binomioaren jolasa prestatzen hasi nahi izan zuela eleberrian defendatuko zuen tesia egokitzen joateko. Baina Agirrek, protagonistaren santutasun bide eredugarrirako lautu behar duen “gidoiak” eskatuta edo, Luziari emanarazten dion jauzi h orrek ez dio inolaz ere egoeraren gainerako perspektiba lausotzen. Eta horrela, alabarekin didaktikoki bezain grafikoki mintzatzen ari delarik, hitz bakar bat ere sobran ez dagoela laburtzen dio Riktrudisi inbaditzailearen aurkako gerren garrantzia eta pre mia89: –Nai ta naizkoa da gu azpiratzera datozenen kontra guda egitea (30 or.; g.l.e.). Eta bereziki ohargarria da nola azpimarratzen dion Luziak alabari euskaldunek inbaditzaileen kontra pizten dituzten gerra guztien zilegitasuna, Riktrudisek defentsa eskubidea zalantzan jartzen duenean90: –[…] neuk esaten deunat bein bere ez dala bide txarrekoa euskaldunak prankotarren kontra hasten daben gudea (33 or.; g.l.e.) Galdera baiezpenetan xehatuago utziko du tesia hurrengo lerroetan: –Zek dakarz gure mendietara jente arrotzak? Zer galdu jake basoan? Zer deutseegu zor? Ezer galdu badabe, emongo jake billatzen dogunean: ezeren zorrik badaukagu, emongo deutsagu arpegia zorrari; baiñ a gure ekandu zar, oitura on ta txaboletako jenteai itxi daioela bakean” (30 or.). Erraz asko ekar liteke hona planteamendu teoriko horren ondorioztatze zehatzagorik ere91, istorioak inposatzen duen egiantzekotasunarekin lotua doan pasartea, esaterako, non Auñemendin “arrotzak” frankoak direla aitortzen den: Bego geldirik arrano goitarren abia, arpegiko narrua bere erpe gogorraren artean itxi gura ez badabe ikutzailleak; itxi geldirik arkaitz zuloetan bizi dan otsoari, bere agin artean zatitua izan gura ez badau prankotarrak (3031 or.). Are gehiago, Luziaren ustez, orduko euskaldunek ez zuten frankoak baino etsai okerragorik, alabari jaurti dituenengatik –“anaia prankotar” ez hasi baitzaio mintzatzen Riktrudis – errieta botatzen hasten zaionean adierazten duen bezala: –[…] Baiña Jesus! Jesus! Euk bere andiak esaten ditunan. Ez dedilla gure Aita anaien kontra asi! Gure anaiak noiztik ona dira prankotarrok, maite? Noiztik ona! Gure areriorik okerrenak ez dira beti? (34 or.). Errealitatearen bipolarizatze ideologiko sinbolikoa erakutsiko duten bizpahiru lerrotan garatutako tesia92 eta haren bidez transmitituriko sentsibilitatea, jarrera eta jarduteko gonbita dira, beraz , Luzia amak istorioaren protagonista denari helarazi (nahi) dizkionak. Guztiarekin ere, laster asko sumatu du Luziak zer etorriko zaion alabari hartu duen bidean jarraituz gero: –[…] Esango daroe ez daukanala ik eure zanetan arako gure mendiak, gure itza te ta izkuntza zarraren alde il ziran anaia errizaleen odola (33 or.). Aldi berean, ez dirudi Riktrudisen aita ere gatazkaren hautematean atzean geratzekoa denik93, laurogei urte baditu ere. Hala kontatzen dio haren emazte Luziak Riktrudis alabari: –[…] Iru egun da Arnoldo etxera agertu ez dala, ta bildur naz guda berriren bat or beeko prankotarren kontra asmauta, eure Aita esukaldun gudarien buru ta zuzentzaille ipiñiko ez ete dabe. Ta ez da gaur orain ogetamar urteko gizona […] Bere otsein, morroi ta maizterrak bialdu daizala: ez dau beste batek Arnaldok aiñia gizon Euskalerriaren alde bialduko” (27 or.). Luziaren hitzetatik inferi daitekeenez, argi da Arnoldorentzat gauza bera dela “beeko prankotarren kontra” egiten den gudua eta “Euskalerriaren alde” egiten dena94, eta, adin kontuak direla eta, bera joaten ez bada ere borroka frontera, bere jendea bidaliko duela gudukatzera. Zeren eta, Arnoldok berak aitortuko duen moduan, –Ez dira [euskaldunak] gudazaleak […]. Ez deutse, eurentzat, arra bat lur ostuko iñori; baiña Euskalerriak daukazan mugetatik barrura badator iñor zematuaz edo zerbait kentzeko asmoetan, naiz ta izan munduaren jaubea, jarkiko jakoz aurrez aurre euskaldun guztiak, aitorren seme, morroi ta nagusi, Ama ta alabai; leoi biurtuko dira danak, eta euren jaiotetxean arrotz etsaiaren oiña sartu baiño lenago, banan banan atari ondoan illotzik geldituko dira, arrotzaren kontra esatera joiazan azkenengo apaldiz edo bi raoa ortz estutuen artean geldituten jakoela . Olangoak dira euskaldunak; esan daidan obeto, olangoak gara: onean onak, txarrean okerrenak (62 63 or.; g.l.e.). Hil hurran denean ere argi agertuko du Arnoldok bere pentsakera95: –[…] arrotza gogorrean badator gogorrean jaurti daiela erritik kanpora ; gure arteko gauzetan geuk izan bear dogu nagusi , etxekoetan etxekoak izan bear daben senera; lapurrak ostu deuskuena beti da gurea, gizaldiak igarota bere ta geure etxera ekarten saiatu bear dogu[…] baiña ez da ondo erbestekoari gorrotoa gordetea atzerritarra dalako beste baga. Gauza okerra da guri egindako gaiztakeria ez aztutea, naiz eta gaiztakeririk mingarriena izan, niri egin deustena dan legez... Lurbira guztik oai parkatuten deutset, lurbira guztikoai parka eska naiakoe, ta Jaungoikoak parkatu daidala neuri (102 or.; g.l.e.). Baina itzul gaitezen Luziaren diskurtso arras aratzera, zeren eta, esandako guztiaz gainera, emakumeek segitu ohi dituzten –eta segitu beh arko dituzten – jokamoldeak ere iritsarazten baitizkio Riktrudis alabari: Emengo emakume bakotxa lehoi eme aserratua baiño aserreago jarten da erbestetar gudariak ikustean (31 or.; g.l.e.). Areago, amak berak ere esperientzia antikolonialista hori nola bizi izan duen kontatzen dio alabari: –Biotzean naigabea ta begietan malkoa dodazala, neuk, Riktrudis, neuk berotu ditut askotan etxe onetako gizonak erbestetarren kontra joan eitezan ; neuk, emakumea, emaztea, gurasoa, Ama izanik! Neuk biraldu ditut prankotar ren kontra neure senar maitea ta neure seme kutunak (31; g.l.e.) Ikaragarri latza –eta gogotik ezabatzeko gaitza – inbaditzaileen aurkako borroka militarretan ama batek bi seme galtzeak duen oinaze sinbolismoa, gutxietsi gabe, noski, amek semeekiko duten at xikimendu bereziak horrelakoei erantsi ohi dien trajedia zama gogorra. Baina horrek beste maila batean lekarkiokeen ezin ahantzizko mendekatze nahia gorabehera, Luziak aratza du diagnostikoa. Santutasunaren bidean abiatzear egonik, horrelako giza kutsadura lurtarrik ezin izan zezakeen alaba txintxoaren erantzuna berez mintzo da: amaren jokamolde patriotiko irmoaz miretsirik geratzen da eta, aldi berean, alaba leial bezala, aitortu ere egiten du amaren portaerarekiko harridura, haren borroka antikolonialista Euskal Herriari dion maitasunaren pareko edo sinonimotzat hartzeaz gainera, atxikimendu haren ondoriotzat ere jasotzen baitu: –Arriturik nauka, Ama, zuk Euskalerriari izan deutsazun maitetasunak (31 or.). Erantsi behar da, halaber, amak ez duela zalantza izpirik erakusten historian zehar frankoen aurka eramandako borroka guztia onesteko –aurreko garaietakoa esan nahi baita96– eta inongo damurik gabe hartzeko. Ikus, adibidez, 581ean hasitako jazarpenez Luziak egiten duen kronikaren pasarte hau97: –[…] 581 garrengoan, jatsi ziran menditik gureak, otso amorratuen antzera, ta eroan zituen arerioak beterritik zear igesik gure lurretik kanpora, artalde bat euren aurrean otsoak e roan oi daben era berean. […] etorri ziran barriro: ugari etorri ziran […] baiña txiñurriak baizen erraz euskaldunen oiñazpian zapalduak izan ziran […] (29 or.). Baina ezagun da Agirrek, eleberri hagiografikoarekin era ortodoxoan segitzeko, kamustu behar izan zuela testuinguru politikotik atera zitekeen sen antikolonialista guztia. Nahiz eta zapalkuntza kolonialistaren diagnostikoa ez zen, aurreratu bezala, bando bakar batekoen pertzepzio esklusiboari zegokion kontua. Izatez, egoeraren analisia egitean erabat irizkide dute, paradoxikoki, auñemenditarrek etsaia. Honela mintzo da protagonistaren senar bilakatuko den Adalbaldo frankoa98: –[...] autortu bearrean nago aspalditxoan eurak (bere “erritar agintari” frankoei buruz ari da Adalbaldo) izan dirala bakearen areriorik gogorrenak emen inguruetan (62 or.; g.l.e.). Are zehatzago mintzatuko da franko inbaditzaileek berek ezarritako kolonizazio egoeraz eleberriaren amaieran, erregearen a ginduz euskaldunei bakea eskaintzera joatean buruzagi franko zenbaiti zuzentzen zaienean: –[…] Gogoratu zaiteze […] luzaroko gizaldietan menditarrakaz darabilgun gudea, tema ta lelo zar bat baizen besterik ez dala gaur; eurak eta geuk, danok erruak ditugul a, geuk geiago eurak baiño, bada gutarrak ziran Euskalerrira joan ta lurrak ostu, gizonak il, etxeak erre ta beste oben negargarri asko egin zituen gudariak (166 or.; g.l.e.). Lehenago ere agerian utzi du nola jardun ohi zuten frankoek euskal eremuak “mode rnizatzera” zihoaztenetan99: –[…] Bideak egitera [zabaltzera, alegia] neu joango nitzateke; baiña indarrean, gogorrean, guda soiñuan joan bearko neuke , ta ori ez dot nai. Ez dot gura geiago gorrotorako apukori ipiñi (1 37 or.; g.l.e.). Egoeraz egiten duen diagnostiko horiengatik100, hain zuzen, ez da harritzekoa eleberriaren hasieran egiten duen aitorpena, nonbait lapurtutakoaren errestituzio kristauaren kontzeptuarekin zerikusi gehiago duena zor kolonialistarekin baino, bide batez esateko: –Nire eskuetan balego, gure artean bakea betiko izan dedin euskaldunei emongo neuskioez indarrean malmuzkatu ta kendu jakoezan lurrak ; itxiko neuskioe buztarri baga, be ren lege ta ekanduakaz gura daben eran bizi daitezen (60 or.; g.l.e.). Beraz, haren ontasuna –kristautasuna – erakusteko premiagatik ere esanarazten zaio Adalbaldori esaten duena, hots, injustizia egoera kanpotarrek ekarri izan dutela Auñemendi delakoak sin bolizatzen zuen Euskal lurraldera eta, gauzak horrela, damu edo zirela bera bezalako kristau zintzoak beraiek inposatutako egoera hartaz. Alabaina, euskaldunak “beren lege ta ekanduakaz gura daben eran bizi daitezen” utziko lituzkeela dioenean, ez bide da bil frankoa egiazki pentsatzen duena aitortzen, monoteismoen berezko espantsionismo edo zabaltze nahiak tarteko, lege berriak –frankoen interes hutsekoak – eta forma erlijioso arrotzak –denborarekin bertakoen ekandu bihurtuz joango direnak – ezartzen ari ba itira gupidarik gabe Auñemendi n, sinesmenaren esparrukoen ezarpen ahaleginetan Amando gotzain frankoa estrategaburu dutelarik. Pertsonaien diagnostikoen artean, gorago aurreratu bezala, bada salbuespenik, Riktrudis protagonistarena bezain garrantzitsua eta larria den salbuespenik hain zuzen, eskarmenturik gabeko neskato kristautuaren pertzepzioa justu kontrakoa baita hasieratik, kontrakoa bezain inozoa, alegia101. Eta ez ikusteagatik, bere senarra izango denak ikusten duena ere ez du ikusten gaixoak: –[…] Beste edozein emakume bestean euskalduna naz ni: zanetan neure anaia maiteen odola daroat, Mendiolako etxekoandrearen odola: ez neuke bidurrik izango euskaldun guztien aurretik, Aitaren ordez edo Aitagaz batean , neure erriko etsaien kontra, aizkora bat eskuan dodala joateko, gure lurra, gure izkuntza edo gure izatea zematuaz baletoz : etsai ugariak ikusi arren nire aurrean, ez litzateke orduan ikaratuko nire biotza, ez neuke dardararik izango nire besoan jente arrotzaren buruak erdibituteko […], baiña ez dago gaur, Ama, olango gauzarik (33 or.; g.l.e.). Baina auñemenditarr entzako mehatxuzko egoerarik ez dela argudiatu arren, besterik du neskatoak buruan, espiritual huts diruditen bestelako baldintzak –martiri bila katzeko baliagarri izan litzakeen baldintza kristauak102– baititu zinez gogoan, aurreko lerroaldean berariaz ezabaturik utzi ditugunak: –[…] nire gorputz edo arimako bizia kentzera baletoz, nik geien maite nai ditudan arimako ondasunak ostuteko gogoak balekarrez, guda zuzenean jokatuko genduke, baiña ez dago gaur, Ama, olango gauzarik (33 or.; g.l.e.). Espiritu kristau horrek berak eramango du analisi sinplista bat aurkeztera: –[…] gizon gaizto batzuen bidebagako andin ai izateak edo beste batzuen kurruka egarriak, aspaldietako ikusieziñak, edo norbaiten umekeriazko eztabaidak, auts artean ia estaldurik egoan su kaltegarria barriro biztu nahi dabe. Ta ori ez da ondo: gudara joan bear da, guda egin bearra nahi ta naiezkoa danean, ta ez batek edo bik bere griña zatar guztiai asete bat emon gura deutseelako ( idem ). Ez du askoz argumentario hoberik behar Riktrudisek, oso baitira berekoiak –kristauak? – bere asmoak gerra piztu ez dadin103: Pedro Marik esango deutsa, nigaitik ezer egin nai badau Portunek [hartaz itsuki maiteminduta egon arren, Riktrudisek maitatzen ez duen mutilak, alegia], amatau daiala gudarako sua, edo gitxienez, egin daiala zerbait nire Aita gudara joan ez dedin ...” (32 or.; g.l.e.). Eta berdintsu pentsatzen du Portunek berak ere Riktrudisen benetako motibazioei buruz: Uste dau Riktrudisek gudan asi bear dogula; gogoratu jako bere Aita orretara jarrita badago, iñok ez dabela atzeratuko ; ni nabillela guda billa ta neure eskuetan egoala gudarik ez izatea esan deutse […] (53 or.; g.l.e.). Antibelizismo interesatuegia, bada, Riktrudisi islarazten zaiona, eta ez lerro batzuk lehenago, eta ondoren, malko lehorrez argudiatutakoaren ildokoa: “zer negargarria dan, Ama, gizonak anaiak izanik, alkarregaz beti gudetan ibiltzea” (30 or.), “guda bat beti da txarra” (32 or.), etab. Horrelako klimax ideologikoraino helduta, eta ohiko eleberrian ez bezala –errazago baitu honek topikoekin haustea eta irudimenezko bide berriak urratzea –, zail izaten du narrazio hagiografikoak kontrasteen konplexutasuna eta aberastasuna mantentzea. Urek ezinbestean iritsi behar izaten dute eta bai idazleak eta bai irakurleak aldez aurretik ezagutzen duten laku miresgarrira. Hortaz, Agirreren intereseko osag aiak izango dira gure “eleberri” honetan azaleratzen eta indarra hartzen hasiko direnak, eta horrekin batera, baita apaltzen ere esparru narratibo eta ideologikokoak, haren motor behar zuten pertsonaien motibazioak eta bilakaerak arras sinpleturik geratuko baitira handik aurrera. Guzti guztia, agidanez, hagiografia hertsiak eskatzen uste zizkion baloreen aldarean sakrifikatua. Irizpide onetsia da, izan ere, ezin luzaz iraun dezakeela mezu bortitz desorekatzaileak hagiografia kristau batean –protagonistak martiri bilakarazteko azken orduko bortizkeriatik at, esan nahi baita –, eta gehienik ere haren konbertsioaren fruituak agertze ko uneraino baino ez. Beraz, hagiografiatua martiri ez izanki, Agirreren idazlanean ere espero izatekoa zen, guduarekin erantzutera eraman zezaketen horrenbeste printzipio, hausnarketa eta jokabide antikolonialista agertu ondoren, “kristau” guztien ezpaine tatik arras desaktibaturik uztea portaera biolentoak ahalbide zitzaketen diskurtsoak, berdin protagonistarenak zein gainerako kristau eredugarrienak. Eta areago, “bizitzak” aurrean jarritako motibazioengatik desaktibatuak hain zuzen ere, eta ez, inondik in ora, motibazio arrazional, politiko edota nolabaiteko konbentzimendu ideologikorik adieraz zezaketenengatik. Nonbait –horratx narratzaileak hautatu bidea – afektibitatearen esparrutik bakarrik etorritako arrazoiak izan zitezkeen Agirreren eleberrian eragingarri104, bihotzaren –ba al da sentimendu kristauak, onak eta positiboak, sinboliza ditzakeen gorputz atal hoberik? – mugimenduarenetik isuriak, hain preseski: –Baiña gaur, […] negar asko egiña nazalak o, edo neure zanetan odolak otzitu jatazalako , edo eu, Riktrudis, lurrean bakarrik gelditu ez adin , edo etxakiñak nik zegaitik; baiña Arnoldo gurea emengo gudarien aurretik joatea ez neuke nai (31 or.; g.l.e.). Ordura arteko diagnostiko eta azterketen arra zionaltasuna, bada, sentimenduek ordeztua; esku liburu arruntetako erromantizismo loretsu gisara, azken buruan. Baina ondoren eta ondorioz, hain erromantikoa ez dirudien efektua: Herri baten zilegizko estrategiak eta defentsa mekanismo kolektiboak norbanak oen emozioekin estaliak eta, larriago dena, afektuen manipulazioaren bitartez deslegitimatzen eta desaktibatzen hasiak. Riktrudisen portaerak –Agirreren diskurtso kristauaren gauzatze narratiboak, alegia – ezin ageriago utziko du hori amaren aurrean negar zotinka hasten denean: bere alaba ederraren begi ederrak malkoz beterik ikusi zituanean, andra Luziari biotza samurtu jakon, damutu jakozan esanak guztiak […] (34 or.; g.l.e.). Ama, Luzia, izaeraz ez baita inondik ere doilorra edo odolzalea, eta dagoeneko hasia baita oldar eta menperakuntza presio objektibo eta sistematiko hura azken urteetan inbaditzaile zenbaitek utzitako fruitu bakandu leundua balitz bezala “irakurtzen”, bate tik, “etziran gero prankotarrok euskaldunakaz ain gaizki akindu” (30 or.) esanez, eta bestetik, inbaditzaileek ezarritako agintarien arteko desberdintasunak nabarmentzen: “urte batzuetan […] bakean bizi izan giñan”, etab. Diskurtsoren ordura arteko parame troak eta diagnostikoak, hortaz, analisi politikotik psikologiaren dibanera aldatuak. Jakina, logika desaktibatzaile horren bidez aurkeztu nahi diren franko zintzo(ago)en zakutoan sar liteke Amando agintari inbaditzailearen kasua –hots, “gizon zuzena, ona” eta euskaldunekin hainbat kontutan “bat egiten” zuena –, eta baita gertakarien unean bertan agintari dagoen beste frankoarena ere: “oraingoa bere ez da ain txarra” (30 or.), dio Luziak. Hau da, Auñemendi ko jendea menderaturik zeukan kanpoko inbaditzaileek ba bide zuten, logika indibidualizatzaile haren arabera, haien kontra altxatzea eragozten zuen ezaugarriren bat, betiere elipsien bidez adierazten hasia, baina narrazioan esplizituegi –ez behintzat ona eta hain txarra kalifikatibo orokorretatik harago – agertu nahi ez zena. Harik eta, jauzi kualitatiboa emanez, une hartan bertan santutasunaren ataria urratzen hasiko zen Riktrudisek bere esku kristaua –Erromak kontsakratuko zuena – tartekatu zuen arte: O! Zer negargarria dan, Ama, gizonak, anaiak izanik , alkarregaz beti gudetan ibiltea (30 or.; g.l.e.). Jadanik erdi kristauturik dirudien amaren105 jarrera, edozein gisatan, inbaditzaileen aurkakoa da oraindik, eta erantzuna ere, goian aurreratu bezala, zeharo garbia: “Nai ta naizkoa da gu azpiratzera datozenen kontra guda egitea” (30 or.). Estrategia iraulketa horren ondoren, eta batik bat erakuste n duen xumetasunagatik, nabarmentzekoa da Agirrek antolatuko duen joko bikoitza: batetik, zeharo jarrera zuritzailea erakutsiko du erlijiokide sentitzen dituenekiko –inbaditzaile frankoak barne – eta, bestetik, jokabide kriminalizatzailea gainerakoekiko, kr istautu gabeko euskaldunekiko batik bat. Narrazioa horrela makurrarazteak, erantsi beharrik ez dago, manikeismo hutsa(goa)ri irekiko dizkio ateak, eta handik hara, behin arlo politiko ideologikoaren gatazka alboratuta, are gehiago erantzungo diote pertsona iek eta haien jarrera eta portaerek onak/gaiztoak, kristauak/fedegabeak eskema interesatu bezain narratiboki interesgabeari106. Nolanahi ere, lehen “zuriketa” gogoragarria eliz hierarka den Amando izeneko gotzain frankoarekin burutuko du ondarrutarrak, gorago aipatu dugun bezala, eta, ondorioz, ez du haren jokabidean inolako arerio itzalik ikusiko107 eta ez ikusaraziko, ez eta akulturazio lanen aztarnarik ere, eta are gutxiago, a ntza, estrategia inbaditzaile zapaltzailerik108; nahiz eta etengabe ari den gotzaina erlijioaren esparrua gainditzen duten lan berezietan, besteak beste, herrikide dituen frankoen aurkako ekimenak atzeman nahian –espioitza?109–, eta gauza publikoa bere gustu eta interesen arabera bideratu guran. Agirrek antolatutako bipolaritateen jolas horretan, Portun euskaldun fedegabeari egokituko zaio atalik bortitzena –kriminalizatua izatea rena –, huraxe izango baita Riktrudis euskaldunaren eredugarritasun erlijioso pedagogikoarekin kontrajarria izateko beste muturreko euskaldun pertsonaiarik esanguratsuena110. Eta hartan, Amando santu frankoari emango z aio albiste sortzaile, transmititzaile eta, Agirrek horrela ikusarazi nahi ez badu ere, manipulatzaile izateko erantzukizuna111. Kasurako, Amandoren ezpainetatik jasoko du Riktrudisek aspaldidanik maiteminduta112 duen Portunen izaeraren irudikapen hau, gotzain frankoa baitu aitorle eta egia ororen iturri113: –[…] Prankotarra bere bidean elizara eioan , ta Portun orrek , siniste bagea ta arroxko samarra zelan dan, fedearen kontra zerbait esan ta barre ta ziñuren batzuk egin bear izan eutsazan fedezaleari […] ukabilkadaren batzuk alkarri emonak izan bear dabe. Ordutik ona, or dabil Portun su ta garrak arturik, euskaldun altsu g uztiai deiezka, Altzibarrenen jazo zana berak nai daben eran guzurrakaz apaintzen, ta alde guztietan deadarka, ez dagola lur onetan gauza onik prankotar guztiak inguruetatik bein betiko kendu gabe” (35 or.; g.l.e.). Jakina, Portunen irudikapen zeharo deska lifikatzailearekin jokatzean, agerian geratzen da gotzain frankoaren estrategia komunikatiboak duen arrakasta, neskatila inozoari kontatutakoa izango da eta euskaldunen artean zabalduko den bertsioa. Kate horren lehen lekukoa, Mendiolako Pedro Marik Arnold ori helarazten dion bertsioa, gotzain frankoarengandik jaso ondoren Riktrudisek kontatutakoa bera: –Amando apezpikoak esan ei deutsa [Riktrudisi], Aitzbarrengo eliz atarian, Portunek eta prankotar batek eztabaidaren bat izan dabela, Portunek Elizara eioan prankotarrari barre ta ziñuren batzuk egin deutsazalako (39 or.). Amandok zabaltzen dituen bertsioen benetako iturria Adalbaldo frankoa eta bestelako euskaldun kristauak badira ere114, sinesgarritasunaren areagotzea dakarkie albisteei berri emailea hierarkia kristauan goi mailako elizgizona izateak. Eta horretaz baliatzen da gure franko santua. Nonbait erlijiokide duelako edota geroko kroniketan apôtre des Basques –euskaldunon apostolu – izendaturik agertzen delako115, kontua da Txomin Agirrek ez duela Amandori buruzko iritzi enpatikoa zalantzan jartzeko ez asmorik eta ez, antza, ahalmenik116, nahiz eta, hori ba i, begien aurrean uzten dion irakurleari gotzain frankoari interesatzen zaion gauza bakarra –Agirre euskaldunari bezalatsu, oro har – kristautzearen hedapena dela, eta ez inondik ere Auñemendi edo euskal jendea. Egia da, horratik, haren diskurtso formalak bestelakoa dirudiela inoizka: Nabillen toki guztietan bakezko mandataria naz ni, ez prankotarren aldekoa ; […] ez euskaldunen arerioa . Gizon guztiak ditut nik adiskide ta gehiago Jesusen adiskideak badira: gizon guztiak gura nituke nik maitetasunezko lokarr iakaz alkartu (35 36 or.; g.l.e.). Baina hori esanarazten dion Agirre narratzaileak ez dirudi jabetu nahi duenik –ezin bide du, lanbideak berak galarazten baitio – gotzainarekiko erlijio identifikazioak dakarkion joko aizunduaz117. Izatez, franko haren praktika pastoralak garden adierazten du diskurtso neutroarena estalki hutsa dela, eta bere herrikide inbaditzaileen menpeko Auñemendi baten alde eta hura kristautzearen alde egiten duela sistematikoki. Eta euskaldunen konbertsiorako estrategia argi uztearren, eta zalantzarik gera ez dadin, garbi aldarrikatzen ere du “orretarako bakea bear dogu[la], luzarorako bakea” (60 or.). Bestela es anda, frankoen agintaritza ezarri, finkatu eta onestean baino ezin erdiets daitekeen bakea “bear dogu”. Eliza kristauaren araberako santutasun onespena laster irabaziko zuen Amando gotzainak ez zuen, noski, egoeraren inguruko diagnostiko sakonik egin behar rik hori guztia defendatzeko. Ezer aitortu gabe ere, aski zeukan estatus erlijioso hierarkikoa bere bertsio kolonialistak egiatzat hedatzeko118 eta jendeari sinetsarazteko119, eta baita zioen guztiaren legitimazioa homologatua ikusteko ere, isilpean jorratzen zituen arlo eta estrategia politiko militarrei zegokiena barne120. Mundu kristauaren begirune horretatik iritsi zen hagiografia fikzion atura Amandoren autoritate hierarkiko erlijiosoa, autoritate berezia, edozelan ere, ezinbesteko argudio arrazionalak kanporatu behar zirenean ere, elipsi ulergaitzetan urtzen baitzituen arrazoibideak. Hari horretan, ezin grafikoagoa da euskaldunek inbaditz aileen aurkako gerrari ekin ez diezaioten gotzainak plazaratzen duen argudioa: […] oraingo aizkorak artzea ondo ez dalako , euskaldun ta prankotarrak alkar barriro jo ez daien alegiñak egin bear ditut (36 or.; g.l.e.). Bestelako analisi taktiko estrategiko sakonagoren faltan, “ondo ez dalako” moralista kristau horrek bideratuko du Agirreren eleberriaren alderdirik manikeoena eta, era berean, kristautze prozesuan auñemenditarrek inbaditzaileekiko erakutsiko duten enpatia miresgarria. Handik aurrera, Amando g otzainaren ustezko inpresio horrekin bat ez datozen euskaldunak zeharo irudikaturik geratuko dira narrazioan maltzurkiro jokatzen duten fedegabe berekoi malapartatu huts gisara. Eta inolaz ere ez, hortaz, inbaditzaile frankoei –eta haiekin batera datorren sinesmen berri akulturatzaileari – aurre egin nahi dieten zinezko euskaldun leial eta ausart bezala. Iraulita uzten du, bada, Agirrek erdi zeharka edota oharkabean marraztu duen errealitatea bera, hankaz gora jarria eta errotik desitxuratua. Horren ondori oz, konfrontazio zelai aratza aurkeztuko du jagoitik eleberriak: Auñemendi inbaditu duten frankoak “onak” izango dira, behar bezalako kristauak121, kultur eta sinesmen berritzaileak, Jainkoaren agindupekoak eta euskal dunak onbideratzera etorriak –harako Hark berak bidaliak, antza –, eta orobat, ez inolaz ere euskaldunen etsai eta ez zapaltzaile. Eta ildo berean, haiekin bat dagiten auñemenditarrak –de facto Pétain mariskalaren gogoko kolabo huts ziratekeenak – santutasun erako bidean diharduten pertsonaia eredugarritzat finkatuko ditu Agirrek argazkian. Aitzitik, franko kristau horiek aurrez aurre aurkituko dituzten euskaldunak, Auñemendi n bizi diren eta bizitzen segitu nahi duten menditarrak, burujabe eta sinesmen eta ohitura zaharretan iraun nahi dutenak, gaizto, traidore eta gaitzesgarri gisara irudikatuko ditu eleberriak. Lehenago edo beranduago ezinbestean konbertitu beharrekoak, bada , zeren eta atzerria, hondamendia edo burua edekita ikustea baitute, horrela aitortzen ez bada ere, dilemaren beste muturrean. Jakina, basati haien aitzinean bitarteko guztiak erabili beharko ditu hurbilen dabilkien elizgizon frankoak –eta ez da txikia ho rretarako Amandok bederen lortu duen hertsatze indarra: berari zilegizko iruditzen zaio edozeini edozertaz galdekatzea, eta elizgizon eta konfesore bezala, inork ez bide dio informaziorik ezkutatzen –, euskaldunak, inbaditzailearen aurkako guduak direla eta , arras desmobilizaturik uzteko eta “bakea” –bake militarra, esan bezala – finkatzeko eginkizunaren ildoan jar daitezen122. Eta hain eginkizun kristaua zen hartarako sareak hedatzean, ez zaio hitz on eta melengen artean amarru zitalik ere faltako gure gotzainari. Honela jokatzen du, adibidez, Riktrudis gazte inozoarekin, hala haren ama Luziaren konplizitatea lortu ahal izateko (“Bai, zure biotzaren barri banekian nik: zuk lagunduko deustazu, bada; baiña zure Amak?” [36 or.])123, nola, amaz oraindik mesfidati, aita eta agintari nagusienetakoa den Arnoldorengana zuzen iristeko (“morroi zarra Aitagana bialdu egizu... Amari esan barik […] Amari gero esango jako” [36 or.; g.l.e.]). Bain a hain ziren nabarmenak Amandoren amarruak124 ezen, gorago ikusi bezala, Portunek berak ere iturri horretara begiratzen baitu egoeraren inguruko barne gogoeta egiten duenean, errudun bila (53 or.) . Horren guztiaren az ken xedea, agerikoa da, Arnoldo buruzagi –baina batez ere aita – denaren gogo bihotzera iritsi ahal izatea du gotzainak hasieratik, eta, alaba bakarraren maitasunaren xantaiaz baliatuz, haren jarrera politiko militarra aldaraztea; eta ondoren, haren agindup eko auñemenditarren borondatea frankopekotu eta kristautzea. Horixe du Amandok, iraulketa ideologiko erlijiosoaren eta akulturazioaren buruzagiak, helburu; eta bera agertuko da frankoen kolonizazioaren bitartekari125 eta euskaldun munduaren kontrako eragile ezkutu eta sibilino gisa. Hori bai, azpikari on guztien antzera, beti aitzakia on batekin jokatuz; eta zer hobe “beti laguntasunen billa, Jaungoikoaren izenean” aritzea baino? (83 or.). Franko inbaditzaileek –Adalbaldo dukea ikur – garbi dute ez zaiela gerraren zama interesatzen, aski baitute agintean segitzearekin eta menperatzear dituzten euskaldunak bakean eta gudurik pizteko adorerik gabe mantentzearekin126. Gainera, kasualitatez bezala edo –bakearen eta gizaki guztien arteko anaitasunaren ideologia hedatzen du eta erlijio berriak –, haien interes politikoen defentsarako estrategiarekin bat dator kristautzearen hedapena bete betean. Osagai objektibo nagusiak da ude, beraz, sinesmen arrotzaren penetraziorako prest eta, armadak eta ezpatak tarteko, menditarrak inbaditzailea “onesten” has daitezen gertu. Lorpen gehiegirik ez zekarten kanpaina militar hutsak osatzera etorritako estrategia berriaren habiatzat Mendiol a etxea aukeraturik, bertako pertsonaia larriak izango dira fede ratzen hasiko diren lehenetakoak. Luziak ekingo dio, frankoez besterik diagnostikatu eta pentsatu arren, Riktrudisen –eta hortaz, Amando franko kristauaren – lerroetan jartzeari, alabak burutu duen manipulazio afektiboaren ondorioz127. Ondoren, Arnoldoren txanda etorriko da. Baina behiala euskal leinargiko buruzagi hoberena izandakoak –hori ere “Jesusen sinismenekoa nazanari eskerrak” (63 or.) nonbait – jadanik ez daki non dabilen, eta ez dirudi adinaren zama ilunagatik bakarrik denik128. Berak aitortzen duenez, “prankotarrakaz gudetan ibilteko amorratzen egon izan naz neure bizitza guztian” (63 or.); orain, aldiz, eusk aldunen buruzagi izaten segitu arren, apaldurik sentitzen bide du iraupen konfrontaziorako premia eta aski omen du “Euskalerriak ostu jakozan lurrak eskatuteko araudea galduten ez” bada (65 or.). Eta, Amandoren hitzak sinetsiz, nahikorik dauka “Jainkoaren legea” ren bermea, kristau guztiek –inbaditzaileak barne – betetzen dutela sinetsarazten baitio gotzain frankoak: “Jaungoikoaren legea zuzen zuzena da, ta bakotxari berea emoteko agintzen dau” (65 or.). Eta, itun berriaren sinadura gisa, prest dago garai ba teko buruzagi euskaldun ausarta frankoen burua –inbaditzailea baina fededuna – besarkatzera joateko. Hori bai, badaezpadako (prekauzio )klausula bat markatuko duela ematen badu ere129, de facto franko guztiak –erabateko etsai historikoak zirenak – besarkatzeko grina goria piztuko zaio jarraian. Eta zozotu berrien ilusioarekin, “neu izango naz lenengo prankotarrentzat maitetasuna erakusten” (65 or.) aldarrikatzen du gizagaixoak kristautasunaren me zua –“diligite inimicos vestros! ” delakoa – bereganatzean. Erreparatu bekio, berriz ere, Agirreren “logika” narratiboan egiten den presakako behartze lanari: Arnoldo buruzagiak Adalbaldo frankoa besarkatu du –edo, nahiago bada, harekin adiskidetu da – beste franko inbaditzaileak bezalakoa ez omen delako, zeren eta euskaldun agintari gotorrak inolaz ere ez bailituzke, antza, etsaiak besarkatuko. Berehalakoan, haatik, franko inbaditzaileak maitatzen hasteko lehena agertu da gure buruzagia. Ez etsaigorik mende ratzaileekiko, beraz, eta ez gerrarik kolonizatzaileen aurka; eta guzti guztia, sakonagoko beharko zukeen baina orrialde eskaseko azalpena besterik hartzen ez duen azaleko lerroalde pare baten ondorioz. Edo bestela esanda, botere militarreko agintari frank o batekin eta botere eklesiastikoko gotzain frankoarekin izandako elkarrizketa gaitz –euskaraz? erdaraz? mordoiloz? – baten ondorioz. Larria bezain epifanikoa, baiki, Arnoldoren bilakaera, izan ere, analisi politiko objektiboaren ildokoak ziren arrazoiak, orain, mutatis mutandis , “arima barruan daukadazan atsekabe” (65 or.) espiritual bilakatu baitzaizkio mirakulutsuki, inbaditzailearen aurkako guda guztiak apeta hutsezko edota haietan aurretik bizitza galdu zuten semeen saminagatik soilik gertatu izan balira bezala. Nonbait, egiazko fede berriaren eraginez sortutako transmutazio miresgarria. “Eta kolonizazioaren onarpen erreala eta akulturazioaren lehen urrats erabakigarria”, pentsa lezake irakurle bizkaitar maltzurrak. Behin planteamendu bikoiztua irekirik, kriminalizazioa eta deslegitimazioa egokituko zaizkie Portuni eta hura bezalakoei eleberrian, haiek baitira konkistatua izanagatik amaitzear dagoen mundua ordezkatzen duten azken “gaizto ofizialak”130. Harik eta, kasurik hoberenean, kristau daitezen arte, bederen. Baina edozein modutan, Ozinbeltzeko Portun Otxoa hasieratik da eta gero ere izango da –Agirrek bizkarreratu nahi dizkion berekoikeria eta inbidien eragina gorabehera – egoera politikoa ongi en aztertu eta ulertzen dutenetakoa, eta, are, horrelakoetan betidanik idatzi eta esan denari segituz131, era koherenteenean ere erantzun nahi duena: –[…] nik esan nituan gauzak urten dabe argitara –zirautsan Portune k etxerik etxe –. Arnoldo salduta egoan ta bere Sorterria saltzeko prest, eriotzea etorri jakonean. Bakotxari berea emon bear jako, ta nik ezagututen dot gaztetan Errizalea izan zala; baiña zartzara , bere alabeagaz txotxinduta, Riktrudis andi ikusteagaitik, errege usaiñekoakaz ibilteagaitik, eta elizgizon arrotzaren esandeak entzunda, edozetara jarri zan . Ta Aita ta Ama il arren, Riktrudis petralak ez dau gero aztu gurasoen erakutsia, ta ekarri deuts a orain Euskalerriari izugarrizko lotsaria ta kaltea. Mendiola ta bere lurrak prankotarrenak izango dira gaurtik aurrera, gure etxean geuri agintzera sartuko jakuz arrotzak, ekarriko deuskuez euren oitura gaiztoak, eta agur gu ta gure gauzak, al dogunak al doguna egiten ez badogu . Aitorren seme, altxa bear gara danok; aginak erakutsi bear deutsaguz arrotzari, ez dau emen erbestekok oiñik ipiñi bear (132 or.; g.l.e.). Eta beranduago bada ere, haren ikuspuntuaren hobespenaz mintzatuko dira auñemenditar gehien ak Riktrudisek buruzagi frankoarekin ezkondu ahal izateko alde egiten duenean. Orduan, dirudienez, esnatu eta bat egiten dute –baita neskatoaren ahaide askok ere132– Portunen analisiak erakusten duenarekin: Egia ziño an Portunek, Auñemenditarren iritxiz: Mendiolakoak ondamendira eroien Euskalerria (132 or.; g.l.e.). Guztiarekin ere, etsituaren aitzakiaren soinua dute, izatez, euskal agintari zenbaitek inbaditzaile frankoen aurka ez jokatzeko erabiltzen dituzten arrazo iek. Ubero zaharrak darabilena, ziurrenik, prototipikoa. Hau da, hasieran anekdotikotzat hartu nahi du arrotz eta kristau den aldetik bi aldiz inbaditzaile zaien frankoaren eta sinesmen berriak kutsatu gabe segitzen duen euskaldunaren arteko borroka: –Nik neure eritxia esango dot […] gizon bik muturketa bat izan dabelako, Euskalerri guztia ez da barriro odoldu bear, euskaldunen izenari ta lurrari ikutu ez jakonean (40 or.). Ezertaz ohartzen ez denaren gisako epaia eman arren133, geroago, aurpegi estalkia kendurik, Mendiolako Arnoldo bezain kristau –eta bertako sinesmen zaharrekiko etoi – agertuko du bere burua, “Prankotarraren alde!” (41 or.) erabakiko lukeela esan ondoren. Izan ere, Portunen “iraina”134, frankoaren aurka bainoago, “neure Jaun Jesukristo, Jaungoiko egiazko bakarra” delakoaren kontra izan zen, haren ustez. Jakina, darabilen diskurtsoaren legitimatze aldera, Diego Etxalar delakoaren erantzuna kontra jarri dio Agirrek berehala: –[…] nik, euskaldun bat eta prankotarra burrukan ikusiko banitu, geiagoko barik jo buruan ta amaituko neuke erbesteko gizona (40 41 or.). Baina erantzunaren bortitza gorabehera, auñemenditar gehienen iritzia jasotzen bide duen ikuspuntua aurkeztu du segidan Etxalarrek: –[…] Atzerritar guztiak lurpean sartu artean ez dago emen gauza onik (41 or.). Eta lehen unean Agirrek Etxalarren irizkide direnen kopurua lausotuxe uzten badu ere (“Ondo esana! Ondo esana” –diñoe askok ” [idem ; gur ea da letra kurtsiboa]) , berehala zuzenduko du, agerian utziz batzarrean daudenek aho batez onetsi dutela Etxalarren iritzia. Hain zuzen ere, Ubero zaharraren kristau militantziaren aitorpenaren ondoren135, “jende guz tia” ( idem ) hasi zitzaion hitzez eta keinuz oldartzen136; batzarturik zeuden guztiak, alegia, horrek egoeraren tentsioaz ematen duen argazkia ezin gardenago gelditzen delarik. Hori bai, berehalaxe zehaztu zuen Agirrek noraino ziren batzartutako gerlariak, gizon eginak izan arren, erraz erabiliak eta manipulatuak izateko modukoak, eta baita, behar bazen –eta hagiografiak ez zuen besterik behar –, iritziz aise aldatzekoak ere137. Nolanahi ere, inbaditzailearen aurkako ohiko fronte auñemenditarreko defekzioak hasi baino ez ziren egin Uberorekin138. Jarraian, Arnoldo inplikatuko da desmobilizazio lanean, bere prestigio guztia eta Agirrek ezpaine taratu dion hizkera jadanik ebanjelikoa139 baliatuz140: –Bada neuk diñotsuet, orain batzuek asmau ta asi nai daben guda onetan, nik eta nireak ez dogula aizkora bat artuko, ez do gula arri bat jaurtiko prankotarren kontra (42 or.). Eta gehiago oraindik: guduan parte ez hartzeaz gainera, gaizki ikusiko du –kritikatuko du, etsaitzat hartuko du – hartaratzen den oro: –[…] ta guda onetan asten danari begi txarrakaz begiratuko deutsadala ( idem ). Agirrek horretarako eskaintzen dion aitzakia, jakina, tokiz kanpoko “egia” subjektibo bezain arbitrario batekin lotua dator141, eta ez, inondik ere, ordura arteko gudak sorrarazi dituen errealitate historikoarekin eta inbasioekin, berdin frankoenekin zein sinesmenen esparrukoekin. Oraindik agintari maila izateko142, atzenduak ditu Arnoldok, agidanez, egoerak aztertzeko moldeak eta hizkuntza, eta ahaztuegia nonb ait estrategia eta taktika oro. Horretan askoz ere buruzagiago, zuhurrago eta eskuzabalago agertuko da fedegabekoen aterpe143 omen zen Ozinbeltzeko jauregiko Otxoa –Portunen aita – Arnoldori eta gainerako batzarkideei honela zuzentzen zaienean: –[…] Sinismenak alde batera bota daiguzan. Denok gara euskaldunak, eta alkarregaz sarri Euskalerriaren alde jokatu dogunak. Nik eta neure ak ikusiko dogu biar zer egin bear dogun; baiña bitartean Ozinbelzko ateak zabalik daukazuz, ta sartuko zara bertan apaitara ta lotara. Ta ez bakarrik zu: sartu bitez gaiñera euskaldun agintari guztiak: danentzat egongo da zer jana ta nun etziña, ta baita morroi gudalarientzat bere (42 43 or.). Nondik eta noiz etorri zaion Mendiolako Arnoldori kristautze epifanikoa irakurleak jakingo ez badu ere –gorago ikusi den bezala, elizara ere ez zen joan “iragan larunbatean”, alabarekin batera prezeptua betetzera, b aina, hori bai, aspaldikoa zuen etxean Amando eta bestelako kristauei abegi ona egitearena144–, kristau militante agertzen da jada. “Gidoiak eskatuta”, noski, narrazioaren gidoiagatik beragatik ezkutatzen baita hain p reseski garrantzizko datua, hots, aspaldiko kristaua dela Riktrudisen familia hurbil guztia145. Honela, ondarrutarrak isildu egiten du transzendentziarik gabekoa dirudien xehetasun hori eta amarrutsu jokatzen du iraku rleak Arnoldoren inflexio puntua, haren erabakiaren –hau da, auñemenditarren zilegizko defentsa guduaren aurka jokatzea eta frankoekin adiskidetzea dakartzan erabaki larriaren – arrazoia Portunek Adalbaldorekin izandako portaeran ikus dezan, eta ez lehenago . Alegia, Agirrek aditzera eman nahi du ordura arte Arnaldo gainerako auñemenditarrak bezalakoxea izan dela –inbaditzaile frankoaren etsai, hain zuzen –, eta Portunen ustezko berekoikeriak eta gezurrak aldarazi diotela pentsamoldea eta, ondorioz, baita joka bidea ere, aurrerantzean franko kristauak anaiatzat ikusten hasiko delarik. Amarru hori sustatzeko diskurtsoa ere elizgizon frankoarena bezalakoa bilakatuko da unetik unera: –[…] Osinbelzko jauregia [Portun fedegabearena] ez da Kristoren siñismenekoa […], ta jauregi orretako semeak prankotarra kristiñaua delako iraindu dabenean, ni iraindu nau ta beste kristiñau asko iraindu gaitu, kristiñau bizi ta kristiñau il nai dogulako (42 or.). Eta orduan agertuko dira mugak eta jasoko dira harresiak, baina ez frankoekikoak, euskaldunen artekoak baizik. Eta ondorioz, gizartearen zatiketak eta mapa politikoaren berregituraketek errazago eta lauago utziko diote frankoari kolonizaziorako bidea. Nonbait etsai inbaditzailea lasai ez lagatzea ohikoa izan delako146 hartzen du Portunek –eta gainerakoek ere bai, ziur asko – harriduraz Arnoldoren jarrera hura147, objektiboki handiegia baitzen kristautu gabeko gizarte batean etsaiekin batera etorri tako erlijioari baino ezin zegokiokeen erdeinu huts batetik “erru” politikoak aipatzera eta leporatzera pasatzea. Baina aski arrazoi handi deritzo horri Arnoldo konbertsoak frankoen aurkako defentsa altxamenduei uzteko: –[…] Kristiñau gudalariak, egia jaki n dogun ezkero, ez daukagu emen zer egiñik: bakotxa geure etxera goazen ta Jesusen arerioakaitik erregutu daigun (42or.). Zehaztu beharrik ez da: kristautasunaren eta Auñemendik sinbolizatzen duen horren artean, Arnoldok garbi utzi du zeri emango dion aurr erantzean lehentasuna, horretarako politikoki era adiskidetsuagoan jokatu behar badu ere etsaiekin herrikideekin baino. Jakina, batzarrera joandako inork ez zekien orduan hurrengo egunean, kasualitatez edo, bilduko zela Arnoldo buruzagia –eta Riktrudis – Amando eta Adalbaldo etsai franko kristauekin, eta, are, nolabaiteko estrategia antolatuko zutela arlo “pastoral” hutsera mugatzen ez zen lan hura –“Jesusen artaldera etxadi guztiak ekartzeko” (60 or.) – egin ahal izateko. Eta garbi ikusiko zutela, aurreratu bezala, “orretarako bakea bear dogu[la], luzarorako bakea” ( idem ). Bestela esan, frankoen estrategian buru belarri sartua geratzen zen euskal buruzagia, eta hartarako plangintza oso zen zorrotza: atzerritik etorritako fedea hedatu ahal izateko, euskaldune k atzerritar inbaditzaileekin zituzten liskarrak geldiarazi behar zituzten ezinbestean. Eta hartan jardungo zuten Amandok –Elizak –, Adalbaldok –frankoen agintariak148– eta Arnoldok –euskaldunen agintariak –, konfabulat urik149. Konploterako hariak, edonola ere, lehenagotik zetozen ehuntzen, Arnoldok berak itun esplizitua egin eta gero aitortuko zuenez, –[…] Amando jauna, lagunduko deutsut orain artean baiño geiago ta obeto (66 or.; g.l.e.). Baina inork ez bide zuen hori sumatu. Agerian zegoen, horratik, Ozinbeltzean150 batzartutako auñemenditar agintari gehienek zer nahi zuten151: Gudari nagusien artean iritxi bi egozan: batzuk guda zorrotz ta ikaragarrizko bat gura eben; beste batzuk (ez geienak, baiña onenak bai ) Arnoldok itz egin eban ezkerotik, barriro gudetan asteko mugonean egozala ez eritxoen (45 or.; g.l.e.)152. Nolanahi ere, arrakastatsu gertatuko bazen eleberrian bakearen eta santutasunaren hautua, ezinbesteko zuen haren gidoiak auñemenditarren desmotibazioa areagotzen zihoala erakustea eta konbertsoen de(sa)fekzioak nabarmentzea. Narr azioak egiantzekotasunean galdu behar bazuen ere, alegia. Peru, “koblakaririk onenetakoa” (45 or.), da esanguratsuetako bat, baina ez Arnoldok konbentzitu duelako (Portunek ohartarazi bezala, buruzagiak “ezetz esan dabelako, ezetz beste guztiak bere” [52 o r.]). Ez; ezkutaturik du padar koblakariak arrazoia, berehala ikusiko den bezala. Arnaldoren antzera, hain zuzen. Eta oraindik hatu kristaua agerian ipini ez duelako eta garai batean taxuzko koblakari bezala jokatzen zuelako edo153, orain inbaditzailearen aurkako gudura joateko erabakia hartua duten gizon gazteek adorea eta kemena indartzeko kantak eskatu dizkiote154. Baina, nonbait zaharra eta etsia delako155, aldatu egin zaio aldartea, eta harrigarriki haren mezua arras da desmobilizatzailea: Gaur badakit ez dala ondo/ Zentzun baga zaunk eitea/ Ta bakean doianari/ Ortz azurrak ezartea.// Geldi orain, menditarrak,/ Bak otxa geure lekuan:/ Elduko da ereti ona,/ Ta aupa mutillak orduan!” (48 or.). Eta berriro ere, mailu baten gisan, Amando gotzain frankoaren “arrazoi” bera inbaditzaileen aurka ez jotzeko: “badakit ez dala ondo”. Eta eranskin modura, frankoak “bakean doaz” ela iradoki. Susmatzekoa zen legez, iritzi eta jarrera aldaketa horien guztien benetako arrazoia –orain artean eta oraindik ere isilik izandakoa –, padarra ere kristau egin izan dela bide da156. Oraingoan gainera , behialako plazagizon berriemaile guztiei onesten zitzaien autoritate eta indar intelektualaz baliatuz, Amando gotzainarena baino eliztarragoa zabaltzen ari da mezua: Mendi tantai, errekondo,/ Ibai zabal ta itxasoak,/ Gizonentzat sortu ditu/ Gure Egille Jaung oikoak.// Beragaitik bizi naz ni,/ Beragaitik gara euskaldun.../ Gauza guztien gaiñetik/ Euskaldunok maite daigun.// Maite dot nik sorterria!/ Maite neban emaztea!/ Baiña bien gain gaiñetik/ Maite dot neure Egillea! (49 or.). Horrekin guztiarekin, eta flu ktuazio logiko narratibo zenbaitekin bada ere, Agirrek transmititzen duena elur ura baino aratzagoa da: isilka eta gordeka, agintariak eta orduko auñemenditar inteligentsia izan zitekeena, guztiak egiazko egiaren bidean zeudela, isilkako kristauak zirela; eta franko inbaditzailearen aurkako gudua piztera zihoanean, orduan erabaki zutela bereganatutako fede berriaren hautua ezkutatzen ez segitzea eta, hura argiratuz, auñemenditarrak desmobilizatu eta borrokatzetik geldiaraztea. Puntu horretan ekiten dio eleb erriak bereziki interesgarria ez den atal hagiografiko gero eta itxiagoari eta, orobat, ondorio kristau zuzenak erdietsi behar dituen pedagogia eklesiastikoaren jezteari. Lar jabeturik egin izan ez balu ere, oso da ohargarria Agirreren ikusmolde ideologiko narratiboak XIX. mende amaierako errealitateari egiten dion –diogun gordinki – arbuioa edo, apalago nahi bada, ezikusiarena157. Egia da ez dagoe la guztiz garbi noraino ulertu eta atzeman –nahi izan – zuen Elizaren eginkizun akulturatzailea eta agintaritza politikoaren kolonizazioarekiko uztarketa, eta ilun dela oraindik zenbateraino ohartu zen bera ehundura hartan objektiboki betetzen ari zen legit imazio lanaz. Esanguratsua, dena den, bosgarren kapitulua, “Gizon arrotza” izenburuarekin eskaintzen duena. Bertan, kristautzearen xedea duen Elizak –Amando apezpiku akulturatzailearen ahotik – laguntza eskatzen dio agintari politiko inbaditzaileari –Adalba ldori158– “Euskalerri guztia Jaunaren siñismenera” ekartzeko. Esana dugu jada Amando Euskal Herria kristautzera etorritako apezpikua dela, eta horixe duela, berak horrelatsu aitortua, egokitu zaion eginkizun historikoa: –[…] lan andiak daukaguz emen Jesusen ikastegiko semeok, eta Euskalerri guztia Jaunaren siñismene ra ekarri artean, lan egin bear dogu gogotik. Orretara etorri naz ni ona (59 or.; gurea da letrakera etzana)159. Agerikoa da ez dela bera inguruetan dagoen elizgizon kristau bakarra, baina argi du, gotzaina izanik, be re zeregina ez dela besteena bezalakoa, garrantzi gehiagokoa baizik, eta laguntzaileak behar dituela eginkizun larri hartan. Eta hartarako, ararteko lana bainoago, lupukeria politikoraino iristeko prest azalduko da hasieratik160, alegia, etorri berria den agintari franko gaztea, Arnoldo buruzagi euskalduna, Riktrudis alaba eta lauak elizan biltzen diren lehen unetik beretik, eta elkarren artean ulertzeko erabili ohi diren kode linguistiko kulturalen desberdintasuna era gozpen ez zelarik. Adalbaldo dukeak, edonola ere, jaiotzetik ditu uztarturik bere baitan sinesmenaren mundua eta politikarena, izan ere “done Jertrudisen loba ona, prankotarren erregetxeko semea, Sijeberto eta Ernulfo kondeen ta Alando Remis ko Lenapezpiko aren anaia” baita (57 or.). Badaki, beraz, norekin interesatzen zion aritzea eta nola beharko duen. Eta Agirrek maitasunaz dioena dioelarik ere, interes politikoko ezkontzarik ere ez zuen ziurrenik baztertzen161, best elako bertute fisikoen artean, oraindik “gazte ta guztizko ederra” (64 or.) zen eta “ogetamarren bat urte inguru eukiko zituan” eta ( idem ). Botere eta agintari frankoen ordezkoaren erantzunak –egia esan, inoiz ez da zehatz jakingo zertara, zein misio ezkut utara bidalia izan den Adalbaldo Euskal Herrira162– ez du zalantzetarako tokirik uzten: –Jauna, zer esanik ez dago; nik gauza orretan neure indar guztiakaz lagunduko deutsut (60 or.). Eginkizunak bakea behar duela komentatzean, elizgizonek –ez Amando gotzainak eta ez, antza, Txomin Agirrek ere – espero ez duten egiaztapen bat luzatzen die agintari politikoak erantzun gisa, hots, eleberrian barrena errespetatuak eta begirunez tratatuak bezala azaldu nahi ziren Euskal Herria eta euskaldunak frankoek menderatuta dituztela, kolonia prototipiko baten gisara. Horregatik, bestelako asmo batekin jaurtikia bada ere, merezi du berriz ekartzea Adalbaldo dukearen hitzetan dagoen konstatazio hori163: –Nire eskuetan balego, gure artean bakea betikoa izan dedin euskaldunai emongo neuskioez indarrean malmuzkau ta kendu jakoezan lurrak , itxiko neuskioe buztarri baga , beren lege eta ekanduakaz gura daben eran bizi daitezen , ta euren adiskide egingo nitzateke (60 61; or. g.l.e.). Beherago ere berretsiko da frankoaren iritzia: –[…] Euskaldunak etziran asiko gure kontra gutarrak bakean itxi baleutse euren mendietan (62 or.). Nolanahi ere den, azpimarragarria da nola botere politikoaren o rdezkariak sinesmen eta moralaren arloan egiten duen diskurtsoaren aurrean Elizaren ordezkariak ez duen hitz hoberik . Esan bezala, zintzoa izateko –halaxe agerrarazi nahi zuen Agirrek – harrigarria diskurtsoa, agintari politiko baten ahoan espero izatekoa e z zena, eta are gutxiago arma gizon baten ezpainetan, edozein elizgizonena baino xamurragoa baita, izan ere: –Nire aldetik, jauna, betikoa izango da [bakea]. Ez naz ni gudazalea […] guda batek bere atzetik dakarz, laguntzailletzat legez, nekeak, goseak, as erreak, gorrotoak, gurrukak, negarrak eta odol errekak; eta nik, alkarrenganako maitetasuna, zer jana, jakinbidea ta biotz barruko atsegintasuna gura nituke erri guztietan (60 or.). Eta tonu bakezale berean segituko du ondoko lerroetan ere zeregin sekretur en batekin etorritako arma gizonak: –Ez dot nik uste errien zoriona andi izatetik datorrenik, eta bai onak izatetik. Egin daiguzan onak, eta zorionekoak izango dira. Sortu daigun biotzetan batak besteaganako maitetasuna, ta makillak, arriak, aizkorak eta g eziak berekauz eskuetatik jausiko jakoez gizon guztiai. Danok dakigu gaiztokeri guztien jatorria non dagon: Jesusen lege bigun gozoagaz aztutean, zeruari gure betiko zoriontasun guztien gordelekutzat ez begiratzean. Gizon danak gura dabe euren biotzak eska tzen deutsen gozamena, ta zeruagaz aztitua bizi badira, lurrari euren bizileku bakarra legez begiratuten badeutse, Jaungoikoaren aginduakaz aztuta badagoz, ez dabe beste enparauen ardurarik eukiko; bakotxak bere gozotaunen gose egarria bete naiko dau, al d aben bidetik, beste anai, lagun ta auzokoai beaztun mingotsak iruntsi eragiten deutsezan edo ez begiratu barik. «Ibilli nadin neu ondo, –esango dabe euren kolkorako –bete daidala neuk beste guztiak baiño andiago izateko daukadan gogo beroa, ta nire auziko a naiak ondamuz urtu daitezela nire eskubide ta alizateak ikusirik. Emon daioedan nik neure griña guztia eurak deadarka eskatzen deusten betekadea, ta ondatu beitez, gura badabe, nire geide edo lagun urkoak». Orregaitik saiatu bear dogu Jaungoikoaren bildur donea erakusten, zeru goietan itxaroten daukagun ondo izatea gogoratuten, ta norberarenganako daukagun maitetasun oker ta geiegizkoa gizonen biotzetatik tutarrez kentzen. Olan izango dira errien agintariak errien guraso; mendekoak, seme on maitaleak; eta kristandade guztia etxadi zabal maitagarri bat (61 or.). Amando gotzaina txundituta uzteko moduko diskurtsoa, bestalde: –Ederto itz egin dozu, Adalbaldo; neuk bere geiagorik ez neban esango (62 or.). Eta garrantzizkoago, baita etsai euskaldunen buruzagia be ra ere liluratuta utziko duena, nahiz eta honek, Arnoldok, negoziazio diruditen orotan bezalaxe, “baina” bat erantsiko dien jarraian onespen hitzei: –Bai, ederto esana dago; baiña parkatu bear deustazu, adiskidea, gogoratuten badeutsut zure erritarrak ez d abela olango erakutsirik burutan artu, nire gomutan beintzat (62 or.). Diskurtsoari berari, mintzakideei eta eleberriaren hariari ere oro har erreparatuta, argitu gabeko zalantza da zeregin sekretu haren barnean ez ote zegoen, sinesmen sakona baino gehiago , kristautasuna indartzeko eta hedatzeko estrategia diplomatikoa harilkatzera bideratutako errege agindua eta, behin auñemenditarrak “on” bilakaturik uztean, inbaditzaileen presentzia –kolonizazioa – ere normaldurik ikusarazteko xedea. Ondoko elkarrizketa guztia –errepikatu beharrik ez dago hemen – agintarien arteko akordiorako bidea besterik ez da. Ohar bat, dena den: inbaditzailearen trebezia diskurtsiboak konbentziturik, Arnoldo sineskorra izango da defentsarako langak jaitsita utziko dituena: –Ikusten d ot, arrotza, bakotxari berea emoten dakizula (62 or.)164. Heriotza zela eta, ez zuen buruzagi euskaldunak ezagutuko zer nolako harreman “orekatuak” eratorriko ziren konfiantza hartatik eta nola biziko ziren aurrerantzean arrotzak eta euskaldunak Auñemendi n. Eta ezagutu izan balu ere, ez zukeen sinetsiko zer opatu nahi izango zien euskaldunei bake mezulari otxan haiek igorri zituen frankoen errege Klobis II.ak, gudukatzen jarraitzea erabakitzen bazuten: –[…] jarraitu nai badabe, bialduko ditut neure erritar aginpeko guztiak mendira, iñoiz izan ez dan lango triskant za gogor entzungarri bat egin daien ... (156 or.; g.l.e.). Frankoak berehala ohartu dira euskaldunen agintariak, zaharrenetatik hasita, prest daudela kristautasuna erreferentziatzat hartzeko165, nonbait sinesmen zahar rek baino kontsolamendu hobea baitakarkie fede berriak menditar menperatuei. Eta hori gutxi bailitzan, baita etekin politikoak ere, Arnoldok Euskal Herriari “ostu jakozan lurrak eskatuteko” eskubidea erreibindikatzen edo duenean, Amandoren erantzuna erliji otik politikaraino irristatzen baita: –Euskalerriak ezer galtzen ez dabela. Jaungoikoaren legea zuzen zuzena da, ta bakotxari berea emoteko agintzen dau. A! Maitetasuna [frankoak maitatzea, alegia] sartzen bada [euskaldunen] biotzetan, bereak eta geiago em ongo jakoz auzokoari, gogo guztiagaz (65 or.; gureak dira parentesi barneko azalpenak). Erromatarrei betirako gorrotoa izateko zina egin zuen Anibal Barkaren jarraitzaileekin batera errukirik gabeko gudetan zaildu omen ziren euskaldun haien beren166 ondokoen agintari Arnoldoren inozotasunak dagoeneko ez du mugarik167, Amandoren aipatu hitzek ondokoa esanarazten baitiote: –Bada orduan, neu izango naz lenengo prankotarrent zat maitetasuna erakusten, arima barruan daukadazan atsekabe guztiak itota. Gaizkiesaleren batek esango dau ez nazala ni euskaldun ona, ta au samintasun barri bat izango da niretzat, bene benetakoa gero!, besteren batek zoratu egin jatala adierazoten emong o dau; baiña ez da ardura, gure legeak agintzen daben ezkero. Amando jauna, lagunduko deutsut orain artean baiño geiago ta obeto (65 66 or.). Agerikoa denez, emaitza politiko ezin hobeak dakarzkio erlijio berriak franko menderatzaileari, nahiz eta horretar ako, “zergak” ordaintze aldera edo, koipekeria tan ere aritu beharko duen inoizka menderatuarekin. Honela mintzo zaio, esate baterako, Adalbaldo Arnoldori: –Arnoldo zaldun leiñargia […] itxi bear destazu neure besoetan estutu zaidazan” (64 or.). Eta areago, –Biotz andikoa zara, euskalduna, ta Euskalerria erri andi bat. Bene benetan da mingarria zuek ondo ezagutuak ez izatea (63 or.). Eta aurrerago eta gehiago: –Maitatuten ditut gizon guztiak, eta erakutsiko dot neureen artean, zein maitagarriak diran nik ezagutu ditudan euskaldunak (66 or.). –Andiak dira euskaldunak ( idem ). Euskaldun menderatuaren koipe igurzketa da, halaber, Amando gotzainak egiten duena, etsai menperatzailea maitatzeko mezua –mezu politikoa, alegia – barnerarazten dion bitartean168: –[…] Jangoikoak ekarri zaitue gaur alkar ikusi ta ezagutu daizuen. Biok izango zare nire laguntzailleak emendik aurrerantzean, gizon guztiak bear daben bata besteaganako maitetasuna erakusten […] Laguntzat zaukadaz biok gaurtik aurrera, orain artean baiño bere lagun obetzat, eta bat orrek be aldeko urietan, ta beste orrek baso bazterreko txabola ta mendi gaillurretko etxetxoetan, esan bear dozue zeruko oiarzun gozo batzuen antzera: ¡diligite inimicos vestros! (6465 or.). Errepara bekio zuriketa ideologikor ako baliatzen den itxurazko simetria jolasari, “bat orrek” (Adalbaldok, alegia) ahalegin gutxi egin beharko baitzuen gerra aztarnarik gabe eta zeharo kristauturik zeuden behe aldeko hiri frankotartuetan. Benetako lana, lan eskerga, Arnoldori zegokion, izan ere, kristautu gabeko saltus delakoa bakean jarri, frankozaletu eta kristautzen lagundu beharko baitzuen. Ezin ahaztu, bestalde, eleberrian Adalbaldo aspaldidaniko kristaua zela (“maitetuten ditut gizon guztiak” dio berak [66 or.]), eta Arnoldo, berriz, ez, eta, hortaz, ikasi egin beharko zuela maitasunaren “agindu” berri hori betetzen. Baina Amandori bezala, Txomin Agirreri ere egokia eta zuzena iruditzen zaio desberdinen artean planteatutako simetria jolasa. Eta, jakina, lekuko gisa, adurra dario etsaie n arteko gatazka politiko militar oro kristautasunaren bitartez eta fede zuzenari esker gainditurik ikusten duenean: Jagi ziran biak [Arnoldo eta Adalbaldo] besoak zabalik, eta bata bestearen kontra estutu eben alkar, Amando ta Riktrudis pozezko malkoak go rderik egozan bitartean! Ze laurka ederra! Gizon bizar zuri ainbeste urtekoa, arrazarik zarrenetakoaren aurkeztaria bere egun luzeak prankotarrakaz gudetan igaro zituana, prankotarrak ildako mutil eder maite biren gurasoa, prankotar gazte baten besoetan, b iak siñismen batekoak eta itxaropen batekoak ziralako! (64 or.). Alabaina, nolakoa izango zen egoera haren surrealismoa, ezen Riktrudisek amari gertatutakoa kontatzen dionean, Luziaren erreakzioa, sinetsi ezinik (“Ta neuri [gertaturikoa] aitatu ez” [87 or.]), txundidura hutsezkoa baita169. Birritan gainera: –Prankotarra Mendiolako Arnoldok bere bularraren kontran estutu! (85 or.) –Ta batak bestea bularraren kontran estutu? (86 or.) Baina Luziak badaki trikimailuak nond ik datozen eta non dautzan. Horrela esaten dio alabari: –Euk biurtu ditun etxe onetako gauzak atzekoaz aurrera […] euk eroango uanan Amandogana nire senarra (86 or.). Iruzkintzeke utziko dugu, lan honen luze laburra dela eta, Arnoldoren desprestigioaren kronika, ustezko maiseatze eta esan mesanak medio, eleberriak gaizki esaka ari zirenen esparrura mugatu nahi izan baitzuen guztia170, gertatut akoaren irakurketa politikoa bera ere maiseaketa hutsaren esparrura baztertuz171. Baina garai, toki eta “iraultza” baten sinbolo eta ezaugarria izanik, ezin du eleberriak –Agirrek – haren portaera gehiago justifikatu gabe utzi, irakurle gaiztoak erraz asko susma dezake portaera pertsonal zeken batzuk baino zerbait gehiago egon daitekeela Auñemendi guztian hedatutako iritzi eta erreakzio orokor hartan. Eta orriak eta orriak emango ditu Arnoldoren portaera zuritu ahal iz ateko. Honako pasarte etsigaitz hau adibide: Ai ze atsekabea, ze atsekabea Arnoldorena! Erri zaleegia izan ete zan bildurrez egoan orduan, erri saltzaillea zala ziñoen! Euskalerri saltzaillea. Zein ta bera! Zeiñek asmau eban ain guzur arrigarria? Euskaldun ak. Zeiñek siñistu? Euskaldunak (97 or.). Esanguratsua, orobat, Amando gotzainaren ahalegin ezdeusa, euskaldunak zeharo irrazional bilakatu baitziren: [Amando] apezpikoaren jakituri ta donetasuna etziran nahikoa Auñemendiko euskaldunen artean sartu zan its umena kentzeko (90 or.). Aspergarri samarra litzateke errepikatzea zuritze saioan oso dela nabarmena narratzailearen esku hartze ideologiko zuzena, baina Agirrek Arnoldoren portaera behin ere ez du etsaiekiko konplizitate edo traizio gisara hartuko; franko en aldeko jokamolde hura ikusten ari diren Auñemendiko euskaldunei, ordea, etengabe leporatzen die, ikusi bezala, “itsumena” edo, okerrago dena, berebiziko gaiztakeria. Ohartu, halere, ohartua da Agirre jokabide harekin sortu zaion arazoaz, eta ez dirudi onar dezakeenik euskaldun gehienak berak beatifikatu nahi dituen kolaboratzaileen multzotxoaren aurka egotea. Hori dela eta, eleberrigileak euskaldunen erreakzio sozial h aren guztiaren errua ahalik eta gehien indibidualizatzea erabakiko du, eta horrela jakinaraziko dio irakurleari, honek istorioa oker irakurtzeko tentaziorik izan ez dezan: Nondik baiña urten ete eban Arnoldoren kontrako salgaista oker bidebagakoak? […] or aingoan badakit nik. Portun ta Loperengandik etorren dana (90 or.; g.l.e.). Badaezpada, aurrerago ere, Arnoldoren morroi izandako Pedro Marik Portuni aurpegiratuko dio guztiaren errua, Ozinbeltzekoak omen zioena egia ez balitz bezala: –Zuk zabaldu dituzu emen guzurrak Euskalerria guztian, zeuk dakizu zergaitik, eta nik bere bai. Zuk esan dozu, guzurra dala jakinda, Arnoldo nire ugazaba, euskaldunik onena, garbiena, leiñargiena ta zintzoena, Euskal Mendiagaitik geien egin daben gizona, erri saltzaille bat dala; zuk esan dozu, bere alabea ezkonduteagaitik, prankotarraren alde biurtu dala (107 or.). Eta beste ertzetik ikusita, eta nolabaiteko damu zauskada sentitu arren, biziki pertsonalizatuko zuen Riktrudisek ere egoera gatazkatsuaren errua: Noizean bein naigabe sakonak izaten zituan Riktrudisek bere biotzean, euskaldun ta prankotar ren arteko guda guztien jatorria bera izan zeitekeala gogamenduten jakonean; baiña bere senarrak eta elizgizonak kenduten eutsen burutik bere gogartea, bada, euren eritxiz, Portunek eukazan erru guztiak (155 or.). Maite du Agirrek Portun madarikatzea, horr etarako azken muturreraino eraman behar badu ere pertsonalizazioaren jokoa. Guduei ez baina Adalbaldori amaiera emateko unean ere, Agirrek Portun gaiztoari leporatu nahi izango dizkio gorrotorik sakonena eta azken aizkorakadaren egiletza (ikus 167 or.). Ho ri bai, ordura arteko bertsioaren gezurtagarri gisara, Menjouleten ohar bat jasoko du ondarrutarrak orripean: “il (Aldabaldo) fut mis a mort par les parents mêmes de Rictrude” ( idem ). Fikzioaren esparrutik atera gabe ere, zaila zen Portun bezalako pertsona ia bakar batena izatea euskal munduak frankoen aurka mantentzen zituen borroka guztien errua. Hain zaila, ezen eleberriaren bukaera aldean, esaterako, Amando gotzainaren aginduz menditar batek Ostrabentoko Erbeste ko kideei transmititu zizkien albisteak gat azka egoera hedatu batez mintzo baitziren: Auñemendin ez egoala gizonak baketuteko itxurarik; geroago ta sakoagoak zirala gorrotoak; Jesusen legea gorrotoan bizi ziran arimetan ezin zala sartu (153 or.). Fikzioak ezin ezkuta zezakeen hagiografiari atzeko o ihal gisa zerion Historia larria. Eta Historiak beste modu batez hitz egiten zuen. Euskaldun frankozaleen portaera zuritzeko ahalegin horretan, merezi du auñemenditarrek berezko dituzten hizkuntzaren eta kulturaren errekan Agirrek dagiena ikusteko geldial di motz bat egitea. Izan ere, protagonista nagusien portaerak babesteko eta haien zilegitasuna hauspotzeko erabiltzen ditu ondarrutarrak euskara eta hartan garatutako kultura eta tradizioa. Arnoldok heriotzaren atarian dagoela egiten duen aldarrikapenean e ta erakusten duen atxikimenduan aurkitzen da planteamenduaren laburpen teorikoa: […] euskaldunak alegiñak egin bear ditue, il arteraiño, euren lurra, euren ekanduak eta euren berbeta ederra gordeten (102 or.). Baina egia da ez dagoela argi zer ulertzen zue n Arnoldok –eta ez, antza, Txomin Agirrek ere liburua idaztean – euskaldunek “il arteraiño euren lurra” gorde behar zutela zioen hura ahoskatu zuenean, ez baitzirudien oso bestelakoa Portunek eta etsaitzat hartu zituen gainerako euskaldunek frankoen koloniz azioaren aurka egin nahi zutenak eta egiten ari zirenak. Hori bezain ilun utzi zuen buruzagiak, halaber, “ekandu” hitzaren bitartez adierazi nahi zuena, zeren eta aise pentsa zezaketen inguruko entzuleek eta hilburuko jasotzaileek akulturazio prozesuaren kontrako jarrera bat seinalatzen ari zela hil hurrana eta, hura zela eta, ekandu haien artean sinesmen zaharrak eta hari jositako errituek, ipuinek, kondairek eta sorkariek berezko lehentasuna eskatzen zutela eta, eskaini ere, eskaini behar zitzaiela. Eleb erriak ezin aratzago aditzera ematen duena, ordea, zera da: Arnoldoren hilondoan, azken testamentu asmo haiek begiratzearren edo, hizkuntza –euskara – eta alargunaren eta padar koblakariaren eresi tradizioa amiñi bat bederen zaindu zirela, baina ez horrenbe ste gainerako ekanduak, Amando gotzain frankoak bideratu baitzituen, paternosterrak eta bestelako latinak tarteko, hiletok, guztiak erlijio berriaren arabera burutuak gainera172. Guztiarekin ere, Agirreren ahalegin xahutzaile leuntzaile horiezaz jabetzeko, askoz ohargarriagoak dira zazpigarren kapitulua (“Euskal Etxea”) eta hamazazpigarrena (“ Erbeste ko bizia”). “Euskal Etxea” izeneko atala, jakina denez, osorik eskaintzen zaio aipatu zuritze edo legitimazi oeginkizunari. Eta lehen xedea agerikoa du: Arnoldo eta Mendiolatarren enda garbitasunaren bermea finkatzea, jatorriz zuten zintzotasuna eta leialtasuna azaleraztea, eta bertako ohiturak eta azturak kutsatu gabeak zirela eta euskal tradizioarekin bat zeto zela argi eta zalantzari tokirik utzi gabe erakustea. Zertxobait sibilinoagoa da bigarrena, baina logika eta koherentziaren itxura eman nahi du edonola ere: etxe hartatik atera edo erator zitekeen guztia –pertsonak, iritziak, jarrerak, ekintzak... – berdin tsua zen, berdin zuzena, garbia eta tradizioari lotua. Nola pentsa, beraz, haiek halakoak izanik, haietakoren batek traiziorik egin zezaketenik? nola bestek traiziotzat har haiek proposatutakorik, esandakorik edo burututakorik? Hango jostaldi, olgeta, ipui n, kondaira (“Aitorren egunetako kondaira egiazkoak”), bazkari... dendena egiten omen zen Mendiolan benetako euskaldunen eran173. Bestalde, kapitulu zuritzaile horren urruneko trasunto garbia den “ Erbeste ko bizia” at alari gagozkiola174, oso da interesgarria nola baliatzen duen Agirrek Riktrudisi herriminak gogorarazten dion guztia (mendiak, zuhaitzak, harriak, soinuak...) neska santu erbesteratuak abandonatu duen Euskal Herriarek iko atxikimendu sakonak nabarmen distira dezan175. Antonimoen esparruan legokeen “traizio” hitza zuritze aldera, jakina. Eta hori zela eta, “Euskalerri txiki bat egin eban Ostrabenton” (148 or.). Frankoen lurraldean, alegia176. Baina ondoren eransten den arrazoiari erreparatu behar zaio lehen baino lehen: Erbeste ipiñi eutsan etxeari izena, zerren […] erbestea zan Riktrudisentzat prankotarren erria ( idem ). Neskatoa, hara egin arren, handik at bizi omen zen osoki, integratu ezinik nonbait. Baina zerbaitekin konformatu behar ezkon berria, eta “Erbeste” k Ostrabento n eskaintzen zion txertatze fisiko haren barnean antolatu zuen Riktrudisek behin behineko “Euskalerri txikia”. Nolanahi dela, atzean utzitako herriarekiko atxikimendua eta leialtasuna ezin ahantzizkoa zela adierazteko, “guztiz ondo ta Euskaldun bizi zan” ( idem ) eraiki berri zuen jauregian. Hots, gizakiak berezkoen duen ezaugarriari –mintzoari – zeharo atxikia, batetik, baina batik bat “Euskaldun bizitzea” hizkuntzaz haratago doan bizimodu oso eta zirrikiturik gabeko bat dela oroituz, Euskeraz itz egiten zan beti Erbeste n, euskeraz arren, euskeraz erestu, Euskalerriko ipuiñak esan, euskaldunen ekanduakaz bizi, euskaldunen gisara jantzi... Arkaitz ta mendiak etziran agiri eze, beste gauza guztiak euskaldunak ziran Erbestean (148 or.). Barrea eragin lezake, ziur renik, frankoen gortean bizitzera joan zen neskatoa, Auñemendikoen antzera, larruekin jantzita eta mendi arteko “ekanduak” gordetzen imajinatzeak177, baina Agirrek erabateko euskalduna jarri nahi dio irakurleari begie n aurrean, betegina oso, bere Herriari inolako traiziorik ezin egin diezaiokeena. Ikus, adibidez, nola mintzatu zitzaion euskal neskato santua Amando gotzainari “ezkontzarako berbea emon ebanean”: –Naroian lekura naroiala patuak edo Jaungoikoak, euskalduna eroango nau, euskaldun biziko naz beti toki guztietan. Neugaz joango dira erririk erri, «euskal mendia, bere izkerea ta bere ekanduak» Euskerea erakutsiko dot nunnai, nire erritarren lege zarra adierazoko dot, al dodan giñoan. Nire gomutea, nire adimena, nire biotza, nire izakerea, euskaldunarenak izango dira beti; ta edozein tokitik, nire begiradarik gozoena neure mendientzat izango da, ta nire arrenik bero, sutsu ta onena euskaldunentzat eta euskeraz egiña (144 or.). Honetara iritsita, azpimarra dezagun munta handiko puntu bat. Agirrek traizioaren inpresioa ezabatzeko burutu nahi duen zuritze lanean hizkuntzak du lehen mailako garrantzia. Esate baterako, Amandok Uberori Auñemendik ez duela Riktrudis galduko esaten dionean, nabarmen uzten ari zaio zertan datzan neskatoaren leialtasunaren gakoa: –[…] Euskalerriko alabea, euskera zalea ta euskara zabaltzaillea izango da edonun (144 or.). Zuritze hitz eta aldarrikapen hanpatuen azpitik zerion bizitzak, dena den, beste zerbait adieraziko zuen gero. Eta narr atzaileak “euskeraz itz egiten zan beti Erbesten” (148 or.) ohartarazten bazuen ere, agerikoa zen ezin zela hura egia izan. Are, ez zela, izatez, egia, berehala aitortzen baitzaio irakurleari “Euskalerriko guda ta kurruketatik igeska” edo “gudetan zauritur iko” prankotarrak jasotzen zituztela Adalbaldok eta Riktrudisek jauregian (149 or.) eta “inguruan etxekorik geienak prankotarrak esaten zituen gudako gertaerak entzuten” egoten zirela. Nahi bezain barkagarriak izan arren, kontraesan gisako horiek bistan j artzen dute Agirrek eskuarki eleberriaren bide paralelo batetik joango balitz bezala hartu ohi duela hizkuntzen arazoa. Hortaz, argitzen edo duen kontu bakarra euskaldunen arteko elkarrizketa mintzairarena da eta inoiz edo behin, haren parekoa zen frankoe n artekoarena178. Gainerakoetan, nahiago du behin ere argi ez uztea euskaldunen eta frankoen arteko harremanak zein aharantzatan burutzen ziren oro har179, eta are ilunago utzi nahi izaten du Auñemendiko okupatzaileen eta inbadituen arteko harremanen hizkuntzarena180, nabari baita Agirrek ez duela oldoztu ere egin nahi frankoen kolonizazioak eta erlijio berriak dakartzaten akulturazio efektuez, eta are gutxiago baldin efektu horietakoren bat hizkuntzaren –hots, euskararen – gainbeherakada izan badaiteke. Agirre, izan ere, bai bizitzan eta bai fikzioan zinez baita euskaltzalea eta euskararen arazo soziolinguistikoak kezkatzen duen gizona. Baina, dirudienez, sinesmenen eta ohituren bestelakatzea ikusarazten ez dioten betaurreko erlijiosoek berek lausotzen diote hizkuntz errealitatearen arriskuaz ohartzea. Dena den, frankoek Euskal Herriko lubakietan euskaraz mintzatzeko lortzen zuten gaitasuna gora eta “Erbeste” n beti euskaraz zihardutenen frankofono maila behera, Riktrudis euskarari atxikia bizi dela adieraztean Agirrek haren leialtasun irmoa erakutsi nahi du, eta aldi berean, Riktrudisek ez zituela inolaz ere merezi “euskaldunak bere kontra artu zituen neurriak, eta Auñemendiko aideak esaten zituen gauza okerrak” (147 or.) aldarrikatu, funtsik gabekoak omen baitziren hura bezalako euskaldun peto bati leporatzeko. Hizkuntzen erabil eraren atal honetan bada, azkenik, ohargarri izan litekeen beste puntu bat, Agirrek gatazkaren muinean jartzen duen aitzakiarekin ezin estuago lotua dena, baina azalpenik gabe utzi arren esplikazioren bat beharko lukeena. Izan ere, Adalbaldok Portunekin iz an zuen aurreneko iskanbila ospetsu hartan –gero ondoko gudu nahi eta gorabehera odoltsu guztien motorra izango ei zena – zalantzan da noraino ulertu zuen franko iritsi berriak bertako gazteak euskaraz –ez bide zekien besterik – esan ziona, eta noraino ez ot e zuen gero Adalbaldok Portun bera iraindu erabili zuen hizkerarekin –frankoera? latin mordoiloa? sasieuskara? –. Hizkuntzaren balioaren abstrakzioa –hobe, ukazioa – egiten da eleberriaren unerik erabakigarrienean, hau da, arerioen arteko komunikazioak bereb iziko garrantzia duenean eta guduari ekiteko erabiliko diren ustezko gorrotoak eta aitzakiak sortzen diren unean bertan. Eta egia esan, ideia sakon askoak edo ez hain erraz adierazteko eta ulertzeko modukoak –lehiakide haietako batentzat deus ere esaten ez zuen fedeari buruzkoak, bestalde – trukatu zituzten euren artean181. Baina ez da horretan amaitzen arazoa. Harrigarriena narratzailearen ikuspuntuaren enpatia asimetria da. Hori dela eta, kanpotar kristaua irainduta sentitu omen zen Portunek esandakoagatik, baina Portunek ez omen zuen erdeinua sentitzeko eskubiderik izan bere betiko eta bertako sinesmen zaharrak –animistak, panteistak, politeistak edo zirenak zirelakoak – hankaz gora botatzen zituen baieztapena entzun zuenean, hots, “Jesukristo da Jaungoiko egiazko bakarra...” (58 or.). Jakina, elkarren artean ulertu ala ez, Portunek kontrako baieztapena jaurtiki zion, orduko edozein menditarrek kanpotar azpiratzaile bati jaurtikiko ziona baino ez, hain zuzen: –[…] Zure siñistea ta zure gisakoena guzurra dala diñotsut, guzurra Jesukristo ta guzurtokiak zuen Elizak (58 59 or.). Eta inflexio puntu bihurturik, une hartan hasi zen, Agirre elizgizonaren eskutik ehunduta, holako edo halako hegemonia duen ororen jolas asimetrik oa, orrialdeetan barrena eleberriratutako hagiografiaren xede nagusia – kristautasunaren lehentasunarena – perfilatzeraino eramango zuena, harekin uztarturik zeuden inbaditzaile frankoaren kolonizazioa eta akulturazio prozesu larria hutsaren hurrengoa baili ran alboratuz. Logikoa, beraz, bere burua inbaditurik, kolonizaturik, bestek irentsirik atzematen duen Herriari eman zitzaion mezuaren azken korolario –aholku – lasaigarria: –Kristinaua baziña, jakingo zenduke eroapena zer dan, kurutzea maitetuko zenduke, t a lurreko zoriontasuna trukauko zenduke zerukoagaitik (110 or.). Deskolonizazioa kolonizatuta gaudela ohartzean hasten dela dioen tesia Txomin Agirreren habian egiaztatzera joan baledi inor, lumatu samarturik atera liteke segidan, zinez onartu beharko bailuke aurrenik aski ohartua zela ondarrutarra garaiko errealitate latzaz, eta halaz ere begirada lauso eta bestelakatuarekin ekin ziola e ginkizun narratiboari eta, okerrago dena, era berdintsuan amaitu zuela bere buruari jarritako erronka hura. Lerroalde honetako hasierako hitz larri horiek berarekin ez balihoaz bezala. Izatez, Agirrek –esango luke, hipotesirik balego, urrikalkorrenak – ez zuen eleberriak gatazka ri buruzko hausnarketan sakontzeko eskaini zion aukera baliatu nahi izan. Eta arrazoia ez zetzan, diogun berriro ere, Zumaiako paradisu lasaitik haratagoko errealitateaz ez jabetzean, begien hondoan ezarriak zituen borondatezko dioptr ietan baizik182. Eta irudi du –segituko luke hipotesi onberak esaten – behialako auñemenditarrak bezain motz eta interesatutzat183 dituela Agirrek bere garaikide euskaldunak ere, eta uste duela azken hauei kalte besterik ez liekeela ekarriko jasaten ari ziren errealitate gordinaz ohartarazteak. Zaila zuen, bestalde, inguruko mundutik zetorkiokeen irakurleria indartsuena kristaua eta erlijiokidea bai, baina ideologiaz nagusiki aran ista zuela ez ikustea; eta are zailago oraindik –eta une haietan bereziki! –, beste errelato mota bat, errealitatearekin objektiboki estuago uztartua, eskatzen ari zitzaiola ez ikustea. Baina Agirreren eskema beste bat zen, karlismoaren ikuspuntuetatik inolaz ere aldentzen ez zena, eta horregatik geratu zitzaion hain agerian eleberrian, kristauta sunaren osagaia lehenetsiz, ideologiarena lausotzearena. Nonbait politikoki urrun sentitzen zituen posizioetaraino iritsi ahal izateko. Lortu ez bazuen ere. Egiaztatzear geldituko litzateke, ordea, ea zenbateraino baloratu zuen areagotuz zihoan esparru ide ologiko haren jokamolde antikolonialistaren ahalmena eta noraino, erlijioaren indarrarekin estaliko zuelakoan edo, gutxietsi zuen. Balegoke, bestalde, jorratu beharreko beste hipotesi muturrik ere, ondarrutarrarekiko gupida gutxiagokoa beharbada, eta Arana ren munduari hark, kristau begien aurrean ezarriak zituen betaurreko karlistak jantzita, erantzun politiko garbia eman nahi izan ziola berretsi lezakeena. Mezua, aratza: garaile dituen etsaiekin adiskidetu behar du beti fededunak, euskalduna izan arren, et a kolonizatua sentituko balitz ere. Egiazkoa izatekotan, korolario argia eta xumea izango zuen aukera horrek eleberriaren irakurketan, Txomin Agirrek erabat legitimatuko baitzuen kolonizazioa, Historiari naturalki egitea legokiokeen beste urrats bat bailit zan edo. Eta ondorioak zituen horrek, jakina, bizi biziak eta latz samarrak gainera, eta batik bat behialako Auñemendi gatazkatsu hura Agirreren garaira transferitzean edo paralelismoak bilatu nahi izatean . Batetik, anaien arteko maitasun kristauaren aldar ripean, gaitzetsi egiten zelako inbaditzaile arrotzaren kontra altxatzea, eta horrekin batera, haren aurkako borroka oro deslegitimatzen. Bigarrenik, beste mundu zoriontsuaren agintzaria –edo, kasurik txarrenean, erresignazio kristaua – lagun, kolonizatzail eekin ongi eta fraternalki konpontzeko mezua zabaltzen zelako. Eta hori guztia, diogun berriro ere, “euskalduna” edo izan zitekeen identitatearen beraren gainetik, hura ezabatu nahirik eta, betiere, ezartzen zen kristau “nortasuna” ren izenean, zeharo ahan tzita eta ahantzarazita euskal munduaren akulturazio faktore ezin eragingarriagoa izan zela gainezarritako nortasun hura. Horren aurrean, liburuak irakurlerik izan balu, eta batik bat euskaltzale kritiko edo militante ideologizatuen sektorekorik –eta susma tzekoa da horrelakoa izango zela eleberrira hurbilduko zen gehiena –, zalantzazkoa zatekeen ea irakurketatik ateratako ondorioek egiatan lagundu(ko) ote zuten liburuaren zabalkuntzan eta arrakastan. Uste izatekoa da –uste hutsetan geratu behar, ez baita hip otesia berretsi dezakeen testigantzarik – garaikide askorentzat ez zela Agirrek berak “noveluca” eta “pobre hijuela mía” zeritzon hartan, euskara hutsezkoa izateak eman ziezaiokeen balioaz gainera, erakargarri gerta zitekeen bestelako amurik, ez eta sintoni a ideologikorik ere, erlijioaren esparrutik etor zekiokeenetik at184. Eta horrexegatik, hain zuzen, ez da erraz ulertzen nola ireki zitzaizkion hain azkar Auñemendiko Lorea ri argitaratua izateko ateak. Azkuek –apaiz ideologizaturik egotekotan, huraxe baitzen une haietan batzokia ren ateetaraino iritsi zirenetako bat – egileare kin zuen adiskidetasuna arrazoi bat izan daiteke, jakina, baina XIX. mendearen amaierako kultur basamortu hartan euskarazko lehen eleberri mardula izatean bilatu beharko litzateke benetako zioa. Horretan eta, noski, hain antzu eta soildurik genuen baso nar ratibo haren faboretan jokatzen hasteko premian, zinez espero bide baitzuen Euskalzale k –Azkuek – hurrengoen akuilu eta eredu bilaka zitekeela Agirreren ahalegin hura185. Atzendu gabe, agian, inguruko kristau “argi lab urreko” mogeldar haiei186 eleberria bezain bide moderno batetik iritsaraz zekiekeen bazka espirituala banatzeko beharrizana. Ez dirudi, horratik, Azkue moduko gizon bizkor eta zoli bati nobelak kilika lar eragin zieza iokeenik187, batik bat ordurako Vizcaytik Bizkaira eta Sasieskola bezalako lan ideologiko ausart gordinak idatziak zituela gogoratzen bada, eta batez ere, Agirrek eleberrian garatzen duen tesia hain politikoki extenporaneoa eta retrotopikoa zela ahazten ez bada. Azkentza Lan honen hasieran mahairatutako galderei berrir o hel bageniezaie, luze segi genezake oraindik solasean, Agirreri bizitza erreala irensten bide zion apaizgoagatik atxikitako mantra erlijiosoak eta harekin sintonian nahi zuen ideologia politikoak nekez lagun baitziezaioketen haie(ngati)k sorrarazitako ko lonizazio akulturazioaren arazoan burua barneratzen edo, behinik behin, haien efektu bestelakatzaileen larriaz erreparatzen. Guztiarekin ere, egileak eleberrian esaten duena arakatzen saiatu gara hemen. Eta argi da ideologikoki gogoan zuenaren ildokoak di rela, bete betean, itzuri zitzaiona eta idatzi zuena, hein batez espero ez zuen adarren bat, oharkabean edo lar kalibratu gabe, sortu izan bazitzaion ere. Gaitza eta hitsa, halere, Agirre gazteak bere buruari bizkarreratu zion erronka. Gaitza eta hitsa, zeren eta, azken batean eta idazle gisa bederen, ez baitzien XX. mendearen hasierako euskaldunei garaiak lazkaz eta gatazkaz behar zuen errelatoa zuzendu, eta bai, ordea, hagiografia izateari ezin utzirik, euskal munduaren kolonizazioa eta are akulturazioa zeharo legitimatzen zituen narrazio latz eta lakar bat igorri. Nolanahi ere den, badakigu Auñemendiko Lorea rekin beste saioren bat gehiago burutzeak ez lukeela erabat agortuko zalantza eta kezken zerrenda, baina ziurra da lagun lezakeela aske utzitako loka rriren bat edo beste lotzen. Hori guztia, baina, beste baterako utzi beharko da. BIBLIOGRAFIA Agirre, Tx., 1898: 1986, Auñemendiko Lorea , Bilbo. ––––––––––– (S. Onaindia, biltz.), 1964, Ondarrak , Bilbo. Arana Goiri, S., 1897, El Partido Carlista y los Fueros Vasko Nabarros. (Polémica) , 1897.03.28, Bilbo. Azkue, R.M., 1893: 1986, Bein da betiko, Donostia. ––––––––––– , 1897: 1986, Batxi Guzur , Donostia. ––––––––––– , 1923, “Agirre, beretergoan”, in Itzaldiak. Bigarren salla (Euskal Esnalea agerkarikoa), Donostia, 67 80. ––––––––––– , 1925: 1969, Morfología vasca, II, Bilbo. Azurmendi, J., 1979, Arana Goiri ren pentsamendu politikoa , Donostia. ––––––––––– , 1992, Espainolak eta Euskaldunak , Donostia. ––––––––––– , 2017, Hizkuntza. Nazioa. Estatua , Donostia. Bustintza, E., “Kirikiño”, 1984, Edo geuk edo iñok ez. Euskerearen alde , Bilbo. Coloma, L., 1891, Pequeñeces , Bilbo. Elizanburu, M., 1889: 1993, Lehenagoko Euskualdunak zer ziren, Donostia. Etxegarai, K., 1898, “ Auñemendiko Lorea . Itzaurrea”, Euskalzale , 1898.01.13, 12 13. García Gual, C., 1999, “Luces y sombras. Novela histórica y biografía apologética”, in Sobre el descrédito de la literatura y otros avisos humanistas , Bartzelona, 148 162. Gartzia Tr ujillo, S. (arg.), 2008, Txomin Agirre. Gutun bilduma , Bilbo. Giussani, L., 2007, Curso básico de cristianismo , Madril. Haddot, P., 2001: 2009, La filosofía como forma de vida, Bartzelona. Irigarai, P.F., 1930, “Kanpion, jakintsu eta langille, Euskariana dala ta”, Euskal Esnalea 313, 1 3 or. Lapitz, 1867: 1986, Bi saindu heskualdunen bizia, Donostia. Larrañaga, K., 1992, Euskal Herria Antzinate Berantiarrean eta Lehen Ertaroan. Materiale eta agiriak , Bilbo. Larrañaga, K. eta Azkarate, A., 1988, “La cristianizaci ón del Pa ís vasco. Estado de la cuesti ón y supuestos metodol ógicos para la redefinici ón de los t érminos de un debate secular”, en II Congreso Mundial Vasco. De los or ígenes a la cristianizaci ón, Donostia, 1. lib., 325 366. Lhande, P., 1920, “Domingo de Agirre”, RIEV XI, 148 160. ––––––––––– , 1923, “Agirre, irakurgaikiña”, in Itzaldiak. Bigarren salla – Euskal Esnalea , Donostia, 97 121. “Larreko”, ik. Irigarai, P. F. López Antón, J.J., 1996, “El debate sobre el izendegi sabiniano. Una visión retrospectiva de la cultura vasca en 1907”, Sancho el Sabio 6, 137 154. Mañaricua, A.E., 1986, “Cristianización del País Vasco. Orígenes y vías de penetración”, Congreso de Estudio s Vascos. Vizcaya en la Edad Media, Bilbo, 39 48. Marko Aurelio, Meditaciones (itzulp.: R. Bach Pellicer, 1977, Madril). Menjoulet, 1869, Saint Amand, Apôtre des Basques , Auch. Navarro Cabanes, J., 1917, Apuntes bibliográficos de la prensa carlista , Valen cia. Onaindia, 1964, Ondarrak , Bilbo. Pavese, C., 1946, “Il compagno”, L'Unità , Turin, maiatzaren lehena. Salaberri, P., 2004, Euskal Klasikoen atarian , Iruña. Toledo, A.M., 1989, Domingo Agirre, euskal eleberriaren sorrera , Bilbo. ––––––––––– , 1999, “ Auñe mendiko lorea (1898): euskal eleberrigintzak ahun urte”, Euskera 441, 365 376. ––––––––––– , 2011, “Auñemendi mendiak XIX. mendeko euskal narratiban”, Iker 26, 253 270. Updike, J., 1961, “A&P”, The New Yorker , 1961.07.22. Xaho, A., 1835: 1995, Voyage à la Navarre pendat l'insurrection des Basques (erabilitako pasartea, gaztelaniaz: La leyenda de Aitor y otros relatos ). ERANSKINA Mixel Elizanbururen Riktrudis Joannes Baptistak : Arrazoin beraz, aita ama prudenten haurrak dire komuzki haur onak. Nik egun irakurtu dudan familia saindu baten ixtorioak net ongi frogatzen du egia hori. Kattalinek : Atseginekin ginezake, Xobadinek eta nik, ixtorio hura entzun zure ahotik, bainan mintza zaizkigu eskuaraz; badakizu guk frantses arras guti dakigula. Joannes Baptistak : Borxatua naiz goraskodanik hastea ene ixtorioa. Dagobert, Frantziako errege batek, formatu zuen erresuma ttipi bat, Karibert deitzen zen bere anaiarendako; bainan Karibert hil zenean, nahi izan zuen, erresuma hartako probintzia gehienak berriz beretu, nahi Kariberek utzi zituen hirur seme. Eskualdunak altxatu ziren aita galdu zuten hiru r printze hauien alde, eta orduan zuen igorri Dagobert erregeak, gure arbasoen kontra, armada bat ikharagarria, edo berdin ongi errateko, hamar armada ttipi, bakotxa bere jeneralarekin. Hamar tropa heien guzien jeneralen jenerala deitzen zen Xadoing. Jeneral hetarik hat bentzutua izan zen Xuberoan, edo bertzenaz, sabantek uste dutenaz, Salbatoreren eta Mableren artean. Arimbert jenerala Eskualdunek han hil zuten. Xadoing puxantak bazituen bere azpiko anhitz duke, konte eta markes, eta hetarik bat zen Ada lbaud, Douai deitzen den hiri batetako dukea. Gazte, gaztea zen, kalitate ederrenak zituena, merezimendu handitakoa, eta horiek baino gehiago dena, giristino ona, khartsua, pietatez bethea, hitz batez saindua. Gure herrirat jin eta ikhusi zueneko Riktruda , Eskualduna, hura bezala familia handi batetakoa, berthute giristinozko guziez beztitua, edo osoki sainda, nahi izan zuen haren eskua galdatu. Elgarrekin esposatu eta ukhan zituzten lau haur, osoki heiek iduriak, edo sainduak. Elizako, Martyrologe izena duen liburuan, edo sainduen herronkan ezarriak izan dire seiak: San Adalbaud, aita; Santa Riktruda, ama. San Mauronte, semea, eta Santa Glothesenda, Santa Aldesenda, Santa Isoie edo Eusebia, hirur alabak. Familia handi hori uros bizi zen, aisa da konpren ditzeko, noiz eta ere Adalbaud Dukeak jin behar izan baitzuen, bere hiritik, gure herrietako alderat . Piaia hartan hil zuten, ez dakigu non, ez eta nork hil zuen . Guk dakiguna da Santa Riktruda, gazterik alharguntsa gelditu zela, lau haur arras ttipirekin. Ez zuen nahi izan, deus ere gisaz, bertze esposik hartu, nahiz erregeren gortheko zenbait jaun puxantek galdegin zuten. Gure saindaren kontseilari eta gidaria San Amand aphezpikua zen. Aphezpiku harrek egin zituen bi misione Xuberoan, bai eta ere naski B axeNabarren, lehena 633an eta higarrena 663an. San Amand izan da beraz Xuberotarren apostolua, nola, bi ehun eta berrogoi bat urthe berantago, izan baita San Leon, Laphurtarrena. San Amandez bertze alde baziren bertze saindu batzu laguntzen zutenak Santa Riktruda bere abisuez: hetarik bat zen San Riquier, abadea, edo izen hori bera ekharri izan duen komentu batetako superiora. Santa Riktrudak saindu hari zion bathaiarazi Mauronto bere semea. Egun batez San Riquier jin ondoan bere bisitaren egitera alharguntsa sainduari, eta harekin jainkozko gauzez mintzatu ondoan, abiatu zen bere komenturat itzuli behar zuela, eta bere zaldirat iragan zen. Santa Riktruda, Mauronto ttipia besoetan, athera zen bere jauregitik, sainduaren laguntzeko zenbait urhatsetan, oraino hola egiten den bezala, norbait nahi denean ohoratu. Gazteluko bertze jendeak ere jin ziren bortha aitzinerat. Separatzeko azken hitzetan zirelarik, ama sainda harrek nahi izan zuen haren s eme inozentak ukhan zezan San Riquieren benedizionea, bai eta harenganik musutto bat. Hortakotz eman zuen haur maitea bere eskuetarik sainduarenetarat. Zaldiak senditu zueneko karga berri, batere phisua ez zen hau, abiatu zen, bainan poseitua, bat batean i zan baliz bezala, zalapartan, jo harat, jo hunat, jauzi handi batzu eginez eta bere hortzak erakutsiz, norbaiten ausikitzeko bezala. Ixtorio hau khondatu duten autorrek erran dute, eta hek errana aise sinhesteko da, ifernuko izpiritu gaixtoek ikhusiz zer g erla San Riquiek egiten zeien, eta berdin San Maurontok zer egin behar zakoten, entseiatu zirela heien bien xahu araztera. Santa Riktrudak, ikharan bere ume maitea fundi zakion, ez zuen gehiago zaldiari behatzen ere. Haren etxeko hortha aitzinean zaudenak ere heia gorazlhasi ziren. San Riquiek egiten du hirrisku hortan othoitz bat khartsua, eta hoirra non kausitzen den Mauronto haurra lurrean, dremenden minik gabe. Ixtorioak erraten du haurra zalditik jautsi zela xori oraino ez aski lumatu hat, bere hegal ak dardarikatuz, emeki, emeki, lurrean pausatzen den bezala. San Riquieren zaldia apazegatu zen bat batean, eta abade saindua ereman zuen bere monazteriora. Bere ustez izpiritu handia eta azkarra duten gizon batzuek erranen dute haurrak ez bazuen minhartu, hori izan zela, bakharrik errekontru uros bat, edo haren orduko zorthe dohatsu hat, finean, bertze hitzez, hala beharra. Arima jainkotiarrek nahiago dute sinthesi san Riquieren eta santa Riktrudaren othoitzer esker izan zela beiratua minhartzetik Mauronto ttipia. Iduri zaut gisa huntan mintzatzeko moldeak balio duela hertzea, zoinaren arabera, Jainkoaren plazan behar bailitazke eman errekontrua, zorthea, hala beharra eta bertze holako elhe sentsurik ez duten batzu. Guk zentzurik balin badugu, erranen dugu bethi: «Jainkoak nahi izan edo ordenatu du holako eta halako gauza edo bederen utzi ditu gertha ziten, debeka zitzazkelarik.» [...] Jadanik erran dut nola Adalbaud hil zuten gure herrietarat egiten zuen piaia batean. Haren bizia, osoki edifikagarria eta berthute giristinozko guziez edertua izan zelakotz, jadanik erran dutan bezala, saindu deklaratua izan zen. Santa Riktruda, haren esp osa, eskualduna, jadanik badakigu, bere haurrak alxatu zituenean, sarthu zen Marchiennes izena zuen toki hatetako monasterioan. Hango abadesa edo superiora egina izan zen, eta grado horrekin sainduki bizi eta sainduki hil zen. Santa Clothesenda, bere ama bezala, eta haren ondotik, komentu berean abadesazat hautatua izan zen eta kargu hartan ere zen hil. Santa Eusebia berdin sarthu zen Hamaiko komentuan, eta han sainduki bizi eta hil zen. Santa Aldesenda, arras gaztea zelarik, juan zen zerurat. San Maur onto, hirur sainda hauien anaiak, abade gisa zuhurki eta sainduki gobernatu zuen hil artino Breuleko monasterioa. Hil izan zen hirur hogoi eta zortzi urthean. Horra, beraz, familia bat zoinaren menbro guziak sainduak eta saindak izan baitire. (M. Elizanb uru, 1889: 1993, Lehenagoko Eskualdunak zer ziren , 6872; gurea da letra etzana) . 1 “Hagiografia eleberrirantz erroizten hastean (Arratsalde bat Auñemendiko Lorea rekin I)”, Egan 69/1 2, 2016, 129 162 eta “Hagiografiatik kolonizazioaren legitimaziora (Arratsalde bat Auñemendiko Lorea rekin II), Egan 701/2, 2017, 13 80. 2 Besterik uste zuen Onaindiak: “ Auñemendi'ko Lorea , alan be, etzan edozelako nobela. Agirrek ba ekian ordurako zelako lurra zapaltzen eban, aurretik be idatziriko lanak argi ta garbi diñoskuenez” (1964, 24 or.). 3 Gorago aurreratu bezala, hemen ez zaio begiratuko idazlearen teknika orojakileegiari edota bere burua eleberrian tartekatzeko erakusten duen zaletasunari, Agirre “gazteak” darabilen argudiatze diskurtsiboaren osagaitzat baino ez baitira ha rtuko horiek guztiak. 4 Iruzkindu gabe utziko ditugu eleberria garatzen den garaian sortzeke zegoen Frantzia delako kontzeptuaren erabilera eta geroago ere datozen hainbat anakronismo, itxuraz, narratibo didaktiko. 5 Hemen ere ez dugu Onaindia irizkide: “Bizkaieraz dago, euskera errez ta aisa aituteko modukoan” (Onaindia 1964, 23 or.). 6 Euskaldun zenbaiten kritikak zirela eta, bazuen Agirrek, b ai, normalean zerabilen euskararen zailtasunaren inpresioa: “Ba dakigu zer esango deuskuen. Geiegizkoa dala euskereari emon gura deutsagun garbitasuna” (“Zergatik galduten yakun euskerea”, Euskalzale 1899, 258 [in Onaindia 1964, 241 or.]). 7 Adskribapen ideologikoak gorabehera, iritzi argia zuen Lhandek irakurle xumearengana iritsi ahal izateko behar zen hizkeraz: “jakintza gabeko nekazari ta langileak, ta, xuberotarrak dionaz, jende 'xeeak' irakurtzeko gutunak zuzendu nai baditugu, euskera adi errexa erabili biar degu ” (Lhande 1923, 106 or.; gurea da letra etzana [aurrerantzean laburtua: g.l.e.]). 8 Ezaguna da euskaldun irakurleak aitzakia gutxi behar izaten duela euskaraz idatzitak oak ez irakurtzeko edota baztertzeko, eta are gutxiago baldin beste euskalki batean onduak badira testuak. Ezin euskaltzaleagoa zen “Kirikiño” k berak 1916an konturatzeke konstatatu zuen moduan, hurbilagokoa egin ohi zaio bera bezalako edozein bizkaitar ad ituren gogo belarriari Kanpionek goi mailako gaztelania landuan egindako testua, Gregorio Muxikak gipuzkeraz egindakoa baino. Honatx haren hitzak: “Kanpion jaunak irakurri eban itzeikizun bat, Queiporen elez –gaztelaniaz, alegia –, baiña zelan? Euskerearen aldezkuntza ederragorik ezin entzun leike ”; desberdina da egoera G. Muxikarenaren aurrean, ordea: “ gipuzkera garbiz itz egin arren, an gengozan guztiok ederto ulertu geuntson ” (1984, 147 or.; g.l.e.). Harrigarriro, gurean, gaur egun ere kontzesio partikula k eta aurkaritza horiek hizkuntza bereko aldaerei jarri ohi zaizkie, eta ez hizkuntz sistema desberdinei. 9 Areago bizkaieradun ez direnen artean. Kontu hori, dena den, euskal irakurzaletasunaren malefizio endemikoekin lotua ere da eta ez da hau, ageria denez, haren aurkako exorzismoak egiten hasteko toki aproposena. 10 Beldur gara ez ote genukeen antzera pentsatu beharko –nahiz eta gaia, hangoa bai, baserritarren gogoko eta oso hu rbileko izan zitekeen – hainbeste laudatu izan den Peru Abarka z beraz ere. Autuon irakurketa ez gutxi, Azkuek prestatutako gaztelaniazko bertsioaren bitartez burutu direla sumatzeko bidea ireki izan da behin baino gehiagotan. Edota, are okerrago dena, –“fruituengatik ezagutuko baitituzue” zioen harako ebanjelari hark (Mt 7:20) – interes merkantilista hutsek burututako argitalpenetan oinarriturik (ikus, esaterako, azken urteotan gupidarik gabe argitaratu diren edizio irenduak). 11 Asaldatua gera ez dadin, ohar bekio hasieratik irakurleari ondarrutar idazle honek hikako formaren erabileran metodikoki dagien sarraskiaz. Ikus, besteren artean –eta ez dira gutxi “besteak” –, honako pasarte hauek: “Zergaitik, alabatxoa? diño an dra Luziak. Ik ondo jakin bear don . Iru egun da Arnoldo etxera agertu ez dala, ta bildur naz, guda barriren bat or beeko prankotarren kontra asmauta, eure Aita euskaldun gudarien buru ta zuzentzaille ipiñiko ez ete daben. Ta ez da gaur orain ogetamar urtek o gizona [...]” (Agirre 1986 [1898], 27 or.; gureak dira aurrekoak eta ondoko aipamenetan datozen letrakera etzan guztiak); “Ez da ire Aita aspaldietan eizera joan” (27 or.). Edota beste hau: “Dana dago emen zarra, etxea ta etxekoak, eu izan ezik, Riktrudi s. Gure semeak il ziran ezkerotik, Aita zarrak zankoa loturik dauka etxean, zu ikustean dauka bere poztasun bakarra, ta ez dau [...] Larunbat goizean, eu elizan intzan bitartean, Ozinbelzko Otxoaren morroi bat etorri jakon eske, ixil izketan egon ziran biak, eta joan ziran , neuri agur bat egin baga, ta euri bere ez, Riktrudis! Astelen arratsaldean gagoz , ta ez da iñondik agiri, ezeren barririk ez da. Zer deritzan ?” (28 or.). Edo alaba amari mintzatzen hasten zaioneko berori kamodu berehala kamustua: “Baiña, nondik, Ama, datorkioz ain bidebagako gogamenak?” (27 or.), eta handik gutxira: “Arriturik nauka, Ama, zuk Euskalerriari izan destazun maitetasunak” (31 or.). Eta hitanoaren esparruko azken bat, latza berau ere: “Bai, bai , ori bai; bein bere ez don, Jaunari eskerrak, gurasoen onerako ez dan gauzarik egin: maite dozuz ta maite abee ; baiña zelan sartu az gizonen gauzetan, ta neuk ezer jakin barik?” (32 or.). 12 Honako irakurle honen adi skide batek (goraintzi, Karolina!) inoiz ez du ulertu nola R. M. Azkue jakintsuak ez zion ondarrutarrari arima garbitu, nahi beste penitentziarekin bazen ere, haren eleberria bere berea zuen Euskalzale aldizkarian argitaratu baino lehen. Eta ezin, antza, n ik adiskideari buruan sar lekeitiarra ere ia –ia hori ondo azpimarratua baina – ondarrutarra bezain hika irristatzaile krudela izan zela lehen idazlanetan. Ez da haren Bein da betiko lanari (1893: 1986) begiratzea baino, horretaz ohartzeko: “Erruki aut, Katalin: erbien begiak dirudie ireak; edegirik dagoz , baiña lo; eta (auxe dogu damugarriena) iratzartueran negar egingo dabe […] euskaldun garbien semea dozu […]” (64 65 or.), “Aotik kendu daustak , Erroke; neu bere orixe itanduteko egon naz” (71 or.), “ Ezai umea izan, Txanton; ori baiño gora bera ta lor geiago dauko ak biotzean. Eu gaur Elizara baga, e?” (71 or.), “Au baiño barriraztasun arrigarriagoa iazo da an. Ago puskatxu baten” (74 or.), “Egon ai, Txanton; txarrena agertu dot eta egon ai ” (78 or.), etab. Eta ez du joera hoberik erakusten Batxi Guzur izenekoan ere (1897: 1986): “Ulertu dok? Esaterako, neu naz iretargie ta iri begire naiagok , eta ik niri arpegi guztie maitraile biekaz ikusten deustak” (154 or.), “Egon adi, neurea esan daidan […] Nik ikusi eztodan gauzarik eztago ” (156 or.), “ Eztot uste; baie euk gura dok eta eurrera” (156 or.; gureak dira aipuetako letra etzanak). 13 Ikus Lhande 1920 (frantse sez) eta 1923 (euskaraz). Balorazio lanok, halere, ez ziren Txomin Agirre hil arte argitaratu. 14 Oso argi bereizi nahi izan zituen Lhandek lehendabiziko eleberria, zeharo gutxietsia, eta ondoren etorri zirenak. Haren iritziz idazle trebetasun izango zirenak ere Auñemendiko Lorea ren porrota eta gero garatu zituen Agirrek. 15 Era akademikoagoan adierazia zuen frantsesez, handik hiru urtera euskaraz eta iseka eginez idatzi zuena: “L'oeuvre […] n'atteignit pas le grand public. La langue se pliait mal à ces exposés d'histoire ancienne et torturait dans une déclinais on difficile les noms barbares de Chilpéric (Txilperiko), Childeber (Txildeberto), Theodoric, Bladaster, Adabald et autres vénérables héros de l'époque” (Lhande 1920, 150 or.). 16 Pasarte horretan ondarrutarraren lehe nengo eleberriaz baizik ez da ari baionarra, haren ustez “ondo asmatu” baitzuen Agirrek Garoa eta Kresala izeneko eleberriekin: “Orrelaxe, irakurgaikiñak bere gai mardula egiaren piperraz, itz samurraren gatzaz autzaztatzen dakianean, irakurleari Jaungoiko a'ren erakuspen samiñak polli polliki isetsarazten diozka. Badira, bada, onddo onak bezela, irakurgai onurakorrak. Ori bera ondo jakitea izan zan Agirre'ren doai ederrena. Bazakien gure baserritarrak irakurtzen oituak eztiralako, gure gutunak laster bazter rera botatzen ikusi nai ezpaditugu, arlo goi ta meyak mutzirik saill errex ta adigarriak orientzat idatzi biar ditugula” (Lhande 1923, 105 106 or.; g.l.e.). 17 Onaindiaren ustez ere –Lhanderen ildo berean –, Agirrek ez zuen asmatu “erriari irakurgai ariñak, adi errezak, gai ta arlo ulergarriak” emateko orduan (Onaindia 1964, 23 or.), izan ere, “gure baserritarrak ez eben ezagutu irakurgai au, eurai atsegin yaken gaia ez ebalako antza” ( idem 24 or.; g.l.e.). 18 Geroago ere aipatua izango den Mixel Elizanburu, apaiz eta Salletarren Hazparneko ikastegiko buru izan zenaren lekukotasuna dugu horretan bortitzena –bakarra, agian – euskarazko literaturan: “nik ere erran nahi dut ez dezaketala begien bistan sofri neskato gazeta irakurtzalesak eta gutiago oraino hetarik zenbait itsusi, izilka eta gordeka roman deitzen omen diren liburuak leitzen dituztenak. Gizon gazte guziek jakin beha r lukete halako neskatxak hobeago direla hartzeko baino uzteko” (1889 [1993], 64 or.). Eta inolako zalantzarik gera ez zedin, espresuki kondenatzen zituen A. Dumas, G. Sand eta haiek bezalako nobelagileen liburuak: “surat, surat, beharko dire aurthiki eta han erre liburu hek” (idem, 63 or.). 19 Jakina da Azkueri zor zaiola eleberriak daraman behin betiko titulua. Honatx lekeitiarraren hitz argigarriak: “Agirreren irakurgaiak izentzat Auñemendiko lorea artu eban. Egile ak berak beste izen bategaz batzaldiratu (konkurtsuratu) eban. Riktrudis eritxon yaio baino lehago. Bere egilea Bilboratu zan baten «gizona, esan neutsan, Riktrudis izen gogorra da euskaldunen ezpanetarako, belarrietarako garratza. —Izen orixe eukan Arnold oren alabeak eta... —Ba gorde Arnaldoren alabearentzat izen zakar ori, berea dabenezkero; bai ña irakurgaiari, zeure buru ta biotzeko alabatxo oni, beste izen gozoago bat ezarri. –Zein?». Luzarotxo gogoketan egonda “Txomin, esan neutsan neure adiskide mait eari, frantsesez Pic d’Any deritxon mendi andi buru zorrotz bati ango euskaldunak Auñemendi esan oi dautse. “Auntz kumeen mendia” esan gura dau. Eta zure Riktrudis ori inguru aretantxe bizi ta gainera ona ta polit polita zalako ¿ Auñemendiko lorea ezin ezarri ete lekio izentzat?”. Izen auxe emon eutsan irakurgaigileak bere lanari. Arrezkero gure arteko askok zuberotarren Auñemendi Pirineotzat darabile. Agirrek berak bere lanaren lenengo orrialdearen bekoaldean oar auxe dakar: Au ñemendi Montes Pirineos erderaz” (ik. Gartzia Trujillo 2008, XIX). 20 Musikazale sutsua izanik, begien aurrean zituen Azkuek Frantziak XIX. mendean eman zuen konposatzailerik ospetsuenarengan nobela huts hark sorraraz i zuen sedukzioa eta, zeharka izan bazen ere, sedukzio hark ekarri zuen probentzeraren munduaren proiekzioa. Mistralen eleberrian oinarrituz Charles Gounod ek 1864an idatzi zuen Mireille opera entzutetsuaz ari gara. 21 Hori baino ez du erakusten adiskide zuen R.M. Azkuek hartaz egiten duen soslaiak: “Berez ere mendu ona, ayurri egokia, izakera bikaina zuen gure ikaskide Agirre'k, lur ongi layatu ta ezo batek galazia artzen duenez, apaiz baten ontasunak (birtuteak), art zeko. Paketsua zan, apala zan, etorkorra, ortzargia ta otzana. Ezti utsezko breska, argizai gabea zirudien aren biotzak. Arantze gabeko arrosarik eztala diote. Ura belarkia izan balitz bai. Odol gorri izateak baditu odol zurbilak eztauzkan alde bat edo bes tetxo, alderantziak geyago. Odol gorri geranok, lanean asteko, zainetan darabilgu baikortasuna: odol zurbilak geyenak izan oi dira ezkor. Odol gorri geranok iraunkorrago izan oi gera geron asmoetan, lanetan sendoago; baina gizartean bizi izateko, alde andi a daukate aurpegi txuri, ayurri biguñdun gizonak” (Azkue 1923, 71 72 or.). 22 “Iduritu zitzayon [Agirreri], lenago Villoslada'k bere Amaya omen aundikoa erderaz idatzi zuan bezela, berak ere euskeraz orrelako arlo zar eder bat bururatuko zezakeala, ta, Erriktruda donearen bizitza autaturik, argitaratu zuan bere Auñemendi'ko lorea” (Lhande 1923, 107 or.). 23 “[…] le studieux cabinet où il avait tâché de faire du roman basque en com pulsant les vieux livres d'histoire ” (Lhande 1920, 151 or.; g.l.e.). 24 Liburu bi hauen berri izateko ikus Auñemendiko Lorea liburuko 57, 83 eta 171 orrialdeetako oharrak. 25 Idem 167 or., 2. oharra. 26 Ikus lan honen amaierako Eranskina. 27 Urtarril apirila bitarteko santuen bizitza baino ez zuen bertan eskaini. 28 Maiatzekoa bide da Santa Riktrudisen jai erlijiosoa, 12koa zenbaiten ustez, 17koa, aldiz, Haristoyren eta beste hainbaten iritziz (Txomin Agirre barne). 29 Topikoen artean ge ratu da Villosladaren idazlanak Unamunorengan sortu omen zuen zirrara. 30 Onaindiaren hitzak dira: “Agirre'k bere lenengo nobelarako, Viloslada'k bere Amaya idatzi eban lez, berak be olako gai zar bat arrotu leikela ta, Riktrudis deunaren bizitza aukeratu eban” (Onaindia 1964, 24 or.; g.l.e.). 31 Honela mintzo da Agirre “Il gaua” kapituluaren hasierako lehen oin oharrean: “biak irakurri dituanari nire Il gaua guztizko txiro ta nar ratsa irudituko jako” (111 or.). 32 Antzeko xede liturgikoa erakutsia baitzuen hamabost urte lehenago Menjoulet bikarioak ere bere Saint Amand liburuxkan: “Souhaitons que la sagesse épiscopale trouve opportun d'y intr oduire, suivant toutes les règles canoniques, l'office de saint Amand et celui de sainte Rictrude , puisque le martyrologe romain n'a oublié ni l'un ni l'autre” (Menjoulet 1869, 31 or.; g.l.e.). 33 “Quelques historiens en ont fait une fille de l'Aquitaine ou de la Gascogne; mais c'était incentestablement une Basquaise. Qu'elle soit née à Toulouse, comme l'avance un seul auteur, contre toutes les apparences, ou dans quelque autre ville de la Novempopulanie, il n'en est p as moins vrai qu'elle était de «la race agile et guerrière des Vascons», suivant l'expression du plus autorisé des biographes, Hucbald, qui a soin d'ajouter, avec toutes sortes de détails, que ces Vascons étaient les anciens Vaccéens du haut des Pyrénées” (Menjoulet 1869, 23 or.). 34 Nonbait jesuitaren hizkera gordinagoa delako ez da hitzez hitz itzulia lehendabizi (1890 1891 bitartean) Bilboko Mensajero del Sagrado Corazón de Jesús aldizkarian agertutako eleberriaren pasartea. Hona jatorrizkoa “Al lector” izeneko hitzaurretik hartua : “aunque novelista parezco, soy sólo misionero , y así como en otros tiempos subía un fraile sobre una mesa en cualquier plaza pública y predicaba desde allí rudas verdades a los distraídos que no iban al templo, hablándoles, para que bien lo entendieran, su mismo grosero lenguaje, así también armo yo mi tinglado en las páginas de una novela, y desde allí predico a los que de otro modo no habían de escucharme, y les digo en su propia lengua verdades claras y necesarias que no podrían jamás pronunciarse bajo las bóvedas de un templo” (Coloma 1890, 3 4 or.). 35 Besterik pentsatu ahalko balitz ere, inoren kuriositatearen eta erdal aldizkariren baten testu premien seinale hutsa zen –baina ez inondik ere eleberriaren arrakas tarena – Agirrek Azkueri eleberria argitaratu baino egun batzuk lehenago idatzitakoan atzematen dena: “¿Que hay de Riktrudis ? Como ni «Euskalzale» ha dicho una palabra, ni t ú me has escrito acerca de esa pobre hijuela m ía […] Si, como presumo, no te gusta la noveluca, remíte[me]la por favor para que corregida y aumentada y traducida, vea la luz pública en San Sebastián, de donde me piden ” (ik. Gartzia Trujillo 2008, 36 or.; g.l.e.). Era berean, eta tinte folklorikoak gorabehera, ustezko arrakastagatik bain oago, obrekiko hurbiltasun ideologikoagatik etorri zitzaion Agirreri eleberria “Comunión Tradicionalista” ko El Correo Español agerkari karlistan argitaratzeko gonbita. 1909ko gutun batean zioen bezala, “aquel periódico madrileño” interesatuta zegoen Kresa la eta Auñemendiko Lorea eleberrien gaztelaniazko itzulpenak atalka (“como folletín”) kaleratzeko ( ibidem , 115 or.). 36 Zerbait laudatu behar zela eta, kontraesan diskurtsibo guztien artean honako elementu hauek ikusi zizkion Lhandek aurrerago ondarrutarrari aldeko: “Agirre'k dauzkan iru trebetasun bereziak: gai errexa, izkuntza jatorra, arlo goxo ta parrebidetsua ” (Lhand e 1923, 106 or.). Baina horien eskasiak ere ez dirudi, ez, lehen eleberriaren porroterako arrazoi aski. 37 Gogoratu “lenagoko kondaira zarrak jostea” omen dela Agirrek gaizki egiten duena (Lhande 1923, 107 or.). 38 Dena den, Lhandek euskaldunago bilakatu zuen emakume santuaren izena bere idazkietan, Agirrek etengabe zerabilen izena gorabehera, Erriktruda deitzea erabaki baitzuen bere artikuluan. 39 Aitortu ala ez, Marchienneseko monasterioaren eraginez Hucbaldo San Amandokoak hamargarren mendean idatzitako Vita sanctae Rictrudis delakoa antzematen da iturri gisara. Agirrek Menjouleten erreferentzien bidez ezagutu zuela ematen du. Eleberriaren izenak ere handik eratorria dirudi “Sic ex eisdem impiis et sine Deo prodiit hominibus, veluti solet rosa de spinosis efflorere sentibus”, edo Menjouletek ematen duen moduan, “elle brillait au milieu de ses compatriotes idolâtres, comme une rose brille par mi les épines du buisson” (Menjoulet 1869, 23 or.). 40 Ezagunak dira euskaldunen kristautzearen kronologiaz mintzatu direnen arteko eztabaidak eta desadostasunak. Batzuk goiz zale, berantiarrago besteak, VI. menderako ia zeharo bukatua iritzi izan diote zenbaitek kristautzeari. Honela orokortzen du Mañaricuak, esate baterako: “la Evangelizaci ón de los vascos se desarrolla cronol ógicamente al igual que en el resto de los pa íses vecinos de Europa. Ni se adelanta, ni s e retrasa” (Mañaricua 1986, 48 or.). Nolanahi ere, kronologikoki babestuago uzten du Agirreren eleberria Larrañaga Elorzaren hipotesiak: “la termoluminiscencia y el carbono 14 han venido a dar razón, según parece, a los que, a partir de otras vías de aprox imación, habían retrasado hasta los años críticos en torno a las postrimerías del primer milenio el momento de las últimas y decisivas batallas contra el paganismo de ciertos reductos del área pirenaica y de la zona holohúmeda del país, batallas de las que los relatos sobre los jentillask y el mítico Kixmi serían un eco” (Larrañaga Elorza 1991, 621 or.). 41 Agirrek ezin hobeto ezagutzen zuen Menjouleten liburuxkak dioenez, “[…] c'est la grande guerre que les Vascons eu rent à subir en 637” (Menjoulet 1869, 8 or.; g.l.e.). 42 Eleberriaren gerta tokia mugatze aldera, eta Agirrerengan izan zezakeen eragin zuzena tarteko, Menjouleten aierua liteke berriz ere ohargarriena: “[…] on pourra it induire légitimement que le quartier général des Vascons était en Soule et que Mauléon, avec son fier château perché, comme un nid d'aigle, sur un monticule escarpé, était la capitale de ce peuple «agile et belliqueux», ainsi que les chroniqueurs l'appe llent” (Menjoulet 1869, 10 or.). 43 Menjoulet ek dioenez, bi bidaia egin zituen Amandok Baskonia delakora, lehendabizikoa 633. urtearen inguruan –Agirreren eleberriari dagokion garaian, hortaz – eta bigarrena 665ean, e ta “tel fut le succès de cette double mission qu'à partir de cette époque, les chroniqueurs qui continuent, pendant près de deux siècles, à raconter les nombreux faits d'armes des Vascons, ne parlent plus ni de leurs superstitions, ni de leurs pratiques payennes” (Menjoulet 1869, 3 or.). Hots, Amandorekin zeharo kristautu omen zen euskaldunen lurralde oro. Hortik, bada, Baionako bikarioaren liburuxkaren izenburua: Saint Amand, apôtre des Basques . 44 “Beste euskaldunak”, Agirrek eleberrian dioenez, kristauturik zeuden ordurako, igorri zitzaizkien misiolariei esker: “Naparroako erribera aldean […] Done Paulo Jenteentzat Bialduak”, “Done Saturninok Iruñan”, etab. (ik. Agirre 1898: 1986, 82 83 or.), “baiña aretarikorik etzan mendietaraiño eldu […] Geroago, pixkaka, pixkaka, sartu zan Auñemendi zeruetako argitasuna, ta oraindio ez gara kristiñauok ain asko” (83 or.). Hala moduzko kristauak, edonola ere, Mendiolatarr ak bezalako familia batek kristauki jokatzeagatik gorrotatua eta iraindua izan zenean, inor ez omen zen haien alde agertu: “ez egoan Auñemendin orretarako ausardirik eukan gizonik” (133 or.). 45 Ongi asko zekien Agirr ek euskaldunaren eta fededunaren arteko fusio mistikoaren diskurtso eta legitimazio jolasean ari zela eleberri hartan. 46 Honako hitz hauekin aurkezten du Agirrek Peru padarraren gizarte eginkizunaren garrantzia: “Ig arle baten antzera itz egiten baekian” eta, frankoen aurkako guduei ekin behar zitzaienean, “bere aotik urtendako itz gorituak euskaldun gudarienak berotu oi zituan” (ikus Agirre 1898: 1986, 45 46 or.). 47 Ezin nahas daiteke honako irudi hau kristauren batek proposatu zuen “kristau anonimo” delako kontzeptuarekin, baina baluke, bai, euskal literaturak ekarpen honekin teologia larriaren liburuetan agertzeko motiborik. 48 Oso da in teresgarria lauburuaren erdigunean ere ikusten den gurutzeari oraindik kristautzeke zegoen Auñemendiko saltus ean eman nahi izango zaion funtzio sinbolikoa, bertako sinesmen zaharren aienatzea ekarriko baitu erlijio berriaren –kristautasunaren – ikur honek. Horrela, nonbait bertako erlijio zaharra sinbolizatzen zuten laminen –espiritu gaiztoen – kontra borrokatzeko euskaldunek erremediorik ez zutenean (“gizonik indartsuenak adore baga geldituten ei ziran lamiñak ikustean bakarrik, eta ez ei zan iñor azartuten euren kontra il edo bizi jokatutera” [Agirre 1898: 1986, 78 or.]), “etorri zan Euskalerrira kanpotar on bat, elizgizona edo olangoa, paparretik bera kurutze eder bat ebala; ta kanpotar orrek esan ei eban berak […] kurutzearen izenean kenduko zituala lamiño k gure lurretik”; eta, halaxe, fede berriarekin lotutako erritualen bat burututa (eta, besteren artean, honako hitzok esanda: “kurutzean ildako Jaungoikoak ondatu zaizala inpernuko leize zuloan” 78 or.]) lortu omen zuen laminak zeharo kanporatzea: “ordutik aurrera ez ei da ikusi lamiñarik gure lur ta ibaietan” ( idem ). Kristautzea sinbolizatu nahi zuen ipuin gisako haren atzean, halere, Riktrudisek argi ikusten du “bere erakutsia badauka[la]” (79 or.), “orrek esan nai dau kurutze doneak inpernuko gaizkin dan en kontrako indarra daukala, bertan, kurutzean, gure Jesus maitea il zalako” ( idem ) eta are gehiago, “esan gura dau gaiñera kurutzean ustekida andi bat euki bear dogula, ta kurutzetarrak, naiz ta euskaldunak izan ez, izan leitekezala maitegarriak, kanpotik on egitera egorri zan elizgizon ori legez” ( idem ). 49 Ezin ahatz daiteke erlijio bat –kristaua, kasu honetan – sustatzen duten osagai funtsezkoak direla santuak eta santuek islatzen duten sinesmena, eta haien bizitzar en kronikaren garapenerako puntualki elementu mitologikoak edota errealitate fisikoan ezinezko direnak –egiten omen dituzten mirakuluak, esaterako – tartekatu ohi badira ere, errealitatearekin duten antza eta irudia direla azken batean nabarmentzen eta bila tzen diren faktorek, gainerako erlijiokideen artean sinesgarri eta eredugarri izatera irits daitezen. Ezinbesteko, beraz, egiantzekotasun alderdia. 50 Hemen horretarako aukerarik ez bada ere, interesgarria litzateke R iktrudisen santutze bidearen irudia osatzen hastea. Esate baterako, gainerako ahaideak ez bezala (eta ez aita eta ez ama bezala), neskatoa larunbatean –Kristoren aurreko Lege Zaharreko sabbath egunean, jakina – elizara joan ohi dela esatean (Agirre 1898: 19 86, 28 or.), Auñemendiko errealitate gordinetik at bizi zela aitortzen ari zaigu eleberrigilea, hogeita bost urte izan arren ez baita ohartu ere egin frankoen azken jazarpenaz eta auñemenditarrak antolatzen ari diren erantzunaz. Hori bai, ordurako bi urte daramatza Amando gotzain frankoaren gidaritzaren pean eta hark dioena du eginkizun: “nire arimearen gidari zuzena ia urte bi onetan zu zara, zeure gogoa da nirea ” (36 or.). Baita, geroago ikusiko den bezala, frankoen aurkako guda desmobilizatzeko orduan er e. 51 Gutxi batzuk baino ez, erbestera ezkontzera joan zenean ikusiko zen bezala: “Aide gitxi eroan ditu Mendiolako alabeak, zerren senitartekorik geienai txarto iruditu jakoen Riktrudisen labankeria ” (1898: 1986, 131 or.; g.l.e.). 52 “Quelques proches de la jeune fille s'opposèrent à ce projet [ezkontza, alegia], par un sentiment de haine pour le sang français, peut être aussi parce qu'Adalbaud était chrétien; mais Ernold et Lichie donnèrent volontiers leur acquiescement” (Mejoulet 1869, 24 or.). 53 “Adalbaud se rendait en Vasconie, pour des affaires de famille; avant d'y arriver et lorsque'il était encore dans l'Aquitaine, il fut mis à mort par les arents mêmes de Rictrude, toujours mécontents de son mariage (vers l'an 650)” (Mejoulet 1869, 24 or.), Eta antza denez, eleberrian irudikatzen den Auñemendiko jende guztiaren onespenarekin hain zuzen, izan ere, “ Riktrudisen kontra danak [euskaldun kristauak eta fede gaiztokoak, alegia] ao b atetik itz egiten eben ” (Agirre 1898: 1986, 133 or.; g.l.e.) Adalbaldorekin ezkontzera joan zenean. Salbuespen bakarra Peru padarra izan omen zen. 54 Portunen ustez, kristautzean datza alienazioaren eta inbasioaren pu nturik garrantzizkoena, hura gabe euskaldunek garbi ikusiko bailukete frankoen inbasioaren izaera eta zalantzarik gabe abiatuko lirateke haien aurkako gudura. Horregatik, besteak bestedio, dio: “Tximista batek erreko al ditu ba [kristau] danak! Danak gero, kristinauen astarrenik gure mendietan gelditu ez dedin” (Agirre 1898: 1986, 52 or.). 55 Agirrek ez bezala, “Auñemendi guztia[k]” eta “euskaldun agintari guztiak ere” (“Ubero zarrak berak […] ez eritzola ondo Riktrudi sen egitadeari”) uste zuten ezen, zigor bezala, “etxakoen itxi bear geiago Euskalerrian sartzen”, “bizi eitezala Erdalerrian beti” (Agirre 1898: 1986, 131 or.). 56 Eleberriaren erredakzio unean zertxobait lausoago age rtu zuen Agirrek gerrarekiko jarrera: “Dunduritzen [txalotzen] det guda zuzena, bear danean,/ dierriaren [aberriaren] alde izatean,/ ta Eleizarentzat mesedezkoa;/ baiñan oiezaz gaiñetikoa/ eripetzen [kondenatzen] det nere anima bar barrenean!” (“Ai balekit e!” poema ( Euskalzale, 1897, 266 or.; in Onaindia 1964, 144 or.). 57 Jakina, bigarren atalean ikusiko den bezala, ez du traiziotzat hartu nahi izango Agirre eleberrigileak Riktrudisek egiten duena. Areago, han edo hem en zalantzazkorik gerta ez dadin, kartsuki zurituko du haren portaera bitarteko kasikoenak eta topikoenak erabiliz (ikus hamalaugarren kapitulua): “Maite dot neure mendia ; tokirik ederrena deritxot, eta beragaitik, beste Lurbira guztikoak salduko nituke. E mengo arri bat beste errietako jauregi bat aiña badala uste dot, bertan daukadaz neure gomutak, bertan neure guraso ta anaien azurrak. Ez dot nik Euskalerria alde batera itxiko egundaiño. Narioian tokira naroiala patuak edo Jaungoikoak, euskalduna eroango nau, euskaldun biziko naz toki guztietan. Neugaz joango dira erririk erri Euskalerria, bere izkerea ta bere ekanduak ; euskerea erakutsiko dot nonnai, neure erritarren lege zarra adierazoko dot, ald doan giñoan. Nire gomutea, nire adimena, nire biotza, nire izakerea , euskaldunarenak izango dira beti; ta edozein lekutik, nire begiradarik gozoena neure mendientzat izango da, ta nire arrenik bero, sutsu ta onena euskaldunentzat eta euskeraz egiña. Euskaldun izakerearen zabaltzaillea izan gura neuke nabillen tokian nabillela. –Zergaitik, ain onak bagara, zergaitik zabaldu ez geure ontasuna? Ez diñogu, ta egiaz, erbestekoak euren ekandu txarrak gugana dakarrezala? Zergaitik, bada, guk, areen ekanduentzat muga gogor bat ipinteari emen jarraituaz, ez dog uz gureak erbestean zabalduko, ereti ona dogunean? Norabaitera joan bear dabenean, zergaitik euskalduna ez da izango euskaldun Lurraren alderdi guztietan, kristiñauak kristiñau izan bear daben gisara? Zergaitik gure arraza menditarra besteak baiño geiagoko a ta obea dala ulertrazo ez?” etab., etab. (Agirre 1898: 1986, 128 129 or.). Azken buruan, “«Euskaldun nazan aldetik euskaldundu, kristiñaua nazan aldetik kristiñautu»: ori da nire oinkada ta ibillera guztietarako daukadan azalkai ta gogo errimea” (129 or. ). Ez du, esan bezala, Agirrek traiziotzat hartzen Riktrudisena, baina bai, ordea, berak testuratzen dituen auñemenditarrek, eta saltus ean, gainera, ez da santu izango denak egindakoa ulertzen duenik, ez eta sinesmen berria hartua dutenen gizataldean ere, zeharo sozializatu baita traizioa egin izanaren iritzia: “ Gora goraka dabilz Aumeñendin gizon ta emakumeak, zar ta gazte, andi ta txiki, aberats ta lander, kristiñau ta fedebagakoak . Riktrudisengaitik eta bere laguntzaille guztiagaitik, arao, birao ta zaka rkeririk zatarrenak esaten ditue” (131 or.; gureak dira letra etzanak). 58 Ez da hemen aintzat hartuko arrazoi ez ideologikoen artean dagoen aurrenekoa eta garrantzizkoena, hau da, euskaldunok kromosometan zizelkatua bide daragamun letra idatziekiko herra. Argigarria da, halere, Azkuek 1925ean euskaldunon irakurzaletasunaz egin zuen konstatazioa: “y esto es más de tenerse en cuenta tratándose de un pueblo como el nuestro, tan poco aficionado a la lectura ” (Azkue 1925, 413or.; g.l.e.). Eta gogoratzeko modukoak, halaber, garaiko intelligentsia ren baieztapenak: “ Euskaldunek ez dugu biziki maite ez irakurtzea ez idaztea ; orgatik, Kanpion jaunaren azken gutuna bezelakoak andiegiak, lodiegiak dira guretzat. Ez orrialde aundia dutelako bakarrik, baizik eta jakinduriz aberasegiak diralako. Lan ortarako ni bezelako alperrak direnak gutun laburrak naiago ditugu larriak baño. Laketago zaizkigu erakaspenak itz gutitan ematen dituztenak; gutun lodiak izitzen gaituzte” (Larreko 1930, 1. or.; g.l.e.). Eta beheraxeago: “Bere oraingo gutun ori [ Euskariana izeneko idazlanaz ari da, noski] ¿zenbat euskaldunek erosi ote dute? Eta erosi dutenetarik ¿zenbatek irakurtu ote dute?” ( idem 3 or.). 59 Eta horre zaz gainera, ikusi dugun bezala, emakume santu baten ustezko bizitzaren derrigorrezko irudikatze errepresentazio literalak talka eta mugimendu larriak sor ditzake eleberriak berez irekitzen dituen aukera alegoriko metaforikoen garapenean. 60 Eleberriaren ohar batean aitortu bezala, “ez neuke gura neure Eliza Ama Done Maite Bedeinkagarriari ondo ez derizkion gauzarik txikiena erakutsi: lenago il” (Agirre 1898: 1986, 120 or.). 61 Bere burua “zuhur” gisakotzat zeukan etxe barneko etsaien aurrean: “Hemos quedado en reunirnos pronto los del bloc de los sensatos en San Sebasti án o en San Juan de Luz” (1909.03.11ko gutuna: Gartzia Trujillo 2008, 125 or.). 62 Ez zen urruti Agirre 1893an, Zumaiako moja komentuan kapilau zelarik, Donostian kaleratutako El Cántabro aldizkari karlistak lehen alean jaso zuen aldarrikapen hartatik: “Consecuentes con nuestros principios, defenderemos El Poder temporal del Papa, la Unidad católica, la reivindicación del régimen foral (legue zarra) y su corolario, la descentralización administrativa, la Monarquía tradicional, como único medio de conseguir los fines expuestos” (ik. Navarro Cabanes 1917, 195 or.). 63 “Tres muy amigotes del señor Azkue, uno de ellos [Agirre] que habla y escribe bastante bien el euzkera, pero es un carlista furibundísimo , otro [Karmelo Etxegarai] que no es carlista y habla y escribe el euzkera, pero no bien y que debiendo escribir crónicas no las escribe, y el tercero [Julio Urkixo] que ni habla ni escribe el euzkera, pero habla y escribe acerca del euzkera” (ik. López Antón 1996, 144 or.; gureak dira parentesien artekoak eta letra etzanak). 64 Konparazio baterako, honela baloratzen zuen Etxegaraik Agirreren idazlanak El Correo Español aldizkari gogaidean agertzearena: “No veo que la inserci ón de un trabajo literario que uno escriba, en el follet ín de un peri ódico pol ítico, suponga identidad de criterio con este peri ódico ni las cuestiones que se relacionan con los Poderes p úblicos” (ik. Gartzia Trujillo 2008, 117 or.). 65 “Hace tiempo que tengo aqu í el pr ólogo de Echegaray: no te lo he querido enviar hasta saber tu resoluci ón”, ziotson Agirrek Azkueri 1898ko urtarrilaren hasierako gutun batean (ik. Gartzia Trujillo 2008, 36 or.). Eta honela “erantzun” zion Euskalzale k –Azkuek, alegia – urtarrilaren 13ko alean, eleberriari hasiera emateko oharrean: “Geure poza ta lan apaiñ onen edertasunak adierazoteko esango gendukez gauza asko; baiña entzun Etxegarai ri, guk baiño obeto ta zeatzago ta ezauera geiagogaz itz egingo dau ta” (in Euskalzale, 1898.01.13, 12 or.). 66 Ezaguna da liberalak bezainbeste kontserbadoreak eta integristak elkartu zirena Kubako espainiar aginte koloniala defendatzeko jarrera eta aldarrietan. Haiek sortutako giro bortitzaren gordina zela eta, Aranatarrak bezalako abertzale zenbaitek alde egin behar izan zuten orduan etxetik eta erdi sasiraturik aritu. 67 Nahiz eta ez dirudien azken emaitzaren kalitatean sinesten zuenik. Honela m intzatu zitzaion Azkueri 1897ko irailaren hiruan: “Dir ás que trabajo poco? M ás que nunca: estoy entregado en todos los ratos libres a mi novela Riktrudis . No s é qué saldr á, pero saldr á algo que valga muy poco, pero que a m í me cuesta. Veremos si te satisface” (Gartzia Trujillo 2008, 33 or.). 68 Zalantzan jarri ezinezko euskaltzaletasun betekoa zen harena, 1899an “Zergaitik galduten yakun euskerea” artikuluan lehendabizi, eta geroago, 1916an, “Euskeraren alde” iz eneko diskurtsoan erakutsi zuen bezala (ikus, hurrenez hurren, Onaindia 1964, 238 242 eta 255 259). 69 Eleberriaren uneren batean besterik dirudien arren, agerikoa da darabilen bibliografian bertan ez zela Agirre doku mentatzea, datak eta datuak zehatz eta exhaustiboki lantzea gogoko zuen ikertzailea. Ari dugun urtean bertan argitaratu zuen “Aita Larramendiren bizitzaren berri labur bat” artikulu “historikoan”, esaterako, “etorri narratiboak” hartzen du toki gehiena eta , harrigarriro, data bakar bat baino ez da hamaika orrialdetan barrena eskaintzen, andoaindarraren heriotzarena hain zuzen (ikus Onaindia 1964, 242 253). 70 Ezin jakin, dena den, zenbateraino zen Agirreren inguruan h edatua Duvoisinek Joanategiri euskal emakume santuaren irudia erreibindikatzeko zuzendu zion proposamena. 71 Karlismoaren kontrako beligerantzia hark berak bulkatu zuen handik bi hilabetera Baserritarra igandekaria sortzera. A zpimarratzekoa da, edonola ere, Arana lortzen ari zen zabalkundea, El Partido Carlista y los Fueros Vasko Nabarros izenekoaren lehen bi edizioetako 15.000 aleak, esaterako, Nafarroa eta Lapurdiraino iritsi baitziren hamabost egunetan. 72 Proposamen orokorrean sorrarazten duen kontras te larriagatik azpimarratu nahi genuke eleberrian nabarmentzen ez den Erromako elizaren datua, izan ere, euskal unibertsoko –Auñemendi ko– jende gehienak neskatoa traidore bezala hartuko zuen bitartean, unibertso horren akulturazioa ahalbidetu eta sustatu z uten indarren –Erromako elizaren – eskutik etorri baitzen gero haren beatifikazioa, euskal unibertsoaren nahien eta asmoen ikurra balitz bezala ezarrita utzirik. 73 Eleberri historikotzat hartzen bada ere, erdi ahazturiko tradizio erlijioso lauso batek ederreztatutako pertsonaiaren irudia da, ezer baino lehen, Agirrek libururatu nahi izan zuena eta, XIX. mendearen amaierari antzeman uste zizkion gizarte paralelismo eta analogiez baliaturik, euskaldungoari eredu m oral, sozial eta politiko gisara aurkeztu nahi izan ziona. 74 Agirrek berak aitortua da nolako dokumentazioa erabili zuen Euskal Herriaren kristautzeari zegozkion pasarte historikoetarako eleberriari heldu zionean (ik us 1986ko edizioan 57, 111 eta 171 orrialdeetako oharrak ; testua arintzearren, aurrerantzeko erreferentziak orrialde zenbakiarekin bakarrik emango dira ). 75 Zilegi baledi Azurmendik berriki idatzitakoa (2017, 46 or. e ta hk) Agirreren garaira eramatea eta parafraseatzeko aukeraz baliatzea, zalantza liteke ez ote zuen orduko irakurleak honelatsu pentsatuko: “Inork ni kristau deklara nintzan baino lehen […] banuen identitate bat: euskalduna nintzen hain zuzen. Gero etorri da kristaua izatearena, goitik ezarria, inbaditzaileek hala edo hola guri eratxikia. Zer dela eta kontrajartzen dizkidate orain, bada, ezin nahas daitezkeen kategoriak? Zer dela eta esaten didate kategoria haietako bat, nire identitateari gainjarri zaion estalki hutsa baino ez dena, lehenetsi behar dudala eta hura nire egiazko nortasun bilakatu?”. 76 “Euskaldun, fededun” errefrauarekin adierazi nahi izaten zena inor gutxik jarriko zuen ezbaian XIX. mendean. Ordurako e uskal identitateak berezko osagaitzat zuen faktore kristaua. Alabaina Agirre prest zegoen “jakintzat emandako” horien jolasa historiaurreraino eramateko (kristau ote zen euskalduna Kristo baino lehen? Arnoldok baietz dio: “Euskaldunena izan da beti kurutze a Lauburu ren izenagaz” [79 or.]). 77 Gogoratzekoa da, Riktrudisek egindakoa traiziotzat bizi dutenen perspektiba ez galtzeko, nola neskatoak bere Herriaren lege, sinesmen eta ohitura zaharrak baztertzen dituen eta nola erbestetik etorritakoek inposatutakoak –fede, lege zein agintari – bere bere egiten dituen. Eta euskal agintari baten alaba izanda, eta bere jokamoldeak sorraraz ditzakeen distortsio politiko sozialei eta gatazkei begiratu ere gabe, nola ez duen eragozpe nik buruzagi inbaditzailerekin ezkontzeko eta, jaioterria utzirik, frankoen urruneko gortera bizitzera alde egiteko... maitasun itxura hartzen duen nerabezaroko apeta huts bategatik. 78 Haren inozotasuna eta argiztape n santua gorabehera (berea den erabakitzat hartu beharrean, zeruko agindutzat hartzen baitu bere portaera eta gertakari oro, “alan gurako eban Jaungoikoak” edo “datorrena datorrela, Jaunaren eskuetatik dator […] Egin bedi beti Bere naigura donea” esanez [1 48 or.]), geroago ere, erbestera –Ostrabentora – bizitzera joandakoan, gogoan finko iltzatua izango du nolakoak izan ziren bere traizioaren tamaina eta oihartzuna: “Riktrudisek bialtzen zituan Euskalerrira bere begiradarik bigun, gozo ta eztitsuenak... eta Euskalerritik biurtuten jakozan Riktrudisi arao ta birao donga ta ikaragarrizkoak. Riktrudisen biotzak: «maitea! neure maitea!» esaten eutsan Auñemendiri... ta Auñemendiko basoetatik erantzuten jakon: «madarikatua zu, ta madarikatuak zureak!» ” (147 or.; g. l.e.). 79 Fama hori dauka Portunek, horrelakoa omen baita “umil eta itz biguneko” agertzen denean ere, batzarrean Mendiolako Arnoldori zuzentzen zaionean bezala (ik. 43 or.). 80 Gertakari akulturatzaile nagusia eleberria kaleratu aurretik zetorren laburbildua, zuritua eta nabarmendua Karmelo Etxegaraik prestatutako hitzaurrean: “Euskalerriak bere kondairan duen gertakizunik aundiena da Euskalerriaren kristautzea. Biotza poztutze n digun gauza da, Aitor en semea izatea, ¿baiña Kristoren semea izatea ezta milla bider aundiagoa? Aitor en semeak Kristoren seme biurtu ziranean agertu ziran Euskalerriarentzat egun berri zoragarriak. Ori ikusi nai ez duena, txit itsutua dago” (Etxegarai 1898, 12; g.l.e.). 81 Ezin ahantz daiteke Arnoldo ez dela “beste” euskaldun bat gehiago, agintari nagusietakoa baizik: “ia bere bizitza guztian euskaldun gizonen nagusi izan da” (27 or.). Are gehiago, une batean Riktr udisek aipatu dituen eta “esango dozan gizon guztiak baiño izen andiagokoa da ire Aita ” (29 or.; g.l.e.). Horrez gain, odoleko konpromisoa darama zainetan iltzaturik: “Arnoldok bere zanetako odolagaz ortxe busti dau sarritan gure lurra ta ortxe nunbaiten ikusi ditu jausten bere seme morrosko biak” (27 or.). 82 Agirreri nahi gabe eta behar baino gehiagotan itzuri egiten zaion pertsonaia bizi, gaizto eta harroputza izateaz gainera, maite duenaren menpean egoteko bezain sentibera ere bada Portun fedegabea (ik. 53 55 or.). Eta areago, baita sanoa (“zer dauka zer ikusirik siñiste bat edo beste eukiteak gizonak geiago edo gitxiago balio izateko?” [54 or.]) eta hipokrisiarik gabekoa ere bai (“ez dot nik sinisten ez dodan gauz arik esan gura, ta ez dot esango bere” [idem ]). Dena den, asko itxaron behar du irakurleak –ia kristau bilakatzeko unera iritsi arte – Portun “fedegaiztokoa” benetan nolako liderra den jakiteko: “Portunen izenak beste Euskalerriko guztiak illunpetan daukaz, jana. Ez da bera motel ta argibakoa, azkarra da, sendoa, zala, okerra, ausarditsua, esku biak nun daukazan dakiana” (145 or.). 83 Maiz asko “Euskalerria” delakoa azaltzen da Auñemendi ren ordez jarria, beronen sinonim o garbitzat (ikus, esaterako, 27 or., 28 or., 31 or, 62 or., 116 or., etab.). Eta ez du besterik erakusten “euskaldun” hitzak ere, Auñemendi ko biztanleak adierazteko agertzen baita beti. 84 Tasun hori eta gerlari sena ren ñabardura zehatzenak Gaixpar, Uberoren morroi kristauari zor zaizkio (ikus 145 or.). 85 Irakurleak ondo dakien bezala, maitasun zapuztu batetik eta berekoikeria eta jeloskortasun egoera hutsetatik bailetorren ager tzen da irudikatua eleberriaren problematika nagusia, deribazio kulturalak eta politiko militarrak barne, eleberri honetan konstante bat baita istoriorako interesgarria ez den errealitate historikoari muzin egitearena eta zinez soziopolitikoak ziren arazoa k pertsonalak balira bezala tratatuz agertzearena. 86 Monoteismoetan ohikoa, fede kristauak ere egia eta arrazoiaren monopolioaren erabateko ziurtasunaz bedeinkatzen ditu hartan sinesten dutenak. Hortik, gero, fede kontutan inoiz ez agertzea erru aztarnarik, errudunak beti baitira “besteak”, sinesgabeak, baita fede berri hori estrategia kolonialistekin nahasturik doanean ere. Errukiorki eta frankoak auñemenditarren zapaltzaile direla ahantzirik lasaitzen du, esate bate rako, Adalbadok emaztea honek “neuretarrak zeuri ez ondo begiratuteak min emoten deust” esaten dioenan: “Eta zer egingo deutsazu? Gurea al da errua? Errua gurea balitz, orduan izango litzateke gauza mingarria, baiña ez dan ezkero, arima garbia daukagun ezk ero, ez daukagu zergaitik miñik artu” (138 or.). Barka biezat irakurleak paralelismoa, baina, beste Franko hark hain ondo zekien bezala, nonbait ez dago “arima garbia” izatea bezalakorik nahi beste sarraskiri espiritualki jabal jabal ekin ahal izateko... 87 Adalbaldok Portunez eta hura bezalako euskaldunez zeukan iritzia –iraina, akaso? – garbi asko islatzen da euskaldunaren ustezko irainaren ondokoa jasotzen duen pasarte honetan: “Orduan biurtu nintxakon, ta bapere ase rre barik eta euskaldun fede gaiztokoaren biotza Jesusentzat irabazteko gogoagaz […]” (58 or.; g.l.e.). 88 Hamargarren mendean, Marchienneseko monasterioaren eraginez Hucbaldo San Amandokoak idatzitako Vita Rictrudis delakoaren arabera, neskaren gurasoak lehenagotik ziren kristau eta frankoen kolaboratzaile. 89 Nahiz eta ongi asko ohartua den Luzia gudatan ibiltzeak sortzen dituenez: “Ez dakin ondo, Riktrudis, zenbateraiño dan negargarria” (30 or.). 90 Amando gotzain frankoaren eraginez nonbait, ustekabeko mezuak agertzen hasi da Riktrudis amaren aurrean, batetik gerra defentsiboa bera egiteko eskubidea zafratuz eta, bestetik, euskaldunek has dezaketen guden “legezkotasuna” zalantzan jarriz: “G uda bat beti da txarra , ta askozaz txarragoa zuzenbidetik ez datorrenean ...” (32 or.; g.l.e. ). 91 Bukaerarik ez bide duen menderakuntza frankotarraren aurka zaildua izateak aterarazten dio Luziari, bat batean eta barren barrenetik, ondoko desioa: “Ain nago prankotarrai buruaren erdian beste zartada bat emote ko gogotsua!” (36 or.). 92 Ez da faltako klasiko bilakatzen ari zen goia/behea eskema ere: “Bizi bitez arrotzak ordu onean euren erri beietan nahi daben erara; baiña itxi daiguela guri gure baso errian. Beian betarra k, goitarrak goietan, bakoitza bere tokian” (31 or.). 93 Haren hilondokoetan padar koblakari euskaldunak hil berriari zuzentzen dizkion hitzak argi mintzo dira Arnoldok garai batean inbaditzaileen aurka erakutsitako j okamoldeaz: “Euskalerriaren kontra etozan bakotxean, zenbat prankotar amaitu zenduzan! Zenbati, aizkorakada baten, kendu zeuntsen arnasea” (116 or.). Kristau izan aurretik, nonbait. Alabaina, diskurtsoaren arabera, Agirrek nahasi eta lausotu egiten du aurr etik/ondoren arteko marra ere, honela irudikatuko baitu gure Arnoldo mezu kristaua nabarmentzea egokitzen zaionean: “Kristiñau bizi ta kristiñau il zara” (115 or.), “Euskaldun ona ta kristiñau benetakoa izan zara” (117 or.), etab. 94 Ildo berekoa da Riktrudisen apreziazioa ere, frankoen aurkako guda gidaritza planteatzean honako hau eransten duenean: “ Euskalerriak badaukaz gizon goiendeko zintzoak” (28 or.; g.l.e.). Eta nolakoak gainera: “[…] indarra besoan, argitasuna adiñean, sua ta garra beregaindeko biotzean; […] gizon leiala ta zuzendari burutsua” ( idem ), etab. 95 Kontu desberdina da, zeharo, teoria horretatik praktikara igarotzean euskal buruzagi politikoak egiten duen bira, bere sen –kristau – onak ez baitio franko –kristau – inbaditzaileengan ezer txarrik edo gogorrik atzemateko ahal menik uzten. Nonbait, denbora bertsuan jasan izan duen akulturazioak mengeldu eta itsutu egin du frankoen menderakuntza gordinaz ohartzeko. 96 Erantsi beharrik ez da pare bat orrialdetan barrena erakusten duen ezagutza historikoak berak ematen diola Luziaren diagnostikoari gainerako pertsonaienari baino sinesgarritasun gehiago; iritzi bestelaka tu samarra duen arren, badakielako nolakoa izaten ari den frankoen ezarpen politika, alegia. 97 Osorik irakurtzea merezi badu ere, ez dira esangura gutxiagokoak ondoko pasarte hauek ere: “Bosteun ta larogeta seigarren go urtean egin zan beste sarrera on bat; eta bosteun ta larogeta zortzian beste bat, gogorragoa ta obea […]” etab., harik eta “ gureak ” –hots, euskaldunak – “[…] prankotarren odolagaz erreka zabal gorriak egin bazituen bere, menderatuak izan ziran ” arte (29 or.). 98 Ez da inondik ere harena maitemintzeak kutsaturiko hautemate desorekatua, errege frankoak berak “zeregintxoak” egitera bidalitako buruzagi zoli baten pertzepzioa baizik. Baina badaezpada ere, argi utziko du Agirrek nolako zuzena eta egokia behar zuen frankoaren iritziak, ezin baitzen besterik espero hainbeste bertutez –“onoidadez” – jantzitako gizon batengatik: “gizon jakintsua zan Adalbaldo au, guztiz aberatsa, Jesukristoren lege zalea ta onoidade a ndiakaz apaindua” (57 or.), “bakezalea” (137 or.), “gizona baino geiago aingerua zirudiana” (148 or.), etab. (ikus halaber 149 or.). 99 Erantsi beharrik ez da horrelakoetan, “bortizkeria” erabili beharko luketela adie razten dutenetan, jarraian “leungarria” erabili ohi dutela frankoek, agerian utziz jarrera bortitzekoak auñemenditar “fedegaiztokoak” baino ez zirela. Honako hau Adalbaldoren kasuan: “Bakezalea naz, badakizu zeuk [Amando gotzainari mintzo bazaio ere, iraku rlea da mezuaren hartzaile zuzena], eta bakean nai neuke joan Euskalerrira, anaien artean legez, ezpanetan irribarrea ta biotzean poztasun andi bat ditudala” (137 or.). 100 Ezin, tamalez, adibidetan exhaustiboak izan orrialde kopuru mugatuko lan batean. Bada, edozelan ere, pasarte interesgarri bat non, hitzak eta asmo onak gorabehera, ezin argiago geratzen baita Adalbaldok ondo baino hobeto ezagutzen zuela Auñemendin zuen aginte indarra. Hots, Ostrabenton jakinarazten zaienean Riktrudisi “Auñemendik, Erriak, euskaldunak” kendu eta nazionalizatu edo egin dizkiotela bertan zituen ondasun guztiak (ik. 135136 or.), Adalbaldori zer bururatu eta, “zure Auñemendiko ondasun guztiak Euskalerriko landerrentzat iztea” proposatze n dio emazteari (138 or.). Berandu samar, pentsa lezake irakurleak; baina ez, goi agintaria dela dakien batentzat inoiz ez da berandu beren legeaz baliatzeko eta galdutakoak berreskuratzeko. Kristau eskuzabal eta apal huts agertzea nahi lukeen erantzun esp lizituan datza, beraz, gakoa: “Orretara ikusiko dabe zure erritarrak zure ondasunen billa ez nazala ibilli, orretara ezagutuko dabe Euskalerriko agintaritzearen zale ez nazala ” (idem ; g.l.e.). 101 Artean, Riktrudis b izitzaz ezer gutxi dakien “neskatila” xalo eta tolesgabea baino ez da, oraindik Amando gotzainak bereetarantz “tolestu” ez duena. Berehala ikusiko da, halere, nola den fede berrirantz bideratua (“zeure gogoa da nirea” aitortzen dion neskatoak gotzainari [3 6 or.]), kontrastez eta kontraesanez beterik utziko baitu elizgizon frankoak “gure” lehen santu honen nortasuna, neskak sarri ohi duen aitorpenaren sakramentuaz baliaturik (ik. 35 or.). Egia da, esate baterako, elizkoia bederen badela neskatoa (gertakariak , esaterako, “larunbat goizean, eu [Riktrudis] elizan intzan bitartean” sortu ziren [28 or.]), eta agian kristaua ere bai, amari ez baitio gezurrik esaten (“egia esango deutsut, beti legez” [32 or.]) eta mezu kristauak zabaltzen baititu han hemenka (“gizon ak anaiak izanik” [30 or.], etab.), baina egia ere da alaba onaren aurpegiak berekoikeria nabarmena –“eurezkor” deitzen dio Luziak alabari [32 or.] – islatzen duela inbaditzaileei aurre egiteko prestatzen ari ziren gerraz jardutean, jarraian ikusiko den bez ala. Egia ere da, bestalde, ohi baino ausartago irudikatu nahi izan zuela Agirrek xede –kristau? – haiek lortzeko unean, amak ziotson bezala, gizonenak ziren gauzetan sartu baitzen (32 or.), emakume euskaldunek inoiz egin gabekoetan hain zuzen (33 or.), kon tzientziari kasurik egin gabe (“orrek erakutsi bear euanan etzala ona ik darabilnan asmoa” [32 or.]), eta amari ezer esan gabe gainera. 102 Geroago ere adieraziko du Riktrudisek bere martiri sena: “prankotarrak eta gu adiskide izateagaitik ontxe emongo neuke neure bizitza” (66 or.). Agirrek berak, ohar batean, bere buruaz agertzen duena bezain erlijiozkoa eta erromatarra, beharbada (ik. 120 or.), nahiz eta neskatoari bizkarreratzen zaion gogoeta bio logiko emozionalak bakerako arrazoiei buruzko zalantzarekin ere utzi dezakeen irakurlea: “Riktrudisek […] gogoan eroan eban dukea, esanaz bere artean, barru barruan, ta ixil ixilik: orixe bai dala gizon bat ona... ta ederra!” (67 or.). 103 Pedro Mari otseina tarteko, egia osatzera letozkeen kontraesanezko arrazoiak ere luzatzen ditu Agirrek neska santuaren ahotik: “orregaitik, Pedro Mariren bitartez esan deutsat Aitari, gure arimen bakeagaitik , anaia prankotarraren ko ntra ez dedilla ezertan asi, oraingoan beintzat” (33 or.; g.l.e.). Aurretik emandako arrazoiak ere egia horren osagarri lirateke: “ gure etxearen onagaitik , zeu [ama] atsegin apur bateaz ikustearren ...” (32 or.; g.l.e.). 104 Riktrudisek, bidenabar gogora bedi, ezin hobeto baliatuko dituenak: “bere alaba ederraren begi ederrak malkoz beterik ikusi zituanean, andra Luziari biotza samurtu jakon, damutu jakozan esanak guztiak […]” (34 or.). 105 Avant la lettre bada ere, kristau anonimoen gisara mintzo zaio alaba amari elkarrizketaren une batean: “zeu, Ama izan arren, kristinau benetakoa zara gaiñera, zuek uste dozun baiño obea” (34 or.). Luziak, halere, ez du horretaz hitz egin nahi e ta gainean duten gerraren gaiari heltzen dio segidan: “Itxi daiogun gauza oni bakean, ta esan eidan gudarako bide onen jatorria zelan jakin donan” (35 or.). 106 K. Etxegaraik ondo bereizirik utzi zuen eleberriari jar ritako hitzaurrean “zer nolakoak ziran Kristoren lege donea biotzez maitatzen zuten euskaldunak: Arnoldo, Ubero, Riktrudis, euskaldun zintzoak, leialak, beren erriari naitasun aundia ziotenak, baiña beren erriari naitasun andia izanagaitik, bakoitzari bere a ematen zekitenak. Eta oen aurrean, Adalbaldo bat, arrotza izan arren, euskaldunak maite zituena, kristauak ziralako. Eta guztien gaiñetik, Amando apezpikua, Kristoren legea zabaltzea bere egitekotzat zuena, eta orregatik guztientzat ona, zergatik Kristor en irudi ta antzera bizi danak guztientzat ona izan bear du” (Etxegarai 1898, 12 or.). 107 Auñemenditarren artean Mendiolatarren aurkako mesfidantza zabaltzen denean, Portunek argi uzten du Amandoren eragina familiar en traizioan: “elizgizon arrotzaren esandeak entzunda, edozetara jarri zen” (132 or.). Jakina, Txomin Agirre orojakileak atzerriko izate huts hartan ipini nahi izan zuen kritikaren azentua, eta ez franko inbaditzailea izatean, haien interesen alde jokatzea n edota burutzen ari zen manipulazioan: “Amando bere, gizon ona zan baiña, erbestekoa zan eta... Amandoren kontra etziran ainbeste azartuten euskaldun kristiñauak , fede gaiztokoak bai ” (133 or.; g.l.e.). Nolanahi ere den, euskaldun kristauak ere, gehiago a la gutxiago, Amandoren aurka agertzen ziren... 108 Menjoulet kronikari erlijioso franko gaskoiaren begiradaren bitartez ikusi zuen Agirrek beti Amandoren irudia. Hainbat arlotan, halere, ez bide zuen haren informazio a aintzat hartu nahi izan: “Hucbald dit encore que, dans son exil, saint Amand alla instruire Rictrude dans sa propre patrie , c'est àdire, ajoute til, en Vasconie ... avec l'espoir d'y être martyrisé ” (Menjoulet 1869, 23; g.l.e.). Horren arabera, Amandok oso garbi zekien zer nolako eginkizun akulturatzaileek zeramaten Auñemendi ra eta nola har zitzaketen bertakoek bera bezalako pertsonak. 109 Gogoan izatekoa da n ola darabilen Riktrudis inozoa informazioa jasotzeko. Esate baterako, Amandok ez du inolako eragozpenik neskatoaren aitorpen espirituala entzun bezain azkar –eta nonbait haren hariarekin eten gabe – “Aita non dozu, Riktrudis?” (35 or.) galdetzeko. Erantzuna ren ondorioz (“orain iru egun dala etxetik kanpora dabil, non ez dakit” [idem ]), gotzain frankoak berehala atzeman ahal izango du zerbait ilun eta klandestinotan ari direla euskaldun buruzagiak; eta mihia askatzeko atea ireki diezaiokeen hipotesia ere form ulatu du jarraian: “Ozinbeltzeko batzarrean egongo jatzu” ( idem ). Neskato kokoloak konfabulazioaren hariak osatzen lagundu dio, izan ere, “ euskaldunak zeregin astunen baten gaiñeko batzarra dauke?” galdetzean, gotzainaren erantzuna azkarra bezain zakarra b aita: “gauza onerako ez ” (idem ; g.l.e.). Geroago ere, errege frankoaren aginduz zerabilen espioitza jokamoldeaz mintzo da Uberorekin izandako elkarrizketan euskaldunei eta egoerari buruzko galdera: “Ez dakit ezer garbiro ta jakiteko ustean nator zugana. Ze r darabilzue?” (141 or.). 110 Etxegaraik eleberriaren hitzaurrean irakurleei ohartarazi bezala, “ Portunen antzeko euskaldunik ez degu bear , gure erri maitea geroago ta maitagarriago ikusi nai degunak […]” (in Agirre 1898: 1986, 13 or.; g.l.e.). Zergatik zioen hura? Eleberria mintzo da: “Riktrudis ezkondu zanean Portunek zabaldu zituan txinpartetatik etorri ziran gero errientzat ainbeste kalte, ainbeste odol erreka, ainbeste arimen ondamendi” (155 or.). Eleberriaren ar abera, Portun geratuko da euskaldunen eta frankoen arteko gudu historikoen errudun bakartzat. 638. urtetik kristautu arte, bederen. 111 Manipulazio gogorrak jasan beharko ditu neskatilak eta ingurukoek oro har, beste ak beste, Amandok euskal “erri guztiari agergarri on bat [frankoarekin ezkontzea, alegia] emon bear jakola diño[ela]” (83 or.), guraso eta ahaide guztien izen ona ezaindurik gerta dakiokeenean Riktrudisi. Eta ez da hona ekarriko haren hitzetatik etengabe i surtzen den paternalismo manipulatzailearen adibiderik, tartean neskatoarengana zuzentzean “enetxoa” bezalakoak eransten baditu ere (128 or.), etab. 112 Bi urte dira Portunek Riktrudis ezagutu zuenetik (53 or.). Une hartan 23 urtekoa zen, beraz, neska. 113 Lehentxeago amari “bera [Portun] dala guda onetarako zirikaria aitu dot” (32 or.) esan dionean, argi erakutsi du Riktrudisek Amandorengandik baino ezin etor dakizkiokeen zurru murruak eta informazioak darabiltzala gogoan. 114 Adalbaldo frankoak kontatu ohi dionaz gainera, “Aitzbarrengo kristinauak” ditu, antza, euskaldunen munduaren barneko berrien informatzaile zintzoenak. 115 Hitz horiekin kalifikatzen da gotzain frankoa Menjouleten liburuaren tituluan bertan. 116 Nekez alda zezakeen Agirrek ezer, behin betiko finkatu baitzuen eleberriaren hasieran bertan haren nortasuna: “Kristoren erakuslea” (35 or.). Eta bere alter ego gisa harturik edo, eredutzat du eta jartzen du beti gotzaina, baita erlijiotik harago ere, be steak beste, euskaldunen errealitate politiko militarra (ez) ikusteko moduan eta Herrien arteko egoera disimetrikoak (inbaditzaileak vs menderatuak) “ahaztean” (ikus “Amandoren lana” kapitulua). 117 Harrigarria, edon ola ere, hurbil baino hurbilago baitzuen ondarrutarrak 1876ko karlistaldiaren amaieratik zetorkion “franko” –hispano – kristauen paralelismo politiko ideologikoa ezertaz ere ez ohartzeko. 118 Ez dirudi Luziak –Riktrud isen amak – atzerritarrez fidatzen direnetakoa; halaz ere, elizgizonak alabarekin burutu duen manipulazioa onartu nahi ez, eta mesfidati samar mintzo da, nahiz jadanik kristau gisako jokamolde sinestuna ere agertzen duen: “Ondo... bai, Amandok esan deunana egia bada ... eta egia izango da , apezpiko jaun egizalekoak esan dabenean” (36 or.; g.l.e.). Izan ere, arrazoiak garbi agertzeko premiarik ez bada ere –“gidoiak eskatzen duela” baino ez, edozelan ere –, Luziak kristau egin nahi du bere burua: “Nik bere, best e gauza guztien gaiñetik kristiñau izatea gura dot ba” (36 37 or.). Eta egin ere egiten da, jakina. 119 Nabarmentzekoa da Riktrudisen aitak Amandorekin erakusten duen konfiantza Pedro Mari otseinak honako hau dionean : “alan esan ei dau apezpikoak”. Harrigarriro, ordura arte fedegabe edo zirudien Arnoldoren erantzunak ez du zalantzarik uzten: “Eta alan izango da. Amando... ondo ezagututen dot neuk Amando , ta badakit gauza bat ondo jakin baga esango ez dabela” (40 or.; g.l.e.). Inozoegia da, nonbait, Arnoldo Amandoren azpijokoaz ohartzeko, eta ez bide dio manipulazio zantzurik ikusten Adalbaldoren aurrean gotzainak galdekatzen duenean euskaldunek bezperan izandako batzar sekretuaz: “Baiña ez dozue orain prankotarren kont ra gudarik asiko? Zetan gelditu ziñan Ozinbeltzen? ” (63 or.; g.l.e.). 120 Amandoren eginkizuna ez da aholku espiritualetara mugatzen, eta etengabe ari da muturra berez berari ez dagokion arloan sartzen eta, nola edo hala, bere estrategia jendearen aurrean zabaltzen. Honela mintzo zaie parean egokitzen zaizkion euskaldunei: “lotsagarria ez da Portun fedegaiztokoaren azpian euskaldun kristiñau guztiak egotea?” (145 or.), “gizon orrek [Portunek, alegia] ez dau Euskal erria bide zuzenetatik eroango” (146 or.), etab. 121 Baluke frankoen espiritu kristau horrek ere Agirrek garatzen ez duen interpretaziorako lekurik eta ifrentzurik. Adibidez, euskaldunek Adalbaldo hiltzen dutenean, O strabentoko gorte kristau guztia prest dago mendekurako eta auñemenditar guztiak akabatzeko: “Riktrudiseri gizon asko joan jakozan dolamen ta errukia erakustera. Kurrukarako itzak esaten zituen danak : mendi guztiak erre ta kiskaldu , gaiztakerirako bakarrik bizi zan jende dongea bein betiko amaitu : aizkora bat jasoteko altasuna eukan guztia Auñemendira eroan, gizon basatiai euren leize zuloetaraiño jarraitu, ta il danak antxe basurdeak ilten diran gisara ; ori gura eben” (168 or.; g.l.e.). 122 Frankoen armen itzalpean ezarritako erlijio berriaren indar faktikoa baliatzen du eginkizun desmobilizatzailean, berdin “arima garbiko” Ubero ezpeletar nagusiaren laguntza izateko nola Mediolako etxekoena edo beste inorena. 123 Azpimarragarria da nola, orrialde berean, enfatizatu eta ziurtatu nahi dituen Amandok Riktrudisen leialtasuna eta morrontza: “Zeuk neure lanbidean lagunduko deustazu; ez da alan?” (36 or.). 124 Geroago ere aitortuko du zertan aritu den eta zer lortu duen: “Neu joan naz Euskalerriko Loreagaz Ostrabentora, neuk bedeinkatu dot bere ta Adalbaldoren alkartuerea, ta ondo egin dodala ta nago” (141 or.). 125 Horrexegatik, hain preseski, manatzen zaio gotzainari euskaldunen artean erlijiosoegiak ez diren mezuak eta mehatxuak zabaltzeko ardura (ikus 156 or.). 126 Frankoen erregea k Adalbadori zuzendutako hitzak lekuko: “noiz edo noiz euskaldunakaz darabilgun gudea amaitu nai neuke […] ta erabagi dot joan zaitezela zeu gureen artera, ta begiratu daizula prankotarrak urte ez daien beren errietatik kanpora, ta Amandok barriz zabaldu d aiela menditarren artean albistea: ez dogula guk geiago euskaldunakaz gudarik nai ta baketu daitezela” (156 or.). 127 Alabak aurreratu du jadanik nola balia dezakeen aitak dion maitasuna ere: “Zeuk esaten deustazu, A ma, nire Aitak maite nabela, ni ikustean daukala bere poztasun bakarra, neuk bere badakit Arnoldo zarraren biotz leiñargiak zenbateraiño naben maite, bere mingostasunen eztigarritzat naukala, bere aingeru jagole zerutarkotzat, milla bidar adierazoten emon deustanez. Orregaitik, bada, nire esanak beragan indar pizka bat eukiko dabela uste dot ; baiña ez baleuka bere, badaezpadan bere […]” (31 or.; g.l.e.). Eta errepikatu beharrik ez da nola erabili nahi izango duen, orobat, Portunek agertzen dion maitasuna er e aita gerrara joan ez dadin (ik. 32 or.). 128 Nabarmena Ozinbeltzeko batzarreko bozketak zioena: “batzuk guda zorrotz ta ikaragarrizko bat gura eben; beste batzuk ( ez geienak, baiña onenak bai ) […] barriro gudetan asteko mugonean egozala ez eritxoen” (45 or.); Arnoldok, ordea, honako –gezur? – hau komunikatzen die Amando eta Adalbaldori: “prankotarrai bakean iztea erabagi genduan” (64 or.). Are gehiago, bera hil ondoren gertatuko bada ere, jadaneko ez du agin tari bati etorkizun laburrean jazo daitekeena aurreikusteko eskatu behar zaion sen politikorik ere. “Auñemendi guztia sutan dago, gorrotozko sutan. Erri guztiak bekaizturik aurkituten dira. Burrukarako deadarrik galgarrienak urteten dabe euskaldun askoren bularretatik ” (131 or.; g.l.e.), frankoen aurkako “egiteko entzungarri bat” ( idem ) eskatzen ari ziren auñemenditarrak, “prankotarren kontra guda gogorra, eten bagea, betikoa, asteko ordu ta garaia etorri zan” (132 or.), baina ematen du Arnoldok ez duela ja da sumatu ere egiten deiadar haren arrazoia, hots, “euskaldun agintari baten alabea [berea, alegia], alaba bakarra, aberatsa, argia ta ederra, bere aide ta ogipeko bazukaz, prankotar bategaz ezkonduteko asmoan erbestera joan da” (131 or. ; gurea da parentes i barnekoa). 129 Hots, “prankotarren besoetan ez naz egundo egon, baiña... etzara zu besteak langoa : zulango gizonakaz adiskide izan nai dot ” (64 or.; g.l.e.) 130 Primario eta basati huts gisara irudikatua, Portunen kasuan hori ez da eragozpen berehala ohar dadin zer nolako izaera egokitu zaion Historiaren errelato manikeoan: “kristinauak […]. Eurak ei dira onak eta zintzoak” (52 or.). 131 Marko Aurelioren hitzak adibide: “Defentsa modurik hoberena, haiek beretua ez izatea da” ( Oldozpenak, 6. lib., 6. atala [Marko Aurelio, 1977, 113 or.]). 132 Eleberria utzi eta Historia larrira iraganez, frankoekiko gorrotoari –inbaditzaileen aurkako lehen jarrera defentsiboari, alegia – egotzi zion Baionako bikario kristaua zen Menjouletek arrazoi nagusia : “Quelques proches de la jeune fille s'opposèrent à ce projet, par un sentiment de haine pour le sang français, peut être aussi parce qu'Adalbaud était chrétien” (Menjoulet 1869, 24 or.). 133 Gogoangarriak haren hi tzak: “nigana baletor erabagi baten bila, egi zuzenaren alde erabagiko neuke, zein euskalduna ta zein prankotarra dan begiratu barik” (40 or.). 134 Iraindua izan omen zenaren ahotik isurtzen denaren arabera, iraina e giteko gogoa baino gehiago, frankoa espioiren bat ez ote zen galdetzeko premia datza Portunen hitzetan. Izan ere, lehendabizi “prankotar lapur” (58 or.) bezala kalifikatu zuen arrotza bere lagunei mintzo zitzaiela, baina ez Adalbaldori zuzenean jaurtikiz; are gehiago, Portunek egia zioela iruditu zitzaion frankoari ere: “gogoratu jatazan gutarrak euskaldunai egindako lur ostute eta beste dongakeriak, eta alderen batetik e gia ziñoala neritxon ” (idem ; g.l.e.). Bigarrenik, frankoa sutzen hasi omen zuen esaldia ere Portunek berriz lagunei zuzendutakoa izan zen: “Eta Elizara doia gero bera, Elizara astegun buru zurian. Esaten dot bada nik guzurtiak dirala prankotarrak eta guzurra euren sinistea” ( idem ). Portunek garbi asko bide zekien elizara jai egunetan baino e z zela joan behar izaten, ez edonoiz; zerbait susmagarri zegoen, beraz, Adalbaldoren portaeran. Frankoak esan uste zuen gezurretik aurrerakoa orokortze logikaren aplikazioa baino ez zen izan, hortaz: egia esatea prezeptiboa duen erlijio bateko kideak gezur ra esaten badu, haren erlijioa bera gezurra delako izango da... 135 “Prankotarrak atara dau Jesukristogaitik arpegia, ta neuk bere bai, emen, edonun, noiznai” (41 or.) erantsi zuen Uberok. 136 Kristauen aurkako mehatxu egoera irudikatu nahi izan zuen Agirrek hartan: “Jende guztia asi zan gora goraka ta garraxika, mingain danak iñakin ta erasorik oker, gaizto, zorrotz ta mingarrienak esan, ta eztarri guztiak oiu ta deadarrik garr atzenak bota zituen; etzinda egozan gudari asko euren lekuetatik jagi ta batzarreko nagusien inguruan jarri ziran […] Zer zan ango lazka ta matasea!” (41 or.). 137 “Ozinbeltzera batu ziranetik geienak onetariko gizon ak ziran : biotz andikoak, euskaldun guztien antzera indartsu ta azkarrak , mendian jaio ta azirikoen taiuan” (44 or.; g.l.e.). Ez zegoen, beraz, haietaz mesfidantza izaterik. Hori bai, agintariek ziotenaren aurrean umeak baino zintzoagoak –eta edozertara er amanak izateko errazak, esan nahi baitu Agirrek –: “baiña bai agintarien esana errez siñistu, ume batek gurasoarena legez. Ta bein siñistu ezkero, olango gizonak siñismenaren alde ipinten dabe laster adimen ugartua, euren biotz andia... ta ukabil gogorra” ( 45 or.). 138 Uberoren pertzepzioa mutur batetik bestera aldatuz joango da Riktrudisen traizioaren ondoren. Honela esan dio elkarrizketa mamitsu baten erdian gotzainari: “Ezin geinke guk prankotarren artean lagunik euki” (141 or.); eta Amandoren galderaren aurrean (“Orretan zagoz zu bere? Benetan diñostazu?”), ez du zalantzarako tarterik uzten: “Orretan nago, ta bene benetan esaten dot” ( idem ). Eta guztia adierazteko, ohartu ere egiten da izan duen aldaketaz: “Ara nondik len bere alde izan ta, gaur u...” (143 or.). Dena den, geroago ere erakutsiko du ordura arteko uzkurkeriaren ildoko seinalerik Gaixpar morroiaren hitzak bere egitean: “emen entzun doguzanak entzun ezkero, ezingo gara gudetara joan” (145 or.). 139 Kristo eta Legea ren jatorriarekin egiten duen identifikazioa erakusten duten pasarteen oihartzuna du Arnoldoren “bada neuk diñotsuet” horrek (ikus Mateo 5, 21 44). Analogia areagotze aldera, eta Giussani neokonts erbadore katolikoak ohartarazi bezala, “ante todo Jesús se identificó con el origen de la Ley. La palabra Ley era el sinónimo que más empleaban los fariseos para referirse a lo divino. Decir que algo era según la Ley quería decir que era según Dios. Para q uien le escuchaba debía de ser algo inaudito oírle repetir: «Se dijo... pero yo os digo» […] Jesús modifica lo que para los fariseos representaba el comunicado divino al hombre, identificándose de este modo a sí mismo con la fuente de la Ley” (Giussani 200 7, 298 or.). Lege berria (frankoena eta kristaua) aldarrikatzean erabilitako hizkera hori medio, Kristo berriaren irudikapena eta balioa ematen dizkio Agirrek Arnoldori euskaldun fedegabeen aurrean. 140 “Euskaldun on tzat naukazue? […] Ukatu deutsat nik iñoiz Euskalerriari nire beso ta nire odola?” (42 or.) dira batzartuei zuzentzen dizkien galderak bere zintzotasuna erakusteko eta euskal munduari traiziorik egiten ez diola aldarrikatzeko. 141 “Epaia beti egiaren alde emon bear da, ta Aitzbarrengo gertaldi orretan egia euskaldunaren kontra dago, edo garbiroago esateko, euskaldunarena da errua” (42 or.). 142 Eta Portunek ere badaki nolako ind arra duen haren hitzak: “Berak esan baleu «gudara!» euskaldun guztiak gudara joango ziran” (52 or.). 143 “Ozinbelzko jauregia ez da kristoren sinismenekoa, beste euskal etxadi asko ez diren legez” (42 or.), dio narra tzaileak. 144 “[…] edonoiz dagoz Mendiolako ateak zabalik, edozeiñek arkituten dau etxe atan abegi ona: erbestekoak, eta euskaldunak ez diranak bere bai, Kristiñauak dirala ta ez dirala... Badabil or kristiñauon eliz etako nagusi bat, Amando edo dana dalakoa...” (54 or.). 145 Agirrek erabilitako kroniketan aurretik kristauturik agertzen dira gurasoak: “Son père Ernold [Arnaud] et sa mère Lichia ou Lucie, étaient l'un et l'autre d e bons et fidèles chrétiens”, dio Menjouletek (1869, 23 or.). 146 Baina ez beti, egia esan. Adibidez, Riktrudisen afera eta gero, “gure Erritik kanpoetan ibili [ondoren] zeregintxu batzukaz” (141 or.), Amando Auñemen dira itzultzean, ezikusiarena edo egin zuten euskaldunek gotzainarekin: “Ez eutsen abegi onik egin, baiña txarrik bere ez. Arpegirik ez emotea zan guztia, apezpikua alde batetik ikusi ebenean, beste aldetik iges egitea, agurrik egin barik” (139 or.). 147 “[…] Neurea dala errua berak! Eta zergaitik? Nik prankotarra iraindu nebalako? Ta zer?” (52 or.). Gainera Portunek argi du ez dela bera ezeren errudun: “Uste dau Riktrudisek gudan asi bear dogula; gogoratu jako bere A ita orretara jarrita badago, iñok ez dabela atzeratuko; ni nabillela guda billa ta neure eskuetan egoala gudarik ez izatea esan deutse […]” (53 or.; g.l.e.). 148 Amandok aitortzen duenez, Adalbaldo “aspaldietako neure adiskidea da, kristiñau bene benetakoa” (60 or.). 149 Konfabulazio horretan, Riktrudisen hitzak (“gizon guztiak alkar maitatuteagaitik, poz pozik neure odol guztia emongo neuke” eta, areago, “pran kotarrak eta gu adiskide izateagaitik ontxe emongo neuke neure bizitzea” [66 or.]) aitak izan zitzakeen zalantza apurrak ezabatzera datoz. Ezin da ahantzi Riktrudis ordurako guztiz “irentsia” zuela Amandok bere federako: “se laissa pénétrer par les rayons divins –kronikariek diote –, como une étoile accepte la lumière d'un astre plus brillant” (Menjoulet 1869, 24 or.). 150 Agirreren jolas manikeoen otarrean sartu behar dira Gaizkia ren presentzia dramatikoa indartzera d atozen honako toponimo hau, bertako jauntxoen deitura (“Otxoa”), tokiaren deskribapena (38 or.), etab. 151 Mendiolako Arnoldoren ildoko euskaldun “zintzo” legez agertzen dira Saratzuko Lope, Ametzuko Gaispar, Etxegoi eneko zaldun gaztea, Urdatzeko Gonzalo nafarra, Ubero Ezpeletakoa eta, frankoen arazoa zeharo garbi ez badu ere, Diego Etxalar bera, ondoko aipameneko “ beste batzuk (ez geienak, baiña onenak bai[…])” horien buruzagia, alegia. Euskaldun kristau ospetsu gehi ago zerrendatuko ditu beranduago Amandok berak: “Araneder, Askonbegi, Arbide, Sasiondo, Aritzmendi, Ibaiñeta, Aialde, Otegain ta beste” (145 or.). 152 Kontrajarritako bi “batzuk” orekatzaile horiekin amarru erretoriko xelebrea darabil Agirrek irakurlearen aurrean, batetik, gerraren aurka zirenei besteenak baino arrazoi eta balio moral eta intelektual garaiagoak egozteko eta, bestetik, eta bidenabar, gehiengoak hartu –nahi – zuen jarrera zeharo neutralizaturik geratu –behar – zela “uler” zezan. 153 Jarrera eta erabaki berria kantatu aurretik, honela gogoratu ditu beste garai batean frankoen kontra egindakoak: “Zenbat aldiz berotu dot/ Euskal gizonen biotza!/ Zenbat bidar ikusi dot/ Nire ondoren eriotza!// Zenbat aldiz odoldu dot,/ Neure aizkora zorrotza!/ Zenbat aldiz amaitu dot/ Bizar gorridun arrotza!// Zenbat bidar ikusi dot/ Gure mutil menditarra,/ Besoetan ipiñiaz/ Ekaitz guztien indarra!// Begietan tximistea,/ Ta infer nuko su ta garra.../ Ta aren aurretik igesi/ Mendiz beera prankotarra” (47 48 or.). 154 “Ez gaikezuz geiegi oillotu, biar edo etzi iñoiz baino gogorragoak izan bearko dogu ta. Ea, esaiguzu gudarako eresi bat” (47 or. ). 155 Berak urteen poderioz irabazitako zuhurtziari egozten dio zioa: “Bitartean idoro dot/ Urtien erakutsia” (48 or.). 156 Ureekin ustez irabazitako zuhurtzia gorabehera, horrek berak eramango du gero heriotzara, Riktrudisen traizioak auñemenditar oro sukarturik duenean, zer bururatu, eta “eliza aurreko enparantzan, gizon aserre askoren erdian, asi zan” Mendiolatarren alde kantatzen (133 or.). Jakina, “il eben P eru gizagaixoa, salkindarien lagun oker ozkil bat zala ta” ( idem ), eta inork ez zuen protestarik egin, alderantziz baizik, auñemenditar guztien ageriko onespena izan baitzuen zigorrak: “« Ondo egin jako –ziñoen danak – berea da errua, barritsu zitala ez izat ea baiño ez eukan»” ( idem ; g.l.e.). 157 Ez, ordea, hizkuntzaren errealitateari, hartan zuzenago agertu zen ondarrutarra, nahiz eta euskarak edo euskararen aitzakiak –adibidez, Riktrudis protagonista euskararekiko lei al agertzeak – gainerako traizioak ezkutatzeko tresnatzat ere balio izan zion eleberrian. Edonola ere, ondoko pasartean islatu bezala, ikuspuntu argia zuen Agirrek euskarari zegokionez: “Zeintzuk dira, gaur dan egunean bertan [1897an, alegia], gure Euskaler ri errukarriaren samiñak gozatuteko lanean diarduen gizon berezkor argitsuak? Euskal izkuntza ederraren gaiñean bear dan era ta sakontasunagaz lan egiten daben gizonak zenbat dira? Iru edo lau, edo bost edo sei: edozetara bere gitxi: beste guztiok bataren edo bestearen eritxikoak gara; baiña geure aldetik ondar ale bat ez dogu ipinten...” (44 or.). 158 Anekdotikoa lirudikeen arren, botere hegemonikoaren jabe sentitzen diren jaunxoen ohiko portaera harroputz arruntarek in irudikatu zuen Agirrek Adalbaldo gaztea. Alegia “zelai batean gizon talde andi bat […] indar neurketan burdin luze bat jaurtika” ikusi zuenean, zer bururatu eta, “ danen artetik igaro nintzan ”, hori bai, haziera oneko paternalismo puntuak eramanda, euska raz jakin gabe, “egun onak emonez” (58 or.; g.l.e.). 159 Krudelagoa da haren kronikariek diotena: “Il voulut aller porter à cette nation la lumière de l'évangile, trop heureux , disait il, s'il y trouvait la palme du martyre! ” (Menjoulet 1869, 17 or.; g.l.e.). 160 Eta amaieran ere bai, erantsi beharko litzateke segidan, lupukeria gordinarekin (ondoko pasarteetan ezin argiago) eta, aldi berean, frankoei laguntza zuzena ematearekin –haien aldeko espioitza egitearekin – lotu behar baita Amandok Riktrudisi aitortzen diona, hots, errege frankoaren aginduak betetzen dabilen Adalbaldori “bein baiño geiagotan emengo albisteak bialdu deutsadaz” (127 or.). Beraz, Riktrudisen ingur uko informazioa, batetik, eta auñemenditarrei buruzko informazio politikoa, bestetik, inozoa edo litzateke bestelako interpretaziorik ateratzea konfidentziatik. 161 Nabarmena da, berriz ere, gotzain frankoaren manipu lazioa ezkontza politikoa lortu ahal izateko. Lehendabizi Adalbaldori esaten dio nolakoa zen Riktrudis: “Riktrudis euskal mendietako aingerua” (67 or.). Gero neskatoari: “Ez eutsan bada Amandok esan [Riktrudisi], Adalbaldo eta bera, Riktrudis, alkarrentzak o jaiorikoak legez zirala, ta biak alkartutea errientzat guztiz ona izango litzatekeala? Prankotarrak euren nagusi bat euskaldunagaz ezkonduta ikus ezkero –esan eutsan Amandok – euskaldunai obeto begiratuko deutse; ta euskaldunak, Arnoldo izen andikoaren al abea ta Adalbaldo bat eginda ikusitakoan, ez dira auzokoen kontra ain amorratuak egongo ” (81 or.; g.l.e.). Alegia, xede politiko militarra lortua geratzen zen horrela: frankoek euskaldunak hobeto begiratuko , eta euskaldunek inbaditzaileak bakean utziko . Hortaz, franko gaztearen onoidade fisiko espiritualak tarteko, Riktrudis ere prest zegoen maitasunezkoa ere zirudien ezkontza politiko hartan parte hartzeko: “ Elizearen onagaitik eta errien bakerako , gurasoen gurariko bategaz alkartu bear izan ezkero, ezkont zeko doskaiñia [sakrifizioa!] bear bazan, ezkondu egingo zan ” (82 or.; letra etzana eta parentesia gureak dira). Gogoratu behar da, Amandoren manipulazio politikoa argiago ikusi ahal izateko, egun bakar bateko ikustaldi hutsean oinarritua zela gazte haien arteko “maitasuna”; Riktrudisek berak aitortuko zuen bezala, Adalbaldo senargaiak “bein baizen ez nau ikusi ta” (127 or.). Eta hori baino okerragoa zena: gurasorik gabe geratzean, zeharo umezurtz sentitzean (ikus XIII. kapitulua) bideratu zuen gotzainak neskatoa ustez maite zuen frankoarekin ezkontzera (XIV. kapitulua). 162 “Erregek bialdu nau zeregintxo bategaz Euskalerriko marra edo mugaraiño” (58 or.; g.l.e.), dio une batean, misterioa gordeaz. Edonola ere, mugeta rainokoa baino behar ez zuen eginkizunak ez bide dio eragozten Euskal Herrian barneratzea eta istilutan hastea. Eta zintzoki mintzatuko balitz ere, ezin da ahaztu antzeko aitzakiak erabili ohi direla gerra modernoagoetan ere: “orain, Jaungoikoari eskerrak, baketan gagozalako, ta bake eretian euskaldunak gizon onak dirala dakidalako, zeuri –oso ezaguna zuen Amando gotzainarekin ari da Adalbaldo – agur bat egitea otu jatan, emengo Elizatxoak bide batez ikusiaz. Asmo onetan, baninoian lengo batean Aitzbarrengo Elizara, arrentxo bat egin ondorean zeu non ete zenbiltzan ango Eliz gizonari itauntzeko usteagaz” (58 or.). Geroago ere azalduko da Uztaritze, Kanbo, Azkaine, Sara... aldera daramatela zereginek frankotarra (ikus VI. kapitulua), oraintsuago beste hispano frankotar zenbaiten antzera agian. 163 Honela mintzatu zaio Amandori lerro batzuk gorago: “[…] bat batera gogoratu jatazan gutarrak euskaldunai egindako lur ostute ta beste dongakeriak” (58 or.). 164 Kasualitatez bezala, esaldi hori bera errepikatuko du gero Amandok “maitetasuna” eta “bihotza” hitz samurrak tartekatuz eta esanahi kristau sakona emanez (ikus 65 or.). 165 “Sinesmen orrek agi ntzen deust neure arerioa maitetuteko, ta maitetuten dot, ustez” (63 or.). 166 Euskaldunak “gudetan ikusi zeinkez Anibaltarrakaz, aurren aurrenengo beti, edurrez estalduriko mendi Apeninos ta Alpes deritxenetatik zear, mundu guztiari azurretaraiñoko ikarea sartuaz” (62 or.). 167 Interesatuegi a, antza, Amandok Adalbaldori kontatutakoa: “Arnoldo zan, apezpikoaren esanez, gizon burutsu, on ta euskaldunen artean eskubide andikoa” (67 or.). 168 Nabarmenak Amando frankoaren poztasun “erlijiosoa” eta lausenguak Arnoldoren jarrera aldaketaren aurrean: “Jaungoikoak bedeinkatu zaizala, Arnoldo”, “Jaun zerukoak saritu zaizala” (64 or.). Oro har, Amando dugu koipe gehien banatzen duen pertsonaia. Bereziki azpimarratzekoak dira Riktrudisek Adalbaldorekin ezkontzera –traizioa burutzera – doala eta, bere burua baretzeko esaten dituenen aurrean Amandok erantzuten dizkionak: “Ondo diñozu, Riktrudis […] ondo diñozu ta zu ondo zoaz. A! Euskaldun guztiak bide orretatik jarraituko balebe!” (129 or.), “zuk olan gura deutsazu Eus kalerriari; erri guztien gaiñetik dozu maite, zeurea dalako ta erririk onenentzat daukazulako. Maite eikezu aurrerantzean bere, maitegarria da ta” (130 or.). 169 Horretan ere Agirrek dilematzat utzi nahi izan zuen e goeraren motibazioa (“edo ez diñozu egia, edo prankotar ori gizon doneren bat da” [86 or.]), hain zuzen ere, hirugarren aukera bat tartekaturik trilematzat plantea zezakeenean erraz asko (hots, “edo aita burutik nahasia dun dagoeneko”, esanez). 170 “Olan gertatu jakon –esaten du Txomin Agirrek – Mendiolako Arnoldori. Andia zan bere izena Auñemendin, Euskalerriari on ugariak egin eutsazan […] adiskide asko zituan, uste zanez. Baiña usteak ustean gelditu oi dira sarri. A si ziran jenteak ortik eta emetik bata ta bestea esaten […] danak euken Arnoldoren izen garbiari loikeri apurren bat bota bearra ” (8889 or; g.l.e.). Eta espero zitekeena Agirreren hegatsetik: “siñismen gaiztokoak zirala okerrenak Arnoldoren kontra”. Eta o kerragoa, edonola ere, “non ziran orduan Arnoldogaitik arpegia aterako eben adiskideak ? Inondik eztira agiri ” (89 or.; g.l.e.). Auñemenditar gehienak, beraz, Arnoldoren aurkako. 171 “Batzuk, lotsagaldukoenak edo biotzik baltzenetakoak, [zioten] salkindaria [traidorea] zala Arnaldo; beste batzuk, alabea ezkonzeagaitik prankotarren adiskide zala” (89 or.; gureak dira parentesiak). 172 Aldaturik geldituko ziren sinesmen zaharreko ekandu guztiak aurrerantzean. Besteak beste –eta adibide bat baino ez da –, Luzia hildakoan, “Arnoldok eriotzako orduan euki eban kurutzetxoa bere ezpanen gaiñean eukala” aurkitu zuen Riktrudisek ama (119 or.). 173 Eta demokratikoki (“zar ta gazte, nagusi ta morroiak batera” [74 75 or.]), nahiz eta fede berriaren itxura zuen giroan (“anaitasun jaungoikozkoan” [75 or.]). 174 Santu izendatuko zut en neska euskaldunak bere “Euskal Etxean” edoski eta barneratutakoaz inolako zalantzarik gera ez dadin, honela hasten da kapitulua: “Riktrudis Adalbaldoren etxadian [erbestean, beraz] prankotar emakumeai onekandu guztiak erakusten bizi zan” (147 or.). 175 Aldi baterako abandonatu, halere, ez betiko, Agirrek hain ongi ezagutzen zituen topikoei jarraikiz, barkaezinezko traizioa baitzatekeen arrazoi bategatik edo bestegatik atzerriratutako euskaldun batek Euskal Herrira itzultzeko asmorik ez izatea. Auñemendira bakean itzuli bitarteko behin behinekotasun horretaz mintzo zaio Adalbaldo emazteari Ostrabenton daudenean: “Zu ta ni, Riktrudis, –jarraitu eban andreari begira – ementxe biziko gara bitartean , ekarri dituzun aide ta etxadikoakaz batera, Jaunaren legea gordeaz ta gorde eragiñaz, arrenetan beti […]” (137 or.; g.l.e.). 176 Ostrabentora joatea traizioarekin lotua zegoen heinean, hura ere zuritzeko premian aurkitzen da Agirre. Oso modu bitxian, halere. Hona Uberoren baieztapenari (“Beti da txarto Sorterritik kanpora arerioakana joatea”) Amandok/Agirrek emandako erantzuna: “Zertara joaten dan. Sorterriarentzat lagunak egitera joaten bada ez beintzat” (141 or.; g.l.e.). Riktrudis euskaldunen enbaxadore nonbait. 177 Dena den, ez dirudite ekandu horien ildokoak Riktrudisek seme alabei jarritako izenek: Mauranto, Klotsenda, Eusebia eta Adals enda (154 or.). 178 Frankoak “euren izkuntzan” (57 or) mintzo ziren haien artean, Amandok Adalbaldo dukea Auñemendi aldean lehen aldiz ikusten zuenean bezala. 179 Oraintxe bertan ikusi ditugu Ostrabentoko Euskal Etxean suertatzen ziren batzaldi bitxiak, non, frankoen hizkuntzan burutuko zirela pentsatu arren, ez baita ezer argitzen. 180 Amandori bere elizgizon aztura ateratzen zaio inoizka, eta latinez mintzo da, baita oso beharrezko ez denean ere: “ Pax hic domini, et omnibus habitantibus in ea” (101 or.). Dena den, e z dirudi soziolinguistikako esku liburu askotara hurbildu beharko li tzatekeenik inbaditzaileen hegemonia linguistikoa –ere– noraino iritsi zitekeen irudikatzeko. Amandoren hizkuntz trebetasunak direla eta, Menjouleten hipotesia da egiantzekotasun gehien duena, egin zuen lehen bidaian zekarren hizkuntz mailari dagokionez be deren: “probablement accompagné de quelques moines, qui connaissaient la langue du pays, il entra dans la terre des Vascons” (Menjoulet 1869, 20 or.). Berrogei urte inguru bide zituen ordurako, eta, Auñemenditik alde egin aurretik, hogeita hamar bat hilabe te besterik ez zuen egin euskaldunen artean. Riktrudis kristauen artaldera eramateko aski, dirudienez, baina ez horrenbeste ustez euskaldun elebakar ziren Arnoldo eta besterekin jariotasunez –edo itzultzailerik gabe – komunikatu ahal izateko. 181 Ezin ahantz daiteke Adalbaldo frankoarena dela eleberriak gatazkaren muina haizatzeko onesten duen testigantza bakarra (ikus 58 59 orrialdeetan). 182 Dioptria ideologikoak eta erlijiosoa k, alegia. Hortik, gero, sor zitezkeen eragozpenak gainditu ahal izateko, auñemenditar zaharren eta auñemenditar berrien egoera politikoak formulazio simetrikotan planteatzearena. Agirrek, esaterako, bere egiten ditu Amando gotzainaren hitz berdintzaileok: “Ez da gauza on bat Erri bi baketutea?” (142 or.). Eta ustezko simetria horretan –harrigarriki – franko inbaditzaileak izan omen dira baketze lanari heldu dioten lehenak: “Ta era orretan –uste neban nik [Amando mintzo da, Risktrudis eta Adalbaldoren ezkont za dela kari] – ainbeste gizaldian gorrotoz bizi izan diran Dierri biak adiskidetu leitekez... Nire usteak, Ubero –jarraitu eban apezpikuak – nire usteak prankotarren aldetik beteten asi dira” ( idem ). Eta errua euskaldunena da: “Zeuek zara [=zarete] Adalbaldo [etsai frankoa] ezagutu ez dozuenak. Ez dozue ezertarako astirik artu. Ozinbelzko gizon gorrototsuaren deadar ta izutaldiak entzunda tora goraka jagi zara [=zarete]”( idem ). Eta areago: “Gizon on batek, Padarrak esaten eutsuen egia ez dozue aitu gura izan […]; itsutuak zagoz [=zaudete] danok, eta Jaungoikoak bakarrik daki zuen gaiñera zenbat kaltek etorri bear daben” ( idem ). 183 Irudikatzen dituen buruzagi intelektualki bizkorrenak ere ez dira zama horretatik libratzen. Nabarmentzeko modukoa, esaterako, Uberoren –hots, lehen frankoen alde eta gero kontra dagoen kristau euskaldunaren – ezpainetan Agirrek jartzen duen argudioa: “Maite diran gazte bi alkarregaz ezkonduteari, euren ta Errien onerako bada, ez deritz ot txarto, zuri [Amando/Agirre elizgizonari] entzun ta gero; baiña euskaldun baten aberastasun, etxe ta lurrak prankotarren eskuetan gelditzea, beti da euskaldunentzat gauza kaltegarria” (143 or.; ikus, halaber, buruzagia “haurtua” erakusten duten ondoko l erroak). 184 Ideologikoki hain konplexuak eta arazotsuak ez ziruditen gaiak garatzera hurreratu zen Agirre ohitura eleberrietan, hurbileko garaikideen pentsamoldeekin talka egin zezaketen osagai ideologikoak gehiago lausotuz eta margulduz, eta elkartze puntu izan zitezkeenak indartuz. Eta akaso hori ere zela medio –hizkeraren erabileran eta “ofizioan” irabazitako eskarmentua ahaztu gabe – gertatu ziren gero arrakasta gehiagoz jasoak eta irakurriak –Lhandek dixit – Kresa la eta Garoa , hala irakurle xumeen artean nola adituagoen artean. 185 Eta halaxe suertatu zen, harrezkero nobelagile bilakatu baitzen ondarrutarra hitzaren esanahirik, diogun horrela, osoenean. 186 “Jende argi laburreko” tzat zituen Peru Abarka ren egileak euskal “nekezale, behargin, atxurlari, olagizon, ikazkin, emakume gorula, ehula, jostuna ta honelako jende meta bekokiko izerdi larriarekin ogia bilatu behar dutenak”. Edo zehatzago, zalantzarik gera ez dadin, “gure euskal herrietako gizon ta andra, neskatx ta mutilik gehien gehienak dira, jakituriaren aldetik, haurtxoak bezala” (ik. Salaberri 2004, 123 or.). 187 Gorago ikusi bezala, h ori bera uste zuen Agirrek honako hau idatzi zionean: “ Si, como presumo, no te gusta la noveluca […]” (ik. Gartzia Trujillo 2008, 36 or.).

2023-12-01

Hilotzen-Lapurra

booktegi.eus R. L. STEVENSON hilotzen lapurra The Body Snatcher ITZULPENA: Izaskun Etxebeste Zubizarreta Urte guztian arratsero esertzen ginen laurok Debenham eko George ostatuko salatxoan: ehorztetxeko zuzendaria, tabernako nagusia, Fettes eta ni neu. Zenbaitetan izaten zen jende gehiago ere, baina haizea gogor ibili ala ez, izan euri ala elur ala izotz, gu laurok han egongo ginen bakoitza geure besaul kian jarrita. Fettes eskoziar agure edale bat zen, ikasketak bazituena inondik ere, eta ondasun zenbaiten jabea ere bazena, lanik egin gabe bizi baitzen. Urteak ziren Denbenhamera etorri zela, artean gazte zenean, eta, bertan bizitzen jarraitze hutsagatik, herriko seme gisa hartua izatera iritsi zen. Haren gamelu ilezko kapa urdina herriko zaharkin bat zen, elizako kanpandorrea bezala. Georgeneko salako bere lekua, elizara ez joateko ohitura eta fama txarreko bere bizio zahar eta lizunak kontu ezagunak zire n Debenhamen. Bazituen iritzi erradikal lauso batzuk eta fedegabetasun ilaun halako bat, noizean behin azaltzen zituenak, eta azpimarratzen, mahai gainean kolpe baldarrak emanez. Rona edaten zuen, bost baso arratsero, eta Georgenera egunero egiten zuen bis itaren denbora gehiena eserita ematen zuen, basoa eskuineko eskuan, malenkonia alkoholikoz okituriko egoera batean. Doktorea deitzen genion, medikuntza kontuetan nolabaiteko ezagutza ba omen zuelako, eta larrialdiren batean, antza, jakin zuelako berna bat bermatzen edo bihurritu baten hantura jaisten, baina kontu gutxi horiez gain, ez genekien ezer haren izaeraz edo aurreko bizitzaz. Neguko gau ilun batez —bederatziak jo zituen ostatuko nagusia gurekin bildu baino zerbait lehenago —, gaizkitutako gizon bat izan genuen Georgenean; inguru hartako lur jabe aberats bat buruko odol kolpe batek jo zuen Parlamenturako bidean zela, eta gizon os petsu honen Londresko mediku are ospetsuagoari telegrafoz eskatu zitzaion haren oheburura etortzeko. Lehen aldia zen halako zerbait gertatzen zela Debenhamen, burdinbidea zuela gutxi iritsi baitzen, eta hala astindu gintuen guztiok gertakariak. —Etorri da —esan zuen nagusiak, pipa bete eta piztu ondoren. —Etorri da, nor? —esan nuen nik —. Medikua? —Horixe eta bera —erantzun zuen gure ostalariak. —Nola du izena? —Macfarlane doktorea —esan zuen nagusiak. Fettes hirugarren zurruta amaitzen ari zen, ergelaren moduan horditua, oraintxe buruaz baietz esanez, oraintxe ingurura noraezean begira, baina azken hitz horrekin bazirudien esnatu egin zela, eta bitan errepikatu zuen “Macfarlane” izena, aski geldiro lehen aldian, baina bat bateko zirraraz bigarrenean. —Bai —esan zuen nagusiak —hori da bere izena: Wolfe Macfarlane doktorea. Fettesi kolpetik joan zitzaion mozkorra: begiak ernatu zitzaizkion, ahotsa garbitu, zolitu eta sendotu, eta irmo eta serio mintzatzen zen orain. Zur eta lur geratu ginen denok aldaketarek in, gizon bat hilen artetik etorri balitzaigu bezala. —Barka, arren —esan zuen —, uste dut ez naizela oso adi egon zuen hizketaldiari. Nor da Wolfe Macfarlane hori? Eta gero, nagusiak zioena entzundakoan: —Ez da posible, ezin da bera izan —erantsi zuen —, eta halere gustura ikusiko nuke buruz buru. —Ezagutzen al duzu, doktore? —galdegin zuen ehorztetxeko zuzendariak, txunditurik. —Jainkoak libra nazala! —izan zen erantzuna —. Izena, dena den, ez da arrunta; lanak ditu pentsatzeak bi badirela. Esadazu, nagusi, adindua al da? —Tira —esan zuen ostalariak — ez da gizon gaztea, hori seguru, eta ilea zuria du, baina zu baino gazteagoa dirudi. —Zaharragoa da, halere, urte batzuk zaharragoa. Izan ere... —mahai gainean zaplada bat joz — rona da nire aurpegiak erakusten du ena, rona eta bekatuak. Gizon honek agian kontzientzia kontentaerraza izango du, eta digestio onak. Kontzientzia! Neuk esatea ere! Zuek pentsatuko duzue ni kristau zahar, on eta zintzo bat izan naizela, ezta? Bada ez, ez naiz izan; ez nintzen sekula izan k ontu horietara emana. Voltairek berak irentsiko zituzkeen nire galtzetan egon izan balitz, baina nire burua... —kasko soilduan kolpetxo zaratatsu bat emanez —, argi eta bizkor nuen nik burua, eta gauzak ikusi nituen, baina ez nuen inolako ondoriorik atera. —Mediku hau ezagutzen baduzu —adieraztera ausartu nintzen, etenaldi aski nekagarri baten ondoren —, esango nuke ez duzula hari buruz nagusiak duen iritzi on bera. Fettesek ez zidan jaramonik egin. —Bai —esan zuen, bat bateko tinkotasunez — buruz buru ikusi behar dut. Beste etenaldi bat egon zen; gero ate bat gogor samar itxi zuten lehen solairuan, eta urratsak entzun ziren eskaileretan. —Medikua da —egin zuen oihu nagusiak —. Zoaz bizkor eta harrapatuko duzu. Bi urrats baino ez zeuden sala txikitik George os tatu zaharreko ateraino; haritzezko eskailera zabala kalean amaitzen zen ia; atalasearen eta azken eskailera mailaren artean alfonbra turkiar batentzako beste lekurik ez zegoen, baina espazio txiki hori distiratsuki argiztatua egoten zen arratsero, ez soil ik eskailera gaineko argiari eta ostatu izenaren azpiko farol handiari esker, baizik baita tabernako leihoari zerion argitasun goxoagatik ere. Honela, Georgenea ederki iragartzen zen kale hotzetik pasatzen zirenentzat. Fettes balantzarik egin gabe joan zen sarrerara, eta gu atzean geratu ginen ikustera nola egiten zuten topo bi gizonek "buruz buru", bietako batek esan bezala. Macfarlane doktorea gizon ernea zen eta kementsua. Ile zuriak nabarmendu egiten zion begitarte zurbil, lasai eta, era berean, indarts ua. Dotore jantzita zihoan belarterik onenarekin eta lihorik zurienarekin, eta urrezko erloju kate handi bat eta material balios bereko eskumutur botoi eta betaurrekoak zeuzkan. Tolestura zabaleko gorbata bat zeraman, zuria ttantto lilekin, eta besoan ilez ko bidaia beroki bat. Ezbairik gabe urteek ederki ematen zioten, oparotasuna eta errespetua zerizkion, eta kontraste harrigarria egiten zuen ikusteak gure moxkorra —burusoil, zikin, zaldartsu eta gamelu ilezko kapa urdin zaharra soinean — haren parean jarri ta eskaileraren behealdean. —Macfarlane! —esan zuen ahots ozen samarrean, gehiago zirudiela mezulari bat adiskide bat baino. Mediku ospetsua kolpean gelditu zen laugarren eskailera mailan, agurraren konfiantza tonuak harritu eta duintasuna nolabait eraso b alio bezala. —Toddy Macfarlane! —errepikatu zuen Fettesek. Ia balantza egin zuen Londreskoak. Begirada ezin bizkorrago bat bota zion aurrean zuen gizonari, atzera begiratu zuen ikaratu antzean, eta gero harridurazko xuxurla batean esan zuen: —Fettes! Zu! —Bai, ni! —erantzun zion besteak —. Neu ere hilik nintzela uste al zenuen? Ez da horren erraza gure ezaupidea etetea. —Zaude isilik! —deiadar egin zuen medikuak —. Ixo! Ixo! Topaketa hau hain da ustekabekoa... Ikusten dut zabartua zaudela erabat. Egia esan, hasiera batean ez zaitut ezagutu ia; baina asko pozten naiz, asko pozten naiz aukera hau izateaz. Gaur gaurkoz “kaixo, zer moduz?” eta “adio” batera esan beharko ditugu; zalgurdia zain dut eta ezin dut trena huts egin, baina eman behar didazu... ikus dezadan... bai... eman behar didazu zure helbidea, eta ziurtatzen dizut laster izango duzula nire berri. Zerbait egin behar dugu zure alde, Fettes. Badirudi semaikorik batere gabe zaudela, baina konpondu behar dugu hori “garai zaharrak gogoan”, lehen afar itan kantatzen genuen bezala. —Dirua! —oihu egin zuen Fettesek —. Zure dirua! Zuk eman zenidan dirua han egongo da, euripean harrika bota nuen leku berean. Macfarlane doktoreak lortu zuen ordura arte nolabaiteko nagusitasunez eta segurtasunez mintzatzea, b aina ezezko biribil haren ezohiko indarrak hasierako nahasmendura eraman zuen atzera. Imintzio oso itsusi bat azaldu zen, eta desagertu gero, haren begitarte agurgarri ustekoan. —Adiskide maitea —esan zuen —, nahi duzun bezala; ez zen nire asmoa zu iraint zea. Ez nuen zure aferetan sartu nahi, baina nire helbidea utziko dizut, halere. —Ez dut ezertarako nahi. Ez dut ezagutu nahi babesten zaituen teilatupea — eten zuen besteak —. Zure izena entzun nuenean, beldur nintzen zeu ote zinen; jakin nahi nuen ea bade n, azken buruan, Jainkorik. Orain badakit ez dela. Alde hemendik! Fettes alfonbraren erdian zegoen oraindik, eskaileraren eta sarreraren artean, eta Londresko mediku jaunak nahitaez egin behar zuen urrats bat alde batera, handik ihes egiteko. Agerikoa zen umiliazio honetan pentsatze hutsak kolokan jartzen zuela. Zurbil bazegoen ere, distira arriskutsu bat ageri zuen betaurrekoetan; baina, zer egin erabaki ezinik zegoela, ohartu zen zalgurdiaren gidaria arretaz ari zela zelatatzen kaletik eszena bitxi hura, eta, aldi berean, begia bota zigun salako taldetxokooi, denak tabernaren zoko aldean pilaturik. Horrenbeste lekuko aurrean ikustean, handik berehala hanka egitea deliberatu zuen. Makurtu egin zen Fettesen ondotik pasatzeko, hormako oholtzadura bizkarrareki n igurtziz, eta ate aldera jo zuen ziztu bizian, suge baten antzera. Baina haren estualdia ez zen oraindik erabat amaitu, zeren, ondotik pasatzerakoan, Fettesek besotik heldu eta hitz hauek bota zizkion, ahopean, baina hala ere izugarri garbi: —Ikusi al du zu berriro? Londresko mediku jaun aberatsari garrasi ozen bat atera zitzaion, oihu zoli eta ito bat; galdera bota zionaren ondotik tximista bezala pasa, eta, eskuak buru gainean zituela, ihesari eman zion, lapurretan harrapatu balute bezala. Gutako bati mu gimendu bat egitea otu zitzaionerako, zalgurdia bazihoan triki traka geltokira bidean. Eszena hura amets bat bezala aienatu zen, baina amets hark benetako frogak eta aztarnak utzi zituen. Urrezko betaurreko ederrak hautsita topatu zituen neskameak hurrengo egunean atari aurrean, eta arrats hartan bertan tabernako leiho inguruan egon ginen denok zutik arnasa etenda, eta Fettes gure ondoan, edan gabe, zurbil, eta adorea begiradan. —Jainkoak gorde gaitzala, Fettes jauna! —esan zuen tabernako nagusiak, lehena i zan baitzen bere onera etortzen —. Zer arraio da hau guztia? Bai gauza bitxiak esaten aritu zarena! Fettes gure aldera itzuli zen, eta banan banan begiratu zigun aurpegira. —Ea gai zareten mihiari eusteko —esan zuen —. Ez da kontu ona Macfarlane delako honen aurka jartzea; hala egin duten guztiak beranduegi damutu dira gero. Eta gero, hirugarren basoa amaitu gabe, eta, are gutxiago azken biak zerbitzatu zain geratu gabe, agur esan zigun eta martxa egin zuen, ostatuko farolaren argipean, gauaren iluntasun beltzean barrena. Beste hirurok geure jarlekuetara itzuli ginen, beheko su ederra piztuta eta lau kandela hasiberri zituen salara, eta, gertatu zena errepasatu ahala, hasierako ezustekoak eragindako hotzikara laster bilakatu zitzaigun jakin min kitzikagarria. Berandu arte e gon ginen; hartan baino beranduago irten ginen egunik ez dut ezagutu George zaharrean. Alde egiterako, gutako bakoitzak bazuen teoria bat, frogatzera behartua zegoena; eta ez zen mundu honetan guretzat premiazko beste egitekorik, ez bazen gure lagun gaitze tsiaren iragana miatzea eta Londresko mediku ospetsuarekin partekatzen zuen sekretua atzematea. Ez dut harroputz azaldu nahi, baina uste dut Georgeneko gainerako kideak baino esku hobea izan nuela istorio bat osatzea lortzeko; eta agian ez da beste inor bi zirik geratzen zuei gertakari higuingarri eta naturaz kontrako hauek kontatu ahal izateko. Bere gazte denboran, Fettesek medikuntza ikasketak egin zituen Edinburgon. Bestek ez bezalako talentua zuen, entzuten duena bizkor jaso eta erraz bere egiten duenar en talentu klasea. Lan gutxi egiten zuen etxean, baina irakasleen aurrean atsegin, erne eta buruargi azaltzen zen. Berehala ohartu ziren arretaz aditzen zuen mutila zela eta aditutakoak ongi gogoratzen zituela; areago, lehen aldiz entzun nuenean harrigarri a egin bazitzaidan ere, garai hartan planta onekoa zen, eta gustura zegoen bere itxurarekin. Bazen, urte haietan, unibertsitateaz kanpoko anatomia irakasle bat, hemen K letraz izendatuko dudana. Haren izena sobera sonatua bilakatu zen geroago. Izen haren j abea ihesi joan zen, mozorroturik, Edinburgoko kaleetan barrena, Burkeren exekuzioa txalotzen ari zen jendetza bere nagusiaren odola ozenki eskatzen ari zelako. Baina K jauna famaren gailurrean zegoen orduan; entzutetsua zen oso, bere talentuari eta trebet asunari esker, alde batetik, eta aurkari zuen unibertsitateko irakaslearen ezgaitasunari esker, bestetik. Ikasleengan bederen bete beteko itzala zuen, eta Fettes sinetsirik zegoen —eta hala sinetsarazi zioten gainerakoek ere —, ospe meteorikoko gizon haren babesa lortuta, arrakastaren oinarriak ezarri zituela. K jauna, irakasle bikaina ez ezik, bon vivant a ere bazen, eta prestakuntza zaindua bezainbeste maite zuen irudimen bihurria. Fettesek gaitasun bi bietan zuen irabazia eta merezia haren begirunea, eta, bigarren ikasturterako, erdietsia zuen haren eskoletan bigarren irakasle edo laguntzaileorde postu erdiprofesionala. Postu hori zela eta, berari zegokion areto nagusiaren eta hitzaldi gelaren zaintza. Bere erantzukizuna ziren instalazioen garbitasuna eta gainerako ikasleen portaera, eta haren egitekoen parte zen, era berean, eskola hilotzez hornitzea, eta haiek jaso eta zatitzea. Azken eginkizun hori kontuan harturik —oso gai delikatua zena, garai haietan —, disekzio gela zegoen kalezulo berean hartu zion ostatua K jaunak, eta, geroago, eraikin berean. Han, gozamen aztoragarriz beteriko gau baten ondoren, eskua oraindik dardaraz zuela eta ikusmena lausotua eta nahasia, neguko egunsenti aurreko ordu ilunetan jaikiarazten zuten ohetik mahaia hornitzera zetoze n trafikatzaile moralgabe eta desesperatu haiek. Atea irekitzen zien herrialdeko txoko guztietan aspalditik fama txarra irabazia zuten gizon haiei. Laguntzen zien zama tragikoa garraiatzen, pagatzen zien ordain likitsa, eta, haiek alde egiterakoan, bakarri k geratu ohi zen giza gorpuzki ezatsegin haiekin. Eszena honen ondoren, ordubete edo biko beste loaldi bat lapurtzera itzultzen zen, gaueko gehiegikeriak berdindu eta eguneko zereginetarako indarberritzera. Ez zen gazte asko izango hura baino asaldagaitzag orik hilkortasunaren ikur artean bizitza pasatzeak utzitako arrastoekiko. Burua giltzatua zeukan edonolako gogoeta orokorrak egiteko. Ez zen gai besteren patu eta halabeharren inguruan interesik erakusteko, bere desira propio eta anbizio makurren esklabo b aitzen. Hotza zen, arina eta, azken batean, berekoia; bazuen gutxieneko zuhurtzia bat —gaizki esanda moraltasuna deitzen zaiona —, gizon bat hordikeria desegokitik edo lapurreta zigorgarritik aldentzen duen klase horretakoa. Gainera, maisuaren eta ikaskidee n begirune zantzuen irrikaz egoten zenez, ez zuen huts nabarmenik egin nahi izaten bizitzaren kanpora begirako alderdietan. Honela, oso pozik zegoen ikasketetan gailentzeagatik, eta egunero egunero zerbitzu akasgabea eskaintzen zion K jaunari, hark begi bistan zuenean. Eguneko lanaren kalte ordain gisa, doilorkeriaz beteriko egundoko gozaldiak hartzen zituen gauez, eta bien arteko oreka lortzen zuenean, “bere kontzientzia” deitzen zion organo hori asebetea agertzen zen. Gorpuak lortzea etengabeko kezka zen bai berarentzat, bai maisuarentzat. Ikasgela jendetsu eta lanpetu hartan beti agortzeko zorian egoten zen lehengai freskoa, eta, horrela, berez desatsegina zen salerosketa jarduna ondorio arriskutsuko mehatxu ere bihurtzen zen partaide guztientzat. Tratu h orien gorabeherei buruz galderarik ez egitea zen K jaunaren politika: “Haiek hilotza ekartzen dute, eta guk ordaindu egiten dugu” esan ohi zuen, quid pro quo esamoldearen aliterazioa astiro ahoskatuz. Eta, jarraian, lotsagaldu samar, “Ez egin galderarik" esaten zien bere laguntzaileei, "zuen lasaitasunerako”. Ez zen pentsatu ere egiten gorpuak krimen edo hilketa bidez etor zitezkeenik. Uste hori hitzez aipatu izan balitzaio, atzera egingo zuen izuak harturik bezala, baina K jaunaren hitzen arinkeria, halako gai serio baten gainean, gizalegearen aurkako ofentsa zen berez, eta, aldi berean, tentazioa harekin tratuan aritzen ziren gizonentzat. Fettes, esaterako, sarritan ohartzen zen gorpuen freskotasun nabariaz. Atentzioa ematen zion, behin eta berriz, egunsen ti aurretik etortzen zitzaizkion alproja haien itxura abaildu eta higuingarriak, eta bere baitako pentsamenduetan gauza batzuk besteen ondoan jarriz, maisuaren aholku zuhurtziagabeei esanahi immoral eta kategorikoegia egozten zien beharbada. Labur esanda, bere eginkizunak hiru adar zituela ulertzen zuen: ekartzen ziotena jasotzea, ordaintzea, eta, inolako krimen zantzurik bazen, ez ikusiarena egitea. Azaroko goiz batez, isiltasun arau honek proba gogorra jasan zuen. Haginetako min pairaezin batek gau osoan esna eduki zuen Fettes —logelan alderik alde ibiliz, piztia kaiolatua bezala, edo bere burua ohe gainera amorruz boteaz —, eta, azkenean, oinazezko gau baten ondoren maiz izan ohi den lo sakon eta sosegurik gabekoak hartu zuenean, adostutako seinalearen hirugarren edo laugarren errepikapen haserreak esnarazi zuen. Ilargia mehe zegoen, eta distiratsu; gaua ikaragarri hotza zen, haizea zebilen, eta antzigarra zegoen; hiria ez zen esnatu artean, baina ezin zehaztuzko asaldura batek jada iragartzen zituen eguna ren zaratak eta zereginak. Profanatzaileak ohi baino beranduago etorri ziren, eta inoiz baino presa handiagoa ageri zuten alde egiteko. Fettesek eskaileretan gora argi egin zien, logaleak amorratzen. Amets batean bezala entzuten zituen haien irlandar ahots marmartiak, eta, salgai tamalgarria zakutik ateratzen zuten bitartean, erdi lo egon zen, sorbalda hormaren kontra bermatuta; bere buruari astindu bat eman behar izan zion gizon haiei ordaintzeko dirua aurkitzeko. Hori egin orduko, hildakoaren aurpegian pa usatu zitzaizkion begiak. Asaldatu egin zen; kandela gora jaso eta bi urrats gerturatu zen. —Jainko zerukoa! —egin zuen oihu —. Hau Jane Galbraith da! Gizonek ez zuten deus ere erantzun, baina ate aldera mugitu ziren astiro. —Ezagutzen dut, bai horixe —jarraitu zuen —. Bizirik eta osasuntsu zegoen atzo. Ezinezkoa da hilik egotea; ezinezkoa da zuek hilotz hau bide onez lortu izana. —Benetan, jauna, zeharo oker zabiltza —esan zuen gizonetako batek. Baina besteak bekozko ilunez begiratu zion Fettesi, eta lehenb ailehen ordaintzeko eskatu zion. Ezin zen mehatxu hura apaletsi edo arriskua esajeratu. Adoreak huts egin zion gazteari. Zenbait aitzakia bota zituen zezelka, adostutako dirua banatu zuen, eta bisitari gorrotagarri haiek alde egiten ikusi zituen. Haiek ir ten orduko ekin zion bere dudak egiaztatzeari. Zalantzarik uzten ez zuten dozena bat markaren bidez identifikatu zuen bezperan berarekin txantxak egiten ibili zen neska. Ileak laztu zitzaizkion haren gorputzean indarkeria zantzuak izan zitezkeen marka zenb ait ikustean. Izuak hartu zuen, eta bere logelako babesera itzuli zen. Han, gogoeta luzean aritu zen egindako aurkikuntzari buruz: arretaz aztertu zuen K jaunaren aginduen egokitasuna eta, orobat, halako muntako kontu bat oztopatzeak lekarkiokeen arriskua, eta, azkenean, nahasmenduak larrituta, erabaki zuen bere zuzeneko nagusia zenari, doktoregaiari aholkua eskatu arte itxarotea. Mediku gazte bat zen hura, Wolfe Macfarlane, ikasle tunante guztien gogokoena, buruargia, alproja eta goien graduraino eskrupulu rik gabea. Atzerrian ibili eta ikasitakoa zen. Manera atsegin eta apur bat lotsagabeak zituen. Aditua zen antzerki gaietan, izotz gainean patinekin iaioa eta baita makilarekin ere golf zelaietan; ausardia alai puntu batekin janzten zen, eta, haren ospeari azken ukitua eransteko, kalesa baten eta trosta zaldi gihartsu baten jabe zen. Harreman estua zuen Fettesekin; izan ere, bien postuen hurbiltasunak nolabaiteko elkarbizitza egitea eskatzen zien; eta, gorpuak eskasten zirenean, Macfarlaneren kalesa hartuta landa eremuan barna urrun joaten ziren biak, hilerri bakartiren bat bisitatu eta profanatzen zuten, eta, egunsentirako, disekzio gelako atera itzultzen ziren harrapakinarekin. Goiz hartan, ohi zuena baino goizxeago ailegatu zen Macfarlane. Fettesek entzun zuen eta eskailerara atera zitzaion, eta gertatutakoa kontatu zion bere larritasunaren iturria erakutsiz. Macfarlanek emakumearen gorputzeko markak aztertu zituen. —Bai —esan zuen buruari eraginez —, susmagarria dirudi. —Zer egin beharko nuke, orduan? —galdegin zuen Fettesek. —Egin? —errepikatu zuen besteak —. Ezer egin nahi al duzu, ba? Zenbat eta gutxiago esan, orduan eta lasterrago konponduko dela esango nuke. —Beste norbaitek ezagut dezake —kexatu zen Fettes —. Castle Rock bezain ezaguna zen n eska hau. —Espero dezagun hala ez izatea —esan zuen Macfalanek —, eta inork ezagutzen badu..., bada, zuk ez zenuen ezagutzen, bai?, eta kito. Kontua da luzeegi iraun duela gorabehera honek. Lokazti horri eragiten badiozu, mila demoniozko estualdian sartuko duzu K, eta zu zeu ere kinka larrian egongo zara. Eta baita ni ere, horretara ezkero. Jakin nahiko nuke zer itxura emango lukeen gutako edonork, edo zer demontre esan beharko genukeen gure alde, edozein epaimahairen aurrean deklaratu beharko bagenu. Niretz at, badakizu, gauza bat da egiazkoa: praktikaren aldetik begiratuta, gure hilotz guztiak eraildako jendearenak direla. —Macfarlane! —egin zion oihu Fettesek. —Tira, gizona! —erantzun zion besteak erdeinuz —. Zeuk susmatu izan ez bazenu bezala! —Susmatzea ga uza bat da... —... eta frogatzea beste bat, bai, badakit; eta zuk bezainbeste sentitzen dut hau guztia honaino heldu izana —esan zuen bere makilarekin hilotzari kolpetxo batzuk emanez —. Orain, ez aitortzea da daukadan aukerarik onena; eta ez —erantsi zuen hotz hotzean —, nik ez dut aitortzen. Zuk egin dezakezu, hala nahi baduzu. Nik ez dizut esango zer egin behar duzun, baina uste dut eskarmentu aski duen edozein gizonek jokatuko lukeela nik bezala; eta, gehiago esango nuke, iruditzen zait horixe dela K jaun ak gugandik itxaroten duena. Galdera da ea zergatik hautatu gintuen gu biok laguntzaile gisa. Eta hau da nire erantzuna: ez zuelako kontakatilurik nahi. Hitz egiteko tonu hura zen, aukera zitezkeen guztien artean, Fettes bezalako gazte baten gogoan eragite ko modu zuzenena. Macfarlaneren jokabidea jarraitzea onartu zuen. Neska dohakabe haren hilotzari disekzioa behar bezala egin zitzaion, eta inork ez zuen iruzkinik egin, eta ez zirudien inork ezagutu zuenik ere. Arratsalde batez, egun hartako lanak bukatuta , Fettes taberna ezagun batean sartu zen eta Macfarlane topatu zuen arrotz batekin eserita. Gizaseme txiki bat zen, oso zurbila, ilea oso iluna zuen eta begiak ikatza bezain beltzak. Haren hazpegiek adimena eta finezia iragartzen zuten, baina oso modu ahul ean baino ez ziren antzematen haren maneretan, hurbilagotik ezagutu orduko ikusten baitzen zakarra, hezibiderik gabea eta kirten hutsa zela. Gizon hark, hala ere, aginpide nabarmena zuen Macfarlanerengan: Pasha Handia balitz bezala ematen zizkion aginduak, sutan jartzen zen eztabaida edo atzerapen txikienaren aurrean, eta iruzkin itsusiak egiten zituen obeditzen zionaren mirabekeriaz. Pertsona guztiz iraingarri honek berehala izan zuen Fettes begiko, tragoetara gonbidatzen zuen etengabe, eta bere iraganaz ezohiko sekretuak kontatzeko ohorea egiten zion. Aitortu zizkionen hamarretik bat egia izatera, alproja puska nazkagarria zen, eta halako eskarmentu handiko gizon baten arreta pizteak gaztearen harrokeria lausengatzen zuen. —Tipo makur samarra naiz neu ere —bota zuen arrotzak — baina Macfarlane hartarako jaioa da... Toddy Macfarlane deitzen diot nik. Toddy, eskatu beste trago bat zure lagunarentzat. Edo geroxeago: —Toddy, jaiki hortik eta itxi atea. Toddyk gorroto nau. O, bai, Toddy, horixe gorroto nauzula! —Ez deitu niri izen arraio horrekin —orro egin zuen Macfarlanek. —Hara! Entzun honi! Ikusi dituzu inoiz mutikoak laban jaurtiketa jokoan? Horixe bera egin nahiko luke honek nire gorputz osoan —gaineratu zuen arrotzak. —Guk medikuok badugu hori baino metod o hobea —esan zuen Fettesek —. Hildako adiskide bat atsegin ez dugunean, disekzioa egiten diogu. Macfarlenek begirada jaso zuen bat batean, txantxa hura ulergaitza balitzaio bezala. Arratsaldea aurrera joan zen. Gray k, hori baitzen arrotzaren izena, haiek in afaltzen geratzeko gonbita egin zion Fettesi, eta eskatu zuen oturuntza hain bikainarekin taberna osoa jarri zuen zalapartan; dena amaitu zenean, kontua ordaintzeko agindu zion Macfarlaneri. Berandu zen bereizi zirenean. Gray delako hura hordi hordi egi na zegoen. Macfarlane, amorruak berak mozkorraldia aienaturik, xahuarazi zioten dirua eta jasan behar izan zituen mespretxuak irensteko ahaleginetan ari zen. Fettes, buru barruan hainbat likore kantuan zituela, itzulinguruka eta pentsamendua lotan iritsi z en etxera. Hurrengo egunean Macfarlane ez zen eskolan azaldu, eta Fettesek irribarre egin zuen bere kolkorako, Gray jasanezinaren konpainian imajinatu baitzuen oraindik tabernaz taberna. Irteteko orduak jo bezain laster, batetik bestera ibili zen bezperako tabernakideen galdezka. Ez zituen, hala ere, inon topatu; hortaz, goiz itzuli zen bere gelara, garaiz oheratu zen, eta zintzoen loak hartu zuen. Goizaldeko lauretan ohiko seinaleak esnarazi zuen. Atera jaitsi, eta harri eta zur gelditu zen Macfarlane topa tzean, kalesarekin eta, kalesa barruan, hain ongi ezagutzen zituen mamu itxurako fardel luze horietako batekin. —Zer? —egin zion oihu —. Bakarrik ibili al zara? Nola moldatu zara? Baina Macfarlanek zakarki isilarazi zuen, eta eginbeharrarekin laguntzeko esk atu zion. Hilotza eskaileran gora igo eta mahai gainean etzan zutenean, alde egiteko keinua egin zuen Macfarlanek lehenbizi. Gero, gelditu, eta zalantzatan zebilela zirudien. —Hobe izango duzu aurpegia ikustea —bota zion orduan, ahotsean tentsio puntua nabari zitzaiola —. Hobe izango duzu —errepikatu zuen, Fettes adi adi begira geratu baitzitzaion, harriturik. —Baina non, eta nola, eta noiz aurkitu duzu hau? —esan zion oihuka besteak. —Ikusi aurpegia —izan zen erantzun bakarra. Fettes begiratu ez begiratu zegoen: zalantza arraroek hartu zuten. Mediku gaztearengandik hilotzarengana joan zitzaion begirada, eta atzera berriz harengana. Azkenean, zirkin batez, eskatzen zitzaiona egin zuen. Begiek topatu zuten ikuskizuna ia espero zuen, eta, hala ere, zirrara latza eragin zion. Orain ikustea, heriotzaren zurruntasunak gogortuta eta zakukizko bilgarri latz hartan biluzik, bezperan taberna bateko atarian ongi jantzita eta bapo afalduta utzi zuen gizona, kontzientziaren izuetako batzuk esnatzea zen, baita F ettes kaskarinarentzat ere. Ezagutu zituen bi pertsona mahai izoztu haietan etzanik topatu izana cras tibi bat zen beretzat, oihartzun errepikatuetan ariman hedatzen zitzaiona. Hauek, hala ere, bigarren mailako gogoetak besterik ez ziren. Kezka nagusia Wol feri zegokiona zen. Tamaina horretako erronka bati aurre egiteko prestaturik ez zegoenez, ez zekien lagunari aurpegira nola begiratu ere. Ez zen ausartzen haren begiradarekin topo egitera, eta ez zuen ez hitzik ez ahotsik ezer esateko. Macfarlanek berak e gin zuen lehen urratsa. Atzetik lasai hurbildu, eta sorbaldan jarri zion eskua, emeki baina irmo. —Richardson —esan zuen —, har dezakezu burua zuretzat. Richardson ikasle bat zen, gorpu atal horrexen gogoz luzaro egona zena disekzioa egiteko. Ez zuen erantz unik jaso, eta hiltzaileak aurrera jarraitu zuen: —Negozioaz ari garenez, ordaindu egin behar didazu; zure kontuek, dakizun bezala, koadratu egin behar dute. Berearen antz izpirik ere ez zuen ahotsa atera zitzaion Fettesi: —Zuri ordaindu! —esan zuen oihuka —. Ordaindu, honegatik? —Bada, bai, jakina ordain du behar didazula. Inondik ere, eta diozuna diozula, ordaindu egin behar didazu —esan zion itzulian besteak —. Ni ez naiz ausartzen zuri doan ematera, zu ere ez ausartu niri ez ordaintzera: biok estutasunean jarriko gintuzke horrek. Hau Jane Galbraithena bezalako beste kasu bat da. Zenbat eta gehiago diren oker eginiko gauzak, areago jokatu behar dugu zuzen eginak balira bezala. Non jasotzen du dirua K zaharrak? —Hor —erantzun zuen Fettesek, eztarria laztuta, izkinan zegoen armairu bat seinalatuz. —Emadazu g iltza, orduan —esan zuen besteak patxadatsu, eskua luzatuz. Zalantza une baten ondoren, patua jokatua zegoen. Giltza hatz artean sentitu zuenean, Macfarlanek ezin izan zuen menderatu nerbio tik bat, berealdiko lasaituaren adierazgarri hutsal bat zena. Arma irua ireki zuen, konpartimentu batetik idazluma, tinta eta koaderno bat atera zituen, eta tiradera batean zegoen dirutik parada hartarako behar zena apartatu zuen. —Orain, entzun —esan zuen —: egina dago ordainketa, zure borondate onaren lehen froga, zure s egurtasunerako lehen urratsa. Bigarren batekin errematatu behar duzu hau orain. Erregistra ezazu zure koadernoan, eta deabruari berari aurre egiteko gauza izango zara orduan. Hurrengo segundoak pentsamendu estira hutsa izan ziren Fettesentzat, baina bere izuikarei neurria hartzerakoan, hurbilen zuenak irabazi zuen. Etorkizuneko zernahi zailtasun ongi hartuko zuen kasik, une hartan Macfarlanerekin liskar bat ez izatekotan. Denbora hartan guztian berekin eraman zuen kandela utzi, eta esku sendoz idatzi zitu en transakzioaren data, mota eta zenbatekoa. —Eta orain —esan zuen Macfarlanek —, guztiz bidezkoa da irabazia zuk poltsikoratzea. Nik jasoa dut dagoeneko nire partea. Izan ere, eskarmentu handiko gizon batek zorte pixka bat baldin badu, aparteko txelin gutx i batzuk etortzen zaizkio sakelara. Lotsatzen naiz honetaz jarduteaz, baina jokabide arau bat dago horrelakoetan: ez da besteak gonbidatzen ibili behar, ez da eskola liburu garestirik erosi behar, ez da aspaldiko zorrik kitatu behar; maileguan hartu behar da, ez maileguan eman. —Macfarlane —hasi zen Fettes, oraindik zakar antzean — urka bilurra jarri dut lepoan zuri mesede bat egiteko. —Niri mesede bat egiteko? —egin zuen oihu Wolfek —. Bai zera! Nik ulertzen dudanez, zeure buruaren defentsan egin behar zenu en huraxe besterik ez duzu egin. Demagun arazoak ditudala, zer gertatuko litzaizuke zuri orduan? Bigarren aferatxo hau lehenengoaren iturri beretik dator, argi eta garbi. Gray jauna Galbraith andereñoaren jarraipena da. Ezin zara hasi, eta gero gelditu. Ha sten bazara, hasi bezala jarraitu behar duzu; horixe da egia. Ez da atsedenik gaiztoentzat. Belztura sentipen izugarri batek eta patuak eginiko txakurkeriak harrapatu zuten ikasle dohakabearen arima. —Jainko maitea! —esan zuen oihuka —. Baina zer egin dut n ik, ba? Noiz hasi naiz ni ezertan? Irakasle laguntzaile bihurtzea, ongi pentsatuta... zer oker dago horretan? Servicek nahi zuen postu hori; Servicek lor zezakeen. Egongo ote zen bera orain ni nagoen atakan? —Nire adiskide maitea —esan zuen Macfarlanek —, umemokoa ematen duzu! Zer kalte etorri zaizu, ba? Zer kalte etortzen ahal zaizu mihiari eusten badiozu? Ez al dakizu nolakoa den bizitza? Bi tropa klase gaude hemen: lehoiak eta ardiak. Ardia bazara, mahai horietan etzanda bukatuko duzu, Grayk edo Jane Galb raithek bezala; lehoia bazara, biziko zara, eta zaldi bat gidatuko duzu, nik bezala, K k bezala... adimen edo adore pixka bat duen edonork bezala. Hasieran zalantzak izaten ditu batek. Baina begiraiozu K ri! Nire adiskide maitea, zu azkarra zara, baduzu ku raia. Gogoko zaitut, eta K k ere gogoko zaitu. Ehizaren buru izateko jaioa zara; eta agintzen dizut, nire ohorearen eta nire eskarmentuaren izenean, hemendik hiru egunera txorimalo hauei guztiei irri egingo diezula, eskola ume batek komedia bat ikustean ir ri egiten duen bezalaxe. Eta hitz hauek esanda, Macfarlanek alde egin zuen, eta bere kalesa hartuta kalezuloan gora joan zen, egunsentia baino lehen ezkutuan jartzeko. Fettes bakarrik geratu zen orduan, bere arrangurekin. Ohartu zen zer nolako arrisku pen agarritan sartu zuten. Ezin adierazizko etsipenez ikusi zuen bere ahulkeriak ez zuela mugarik, eta, jaitsi zela, amore ematearen amore emanez, Macfarlaneren patuaren bitartekari izatetik haren gaizkide ordainpeko eta babesgabe baten mailara. Zeukan guztia emango zuen une hartan apur bat ausartagoa izateagatik, baina burutik pasa ere ez zitzaion egin ausarta izan zitekeenik ere. Jane Galbraithen sekretuak eta erregistroan idatzi zuen ohar madarikatuak itxi zioten ahoa. Orduak aurrera joan ziren, eta iritsi z en eskola ordua; Gray gizagaixoaren gorputz atalak banatu zituzten batzuen eta besteen artean, eta ezertxo ere esan gabe jaso zituzten guztiek. Richardson gustura geratu zen burua eman ziotenean, eta, eskola amaieran txilinak jotzerako, Fettes pozak zoratz en zegoen, oharturik noraino iritsiak ziren jada segurtasunerako bidean. Beste bi egunez jarraitu zuen ikusten, gero eta bozkario handiagoz, guztia maskaratzeko prozesu ikaragarri hura. Hirugarren egunean azaldu zen Macfarlane. Gaixorik egon zela esan zue n, baina ikasleak gidatzeko erabili zuen indarrarekin berdindu zuen galdutako denbora. Richardsoni luzatu zizkion, bereziki, laguntza eta aholku baliotsuenak, eta, irakaslearen laudorioek adoreturik, asmo goranahien sukarrak hartu zuen hura, eta eskumenean ikusi zuen jada domina. Astea amaitu aurretik betea zegoen Macfarlaneren iragarpena. Beldurra mendean hartua zuen Fettesek, eta ahantzia bere zitalkeria. Oilartzen hasi zen bere adoreari zegokionez, eta halako moduan zuen buruan antolatua istorioa, non h arrotasun ergel batez ekarri baitzitzakeen gogora gertakari haiek. Gaizkidea ez zuen oso maiz ikusten. Elkartzen ziren, jakina, eskolako arduren gorabeheretarako, eta batera jasotzen zituzten K jaunaren aginduak. Noizean behin, hitz bat edo beste egiten zu ten bakarka, eta Macfarlane bereziki adeitsu eta atsegin agertzen zitzaion, hasi eta buka. Baina nabarmena zen bion sekretuaren inguruko edozein aipamen saihesten zuela; eta are Fettesek xuxurlatu zionean lehoien patuaren aldeko hautua egin zuela eta ardie n aldekoa baztertu, keinu bat besterik ez zion egin, irribarretsu, isilik egon zedin. Azkenean iritsi zen egokiera bat, bikotea beste behin elkarrekin estuago aritzera eraman zuena. K jaunak gorpuak eskas zituen berriro; ikasleak haien eske zeuden, eta ir akaslearen xedeetako bat zen beti ongi hornituta egotea. Garai horretan berean izan zuten Glencorseko landa hilerrian gertatu behar zuen ehorzketa baten berri. Denboraren joanak ez du asko aldatu leku hura. Bidegurutze baten ondoan kokatua zegoen orduan, o rain bezala, edozein bizilekuren ikusmiratik kanpo eta sei zedroren hostaila atzean erabat ezkutatua. Inguruko muinoetako ardien marrakak, alde banatara zeuden bi errekatxoak —harribil artean ozen kantari bata, urmael batetik besterako jario isilean bestea —, haizearen astindua basagaztainondo zahar loratuetan, eta, zazpi egunez behin, ezkilaren hotsa eta xantrearen doinu zaharrak, horiek ziren nekazari giroko eliza haren inguruan isiltasuna asaldatzen zuten hots bakarrak. "Berpiztailearentzat" —garai hartak o ezizena erabiltzeko — ez ziren oztopo debozio tradizionalaren ezin urratuzko arauak. Haren negozioaren parte zen mespretxatzea eta profanatzea hilobi zaharretako bolutak eta tronpetak, fededun eta hiletarien oinek higatutako bidexkak, eta atsekabetuen mai tasunezko eskaintza eta idazkunak. Nekazari giroko auzoek, non maitasuna ohikoa baino irmoagoa den eta non parrokia bateko gizarte osoa odolezko edo adiskidantzazko loturek batzen duten, erakarri egiten zuten hilotz lapurra, errespetu naturalak aldenarazi beharrean, haietan aritzeak eskaintzen zuen erosotasuna eta segurtasuna zela eta. Oso bestelako iratzartze baten itxaropen pozgarrian lur emandako gorputz haiei, palaren eta hondeaitzurraren berpizte presatu eta lazturaz beterikoa etortzen zitzaien, farol argipean. Hilkutxa bortxatu eta hil mihisea zarratatzen zuten, eta gorpuzki triste haiek zakukiz beztitu eta ilargi argirik gabeko bidezidorretan hara eta hona ordutan ibili ondoren, duineztasunaren gradu gorenera eramaten ziren azkenean, gazte ahozabalez beteriko ikasgela baten aurrera. Bi putre amil daitezkeen bezala hilzorian den ardi baten gainera, halaxe zihoazen Fettes eta Macfarlane hilobi bati erasotzera azken atsedenleku berde eta isil hartan. Nekazari baten emaztea, hirurogei urtez bizi izan zen emakume bat, gurin ona egitea eta solasgai elizkoiak izatea besterik ezagutzen ez zitzaiona, gauerdian bere hobitik erauztera zihoazen, eta eramatera, hilik eta biluzik, beti jaietako arropa onenekin joateko ohorea egin zion hiri urrunera. Senitartekoen on doan zuen lekua hutsik geratzera zihoan azken judizioko eguna arte; haren gorputz atal errugabe eta ia agurgarriak erakusgai jartzera zihoazen, anatomistaren jakin min berriena asetzeko. Arratsalde beranduan ekin zion bideari bikoteak, beren kapetan ongi bildurik eta sekulako mozkorraren kargarekin. Atertu gabe ari zuen: euri hotz, sarri eta zigortzailea. Tarteka haize bafada bat harrotzen zen, baina suilka ari zuen euriak geldiarazi egiten zuen. Mozkorraldiarekin ere, triste eta isilik egin zuten bidea Pe nicuik eraino, han igaro behar baitzuten gaua. Geldialdi bat egin zuten, eliz ataritik gertu zegoen sasiarte trinko batean lanabesak ezkutatzeko, eta beste bat Fisher’s Tryst en, beheko suaren aurrean trago bat hartzeko, whiski zurrutadak baso bat garagard orekin aldizkatuz. Bidaldiaren amaierara iritsi zirenean, kalesa aterpean sartu zuten, zaldiari jatena eman zioten eta goxatu zuten, eta bi mediku gazteak jangela pribatu batean eseri ziren ostatuak eskain zitzakeen afaririk eta ardorik onenak hartzera. Ar giek, beheko suak, leihoaren kontra jotzen zuen euriak, egiteko zuten lan hotz eta zentzugabeak bizigarria eransten zioten otorduak ematen zien gozamenari. Baso bakoitzarekin hazi egiten zen beren arteko atxikimendua. Bat batean, Macfarlanek urrezko txanpo n mordoxka bat jarri zuen lagunaren eskuan. —Esku erakutsi bat —esan zuen —. Adiskide artean, honelako tratu txikiak pipa pizteko sua eskuz esku bezain arin mugitu beharko lirateke. Fettesek poltsikoan sartu zuen dirua, eta gogotsu txalotu zuen iritzi hura. —Filosofo hutsa zara —esan zion oihuka —, eta ni artaburu hutsa zu ezagutu zintudan arte. Zuk eta K k bion artean gizonduko nauzue, arraioak ez badu! —Egingo dugu, bai, horixe! —txalotu zuen Macfarlanek —. Gizondu? Benetan diotsut: gizona izan behar zen au rreko goiz hartan niri laguntzeko. Badira berrogei urteko gizaseme koldar askoak, handiak eta liskarzaleak izanagatik ondoezik jarriko zirenak hildako hura ikusitakoan; baina zu ez, zuk eutsi egin zenion zeure buruari. Beha egon nintzaizun. —Baina zergatik ez ba? —harrotu zen orduan Fettes —. Ez zen nire afera. Alde batera egin banu, ez nuen ezer irabazteko nahasmendua besterik, eta bestera, berriz, zure esker ona izango nuen, ez al da hala? —. Eta poltsikoa astindu zuen, urrezko txanponei txin txin eginarazi z. Macfarlaneri halako ezinegon puntu bat piztu zitzaion hitz desatsegin haiek entzutean. Damutu egin zitzaion, agian, bere kide gazteari hain era arrakastatsuan irakatsi izana, baina ez zuen hitza hartzeko egokierarik izan, besteak ahobero jarraitu baitzuen ozenki: —Beldurrik ez izatea da garrantzizkoena. Orain, zure eta nire artean: ez dut urkaturik amaitu nahi, zentzuzko gauza da hori, baina, Macfarlane, ez naiz ni erretolika sasimoraletarako jaioa. Infernua, Jainkoa, deabrua, ongia, gaizk ia, bekatua, krimena eta bitxikeria galeria zahar horrek guztiak... mutikoak beldur ditzake agian, baina zu eta ni bezalako eskarmentu handiko gizonek mespretxatu egiten dituzte. Topa, Grayren oroimenaren alde! Berandu samar zen ordurako. Haiek agindu bezala, ate ondora ekarri zieten kalesa, bi farolek argi distiraz egiten zutela, eta gizon gazteek kontua ordaindu eta bideari ekin zioten. Peeblesera zihoazela azaldu zuten, eta harako noranzkoa hartu zuten hiriko azken etxeetatik urrun egon ziren arte; gero, farolak itzalita, ibilbidean atzera egin, eta ostera Glencorsera zeraman bidezidor bat hartu zuten. Haien joanaren hotsa besterik ez zen entzuten, eta aterrunerik gabeko euri erauntsi zaratatsuarena. Ilun baino ilunago zegoen; tarteka, ataka zuri batek edo hormaren bateko harri zuri batek gidatzen zituen han hemenka gauean barrena, baina, belztura ozen haren erdian, oin urratsean eta ia itsuka topatu behar izan zuten, zatirik handienean, helmuga solemne eta isol atu hartara eramango zituen bidea. Hilerriaren auzoa zeharkatzen duen baso hertsian argi izpi txikienik ere ez zegoen, eta pospolo bat piztu behar izan zuten kalesaren faroletako bat berriz izekitzeko. Honela iritsi ziren, arbolei zerien tanta azpian eta i tzal erraldoi eta higikariz inguraturik, haien zeregin sakrilegoen lekura. Bazuten biek ere eskarmentua horrelako kontuetan, indartsu astintzen zuten pala, eta lanean hogei minutu eskas aritu ondoren jaso zuten hilkutxaren tapa gainean karraka sor bat entz uteko saria. Une horretan berean, Macfarlanek harri batekin min hartu eta buruz gain bota zuen axolagabeki. Hilobia, zeinean ia sorbaldaraino sartuak baitzeuden ordurako, hilerriko zelaiaren hegitik gertu zegoen, eta, lanean argi hobea izateko, kalesaren f arola arbola baten kontra bermatu zuten, errekara jaisten zen pendiz aldapatsuaren ertz ertzean. Halabeharrak ituituan asmatu zuen harriarekin. Ondoren, beira hautsien zarata entzun zen; iluntasuna egin zitzaien; txandakako soinu sor eta zoliek aditzera e maten zuten farola pendizean behera saltoka zihoala eta tarteka arbolak jotzen zituela. Harri bat edo bi, farolak bere ibilbidean askatu zituenak, kinki eta kanka joan ziren haren atzetik haran estu sakonean barrena; eta gero, isiltasuna nagusitu zen berri z ere, eta orobat iluntasuna; eta belarria ezin gehiago zorroztuta ere, ez zen ezertxo ere entzuten, ez bazen euria landa zabaleko miliatan barrena, haizearen erritmoan orain eta atertu gabe gero. Hain gutxi falta zutenez lan gorrotagarri hura amaitzeko, zuhurrago iritzi zioten ilunpean burutzeari. Hilkutxa lurpetik atera eta tapa hautsi zioten, hilotza zaku blaituan sartu eta bien artean garraiatu zuten kalesara: bat gainera igo zen gorpuari bere lekuan eusteko, eta bestea, zaldiari ahokotik helduta, horm ak eta zuhaixkak haztatuz joan zen Fisher’s Tryst ostatu pareko bide zabalagora iritsi ziren arte. Han bazen distira ahul, lauso bat, egun argia balitz bezala agurtu zutena, eta haren laguntzaz, urratsa biziarazi zioten zaldiari eta triki traka hartu zuten , pozpozik, hirirako bidea. Hezurretaraino mela mela egin ziren aurreko lanetan, eta orain, gurtarrasto sakonen artean kalesak jauzi egitean, bien erdian bermaturik zeramaten izaki hura oraintxe erortzen zen bataren gainera, eta oraintxe bestearenera. Ko ntaktu nazkagarri hura errepikatzen zen aldiro, bietako bakoitzak ahalik eta azkarren aldentzen zuen instintiboki, eta, prozesu hura normala izanagatik ere, bi kideak beren onetik ateratzen hasi ziren. Macfarlanek gustu txarreko txantxa bat egin zuen nekaz ariaren emazteari buruz, baina indarrik gabe atera zen haren ezpainetatik, eta Fettesek besterik gabe botatzen utzi zion, erantzun gabe. Zama estrainio hark alderik alde danbaka jarraitzen zuen; oraintxe etzaten zuen burua haien sorbalda gainean, konfiantz an baleude bezala, eta oraintxe dantzatzen zen hormaturik zakuki blaitua haien aurpegi aurrean. Izozten hasi zen, pixkanaka, Fettesen gogoa. Fardelari arretaz begiratu, eta, zergatik ez zekiela, lehen baino handiagoa iruditzen zitzaion. Ibilbide osoan, kal esaren martxak landetxeetako zakurrak izan zituen bidelagun, berdin hurbiletik nola urrundik, beren ulu tragikoekin, eta gaztearen barruan haziz joan zen mirari makur bat egin zelako susmoa, hilotzari aldaketa izendaezin bat gertatu zitzaiolako errezeloa, zakurrak uluka demoniozko zama haren beldurrez ari zirelako ustea. —Jainkoarren! —esan zuen, hizketan hasteko esfortzu handi bat eginez —. Jainkoarren! Piztu dezagun argi bat! Macfarlane ere, zirudienez, antzerako burutazioek erasanda zegoen, zeren, erantz unik eman ez zion arren, zaldia gerarazi, bridak lagunari pasatu, kalesatik jaitsi, eta geratzen zitzaien farola pizteari ekin baitzion. Ordurako, Auchenclinnyra daraman bidegurutzeraino besterik ez ziren iritsi. Euria goi eta behe ari zuen oraindik, Uhold e Handia berriz baletor bezala, eta ez zen batere erraza sua piztea hezetasunezko eta iluntasunezko mundu hartan. Noizbait ere gar urdin dardartia metxara aldatu zutenean, eta hura hedatzen eta distiratzen hasi ahala kalesaren inguruan argitasun lanbrotsuz ko zirkulu zabal bat jariatu zenean, orduan ikusi ahal izan zuten elkar bi gazteek eta baita beraiekin zeramaten izaki hura ere. Euriaren eraginez, estaltzen zuen hilotzaren soslaira moldatua zegoen zakuki latza; burua ongi desberdintzen zen soinetik, eta sorbaldak argi eta garbi nabarmentzen ziren; aldi berean espektrala eta gizatiarra zen zerbaitek iltzatzen zizkien begiak mamu itxurako bidaidearen gainean. Denbora puska batez Macfarlane zirkinik egin gabe egon zen, farola eskuetan. Izu izendaezin batek b ildu zion gorputza Fettesi, maindire busti baten antzera, eta tinkatu zion aurpegiko azal zurbila; zentzurik ez zuen ikara bat, ezinezkoa denarenganako laborri bat zihoakion garunetan gora. Erloju orratzaren kolpe bat gehiago, eta hitz egiten hasiko zen, b aina lagunak hartu zion aurrea. —Hau ez da emakume bat —esan zuen Macfarlanek, ahots isilean. —Emakume bat zen igo genuenean —xuxurlatu zuen Fettesek. —Eutsi farolari —esan zuen besteak —. Aurpegia ikusi behar dut. Eta Fettesek farola hartu zuenean, lagun ak zakuaren lokarriak askatu zituen eta estalkia kendu zion buruari. Farolak oso garbi argiztatu zituen ezagunegi zitzaizkien hazpegi ilun eta ongi eratu batzuk, bizarra egin berria zuten masail batzuk, begitarte hura sarri ikusia baitzuten bi gazteek amet setan. Garrasi basa batek urratu zuen gaua; alde banatatik egin zuten salto biek galtzadara; farola erori, hautsi eta itzali egin zen; eta zaldia, ezusteko zalaparta harekin izuturik, jauzika hasi eta galopan abiatu zen Edinburgo aldera, kalesako bidaiari bakar gisa berekin zeramala disekzioa aspaldi egin zioten Gray haren hilotza.

2023-12-01

booktegi_liburua_arbasko_hegaldia

booktegi.eus JUAN LUIS ZABALA Arbasko hegaldia azala: Idoia Beratarbide Abuztuaren hasierako igande batean eta hain paraje ederrean, bakardadeak harritu ninduen lehenik, Casares de Arbastik eta Cubilla de Arbastik pasatu ondoren Aralla de Lunara bidean bizikletan nindoala, Arbas haranetik Luna haranera igarotzeko mendatetxoa igotzen hasita. Oso noizean behin baino ez nuen autoren edo furgonetaren b at gurutzatzen errepidean. Eskuarki leku ederrak hautatzen ditugu oporretarako, jakinda leku horietan gu bezalako turista asko izango dela, baina Leongo paraje haiek axioma hori urratzen zuten. Oporretan kanpora joaten garenean benetan zer nahi ote dugun p entsatzen hasi nintzen, eta ezinegon bat sentitu nuen lehenik, beldur lauso eta arin bat, egon behar ez nuen lekuan egoteko sentsazioari lotua. Harritzekoa ere ez zen, garai hartan, hori ere esan beharra daukat, ez bainuen askorik behar izaten beldurrak go goa ilundu ziezadan. Baina bat batean beldur lauso hura ikara handi bihurtu zen, gehiegizkoa eta guztiz irrazionala. Pedalkaden erritmoa azkartu nuen, paraje zabal hartan bakarrik egoteak muinetaraino larriturik ninduela. Ondoren, berehala, bizikleta errep ide gainetik altxatzen hasi zen nik horretarako ezer egin gabe, eta berehala nengoen hamar metroko altueran, hogei, hogeita hamar... pedalei airean eragiten hala ere, arrabol baten gainean banengo bezala, E.T. the Extra Terrestrial filmeko irudi ezaguna be rrituz. Baina, paradoxikoa dirudien arren, areago izutu beharrean beldurra galdu nuen gorago jo ahala, hain zen zaila sinisten hura benetan gertatzen ari zitzaidala. Gero eta urrunago zegoen lurra lehenik, Arbas haraneko lur ikusgarri hura, eta gero Leon o soa, eta Asturias, Espainia, Europa... eta planeta bera, Lurra. Loak hartu ninduela esan daiteke gero. Baina ez zen loa izan, zehazki, hartu ninduena, antzeko zerbait baizik, izatekotan. Bizikletatik ez nintzen jaitsi, neu horretaz jabetuta behintzat, eta ez naiz inoiz izan bizikleta gainean lo egiteko gauza. Esnatu, konortea berreskuratu, neure senera etorri edo dena delakoa egin nuenean, behera nindoan berriz, bizikleta gainean pedalei eraginez, eta berehala jaitsi nintzen lehengo errepide berberera, metr o batzuk aurrerago, berrehun bat asko jota, aurretik neraman abiada bertsuan, ezer arrarorik gertatu ez balitz bezala. Bide bazterrean gelditu eta inguruetara begiratu nuen. Ez zen inor ikusten inguruan. Soina haztatu nuen, behetik hasita goraino, eta ezer arrarorik ez nuen atzeman. Maillotaren atzealdeko poltsikoak miatu eta lehen bezala zeudela egiaztatu nuen: giltzak, nortasun agiria, eskuko telefonoa, berrogeita hamar euroko billetea, barra energetiko pare bat eta platano erdia neuzkan barruan. Ez nindu en larritzen jada parajearen bakardadeak. Orduan duda piztu zitzaidan benetan gertatua ote zen nire hegaldi harrigarri hura. Nire irudimen urdurituaren jostailu izana nintzen beharbada Arbasen, eta psikologoek sugestioa deitzen duten horietako bat nozitu n uen. Oso misteriotsua da gure garuna, eta hari buruz ezer gutxi dakigu, neurologo guztiek halabeharrezko apaltasunez aitortzen dutenez. Amona Idoia zenak askotan esaten zidan, XIX. mendeko idazle bat aipatuz —ahaztua dut haren izena —, ez digula batere mese derik egiten denari azalpena bilatzeko dugun tema antzuak. “Ikusi al duk inoiz haizea?”, esaten zidan. “Baina ez didak ukatuko haizea, izan, badela, ezta?”. Bidean aurrera egin nuen. Mendatetxoaren gailurrean dagoen tunel estutik igarota —Alceoko Tunela — behera jo nuen, Aralla de Luna herriraino eta hango tabernan garagardo bat hartu nuen, aurretik maillotaren atzeko poltsikotik ateratako platano erdia jan eta gero. Herritar batzuk baino ez zeuden, turistarik ez. Ez nion gertatutakoaz ezer kontatu inori, ja kina. Argi zegoen ez zidatela sinistuko. Beste bide batetik, Geras eta Cabornera herrietatik pasatuta, itzuli nintzen oporraldi haietako gure etxera, Pola de Gordón herriko kanpinera. Dutxa hartzen nuen bitartean zalantzak izan nituen, baina hegaldiarena e mazteari aurrerago kontatuko niola erabaki nuen, gauean seguru asko, gertatutakoa neure buruan argitu eta nola kontatu behar nuen ondo pentsatu eta gero. Baina gauean biharamunerako utzi, biharamun goizean bazkalordurako... Geroko utzi eta geroko utzi, azk enean ez nion emazteari ere ezer kontatu. Neuretzat gorde nuen istorio sinestezin hura, kontatzeak ekar zitzakeen lanek nagituta seguru asko. Gertatutakoaren berri emanez gero, burutik egiten hasita ez nengoela erakustera behartuta ikusiko bainuen neure burua, besteei lehenik eta neure buruari gero. Eta, esan bezala, neuri ere lanak ematen zizkidan hura benetan gertatua zela sinesteak. Baliteke —orain, atzera begiratuta, hala iruditzen zait behintzat — isiltasun horrekin zerikusia izatea nire orduko egoera p sikologikoak. Nahiko aldarte ilunean nenbilen azkeneko bi urteetatik hara, batez ere nire txikitako bi adiskide hil eta gero, berrogeita bost urtekoak biak, nire adin berekoak, bata biriketako minbiziaren ondorioz, bestea bihotzekoak jota. Erraz tristatzen nintzen eta are errazago ateratzen nire onetik, eta oihuka eta zalapartaka hasten, zakar, eguneroko bizitzako edozein kontu txiki okertze hutsarekin, emazteak azken orduko erosketa bat egitera bidaltzen ninduelako, laneko hitzordu bat atzeratzen zidatelak o, bizikletan nenbilela gurpila zulatzen zitzaidalako... Ez nintzen ezertaz gozatzeko gauza, beti okerrena gerta zitekeelako susmoak hartzen ninduen eta hipokondria atake absurdo eta mingotsak izaten nituen. Horretaz ohartuta, familia medikuarenera joateko aukera ere aztertu nuen, emaztearekin horretaz hitz eginda, akaso psikiatrarengana bidaliko ninduelakoan eta horrek zulotik irteten lagunduko zidalakoan, horretarako pilulak hartuta besterik ez bazen ere. * * * Donostiara eta eguneroko bizitzara itzulitakoan, Arbasko hegaldia gero eta urrunagoko kontua bihurtu zen niretzat, inolako eragin zehatzik gabeko oroitzapen lauso bat. Baina, pixkanakako aldaketa batzuk izan ziren nire aldartean oporraldi haren ondotik. Oharkabekoak hasieran, bain a gero eta nabarmenagoak. Gero eta lasaiago nenbilen, aldarte hobean nengoen, baikorrago nintzen, ausartago eta erneago edozertarako, eta atseginago ingurukoekin. Emaztearekin horretaz hitz egin nuenean, handik pare bat hilabetera edo, esan zidan bera ere jabetuta zegoela onerako egina nuen aldaketaz, eta familia medikuarenera jotzeko aukera baztertu genuen, “oraingoz behintzat” lasaigarri batez. Atentzioa eman zidan lehenengo zantzua, bitxia badirudi ere, ilearekin zegoen lotuta. Ilea galtzen hasita nengoen, eta gainera buruan sartuta neukan bizikletan ibiltzeko kaskoa janzteak bizkortu egiten zuela galera. Uda haren amaieran, ordea, Leongo oporralditik itzulita, jabetu nintzen ez nintzela ilea galtzen ari, eta, areago, lehen baino ile gehixeago ez ot e nuen ere iruditu zitzaidan egun batean, bizikletan ibili ondoren, dutxatu aurretik, komuneko ispilu aurrean kaskoa erantzi nuenean. Hurrengo urteko udaberrian, 2036an, eroriko nahiko gogorra izan nuen bizikletan Jaizkibeldik Hondarribira jaisten ari nint zela. Baina eroapen handiz jasan nuen mina, eta baita bolada batez bizikletan ibili ezina ere, urte hartako Quebrantahuesos zikloturismoko probarako egiten ari nintzen prestaketan atzerapauso handia izan arren. Gorputzak eroapen hori eskertu nahiko balit b ezala, traumatologoak uste baino askoz lehenago suspertu zitzaidan zangoa. Eta ekainean neure marka pertsonala hobetu nuen Quebrantahuesosen, neure aurreikuspenik baikorrenak ere aise gaindituta. Kontu horiek guztiak ez nituen lotu, hala ere, Arbasko gerta era esoterikoarekin, eta jarraitu nuen haren berri inori eman gabe. Gertaera hura kutxa bakartu batean itxita zegoen nire oroitzapenen biltegian, ia ia amets bat izan balitz bezala, berezia eta indar handikoa, baina amets bat besterik ez. * * * Bizikleta gaineko kirol errendimenduan ez ezik, hobekuntza handia igarri nuen, Arbasko hegaldiaz geroztik, grupetako, hau da, txirrindularitzako entrenamenduetako lagun taldeko, harremanetan ere. Ez nintzen inondik inora ere taldeko animatzaile nagusi bihurtu, baze n rol hori jokatzeko ni baino askoz iaioagorik, baina taldeko kide batzuekin asko sakondu nuen harremana. Grupetako adiskiderik onenetako bat Pello nuen, Fignon ezizenez, mutil gazte isil eta formal bat, oso ikasle ona izateko fama zeukana, eta itxura ere halakoxea, betaurreko eta guzti. Zilar koloreko armazoi obalatua zuten Pelloren betaurrekoek; Laurent Fignon ziklista frantsesak 1980ko hamarkadan erabiltzen zituenen tankerakoak ziren, eta horregatik deitzen genion Fignon Pellori. Fignonekin nuen harreman a asko estutu zen minbizi larria diagnostikatu ziotenean, linfoma zehazki. Gurekin bizikletan ibiltzeari utzi behar izan zion eta hasieran, erietxe onkologikoan zela, grupetako guztiok bisitatu genuen, baina etxera itzuli zenean asko murriztu zen gure arreta, eta hilabeteren buruan neu nintzen, txirrindularitzaren munduan zituen adiskideen artean, Fignon bisitatzen jarraitzen zuen bakarra. Kimioterapia saioen ondorengo egoerarik beltzenetan ere ondoan izan ninduen, Eiderrek hala eskatuta, Fignonen amak. —Berak ez dizu eskatuko baina nik badakit poz handia ematen diotela zure bisitek —esaten zidan. Bost urte lehenago hila zitzaidan ama, azkeneko hilabeteak nahiko pattal eman ondoren, bai fisikoki eta bai aldarteari zegokionez, eta ez nintzen haren ondoan beha r bezala egoteko gauza izan. Hasieran ez nuen onartu nahi izan gaitzaren larritasuna, gehiegizkotzat jo nituen amaren arrangurak; gero, etsia hartutakoan, izuak ezintasuna eragiteraino jota, ez nintzen egoerari aurre egiteko gauza sentitzen eta, aldian ald iko aitzakiak tarteko, emaztearen esku utzi nuen ardura nagusia, hala amaren ondoan egotearena nola egoera kudeatzerena: medikuekin hitz egin, erabakiak hartu… Amarekin izan nuen jokabide koldarrak ez zuen atzera bueltarik, baina Fignonekin, neurri batean behintzat, aurretik huts egindako asignatura bat aprobatzen ari nintzela sentitu nuen, eta gainera naturaltasun osoz egin nuela hori, ez asignatura aprobatu nahiak edo beharrak bultzatuta, berezko senak horretara eramanda baizik. Hil ala biziko ataka harta tik, kostata izan baldin bazen ere, onik irten zen Fignon, eta are bizikletan buelta bat edo beste ere egin genuen elkarrekin. Baina gero Estatu Batuetara joan zen, medikuntza ikasketak egitera, han baino ezin egin omen zitekeen arlo espezializatu batean, eta arrastoa galdu nion. Grupetakook egin genion azken agurreko afarian eskerrak eman zizkidan bisitengatik eta emandako laguntza guztiarengatik. Ez nion ezer esan, une hartan hori esateak zurikeria itxura erabatekoa izango zuela iruditu zitzaidalako, film kaxkarretako esaldi topikoa, baina gero neure artean pentsatzen egon nintzen neuretzat ere oso mesedegarria izan zela haren gaixoaldian izan genuen harremana, nik ere banuela Fignoni zer eskertua. * * * Horrenbestez, pentsatzekoa denez eta honez gero su smatzen hasita zaudetenez, COVID 37 birusaren berri zabaltzen hasi zenean berehala pentsatu nuen ni ere kutsatuta nengoela, sintoma guztiak bainituen bete betean: sasoi gero eta hobea, aldarte orekatu eta serenoa, enpatiarako eta erruki laguntzailerako joe ra, inoiz baino adimen argiagoa eta, horrekin batera, hori guztia dotorezia eta probetxuz baliatzeko ezinbestekoa den apaltasuna. Eta, azken froga ukaezin moduan, azterketa mediku batzuek nire susmoak berretsiz baieztatu zuenez, erabateko antzutasuna. Arba sko hegaldiaz geroztik ari ginen emaztea eta biok guraso izateko ohiko bide naturala urratzen, nire aldartearen hobekuntzak hartaratuta, baina pare bat urteren buruan, ikusirik gure oheko izerdiek ez zutela fruiturik emateko biderik urratzen, famili mediku arenera jotzea erabaki genuen, eta hark, jakina, espezialistarengana bideratu gintuen. Egin beharreko probak egin ondoren, espezialistak esanda jakin genuen nire espermatozoideen geldotze eta maskaltze erabatekoak eragozten zigula guraso egiteko bidea. “LS Da hartuta baleude bezala” neuzkan guztiak, medikuak esan zidanez, “musika psikodeliko pausatua entzuten, lanean jartzeko beharko lituzketen ereserki testosteronikoen ordez”. Entzun orduko jakin nuen ez nuela medikuaren komentario bere ustez zorrotz hura a haztuko bizi nintzen artean. “Ez dakit kontsolamendurako balioko dizun, baina, antzuak izanagatik ere, edo akaso horretxegatik, zoriontsuak dirudite, mikroskopiotik begiratuta”, errematatu zuen, irribarrez, ateraldia. * * * COVID 37 birusaren berri zabal du zenerako, ni harekin bizitzen ohituta nengoen, birusa zenik eta gaixo nengoenik jakin gabe. Arbasko hegaldiaz geroztik nire gogo gorputzetan izandako aldaketak zeri egotzi jakin gabe baina haiek onartuta neuzkan, hala aldekoak nola kontrakoak. Baina bir usaren eta hark eragiten zituen sintomen berri izan ahala, gero eta lotura handiagoa sumatzen nuen nire aldaketen eta haien artean. Azkenik, testa egitea eskatu nuen eta emaitza argia izan zen: ni nintzen mundu osoan lehenik kutsatu zirenetako bat. Ia lau urte zeraman birusak nire gorputzean apopilo. Horrek berretsi egiten zuen, dudarik gabe, ordurako nahiko argi zegoen errealitate beldurgarri bat: COVID 37ak hiru urtetik gora iraun zezakeen pertsona baten barruan gutxien gutxienez, baina oso litekeena zen betiko gelditzea ere, ez baitzegoen jakiterik zer bilakabide izango zuen gaitzak nire gorputzean zein ordurako pandemiaren mende zeuden gainerakoenetan. Oso bakanak ziren, izan ere, birusarekin kutsatutakoen artean sendatutakoen kasuak, eta kasu bakan hori etan guztietan, gainera, birusarekin lotura zuzenik ez zuen beste gaitz batek menderatu zuen birusa eta, harekin batera, birusa barruan zeukan gaixoaren gorputza, heriotza eragin arte kasu askotan. Horrez gain, mundu osoko zientzialariak birusaren aurkako erremedio bat bilatzeko egindako ahaleginak ez ziren inolako fruiturik ematen ari. Alde horretatik, etsipena erabatekoa zen. Halaxe segitzen dugu, erremediorik aurkitu gabe, eta, jakina denez, munduko gizonezkoon erdia baino gehiago kutsatu du dagoeneko birusak, eta ez dago pandemia geldiarazteko edo sendabiderik aurkitzeko itxaropenik, hain da kutsakorra eta sendaezina, epe laburrean behintzat. Hala diote behintzat zientzialariek. Baina ez gaude kexatzeko moduan hala ere, azken batean handiagoa k baitira, mediku eta arduradun politiko askok behin eta berriz gogorarazten diguten moduan, birus honek ekartzen dizkigun mesedeak egiten dizkigun kalteak baino. Emakumeak, gainera, ia ia guztiz libre daude gaitzetik, mundu osoan ez baitira, oraingoz behi ntzat, dozena pare bat baino gehiago kutsatu, eta horietako gehienak modu asintomatikoan. Neure larruan bizi izandakoa dut birusaren COVID 37aren onberatasunaren froga. Ni askoz hobeto bizi naiz birusa barruratu zitzaidanetik. Aita biologiko izateko itxaro pena eta aukera galduta izateak bolada batean min handia eman bazidan ere, ondo gainditua dut dagoeneko beheraldi hura; horretan lagun onak ditut, dudarik gabe, adopzioan hartutako gure seme alabak, nahigabe, neke eta kezka askoren iturburu, ume guztiak be zala, baina, aldi berean, bizipozaren hazkurri etengabe eta emankor. * * * Medikuak birusak nire gorputzerako atea non eta nola ireki zuen ikertzen hasi zirenean, Leongo gure oporraldia ekarri nuen gogora eta esan nien haren ondoren hasi nintzela, pixkan aka, birusari lotzen zaizkion sintoma guztiak igartzen. Baina orduan ere ez nien ezer esan Arbasko hegaldiaz. Hartaz emazteari ezer ere esan gabe jarraitzen nuen, eta konbentzituta nengoen medikuei haren berri emanez gero ez zidatela ezer sinistuko eta ero tzat hartuko nindutela. Neu ere hegaldi hura sugestio hutsa izan zela pentsatzera iritsita nengoen ia, edo behintzat hala izan balitz bezala jokatzera, besteen aurrean ez ezik baita neure buruarekin ere. Egun batean, alabaina, inondik inora espero nuen mez u bat jaso nuen, Fignonek bidalia. “Kaixo, aspaldiko! Zer moduz? Hirekin hitz egin behar diat. Hik esan non eta noiz, eta elkartuko gaituk”. Haren berririk aspaldi jaso gabe, ez nekien Estatu Batuetatik itzulia zenik ere. “Ados, baina gurekin berriro bizik letan ibiltzeko asmoa baldin baduk, ondo prestatu, gurekin ez zegok bromarik eta”, erantzun nion, begi kliska irribarretsu baten emojia gehituta, badaezpada ere, nire kirol desafioa txantxetakoa zela uler zezan. Jaizkibelgo kantinan jarri nuen hitzordua. B ehin baino gehiagotan ginen han elkarrekin egonak Fignon eta biok, grupetako beste kide batzuekin batera, bizikleta ibilaldian kafe bat hartuz edo garagardoa edanez atseden hartzeko, eta pentsatu nuen oroitzapen onak ekarriko zizkigula lekuak. Lehengo beta urreko berberekin agertu zen hitzordura Fignon, ezizenari fidel, irribarre samurra ezpainetan. Elkar besarkatu, adeitasunezko hitzak trukatu eta batak besteari elkarren berri gaingiroki eman ondoren hasi zen azalpenak ematen. —Ez duk lau haizeetara zabaltz eko kontua, baina hiri esan egin behar diat —ekin zion —: NASAko zientzialaria nauk. Badakik: National Aeronautics and Space Administration. Eta NASAren barruan, AGK Aginte Global Konputerizatuarekin zuzenean lotutako sailean egiten diat lan zehazki. Jakaren barruko poltsikotik aterata, esandakoa egiaztatzen zuen txartel bat erakutsi zidan. —Esan bezala, honetaz txintik ere ez inori, mesedez —ohartarazi zidan, nik txartelari begiratzen nion bitartean —. Eta hemendik aurrera hitz egingo dugunari buruz er e ez. Bestela, hiretzat kalte, ez baitik inork ere sinistuko. Ondoren, azaldu zidan AGKk sortu eta zabaldu zuela COVID 37 birusa, AGK ari zela orain pandemia “kontrolatzen eta kudeatzen”, eta birusa berariaz eta luzerako ezarria zela planetako gizonezko ia guztien gorputzetan. —Aurreko COVID birusak ere AGKk sortu al zituen? —galdetu nion. —COVID 19a ez, baina COVID 28a bai. COVID 19a nahi gabe egindako esperimentua izan zuan AGKrentzat, hala esaterik baldin badago. AGK sortu gabe zegoan artean, izan ere, s ortzeko lehen urrats sekretuak ordurako ematen hasita zeuden arren, isilean. COVID 19ari aurre egiteko, konfinamendu neurri zorrotzak ezarri zituan mundu osoan 2020an eta 2021ean: turismoa zeharo geldituta aldi baterako, kirol eta kultur ekitaldi publikori k ez, herri zein hirietako jaiak bertan behera, taberna eta denda asko itxita edo mugatuta denbora askoan, denok musukoarekin aurpegiaren erdia estalita… —Gogoan zeukaat, bai, ez zuan erraz ahaztekoa izan. —COVID 19aren aurkako neurri haien arrakasta aintz at hartuta erabaki zian AGKk COVID 28a sortu eta zabaltzea 2028an, haren kontrako neurrien bidez, biztanleriaren eta ekoizpenen mugikortasuna eta zarrastelkeria murriztuz, kutsadura global gehiegizkoaren eta klima aldaketaren ondorio kaltegarriei aurre egi n eta planetaren behin betiko kolapsoa eragozteko. Emaitzak bikainak izan zituan, birusak hildakoen kopurua oso txikia izan baitzen neurri haiei esker salbatu zirenekiko proportzioan. —Beraz, konspirazioaren teoriak zuzen zeudek. —Ez. Konspirazioaren teori etako bakan batzuk zeudek zuzen edo zuzen samar, edo ondo bideratuta behintzat. Baina konspirazioaren teoria gehienak faltsuak dituk, eta horietako asko AGKk berak sortu eta zabaldu ditik. —Zuzen dauden teoriei sinesgarritasuna kentzeko, ezta? —Horixe bera . Ordura arteko azalpenak, ordea, benetan kontatu nahi zidanaren atarikoa baino ez ziren. —Hiri eman beharreko informazio konfidentziala aurrez aurre emateko etorrarazi naitek Estatu Batuetatik hona —azaldu zidan —. Bion arteko adiskidetasuna kontuan hartut a, pentsatu ditek ni naizela horretarako agenterik egokiena. Xehetasunik txikienetara ere iristeko ahalmen harrigarria zeukak AGKk. Argazki batzuk erakutsi zizkidan ondoren. Lehenengoetan, ni agertzen nintzen, ziklista jantziak soinean, bizikleta gainean p edalei eragiten Arbas haraneko bakardadearen erdian. Airetik egindako argazkiak ziren. Ondorengo argazkietan ez nintzen, ordea, airean pedalei eragiten agertzen, nire oroitzapenei jarraituz agertu beharko nukeen bezala, bide bazterrean etzanda baizik, lo, konortea galduta edo hilda, ondoan dron bat daukadala. Aldamenean bizikleta dago, bi gurpilen gainean, beste dron batek eutsita. Hurrengoetan, ikusten da bi dronek bizikleta gainera igo eta abian jartzen nautela Alceoko Tunelerako bidean gora pedalei eragi ten. —Errepide kontrolak ezarri zitiztean hire aurrean eta hire atzean, paraje hartan beste inor ez egokitzeko —jarraitu zuen azalpena —. Dronetako batek haluzinogeno bizkor bat zainetaratu zian saman eta, aitaren batean COVID 37 birusa txertatu eta gero, h eure senera itzuli hintzen berehala, han ezer gertatu ez balitz bezala. COVID 37arekin kutsatzen lehenengoetakoa ez, guztiz lehena izan omen nintzen. Hala esan zidan Fignonek: “benetako aitzindari bat” nintzela. —Zergatik ni? —galdetu nion. —Auskalo! Izango zian irizpide zehatz bat hi aukeratzeko, baina AGKk ez zidak esan zein. —“Zergatik ez ni?”, pentsatu beharko nikek, ezta? —Horixe bera. Isilik geratu ginen une batez. Jasotako informazioa asimilatzeko beta eman nahi izan zidan adiskideak. —Orain, amaitzeko, azken kontu bat —ekin zion gero —: lehen esan diat honetaz ez dioala inori ezer esan behar. Baina AGKk erabaki dik COVID 37 birusaren erantzule eta arduradun dela, eta gauza gehiago, jakinaraziko dituela laster, ohikoak dituen bideetatik. AGK prest zegok horren ondorioei arazorik gabe aurre egiteko, azken batean birus hau, COVID 28a bezala, behar beharrezkoa izan baita mundua, berriro ere, behin betiko kolapsotik salbatzeko. Baina hiri dagokik erabakitzea zero pazientea hi izan hintzela ja kinaraztea nahi duan edo ez, eta baita, jakinaraztekotan, nola jakinarazi ere. Heuk ematen baldin baduk berria, AGKk hik esandakoa berretsi eta frogatuko dik; edo, bestela, AGKk berak jakinaraziko dik. Baina, hala nahiago baduk, inork ez dik izango kontu h onetan izan duan parte hartzearen berri. Heurea duk erabakia. * * * Isilik geratzea erabaki dut, baina badaezpada ere nire lekukotasuna jasota geratuko da idatzi honetan. Beharbada hemendik urte batzuetara, edo hamarkada batzuetara, ikusiko dugu noiz, heriotza gertu sumatzen dudanean akaso, testamentu gisa, Arbasko nire hegaldi harrigarriaren berri emango dut. Baina, hala eginez gero, AGKri nire bertsio hau ez egiaztatzeko eta ez gezurtatzeko eskatuko diot, zalantza airean gera dadin. Amona Idoia zenari i kasi nion, eta ez dakit hark idazle bati irakurri zion ala bere uztakoa zuen: “Zalantzaren itzalak distira kentzen dio egiari, baina bizitza luzeago, misteriotsuago eta sakonagoa izateko behar duen babesa ere ematen dio askotan”.

2023-12-01

Heptamerona_4.-eguna-1

MARGARITA NAFARROAKOA heptamerona laugarren eguna Laugarren eguneko mintzagai nagusi dugu emazteek senarrak berenganatzeko duten pazientzia bertutetsua eta egin ohi duten igurikatze luzea; eta gizonek emaztekiekiko ukan ohi duten zuhurtzia, beren etxe eta leinuen ohorea atxikitzeko. ltzultzailea : Xabier Arto la Zubillaga Ohargilea : ltziar Diez de U ltzurrun Sagalà AITZINSOLASA Oisille anderea, bere ohidura onari eutsiz, bertzeak baino anitzez goizago jaiki zen, eta, Liburu Sainduen gainean meditatzen zuela, lagunartekoen beha gelditu zen, zeinak guttika guttika bilduz joan baitziren. Eta gizonetan alferrenek Jainkoaren hitza hartu zute n aitzakia, erranez: «Emaztea daukat, ezin naiz hain goizik joan». Horregatik, Hircan eta haren emazte Parlamente heldu zirenerako ongi aitzinatua zen ikasgaia. Ordea, Oisillek ederki asmatu zuen Liburuan kausitzen hitz sainduak entzuteko alfer direnak erasiatzen ditueneko pasartea; eta ez zien testua irakurtzen soilik, e zpada hainbat azalpen on eta saindu ematen zizkien, eta ez zen posible hari entzunik nardatzea. Ikasgaia finiturik, Parlamentek erran zion: «Gaitziturik nauzu hona etortzean alferrez ibili naizelako; baina, ene hobena izan denez zuk eni hain ele ederrak egin ukanaren karia, bigatan baliatu naiz ene alferkeriaz, zeren gorputzari, pausu handiagoa eman baitiot lo gehiago eginez, eta izpirituari, zuri ele eder horiek entzunez». Oisillek erran zion: «Alabaina, penitentzia gisa, joan gaitezen meza entzutera eta gure Jaunari otoitz egitera, eman diezagun bere manamenduak betetzeko nahia eta modua; eta gero, mana dezala gogoko duena». Eta hitz horiek erranik, elkartu ziren guziak elizan, eta meza entzun zuten debozio handiz; eta gero mahaira eseri ziren, non Hircanek ez zuen parada galdu bere emaztearen alferkeriaz trufatzeko. Jan ondoren, pausatzera erretiratu ziren beren gaia estudiat zeko; eta tenorea heldu zelarik, ohiko lekuan elkartu ziren. Oisillek galdetu zion Hircani ea nori emanen zion hitza egunari hatsarrea emateko: «Ez balitz atzo ene emaztea hasi zelako —erran zuen —, hari emanen nioke hitza, zeren, beti pentsatu ukan badut ere munduko bertze edozein gizon baino gehiago maite ukan nauela, egun goizean erakutsi dit Jainkoa bera edo haren hitza baino gehiago ere maite nauela, ene ondoan egoteagatik utzi baitu zure ikasgai ona; hala, ezin diodanez hitza eman hemengo emaztekirik zuhurrenari, gizonon arteko zuhurrenari emanen diot, hots, Geburoni. Baina arren galdatzen diot ez ditzan nehola ere gupidets elizgizonak». Geburonek erran zion: «Ez zenidan halakorik galdegin beharrik, ongi gogoan nituen aipatzeko, zeren ez da luze istorio bat entzun niola enperadorearen enbaxadore Saint Vincent eko jaunari1, eta kontatu eginen dizuet, ez baitu ahanztea merezi». 1 François Bonvalot, Besançon eko Saint Vincenteko abadea, Karlos V.aren ordezkaria izan zen Frantziako gortean, 1539tik 1541era. (I. O.) HOGEITA HAMAIKAGARREN ISTORIOA Kordelierren monasterio bat fraideak barnean zirela erre zuten, damatxo batekin amorostua zen haietarik batek ukan zuen krudelkeria betiereko oroitua izan zedin. Bazen, Austriako Maximiliano enperadorearen lurraldean2, biziki estimatua zen kordelierren komentu bat, eta handik hurbil zuen etxea zaldun batek. Eta halako adiskidetasuna zuen hango elizgizonekin, ezen ez baitzen, haien ongi, baruraldi eta diziplinetan parte hartzeagatik, emanen ez zien ondasunik. Eta, bertz eak bertze, bazen han kordelier handi eta eder bat, zaldunak kofesortzat hartua zuena, eta etxe hartan zaldunak berak bezalaxe manatzeko ahala zuena. Kordelier hura, ikusiz zaldunaren emaztea ezin ederragoa eta zuhurragoa zela, hain azkarki amorostu zen ha rtaz, ezen galdu egin baitzuen jan edanerako gogoa, eta orobat berezko arrazoimena ere. Eta, egun batean, bere eginkizuna betetzera deliberatu eta joan zen bakarrik zaldunaren etxerat, eta, han ez zela ikusirik, galdegin zion emazteari ea norat joana zen. Hark erran zion lur batzuk ikusterat joana zela eta bizpahiru egunez izanen zela kanpoan, baina, zerbait baldin bazuen, igorriko zuela gizon bat espresuki harengana. Fraideak ezetz erran zion, eta etxean harat honat hasi zen, nola bere baitan munta handiko zerbait duen gizon bat. Eta, ganberatik lekutu zelarik, erran zion emazteak neskatoetarik bati —biga baizik ez zituen —: —Hoa aita on horrengana ea zer duen, iduri baitzait kontent ez dagoen gizon baten begitartea duela. Ganberazaina korralera ilki zen eta galdegin zion ea zerbait behar zuen; hark baietz erran zion, eta, zoko batera eramanez, mahuka barnean zeukan sastakai bat hartu eta zintzurretik sartu zion. Fraideak hori egin orduko, heldu zen korralera sehi bat, zaldi z, etxalde batera errentaren eske joan eta itzulian zetorrena. Oina lurrean jarri bezain fite kordelierra agurtu zuen, eta hark, besarkatuz, sastakaia lepoan sartu zion gibeletik eta gazteluko atea hetsi zuen berehala. Damak, ikusiz neskatoa ez zetorrela, eta harriturik fraidearekin hain luzaz zegoelako, erran zion bertze ganberazainari: —Hoa ikusterat zer dela eta ez den heldu hire lankidea. Jalgi zen ganberazaina, eta, aita onak hura ikusi bezain sarri, zoko batera bulkatu eta lagunarekin egina zuen bezala egin zuen harekin ere. Eta etxean bakarrik zela ikusi zuelarik, damarengana joan eta erran zion ezen denbora luze zela beraz amorostua zel a, eta heldua zela tenorea obedi ziezaion. Damak, ez baitzuen sekulan halako susmorik ukan, erran zion: —Ene aita, iduri zait ene borondatea hain damugarria balitz, zuhaur zinatekeela lehena ni harrikatzen. Fraideak erran zion: —Ilki zaitez korralera, eta ikusiko duzu zer egin dudan. 2 Maximiliano I.a, Karlos V.aren aitona, Germaniako Erromatar Inperio Santuaren enperadorea izan zen 1493tik 1519ra arte. (I. O.) Dama, ikusi zituelarik bi ganberazainak eta sehia hilik, hain jarri zen izu eta ikara, ezen estatua bat bezala gelditu baitzen, hitzik gabe. Orduan, gaizto hark, ez baitzebilen ordubeteko gozamen hutsaren gibeletik, ez zuen behartu nahi ukan, eta erran zio n: —Ez beldurrik ukan, anderea, munduan gehien maite zaituen gizonaren eskuetan zaude. Eta hori erranik, bere abitu handia erauntzi zuen, eta haren azpian zeraman ttipiago bat presentatu zion damari, erranez ezen, hartzen ez baldin bazuen, aitzinean hilik zituen haien lekurat igorriko zuela bera ere. Damak, areago hilik bizirik baino, obedituko ziolako alegia egitea deliberatu zuen, bere bizia salbatzeko ez ezik, senarra itzuliko zela espero zuen arte denbora irabazteko ere. Eta, kordelierraren manuz, hasi zen burukoa kentzen ahal zuen baratxeen, eta a datsa libre gelditu zitzaiolarik, kordelierrak ez zion begiratu haren ederrari, ezpada presaka moztu zion. Hori egin ondoren, erauntzarazi egin zuen atorra has gelditu arte, eta bere abitu ttipia jauntzi zion, berak ohikoa zuena gibelerat hartuz; eta ahali k eta lasterrena jalgi zen handik, berekin harturik hain luzaz desira ukan zuen kordelier ttipia. Baina Jainkoak, zeina urrikari baitzaio atsekabean denari, gaizo emazte haren negar xortei behatu zien, halako maneran, ezen senarra, bere egitekoak uste bain o lehen bururaturik, emaztea zihoan ber bidetik itzularazi baitzuen etxerat. Baina kordelierrak, urrunetik ikusi baitzuen, erran zion damari: —Hara zure senarra, hor dator! Badakit begiratzen badiozu ene eskuetatik libratu nahiko zaituela; horregatik, segi ene aitzinetik eta ez itzuli burua haren alderat nehola ere, zeren, keinu bakar bat egiten baduzu, fiteago ukanen baitut ene sastakaia zure z intzurrean berak zu ene eskuetatik libratu baino. Hori erraten ari zela, hurrandu zitzaion zalduna eta galdegin zion nondik heldu zen; eta hark erran zion: —Zure etxetik, han utzi dut anderea onik, beha duzu. Iragan zen zalduna emaztea han zenik ohartu gabe, baina harekin zen sehi bat, zeina kordelierraren lagun zen anaia Jehanekin mintzatzen baitzen beti, deika hasi zitzaion nagusi andereari, anaia Jehan zelakoan. Emazteki gaixoak, ez baitzen menturatzen senar ra zen alderat begiratzen, ez zion hitzik ere egin; baina sehiak bidea gurutzatu zuen haren begitartea ikusteagatik, eta damak, hitzik ere egin gabe, keinua egin zion begiez, zeinak negarrez beterik baitzituen. Sehia nagusi jaunarengana joan eta erran zion : —Jauna, bideaz bertzaldera joan naiz eta ikertu dut kordelierrarekin doana, eta ez da anaia Jehan nehola ere, ezpada zure emaztearen eite handia duen bat, eta urrikarizko behako bat egin dit negarrez bete begiez. Zaldunak erran zion ametsetan ariko zela, eta ez zion batere kasurik eman. Baina sehiak, bere hartan tematuz, otoiztu zion haien gibeletik joaten utz zezan ea pentsatzen zuena ote zen ikusterat, eta iguriki zezala bidean bera itzuli arte. Zalduna akort iza n zen, eta beha gelditu zen sehiak zer berri ekarriko. Baina kordelierrak sentitu zuenean sehia gibeletik zetorrela anaia Jehani deika, emaztekia ezagutu ote zuen sumatuz, aldean zeukan makila ferratu bat hartu eta halako ukaldia eman zion saihetsean, ezen zalditik lurrera aurtiki baitzuen, eta, berehala, haren gainera jauzi egin eta zintzurra egin zion. Zalduna, zeinak urrunetik ikusi baitzuen sehia behaztopa egiten, pentsatuz istripuren bat ukan zuela, lasterka joan zitzaion zutitzen laguntzerat. Eta kord elierrak, zalduna ikusi bezain sarri, ukaldia eman zion bere makila ferratuaz, sehiarekin egin bezala; lurrera aurtiki zuen eta haren gainera egin zuen jauzi. Baina zaldunak, azkarra eta puxanta baitzen, halako moduan inguratu zuen kordelierra besoez, non ez baitzion paradarik eman min egiteko, eta sastakaia eskuetatik askarazi zion; berehala hartu zuen emazteak hura eta eskuratu zion senarrari, eta hark indar guziz a txiki zuen kordelierra txanotik. Eta hainbertze sastako eman zizkion, ezen fraideak barkamena eskatu zion eta aitortu zuen bere gaiztakeria. Zaldunak ez zuen hil nahi ukan, eta galdatu zion emazteari etxera joan zedin jendearen eta gizona eramateko orga ba ten xerka, eta hala egin zuen hark: abitua erauntzi eta han joan zen lasterka, atorra has eta ilea arras mozturik, etxeraino. Berehala jin ziren jende guziak, nagusia laguntzera atzemana zuen otsoa ekartzen; bidean kausitu zuten, eta gatibu hartu, estekatu eta zaldunaren etxerat eraman zuten. Hark Flandriako enperadorearengana igorri zuen gero, auzitara, eta han aitortu zuen bere nahikari makurra. Eta jakin zen, haren aitorpenaz eta ikuskariek lekuan berean egin frogantzen bidez, ezen monasterio hartara hai nbat eta hainbat aitoren alaba eta bertze neska eder eraman ukan zituztela, kordelier hark dama harekin egin nahi ukan zuen modu berean; eta erdietsiko zuen hori ere, izan ez balitz Gure Jaunaren graziagatik, zeina beti baitago Haren baitan esperantza dute nen fabore. Eta aipatu monasterioa bipildu egin zuten ohointzaz eskuratu gauzez eta han ziren neska ederrez, eta fraideak barnean sartuz su eman zioten, krimen haren memoria betiereko gordetzeko, zeinaren bidez jakiten ahal baita ez dagoela deus perilosago rik bizioan funtsatu amodioa baino, eta, orobat, ez dela deus humanoagorik ez laudagarriagorik bihotz bertutetsu baten baitan bizi den amodioa baino. «Gaitziturik nauzue, ene andereok, ikusirik egiak ez digula kordelierren faboreko hainbat istorio ekartzen nola ekartzen baitigu haien kontrako, zeren plazer handia eginen lidake, haien ordenari diodan atxikimenduagatik, laudatzen ahal nituzkeen istorio ba ten berri jakiteak; baina, egia erratea zin egin dugunez, beharturik nago, hain jende fidagarriak kontaturikoen berri ukanik, ez isiltzera, eta segurtatzen dizuet ezen, elizgizonek beren memoriaren laudagarri diratekeen egitateak egin ditzatenean, eginahal handiagoa eginen dudala haiek goresten kontatu berri dudan honen egia erraten egin dudana baino». «Fede onez diotsut, Geburon —erran zuen Oisillek —, horra krudelkeria deitura merezi lukeen amodio bat». «Harriturik nago —erran zuen Simontaultek —, nola ukan zuen fraide hark pazientzia, dama atorra has ikusirik eta bera nagusi izaten ahal zen lekuan, ez behartzeko». «Harena ez zen jaidura hutsa —erran zuen Saffredentek —, ezpada gormankeria; izan ere, egunero egunero gozatu nahi zuenez, ez zuen dastatze hutsez libertitzen denbora eman nahi». «Ez da hori —erran zuen Parlamentek —, konprenitu behar da gizon sumindu bat beti dela beldur, eta bera harrapatu eta zeukan harrapakina kenduko zioten beldurrak bildotsa hartu eta eramanarazi egin zukeen, nola otsoak eraman ohi duen ardia, gero gogara jan ahal izateko». «Alabaina —erran zuen Dagoucinek —, ez nuke erranen fraide hark emazteki hari amodioa zionik, ez eta harena bezalako bihotz gaizto batean jainko bertutetsu hori bizitzen ahal zenik ere». «Nolanahi ere —erran zuen Oisillek —, ongi gaztigatua izan zen. Jainkoari otoitz egiten diot halako eginbideei iduriko gaztiguak eslei dakizkien. Baina nori emanen diozu hitza orain?». «Zuhauri, anderea —erran zuen Geburonek —: ukanen duzu segur istorio onen bat guri kontatzeko». «Ene aldia denez —erran zuen Oisillek —, zinez bikaina den bat kontatuko dizuet, ene mendean gertatua eta ikusi zuenak berak kontatua. Segur naiz ongi dakizuela heriotza dela gure malur guzien azkena, baina, gure malurrari fin ematen dionez, erraten ahal da hura dela gure zoriona eta gure pausu segura. Gizon emazteen zorigaitza, beraz, heriotzaren desira ukan eta hura erdietsi ezina da; horregatik, gaizkile bati eman dakiokeen gaztigurik handiena ez da heriotza, ezpada tai gabeko tormentu bat: hain handia, e zen desiragarri bilakatzen baitu heriotza, eta hain ttipia, ezen ezin baitu hura aitzinatu. Bada horrela erabiltzen zuen senar batek emaztea, orain berean entzunen duzuenez». HOGEITA HAMABIGARREN ISTORIOA Bernagek, jakin zuelarik dama alemaniar bat nolako pazientziaz eta umiltasunez sumetitzen zitzaion bere laxokeriaren kariaz senarrak betearazten zion penitentzia bitxiari, halako moldez konbentzitu zuen senar hura, zeinak, iragana ahantziz, emaztea gupidet si egin baitzuen, eta, gibelerat berekin hartuz, hagitz seme alaba ederrak ukan zituen gerora. Karlos erregeak, deitura hori zuen zortzigarrenak, Alemaniara igorri zuen zaldun bat, Bernage izenekoa3, Amboisetik hurbil den Sivray ko jauna zena, zeina, zalu zalu ibiltzeagatik, gau eta egun entseatu baitzen bere bidean aitzina egitera, halako moduan, ezen arrats batez, biziki berant, arribatu baitzen zaldun baten gaztelurat, non ostatua galdegin eta doi doia erdietsi ahal ukan baitzuen. Nolanahi ere dela, zaldunak jakin zuelarik Bernage halako errege baten zerbitzaria zela, harenganat heldu zen, eta arren galdatu zion ez gaizki hartzeko etxeko jendeen dorpetasuna, zeren, gaizkia desira zioten emaztearen ahaide batzuen kariaz, beharturik baitzen bera etxea modu hartan hetsirik ukaiterat. Halaber, Bernagek jakinarazi zion zein mandaturekin heldu zen, eta zaldunak bere burua eskaini zion ahal zuen zerbitzu oro egiteko jaun zuen erregearendako, eta bere etxer a eraman zuen, non ohore guziz ostatatu eta bestatu baitzuen. Afaltzeko tenorea zen, eta zaldunak tapiz ederrak zintzilik zeuden sala eder baterat eraman zuen. Eta jatekoa mahairat ekarri zuten bezain laster, ikusi zuen tapizeriaren gibeletik ateratzen zela emazteki bat, ikusten ahal zenik eta ederrena, baina burua a rradaturik zeukana, eta gaineratekoan beltzez beztitua alemaniar moldean. Eta zaldunak Bernage jaunarekin batera eskuak garbitu zituelarik, eraman zioten ura dama hari, zeina eskuak garbituz mahai burura joan baitzen esertzera, nehorekin mintzatu gabe, eta harekin ere nehor mintzatzen ez zela. Bernage jaunak finki behatu zion eta sekulan ikusia zuen damarik ederrenetarik zela iduri zitzaion, salbu begitartea biziki zuhaila eta kara biziki tristea zuela. Damak, zerbaitxo jan eta gero, edateko galdatu zuen, e ta hango sehi batek ekarri egin zion ontzi harrigarri batean, zeina burezur bat baitzen, begi zuloak zilarrez estaliak zeuzkana; eta handik edan zuen bizpahiru aldiz. Afaldu zuelarik eta eskuak berriz garbitu ondoren, etxeko jaunari gur egin eta tapizeriar en gibelerat itzuli zen, nehori hitzik egin gabe. Bernage hain zen harriturik halako gauza arrotza ikusirik, non guziz triste eta pentsakor gelditu baitzen. Zaldunak, ohartu egin baitzen, erran zion: —Ohartu naiz estonatu egin zarela mahai honetan ikusi duzunaz, baina, ikusirik zure baitan dagoen onestasuna, ez dizut gorde nahi zer den, ez dezazun pentsa ene baitan halako krudelkeriarik dagoenik kausa handirik gabe. Ikusi duzun dama hori ene emaztea du zu, zeina sekulan gizon batek emazteki bat maite ukan duen baino gehiago maite ukan baitut, hainbertze, ezen, harekin esposatzeko, beldurrak oro ahantzi eta honat ekarri bainuen, haren burasoen gogoz kontra. Berak ere halako amodio txerak egiten zizkidan, ezen ene bizia hamar mila aldiz menturatuko bainuen hura honat ekartzeko, beraren eta bion atseginerako; eta horrela bizi izan ginen denbora batez, halako pausuan eta bozkarioan, non giristino herri guziko zaldunik urosentzat bainuen ene burua. Baina, egin nuen bidaia batean, ene ohoreak 3 Pertsonaia hau Claude Bernage izan daiteke, Luis XI.ak Amboise tik Reims era igorri zuena 1475ean, han egiten ari ziren harresi lanak gainbegiratzera. Beste batzuen ustez, baina, Luis XI.aren seme Karlos VIII.aren zerbitzari bat izan daiteke. (I. O.) hartaraturik egin behar ukan bainuen, hark bere ohorea, kontzientzia eta eneganat zuen amodioa ahantzi zuen, eta etxean hazia nuen zaldun gazte batekin amorostu zen; eta horretaz ohartu nintzen, itxuraz, itzuli nintzelarik. Alabaina, hain zen handia nion a modioa, ezen ezin bainintzen harekin mesfida izan, harik eta esperientziak begiak zabaldu zizkidan arte, eta orduan ikusi nuen heriotzak baino beldur handiagoa ematen zidana. Horren kariaz, nion amodioa sumindura eta etsimendu bilakatu zen, halako maneran ezen hain hurbiletik zelatatzen bainuen, eta, egun batean, kanporat nindoalako itxura eginez, bera orain egon ohi den ganberan gorde bainintzen, eta, ni partitu eta gutira, bera erretiratu egin zen eta zaldun gazte hura jinarazi zuen, eta han ikusi nuen hu ra ganberan sartzen eta emaztearekin eni baizik ez dagokidan ausarkeriaz zebilela. Baina, ikusi nuelarik damaren ondoan oheratzera zihoala, jalgi nintzen eta beso artean harrapatu nuen, eta ero egin nuen. Eta emazteak egin krimena hain iduri zitzaidan hand ia, ezen hiltze harekin zigortzea ez baitzuen aski, eta heriotza bera baino nardagarriagoa izanen zitzaion zigorra ezarri nion: plazerik handienak hartzeko erretiratzen zen ganbera haren barnean gakotu nuen, eta ni baino anitzez gehiago maite zuen haren ko npainian, gainera; eta ganberako armairu batean jarri nizkion bere lagunaren hezur guziak, kabinete batean zer baliosak zintzilikatu ohi diren moduan. Eta haren memoria gal ez dezan, han aterarazten diot mahairat, otordu orotan, koparen orde gaizto haren b urezurra; eta hori, ene aitzin aitzinean, bizirik ikus dezan bere hobenez heriotzarainoko etsai bihurtu ninduen hau, eta beraren amodioz hilik ni baino gehiago maite nahi ukan zuena. Eta horrela, bazkaltzean zein afaltzean hor ikusten ditu atsekaberik hand iena eragin behar dioten bi gauzak: etsaia bizirik eta maitea hilik, eta dena beraren hobenez. Gaineratekoan, ene burua bezala dut tratatzen, salbu berak ilea arras mozturik duela, ez baitagokio adulteroari orrazkerarik, ez eta lizunari belorik. Horregatik darama burua arradaturik4, birjintasuna eta onestasuna galduak dituela erakutsiz. Ikusi nahiko bazenu, eramanen zintuzket harenganat. Eta gogotik onetsi zuen hori Bernagek: jaitsi ziren biak, eta han kausitu zuten dama ganbera eder batean, bakar bakarrik, supazter xokoan jarririk. Zaldunak tira egin zion armairu handi baten aitzinean zen erridau bati, eta han azaldu ziren gizon hil baten hezur guziak zintzilik. Bernagek gogo handia zuen damarekin mintzatzeko, baina, senarraren beldur, ez zen menturatu. Zaldunak, hartaz oharturik, erran zion: —Deus errateko plazer baduzu, ikusiko duzu nolako grazia duen eta zein ele ederra den. Bernagek, berehala, erran zion: —Andere hori, sufrikarioaren heinekoa duzu pazientzia. Iduri zait munduko emaztekirik malurusena zarela. Damak, negar xorta begian zuela, denik eta graziarik umilenaz, erran zion: —Jauna, aitor dut ene hobena hain dela handia, ezen hemengo jaunak (zeina ez bainaiz gai senar izendatzeko ere) egiten ahal dizkidan makurrak oro ez baitira enetako deus hura laidoztatu ukanaren damuaren aldean. Eta hori erranik, negarrez hasi zen saminki. Zaldunak, Bernage besotik atxiki eta eraman egin zuen handik. Biharamun goizean, Erregek egin mandatua betetzera partitu zen. Bizkitartean, zaldunari adio eginez, ezin izan zen joan hari erran gabe: —Jauna, nik zuri dizudan atxikimenduak eta zurean naizenetik eskaini didazun ohoreak eta etxekotasunak behartzen naute erratera ezen iduri zaidala, ikusirik zure emazte gaixoaren 4 Ilea arras eramatea desohorearen seinale da (ikus Pauloren 1. gutuna korintoarrei, 11:5). (I. O.) baitan den damu handia, urrikalmendua zor diozula; orobat, gaztea zarela, eta ez duzula haurrik, eta makur handia litzatekeela zurea bezain etxe ederra galtzea, eta agian batere maite ez zaituztenek erdiestea ondoriotasunez. Zaldunak, zeina deliberatua baitzen emazteari sekulan ez mintzatzera, luzaz erabili zuen gogoan Bernage jaunak errana, eta, hondarrean, ohartu zen hark egia zioela, eta hitzeman zion ezen, emazteak orain arte bezain umil segitzen bazuen, gupidetsiko zuela egunen batean. Horrela partitu zen Bernage bere mandatua egiterat. Eta itzuli zelarik bere jaun Erregeren baitara, burutik buru kontatu zion dena, eta printzea ere ber iritzikoa izan zen; eta, bertzeak bertze, damaren edertasuna aipu ukan zuenez, igorri zu en Erregek bere pintorea, Jehan de Paris izenekoa5, dama haren erretratua zuzenki egin eta ekar ziezaion. Eta hala egin zuen hark senarraren baimenaz, zeinak, penitentzia luze baten ondoren, haurrak ukaiteko zuen desiragatik eta emazteaz zuen pietateagatik —eta hark bere penitentzia onesteko ukan zuen umiltasunagatik —, berekin hartu baitzuen berriz emaztea, eta harekin ukan zituen anitz haur eder. «Ene andereok, halako kasuan suertatu diren emazte guziek eite horretako godalet batean edanen balute, zinez beldur naiz ez ote liratekeen hainbat kopa urreztatu burezur bilakatuko. Jainkoak begira gaitzala, zeren, haren borondateak atxikitzen ez bagaitu, ez da nehor gure artean makurragorik egiten ahal ez duenik; baina, Hari konfiantza eginez gero, begiratuko ditu beren burua begiratzeko gai ez direla aitortzen dutenak. Eta beren ahulezia aitor dezaten arte tentatuak izateko peril handian dira beren indarr ean fidatzen direnak. Eta ikusi izan dira emazteak halakoetan trebukaturik, zeinetan ohoreak salbatu dituen hain bertutetsuak ez bide ziren bertze batzuk. Hala dio erran zaharrak: “Jainkoak begiratzen duena ongi begiratua da”.». «Ene iduriz —erran zuen Parlamentek —, zigor hori ahal zitekeen arrazoizkoena izan zen; zeren laidoa heriotza baino makurragoa den gisa berean izan behar du zigorrak heriotza baino makurrago». Ennasuittek erran zuen: «Ez nauzu ni iritzi berekoa, zeren nahiago bainuke ene bizi guzian ene amorante guzien hezurrak kabinetean ikusi, ezen ez haiengatik hil, ez baita, bistan da, zuzendu ezin den makurrik; ordea, heriotzaren ondoren ez dago deus zuzentzerik». «Nola zuzenduko zenuke ahalkea? —erran zuen Longarinek —, ongi baitakizu ezen, halako makur baten ondoren, emazteki batek egiten ahal duen deusek ezin diola ohorea erreparatu». «Arren galdatzen dizut —erran zuen Ennasuitek —, erradazu ea egun ez ote duen Magdalenak ohore handiagoa gizon emazteen artean haren ahizpa birjina zenak baino». «Aitor dizut —erran zuen Longarinek — ezen hura laudatua dela gure artean Jesu Kristori ukan zion amodio handiagatik eta pairatu zuen penitentzia handiagatik; baina berekin du oraino bekatari deitura». 5 Jean Perréal, XV. mende bukaerako pintore ezaguna, Frantziako Karlos VIII.aren, Luis XII.aren eta Frantzisko I.aren gorteetan aritu zena. (I. O.) «Ez dit axola —erran zuen Ennasuitek — zein deitura ematen didaten jendeek, ezpada Jainkoak barka nazala eta orobat ene senarrak. Deusengatik ere ez nuke hil nahi». «Andereño hark bere senarra zuzen den bezala maite baldin bazuen —erran zuen Dagoucinek —, harritzen naiz nolaz ez zen doluminez hiltzen, bere bekatuaren kariaz hilarazi zuen haren hezurrak ikustean». «Nola, bada, Dagoucin —erran zuen Simontaultek —, ez dakizu oraino emazteek ez dutela ez amodiorik ez damurik ezagutzen?». «Jakiteko nago oraino —erran zuen Dagoucinek —, izan ere, ez naiz sekulan menturatu haien amodioaren peskizan, desira dudana baino gutiago kausitzeko beldur». «Fedetik eta esperantzatik bizi zara, beraz —erran zuen Nomerfidek —, nola txirria haizetik6? Ongi ase erraza zara, gero!». «Nik aski dut —erran zion hark — ene baitan sentitzen dudan amodioarekin eta damen bihotzean halakorik badelako esperantzarekin, baina, iguriki bezala, segur banendi horretaz, hain biziki loriatuko nintzateke non ezin jasanen nukeen hil gabe». «Begira zaitez ongi izurritik —erran zuen Geburonek —, zeren bertze gaitz horretatik trankil egoten ahal zara. Baina nik jakin nahi nuke nori emanen dion hitza Oisillek». «Emanen diot Simontaulti —erran zuen hark —, bai baitakit ez duela nehor gupidetsiko». «Apur bat mihi gaiztoa naizela erratea bezala da hori, ezta —erran zuen Simontaultek —? Alabaina, erakutsiko dizuet mihi gaizto deituriko anitzek egia erran izan dutela. Iduri zait, ene andereok, ez zaretela kontatzen dizkizueten istorio guziak sinesteko be zain zozoak, ukaiten ahal duten ezein saindutasun itxura dutela ere, dauden frogak ez baldin badira duda uxatzeko bezain fermuak. Izan ere, halako mirakuluen pean gehiegikeriak egon ohi dira ardura; eta hori dela eta, mirakulu bat kontatu nahi nizueke, zei na gehiago izanen baita printze leial baten goresmenez elizgizon gaizto baten desohoretan baino». 6 Rabelais ek ere aipatutako elezahar baten arabera, hegazti hankaluze horiek (txirriak) haizeaz elikatzen direlako uste okerra zegoen artean garai hartan. (I. O.) HOGEITA HAMAHIRUGARREN ISTORIOA Apez baten hipokrisia eta gaiztakeriak, saindutasunez bezti arreba izorra utzia baitzuen, agerian gelditu ziren Angulemako kondearen zuhurtziari esker, eta haren manuz justiziak zigorra ezarri zuen. Angulemako Charles kondea, Frantzisko erregearen aita7, printze leiala eta Jainkoa errespetatzen zuena, Cognac en zegoen, non kontatu baitzioten, handik hurbileko herri batean, Cherves izenekoan8, bazela neska birjina bat, halako austeritatean bizi zena, ezen miresteko zerbait baitzen, eta hala ere izorra kausitu zutela. Hark ez zuen, ordea, nehola ere disimulatzen, eta jende orori segurtatzen zion ez zuela sekulan gizonik ezagutu eta ez zekiela nolaz agitu zitzaion hura, ezpada Izpiritu Sainduaren obra zela. Eta jendeak aise sinesten zion, eta bigarren Andredena Maria bat balitz bezala hartu eta halako fama ematen zioten, zeren guziek baitzekiten haurra zenetik izan zela hain zuhurra, non ez baitz en haren baitan mundukeriarik batere izan. Eta barur egiten zuen ez soilik Elizak manatu egunetan, ezpada astean barna ere zenbait aldiz bere debozioak eskatu arau, eta elizkizunen bat baldin bazen, ez zen elizatik mugitu ere egiten. Horregatik, hainbertze estimatzen zuen jende guziak haren bizitza, non harat heltzen baitziren denak hango mirakulua ikustera, eta lorios zen zinez haren beztimenda ukitzea erdiesten zuen oro. Parrokiako apeza anaia zuen, gizon adinekoa eta bizimodu zorrotzekoa, eliztarrek esti matua eta gizon saindutzat zeukatena, eta hain hertsiki tratatzen zuen arreba, non etxe batean hetsarazi baitzuen, eta hori ez zitzaion jendeari laketu. Eta hain erasia handia sortu zen, ezen, erran dizuedan bezala, berriak kondearen belarrietarat heldu ba itziren. Hark, ikusirik sortu nahasmendua, eta populua handik idoki nahirik, entzule maisu bat eta erremusinari bat igorri zituen, bi biak ere biziki jende onak, egia jakiteko. Eta joan ziren haiek leku hartarat, eta ahalik eta zaluenik bildu zuten kasuari buruzko informazioa, apezarekin mintzatuz, zeina hain zegoen enoaturik afera hartaz, ezen galdatu baitzien biharamunean jin zitezen egin asmo zuen egiaztatze probara. Aipatu apezak goizean goizik kantatu zuen meza, eta han egon zen arreba, belauniko denbora guzian haurbidean aitzinatua bazen ere, eta, meza bururatu zelarik, apezak, Corpus Dominia hartu, eta, han ziren jende guzien aitzinean, erran zion arrebari: —Oi, malurusa, hemen duzu zuregatik heriotza eta pasioa pairatu duen Hau, eta honen aitzinean galdegiten dizut ea birjina zaren, beti segurtatu ukan didazun bezala. Neskak ausart ihardetsi zion baietz. —Eta nola da posible, orduan, birjina iraun eta izorra egotea? Neskak ihardetsi zuen: —Ezin dut bertze azalpenik eman, ezpada Izpiritu Sainduaren graziaz izan dela, zeinak ene baitan plazer duena egiten baitu; baina ezin dut ukatu Jainkoak birjina atxikiz eman didan grazia, sekulan ez baitut ezkontzeko desirarik ukan. Anaiak, berehala, erran zion: 7 Frantzisko I.a Frantziakoaren eta haren arreba Margarita Nafarroako erreginaren aita, 1496an hila; Angulemako konderriaren lagapen hartzaile zen garai hartan. (I. O.) 8 Egun, Cherves deCognac. (I. O.) —Jesu Kristoren gorputz preziosa emanen dizut, zeina zure kondenamendurako hartuko baituzu diozun hori egia ez baldin bada, eta konde jaunak igorririk hemen diren Jaun hauek izanen dira lekuko. Neskak, zeinak hogeita hamar urte baitzituen9, honela egin zuen zin: —Gure Jaunaren gorputza hartzen dut, hemen dena zuen aitzin, ene kondenamendurako, zuen aitzinean, jaunak, eta zurean, ene anaia, nehoiz zu ez bertze gizon batek ukitu baldin banau. Eta hori erranez hartu zuen Gure Jaunaren gorputza. Entzule maisua eta kondearen erremusinaria, hura ikusiz, guziz nahasirik joan ziren, pentsatuz halako juramentuak ez ziola lekurik uzten gezurrari. Eta erreportatu zioten guzia kondeari, sinetsarazi nahiz berek sinesten zutena. Baina hark, zuhurra baitzen, ongi pentsatu ondoren, erranarazi zien berriz juramentua hitzez hitz, eta gogoetatu ondoren erran zien: —Neskak erran dizue sekulan ez zuela gizon batek ukitu, salbu eta anaiak; eta ene iduriz, egiaz, anaiak egin dio haur hori, eta bere gaiztakeria estali nahi du orain disimulu handi baten pean. Baina guk, behin etorri zen Jesu Kristorengan sinesten dugunok, ez genuke bertze baten beha gelditu behar. Horregatik, zoazte berriz eta sar ezazue apeza kartzelan. Segur naiz aitortuko duela egia. Eta hark manatu moduan egin zen; ez, ordea, erasia handirik gabe halako gizon onari egiten zitzaion eskandaluaren kariaz. Eta apezak, preso hartu zuten bezain zalu aitortu zuen bere gaiztakeria, eta nola aholkatu zion arrebari erraten zuena erratera, elkar rekin ukana zuten bizitza estaltzeko, eta ez soilik estakuru arin batez, ezpada erakustera emate faltsu batez, zeinaren bidez ohoretsu ageri baitziren jende ororen aitzinean. Eta neskari zin eginarazteko Gure Jainkoaren gorputza hartzeko bezain tzarra nola izan zen erantzuki egin zitzaionean, ihardetsi zuen ez zela bera hain ausarta, eta hartu zuen ogia ez zegoela ez sagaratua eta ez benedikatua10. Eta egin zitzaion erreporta Angulemako kondeari, zeinak galdegin baitzion justiziari zuzena zena egin zezan. Iguriki zuten arreba erdi zen arte, eta, seme eder bat ukan zuelarik, erre egin zituzten elkarrekin anai arrebak, eta populu osoa balditurik gelditu zen, ikusi zutenean halako beztimenda saindu baten pean hain munstro ikaragarria zegoela, eta halako bizimo du laudagarri eta sainduaren pean hain bizio hastiagarria zela nagusi. «Hara, ene andereok, nola konde onaren fedea ez zuten garaitu kanpoko zeinuek ez eta mirakuluek ere, hagitz ongi baitzekien Salbatzaile bakarra dugula, zeinak, “Consummatum est” dioelarik, argi utzi baitu ez dagoela haren ondokorik gure salbamendurako». «Segurtatzen dizuet —erran zuen Oisillek — ezen ausartzia eta hipokrisia handia izan zela Jainkoaren eta giristino onaren beztimendaz halako bekatu izugarria estaltzea». «Entzun ukan dut —erran zuen Hircanek — ezen, Erregeren mandatu baten itxuran, krudel eta tirano jokatzen dutenak bigatan zigortuak izan ohi direla, beren injustizia Erregeren justiziapean estaltzen dutelako; halaber, ikusiko duzue nola hipokritak, nahiz et a aitzinerat egin denbora batez Jainkoaren eta saindutasunaren beztimendapean, Jainko Jaunak bere mantoa altxatzen duenean, hor gelditzen diren denak agerian eta biluz. Eta berehala, haien biluztasun, zikinkeria eta tzarkeriak itsusiago agertzen dira beren estalkia ohoretsua den baino». 9 Zenbait bertsiotan neskak hamahiru urte zituela dio. (I. O.) 10 Bedeinkatu gabeko ostia bat zela, alegia. (I. O.) «Ez da deus atseginagorik —erran zuen Nomerfidek — bihotzak pentsatu ahala laño laño mintzatzea baino!». «Mozkina ateratzeko ari zara11 —ihardetsi zuen Longarinek —, iduri zait zure kondizioaren arabera ematen ari zarela iritzia». «Erranen nizuke —erran zuen Nomerfidek — ezen zoroak, hil ezean, zuhurrak baino luzazago bizi ohi direla, eta arrazoi bakarra ikusten dut horretarako, eta da ez dituztela batere disimulatzen beren pasioak. Samurturik badira, joka hasiko dira; bozkariotsu ba dira, irriz; eta zuhur itxuran dabiltzanek hainbertze disimulatzen dituzte beren itzalak, non beren bihotzak pozoiturik baitituzte osoki». «Eta nik uste dut —erran zuen Geburonek — egia diozula, eta jasaten ditugun gaitz guzien kausa hipokrisia dela, izan Jainkoaganakoa, izan gizon emazteekikoa edo Naturarekikoa». «Ederra litzateke —erran zuen Parlamentek — gure bihotzak hain beterik baleude oro bertute eta bozkario den Haren fedez, ezen libreki erakusten ahal baikenizkioke jende orori». «Hori —erran zuen Hircanek —, gure hezurren gainean batere haragirik ez den tenorean izanen da». «Ordea, Jainkoaren izpirituak —erran zuen Oisillek —, zeina heriotza baino azkarragoa baita, mortifikatzen ahal du gure bihotza, gorputza kanbiatu eta hondatu gabe». «Ene andere hori —erran zuen Saffredentek —, gizon emazteen baitan oraino komun ez den Jainkoaren dohain batez ari zara». «Komuna da fededunen artean —erran zuen Oisillek —, baina, haragikoiek12 adituko ez dutenez ongi gai hau, jakin dezagun nori ematen dion hitza Simontaultek». «Nomerfideri emanen diot —erran zuen Simontaultek —, zeren, bihotza bozkarioz beterik duenez, ez baitigu ele tristerik ekarriko». «Eta egiaz —erran zuen Nomerfidek —, irri egiteko gogoz zaretenez, hartarako parada emanen dizuet. Eta erakusteko zenbateko kaltea ekartzen duen beldurrak eta ezjakintasunak, eta nola sarri mintzo baten ongi ez aditzeak ekartzen ahal duen hainbat gaitz, kon tatuko dizuet Niorteko bi kordelierri agitu zitzaiena, zeinak, harakin baten eleak ongi ez aditzeagatik, hiltzear zirela uste ukan baitzuten». 11 Bertsio batzuetan “Trufaz ari zara” ematen dute pasarte honetan. (I. O.) 12 Biblian dioenez, haragian bizi direnak, hots, bekatuan. (I. O.) HOGEITA HAMALAUGARREN ISTORIOA Bi kordelierrek, berendako ez zen sekretu bati beha egoteagatik, harakin baten eleak gaizki interpretatu eta perilean ezarri zuten beren bizia. Bada herri bat Niort eta Fors artean, Grip izenekoa, Forseko jaunari dagokiona. Egun batean, Niortetik heldu ziren bi kordelier biziki berant arribatu ziren Grip horretara, eta harakin baten etxean hartu zuten ostatu. Eta haien ganberaren eta ostalariarena ren artean zinez gaizki eratxikiriko holtz bat baizik ez zegoenez, senarrak emazteari ohean zirela zer erraten zion entzuteko gogoa ukan zuten; eta belarria atxiki zuten ostalariaren oheburuaren alderat, zeina, ostataturik zeuzkan haietaz mesfidatu gabe, e maztearekin ari baitzen buruz buru etxeko aferez, eta erraten zion: —Maitea, goiz jaiki beharra dut bihar gure kordelierrak ikusteko, ba baita bat aski gizena, eta kalitu egin behar dugu; gatzetan jarriko dugu segidan eta probetxu oneko izanen zaigu. Eta hark bere urdeak aipu zituen bitartean, kordelier erraten baitzien, bi fraide gaixoak, konjurazio hura entzunik, segur izan ziren beren buruez ari zirela, eta beldur eta izu handiz egon ziren eguna noiz argituko. Haietarik bat biziki gizena zen eta bertzea aski meharra. Gizena kofesatu egin nahi zen lagu narekin, eta erraten zion ezen Jainkoaren amodioa eta harenganako beldurra galduak zituen harakin batek idi bat edo bertze edozein kabala bezain aise sarraskituko zuela bera. Eta ikusirik beren ganberan hetsirik zeudela, eta handik ez zirela jalgitzen ahal ostalariarenetik iragan gabe, guziz segur egon behar zuten beren heriotzaz, eta Jainkoari gomendatzen zizkioten beren arimak. Baina gazteenak, ez baitzen bere laguna bezain ikaraturik, erran zion ezen, atea hetsirik zegoenez, entseatu behar zutela leihoan barna ateratzera, zernahi zela ere ez baitzen heriotza baino makurragoa izanen. Eta gizena akort izan zen. Ireki zuen gazteak leihoa, eta, ikusirik handik lurrera ez zegoela goratasun handirik, jauzi egin eta ahalik eta zaluena eta urrunena lekutu zen han dik lagunaren beha egon gabe, eta hura ere menturatu zen jauzi egitera. Baina bere pisuak lurrean geldiarazi zuen; izan ere, jauzi baino gehiago erori egin baitzen dorpeki, eta biziki kolpatu zen zango batean. Eta, ikusi zuelarik lagunak abandonatu egin zuela eta ezin zuela aitzina egin, ingururat behatu zuen ea non gordetzen ahal zen; txerritegi bat baizik ez zuen ikusi, eta haraino herrestatu zen ahal ukan zuen bezala. Atea zabaldu zuelarik barnean gordetzeko, han eskapatu ziren bi urde handi, eta haien lekuan kukutu zen gaizo kordelierra, borta tipia bere gibeletik hetsiz, eta espero zuen, jendea ingurutik sentitzean, deitu ahal ukanen zuela sokorri eske. Baina goiza heldu bezain fite, prestatu zituen harakina k bere ganibet handiak eta erran zion emazteari berekin etortzeko urde gizena hiltzera. Eta kordelierra gorderik zegoen txerritegirat heldu zelarik, oihuka hasi zen biziki ozen, borta tipia zabaltzen zuela: —Jalgi hadi kanporat, kordelier jauna, jalgi hadi kanporat, egun hire odolkiak ukanen ditiagu eta! Gaizo kordelierra, zango gainean sustengatu ezinik, lauoinka jalgi zen handik, urrikalmendua eskatuz ahalik eta gorakienik. Eta fraide gaixoaren beldurra handia baldin bazen, ez zen tipiagoa harakinaren eta haren emaztearen izua, zeren haiek pentsatu baitz uten San Frantzisko samurtu zitzaiela azienda bati kordelier deitura ematen ziotelako, eta belauniko jarri ziren anaiaren aitzinean, San Frantziskori eta haren ordenari barkatzeko galdatuz, eta hala, batetik kordelierra zebilen harakinari urrikal zekion ga ldatzen, eta bertzetik harakina berari, halako maneran, non batak eta bertzeak han egon baitziren ordu laurdenez, jabaldu ziren arte. Hondarrean, aita onak, oharturik harakinak ez ziola neholako gaitzik eragin nahi, erran zion zergatik zegoen kukuturik txerritegian, eta haien beldurra irri bilak atu zen berehala, ez bazen kordelier gaixoa, min baitzuen zangoan, ezin zela loriatu. Baina harakinak etxerat eraman zuen eta biziki ongi goxatu zizkion zauriak. Haren lagunak, zeinak ataka gaitz hartan utzia baitzuen, gau osoa eman zuen lasterka, halako m oduan non goizean Forseko jaunaren etxerat heldu baitzen, eta han harakin hartaz pleinitu zen, laguna hil zuelakoan, ez baitzen hura beraren gibeletik heldu. Aipatu Forseko jaunak norbait igorri zuen berehala Griperat egia jakiteko. Hura jakinik, ez zitzai on nehola ere negar egiteko modukoa iduritu, eta huts egin gabe joan zitzaion kontatzerat bere andere nagusi Angulemako dukesari, zeina Frantzisko izendun lehen erregearen ama baitzen. «Hara, ene andereok, nola ez den norberarendako ez den sekretu bat entzun behar eta bertzeren eleak gaizki aditu». «Ongi nekien Nomerfidek ez zigula negarrik eraginen —erran zuen Simontaultek —, ezpada irri eginaraziko zigula gogotik; eta horretan ordain ederra hartu dugu denok». «Orduan —erran zuen Oisillek —, emanagoak gara erokeria batekin libertitzera zuhurki egin gauza batekin baino?». «Izan ere —erran zuen Hircanek —, halakoak laketagoak zaizkigu, gure izaeratik hurbilagoak izaki, ez baita hura, berez, sekulan zuhurra; eta batbederak bere idurikoa du laket: eroak, erokeriak, eta zuhurrak, zuhurtzia. Ene ustez —erran zuen —, ordea, ez dago ez zuhurrik ez erorik, halako istorio batez irri egin gabe irauten ahal duenik». «Batzuek —erran zuen Geburonek —, hain dute bihotza zuhurtasunari emana, non, entzuten dutena entzuten dutela, ezin baitzaie irria eragin, zeren halako bozkarioa eta hain arraitasun neurrizkoa dute beren bihotzetan, ezen deusek ere ez baititu aldaratzen aha l». «Non dira halakoak —erran zuen Hircanek —?». «Iragan denborako filosofoak13 —ihardetsi zuen Geburonek —, zeinek doi sentitzen baitzuten tristezia zein loria; edo, bederen, ez zuten neholako alegiarik egiten, hain zuten estimu handian beren buruak eta beren pasioak bentzutzea». «Eta ongi kausitzen dut nihaurek ere —erran zuen Saffredentek — pasio biziozko bat bentzutzea; baina neholako makurrik ez dakarren pasio natural baten kasuan, alferrikakoa deritzat halako garaitiari». «Eta, halere —erran zuen Geburonek —, lehengoek estimu handian zuten bertute hori». «Erran gabe doa —ihardetsi zuen Saffredentek —, guziak ez ziren zuhurrak, zentzu on eta bertute itxura gehiago baitzen haien baitan egiatan zegoena baino». «Bizkitartean —erran zuen Geburonek —, bistan da gauza txarrak aurpegiratzen zizkiotela elkarri, eta Diogenes bera Platonen ohe gainean ibili zen14, jakin nahiegia baitzen haren gusturako, adierazteko mespretxatzen zuela eta oinpean erabili nahi zuela Platonen ospe hutsala eta gutizia, erranez: “Oinkatzen dut eta mespretxatzen Platonen urguilua”.». 13 Estoikoez ari da. (I. O.) 14 Diogenes Laerzioren “Filosofoen bizitzak” liburutik dator anekdota hori. (I. O.) «Baina ez duzu guzia erraten —erran zuen Saffredentek —, zeren Platonek ihardetsi zion bertzelako urguilu bat zela berarena». «Egia errateko —erran zuen Parlamentek —, ezina da guhaurek bentzutzea guhauren buruak, ez baldin bada urguilu handi batez, eta bizio horri behar diogu ukan denok beldurrik handiena, heriotzak eta bertute guzien hondamendiak sortua baita». «Ez al dizuet goizean irakurri —erran zuen Oisillek — ezen, bertze gizon emazte guziak baino zuhurrago izan nahirik eta, arrazoinamenduaren argi batez, gauza ororen sortzailea den Jainkoa ezagutzerat heldu direnak, bilakatu izan direla, ordea, ezjakinago et a zentzugabekoago ez soilik bertze gizon emazte guziak baino, ezpada basapiztiak berak baino, beren buruei esleitzeagatik loria hori, ezen ez haren iturri den Hari, eta uste ukaiteagatik jakinduria hori beren nekeei esker irabazia zutela? Zeren, beren izpi rituetan herraturik, eta beren buruei esleituz Jainkoarena baizik ez dena, agerian utzi dituzte beren hutsak beren gorputzen desordenagatik, beren sexuaren ordena ahantzi eta makurbidean ezarriz, nola erakutsi digun egun Jondoni Paulok erromatarrei eskribi turiko gutunean15». «Ez da gure artean nehor —erran zuen Parlamentek —, zeinak, gutun horren bidez, ez duen aitortuko kanpoko bekatuak oro ez direla barne zorigaitzaren fruitu baizik; izan ere, zenbatenaz egon zorigaitz hori bertutez eta mirakuluz betea, hainbatenaz eta perilo sagoa da errotik erauzteko». «Gu, gizonok —erran zuen Hircanek —, hurbilago gaude gure salbaziotik zuek, emazteok, baino, zeren, ez ditugunez gure fruituak batere disimulatzen, aiseago ezagutzen ditugu gure erroak; baina zuek, zeinak ez zareten menturatzen haiek kanporat erakustera eta hainbertze obra itxurazko egiten duzuen, neke handiz ezagutuko dituzue halako estalki ederraren pean hazten diren urguiluzko erro horiek». «Aitor dizuet —erran zuen Longarinek — ezen, Jainkoaren hitzak ez badarakuskigu, fedearen bidez, gure bihotzetan gorderiko desleialtasunaren legena, fabore handia egiten digula Jainkoak ageriko edozein irainetan behaztopa egiten dugularik, agerian gelditzen ahal baita orduan estalirik dugun izurria. Eta zinez dohatsu dira fedeak hainbertze umiliaturik beren bekatuzko natura kanpoko efektuen bidez esperimentatzeko batere premiarik ukan ez dutenak». «Baina begira nondik heldu garen —erran zuen Simontaultek —: erokeria handi batetik abiatu eta filosofia teologietan erori gara. Utz ditzagun disputa hauek guk baino hobeki argitzen jakinen dutenendako, eta ikus dezagun ea Nomerfidek nori eman nahi dion boz a». «Hircani emanen diot —erran zuen andereak —, baina emazteen ohorea aipa dezan gomendatzen diot». «Ezinen zenuke gune hobean erran —erran zuen Hircanek —, zeren prestatu dudan istorioa zuri obeditzeko behar dudan egokiena baitateke, hain xuxen; ordea, istorio honen bidez irakatsiko dizuet aitortzen ezen emazteen eta gizonen natura berez dela bizioari em ana, non eta ez duen begiratzen garaitia ororen ohorea zor diogun Hark. Eta zuen ohorea auzitan denean erakutsi ohi duzuen ausartzia apaltzeko, zinez egiazkoa den etsenplu bat azalduko dizuet.». 15 Erromatarrei 1, 21 32. (I. O.) HOGEITA HAMABORZGARREN ISTORIOA Iruñeko dama bat, izpirituzko amodioa batere perilosa ez zelako ustean, entseatua zen kordelier baten grazia ona erdiestera, baina senarrak halako moduan bereganatu zuen bere zuhurtziaz emaztearen atxikimendua, non, andereari kordelierrarekin zuen afera hartaz deus zekienik erran gabe, erdietsi baitzuen guziz gorrota zezan gehien maite zuen hura eta osoki eman zekion senarrari. Bazen Iruñeko hirian estimu oneko dama eder eta bertutetsu bat, herrialdean nehoiz izan zen xahu eta debotoena zena. Maite zuen senarra eta hain zitzaion obedienta, ezen hura emazteari zegoela osoki. Dama hura tai gabe joaten zen elizkizunetara eta prediku ak entzutera, eta senarra eta haurrak berak bezala egitera gogatu zituen. Hogeita hamar urteko adinean zela, zeinetan emazteek eder izena utzi eta jakintsu deitura hartu ohi baitute, Garizumako lehen egun batez elizarat joan zen heriotza gogoan hartzera16, eta han entzun zuen kordelier batek egin predikua; kordelier hura gizon saindutzat zeukan jende guziak, haren austeritate handi eta bizibide zuzenagatik, zeinek mehar eta zuhail errendatua baitzuten, baina ez munduko gizonik ederrenetarik bat ez izateko bezainbat. Damak debozio handiz entzun zuen predikua, begiak pertsona ohoragarri harendako hetsirik, eta beharriak eta izpiritua entzuteko prestik. Eta hala, haren eleen eztia beharrietan barna sartu zitzaion damari bihotzeraino, eta haren edertasuna eta begitarteare n grazia begietan barna, eta hain azkarki kolpatu zioten izpiritua, ezen xarmaturik bezala gelditu baitzen. Predikuaren ondoren, artoski behatu zuen ea predikariak meza non erranen zuen, harat jo eta hautsa hartu zuen haren eskutik17, eta esku hura emazteki batena bezain eder eta zuria iduritu zitzaion. Eta gehiago behatu zion hari, hain xuxen, hark zekarkion hautsari baino. Eta, segur baitzen ezen halako amodio izpirituzko batek, eta hartatik berak sentitzen zuen zenbait plazerek, ez in ukanen zutela beraren kontzientzia zaurtu, ez zuen huts egiten egunero senarrarekin batera predikura joatea; eta bai batak eta bai bertzeak halako moduan goresten zuten predikaria, ezen mahaian eta bertzetan ez baitzuten bertze solasik. Halatan, su hura , izpirituzkoa izatearen itxurapean hain izan zen haragizko, non halako moduan lotu zitzaion dama gaixoaren bihotzari, ezen gorputz osoa erre baitzion; eta sugar hura sentitzen berant ibili bazen ere18, zalu ibili zen irazekitzen, eta amorostua zela jakin aitzin sentitu zuen pasioak ematen zion bozkarioa. Eta hala, etsai Amodiok ustekabean hartzen duen emazte orok bezala, ez zion gehiago iharduki haren ezein manuri. Baina makurrena zen ezen haren oinazeendako medikua ezjakin zela guziz haren gaitzaz. Eta hala, bere erokeria halako gizon prestu bati, bere bizioa eta gaiztakeriak halako gizon bertutetsu eta on bati erakusteko ukan behar zukeen beldur oro alde batera utz irik, zion amodioaz eskribitzeari lotu zitzaion, ahalik eta goxoen, hasteko; eta eman zizkion gutunak zerbitzari gazte bati, eta erran zion zer egin behar zuen, eta oroz gainetik begira zezala senarrak ikus ez zezan kordelierretara joaten. Zerbitzaria, bi de zuzenenetik joan nahiz, nagusia botiga batean eseririk zegoen kaletik iragan zen. Zalduna, gaztea pasatzen ikusi zuelarik, jalgi egin zen norat zihoan ikusteko; eta zerbitzaria, ohartu zelarik eta guziz harriturik, etxe batean gorde zen. Nagusiak, ibilm olde hura ikusirik, jarraitu egin zion, eta, besotik helduz, ea norat zihoan galdatu zion. Eta haren estakuru hutsak 16 Hausterre egunez hautsa hartzera, alegia. (I. O.) 17 Apezak errautsa eskuan hartu eta gurutze bat marratu ohi du eliztarraren bekokian. (I. O.) 18 Hogeita hamar urte ditu. (I. O.) ikusiz, eta begitartea lazturik, mehatxu egin zion ongi zafratuko zuela, norat zihoan erraten ez baldin bazion. Gaizo zerbitzariak erran zion: —Ondikoz, jauna, erraten baldin badizut, nagusi andereak hil eginen nau. Zaldunak, emaztea beraren gordean traturen batean ote zebilen goganbehartuz, segurtatu zion gazteari ez zuela neholako makurrik ukanen egia erraten baldin bazion, ongi sariztatuko zuela; baina, gezurra erraten bazion, preso sartuko zuela betiko. Zerbitzari ak, ongia ukan eta gaizkia ekiditeagatik, guzi guzia kontatu zion, eta andereak predikariari eskribitu gutunak erakutsi zizkion. Senarra guziz estonaturik eta atsekabeturik gelditu zen, arras segur egon baitzen bere mende guzian emaztearen leialtasunaz, ez en ez baitzuen haren hutsik sekulan ezagutu. Baina, zuhurra zenez, bere kolera disimulatu eta, emaztearen xedeak osoki ezagutzeko, ihardespen bat prestatu zuen, predikariak bere nahikari ona eskertuko balio bezala eginez, eta bere aldetik ez zuela ttipiago a adieraziz. Zerbitzaria, jaunari zin eginik afera hura zuhurki maneiatuko zuela, anderearengana joan zen gutun faltsutua harturik, eta hain kontent jarri zen emaztea, non senarra ohartu egin baitzen haren bisaiaren mudatzeaz, zeren, Garizumako baruragatik mehatu orde, Garizuma hasterako baino eder eta trenpuanago baitzegoen. Garizumaren erdian baziren ere, damak ez zion uzten, ez Pasioagatik ez eta Aste Sainduagatik ere, bere fantasia sutsu haren berri predikariari igortzeari ohiko gutunen bidez. Eta iduri zitzaion, predikariak begiak bera zegoen alderat itzultzen zituelarik, edo Jainkoaren amodioaz mintzatzen zelarik, dena berarenganako amodioagatik zela; eta, bere begiez zer pentsatzen zuen adierazterik zeukan guzietan, ez zuen gupidesten. Senarrak huts egin gabe egiten zizkion iduriko ihardespenak. Bazko ondoren eskribitu zi on, predikariaren izenean, galdatuz erakuts ziezaion modua berak isilean ikusi ahal ukan zezan. Damak, berantetsia baitzen, aholkatu zion senarrari kanpoan zituzten lur batzuk ikuskatzera joan zedin; hark hala eginen zuela hitzeman zion, eta lagun baten et xean gorderik gelditu zen. Damak huts egin gabe eskribitu zion predikariari, erranez tenorea zela bera ikustera jin zedin, senarra kanpoan zegoelako. Zalduna, emaztearen bihotza azken bururaino probatu nahiz, predikariarenganat joan zen, Jainkoarren galdat uz bere abitua maileguan eman ziezaion. Predikariak, gizon prestua baitzen, erran zion bere erregelak debekatu egiten ziola, eta deusengatik ere ez ziola abitua utziko maska gisa erabiltzeko. Zaldunak segurtatu zion ez zuela nehola ere makurki erabili nahi , bere onerako eta salbatu ahal izateko behar zuela. Kordelierrak, bai baitzekien hura gizon on eta debotoa zela, utzi egin zion; eta, begitarte osoa estaltzen zion abitu harekin, begiak ere ikusi ezin zitzaizkiola, hartu zituen predikariaren bizar sudurre n idurikoak ziren faltsu batzuk, eta, zapatetan artelazkia jarriz, haren neurriko bilakatu zen. Eta horrela jauntzirik, bere beha debozio handiz goait zeukan emaztearen ganberarat sartu zen arratsean. Zozo gaixo hura ez zen gizona berarengana hel zedin ego n, ezpada, tentutik aterea den emazteki bat nola, besarkatzera joan zitzaion tarrapatan. Gizona, zeinak ezagutuko zuten beldur bisaia beheiti baitzeukan, gurutzearen seinalea egiten hasi zen, ihes egiten ziolakoa eginez, eta, tai gabe, hau baizik erraten e z zuela: —Tentazioa, tentazioa! Damak erran zion: —Ondikoz, ene aita, arrazoi duzu, ez baita amodiotik datorkeena baino arrazoi handiagorik, eta hari erremedioa emanen diozula hitzeman didazu; eta, denbora eta aisia dugunez, urrikal zakizkidan otoizten dizut. Hori erraten ziola fraidea besarkatzera entseatzen zen, eta hark, gurutzearen seinalea nabarmenki eginez ganberaren bazter guzietarik iheska zihoala, oihu eta oihu jarraitzen zuen: —Tentazioa, tentazioa! Baina, ikusi zuelarik damak hurbilagotik heldu nahi ziola, hartu zuen abituaren azpian zeukan makila handi bat eta hain bortizki zafratu zuen, non tentazioak ahantzarazi baitzizkion, eta hori dena emazteak ezagutu ez zuela. Berehala partitu zen gizona hand ik predikariarengana abitua itzultzerat, eta segurtatu zion bozkarioa ekarri ziola. Biharamunean, urrunetik zetorrelako alegia eginez, etxerat itzuli zen, eta ohean kausitu zuen emaztea; eta, haren gaitzaz deus ez zekielakoan, zer zuen galdatu zion, eta hark ihardetsi marranta bat zela, eta ezin zela beso zangoez baliatu. Senarrak, zeina irri egiteko gogo handiz baitzen, biziki atsekabeturik zegoelako itxura egin zuen; eta, alegera zedin, arratsean erran zion predikari on eta saindu hura gomitatu zuela afaltzera. Baina emazteak, bat batean, erran zion: —Nehola ere ez, ene maitea, ez da on halako jendea gomitatzea, zeren horiek malurra ekartzen baitute joaten diren etxe guzietara. —Nolaz, baina, ene maite hori —erran zuen senarrak —, beti laudatu ukan duzu eta! Nihaurek ere uste dut ezen, munduan gizon saindurik baldin bada, bera dela. Damak ihardetsi zion: —Onak dira elizan eta predikuan, baina etxeetan antikristoa dituzu. Arren galdatzen dizut, ene laguna, nik ez dezadala ikus, zeren, nagoen bezala, aski bainuke hiltzeko. Senarrak erran zion: —Ikusi nahi ez duzunez, ez duzu, ez, ikusiko; baina hemen diot emanen afaria. —Egizu zure gogara —erran zuen damak —, baina ez dezadala nik ikus, halako jendeak deabrua bezain hastio baititut. Senarrak, aita on hari afaltzen eman ondoren, erran zion: —Ene aita, Jainkoaren hain estimu onekotzat zaitut, ezen Hark ez baitizu galdatzen diokezun deus ere ukatuko; horregatik, ene andere gaixoa urrikal dezazun otoizten dizut, bai baitira zortzi egun izpiritu gaizto batek harturik dagoela, halako maneran ezen jendeak oro ausiki eta karramixkatu nahian baitabil. Ez dio kasu emanen ez nehongo gurutzeri ez ur benedikaturi. Badut nik fedea ezen, zuk haren gainean eskua pausatuz gero, deabrua joan eginen dela, eta, horregatik, ene indar guziez galdatzen dizut. Aita onak erran zuen: —Ene semea, oro da posible, sinetsiz gero. Fermuki sinesten duzu Jainkoaren nahiak ez duela nehor errefusatzen baldin eta grazia fede onez galdatzen badio? —Sinesten dut, aita —erran zuen zaldunak. —Segur zaitez, orobat —erran zuen kordelierrak —, ezen Hark nahi duen oro ahal duela eta on bezain ahaltsua dela. Goazen, fedean fermu, orroaz ari den lehoi horri buru egiterat, eta erauz diezaiogun harrapakina, zeina Jainkoari atxikia baita haren seme Jesu Kristoren odolari esker. Hala, zaldunak gizon on hura emaztea ohatze ttipi batean etzanik zegoen lekurat eraman zuen. Emaztea hain inarrosirik zegoen hura ikustean, bera zafratu zuena zela pentsatuz, ezen kolera bizian sartu baitzen; baina, senarra han berean zenez, begiak beheititu eta mututu egin zen. Erran zion senarrak gizon sainduari: —Ni aitzinean naizen bizkitartean, deabruak ez du kasik tormentatzen; baina iraitz iezaiozu, ni urrundu orduko, ur benedikatua, eta berehala hautemanen duzu izpiritu gaiztoa lanean. Senarrak fraidea bakarrik utzi zuen emaztearekin eta atal ondoan gelditu zen, zer egiten zuten ikusteko. Damak ikusi zuelarik aita ona baizik ez zela han, oihuka hasi zitzaion, tentutik jauzia den emazteki bat nola, erranez gaiztoa, itsusia, hiltzailea eta tronpatzailea zela. Aita onak, egiatzat hartuz izpiritu gaizto batek hartua zuela, burutik heldu nahi ukan zion haren gainean otoitzak egiteko, baina karramixka eta ausikika hasi zitzaion hura, halako moduz non urrunagotik mintzatu behar izan baitzitzaion ; eta, ur benedikatua indarrez iraizten ziola, hainbat otoitz eder egin zuen. Senarrak ikusi zuelarik fraideak egitekoa ongi betea zuela, ganberan sartu eta eskerrak eman zizkion hartuak zituen lanengatik; eta, heldu bezain fite, emazteak utzi egin zion be re irain eta madarikazio haiek errateari, eta gurutzeari pot eman zion leunki, halako jauspena zion senarrari. Baina gizon sainduak, emaztea hain errabiarazia ikusia zuenez, fermuki sinetsi zuen egin otoitzak zirela kari kanporarazia ziola deabrua Gure Jaunak, eta Jainkoa mirakulu harengatik goretsiz joan zen. Senarrak, emaztea bere fantasia zoro harengatik aski larderiatua zela ikusirik, ez zion aitortu nahi ukan zer egin zuen, aski baitzuen bere zuhurtziaz haren atxikimendu hura andeatu ukana, eta halako gisaz, non ezinago aiher baitzitzaion orain lehen maite ukan zuen hari. Eta dama, bere erokeria hura higuin, osoki eman zitzaion senarrari eta familiari, lehenago nehoiz ez bezala. «Istorio honen bidez, ene andereok, jakin ahal ukan duzue senar baten zentzu onaz eta emazteki on baten hauskortasunaz, eta iduri zait, zuhauen indarrez soilik fidatu beharrean, ongi behatzen badiozue ispilu horri, ikasiko duzuela zuen ohorea bere eskuetan daukan Haren baitarat itzultzen». «Atsegin handia hartu dut —erran zuen Parlamentek — ikusiz damen predikari bihurtu zarela; eta are handiagoa hartuko nuke prediku eder horiek solaskide dituzkezun dama guziei egiten jarraituko bazenu». «Entzun nahi didazun guzietan —erran zuen Hircanek —, segurtatzen dizut ez dudala gutiago erranen». «Hots —erran zuen Simontaultek —, zu ez zaudelarik bertzela mintzatuko dela». «Plazer duena eginen du —erran zuen Parlamentek —, baina pentsatu nahi dut, ene atseginerako, horrela mintzatuko dela beti. Bederen, ekarri digun etsenplua baliagarri izanen zaie amodio izpirituala ez dela batere perilosa uste duten emazteei. Ordea iduri za it perilosagoa dela bertze guziak baino». «Baina iduri zait —erran zuen Oisillek — ezen gizon prestu, bertutetsu eta Jainkoaren beldur den bat maitatzea ez dela batere gutiestekoa, eta hori estim atu beharra dagoela». «Anderea —erran zuen Parlamentek —, arren galdatzen dizut sinets dezazun ezen ez dela nehor zozoagorik, engainatzen errazagorik, sekulan maita tu ez duen emazte bat baino. Zeren amodioa berez baita batbedera ohartzerako bihotzaz jabetzen den pasioa, eta hain da plazenta pasio hori, ezen, bertuteaz lagundurik baldin badator, hura kapatzat duela, nekez hautemanen baituzu hartatik eragozpenen bat etorri gabe». «Zein eragozpen etortzen ahal da, bada —erran zuen Oisillek —, gizon prestu bat maitatzetik?». «Anderea —ihardetsi zuen Parlamentek —, aski gizon badira gizon prestutzat hartu ohi direnak; baina, emazteenganako prestu direnak, haien ohorea eta kontzientzia begiratzen dutenak, ez dut uste bakar bat bera ere kausituko genukeenik egun. Eta, bertzela ust e ukanik, gizonez fidatzen diren emakumeak, beren buruak tronpaturik kausitzen dira ororen buru, eta amodio horretan Jainkoaren bidetik sartuak zirenak deabruarenetik jalgitzen dira maiz. Izan ere, anitz ezagutu dut, zeinak, Jainkoaz mintzatzeko estakuruan , sartu baitziren amodio batean, eta hondarrean erretiratu nahirik hasi zirelarik ezin ukan zuten, onestasun estalki hark loturik baitzeuzkan. Zeren biziozko amodio bat berez desegiten baita, eta ezin iraun du bihotz on batean; bertutezko amodioak, ordea, zetazko esteka hain delikatuak ditu, non ohartzerako atrapaturik gelditzen baita bat». «Hartara —erran zuen Ennasuitek —, emazte batek sekulan ez luke gizon bat maitatu behar. Baina zure legea hain da gogorra, non ez baitu iraunen». «Ongi dakit hori —erran zuen Parlamentek —, baina ez diot utziko, horregatik, desiratzeari emazte guziak beren senarrez kontent egon daitezen, ni eneaz nagoen bezainbat». Ennasuitek, ele haiek ukitua sentitu baitzen, kolorez mudatu eta erran zion: «Uste dukezu emazte ororen bihotza zurea bezalakoa dela, edo, bertzenaz, sinesten duzu bertze guziak baino perfektuagoa zarela». «Ongi da —erran zuen Parlamentek —, utz ditzagun disputak, eta ea nori ematen dion Hircanek ahotsa». «Ennasuiteri emanen diot —erran zuen hark —, ene emazteak erran duenaren ordainez». «Bada, ene aldia denez —erran zuen Ennasuitek —, ez dut gupidetsiko ez gizonik ez emazterik, guziekin berdin jokatzeko. Ongi dakusat ez zaretela gai zuen bihotzetan gizonen bertutea eta ontasuna aitortzeko; hori dela eta, berriz heltzen diot aitzinekoari, i duriko istorio batekin». HOGEITA HAMASEIGARREN ISTORIOA Entsalada baten bitartez mendekatu zen Grenobleko presidente bat bere laguntzaile batez, emaztea harekin amorostua baitzitzaion, eta horrela salbatu zuen bere etxearen ohorea. Bazen, Grenobleko hirian, presidente bat, zeinaren izena ez baitut aipatuko, baina ez zen frantsesa19. Biziki emazte ederra zuen, eta bake bakean bizi ziren elkarrekin. Emakume hori, ikusiz senarra zahartua zela, Nicolas izeneko eskribau batekin sartu zen amodiotan. Senarra goizean jauregirat joaten zelarik, Nicolasek ganberan sartu eta haren lekua hartzen zuen. Horretaz ohartu zen presidentearen sehi bat, haren zerbitzu onean egona zena hogeita hamar urtez, eta, nagusiari leial, ezin egon izan zen hari erran gabe. Presidenteak, zuhurra baitzen, ez zion arinki sinetsi nahi ukan, eta erran zion emaztea eta bera hastantzeko gogoz zebilela, eta, kontua, berak erran bezala, eg ia baldin bazen, ukanen zuela frogatzeko menturarik, baina, frogatzen ez bazion, pentsatuko zuela gezur hura emaztearen eta beraren arteko amodioa hausteko asmatu zuela. Sehiak segurtatu zion ikusaraziko ziola erraten zuen hura. Eta, goiz batez, presidente a gorterat joan eta Nicolas haren ganberan sartu orduko, lankide bat igorri zuen nagusiarengana jin zedin erratera, eta borta ondoan gelditu zen bera, Nicolas jalgiko ote zen beha. Presidenteak, bere zerbitzarietarik batek egin zion keinua ikusi orduko, on gi ezik zegoelakoa egin, gortea utzi eta lehiaz joan zen etxerat, non kausitu baitzuen sehi zaharra bere ganberaren borta ondoan; hark segurtatu zion Nicolas barnean zela, sartu berri. Jaunak erran zion: —Ez hadi hemendik mugi, ongi dakianez ez baita hau bertze sarbiderik, ez eta bertze jalgibiderik ere ene ganberan, ezpada kabinete ttipi bat, eta hango giltza nihaurek baizik ez baitaukat. Presidentea ganberarat sartu zen eta han kausitu zituen emaztea eta Nicolas elkarrekin etzanik, eta eskribaua, atorra hutsik, belauniko jarri zitzaion oinetara eta barkamena galdegin zion: emaztea, berriz, negarrez hasi zen. Orduan, Presidenteak erran zuen : —Zuhaurek dakizu, anderea, egin duzuen horrek zer merezi duen, baina nik ez dut nahi, zure kariaz, ene etxea desohoratua izatea, ez eta eman dizkidazun alabek erreka jotzerik ere. Horregatik —erran zuen —, manatzen dizut ez egiteko negar gehiago, eta entzut eko zer eginen dudan; eta zu, Nicolas, gorde zaitez ene kabinetean, eta ez egin neholako azantzik. Gizona gorde zenean, presidenteak borta zabaldu eta sehi zaharra deitu zuen, eta honela erran zion: —Ez didak hik segurtatu erakutsiko hidala Nicolas eta ene emaztea elkarrekin zirela hemen? Eta hire hitzari fida sartu nauk ni hona, ene emazte gaixoa hiltzeko arriskuz, eta ez diat hik erraniko deus kausitu. Denetan ibili nauk bila ganberan, orain erakuts iko diat. Eta, hori erranik, miarazi zion sehiari ohatzeen azpian eta xoko orotan. Eta deus kausitu ez zuelarik, estonaturik guziz, erran zion hark nagusiari: 19 Geoffroy Carles dateke, Turineko senatuaren buru eta Grenobleko parlamentuko lehen presidentea izan zena, 1493tik aurrera (Grenobleko parlamentua XVI. mende hasieran Frantzian ziren sei parlamentuetako bat zen). Saluzzoko markeserrian jaioa, piemontetarra zen (Frantzisko I.ak okupatua zuen garai hartan Piemonteren ipar aldea). (I. O.) —Deabruak eramanen zuen, zeren nik ikusi baitut hemen sartzen, eta bortatik ez da jalgi. Baina ikusi dakusat ez dela hemen. Orduan, nagusiak erran zion: —Ai ene zerbitzari dohakabe hori, emaztea eta biok hastandu nahi ukan gaituk modu honetan! Horregatik, hemendik partitzeko baimena emanen diat, eta, egin didaan zerbitzu ororengatik, zor diadana eta gehiago pagatu nahi diat. Baina hoa, arin eta zalu, eta b egira hadi hogeita lau oren barne hiri honetan egoteaz. Egin zizkion presidenteak heldu ziren urteetako bospasei pagamendu, eta, jakinik leiala zela, bertze zerbait ere ematea pentsatu zuen. Zerbitzaria partitu zelarik negarretan, Nicolas jalgiarazi zuen bere kabinetetik presidenteak, eta, erranik emazteari eta hari zer iduri zitzaion egin zuten gaiztakeria, debekatu zien nehori deus erratea, eta manatu zion emazteari ohi baino dotoreago apaintzeko eta joateko besta, dantzaldi eta batzar orotara, eta Nicolasi egiteko asealdi handiagoak ordu artekoak baino, baina berak beharrirat “Aire!” erran orduko, hobe zuela hirian hiru oren gehiago ez ematea. Eta hori eginik, jauregirat itzuli zen, deus agitu ez balitz bezala eginez. Eta hamabortz egunez, bere ohidurak hautsiz, lagunak eta auzoak bestatzen ibili zen. Eta otur untzaren ondotik danbolin joileak ekartzen zituen damak dantzarazteko. Egun batean, ikusi zuen emaztea ez zela dantzan ari batere, eta galdatu zion Nicolasi atera zezan, eta hark, presidenteak iraganeko hobenak ahantzirik zeuzkalakoan, bozkario handiz jalg iarazi zuen dama dantzara. Baina, dantza bukatu orduko, Presidenteak, etxeko lanen bat manatzen ziolako itxura eginez, erran zion beharrirat: —Hoa hemendik, eta ez itzuli sekulan! Hala joan zen Nicolas, dama utzi beharrak samurturik, baina orobat lorios bizia salbatu zuelako. Eta presidenteak, zabaldua zuelarik emazteari zion amodioaren handia ahaide, adiskide eta herrialdeko jende ororen artean, maiatzeko egun eder batean jalgi zen baratzerat eta bildu zituen entsalada bat egiteko belar batzuk; emazteak, belar haiek jan eta ez zuen hogeita lau ordu ere iraun. Gero, halako dolu itxurak egin zituen gizonak, ezen nehork ere ezin baitzuen usnatu ere egin heriotza haren gibelean bera zeg oenik; eta hala, etsaiaz mendekatu zen eta bere etxearen ohorea salbatu zuen. «Honen bidez ez nuke nahi, ene andereok, presidentearen kontzientzia laudatu, ezpada, entzun ongi, emazte baten arinkeria eta gizon baten pazientzia eta zuhurtzia handiak erakutsi; eta arren galdatzen dizuet, ene andereok, ez zaitezte sumin, zeren egia, ba tzuetan, gizonen kontra bezain ongi mintzatzen baita zuen aitzi. Eta bizioak eta bertuteak berdin dira gizonen zein emazteen baitan». «Beren sehiak maite ukan dituzten emazte guziek halako entsaladak jan behar balituzte —erran zuen Parlamentek —, ezagutzen ditut batzuk beren baratzeak artatu ohi dituzten bezain ongi artatuko ez lituzketenak, eta errotik aterako lituzkete belarrak oro, ama zoro baten heriotzaz leinuari ohorea itzuliko liokeen hura haztea ekiditeagatik». Hircanek, ongi baitzekien zergatik zioen Parlamentek hori, hiraz ihardetsi zuen: «Emazte prestu batek ez luke nehoiz bertze bat jujatu beharko berak egin nahi ez lukeen zerbaiten kariaz». Parlamentek ihardetsi zuen: «Jakitatea ez da jujamendua eta ergelkeria. Baina emazte hark anitzek merezi duten gaztigua pairatu zuen, eta iduri zait ezen senarrak, mendekua hartu nahi baitzuen, zuhurtzia eta jakitate handiz jokatu zuela». «Bai eta malezia handi eta mendeku egarri luze eta krudel batez ere —erran zuen Longarinek —, argi erakutsi baitzuen ez zeukala begien aitzinean ez Jainkorik ez eta kontzientziarik ere». «Eta zer nahi zenuen, bada, gizon hark egitea —erran zuen Hircanek —, emazte batek gizon bati egiten ahal dion laidorik handiena mendekatzeko?». «Bada nik nahiago nukeen furia hartan hil ukan balu —erran zuen damak —, zeren doktoreek diote halako bekatuak barkagarriak direla, lehen higialdiak ez baitaude pertsonaren baitan; horregatik, grazia erdietsi ahal ukanen zukeen». «Bai —erran zuen Geburonek —, baina haren alabek eta ondokoek betiko eramanen zuketen tatxa hori». «Ez zukeen hil behar —erran zuen Longarinek —, zeren, haren furia handi hura iraungia zenez, emaztea oneski bizi izanen baitzatekeen berarekin, eta gertatu zena ez zatekeen gehiago gogoratuko». «Uste duzu sosegatua zela —erran zuen Saffredentek —, bere kolera disimulatuagatik? Ene iduriko, entsalada prestatu zuen azken egun hartan lehen egunean bezain samurrik zegoen gizon hura, zeren batzuen baitan lehenbiziko bultek ez baitute etenik harik eta b eren pasioak egikaritzen dituzten arte; eta plazer handia ematen dit teologoek bekatu hauek barkagarriak direla irizteak, nihaur ere iritzi horretakoa bainauzue». «Eleei ongi behatzea komeni da —erran zuen Parlamentek —, zuek bezain perilosak diren jendeen aitzinean; baina nik erran dudana pasioa biziki azkarra den kasuetarako entelegatu behar da, hain azkarra non zentzuak oro hartzen baititu, arrazoia lekurik gabe utziz». «Zuk erran bezala, nihaurek ere uste dut —erran zuen Saffredentek — ezen, gizon arras amorostu batek, egiten duena egiten duela, ezin duela bekaturik egin, ezpada benialki; zeren segur bainaiz ezen, amodioak atxikirik badauka osoki, arrazoia ez duela entzun en ez haren gorputzak ez eta haren enteleguak ere. Eta, egia erraten badugu, ez da gure artean nehor halako eromen bortitzik sentitu ez duenik, eta pentsatzen dut ez dela soilik aise barkatzekoa, ezpada, gainera, Jainkoa ez dela samurtzen halako bekatu bat engatik, ikusiz bere amodio betera heltzeko maila bat dela; izan ere, nehor ez da sekulan haraino heldu, aitzinago mundu honetako amodioaren zurubitik igo gabe. Zeren, Jondoni Joanek erraten duen bezala: “Nolaz maite ukanen duzu Jainkoa, ikusten ez duzuna, ikusten duzuna maite ez baldin baduzu?”20.». «Ez dago Eskrituran pasarte ederrik zure fabore ekartzen ez duzunik —erran zuen Oisillek —. Baina begira zaitez jaki on oro pozoi bihurtzen duen armiarmak bezala egitetik. Kontu egizu perilosa dela Eskriturak xederik eta beharrik gabe aipatzea!». «Egia erratea xederik eta beharrik gabe aritzea dela diozu? —erran zuen Saffredentek —. Hortaz, erran nahi duzu ezen zuei, dama sinesgogor horiei, mintzatzean, Jainkoarenganat laguntza galdez jotzen dugularik, alferretan darabilgula Haren izena; baina, beka turik baldin bada, zuhauena soilik izan behar du gaztiguak, zeren zuen sinesgogortasunak behartzen 20 Joanen lehen gutuna 4, 20: «Jainkoa maite dut» esan eta senideari gorroto diona gezurti da; izan ere, ikusten duen senidea maite ez duenak ezin du maite ikusten ez duen Jainkoa. (I. O.) baikatu gu diren juramentuak oro xerkatzera. Eta, bizkitartean, ezin dugu karitatearen garra irazeki zuen izotzezko bihotzetan». «Denak gezurrez ari zareten seinale —erran zuen Longarinek —, zeren, zuen mintzoan egia balego, hain da hura azkarra, ezen sinesgarri bihurtuko baitzintuzkete. Baina bada perilik Evaren alabek aiseegi sinets diezaioten suge horri21». «Argi dakusat, Parlamente —erran zuen Saffredentek —, emazteak ezin garaituzkoak direla gizonendako. Horregatik, isildu eginen naiz, eta ea Ennasuitek nori ematen dion hitza». «Dagoucini emanen diot —erran zuen Ennasuitek —, ez baitut uste emazteen kontra mintzatu nahiko duenik». «Jainkoak nahiko ahal du —erran zuen Dagoucinek — emazteok ene alde egitea ni haien fabore mintzatuko naizen hainbat! Eta, zuei erakusteagatik ezen dama bertutetsuak ohoratzera entseatu naizela, haien obra onak gogora ekarriz, halako istorio bat kontatuko dizuet. Eta ez nuke ukatu nahi, ene andereok, Iruñeko zaldunaren eta Grenobleko presidentearen pazientzia handia izan denik, baina mendekua ere ez da ttipiagoa izan. Eta gizon bertutetsu bat goretsi behar delarik, ez da kontua bertute bakar bat laudatzea bi zio handi baten estalki egiteraino, zeren gizon bat goresgarria baita bertutezko obrak bertutearen amodioagatik beragatik soilik egiten dituenean; eta hala ikusarazi nahi nizueke dama baten pazientzia bertutezkoaren bidez ere, hark ez baitzuen bertze xeder ik ukan bere obra on orotan, ezpada Jainkoaren ohorea eta senarraren salbamendua baizik». 21 Agerikoa dirudi, eta hala proposatzen dute testua ongi aztertu dutenek, ihardespen hori Parlamenteri dagokiola (eta ez Longarineri), eta hari erantzuten dio segidan Saffredentek. (I. O.) HOGEITA HAMAZAZPIGARREN ISTORIOA Loué ko andereak22, pazientzia handiz eta luzaz igurikiz, hain ongi bereganatu zuen senarra, ezen bizimolde makurretik apartatu baitzuen, eta handik harat lehenago baino amodio handiagoan bizi izan ziren biak. Bazen dama bat Louéko etxean, hain zuhur eta bertutetsua, non auzo guziek maite eta estimatzen baitzuten. Haren senarra, behar den bezala, fida zen emazteaz afera orotan, biziki zentzu onez eramaten baitzituen, halako moduan, non haien etxea, haren bidez, Anjou eta Turenako herrialdeetan izan zen etxerik aberatsen eta ongien hornituetarik izan baitzen. Senarrarekin modu horretan luzaz bizi izan zelarik, eta harengandik zenbait seme alaba eder ukanik, zoriona, zeinari beti kontrakoa jarraikitzen baitzaio, tt ipitzen hasi zen, zeren senarrak, halako pausu onestean etsi ezinik, bertzelako zereginen xerka hasi eta abandonatu egin baitzuen. Eta emaztea lokartzen zen orduko, haren ondotik altxatu eta joateko kostuma hartu zuen, eta goizaldera arte ez zen berriz itz ultzen. Louéko andereak ez zuen eginmolde hura maite, eta, hala, adierazi nahi ez zuen bekaizgoz beterik, alde baterat largatu zituen etxeko lanak, bere burua eta familia, nola bere lanen fruitu duen senarraren amodio handia galdu duenak, hura atxikitzeko ez baitzen gogo onez jasanen ez zukeen nekerik. Baina ongi zekusanez galdua zuela, hain ezaxolaki utzi zituen etxea eta gainerakoak, ezen laster ikusi baitzen ezaxola hark sortu kaltea, zeren, alde batetik, senarrak neurrigabe xahutzen baitzuen eta, bertze tik, hark ez baitzuen etxekoen menaiua behar bezala erabiltzen, halako maneraz, non etxea berehala gelditu baitzen biziki egoera txarrean, eta egur mozten eta lurrak bahian ematen hasi beharra ukan zuten. Ahaideetarik batek, ezagun baitzuen eritasun hura, egiten ari zen hutsa ikusarazi zion, eta erran zion ezen, senarraren amodioak ez bazion etxearen ongia estimarazten, begira zezala gutienik bere gaizo umeengatik, eta haienganako urrikalmenduak zuen bere baitaratu eta ahal guziak eginarazi zizkion senarrar en amodioa berriz kobratzeko. Eta egun batean zelatatu egin zuen bere ondotik altxatzen zelarik, eta bera ere gaueko soingainekoa hartu eta altxatu egin zen, ohatzea eginarazi eta, orenak erraten zituela23, senarra noiz itzuliko gelditu zen; hura sartu zelarik, haren aitzinerat jin eta pot eman zion, eta urez bete bazin bat eman zion eskuak garbitzeko. Hark, estonaturik ibilmolde berri hartaz, erran zion ezen komunetik baizik ez zetorrela eta horretarako ez zuela jaikitzen ibili behar. Eta horri emazteak ihardetsi zion ezen, gauza handia ez bazen ere, egokia zela eskuak garbitzea leku satsu eta likits batetik jitean, adierazi eta gaitzetsi nahian modu hartan gizonaren bizimolde gaiztoa. Alabaina, gizona bere ari jarraiki zitzaion, eta damak urtebete luze eman zuen zeregin hartan. Eta ikusi zuelarik eginmodu hark ez ziola deusetarako balio, egun batez, ohi baino luzazago zegoelarik senarraren beha, haren xerka joateko desira ukan zuen, eta, ganberaz ganbera has i zelarik, han kausitu zuen gibeleko kabinete batean, etxean zen ganberazainik itsusi, satsu eta likitsenarekin etzanik. Orduan pentsatu zuen erakutsiko ziola berak halako emazte onestaren orde satsu eta likits bat hartzen, eta lastoa hartu eta su eman zion ganberaren erdian; baina ikusi zuelarik keak senarra hil eginen zuela iratzarri aitzin, besotik tiratu zion, “Sua, sua!” oihukatuz. Senarra, halako emazteki onestak urde harekin kausitu 22 Louéko jaurerria (Sarthe n, Le Mans etik gertu) Montmorency ko ahaide ziren Laval etxekoei zegokien garai hartan. (I. O.) 23 Oren edo ordu kanonikoak egunean zehar ordu jakin batzuetan egin behar izaten diren otoitzak dira: matutiak, bezperak, konpletak eta abar. (I. O.) zuelarik, ahalketurik eta haserre zegoen, ez motiborik gabe, naski. Orduan, emazteak erran zion: —Jauna, goxoki eta pazientzia handiz entseatu naiz urtebetez zu malur horretatik hastantzera, eta erakustera kanpo aldetik garbituz barne aldea garbitu beharko zenukeela; baina, ikusi dudalarik egiten nuen guzia alfer alferrik zela, oro finiarazten duen el ementuaz baliatuz egin dut ahalegina, eta segurtatzen dizut, jauna, honek zentzatzen ez baldin bazaitu, ez dakidala bigarren aldiz aldaratuko zintuzkedan periletik oraingoan egin dudan moduan. Arren galdatzen dizut pentsa dezazun ezen ez dela etsimendu han diagorik amodioarena baino, eta, Jainkoa begien aitzin ukan ez banu, ez nukeela egin dudan hori jasan ahal ukanen. Senarrak, hain aise libratu zela ikusirik, hitzeman zion ez ziola sekulan motiborik emanen berarengatik tormentatzeko, eta damak gogo onez sinetsi zion, eta, haren onespenaz, etxetik kasatu zuen halako nahigabea ekarri zion emakumea. Eta handik harat amodi o onean bizi izan ziren elkarrekin, halako moduan, non iraganeko hutsek ere bozkario handiagoa ematen baitzieten, ekarria zieten ongiagatik. «Arren galdatzen dizuet, ene andereok, Jainkoak halako senarrik eman baliezazue, ez dezazuen etsi harik eta hura zentzarazteko bideak oro luzaz entseatu arte, egunak hogeita lau ordu baititu zeinetan gizon batek aldatzen ahal baitu bere iritzia, eta emazte batek urosago egon behar du senarra pazientziaz eta igurikatze luzez bereganatzeagatik ezen ez eta gurasoek perfektuago bat eman diotelako». «Horra etsenplu bat —erran zuen Oisillek —, emazte ezkondu guziendako baliagarria». «Har dezala etsenplu hori nahi duenak —erran zuen Parlamentek —, baina, nitaz denaz bezainbatean, ez nuke halako pazientziarik ukaiten ahal, zeren, pazientzia bertute eder bat baldin bada ere edozein egoeratan, ene iduriko, ezkontzan aiherra ekarri ohi bait io kidearen laidoa pairatuz harengandik ahalik eta gehien aldaratzera beharturik denari, eta aiherkunde horretatik etorri ohi da desleialaren hutsa mespretxatzea; eta mespretxu horretan, amodioa ttipituz doa gutika gutika, gauza bat gehiago maitatzen baita zenbat eta gehiago estimatu haren balioa». «Baina bada peril —erran zuen Ennasuitek — pazientzia gutiko emazteak senar furios bat kausi dezan, eta hark oinazea emanen lioke ezen ez pazientzia». «Eta zer egin lezake, bada, senar batek —erran zuen Parlamentek —, ez baldin bada istorio honetakoak egin duena?». «Zer? —erran zuen Ennasuitek —; bada ederki zafratu emaztea, eta ohexkan etzanarazi24, ohatze handia maite duen hari emanez». «Ene iduriz —erran zuen Parlamentek —, emazte on bat ez luke samurtuko furiaz zafratua izateak batere balio ez duen batengatik mespretxatua izateak bezainbat, eta, halako amodio batetik hastandua izateak sortu mina jasan eta gero, senarrak ez luke hura gehiago atsekabetzeko deus egiten ahal. Eta istorioan dio orobat ezen sena rra zentzarazteko hartu zuen nekea seme alabendako zuen amodioagatik izan zela, eta hala uste duk nik ere». «Eta iduritzen zaizue pazientzia handia ukaitea dela —erran zuen Nomerfidek — senarra lotan zetzan ohe azpian su ematea?». 24 Nagusien ganberan, ohatze handiaz gain ohexka bat egon ohi zen zerbitzariarentzat. (I. O.) «Bai —erran zuen Longarinek —, zeren kea ikusi orduko iratzarri egin zuen, eta agian horretan zuen ukan emazteak hobenik handiena, halako senarren errautsak on baitirateke lixiba egiteko25». «Krudela zara, Longarine —erran zion Oisillek —; baina zu ez zara modu horretan bizi izan zure senarrarekin». «Ez —erran zuen Longarinek —, zeren, Jainkoari esker, bizi osoan haren ments ukaiteko motiboa baizik ez dit eman, eta ez pleinitzeko». «Eta halakorik ukan bazenu —erran zuen Nomerfidek —, zer eginen zenukeen?». «Hainbertze maite nuen —erran zuen Longarinek —, ezen bera hil eta, gero, ene burua hilen bainukeen, zeren, halako mendeku baten ondoren, laketago bainuke hiltzea desleial batekin leialki bizitzea baino». «Ikusten dudanez —erran zuen Hircanek —, senarrak zuhauen buruengatik baizik ez dituzue maite. Laket zaizkizuelarik, ongi maite dituzue; baina munduko hutsik ttipiena eginez gero, aste guziko lana galdua dukete larunbat batekoagatik. Horrela, nagusi izan na hi duzue, eta nihaur akort naiz horrekin, baina betiere bertze senar guziak akort baldin badira». «Arrazoizkoa da gizona gure nagusia izan dadin26 —erran zuen Parlamentek —, baina ez abandona gaitzan edo gaizki trata gaitzan27». «Jainkoak halako ordena ezarri du gizonaren zein emakumearen baitan —erran zuen Oisillek —, ezen, abusatzen ez bada, ezkontza dateke, ene iduriko, munduan den estaturik eder eta segurena, eta segur naiz ezen hemen diren guziak, egiten duten itxura egiten du tela, hala pentsatzen dutela. Eta, gizona emakumea baino zuhurragoa dela erraten denez, larderia handiagoz gaitzetsia izanen da hobena harena baldin bada; baina, aski mintzatu garenez honetaz, ikus dezagun nori ematen dion hitza Dagoucinek». «Longarineri emanen diot —erran zuen hark». «Plazer handia ematen didazu —erran zuen Longarinek —, zeren badut istorio bat zureari jarraipena emateko modukoa. Damen pazientzia bertutetsua laudatzen ari garenez, arestian aipatu horrena baino are laudagarriagoa den bat erakutsiko dizuet, eta estimagarr iagoa da, gainera, hiriko emazte bat zelako28, haiek ez baitira hezi ohi bertzeak bezain modu bertutetsuan». 25 Errautsaz egin ohi zen lixiba, zeina arropa, izarak eta abar garbitu eta zuritzeko isurkaria baitzen. (I. O.) 26 Paulok korintoarrei eginiko 1. gutunetik (11, 3): “Baina nahi nuke zuek jakitea, gizon ororen buru Kristo dela, emakumearen buru gizona, eta Kristoren buru Jainkoa”. Edo kolosarrei eginikotik (3, 18): “Emazteok, izan senarren menpeko...”. Edo efesoarrei eg inikotik (5, 22): “Emazteak izan daitezela beren senarren menpeko...”. (I. O.) 27 Paulok betebeharren elkarrekikotasuna ere azpimarratzen du, korintoarrei eginiko 1. gutunean (7, 3 eta 4): “Eman biezaio senarrak emazteari zor diona, eta berdin emazteak senarrari. Emaztea ez da bere buruaren jabe, senarra baizik, ezta senarra ere bereare n jabe, emaztea baizik”. (I. O.) 28 Hirikoa eta ez landa eremukoa; edo hiriko burgesa, ez goi mailako gizartekoa. (I. O.) HOGEITA HEMEZORTZIGARREN ISTORIOA Tours en bizi zen andere batek hainbat on itzuli zion senarrari hark eman tratu txarren ordainez, non senarrak amorantea (neholako asaldurik gabe artatzen zuena) utzi eta emaztearen baitarat itzuli baitzen. Bazen Tourseko hirian emakume eder eta onest bat, hain bertutetsua, non, senarrak hura maite eta errespetatu ez ezik, haren beldurrean bizi baitzen. Hala ere, ogi ona jateaz gogoetsirik diren gizonen ahuleziaz, lur maizter29 batez amorostu zen. Eta usu joaten zen Toursetik maizterrarenganat, eta harenean gelditzen bizpahiru egunez; eta Tourserat itzultzen zelarik hain zegoen hotzak hila, non gaizo emazteak lanak ukaitzen baitzituen hura oneratzen. Eta ontsatu bezain laster, h an partitzen zen berriz huts egin gabe, plazerak gaitzak oro ahantzarazten zizkion lekurat. Emaztea, haren bizia eta osasuna maite baitzituen gehienbat, ikusiz halako egoera makurrean itzuli ohi zela, maizterraren baitarat joan zen, eta han kausitu zuen se narrak maite zuen emazte gaztea, zeinari, hirarik gabe baina kuraia grazios batez, erran baitzion ezen ongi zekiela senarra usu jiten zitzaiola bisitan, baina ez zegoela bera kontent zein gaizki tratatzen zuen ikusirik, hotzak hila etxeratzen baitzen beti. Emakume gaixoak, damaganako errespetuz zein egiaren indarrez, ezin ukan zion deus ukatu, eta barkamendua galdatu zion. Damak emakumea gizonarekin oheratzen zen ganbera ikusi nahi ukan zuen, eta, hain hotz eta lohi kausitu zuen, ezen urrikaldu egin baitzen . Berehala manatu zuen ohatze on bat ekar zezaten, mihisez eta goatadun estalkiz hornitua, senarrak gogoko zuen modukoa; ganbera, beharreko guziez hornitu eta tapizarazi zuen, eta baxera egokiak eman zizkion jate edateak zerbitza ziezazkion; dupa ardo on b at, gozagailuak eta konfiturak; eta arren galdatu zion maizterrari ez zezan gehiago igor senarra hain egoera makurrean. Luze gabe itzuli zen senarra, ohi zuen gisan, maizterra ikusterat, eta guziz xoraturik gelditu zen haren egongia pobre hura hain ongi bi ldurik ikusirik, eta areago emakumeak edaterat eman zionean zilarrezko ontzi batean; eta galdetu zion nondik etorriak ziren gauza on haiek guziak. Gaizo emakumeak, negarrez, erran zion ezen haren emaztea izan zela, zeinak, urrikaldurik ematen zion tratu txarragatik, horrela hornitu baitzion etxea, eta galdatu baitzion arta ukan zezan beraren osasunaz. Gizonak, ikusiz emaztearen onezia handia, eta, berak halako makurkeriak eginagatik, hainbertze on itzultzen ziola, pentsatu zuen ezen bere hobena emaztearen e gite ona bezain handia zela; eta, maizterrari sos batzuk eman ondoren, galdatu zion etorkizunean emakume onest gisa bizi zedin, eta bera emaztearenganat itzuli zen, zeinari egin makurra aitortu baitzion. Orobat erran zion halako gozotasunik eta oneziarik g abe ezinezkoa izan zatekeela berak zeraman bizimoldeari sekulan uztea, eta handik aitzina bake onean bizi izan ziren biak, iraganeko bizimoldea osoki utziz. «Sinets ezazue, ene andereok, ez direla emazte baten pazientziak eta amodioak luzera bentzutu ezin dituen senar anitz, non eta ez diren harri bat baino gogorragoak, zeina, halere, ur indargabe eta beratzak, denboraren denboraz, zilatu egiten baitu». Parlamentek erran zuen: 29 Beste norbaitenak diren lurrak lantzen dituen laboraria, eta jabeari ekoizten duenaren parte batez ordaintzen diona. (I. O.) «Horra emakume bat, ez bihotzik, ez behazunik eta ez gibelik ez duena30». «Zer nahi zenuen egitea? —erran zuen Longarinek —: Jainkoaren manua betetzen ari zen, kalte egiten digunari on egitea». «Ene iduriko —erran zuen Hircanek —, emazte hori kordelierren batekin amorosturik zatekeen, zeinak penitentziatzat jarri ziokeen senarra landaguneetan ongi tratatua izan zedin entseatzea, eta hala, hura kanpoan zelarik, ukanen zukeen parada fraidea ongi tratatzeko hirian!». «Hara —erran zuen Oisillek —, hor uzten duzu agerian bihotzean daukazun gaiztakeria: egite on batetik jujamendu gaizto bat duzu sortzen. Baina nik uste dut areago dela ezen emaztea hain zegoela Jainkoaren amodioan mortifikaturik, non senarraren arimaren osa sunaz baizik ez baitzen arranguratzen». «Iduri zait —erran zuen Simontaultek — ezen arrazoi gehiago zuela emaztearenganat itzultzeko maizterrarenean hotzetan zegoelarik ezen ez ongi tratatua zelarik». «Ikusten dudanez —erran zuen Saffredentek —, ez zara zu Pariseko gizon aberats haren iritzi berekoa, zeinak, emaztearekin oheraturik zela, ezin baitzituen bere beztimendak largatu, hotzak hiltzen sentitu gabe; baina ganberazaina ikustera sotorat joaten zela rik, ez buruko eta ez oinetako, eta neguaren minean, ez zen sekulan gaizki sentitzen; eta hori emaztea biziki ederra eta ganberazaina biziki itsusia zela». «Ez duzu zuk entzun —erran zuen Geburonek — Jainkoak beti laguntzen dituela eroak, amorosak eta hordiak? Hirurak batean izanen zen, agian, hura». «Horrekin erran nahi zenuke Jainkoak kalte egiten diela zuhurrei, xahuei eta neurritsuei —erran zuen Parlamentek —? Beren buruak laguntzeko gai direnek ez dute laguntza beharrik. Zeren, eriengatik etorria zela ezen ez osasuntsuengatik erran zuen Hura31, gure ahuleziak sokorritzera zen etorri bere urrikalmenduaren legeaz, indargabe utziz horrela bere justiziaren manu zorrotzak; eta bere burua zuhurtzat duena eroa da Jainkoaren aitzinean. Baina, gure predikua finitzeko, nori emanen dio hitza Longarinek». «Saffredenti emanen diot —erran zuen hark». «Espero dut, bada —erran zuen Saffredentek —, zuei erakustea, etsenplu baten bidez, Jainkoak ez dituela amorosak faboratzen, zeren eta erran bada ere, ene andereok, bizioa berdin egoten dela emazte zein gizonen baitan, hala ere, aiseago eta sotilkiago asmat uko du finezia bat emazte batek gizon batek baino; eta emanen dizuet orain halako etsenplu bat». 30 Antzinarokoentzat, bihotzetik ( thumos ) eta gibeletik datoz pasioak. Behazunak edo gibelminak, berriz, samindura adierazten du: behazunik ez duenak ez du aiherkunderik, ez du mendeku goserik. (I. O.) 31 Lukas 5, 31 32: “Ez dira osagarrian direnak mediku beharretan, baizik eriak”. (I. O.) HOGEITA HEMERETZIGARREN ISTORIOA Grignaulx eko jaunak bere etxea libratu zuen emaztea tormentatzen zuen izpiritu batez, halako maneran tormentatu, non etxetik aldaratu behar ukan baitzuen bi urtez. Grignaulxeko jaun batek32, zeina Anne Frantziako erregina, Bretainiako dukesaren ohorezko zalduna baitzen, kanpoan bi urtez baino gehiago izan ondoren etxerat itzuli zelarik, kausitu zuen ezen emaztea hurbileko bertze lurralde batean zela; eta motiboaz galdatu ziolarik, erran zion hark behin eta berriz agertzen zela etxean izpiritu bat33, eta halako moduan tormentatzen zituela, ezen nehor ere ezin baitzen han egon. Grignaulxeko jaunak, ez baitzuen halako tetelekeriarik sinesten, erran zion ezen, deabrua bera izanik ere, ez litzatekeela bera beldur izanen; eta etxerat ekarri zuen emaztea. Gauean, hainbat kandela pitzarazi zuen, izpiritu hura argiago ikusi ahal ukaiteko. Eta, atzarririk eta deus entzun gabe luzaz egon ondoren, loak hartu zuen; baina berehala iratzarri zuen mazelan hartu zuen zaflako batek, eta boz bat entzun zuen oihuka: “Br enigne, Brenigne”, zeina bere amaso zena baitzen34. Orduan, ondoan lotan zetzan ganberazaina deitu zuen, kandela pitz zezan, oro iraungiak baitziren, baina hura ez zen ausartu jaikitzerat. Berehala, Grignaulxeko jaunak gainean zuen estalkia kentzen ziotela sentitu zuen, eta ganberan erortzen ari ziren mah ai, xibalet eta aulki azantz handi bat aditu zuen, eguna argitu arte iraun zuena. Baina Grignaulxeko jauna samurtuago zegoen deskantsua galtzeagatik izpirituaren beldurrez baino, sekulan ez baitzuen halakorik bazenik sinetsi. Eta hurrengo gauean, izpiritua harrapatzera deliberatu zen. Eta, oheratu eta gutira, zurrunga handia egiten zuelako itxuran hasi zen, eta eskua bisaia ondoan jarri zuen zabal zabalik. Eta hala, izpirituaren beha zegoela, hurbil zuen zerbait sentitu zuen, eta are zurrunga handiagoan hasi zen. Izpiritua orduan, hainbertze fidatu zen, ezen mazelako eder bat eman baitzion. Eta istantean, bisaia gainean zuen eskuari heldu zion Grignaulx jaun hark, emazteari oihu egiten ziola: —Atxiki dut izpiritua. Eta emaztea berehala jaiki zen eta piztu zuen kandela bat, eta ikusi zuten ber ganberan lo egiten zuen neskato ganberazaina zela, zeinak, belauniko, galdatu zien barkatzeko, eta hitzeman zien aitortuko zuela egia, hots, etxeko sehi bati aspaldidanik zion a modioak eraginik ekin ziola halako misterio ederra egiteari, jaun andereak etxetik aldaratu eta, hala, bi biek, beren gain harturik etxearen zaingo osoa, ukan zezaten asealdi on bat egiteko parada, biak bakarrik zeudelarik egin ohi zuten gisan. Grignaulxek o jaunak, bortitz samarra baitzen, izpirituaz sekulan ez ahanzteko moduan zafra zitzaten manatu zuen; hala egin zen, eta kanporat kasatu zituzten gero. Eta hala libratu zuten etxea bi urtez beren egitekoa han ukan zuten izpirituen tormentutik. «Liluragarria da, ene andereok, pentsatzea zein gibelondo dituzkeen Amodio jainko ahaltsu horrek, zeinak, emazteei beldur oro kenduz, irakasten baitie gizonei zernahi 32 Grignaulx hori, egun, Dordoinako departamenduko Grignols da. Grignaulxeko jauna Jean de Talleyrand izan zen, Bordeleko auzapez, eta gero Karlos VIII.aren txanbelan edo ganberazain eta Ana Bretainiakoaren lehen etxezain eta ohorezko zaldun. (I. O.) 33 Arima herratu bat. (I. O.) 34 Jaunaren amatxiren izena Bernicque edo Revigne zen. (I. O.) eginarazten, beren asmoak erdiesteko. Baina, ganberazainaren asmoa erasiagarria bada ere, hainbat da laudagarria nagusiaren zentzu ona, ongi baitzekien hark izpiritua behin partituz gero ez zela berriz itzuliko». «Egiazki —erran zuen Geburonek —, Amodiok ez zuen sehiaren eta ganberazainaren fabore jokatu orduko hartan; eta aitor dut nagusiari biziki baliagarri gertatu zitzaiola bere zentzu ona». «Hala ere —erran zuen Ennasuitek —, ganberazaina luzaz bizi izan zen bozkariotan, bere fineziari esker». «Ondikozko bozkarioa duzu hori —erran zuen Oisillek —, baldin bekatuaren gainean funtsatua eta gaztiguaren ahalkeaz finitzen dena bada». «Egia diozu, ene anderea —erran zuen Ennasuitek —, baina badira anitz jende saminean eta nekean egon behar dutenak zuzen den bezala bizi ahal izateko, zeinek beren bizitzetan ez baitute nehoiz ukan harako haiek bezainbateko plazerik ukaiteko asmorik». «Ene iduriz —erran zuen Oisillek —, ez da plazer beterik, kontzientzia bakean ez baldin bada». «Nolaz? —erran zuen Simontaultek —: italiarrek diote ezen zenbat eta handiagoa izan bekatua, hainbat eta handiagoa dela plazera35». «Egiazki, halako elea asmatu duena —erran zuen Oisillek —, bera duzu zinez deabrua; eta utz dezagun hor, ea nori ematen dion Saffredentek hitza». «Nori? —erran zuen —. Parlamente baizik ez da gelditzen bere lekua hartu gabe, baina, bertze ehun geldituko balira ere, hari emanen nioke hitza betiere, harengandik baitugu guk zer ikasirik franko». «Beraz, nihauri dagokidanez egunari fina ematea —erran zuen Parlamentek —, eta atzo prometatu nizuenez36 erranen nizuela zergatik eraikiarazi zuen Rolandineren aitak alaba hain luzaz preso atxiki zuen gaztelua, istorio hori kontatzera noa». 35 Italierazko atsotitz baten erreferentzia, inondik ere. (I. O.) 36 XXI. istorioaren kontakizunean. (I. O.) BERROGEIGARREN ISTORIOA Jossebelin eko kondearen arrebak, anaiaren ezjakinean esposatu zelarik hark gero hilaraziko zuen zaldun batekin —nahiz eta kondeak usu koinatutzat nahi ukanen zukeen, arreba bezain etxe onekoa izan balitz —, ermita batean iragan zituen bere mendearen hondar reko egunak, pazientzia eta zorroztasun handiz bizituz. Jossebelineko konde erraten zioten eta Rolandineren aita zen jaun hark zenbait arreba zituen, batzuk aberaski ezkonduak eta bertzeak serora sartuak; eta bazen bat etxean gelditua37, ezkongai, konparazionerik gabe ederragoa zena bertze guziak baino, eta hainbertze maite zuen anaia, ezen hark ez baitzuen ez emazte ez haurrik ere arreba hura baino maiteago. Hala, neska hura ezkontzaz galdegin zuten hainbat etxe onetatik, baina anaiak e z zuen deus ere jakin nahi ukan, arreba urrunduko zitzaion beldur eta bere dirua gehiegi maite zuelako38. Horregatik eman zuen neskak ezkongai bere bizitzaren parte handi bat, arras oneski bizi zela anaiaren etxean, non bazen zaldun gazte eta eder bat39, etxe hartan haurdanik hezia, zeina ordukotz hazia baitzen bai edertasunean eta bai bertutean, eta aise gobernatzen baitzuen bere nagusia; hainbertze, non hark arrebari zernahi igorri nahi ziolarik, betiere zaldunaren bidez bidaltzen baitzion. Eta halako larderia eta etxekotasuna esleitu zizkion, arrebarenganat arrats nahiz goizez igorriz, ezen elkarrekin luzaz egoteaz atxikimendu handia sortu baitzen bien artean. Baina nola gizona, nagusia ofentsatuz gero bizia galtzeko beldur baitzen, eta dama, berriz, ohorea, ez zuten, beren arteko amodio hartan, solasa bertze kontentamendurik hartzen, harik eta Jossebelineko jauna hasi zitzaion arte sarri erraten arrebari kario pagatu beharko zukeela zaldun hura bera bezain etxe onekoa balitz, sekulan ez baitzuen koinat utzat hura baino gehiago estimatuko lukeen gizonik ezagutu. Hainbertzetan erran zuen anaiak ber gauza non, beren artean iharduki ondoren, pentsatu baitzuten ezen elkarrekin ezkontzen baldin baziren aise barkatuko zituztela. Eta Amodiok, zeinak gogotik sine sten baitu beti nahi duen hura, adierazi zien egite hark onik bertzerik ez ziela ekarriko, eta, igurikimen horretan, bete eta gauzatu zuten ezkontza, nehork deus ez zekiela ezpada apez batek eta zenbait emaztek. Eta senar emazte ezkonduek elkarrekin ukan ohi duten plazerean zenbait urtez bizi ondoren, giristino herri guziko bikorik ederrena osatuz eta amodiorik handien eta ederrenean, Fortunak, bi pertsona hain lorios ikusirik bekaizkor, ezin jasan ukan zuen eta e tsai bat sortu zien, zeinak, anderea barrandatuz, haren zorionaz ohartu baitzen, ezkondurik zegoela jakin gabe. Eta Jossebelineko jaunari jin zitzaion erratera ezen zalduna, zeinaz hain fida baitzen, arduregi joaten zitzaiola arrebari ganberarat, gizonek s artu behar ez duten tenorean joan ere. Ez zion lehen aldian sinetsi, halakoa baitzen arrebaren eta zaldun haren baitan zeukan konfiantza. Baina bertzea behin eta berriz jin zitzaion, etxearen ohorea estimatzen duena nola, eta halako zelata jarri zieten, no n gaizo haiek, zeinek ez zuten halako makurkeriarik usnatzen ere, harrapatu egin baitzituzten. Eta hala, arrats batez, Jossebelineko jaunari mezutu zioten zalduna arrebarenean zela, eta berehala joan eta han kausitu zituen gaizo haiek, amodioz 37 Dirudienez, Josebbelineko (Morbihan eko Josselin, egun) “konde” hori Jean II.a da, Rohan eko bizkondea; eta ezkongai gelditu zen arreba, berriz, Catherine zen. 1479an bizkondea preso hartu zuten, Keradreux eko jauna hil zuelako akusaziopean, eta 1484ra arte egon zen k artzelan. (I. O. ) 38 Dotea edo ezkonsaria ordaintzea egokituko zitzaion, izan ere. (I. O.) 39 Gorago aipaturiko René de Keradreux, seguruenik, zeina 1478an hil baitzuten. (I. O.) sutan, elkarrekin etzanik. Hitza ebatsi zion erresuminak, eta, ezpata hartuz, zaldunaren gibeletik atera zen hura hiltzeko asmoz. Baina zaldunak, bizkor baitzegoen, ihes egin zuen atorra hutsean, eta atetik ezin eta leiho batetik egin zuen jauzi baratze ba terat. Dama gaixoa, atorra has, anaiaren aitzin belauniko jarri eta erran zion: —Jauna, gupidets ezazu ene senarraren bizia, esposatua baitut, eta, laidorik baldin badago, ez ezazu zigor ni ez bertze nehor, zeren egin duena nik galdaturik egin baitu. Anaiak, hiraz beterik, ez zion ihardetsi, eta erran zion: —Mila aldiz zure senarra izanagatik, tronpatu nauen zerbitzari gaizto bat bezala zigortuko dut. Eta hori erranez, leihora atera eta goraki oihuztatu zuen zalduna hil zezaten, eta hala egin zuten zaluki haren manuz, beraren eta arrebaren begien aitzinean. Hura, ezein galdek erremediatu ezin ukan zuen ikuskizun hits haren bistan, bere baitarik kanpo de n emazte baten gisan mintzatu zitzaion anaiari: —Ene anaia, nik ez dut ez aitarik ez amarik, eta, dudan adinean, ene gogara ezkontzen ahal naiz; eta hautatu dut horretarako zuk ardura erran didazuna enekin ezkontzea nahi zenukeela. Ordea, legez zuk baimendu gabe egiten ahal dudana zure aholkuz egiteagat ik, munduan gehien estimatu ukan duzun gizona hilarazi duzu! Beraz, eta ene otoiak ezin ukan duenez hura heriotzatik begiratu, arren galdatzen dizut, sekulan ukan didazun maitasun guziaren kariaz, egin nazazun orain berean haren lagun heriotzan, haren ment ura orotan izan naizen gisan. Eta horrela, zure hira krudel eta zuzengabe hori betez, jarriko dituzu pausuan hura gabe bizi nahi ez duen eta ezin duen honen gorputz arimak. Anaia, biziki hunki eta arrazoia galtzear bazen ere, hain zen urrikaldua arrebaz, non, haren galdeari ez baiezkorik ez ezezkorik eman gabe, han berean utzi eta joan egin baitzen. Eta, zer egin zuen ongi kontsideratu ondoren, eta aditu zuelarik zalduna espo satua zela arrebarekin, halako krimena sekulan obratu ez ukana desiratu zuen. Alabaina, eta arrebak justizia edo mendekua galdatuko zuen beldur, oihan baten erdian gaztelu bat eginarazi eta han sartu zuen, eta harekin nehor mintza zedin debekatu zuen. Handik denbora batera, eta bere kontzientziako eskrupuluak ematzeagatik, arreba berreskuratzera entseatu zen eta ezkontzaz mintzatu zitzaion, baina hark igorri zion baten bat erranez ezen hain gosari makurra eman ziola, non ez baitzuen jaki bereko bertze o tordurik desira, eta esperantza zuela halako moduan bizitzeko, non ez zedin nehola ere berriz haren senar baten hiltzaile izan; zeren ez baitzuen uste anaia bertze nehor barkatzeko gai izanen zenik, munduan gehien maite zuen gizonari egin zion makurkeria e ginik. Eta, bera ahula eta indargabea bazen ere mendekua hartzeko, bazuela esperantza zinezko juje den eta neholako makurrik gaztigurik gabe uzten ez duen Haren baitan, zeinaren amodioan soilik bizi nahi baitzuen jagoitik zuen denbora, ermitau bizitza egin ez. Eta hori egin zuen, zeren, hil arte ez baitzen handik mugitu, halako pazientzia eta austeritatean biziz, non hil zelarik jendeak oro harat joaten baitziren emazte saindu batengana bezala. Hura hil ondoren, anaiaren etxeak hondoa jo zuen guziz, halako m oduan non haren sei semeetarik ez baitzen bat bera ere gelditu eta guziak hil baitziren miserableki; eta, hondarrean, primantza, bertze istorioan entzun duzuen moduan, Rolandine alabari esleitu zitzaion, zeina izebarendako egin presondegian egon baitzen ha ren ondoren. «Jainkoari otoi, ene andereok, etsenplu hau profitagarri dakizuen, eta zuetarik nehor ez dadin ezkon, plazer hutsez, obedientzia zor diegun haien baimendurik gabe; zeren ezkontza hain da iraupen luzeko estatu bat, ezen ez baita arinki hartu behar, gure lag un eta ahaide onenen iritzirik gabe. Eta ongi eginik ere, gaitz da plazer bezainbat neke emanen ez duen gisan egitea». «Fede onez —erran zuen Oisillek —, neskei zuhur izaten irakatsiko liekeen Jainkorik edo legerik ez balitz, aski da etsenplu hori beren ahaideei behar legez gur egin diezaieten, beren gogara ezkontzen hasi gabe». «Alabaina, ene anderea —erran zuen Nomerfidek —, urtean egun on bat duena ez da dohakabea bere mende guzian. Dama horrek, bere burua baino maiteago zuen hura ikusi eta harekin luzaz mintzatzeko ditxa ukan zuen, eta, orobat, ezkontzazko gozamena, kontzientzi a eskrupulurik gabe. Eta, ene iduriz, hain da handia kontentamendu hori, ezen haren atsekabea baino handiagoa baita». «Orduan —erran zuen Saffredentek —, erran nahi duzu emazteek senar batekin oheratuz ukaiten duten plazera handiagoa dela hura begien aitzinean hiltzen ikusiz hartzen duten nahigabea baino?». «Ez duzu hori ene asmoa —erran zuen Nomerfidek —, ez baita hori emazteez dudan esperientzia, baina bai uste dut ezen ezohiko plazer batek, nola baita munduan gehien maite den gizona esposatzea, handiagoa behar duela izan hura hil delako galtzearen nahigabea baino, hori gauza arrunta baita». «Bai, heriotza naturala izanez gero —erran zuen Geburonek —, baina hura hagitz krudela izan zen, eta nik guziz arrotz edireten dut nolaz ausartu zen gizon hura halako krudelkeria egiterat, ez izanik ez haren aita ez eta haren senarra ere, baizik eta anaia s oilik, eta dama egonik neskak legez beren gogara ezkontzera haizu diren adinean». «Nik ez dut batere arrotz kausitzen —erran zuen Hircanek —, ez baitzuen arreba hil, hainbertze maite zuena eta zeina ez baitzegoen haren justiziapean, baizik eta zalduna, zeina bere haur bat balitz bezala hazi eta anaia bezala maite ukan baitzuen; eta hark, jaunak bere zerbitzuan ohoratu eta aberastu zuelarik, arrebarekin ezkondu nahi ukan zuen, eta hori ez zegokion nehola ere». «Orobat —erran zuen Nomerfidek —, ez da ez arrunta ez ohikoa halako etxe oneko emazte batek zerbitzari duen zaldun bat amodioz esposatzearen plazera. Heriotza estrainioa bada, hala da plazera berria, eta are handiagoa gizon zuhur guzien iritzia kontra duela ko, eta fabore, berriz, amodioz bete bihotz baten kontentamendua eta arimaren pausua, Jainkoa ez baitzuten nehola ere laidoztatu. Eta heriotzaz denaz bezainbatean, krudela izan zela baitiozu, iduri zait ezen, beharrezkoa denez, laburrena dela onena, ongi j akina baita iragate hori ekidinezina dela; ordea, nik uste dut dohatsua dela heriotzaren aldirietan luzaz egoten ez dena, mundu honetan dohatsutasuntzat hartzen ahal den dohatsutasun bakarretik betierekoa den hartara zalu hegaldatzen dena». «Zeri erraten diozu zuk heriotzaren aldiri? —erran zuen Simontaultek». «Gogo nahigabe anitz dutenak —ihardetsi zuen Nomerfidek —, eta bai luzaz eri egon direnak ere, zeinak, gorputz nahiz izpirituzko samin biziagatik heriotza mespretxatu eta beren ordua luzestera ere heldu baitira, horiengatik diot nik heriotzaren aldirietan b arna ibili direla, eta halakoak mintzatuko zaizkizue, mintzatu, pausuan baino gehiago deitorez oihuka egon izan direneko ostatuez. Dama horrek ezin ukan zuen ekidin senarra heriotzaz galtzea, baina anaiaren kolerak senarra luzaz eri edo samurturik ikustetik libratu zuen. Eta harekin ukan zuen aisetasuna Gure Jainkoaren zerbitzu bilakatu zuelarik, bere burua guziz do hatsutzat hartzen ahal zuela erranen nuke». «Eta ez diozu batere kontu egiten pairarazi zioten lotsari eta presondegian egon beharrari —erran zuen Longarinek —?». «Ene iduriz —erran zuen Nomerfidek —, amodio betean eta Jainkoaren arabera bizi den pertsonak ez du ezagutzen ez lotsarik ez eta desohorerik ere, ez baldin bada amodio hori ahultzen zaionean edo haren perfekzioari huts egiten dionean. Amodio onaren loriak e z du neholako lotsarik ezagutzen, eta, haren gorputzaren presondegiratzeaz denaz bezainbatean, uste dut ezen, Jainkoaren eta senarraren ondoan zuen bihotzean zeukan libertateagatik, ez zuela sentitu ere egiten, eta bakardade hura estimatzen zuela libertate handitzat; zeren maite duen hura ikusi ezin duenak ez du on handiagorik harengan etengabe pentsatzen egotea baino, eta pentsamendua libreki higitzen ahal den presondegi bat ez da sekulan hertsiegia». «Ez da egia handiagorik Nomerfidek erran duen hori baino —erran zuen Simontaultek —, baina halako hastantze bat furiaz eragiten duenak dohakabetzat ukan behar luke bere burua, zeren Jainkoa, amodioa eta ohorea laidoztatu baitzituen». «Fede onez erranik —erran zuen Geburonek —, balditurik nago emakumeen amodioen aniztasunaren aitzinean, eta klarki ikusten dut ezen amodio handia duenak bertuteak ere gehiago ukan ohi dituela, eta, aitzitik, hain handia ez duenak disimulatu egiten duela, bertutetsu agertu nahirik». «Egia da —erran zuen Parlamentek — Jainkoarenganako eta gizonenganako onest den bihotzak amodio handiagoa ukan ohi duela biziotsuak baino, eta ez da beldur izaten dituen asmoetan barnekoena agerian geldi dadin». «Beti entzun ukan dut —erran zuen Simontaultek — ezen gizonak ez direla gaitzetsi behar emazteen gibeletik ibiltzeagatik, Jainkoak haien bihotzetan amodioa eta galdatzeko ausardia jarri baitu, eta beldurra eta kastitatea emazteenetan, ezetz errateko. Eta gizona zigortua izan bada eman zaizkion ahalak baliatzeagatik, ez da xuxena». «Baina huts handia da zalduna arrebaren aitzinean hainbertzetan laudatu ukana —erran zuen Longarinek —; eta iduri zait ezen erokeria edo krudelkeria litzatekeela iturtzain batek uraren ederra laudatzea hari beha dagoen egartiari, eta gero, hartu nahi ukan d uelarik, eraitea». «Egia errateko —erran zuen Parlamentek —, anaiaren ele goxo haiek pitzarazi zuten sua, eta ez zuen nehola ere ezpata ukaldiz iraungi behar». «Harriturik nago ikusiz tzartzat hartzen dela zaldun arrunt bat —erran zuen Saffredentek —, zeinak etxe oneko dama bat esposatu baitzuen gorteatzearen indarrez soilik eta bertze amarrurik gabe, filosofo zuhurrek erraten dutelarik den mendreneko gizonak gehi ago balio duela den emazterik prestu eta bertutetsuenak baino40». «Horregatik —erran zuen Dagoucinek —, jendartea bakean atxikitzeagatik, ez zaio behatzen ezpada etxearen graduari, pertsonen adinari eta legeak manatuari, kontuan hartu gabe gizon emazteen amodioa eta bertuteak, erresuma ez suntsitzeko xedez. Eta hortik dat or 40 Hala nola Aristotelesek, zeinak emakumea izaki inperfektutzat baitu. (I. O.) ezen kidekoen artean eta ahaide eta gizonen iritzien arabera eginiko ezkontzak sarri hain bertzelako direla bihotzez, gorputz molduraz eta kondizioz, non, salbamendurantz eramanen dituen estatu bat hartu orde, infernuaren aldirietan sartzen baitira». «Orobat ikusi izan da —erran zuen Geburonek — ezen amodioz eginikoetan, bihotzez, kondizioz eta gorputz molduraz idurikoak izanik ere, eta etxeen eta leinuen diferentziari behatu gabe, dolutu behar izan direla, zeren, ardura, diskreziorik gabeko amodio handi horiek jelosia eta haserre bizi bilakatzen baitira». «Iduri zait —erran zuen Parlamentek — ezen ez direla laudagarriak ez bata eta ez bertzea, baina bai pertsonak Jainkoaren nahikundearen menera jartzea, loriari, diru goseari eta sentsuen gutiziari behatu gabe, eta, amodio bertutetsu eta ahaideek baimendu bat ez, ezkonbizitza Jainkoak eta naturak manatzen duten moduan eraman nahi ukaitea. Eta ez izanagatik ere neholako estaturik atsekaberik gabe, ikusi ukan ditut halakoak dolurik gabe bizitzen; baina hemen gaudenak ez gara hain dohakabeak, ezkondurik gaudenak e z baikara haietarik». Hircan, Geburon, Simontault eta Saffredentek zin egin zuten halako asmoz zirela ezkonduak berak, eta ez zirela sekulan horregatik dolutu; baina, egia edozein zela ere, zin harekin zerikusia zuten emazteak hain ziren kontent, non, beren gogarako ele hoberik entzunen ez zutelakoan, altxatu eta Jainkoari eskerrak ematerat partitu baitziren, eta han ziren fraideak prest bezperak erraten hasteko. Zerbitzua bururatu zelarik, afaltzerat joan ziren, ez beren ezkontzei buruz behin eta berriz mintzatu gabe halere, ze ren horretan aritu baitziren arrats osoan, beren emazteen ezkontza galdez ibiltzean ukan zituzten menturak kontatzen. Baina batak bertzearen solasa etenarazten zuenez, ezinezkoa da beren osoan erratea istorio haiek, zeinak pentzean kontaturikoak bezain ats eginak izanen baitziratekeen hemen eskribitzeko. Eta halako plazera ukan zuten eta hain ongi libertitu ziren, ezen oheratzeko tenorea heldu baitzitzaien nehor ohartu aitzin. Oisille andereak taldea desegin eta oheratzera joan ziren guziak, hain alegera, no n uste baitut ezkondurik zirenek ez zutela bertzeek bezain luzaz lo eginen, iraganeko amodio kontuak berrituz eta egungoak erakutsiz. Eta horrela iragan zen gaua, baratxe baratxe, goiza heldu zen arte. Laugarren egunaren azkena.

2023-12-01

Larrun-azpitik

booktegi.eus JOSEBA AURKENERENA BARANDIARAN Larrun azpitik AURKIBIDEA Aitzin solasa Agur Ataungo izarra! Ahantzi zure kezkak! Altzateko Jauna, noiz itzuliko? Amalur bai ta gure etxea Ama lurraren iratzartzea Amesten duen herria ez da nehoiz hilen Apokalipsiaren tenorea Ataungo jakintsua Atea Aztibegia. Xaho beti gogoan Baiona Betebeharra ala eskubideak? Bidea Bizitzaren galera Bizitzaren udazkenean Bizitzatik heriotzara Donibane Lohizuneko arrantzalearen kantua Eate indarka ari Emazte libre Erlea eta euskalduna Euskal lorea Euskal udaberriaren aiduru Euskara Gizon emakumeen bide erratua Gure seme alabak Haizearen ereta Haritz hostoa Hatuey eta Guarina Hartza Donibane Lohizunen Inexa Gaxen Irrintzinak Done Jakue zub ian Iruñea Itxialdia Izarlandako bidea Izurritearen gezurrak Jaizkibel ene bizipenetan Kataluniari bihotzez Larrun Larrun ez da urrun Libre sortua Lili Marleen Maitea Maite grina Mariren nahikaria Mari zaiku kantari 1914ko gerla madarikatua Nafarroako ikasleak Olentzero Iruñean Pausu Gaua Karrikaldia Pepita Sein, Txenpeneko izarra Perlaren kantua Sorgin eta belargileak, ama lurraren alabak Suaren indarra Sugaar Tafalla Tokiotik barna Uhinen mugimendua Ura eta bizia Ura eta lehorra Ur gaineko iratxoen kantua Urrundik Urtaroak Euskal Herrian Utzi irteten ilargia Xaia 100 urte Ximiko Gure poxpolina! Zuhaitza Aitzin solasa Urteak iragan dira, bata bestearen gibeletik, jadanik hirurogeita bost urte iragan zaizkit, bat ere konturatu gabe. Haur eta gazte urte luze haiek iraganeko kontuak dira eta oraingo urteak gero eta laburragoak bilakatzen ari zaizkit. Bizitza denboraldi ilauna egiten ari zait, hasiera eta amaiera hurbil dituen denboraldia. Ainitzetan nire bizitza etxeko loreen bizitzarekin aldera daitekeela dirudit. Bat batean edertasunez beteak dira, kolorez eta usain onez mukuru, laster berriz, ihartzen hasten dira, edertasuna galtzen, eta halako batean hostoak erortzen zaizkio. Akabo lore ederra? Akabo lore eta usain onak! Denbora laburrak eraman du betik o lorearen bizia, haatik, ondo ondoan beste lore bat zabaltzen hasia dela ikus daiteke. Bat hil orduko bestea sortu. Hauxe da denon bizitza, ama lurraren kolko goxoan pizten, garatzen eta hiltzen dena. Denbora da bizitzaren neurgailua, denbora da bizitza aldarazten duena, hasierarik eta bukaerarik gabeko dimentsioa. Baina denbora ez da neurri bera izaki guztiontzat. Ez, horixe! Ikusi besterik ez dugu, zein azkar hiltzen diren adiskide fideltzat ditugun zakurrak! Ez dira betiko, ezta gu ere! Baina gure mend iek hor jarraitzen dute denbora eternal horren lekuko eta jakile. Gure eskualdean Larrun mendia da horren adierazlerik onena, beti hodei mugan isilik, zutik, zeru goia ukituz. Etxetik atera orduko, aitzinean dugu, atzo, gaur, betiro… bizitzaren lekuko mutu a. Eta gu haren itzalean, haren babesean sortu, bizi eta hiltzen gara. Horixe da, nire olerkietan azaltzen dena, bizitzaren gora beherak, gizakion nahiak eta desirak, gure pasioak, Euskal Herri goxoa, ama lurrarekiko atxikimendua, izadiaren ederra, eguzk ia, ilargia eta izarrak, itsasoa, ibaiak eta errekak… horiek denak dira olerkigai, kantagai, aipagai… hemen nire olerki bilduma umil honetan; azken finean, Larrun mendiaren azpitik sentitua eta idatzia izan baita. Agur Ataungo izarra! Hodeietan barrena doa izar ederra, Euskal Herri utzita, atearen beste aldera. Hantxe ikusiko du zain daukan ama, hantxe ikusiko du Anttoni gure amona. Haizeek daramate gure Edurne aurrera eta izarrek diote zein den norabidea. Hantxe ikusiko du zain daukan ama, hantxe ikusiko du Anttoni gure amona. Urruneko ahotsek oroitza dakarkigute eta hango oihartzunek errepikatzen dute: Laster ikusiko du zain daukan ama, laster ikusiko du Anttoni gure amona. Elur garaian joan da Ataungo izar ederra eta utzi d itu ludian bihotz tristeen negarra. Ez du inoiz utziko maite duen sendia, ez du inoiz utziko gure Euskal Herria. Jadanik iritsi da atearen beste aldera ta handik ibiliko da kantari eta alaia. Ez du inoiz utziko maite duen sendia, ez du inoiz utziko gure Euskal Herria. Ez du inoiz utziko maite duen sendia, ez du inoiz utziko gure Euskal Herria. Ahantzi zure kezkak ! Ahantzi zure kezkak eta bihotz garbikoa izan, irudirik barnean ez duen ispilua bezain garbia. Ispilu garbirik nahi baduzu, begira ezazu zure burua, begira ezazu egia, ispiluan islatzen den bezala, inolako lotsarik gabe. Metala findu daiteke ispilu baten itxura hartu arte. Bihotza ere findu al daiteke? Bihotza eta ispilua, antzekoak badira ere, honetan dira aldentzen: bihotzak sekretuak ditu ezkutatzen, ispiluak ez ditu bere egiten. Eternitatearen bidez ederra du erakusten. Haren itxura ederra! Ezar ezazu ispilu bat ez izanaren bakardadean, haren aurpegiaren aurrean, eta goza ezazu, islatzen den haren edertasunaz. Hura da ezagutzaile eta ezagutua, begiratzaile eta begiratua, haren begia da unibertsoaren begirale bakarra. Edertasuna begira ari denean, amodioa ere bertan dago; edertasunak bere masail gorritua erakusten duenean amodioak sua pizten du gar horrekin. Edertasuna gaueko ibar ilunetan delarik, amodioa dator eta adatsetan trabaturiko bihotza du topatzen. Edertasuna eta amodioa gorputza eta arima dira. Edertasuna mehategia da, amodioa harbitxia. Hastapenetatik bat eginik izan dira, elkarr en ondoan, urratsez urrats. Rumi Altzateko Jauna, noiz itzuliko? (doinua: Muñagorriren bertsoak) Ez zaigu hil oraindik euskaldun odola, oraino da pizturik baina hola hola, Larrun mendi zaharrean, hango xendra bideetan, dabil gure gizona leize zulo eta oihanetan. Eskuan atxiki du Mariren igitaia, bihotzean zaio piztu libertate usaia. Zain dago itzultzeko euskal herrietara, prest dago ekartzeko askatasuna gure artera. Kanpotik etorri zen Kixmiren hazia, odolez erein zuten ukatzen bizia. Itzultzeko tenorea da Mariren erresuma, Hodei, Inguma, Sugaar, zain dago euskaldunen ama. Urreak eta sosak agintari latza, herriak ta herritarrak haien kaka putza. Jaiki gaitezen denok kate horiek hausteko, bildu gaitezen behingoz ama lurra, am alurra esnatzeko. Larrungo gailurretik Bera ta Urruñara, begira dago hortik Sara ta Azkainera. Turutaz deitzen diote Altzateko Jaunari, sugarra ekar diezaion mundu ustel, mundu ustel honi. Itxaropena hor da denon bihotzetan, piztua baita sua Larrungo oihanetan. Laster zabalduko da Euskal Herri osoan, Mariren lege zaharra bere indar, bere indar goxoan. Akabo arrotz legeak ta erdara karrikan, euskara iza nen da nagusi herrian. Horrela nahi du Marik ta horrela izan dadin, euskaraz egin bedi denok behar dugu indarra egin. Larrungo gailurretik jaitsiko da argia, pozik izanen dira Eki ta Ilargia. Itzul dakigun behingoz euskal sinesmen zaharra, bera izan bekigu bizimodu berri baten garra. Ama lurra daukagu bazterrean utzia, ahantzia baitugu arbasoen nahia. Piztu dezagun sua bide eta mendietan, kanta dezagun jada Euskal Herriko bazter guztietan. Suzko metak garretan, fandango alaietan, sorginak ari dira kantu eta dantzetan. Laminen irrintzia libre dabil mendietan, Mariren igitaia berriz euskaldunen eskuetan. Amalur baita gure etxea Hodei azpiko zolan, euskal lur zoragarrian, Lapurdiko Urruña ederrean, haize, euri eta ekaitzen aterpe zaitugu Amalur baita, gure etxe maitagarria. Untxin errekaren bazterretan, itsasoa hurbil duzu, labarretan, egutera alde batetik, laiotza bestetik. Zuhaitz handien babes eta gerizpean zaitugu beti alai, kolorez zuri gorri, gure etxe, kabi eta ametsen sorlekua. Zure barruan hazi dugu sendia, emaztea, senarra eta bi seme lerdenak. Zuk eman diguzu itzal, babes eta aterpe, zuk bideratu dituzu gure nahiak, zuk ezagutu dituzu gure penak eta pozak, zuk egin gaituzu eta zuk dituzu gidatu gure ametsak. Enarak hegaka da biltza udaberriko arrats ederretan teilatu gaineko zeruak zeharkatuz, alde batetik bestera airoski jostatuz. Azpian gaude gu, gure etxean, bizitza bideratzen, etorkizuna josten. Epela zaitugu neguko gau hotzetan, freskagarria udako bero sapetan, gotorleku galernaren erasoetan, gaztelu ziur haizeak ufatzen duen egunetan, tenplua gure tristura eta nahigabeetan, bihotz kabi gure sendiaren bideetan. Ama lurraren iratzartzea Amalur guria, euskaldunon kabia, iratzar hadi! Bedatsea jin bedi! Gure bihotzetan dakigun hazi! Gure bihotza izan dadin bizihazi eta bozkario lili! Amesten duen herria ez da nehoiz hilen Horrelako zerbait erran zuen noizbait olerkariak eta egia dela aitortu behar diogu. Euskaldunok ameslariak gira, lana, borroka eta ametsak uztartzen betiro jakin izan ditugunak. Horregatik gaude hemen bizirik, eta bizi nahian. Urruñan ere, egun oroz amesten dugu ukatu diguten askatasunaz, baztertu diguten mintzairaz, gure nortasun kolpatuaz, lurraren garestitze ikaragarriaz, gure gazteendako etorkizun hitsaz… eta ames ten jarraituko dugu, ametsak errealitate bihur daitezen, gure herrian goxo eta libre bizi gaitezen, laborariak laborari, langileak langile eta gazteak etorkizun duin baten jabe. Ez dugu negarrik egiten, ez gira alferrikako malkoetan itotzen, ez dugu gure porrota kantatzen, ez ditugu hil ezkilak astintzen… amets egiten dugu, amestutakoa betetzen saiatzen gira, une oroz, gaur eta beti, egun eta gau, eta amets egiten dugulako, ametsei bidea zabaltzen diegulako badakigu utopia guztiak gainditzen. Gaurko a metsa biharko errealitatea, gaurko ahaleginak biharko ahalbideak, eta gaurko sufrikarioak biharko garaipena izanen dira. Urruñak nahi du bizi, nahi du herri bizia izan, zahar eta gazte loriotsuen herria, akabo zapalketa! akabo lur eta etxe espekulazioa! akabo frantseste politika sistematikoa! akabo birus eta izurrite gaiztoak! akabo euskal presoak arrotz kartzeletan! Amets egin dezagun gaur, kateak hautsi ditzagun eta garai dezagun bihar!!! Hala bada, hala bedi!!! Apokalipsiaren tenorea 1 Heldu da! Jadanik hemen dago, eta maleruski ez du atzera egiterik. Gizateriaren harrokeriak muga guztiak ditu gainditu, hilketak, txikizioak, pozoinketak eta basa ustiapenak dira hond amendi handiaren eragile zuzenak. Gizateriaren diruzalekeriak bultzatu gaitu horretara, amildu gaitu zulora. 2 Heldu da! Jadanik hemen dago eta maleruski ez du atzera egiterik. Gure izarbela erail dugu, akitu ditugu lurraren iturriak, xahutu ditugu izadiaren baliabideak, agortu ditugu jan eta edatekoak, pozoindu ditugu ibai eta itsasoak, animaliak, zuhaitzak eta landareak. Gure izarbela erail dugu, dirunahiak bultzatu gaitu horretara, dirunahiak amildu gaitu zulora . 3 Heldu da! Jadanik hemen dago eta maleruski ez du atzera egiterik. Herio hodeiak zabaldu dira zeru beltzean, zaldun beltzek herio turutak jo dituzte, jainko jainkosa guztiek betiko gaituzte abandonatu, lurra eta itsasoa mendeku bila dabiltza, poloetako izotz eternalak urtzen hasiak dira, eritasunak, izurriteak, kutsadura nonahi gure artean. Herio hodeiak zabaldu dira zeru beltzean, sumendiak orroka eta laba goria jaurtitzeko prest, apokalipsiaren tenorea da, Balbek gaitu eraman nahi. Heldu da ! Jadanik hemen dago eta maleruski ez dugu ihes egiterik. Ataungo jakintsua 1 Txikitako ametsetan, baserriko beheko suan, amonaren kontakizunetan, Ataun beti agerian. Beti izan zara niretzat jatorri eta iturria. Jentilen zulo, sorgin harria, Torto eta laminak izan ditut beti bidelagun, bizitza oso osoan. 2 Mendi arteko bide estua, bide luze luzeluzea, baserriz beteriko auzategiak, belar metak eta txirrikak, euskara goxo eta sendoa ataundarren solasetan, behi marruak eta ardi balakak, euria, ekaitza, txingorra elur zuriz jantzitako neguetan, mitoen iturria gure gogoetan. 3 Ataunen izan dira beti artzainak, baserritarrak, arotzak eta errementariak, kontrabandistak ere ugariak izan dira. Horien artean, istorio eta ipuinetan, Muru, Torto eta jentilak, sorginak eta laminak, Atarrabi eta Mikelats anaiak, eta zeru gorenetan barrena Mari eta bere suzko gurdia. 4 Aitona eta amona zaharrek beti pizturik zuten sua haur eta gazte guztien artean erein ze din bizi hazia. Mende luzetan horrela egin dute ataundarrek beti gartsu eta leial, apaiz txiki bat horien guztien artean arrunt nabarmendu zen afera horretan, ospetsua dugu Euskal Herri osoan, On Joxemiel Barandiaran. Atea Sortzeko zorian nintzela atea zeharkatu nuen eta nintzen mundu honetara etorri. Aita eta ama, amona nituen ezagutu, pozaren pozez ziren denak. Printze ttikia nintzela pentsatu nuen nik orduan. Urteak igaro ahala bizimodua zaildu zitzaidan. Zenbat akats! zenbat bide oker! zenbat jokaera hits! zenbat jarrera ustel! izan ditut nire bidean. Erratu naiz, behin eta berriz, Izarrak ez ditut beti alde izan, eta denok bezala, aitzina egin behar izan dut. Nekatuta, unatuta, akituta nago, nauzue, ez dut bide honetan luzaz jarrait u nahi. Ezerk ez du merezi, Nik neuk ere ez dut deus merezi. Uste dut ate hori berriz zeharkatzeko tenorea hurbiltzen ari zaidala. Atearen beste aldean, Aita eta ama, amona, niri begira, ene aiduru, esperoan ditut, nire zain. Zabal iezadazue atea, pittaka pittaka, emeki emeki, zuen aldera iragan nahi dut eta, ene ibilaldi okerra betiko buka dadin, sortzean egin nuen akatsa betiko zuzen dadin. Biziak herio du zor. Aztibegia . Xaho beti gogoan 1 Bortu gorenetan, Xiberoko gailur handienetan, hegaka dabil belatza, hodei zurien pare, ekitik gero eta gertuago. Hegaldi azkarra, hegaldi ederra, mendi elurtuen gainetik, ibar musker eta hezeetatik gaindi. Xiberoa bizirik dago oraino. 2 Etxe eta oletako tximinietatik kehats zuria airatzen da, barne berotasun baten seinale, zeruetako hodeiekin bat eginez. Mailuen tiriki trauki errepikakorra, artzainen xikito alegera eta lizunak, kabalen balaka ozena eta zaldien irrintzinak xiberotar kantuen oihartzunekin bortu mazeletan dira nahasten. 3 Hau da Xiberoa, atzokoa eta gaurkoa, horrelakoa zen Agosti Xahoren garaian. Atarratzeko aztiak belatz begiez zuen ikusi, azti begiez zuen iragarri eta hedatu. Atarraztarrak itzal handia zuen eta itzal handiaz bizi izan zen, itzal handiaz zuen idatzi Xiberoa beti goratuz eta laidatuz, Euskal Herri osoa kantatuz, euskaldunen gero askea aldarrikatuz. 4 Parisen ere bazituen sona eta ospea, beti euskara, euskaldunak eta Euskal Herria izan ziren bere bizitzaren lema eta norantza. Hegan egin zezakeen arrotz lurretan barna, bazituen horretarako jakitate eta fama, baina nahiago izan zuen Xiberoko herri eta bortuetan. Hegoaldean matxinada zen garaian Lekunberrira joan zen Zumalakarregi bila eta harekin euskal norabide askeaz mintzatu. Horrela idatzi zuen , bederen, geroago. 5 Ametsak, nahiak, iragarpenak zituen maisukiro zabaldu, euskaldunen Herria zuen bihotzez maitatu, euskararen jatorri iluna zuen kemenaz bilatu, Herri zahar hau nahi zuen askatasunerantz gidatu, euskal kultura nahi zuen sendotu eta loratu, hodeietaraino zuen abilki hegaldatu, belatzaren hegalez zen bortu gorenetan paseatu, azti begiez zuen gure independentzia aldarrikatu, horregatik behar dugu Xaho betiko laudatu. Baiona 1 Errobi eta Aturri ibaien lotunean, itsasotik gertu, baina halaber urrunean, euskal lurrak bukatzen diren ertzean, gaskoi anai arrebekin besarkadan, zubi ainitzen gainean, beti ametsetan. Hortxe dugu Baiona, lapurtarren hiri handia. 2 Lapurdiko hiri nagusia, baita Iparralde osokoa ere. Euskarak egin du bertan habia. Garai bateko kortsarioen ontziak gaueko ilunetan dira portura hurbiltzen. Hortxe dugu Baiona, lapurtarren hiri ederra. 3 Zure bestak ospetsuak dira Euskal Herri osoan eta atzerrian, zurigorriz denok jantziak, betetzen ditugu zure bazter guztiak, kantuz, bertsoz, bozkarioz eta dantzaz. Hortxe dugu Baiona, lapurtarren hiri alaia. 4 Garai berriak heldu dira, hil ala bizi ko erronkan, pilota partida batean jokatuko dugu Iparraldeko euskaldunen norabidea. Bizi nahi dugu eta gara biziko, euskaldun bezala, alegerak. Hortxe da gure Baiona, euskaldunen bizinahiaren geroa. Betebeharra ala eskubideak? Erremin handia baretu ondoren, herra pixar bat gelditzen bada, nola izan gintezke pozik? Jakintsuak bere betebeharrak ditu burutzen eta ez dio nehori deus eskatzen. Erremin handia baretu ondoren, herra pixar bat gelditzen bada, nola izan gintezke pozik? Horrela bada, bizia duena bere betebeharretara da mugatzen eta bizirik ez duenak bere eskubideak ditu mugatzen. Erremin handia baretu ondoren, herra pixar bat gelditzen bada, nola izan gintezke pozik? Lao Tse Bidea Gazteei zuzenduriko gogoetak Gaztea bazara, jakin behar duzu bizitzak minutuz minutu ihes egiten dizula eta ezin duzula supermerkatura joan bizitza erostera. Orduan, borroka zaitez bizitza bizitzeko, bizitzari balorea emateko. Horixe da gizakion bizitza eta gainerakoena bereizten duena. Zuk, neurri batez bederen, zure bizitzaren norabidea bidera dezakezu; eta erlatiboa bada ere, zuk bizitzaren norabidea alde batera edo bestera zuzen dezakezu. Zu ez zara landareak bezalakoa, horiek behin sortu zirelako bizi baitira. Jaioz geroztik zure bizitza balorez eta edukiz bete dezakezu, edo bestela zure bizitza noraezean utzi merkatuak eros diezazun. Horrela bizitza osoa pasatuko duzu dirutxartelaz ordainduz, eta trasteak erosiz. Eta azkenean, aurrera jo ahala, ni bezalako zaharra izanen zara, erreumatismoz betea. Lumatu zara, bai! eta zer egin duzu mundu honetan? Baina amets bat izan baduzu, itxaropen baten alde borrokatu bazara eta besteei amets hori helarazten bazara ahalegindu, agian horren oihartzuna bizirik ibiliko da mendi eta itsasoetan barrena. Oroitzapen horrek edozein monumentuk, edozein liburuk, edozein ere serkik eta edozein olerkik baino ainitzez gehiago balio du. Bai, horrela, giza itxaropena belaunaldi berrietan ari da gauzatzen. Lagunak! adiskideak! Ezerk ez du balio bizitzak baino gehiago. Borroka zaitezte bizitzaren alde! Borroka zaitezte zoriontasunaren alde! Zoriontasuna bizitzari norabidea ematea baita. Ez utzi bizitza ebatsi diezazuten! Eta horretarako ez dago errezetarik, kontzientzian estekaturik baitaukagu. Adoretsua bazara, jaioz geroztik eskura daukazun aukera, sortuz geroztik aitz inean duzun miraria, zuhurtziaz balia ezazu! Horra hor, orain, gazteei ematen diedan aholkua. Ezinezkoa lor daiteke, baina kostata, eta galtzaileak dira bakar bakarrik besoak jaisten dituztenak, amore ematen dutenak. Bizitzak hamaika oztopo jar diezaz kizuke, maitasunean, lanean, zure pentsamenduen abenturan, atzeman nahi dituzun ametsetan… baina zuk indarra duzu, indartsua zara, behin eta berriz, hamaika aldiz, hegan egiteko, eroriz gero, berriro altxatzeko. eta gauzak okertuz gero, berriro hutsetik hasteko, garrantzitsuena bidea baita. Ez dago helmugarik, ez dago garaipen arkurik, ez dago gure zain dagoen paradisurik. Guduan hil ondoren, nehork ez zaitu ohorez eta pasioz errezibituko. Ez! Hil zara, eta kitto! Baina bestelako jarrera bada, bizitzaz arrunt eta une oroz gozatzea, bizitza maitatzea edozein momentu eta egoeratan, bizitzaren alde ahalegintzea eta borrokatzea. Bizitza ez da bakarrik besteengandik jasotzea, besteei ematea ere bada. Beti, nahiz eta eri izan, nahiz eta ataka estuet an ibili, badugu besteei zerbait emateko, beti badugu zerbait besteei eskaintzeko. Jose Mujika Uruguaiko lehendakari a, 2010 2015 Bizitzaren galera Bizitza modu askotan gal daiteke, besteengan ikusten dugun bizitza inbidiatzen eta gure egin nahi izaten dugunean, gure bizitza gutxiesten dugunean, besteen akatsak, behin eta berriz, kritikatzen ditugunean, edota gureak ikusteko eta zuzentzeko ahalmenik ez dugunean, gure porrotaz negar malkoak isurtzen ditugunean, garaipena atzemateko irtenbiderik bilatzen ez dugunean… Bizitza galtzen dugu bekaitzaren sareetan erortzen garenean, zulotik ateratzeko ahaleginik egiten ez dugunean, gaizki hartutako bidetik itsu mitsu jarraitzen dugunean, autokritika egiteko gauza ez garenean, egoera txarr ak gainditzeko gogoetari ekiten ez diogunean… Bizitza galtzen dugu itsasoaren mugagabetasunaren aitzinean harritzen ez garenean, erreken kantu ederraz gure belarriak liluratzen ez direnean, lilien edertasunaz hunkitzen ez garenean, txorien kantuaz gozatzen ez dakigunean. Bai, bizitza galtzen dugu gauza eta pertsona orotan alde txarrak soilik ikusten ditugunean, gure inguruan dauden gauza eta pertsona on eta goxoak maitatzen ez ditugunean… Ez, bizitza ez dugu galtzen azken hatsa ematen dug unean, baizik eta zoriontsu izateari uko egiten diogunean. Bizitzaren udazkenean 1 Udaberri aro goxoan, txoriak dira kantuan ari, zuhaitz kabi ta adaxketan, eguzki gazte gorri, gaua izarrez zuri, eguraldi ederrari, eguraldi ederrari. Kimu berriak nonahi, bide luzeari ekin nahi, horixe da udaberrian pizten den legeari egiten dioten abegi on eta beroa, on eta beroa. Gazteak dira gazteak Atarrabi eta Mikelats, bizitzaren ederrena egiteko dute oraindik, elkarrekin beti, uberan eta ildoan, uber an eta ildoan. Bazterrak korritu dituzte, alde batetik bestera, mendi, errekak eta jai jai gazte alegerak, bedatseari beti deika, udaberri giroan, udaberri giroan. 2 Lili koloretsu ederrak udaberrian sortuak, heldu dirade udaran, bideak aldenduz, bizimoldeak hartuz, uda aro gorian, uda aro gorian. Udako beroak ekarri dizkigu fruitu eta hegali, kendu dizkigu biei udaberriko frexkura, bedatseko hats hura, bero sargorian, bero sargorian. Eki indartsua ortzian, gaueko zohardi argian, bizitzak hola eskaturik, bide berriak harturik, badatoz, badoaz, bidegurutzean, bidegurutzean. Eta udagoienean, eguzki dugu goi goian, bizia aitzina doa, kimu berriak sortuak, bide berriak urratuak, nahi zaharrak doatzi, nahi zaharrak doatzi. 3 Udazkeneko lore, udazken kolore, dena horiz eta gorriz, ihartu zaigu egarriz, bizia doakigu arin, fite, azkar ta umilki, ibilki eta ibilki, ibilki eta ibilki. Hostoak dira erori, orriak zaizkigu jausi, biloa ere eskas ari, buruan eta gogoan, urruntzen zaigu abilki, oroitzapen urri, oroitzapen urri. Laneko afera amaituz, egunerokoa lasaituz, bihotza zait laxatu, gogoan zaizkit piztu, udaberriko ibilerak, besta eta kantuan adi, besta eta kantuan adi. Bizitzaren baloreak, asmo eta nahi suharrak, guk sortzen ditugun beharrak, eromenezko bidean sartu gaituzte agian, ai udaberri zaharra! ai udaberri zaharra! 4 Iaz, aurten eta geurtz egunak doaz hegaka, urteak ere saldoka, eta negua zain dugu, gure zain eta aiduru, hori ere jinen zaigu, hori ere jinen zaigu. Leihoa dago zabalik, segida emanez larrazkenari, amaiera eskainiz biziari, gure asmo eta nahikariei, negua daukagu zain, oro hotz eta elur, oro hotz eta elur. Atxiki nahi diot orainari, udazken hori gorriari, hosto gabeko oihanei, amaigabeko bideari, oraintxe bizi nadin, negua urrun dadin, negua urrun dadin. Baina etorri, da etorriko, ez da geldirik egongo, gurpila ez da moztuko, ez orain eta ez gero, bizimina denez gero, egun, arrats, gauero, egun, arrats, gauero. Bizitza doa azkarregi, aroak eskas dira ari, eta negua hurbilegi, hotz, elur eta euri, teilatuak dira zuri. oroitzapenez urri, oroitzapenez beti. Bizitzatik heriotzara Bizia irteera da, heriotza sarrera, hamarretik hiru biziaren aldeko dira, hamarretik hiru heriotzaren aldeko dira, hamarretik bertze hiruak dira bizitzean heriotzara hurbiltzen direnak. Zer dela eta hori? Haien bizia luzatu nahian dira, luzatu nahian. Sarritan entzun dut bizitzen dakiena munduan zehar dabi lela errinozeroekin edota tigreekin topatu gabe. Armada du zeharkatzen, Iskiluak edota gerla gurdiak saihestu gabe. Harengan errinozeroak ez du xerkatzen adarra non sartu, ezta tigreak bere hatzaparrez nondik heldu ere. Iskiluak ez du xerkatzen haren sastada non eman. Zergatik? Ez duelakoz Balbek hartzen ahal duen neholako alderik. LaoTse Donibane Lohizune ko arrantzalearen kantua doinua: Soy de Santurce Tirikitrauki, hiru ta lau zazpi, itsasoa haserre dago eta olatuak dakarzki. Tirikitrauki, hiru ta lau zazpi, itsasoa haserre dago eta olatuak dakarzki. Errepika: Ababor, ababor, istribor. istribor, ababor, branka ta txopa. Ababor, ababor, istribor. istribor, ababor, branka ta txopa. 1 Kantuz badoa nere mezua, zuretzat baitaukat nere amodiua. 2 Itsasoa da gure aberria, arrantzaleok dugun bizitoki berria. 3 Donibaneko neskatxa maitia, zu zira ene bihotzeko azukre koxkor ta eztia. 4 Zu zira Maite zeruko izarra, bihotzez maite zaitut itsasoko nire langarra. 5 Ontzia doa Donibane aldera, haizeak puztuz oihalak, badoa herriko portura. 6 Urrun bada ere, ikusten dut herria, han zutik dago Maite agurtzen, eskuan du zapia. Errepika: Ababor, ababor, istribor. istribor, ababor, branka ta txopa. Ababor, ababor, istribor. istribor, ababor, branka ta txopa. Eate indarka ari 1 Eate, haizete, ufate, larre, pentze, oihan eta mendate, haize ufatzaile, hostoen zulo eta basarte, lurra orrazten duen zirimola date. 2 Eate, haizete, ufate, latsa, erreka, ibai eta uharte, beti ufaka dabil eta dabilke, ote, zahar gure artean, gaurkoan gazte. 3 Eate, haizete, ufate, indarka ari zaigu, teilatu kalte! egun, gaur, hil eta urte, astintzen ditu, haize gerrate! 4 Eate, haizete, ufate, Ataun, Zerain, Arakil eta Uharte, Urruña, Azkaine, Getaria eta Bidarte, Tutera, Korella, Ablitas eta Murtxante. 5 Eate, haizete, ufate, on emaile, larrazkenaren mugante, kalte eta samin ororen gizart e, gero hobearen bizi aldarte. 6 Eate, haizete, ufate, Eibar, Elgoibar, Markina eta Arrate, bere baitan biltzen ditu amaitze eta haste, igartzen digun geroaren ate. Emazte libre 1 Zuhaitz gazte eta lerden, belargile zela, omen, aitak etxetik bidali zuen, lili eder, bihotzez goien. 2 Hendaiara bizitzera zen joan, bizimodu berria bilatzen zuen han. Urtubiako jaunak atxiloturikan, gero borreroek hebaindu zuten ziegan. 3 Geroztik pasatu zen Irunera, geroxeago ezkondu zen Hondarribira, han ere bekaitzak eta herrak jira biran, sorgina zela zioten eta zuten hartu begi miran. 4 Epaiketa baten zain zela, torturatu zuten, arraio eta kandela! Errugabe zelakoan libratu zuten kalera, eta gabarra batean itzularazi Hendaiara. 5 Sortzez Bastidako alaba zen, igorriz geroztik arrastorik ez, ez han, ez hemen. belargile, sorgin, orain eta lehen, zuhaitz eder, emazte libre, Inexa Gaxen. Erlea eta euskalduna Doinua: Zibilek esan naute 1 Bedatsean hor dabil lorez lore beti, hegalka ta lanean airosa ta egoki. Zurrunbaz mintzatzen zaigu loreei eta guri, erlea da bizkorra, langile hegalari. 2 Euskal sinesmenetan beti dugu aipatu, erlea gure artean baitugu maitatu. Hil ta geroko bidea artez du zuzendu, erlea da guretzat lagun ta makulu. 3 Gure azken hatsetan, herio bidaian, erleek badakite ortzadar bidean zein den gure azken urratsa eman beharreko usaian, erleek badakite irakurtzen bizian. 4 Euskalduna eta erlea elkarrekin beti, naturak egindako lagunak izanki. Bizitza eta heriotzaren, bien arteko zubi, hasiera eta amaiera zuhur lotzen, baiki! Euskal lorea Euskal Herria ez da geografia kontu hutsa, bertan bizi garen gizon emakumeok baizik, bere historia duen Herria; eta historia hau zahar zaharra da, Europako zaharrena, kontinente osoan ez da beste etnia bat horrelako historia zaharrik duena. Lorategietan badira era eta kolore ainitzetako loreak, eta gu, euskaldunok , lore horietako bat gara, gainerako guztiek bezala, bizitzeko eskubidea duen lorea. Horixe da euskaldunon ardura. Guk ez dugu inongo lorea mozteko eskatzen, gurea ere bizitzen utz dezaten baizik. Horixe da euskaldunok eskatzen duguna, ez gehiago eta ez guttiago. Joxemiel Barandiaranen gogoeta. Euskal udaberriaren aiduru Haurra nintzela jakin nuen, nire amonak erranik, zein negu ilunetan bizi ginen euskaldunok, euskara debekatuta, lur azpira kondenatuta, gure izatea erdi ahaztuta, gure historia baztertuta, eta euskaldunon askatasun oihua zapalketaz, tiroz eta odolez isilduta. Giro horretan hezi ninduten, ukazioan egin nintzen nerabe, dena zen Espainia, Franco eta hamaika espantu, gure euskalduntasuna etxek o sekretu eta kontu, isilpean gorde beharreko sugar gorde eta ezkutu. Amonak eman zidan Euskal Herriaren berri, berak bereizi zizkidan atzerri eta aberri, berak erakutsi zidan euskara maitatzen eta euskaldunen askatasuna goxoki amesten. Amak ere horretara ninduen hauspotu eta euskaraz ongi ikas nezan bideratu, sasitako eskola zidan bilatu, tamalez, bospasei hiletan zen hura bukatu, irakaslea preso hartu baitzuten eta luzerako ziegan sartu. Ikastaldi laburra baina emankor eta naroa, euskararen hazia nigan betiko baitzen ernaldu, geroztik euskararen bideetan barna ibili naiz beti, amak eta amonak erakutsi bideari natzaio betiko lotu. Nire baitan dira ordutik Ataungo amonaren ipuinak, Mari eta Ta rtalo, sorginak eta laminak, Basajaun, Sugaar, Ilargi, Eguzki eta Anbotoko Dama. Amonak eraman ninduen lehen aldiz Olentzero ikustera, hura zen gaueko sua, magia eta beldurra! San Joan bezperako su metetan nituen ezagutu gure arbaso zaharren txinparta eta pindarrak. Pittaka pittaka gure gizon emakumeen izenak zitzaizkidan etorri gogora, gure ipuin, istorio eta gertaerak, espainol eta frantses eskoletan erakusten ez zituztenak, edo lohiez zikinduta, ezinbestean, aipatzen zituztenak. Teodosio Goñikoa, Eneko Haritza eta Antso Azkarra, Agosti Xaho, Santa Krutz apaiza eta Zumalakarregi handia, Arturo Kanpion, Garat eta Arana Goiri anaiak, Etxepare, Axular eta Etxeberri Sarakoa, Txillardegi, Lafitte eta Koldo Mitxelena, Dolores Ibarruri, Monzon eta Agirre lehendakaria, Larzabal, Legasse Monzon eta Joseba Elosegi gudaria, Etxebarrieta, Apala, Etxabe, Iturbe eta Argala, Labegerie, Lete, Laboa, Lertxundi eta Lurdes Iriondo eztia, Unamuno, Barojatarrak eta Barandiaran apaiz miresgarria, Etxamendi, Pant xo eta Peio, Itziarren semearen oihartzuna, Txillida, Oteiza, Mendiburu, Zumeta eta Basterretxea……. Hitz batez, Herri baten zerrenda luze eta etengabea. Horrela ezagutu nuen gure bandera ikurrin zuri, gorri eta berdea, eta jakin nuen gudarien borrokaz eta jasandako odolezko martirioaz. Horrela jakin nuen gure aberriaz, zazpi lurraldez osaturiko ama lurraz, Iruñeaz, gure hiri buruzagiaz, Nafarroako errege erreginen gorte eta kabiaz. Horrela jakin nuen euskaldunen amets eta xede zen askatasun nahiaz, independentzia grinaz. Urteak igaro dira eta ez alferrikan, denetik ikusi eta sufritu dut urte luze hauetan, lagunak, adiskideak, galdu ditut bidean. Zirimola ero batek zikindu du gure xedea, urte luzeko bide galduak hurbildu gaitu amildegira, arrotzek abilki dute jokatu eta soka motzaz lotu berera, gure lurra, gure mintzaira, lehen bezala ukatuz. Hau bai dela! Amona hil zen, aita amak ere bai eta ni gaur, hirurogeita bi urteko zaharra nauzue. Ametsak eta xedeak ez ditut halere gal du. Badakit negu beltzean jarraitzen dugula, arrotzen legea ukazio dela beti guretzat, baina nire bihotzean askatasuna dut beti amets. Nahi nuke egun handia ezagutu, zazpi haurridez osaturiko sendia libro eta independente nahi nuke ikusi. Guk ez ba dugu atzematen gure seme alabei, gure bilobei, bidea diezaiegun presta. Libertatean hazi eta bizi daitezen, euskal estatua sortzen ikus dezaten. Eta egun handi horretan, biziak euskaldunoi zor digun udaberrian, negu beltzean bizi izan ginenon belaunaldiak, begirunez eta maitasunez oroitu gaitzaten. Errekak eta ibaiak itsasora doazen moduan, negu beltzenen ondotik, lili eta kimu berriak ernatzen eta pizten diren maneran, gure nahikari, xede, amets eta bizipenak loratuko dira euskaldunon egun handian. Marik, Basajaunek, Xahok, Agirrek eta Monzonek gure urratsak helmugara ongi bidera ditzaten! Euskara Nehoiz ez zen hasierarik izan, eta garai zaharretan ere euskaraz mintzo ginen euskaldunok, euskaraz bizi ginen, euskarak gure izaera sortu eta zuen bideratu. Milaurtez milaurte, gizaldiz gizaldi, horrela izan da, euskara izan da gure zainetan. Garai txarrenetan ere, euskara izan da gure ezpainetan, euskara bizi izan da gure gogo eta bihotzetan. Badira gaur euskara baztertzen dutenak, euskara ahanzten dutenak, odolari uko egiten diotenak. Horiei zer erran? ez dut e euskararen doinua heien belarrietan behar, ez dute euskararen goxoa heien ezpainetan behar. Horiei zer erran? Ba al da hitzik gure mina horiei ulertarazteko? Beste bideetatik barna dira abiatu, erdaren magaletan dira lerratu. Haatik, gaur ere badira euskaldunak, euskararen alde direnak, euskaraz mintzo direnak, euskaraz bizi nahi dutenak, eta baita euskara bere egin duten euskaldunberriak ere. Haiengan dut itxaropena, haientzat nire esker ona. Euskararen katea ez da oraino hautsi, guregan dirau bizirik, eta biziko da, luzaz gainera, erdal bideetatik barna dabiltzan anai arrebak euskararen baitara berriro erakarriz, euskararen pindarraz heien bihotzak berriz piztuz. Eta biziko da gizaldi eta milaurte luzetan, euskaldunon gogo bihotzetan, euskaldunon ezpain belarrietan. Odolean zaramatzagu euskara maitea, ezpainetan zaitugu egunero gozatzen, eta euskaraz bizi gara, goizetik arratsera, beti egin dugun bezala. Euskarak janzten gaitu eta du gure izaera osatzen. Euskara biziko da mendi eta itsaso bazterretan, Euskal Herriko hiri eta herrietan, gure seme alaben eta heien ondorengoen ahoetan. Nehoiz sortu ez zena ez baita nehoiz hilen. Hasierarik izan ez zuena nekez ukan baitezake amaiera. Gizon emakumeen bide erratua Gizon emakumeek osasuna galtzen dute dirua egiteko, eta gero dirua galtzen dute osasuna berreskuratzeko. Geroaz gehiegi pentsatzeagatik oraina ahanzten dute. Nehoiz hilko ez bailiran bizi dira, eta nehoiz bizi izan ez bailira n hiltzen dira. Dalai Lama Gure seme alabak Gure seme alabak ez dira gureak, bizitzaren seme alabak baizik, eta bizitzak ditu formatzen. Ez datoz guregandik, gure bitartez baizik, eta gurekin hazten diren arren ez dira gureak. Maitasuna eman diezaiekegu baina ez gure pentsamenduak, beraiek beren pentsamendu bere berezkoak baitituzte. Beren gorputzak aterpetu ditzakegu baina ez beren arimak, gure seme alabak biharko etxean bizi baitira, eta guk ezin ditugu bisitatu ezta ametsetan ere. Ahalegindu gaitezke haiek bezalakoak izaten, baina ezin ditugu gu bezalakoak egin, bizitza ez baita nehoiz gelditzen, ez baitu nehoiz gibelerat egiten. Gu gara gure seme alabak bizitzara jaurtitzen dituen arkua eta neurri batez, haiek dira gure gezi bizidunak. Jaurtiketa horrek haien zoriona bilatu behar du. Zeren eta Hark gezia maite badu ere, arkularia modu berean maite baitu. Khalil Gibran Haizearen ereta Doinua: Harrien negarra 1 Uluka dabil Eate mendi eta bazterretan, uluka dabil Eate mendi eta bazterretan. Haizearen ereta gure belarrietan, txingor ta elurra goi bortuetan. Haizearen ereta gure belarrietan, txingor ta elurra goi bortuetan, 2 Haizea dabil kantari Nafarroako ibarretan, haizea dabil kantari Nafarroako ibarretan. Haizearen ereta mendi ta oihanetan, euskal irrintzina oihartzunetan. Haizearen ereta mendi ta oihanetan, euskal irrintzina oihartzunetan. 3 Hostoak aidean dabiltz pausatzen bi deetan, hostoak aidean dabiltz pausatzen bideetan. Kondaira zaharrak mendeen orrietan, aro galdua itxaropenetan. Kondaira zaharrak mendeen orrietan, aro galdua itxaropenetan. 4 Aro zaharrak gogoan erresuma zaharrean, aro zaharrak gogoan erresuma zaharrean. Heldu da garaia bizia geroan, garaipena gure bihotzean. Heldu da garaia bizia geroan, garaipena gure bihotzean. Haritz hostoa 1 Haizeak ekarri du eta etxeko atarian dago, harro, etzanik, kolorez betea, maitasunez jasoko duen esku baten zain agian. Gorrixka da, hamaika gorriz osatua, udazken kolorez jantzia eta eder, umil eta apal datza etxeko ate aitzineko zolan. 2 Haren irudiak gogoeta biziak eragin dizkit. Haritz hostoa ez al da euskal izaeraren ikur eta aldarria, denbora berean? Ez al dugu Euskal Herria haritz sendo batekin alderatzen? Iruñetik gora, bai, bederen, Iruñetik behera, olibondo hostoak ordezkatzen du horretan. 3 Haritza eta olibondoa, zortzikoa eta jota, Herri honen bi aldeak, bi paisaiak, Herri honen bi norabideak, bi isurialdeak, atlantikoa bata, mediterraneoa bestea, Auñamendiak ditu bizkar hezur, teilatu eta sabaia, talaia eta gailurra. Ezker eskuin dira eu skal lurraldeak, etxeak eta herrixkak, herriak eta hiriak, bizitoki eta hilerriak, garaitzak eta porrotak. 4 Auñamendietako tontorretatik ikus daitezke bordak, etxolak, baserriak eta herriak. Urrunean Iruñea hiri buruzagia, hurbilago, itsasaldean, Baiona ko portua, ekialderago Kanbo, Donapaleu, Garazi eta Maule. mendebalderago Donostia, Gasteiz, Durango eta Bilbo, hegoalderago Lizarra, Gares, Biana, Tafalla eta Tutera, gure Herriaren ispilu, iragan eta geroa, gure izatearen lekuko zahar eta urrats berria, gure garaipenaren kemen, grina eta nahikaria. 5 Gogoeta sakonak, pentsamendu alaiak, itxaropenez arras beteak, itsasoko kresalaz zipriztinduak, amets pirenaikoaz egituratuak. Haritz hostoak hau dena ekarri zidan gogora, etxeko atarian eder eta apal zetzanak, udazkenaren koloreez jantzitako hostoak. Izadiaren magia eta lilura nahasi zitzaizkidan Udazkeneko goiz eder eta argitsu hartan. Hatuey eta Guarina Ipurtargi bat eskuan eta tabako hostoa ahoan, harkaitz batetik indio batek Kubako zerua begirat zen du. Gauak, bere soingaineko beltzaz, mendiak eta lautadak ditu janzten. Haizea ufaka ari da mendietako lainoak dardaraziz eta kilkerrak kantari ari dira, Hatuey, berriz, triste da. Buruan luma ubelak daramatza, eta lepo gainean dauka bere uztai mir esgarria. Gizon sendoa bada ere, beldur batek astintzen du. Harkaitz garai hartatik zerua begiztatzen du, bihotza goibel dauka, barrua arras ilun, jainko jainkosei otoitz egiten die laguntza eskatuz. Haizeen ereta du belarrietan eta haize bortitzak zedr o sendo handiak astintzean sortzen duen zarata barne barneraino sartzen zaio indioari. Txori kanta ozen ederrak ditu entzuten eta bihotz bihotzez ditu miresten. Erreka kantariaren murmurioak ditu oinen azpian sumatzen. Ezpainetatik ziztu bat atera zaio eta neska indio eder bat zaio hurbildu. Neska liraina harkaitzera igo da eta Hautey bere aitzinean da begirunez makurtu. Maitasun handiz elkarri diote musu bat eman, Agur Guarina! erraiten dio indioak tristuraz. Ez, maitea, ez! Ez zaitez joan, otoi! erraiten dio neskak negarrez , zuhaitz handien hostoen antzera dardar egiten dut, maitea! Hondartza hauetatik baldin bazoaz, nigandik urrun, une oro oroituko zaitut, ene laztana! Zer izanen da zure Guarinaz, zu gabe, zure amodiorik gabe? Lore ihartua, kurrilo zauritua, kanturik gabeko txoria… Negarrari ekinen diot, etengabean, eta Viramako lintzura izanen da nire hobia. Hauteyk isil eta triste entzuten dio, bihotzean du zimiko mingarria. Hunkiturik dago, arras goibeldurik. Kolkoan garrasi isil bat ito zaio. Neskaren malkoak xukatzen ditu eskuaz eta eztiki belarrira dio erraiten: Guarina maitea! Gure herriak bizi behar du duin eta libre, gure oihanen antzera. Arrotzek ez dute gure herria suntsitu behar, ezin diegu utzi, aurre egin behar zaie. Guarina maitea, ez ezazu negar egin, nire bihotza sufritzen ari da. Ni Hatuey nauzu, indio librea, bere lurra maite duen gizona, gure herriaren alde borrokatzen dena. Entzun dezatela nire irri ntzia, askatasunerako dei ozena, jakin bezate Hatuey bizi dela. O Guarina! arraza anker horri guda egin behar zaio. Gaur gure lurrak, gure herriak kiskaltzen ari dira, gure mendiak, gure oihanak, gure ibaiak nahi dizkigute lotsagabeki ebatsi. Jakin de zatela zein den gure gezien indarra! ezagutu dezatela gure azkonen ziztada! Badakit zure sufrikarioaz, zure penaz, badakit zure norabide galduaz, zure gero antzuaz. Nik ere sufritzen dut zu urrun ikusteaz, Viramako mendiak, errekak eta liliak uzteaz. Bihotzez maite zaitut Guarina, baina aberria arrotz krudelez askatu behar dugu. Horrela dio Hatuey adoretsuak, negarrez, hasperenez ari da, Guarina ederraren aitzinean makurtzen da. Neska ere malkoz blaiturik dago, galduko duen amodioaren xerka. Indioak kopetan musukatzen du neska. Maitasunezko musua, musu bero beroa, bihotzetik sorturiko musu sentikorra. Neskak beste musu batez dio erantzuten, amodioaren besoetan dira biak. Guarinak, musuak xukatuz eta burua altxatuz, Hatueyri erraiten di o malko artean: Zoaz, zoaz buruzagi bulartsu hori! Zoaz jaun noble eta adoretsua! Nire amodioa ez da inoiz aberriaren askatasunerako traba izanen. Zoaz, arrotzak garaitu eta itzul zaitez niregana! Guarina zain izanen duzu, Guarinak maite zaitu. Bai, zin dagizut, itzuliko natzaizu! –ihardetsi zion indioak – burua zutituz. Musu berri bat eman zion neskari, azken agurra, azken musua izanen dena. Indioa gerrara doa bere gerlariekin. Musu ezti hori izan da azken agurra. Juan Cristobal Napoles Fajardo , El Cucalambé (1829 1862?) kubatar olerkariak olerki ederra eskaini zien espainiarren aurka borrokatu ziren Hatuey buruzagi tainoari eta Guarina emazteari. Hartza Donibane Lohizunen 1. Donibane Lohizuneko hartz eder miresgarria, karrikaz karrika dabil dantzan eta dantzan biran, kaskarotak hor dabiltza dantzan makilak joaz, inauteria etorri zaigu udaberriaren bila. 2. Neguko g au luzeak ta egunak laburrak, zeru hits eta iluna, euria eta aro hotza. Heldu zaigu hartz handia eguzkiari deika, udaberriaren xerka, heldu da inauteria. 3. Soka inguruan dabiltza hiriburu alaiak, dantzari emanak dira zangoak beti airean. Zaku arropak ta xingolak ta kapelu zabalak. Hiriburuen garaia Donibanera da iritsi . Inexa Gaxen 1. Baxenabarreko Bastidan sortu zen lilia; belarrak zituen maite, hau da, belarrez sendatzea. Horixe zen bere hobena, lagunak maitatzea, horregatik aitak berak etxetik zuen igorri Hendaiarat. 2. Lapurdiko lurretan jarraitu zuen berdin, ukenduak, sendagaiak, belar urak eta horrelakoak eginez eta zabalduz. Herritarrek maite zuten, lagun tza bihotzez eskertzen zioten, baina Urruñako gazteluko nagusiak, Urtubiako jauntxoak zuen begitan hartu. 3. Ez da erraza laguntzea, ez da aisa besteak maitatzea eta belarrez oinazeak arintzea… Beti badira aiduru diren saiak, bekaizkeriaz eta gorrotoz ari direnak, besteen jardunaz eta lagunarteaz mesfidati eta bihotz gaiztoz begiratzen dutenak. Horiek zuten, azkenean, larrutu bildotsa. 4. Tristan Urtubiakoak bere morroiak zizkion igorri, atxilotu eta zulo batean sartu, umiliatu, torturatu eta hebaindu, belargilea sorgin nahi zuen bilakatu, Frantziako erregearen aldeko faborea lortu, bere boterea agerian utzi eta zabaldu, horretarako errugabeak egin zituen zigortu. 5. Inexa eri eta makur zela, zuen Akizera bidali, han epaiketa egin behar ziotela galdatuz. Horrela egin zioten eta hortik, arras errugabea zenez, kalera libratu. Hendaian jasandako torturek arrasto txarra utzi zioten betiko, horregatik, Bidasoaz beste aldera zen igaro, Irunen eta Hondarribian bizitokia zuen hartu. 6. Pedro Sanz soldaduarekin zen ezkondu eta alabatxo bat zuen mundura ekarri. Orduan, zorionez gainezka zegoenean, hiru haur txepelek zuten sorgintzat salatu. Haurren gibelean bazen auzoen herra eta bekaitza. Hondarribiko ziegan zuten sartu eta berriz torturatu, gerora Inkisizioak zuen epaitu eta askatu, gabarra batean sartu eta zuten Hendaiara bialdu. 7. Hortik aitzina zer zen gertatu, historiaren baitan zaigu geratu. Hendaian gelditu al zen, familiatik gertu? edota Bastidako etxera zen itzuli ? Bidasoa al zuen berriz pasatu? Historiaren baitan zaigu geratu. Lerro hauetatik Bastidako lilia nahi dut goratu, beti emazte libre, makurtu gabea, baitzen loratu. Irrintzinak Done Jakue zubian Apirilaren 4an, Korrikaren kari, ehunka euskaltzale, ehunka korrikalari. Lekukoa Hendaiatik dator, harro eta alai, eta Irunera doa. Zubian jende pilo bat aiduru, bizkarrekoa jantzirik, zangoak prest. Bazterretan polizia frantsesak, arrotz eta hotz, heien ondoan militar frantsesak metrailetak eskuan, poliziak bezain arrotz eta hotz. Sua piztu nahian dabiltzala dirudi. Euskal jendearentzat, berriz, ikusezinak dira, Euskal Herria banatzen duen sasi muga bezain ikusezinak. Heldu da Korrika! Hendaiatik dator, Irunera doa. Zubia zeharkatzen hasi da. Hura poza eta alegrantzia! Zain zirenak lasterka egiteari lotu zaizkio, lekukoa esku batetik bestera pa satu da. Aurrera doa Korrika! Aitzina doa euskara! Hodei ororen azpitik eta sasi muga guztien gainetik. Irrintzinak dira airean, baten gibeletik bestea, eta hirugarren bat ondotik. Kateak ez du etenik, euskal bihotzak bero dira, zangoak lasterkari emanak, irrintzinak etengabean dira entzuten eta soldadu eta polizia arrotzak dituzte enerbatzen. Badoa Korrika! Iparraldetik Hegoaldera, Lapurditik Gipuzkoara, Hendaiatik Irunera, lekukoa dantzan dabil, eskuz esku, zangoz zango, mih iz mihi, bihotzez bihotz. Aitzina doa euskara! Aitzina euskaldunon hatsa! Oteizaren harri parean aldatu dute lekukoa, eskuz aldatu da jakilea. Harri hau gezurtia dela diote, ezker eskuin gezurra baitu zabaltzen: France / España baina lur azpian, euskal lurra ferekatuz, egia omen dauka zizelaturik: Euskal Herria. Tropela Irunera buruz doa. Ika, ika, ika heldu da Korrika! entzuten dugu zubitik. Bat korrika, bi korrika, hiru korrikalari, zazpi euskal herrietan denok bai euskarari! erantzuten diogu jadanik gibelean gelditu garenok. Korrika badoa, korrikalariak urruntasunean dira galtzen, eta guri etxera itzultzeko unea zaigu iritsi. hala eta guztiz ere, lasterketa ez da bukatu, luzea izanen da oraino, baina, jadanik, denok badak igu biharko Euskal Herri askatuan euskara dela helmugaraino iritsiko. Iruñea 1. Euskaldunen artean lehena, euskaldunen hiri zahar eta berria, antzinako oinarrietan eraikia, Eneko Haritzaren hiria, Antso Handiaren habia, albretarrek etsaiaren esku utzi behari izan zutena. Iruñea, Iruñea… euskaldunen ametsetako lilia. 2. Urtero, uztailaren zazpian zurigorriz janzten zaigun hiria, San Ferminetan jaia da nagusi zure plaza eta karriketan. Astebetez, munduko bestaren hiriburua, arno, kantu, dantza eta jaia errepikatzen dira urtero zure kaleetan. Iruñea, Iruñea… euskaldunen ametsetako lilia. 3. Estafeta kalea eta Nabarreria, Foruen monumentua eta Gaztelu plaza dira zure bizitzaren lekuko isilak, iruindarren eguneroko arazo, pena, asmo eta pozen jakilea. Urteak joan, urteak jin, gerlak dira igaro, oraina dugu eskura. Iruñea, Iruñea… euskaldunen ametsetako lilia. 4. Euskal Herri osoan zaitugu maite, zure karriketan garelarik, etxean gara. Euskal Herriko bid e guztiek Iruñera garamatzate, norabidea galdu gabe. Bizkaitik Zuberoara zaitugu kantatzen, Mari handiak euskaldunoi eman zigun euskaraz. Nafarroa dugu ardatz eta gero askearen giltza. Iruñea, Iruñea… euskaldunen hiri buruzagia. Itxialdia Barekurkuiluen antzera, barrura begira, barruan biziz, barruan pentsatuz, barruan sortuz. Kanpoan udaberria, bedatsea, kimu berriak zuhaitzetan, lili ederrak zelaietan, hodeirik gabeko zeru argiak, tarteka euria soro bakartiak bustiz, tarte ka eguzkia karrika bakartiak berotuz. Izurria nagusi ludian, beldurra atxikirik bihotzetan, hildakoen kopurua beti gora, ospitaleak gainezka, hiltegiak herioz mukuru, esperantza ahulduz doa. Euskal Herri gaixoa! izurriak bortizki jo du, arrotzek dute muga itxi, euskaldunak etxeetan gordeta, barekurkuiluen antzera, barrura begira, askatasuna amestuz, bizinahia kantatuz, eta esperantzari leiho bat zabaldu nahian. Bizi, biziko da gure Herria ! Eta gainera egoera lazgarri honetatik sendo, indartsu eta irabazle aterako da. Eta gu kontatzaile. Izarlandako bidea 1. Ekialdetik mendebaldera, iduzkiaren sorlekutik bere herio kabira, urruneko lurretatik urruneko l urretara badoaz ibiltariak, gelditu gabe, izarren bideari jarraituz, mendiak eta pentzeak korrituz, jendeak eta herriak ezagutuz. 2. Zuhaitz sendoen gerizpetik barna, zuhaitz sakratuen erresumetatik zehar, badatoz ibiltariak, badoaz, nekearen nekez, eskuan makila lagun, bihotzean kemena eta gogoan sugarra. Bide ttipietatik, hautsa astinduz, Izarlandako bideari seg ituz, izarren bideetatik aitzina eginez. 3. Donibane Garazi atzean utziz, Orreaga, Luzaide, Auritze… Iruñea, Lizarra, Viana eta Nai ara urruntasunean ahantziz, badatoz ibiltariak, badoaz, euskaldun zaharren erresuma zeharkatuz. Mari jainkosa handiak horien urratsak gida ditzala izarren bide galduetan, lurraren azken muturreraino! Izurritearen gezurrak 1. Berez sortua dela diote, behi n eta berriz, guregan halako gezurra errotu nahian. Ainitzetan holakoak izan direla historian barna, eta horrek, egia bada ere, ez du erran nahi oraingoa holakoa denik. 2. Maskak eta txertoak, konfinamendu eta distantziak, Erdi Aroko herio dantzak, gaurko aroko baliabide eskasak. Bizimodua eraldatu digute, harremanak urritu, mendetasun itsua zabaldu, Ordena Berria bilatzen dute, gure onerako dela diote. 3. Izurritea sortu dutenek mundua kontrolatzen dute, sakelak sosez beteak dituzte, haat ik, gehiago kendu nahi digute. Horretarako esklabo behar gaituzte, musuak maskaz estalirik, gure nortasuna ebats irik, gure itxaropenak ezabaturik eta euren meneko bihurturik. 4. Gezurra gezurraren gainean, boterea botereari deika, hedabideak zepoan sarturik, izpiritu matxinoak otzandurik. Hori da bilatzen dutena, belauniko nahi gaituzte, esperantza arrunt galdurik. Lortuko al dute euren asmo zikina? Herritarrok ez al gara itzarriko? Jaizkibel ene bizipen etan Murrua itsaso aurrean, murru luze luzea, naturak egindako horma, naturak maite duen bazterra, Pasai Donibane, Lezo, Hondarribia eta Irun gerizatzen dituena, hamaika txoko, hamaika xendra, gailurretako dorreak, itsas bazter eder rak, zaldiak, behiak, betizuak eta ardiak larreetan, kaioak, antxetak eta pottorroak kantari hondarrezko haitzetan. Haizeak hondar harrietan landutako paisaiak, kontrabandisten bidexkak, baleazaleen talaiak, euskal piraten gordelekuak, Trapujale eta Marinazkaneren bizitoki magikoa, Zabarre kapitain adoretsuaren itsas ibileren lekukoa, Allerruko Amonaren begiratokia, ametz basoak eta oihan beltzak, itturri fresko kantariak, eta erreka garbi aratzak. Artzain eta baserritarren lurra, arrantzaleendako lehen eta azken agurra. Hori dena da Jaizkibel niretzat, mendi, baso, dorre eta babes, bakezko eta gerrazko garaien jakile, urrunerako itsasaldien oihartzun, kondairaz eta magiaz blaituriko mendi heze luzea, magaletan bizi direnentzat gerizpe eta aterpe, eguneroko bizimodu petralean beste errealitate baten seinale, itxaropen kabi eta bizi nahi duen Herri honen branka. Jaizkibel izan dadila luzaz izadia, irudimena eta magia uztartzen dituen mendia, gure esperantzen portu gotorra eta b izimodu aske baten iragan eta geroa. Kataluniari bihotzez Mediterraneoan daukagun senide zahar maitea, historiak senidetu gaitu borroka luzearen bidean, bizi nahi eta ezin, arrotzaren pean aspalditik, zapaltzen gaituzten aldiro, elkarrekin beti. Borroka gaitezen denok askatasunari begira, elkartasuna izan dadin libertaterako bide argia, halako umilazio, iseka eta begirune eza erakusten digute betiro, mukuru harrokeriaz. Bada ordua, bada tenorea, arrotzen indar zitala gure gainetik dezagun kendu, kateak ditzagun apurtu, askatasun eguzkiak gure herriak ditzan berotu, gure bihotzak poztasunez ditzan alaitu. Mediterraneo eta Kantauri, Auñamendiak ardatz, izan daitezen gur e itxaropenen lekuko eta jakile, fandangoak eta sardanak ditzagun dantzatu pozik plazetan independentzia izan dadin gure herrien ametsa. Kanpora arrotz zapaltzaileak! Kanpora oilarra eta zezena! astoak ostikadaka ditu bidaliko, ardiak hozkaka, Kataluniako segalariak berriz kalera atera dira, atera gaitezen ere euskal harri jasotzaileak. Harri eta Herri zioen Gabriel Aresti handiak, jaso dezagun denon artean ezarri diguten morrontza, hautsi ditzagun indarrez ezarri dizkiguten kateak, munduak a ske ezagutu ditzan Katalunia eta Euskal Herria. Larrun Zerua gailurraz ukituz altxatzen da harro Lapurdiko eta Nafarroa Garaiko baserri, borda, herri eta oihanen gainetik, Sara, Azkain, Urruña eta Bera bere magaletan hazirik, lehen euskaldunak sortuz g eroztik Larrun dugu mendi berezi eta preziatua, hurbil eta urruna, halaber, Mari, Sugaar, Basajaun eta Tartaloren bizitokia, erreka aratz garbietan jolasten diren antzara zango eta adats horiko laminen habia, sasi guztien gainetik eta hodei guztien azpitik hegaldatzen diren sorgin alaien erresuma, pottoka eta betizuen bazka, artzain eta artaldeen belazea, iturri garbi eta kantarien sehaska. Harri zabal zabal batean bi sorgin eta bi artzain, elkarren aurka ari dira trukean. Begi klikaz ari da Gaxuxa, Ezpainak mugituz eta mihia atereaz erantzuten dio gordeka Maritxuk. Jo!!! dio indarrez Gaxuxak Bai!!! ihardesten diote artzainek. Horrela dira arratseko azken orenetan, egunero egiten omen dute partida. Totte eta Txomin artzainak ordura a rte Beltza zakurraren begirada pean ziren ardiak biltzen eta bordetara bideratzen hasi dira. Jetzi behar dituzte eta ainitz dira. Zuhaitzetako txoriak isiltzen hasiak dira, berehala isiltasun handia da nagusi, eta ilargi zuria eta hainbat izar ortzi i lunean ikus daitezke distiraz. Larrun lo dago eta gau beltza da iritsi. Hontzak uluka ari dira eta Larrungo larreetan, aker beltzaren inguruan sorginak dira kantari. Ujuuu eta ajaaa!!! irrintzika eta oihuka, Baga, biga, higa… ozenki kantatzen. Larrun gerizpeko herrietan gauak bazterrak estali ditu, etxeetako argiak oraino dira piztuta, karrikak eta bideak, berriz, hutsik. Gauekoren tenorea da eta euskaldunak badaki horren berri. Laster loak hartuko ditu denak, Inguma ibiliko zaigu denen ametsen gidari. Goizeko lehen orenetan baserrietako oilarrak kukurruka, euskaldunen iratzartzea gertu, eta pittaka pittaka, emeki emeki, eguzki amandrea ama lurraren kolkotik irtengo da, poliki poliki, airoski, eta bazterrak ditu argituko, eta berotuko. Egun berr ia sortu da, Larrungo gailurra zutik eta harro ikusten da, zerua ukituz, gizakiak eta abereak bere eginez. Horrela izan da hastapenetatik, lehen euskalduna sortu zenez geroztik, eta horrela izanen da azken euskalduna hil arte. Larrun euskaraz bizi da, hori da bere hatsa, bere arnasa. Ez dadila euskaldunen hats zaharra, Marik emandako mintzaira zoragarria, nehoiz hil, nehoiz desagertu, euskararen sugarrek iraun dezatela betiko, eta Larrun hor izanen da, hor date, euskaraz bizi den Herriaren itzalemaile eta babesle. Halabiz! Larrun ez da urrun 1. Baso, saroi, oihan eta pentze, ur zirripa, iturritxa eta erreka, mendi mazela, zelai eta soro, sasi, sastraka eta larre, ur, gailur, Larrun ez da urrun. 2. Gaueko bidexka eta xendra ilunetan, zuhaitz eta harkaitzen gerizpeetan, ilargi eta izarren argi izpietan, hontza eta mozoloen kantu uluetan, sorginak dira Larrungo gailurretan. 3. Gaxuxak su lastargia du eskuan, Ixabelak xirula kantaria ahoa n, Maddi eta Pantxika ari dira fandangoan, Graxiana jauzika su metaren gainean, Akerbeltz errege, larreko harrizko aldarean. 4. Altxa sorginak! Lotu dantzari! Aupa neskak! Bestan kantari! Gora sorginak! Xirulaz dira ari! Biba neskak! Biziaren zaindari ! Gora akelarrea! Sineste zaharren beilari! 5. Azkainetik ikusi dituzte suak, Beratik entzun dituzte oihu eta irrintzinak, Saratik igarri dituzte kantu oihartzunak, Urruñatik atzeman dituzte xuxurla urrunak. Larrun ez da urrun. Larrunek biziarazten gai tu. Libre sortua Libre sortua! libre! oihanetan barna dabilen basurdearen antzera. Nekez lotuko zaio morrontzari libre sortu zen herria, aitzineko aroetan piztu zena eta gaurdaino bizirik iritsi dena. Kate motzean lotu nahi dute mendietan eta ibarretan barna ibiltzeko libre sortu zen herria, ibaiak aldez alde zeharkatzeko trikuharrien garaietatik prest izen dena. Libre sortua! libre! itsasoko uhainetan barna dabilen apar harro eta zuriaren antzera. Nekez izanen da esklabo libre izateko j aio zena, auzo bortitzen zapalketa onartzen ez duen herria. Txori airoxari hegoak nahi dizkiote moztu, Horrela, kaiolan bizitzea onartuko duelakoan, baina ez dute euskal txoria ezagutzen eta ezin izanen dute txoriaren hegalada inolaz ere eragotzi, inolaz e re galarazi. Libre sortua! libre! gure mendietan barna ozen dabilen irrintzinaren antzera. Madriletik eta Parisetik ufatzen duten haize zital gaiztoek ezin izanen dute euskal arbola jausi, ezin izanen dute Euskal Herria birrindu. Oraindik ez da munduan sortu euskal hazia gure lurretatik ezaba dezakeen bilaua. Gure Herriak baditu seme alaba prestuak arrotz erasoei aurre egiteko beti prest direnak. Libre sortua! libre! uztarria nehoiz jasanen ez duen askatasun haizearen antzera. Lili Marleen 1. Kasernaren aintzin aintzineko aldean, Ate nagusiaren ondo ondotxoan , hantxe bazen kale argi bat ta oraindino hortxe dago gure biltokia. Bai, bai, Lili Marleen! (bi aldiz) 2. Kaleargitsu horren azpi azpian, biok biltzen ginen maitasun haundian, eta gu bion itzalak elkartzen ziren biltokian. Hor bilduko gira bihar Lili Marleen! (bi aldiz) 3. Zaindariak berehala dei egin digu: “Kasu , ikuskatzea ari duk bukat zen! Hau hiru egun kostako zaik!” Elkarri agur genioen, Agur nire maite! Agur Lili Marleen! (bi aldiz) 4. Berak nire pausoak ezagutzen zituen, atsalde guztietan han ibiltzen baitzen. Zerbait ger tatu ezkero, noiz bilduko argi azpian zukin Lili Marleen? zukin Lili Marleen? (bi aldiz) 5. Eremu isiletik nire gogoetan zure ezpainekin amets dut egiten. Noiz besarkatuko zaitut argi azpian? Maitasunez zain izanen nauzu beti, Lili Marleen! (bi aldiz) Beti, Lili Marleen!!! Hans Leip Maitea Mexikoko La LLorona kantuaren moldapena 1. Zer dute liliek, maitea? hilerriko lili horiek. Zer dute liliek, maitea? hilerriko lili horiek. Haizea dabile nean , maitea, negarrez hasten d ira. Haizea dabilenean , maitea, negarrez hasten d ira. 2. Gaixoa ni, maitea, maitea, zu zara nire bihotza. Gaixoa ni, maitea, maitea, zu zara nire bihotza. Ezin zaitut maite, maitea, baina ez zaitut ahaztuko. Ezin zaitut maite, maitea, baina ez zaitut ahaztuko. 3. Burdinazko gurutze bati, maitea, penak dizkiot kontatu. Burdinazko gurutze bati, maitea, penak dizkiot kontatu. Eta horiek aditzean, maitea, negarrez hasi zitzaidan. Eta horiek aditzean, maitea, negarrez hasi zitzaidan. 4. Gaixoa ni, maitea, maitea, lilizko pentze ederra. Gaixoa ni, maitea, maitea, maitea lilizko pentze ederra. Amodioz ez dakienak, maitea, ez daki zer den pena. Amodioz ez dakienak, maitea, ez daki zer den pena. 5. Beltza deitzen naute, maitea, beltza baina xamu rra. Beltza deitzen naute, maitea, beltza baina xamu rra. piperminaren antzera, maitea, mina baina goxoa, piperminaren antzera, maitea, mina baina goxoa. 6. Gaixoa ni, maitea, maitea, ibaira nazazu eraman. Gaixoa ni, maitea, maitea, maitea, ibaira naza zu eraman. Babes nazazu maitea, hotzez nauzu aldean. Babes nazazu maitea, hotzez nauzu aldean. 7. Maite zaitut bihotzez, maitea, zer gehio jakin nahi duzu? Maite zaitut bihotzez, maitea, maitea zer gehio jakin nahi duzu? Bizia badizut eman, maitea, zer gehiago nahi duzu? Bizia badizut eman, maitea, zer gehiago nahi duzu? 8. Gaixo ni, gaixo ni, gaixo ni, maitea. Gaixo ni, gaixo ni, gaixo ni, maitea. Ai, ai, ai, ai,ai ,ai ai!!! Maite grina Laztana, zatoz niregana! nire besoetara, besarkatzera! Laztana, hurbil zaitez nigana! nire besoetara, elkar maitatzera! Zure malkoak dira perla ederrak ta itsasoko aldera doaz geldi gabean; olatuetan barrena ibiliko dira itsasoko gesaletan blaituak. Zure malkoak dira perla e derrak ta itsasoko aldera doaz geldi gabean; olatuetan barrena ibiliko dira itsasoko gesaletan blaituak. Enrique Sarabia, 1955 Mariren nahikari a Doinua: Zorion etxe hontako denoi 1. Iduzkia ateratu zaiku Urruñako mendietan, hodei zurien artean dabil bidexka ta oihanetan. Eta sorginak dira kantari Larrun mendiko gainetan, akelarrea ari dira prestatzen harri gorrizko aldareetan. 2. Mari jainkosa ere hor dugu, suzko igitaia eskuan, alde batetik bestera dabil zerueta n suzko gurdian. Sei marro handik gidatzen dute gurdia hodeien artean, ama lur osoa korritzen dute tarrapata etengabean. 3. Nigar egin du Mari gureak euskaldunak ikustean, behe behean erorita gira amildegi sakonetan. Itxaropenezko hitz ederraz mintzo zaiku bat batean, euskaldunak biziko zirezte gaur, bihar eta geroan. Mari zaiku kantari 1. Mendi txoko eta bazterretan Mari dabilkigu kantari, arratseko lehen orenetan laminak dira dantzan ari. Amodioa da kantuaren gaia, aro zaharreko oihartzuna, amodioa da kantuaren gaia, jainkosaren erantzuna. 2. Euria daukagu mendietan, iduzkia da dir dir ari, ortzadar daukagu zeruetan gizonaren urrats gidari. Amodioa da kantuaren gaia, aro zaharreko oihartzuna, amodioa da kantuaren gaia, jainkosaren erantzuna 3. Laminak kantari erreketan, ileak orrazten dirade, urrezko orrazia eskuetan uretan jostaketan daude. Amodioa da kantuaren gaia, aro zaharreko oihartzuna, amodioa da kantuaren gaia, jainkosaren erantzuna. 4. Tartalo, Inguma ta Sugaar, Mikelats eta Atarrabi, Hodei, Basajaun eta Amazkar, Gaueko, Herensuge, Itzularri. Amodioa da kantuaren gaia, aro zaharreko oihartzuna, amodioa da kantuaren gaia, jainkosaren erantzuna. 5. Jadanik iluna da gauean Euskal Herriko ibarretan, ilargia izarren artean, uluka otsoak xiloetan. Amodioa da kantuaren gaia, aro zaharreko oihartzuna, amodioa da kantuaren gaia, jainkosaren erantzuna 6. Eguna dugu gizakiarentzat erresuma eder argia eta gau beltza Gauekorentzat eremu il un ta lazgarria. Amodioa da kantuaren gaia, aro zaharreko oihartzuna, amodioa da kantuaren gaia, jainkosaren erantzuna. 7. Lapurdiko teilatu gorriak egunsentian agertzen dira, iduzkiaren izpi goriak egun berriaren argira. Amodioa da kantuaren gaia, aro zaharreko oihartzuna, amodioa da kantuaren gaia, jainkosaren erantzuna. 8. Joan zau zkigu gatu beltz beltzak xori ederrak dira kantari, uxatu ditugu oren latzak gaiten geroaren zaindari! Amodioa da kantuaren gaia, aro zaharreko oihartzuna, amodioa da kantuaren gaia, jainkosaren erantzuna 9. Iduzki lorearen batzarri mendi txoko ta bazterretan, poz, bozkario eta osagarri euskaldunen bihotz barrenetan. Amodioa da kantuaren gaia, aro zaharreko oihartzuna, amodioa da kantuaren gaia, jainkosaren erantzuna. 10. Badoa Mari suzko gurdian Larrunetik Artzamendira, arno nafar ederra zahagian Baiguratik Auñamendira. Amodioa da kantuaren gaia, aro zaharreko oihartzuna, amodioa da kantuaren gaia, jainkosaren erantzuna Doinua: Por montes, caminos y aldeas de Gipuzkoa la dulce y bella. 1914ko gerla madarikatua 1. Berri txarra berehala zabaldu zen, herriak lozorrotik iratzarriz, herritarren bihotzak izutuz. Frantzia eta Aleman ia, Aleman ia eta Frantzia, bi potentzia aurrez aurre, interes kontrajarrien talka, sosdunen nahikeria, diruzalekeria, Europaz nagusitzeko grina, bankariek eta politikariek piztutako gerla madarikatua. 2. Europako zelai, pentze eta soroak lubakiz bete zituzten, arma zaharrak eta arma berriak zituzten erabili, gas hilgarriak frontean ziren nagusi. Buruz buruko borrokaldiak, baionetaz zulaturiko gorputz gazteak, gaztetasuna alferrik galdutako soldadu bizar gabeak. Gerla zen eta gerlara deitu zituzten langileak eta laborariak, hasieran gazteak eta zaharrak ere ondoren. 3. Frantzia eta Aleman ia, Aleman ia eta Frantzia, interes kontrajarrien talka, bankarien eta politikarien nahikeria, hiritar xumeen sufrikario eta hilerri. Europa hilez bete zen, etxeetan semeak zituzten galdu, alargunez eta umezurtzez bete ziren herriak, negar malkoak eta herio oihuak, Europa ez zen jadanik herrien habia, baizik eta hildakoen h erria. 4. Eta gure Euskal Herrian, Lapurdin, Baxenabarren eta Zuberoan, gerlarako dei eta aldarriak zabaldu ziren,. Gerla zen eta gerlariak behar zituen. Ainitz sasian gorde ziren, Hegoalde alderako bideak iheslariz ziren bete, desertore franko bizia bi latuz. Baina gehien gehienak eraman zituzten, engainatuak, bahituak, gezur ederrez mozkortuak, heien etxeetatik urrun, ezagutzen ez zituzten lurretara. 5. Gerlak bere kobrantza zuen hartu, euskaldun gazteen bizitza zuen ebatsi, gure mutil gazteen lorea zuen ebaki, gure herriak hilez eta elbarrituz zituen bete, eta onik itzuli zirenak, ez ziren eraman zituzten berberak. Bihotza zuten hits eta tristea, gazteria ebatsia eta alferrik galdua, begirada eri eta makurra. Gero, hilerriak liliz bete zituzten, herrietako plazak, karrikak eta bazterrak harrizko oroigarri hotzez zituzten jantzi, Morts pour la France, Morts pour la patrie. zizelkatu zuten lotsarik gabe oroigarrietan. 6. Gezurrak gezurren gainean, egiak hilerrietan ehortzirik, amak , alargunak eta umezurtzak urre koloreko dominak jasotzen galdutako senideen truke. Ordain lazgarria! Hitz hutsak! Trufa eta burla zikinak! Bankariak eta politikariak pozik, sakelak eta kutxa gotorrak sosez beteak, interes ilunak ongi bideratuak. Horixe izan zen 14ko gerla, Europa odolez blaitu zuen triskantza. Nafarroako ikasleak Jota herrikoia Nafarroako ikasleak, txin pun, izor hadi nagusi eta atera arnoa, ogia, lukainka, xingarra… ta hor konpon! Ostatura joatean, ene bada! Ostatura joatean, txin pun, izor hadi nagusi eta atera arnoa, ogia, lukainka, xingarra… ta hor konpon! Galdetzen duten lehena, ene bada! Galdetzen duten lehena, txin pun. izor hadi nagusi eta atera arnoa, ogia, lukainka, xingarra… ta hor konpon! Non egiten du lo neskatxak? Ene bada! Eta neskarik ez badu, txin pun, izor hadi nagusi eta atera arnoa, ogia, lukainka, xingarra… ta hor konpon! Non egiten du lo andere ak? Ene bada! Eta andererik ez badu, txin pun. izor hadi nagusi eta atera arnoa, ogia, lukainka, xingarra… ta hor konpon! Non egiten du lo apaizak? Ene bada! Eta apaiz jaunik ez bada, txin pun, izor hadi nagusi eta atera arnoa, ogia, lukainka, xingarra… ta hor konpon! Pikutara ostatua! Ene bada! Olentzero Iruñean 1. Eki zaharra badoa, bidea bidean, neguburua dugu laster gure artean. 2. Ikatz txondorra utzita, Iruñea aldera ttipittapa badoa sua eramatera. 3. Karriketan barrena sartu da Iruñean, laster izanen dugu gure herriko plazan. 4. Nafarroaren ametsa, Euskal Herriarena, zoriona, osasuna eta askatasuna. 5. Eguzki zaharra joan da ta berria sortu, neguko elurra heldu da, mara mara ari du. 6. Etxeak ta karrikak elur zuri azpian, Nafarroaren ametsa gure bihotzean. Doinua: Olentzero joan zaigu Pausu Gaua Karrikaldia Itxaropenezko gogoeta Bada auzategi bat ibaiarekin ezkondua dena. Hori da Pausu, gure habia, eta Bidasoa ederra du ezkontide. Ibaiak ez du banatzen, ibaiak alde bateko eta besteko euskaldunak elkartzen ditu bere aldeetan, bere altzoan, eta zubia du pasagune eta elkarbide. Amodiozko istorioa dugu, beraz. Bidasoa, Pausu, Pausu, Bidasoa, Behobia, Irun, Urruña, Lapurdi, Gipuzkoa eta Nafarroa ditugu gure katebegian, Euskal Herri osoaren bidegurutze eta ibian. Kate zahar zaharra dugu, nehoiz hautsi ez dena, lamina, sorgin eta Tartaloren begiradapean hazitu dena, mendi, soro eta pentze, ur murmurioetan kantatzen duena. Iragan zaharreko itzala, oraingo neska mutilak, gizon eta emazteak, etorkizuneko kantu ozen eta alaia. Hauxe da Pausu, Bidasoaren maitalea, gaur karrikaz karrika dabilen txori kantaria. Mari jainkos ak babes dezan eta bere altzoan dezan atxiki, izan dena izan dadila betiko, elkarrekin bizi izan direnek elkarrekin jarrai dezaten geroan. Bidasoa eta Pausu, Pausu eta Bidasoa, elkarbidean izan daiten euskal lur gainean, Euskal Herriko bazter hauetan. Atzo izan zena gaur bada, eta gaur dena bihar ere izanen da. Hauxe da gure itxaropena! Halabiz! Pausu, 2020ko apirila (Txinako sukarra zela eta, bertan behera gelditu zen) Pepita Sein, Txenpen eko izarra Gerlak o burrunbetan haurra, suak Irun kixkali zuelarik zure begiek sugarren argia zuten atxiki. Txenpenen jaiotako izarra, Atxular eta Txenpeneko odola zainetan zuena, gerla ondoko haurtzaro gogorren hazia eta hezia. Horrela zen, horrela bizi behar eta horrela hazi behar, ukaziotik aitzina, hutsetik abiatuta. Horrela zen, horrela bizi behar eta horrela hazi behar. Neska emakume zen bilakatu, Ziburuko kontserberetan eta Irungo poxpolo fabrikan lanean aritu. Emakumea emazte zen bilakatu, Anjel Arbelai tz mutilarekin ezkondu, Labekoetxeko seme zena zitzaion senar bihurtu. Urteak igaro ahala, emaztea zen ama bilakatu, hiru alabaren ama, hiru bideren abiapuntu. Urteak joan eta urteak jin, arazoak piztu, arazoak itzali, pozak hartuz, tristur ak ezin ahantziz, ama zena bost aldiz zen amondu, bost biloben amona bihurtuz. Tamalez, segidan senarra eta alabetako bat zituen galdu. Beti gogorra izan zitzaion bizitza, azken urteetan zertxobait zitzaion samurtu, penak bazterrean utzi eta bizitzaz gozatu. Orduan zitzaion Herio ustekabean agertu, soingaineko beltzaz, eskuan sega zorrotza eta azken hatsa zion deblauki lapurtu. Zorigaitzezkoa da gehien ematen duenari gehie n kendu beharra. Zorigaitzezkoa da bizitza maite zuenari batbatean bizitza ebatzi beharra. Herio segadunak ez du barkatzen, Balbek ez du inoren ametsa errespetatzen, Aingeru Beltzak onenen bidea du trabatzen. Justizia, bakea, begirunea… hitz hutsalak, ipuin politak, deusetarako balio ez dutenak. Bizitza badoa etengabeko uharkan, bizitza badoa mugagabeko ibaian. Eta hortxe joan zen, Heriok eraman zuen, Pepita Sein Oliden, Txenpeneko alaba, Txenepeneko izarra. Joan zen, utzi gintuen, justiziarik ez zen izan hainbeste jasan zuenarentzat. Ados! Joan zen konformidadez betea, halabeharrak horrela aginduta, baina guk ezin zaitugu ahaztu, ez dugu zure irria burutik kendu, ez dugu zure oroitzapena ukatu. Joan zinen baina hemen zaitugu gure artean betiko euriaren negar malkoetan, Irungo mendien zokoetan, gure otoitz ixiletan. Ez, Pepita Sein ez zen izan edozein!º Lore eder bat zuretzat, Bihotzez, esker onez eta ezin ahantziz. Perlaren kantua Ekialdeko kantu zahar zaharra Hiri Egipton dugun semeari, Erregeen Errege den hire aitak, Ekialdeko agintari den hire amak eta erregeorde den hire anaiak agur beroa damaiagu. Iratzarri eta jaiki hadi hire lozorrotik; eta hago erne gure gutuneko mezuarekin. Oroit ezak nor haizen, errege ba ten ondorengo, eta begira ezak, lotura ilunez noren zerbitzari habilen. Oroit ezak Egiptora perlaren gibeletik joana haizela. Oroit itzak hire jantzi dotoreak eta hire tunika paregabea; egun batez, jantzi horiek berriz hire lepo gainean ezarririk jantzi hazaten. Horrela jantzirik hire izena heroien liburuan ager dadin eta halaber, hire anaia erregeordearekin batera, gure erresumako oinordeko bilaka hadin. Sorgin eta belargileak, ama lurraren alabak Belargile, belar ezagutzaile, belarren bidez sendatzaile, belarren bidez liluratzaile, belarren bidez hiltzaile. Sorgin, emagin, sortzaile, erditzen laguntzaile, sortzen artisau eta piztaile. Emakume, eme zen sortu, eme zen hazi, eme izan da betiro, ama da erditzez bilakatu. Lurrak ditu sortu, lurrak ditu ekarri, lurrak ditu ernaldu, lurrak ditu piztu, emakume, sorgin, belargile. Botereak errotik ditu gorroto, botereak ditu baztertu eta jazarri, botereak ditu epaitu eta gaitzetsi, botereak ditu erre eta kiskali, emakume, sorgin, belargile. Zer gorrotatzen dute? emetasuna? amatasuna? emankortasuna, ote? edota, agian, hiruak batera??? Zer jazartzen dute? lurraren ezagutza? lurretik eta lurrarentzat bizitzea? lurrarekin bat egitea? edota, agian, hiruak batera??? Nor erretzen dute su metan? sorginak, belargileak? emakumeak, emazteak? emeak, emaginak, ama gazteak? edota, agian hiruak batera??? Zer erdietsi nahi dute? gizarte patriarkala ezarri? erlijio eta sinesmen berriak inposatu ? herria betiko esklabo bilakatu? edota, agian, hiruak batera??? Lurra, bizitza eta askatasuna zinez gorroto dituzte, legeak, dotrinak eta kateak inposatu dizkigute, sorginak, belargileak sumetan erre dituzte, baina nehoiz ez dute askatasun haizearen ufada baretuko, eta nehoiz ez dute lurraren harrabots ozena isilduko. Suaren indarra Nor zara? Nondik zatoz? Non bizi da Izpiritu Goren hori? Eta nola jolasten da sortu dituen gauza ororekin? Sua egurrean da, baina, nork esnatzen du deblauki? Gero errauts bihurtzen da, nora doa suaren indarra? Egiazko jakitunak garbi darakuskigu ez duela ez mugarik eta ez mugagabetasunik. Sua egurrean da, baina, nork esnatzen du deblauki? Gero errauts bihurtzen da, nora doa suaren indarra? Jakitunak badaki bere mintzaira zehazten eta egokitzen entzuten ari dena mezuaren jabe egin dadin. Sua zur barnean da, baina, nork esnatzen du deblauki? Gero errauts bihurtzen da, nora doa suaren indarra? Kabir Sugaar Herensuge, Sugaar udagoiena dugu zahar, udazkena dezagun har! Haizeak ufatu eta hostoak jausi, aro berrian gaitezen sar! Herensuge, Sugaar biziaren sasi eta lar, sukoia ortzian bakar sua gailurretan, tximista zeruetan eta pentzetan gar. Herensuge, Sugaar lurrean ikara eta dardar, Amalur gaixoaren sukar, urruneko eltzea urrez, bertakoa lurrez hurbil zazpi eta urrun hamar. Herensuge, Sugaar gizakion urratsak baldar, biziaren uhi netan zehar, euskaldunon nahikari eta ametsetan haziak lilia dakar. Tafalla Goizaldea denez zabaldu leihoak, Makotxa, Balgorra, Larrain, Baldetina. Unzueko Harria eta Zidakos besarka ari dira eguna. Gorria , zuria, mairua, euskalduna Tafallak hartzen du arnasa. Langilea, nekazaria, aldarrikatzailea, Tafalla bizi bada, bizi da Euskal Herria. Erriberri hegoan, gainean Baldorba, Uxue, Artaxoa zein auzo ederrak! Baskoien mintzaira bizi da gure lurretan: ezpuendak, gardatxoak, bitxarrak, iraskoak… zein airoso dabilen! Ospetsua, umila, lorea, hazia Tafalla argi badabil, argi dabil Euskal Herria. Herri lurretan eta kortetan barrena batzarrera deika kantatzen dute ezkilek. Haren lagunekin zaldiz doa Radika, gau hotzetako laguneroari sua e mateko. Apala, duina, tarteka zauritua Tafalla negarrez bada, negarrez ari da Euskal Herria. Kolainoak bere Pepitari kanta diezaiola, “Behera kintak!” dioten jotak entzun daitezela, lau izkinetatik mutilek turuta jo dezatela, aurorak irten eta txistuak eta errondak koadrilan ibil daitezela. Antzinakoa, gaztea, zurea eta nirea, Tafallak kantatzen badu, kantatzen du Euskal Herriak. Fermin Balentziaren kantuaren itzulpena. Itzul pen hutsa da. Ez du balio kantatzeko . Tokiotik barna Erraldoien artean erraldoienetakoa, etxe orratzez josia, itsaso aitzineko habia, Japonia berriaren ikurra. Edo zaharra zena, arrantzaleen txoko ttipia, gaur Tokio dugu, ekialdeko hiria, inperioaren hiri buruzagia. Enpresak, bulegoak, dendak eta merkataritza guneak, tradizioa eta teknologia, jende presatu eta umila, trajez jantziriko gizonak, eskuan maleta, lepoan gorbata, atorra zuria, galtza eta txaketa beltz edo urdin ilunak, zapata beltz punta luzekoak, ainitzetan aurpegi maskaratuak. Goizeko zortziak aldera ehunka, milaka, korrika eta presaka, automaten antzera, arimarik gabeak. Alde batetik bestera dabiltza, presatur ik, lantoki aldera, bideak betez, etxe orratzen arteko hodeiertza estaliz. Emakumeak ere berdin, kolore hitsez jantzita, korrika eta presaka. Kiotorako trenean ber gauza, robotez betea, telefono mugikorrez kalakan edota ordenagailu eramangarriaz lan egiten. Ez dute denborarik galtzen, denbora eskasiak haiek ditu galtzen. Egunez eta arratsaldez, Ginza kaleko espaloiak jendez mukuru, ehunka, milaka, alde batetik bestera, ostatuetan oihuka, garrasika, eta kale zabaletan barna antxintx ika, suzirien antzera. Nekea dute begitartean ageri, batzuk lotan dira bazterretan, besteak akiturik zigarreta errez horretarako diren txokoetan. Etxe orratzak eta pagodak dira nahasten Tokio miresgarrian. Arratsean, neka neka eginda, ziraldoka dabiltza, hordiak ere nekez mugitzen dira. Piztu dira jadanik neoizko argiak, hizki japoniarrez idatziriko mezuak. Zaindari uniformatuak zeremonia handiz txandatu dira enperadorearen jauregi aitzinean. Hau da Japonia, hau da Tokio handia, jaio berria den eguzkiaren herria. Ohaio eta konbaba agurtzeko, arigato noiznahi eskertzeko, buru makurraldi handiak eginez begirunea adierazteko. Jende gisakoa, jende abegikorra, jende langile eta diziplinatua, jainko eta jainkosen jarraitzaile sutsu porrokatuak, Buda gurtzen dutenak. Japoniak badu bihotza, Japoniak badu iragana, Japoniak badu ongi merezitako geroa. Uhinen mugimendua Uhinen mugimendua, egunez zein gauez, itsasotik dator. Zuk itsasoa dakusazu, baina, hau bai bitxia! Ez dakusazu itsasoa. Atomo guztiak, zori onekoak zein txarrekoak, ekiaren inguruan dabiltza, arrunt maitemindurik. Pertsonak ez gara maitemintzen amodioak ez baitu gure arima pizten. Egun batean, euriar en antzera, jausiko dira eta dena dute bustiko. Haien misterioa berde kolorez haziko da mundu gainean. Amodioaren bidea ez da argudio argia. Haren atea hondamendia da. Heriotzak bizitzaren mingotsari amaiera dio ematen. Haatik, bizitza da izutzen heriotzaren aitzinean. Bihotzaren edertasuna edertasun iraunkorra da. Haren ezpainek biziaren ura digute eskaintzen edan dezagun. Ura egiazkoa da, baita isurtzen duena eta edaten duena ere. Itsasoak, gauez eta egunez, badu aparra. Azal apartsua dakusaz u baina ez itsasoa. Sinestezina! Gure artean elkarrekiko talkan ari gara, itsasontzien antzera. Gure begiak ilunpean daude nahiz eta ura gardena izan. Gure txalupa den gorputzean lokarturik garela itsasoko uretatik kanpo ari gara flotatzen. Urak badu daroan ura. Izpirituak badu deika ari zaion izpiritua. Sulfi. Ura eta bizia Gizaki guztiok Jainkoaren zati gara eta elkarrekin gara loturik. Jainkoaren izpiritua ur gainean zebilen, eta gaur ere, ur gainean ibiltzen darrai, eta elkarrekin gaitu lotzen. Uraren esanahiak ardura eta onarpena, kontzientzia zabal eta batua dakarzkigu gogora. Ezinezkoa da gure munduko lur erreserbak babestea. Ura ez da soilik biziarazten gaituen gaia; urak elkarrekin gaitu lotzen, urak gure izatearekin gaitu lotzen, urak gure sortzearekin gaitu estekatzen. Uraren esanahiak ardura eta onarpena, kontzientzia zabal eta batua dakarzkigu gogora. Ura eta lehorra Ura da gauza guztien bazka baina ez haien jabea. Ibai handiak eta itsasoa ibar eta sakan guztien erregeak dira. Jaitsiz eta maitatuz haran guztien errege bilaka daitezke. Ez da munduan ura bezain goxo eta malgurik. Urak badaki lehorra beratzen. Ez da hoberik. Malguak aurre dio hartzen zurrunari. Goxoa lakarrari zaio gailentzen. Orok dakigu hau dela egia, baina gutxik ahal dute egiaztatu. Taoa Ur gaineko iratxo en kantua Gizakiaren arima uraren antzekoa da: goiko zeruetatik datorkigu lurrera eta berriz, etengabeko dantzan, lur elkor honetara itzultzeko. Goiko harkaitzetatik, zarata handiaz, datorkigu basa erreka, bide malkartsuan darrai beheko ibar aldera. Bideko harriak aparrez ditu gailentzen, ezartzen dioten harresia indarrez igaroz. Eta behera doala, indartsu darrai, zelai eta belazeak gibelean utzirik. Eta gaua iristean, bere ispilu aratzean ortzia janzten duten argizagiak dira islatzen. Erreka uhinekin lehiatuz eta halaber maitatuz, haize arina, goxoa, etena dator, dena harrotzen, dena orrazten. dena aparrez txirikordatzen. Oi giza arima, ur aren antzerakoa zara! Oi giza patua, haizea diguzu gogora ekartzen! Johann Wolfgang von Goethe Urrundik Urrundik badator gurera kantari irrintzina, amodioaren baitan, Euskal Herriko erreketan, bizi eta bertan kantan da ari. Urrundik heldu da etxera kantari irrintzina, sentimenduen barnean, Euskal Herriko mendietan, dabil eta kantuz ari gainera. Urrundik da etorri gurera kantari irrintzina, gure bizi pozetan, irauteko ahaleginetan, gure baitan egin baitu kabi. Urrundik da ageri gure zeruetako izarra, itxaropen guztietan, bizitzeko grina sutsuetan, kantari dabil gure sugarra. Urtaroak Euskal Herrian 1. Neguburuan sortu izan da beti eguzki berria, Eguberria, neguko azken egunetan hil ohi den eguzki zahar hotza ordeztuz. Olentzero ere hor dabil eki berria agurtuz, hortik aitzina inaute da, lurraren iratzartze berria eskatuz eta amestuz iragaten den aldi luze eta hitsa. Hartza ere lo da, neguloan, ama lurraren kolkoan. Euskal Herria da hotzez eta zuriz jantz ia. 2. Udaberriko ekinozioan lurra esnatu zaigu, bedatsea iritsi da, belarraren lehen hatsa, liliak dira nonahi, kolorez kantari, pinpirinak haien gainetik dantzan, erleak ere beti mintzo, beti lanean, zuhaitzetan orriak eta hostoak dira agertzen, muske r kolorez jantziak. Euskal Herria da argiz eta berdez jantzia. 3. Udaburuan eguzkiak zeruko goia du jotzen, zeru bide luzeko gailurra du ferekatzen. Udagoiena da, beroaren erresuma, Ama lurra goxo eta erne dago, ernai. Sugarrak dira udaburuko gauean nagusi, Sorginak dira kantari eta ontzak eta mozoloak uluka kantari. Mendi gailurretan euskaldunak suaren inguruan alai eta kalakari. Mari jainkosak Putterritik Anbotora doa eskuan duen igitaiaz hodeiak irekiz, euria ekarriz eta izadia bedeinkatuz. Euskal Herria da beroz eta gorriz jantzia. 4. Udazkeneko ekinozioan Sugaar da errege, jaun eta nagusi, zeruetako bidezidorretatik barna dabil suzko sugea, sugoia, suge handia, burrunbaz, argiz eta beldurraz, iurtziriz, ximistaz eta orziaz mendi, soro, herri eta oihanak astinduz. Herensugea aske dabil, jare, libre… orbel hori gorrixkaz beteriko bide eta mendietatik barrena, zeruetako izarrak dir dir ari dira, ilargia sugarren goritasunaz da tindatzen, zuhaitzak dira hostoz biluzten, lurra da emankortasunez urritzen, eguzki hotza, Ekihotz, dugu azken hatsetan. Eguzkia hiltzear da, lurrak bere indarra du galdu, urtea azken muturrera ari zaigu iristen. Negu, Egu badator berriz ere, etengabeko gurpila ari zaigu jira biraka, eguzki berri a sortuko da , berriz piztuko da eta euskaldunek bizimodu berriari ekinen diote. Euskal Herria da orbelaz eta hori gorrixkaz jantzia. 5. Urtaroek urtearen etengabeko gurpila dute osatzen, Euskal Herri zahar berriaren bizia, hil nahi ez duen aberr iaren itxaropen gartsu eta eztia, betiko horrela iraun nahi duen ama lurraren amets eder, sutsu eta argia. Utzi irteten ilargia Utzi irteten ilargia, lotara joaten euzkia ta orduan esango dizut, bi kontutxo, maitia! Utzi izarrak zeruan, utzi gau a bakean ta orduan maitako zaitut, bihotz handiaz, maitia! Ongi dakizu maitia, ene bihotza zurea da eta egunak pasata, zureagoa izanen da. Ongi dakizu maitia, ene bihotza zurea da eta egunak pasata, zureagoa izanen da. Zure besotan izanik, zorionean nago ni, nere bizitza osoa, zuri ematen dizut nik, nere bizitza osoa, zuri ematen dizut nik. Utzi irteten ilargia!!! Gure aita zenaren oroitzapenez. Egilea: Jose Alfredo Ji menez Kantaria: Pedro Infante Xaia 100 urte Gure amets galduen etengabeko gaia, urteetan izan, izaten eta izanen dena, Euskal Herria aztertzeko Pausuko talaia arrunt amultsu eta paregabea, bihotz eta arima arras alaia duen ostatu, aterpe eta biltokia, ehun urtetan izan dugun kaia, beste ehun urtetan bizi dadin Xaia. Ximiko 1. Urruñako Amalur baitako lurretan, pikondo eder baten gerizpe goxoan, hantxe bazen hilobi bat ta oraindino hortxe dago, Ximikorena da, Ximikorena da. 2. Ttiki ttikitatik bertara etorria, etxekoen lagun ta zaindari handia, jostatzeko beti pronto, pixkor eta beti alai, Ximiko ttikia, Ximiko ttikia. 3. Gogotik maite genuen bertako guztiok, bat gehiago baitzen gu denon artean, Larrun e ta Mendaur ere igo zittun, poz handiaz, Ximiko politak, Ximiko politak. 4. Etxeko jaunarekin Sokorri aldera, abantzu egunero joaten zen bertara, belaze eta oihanetan pozik ta alai, zebilen han, tentetuz buztana, tentetuz buztana. 5. Euskara ulertzeko e z zuen arazorik, hitz guztien jabe baitzen xiurrenik, erantzuteko beti prest, laguntzeko eskuzabal, beti alegera, beti alegera. 6. Eritasun gaizto batek zuen kolpatu ta mundu honetatik betiko urrundu, hoixe nahigabe handia, pena eta hutsunea gure bihotzetan! gure bihotzetan! 7. Hortik aitzina beti dauka gu gogoan, berak betetzen baitzizkigun egunak, berriz noiz ikusiko haugu belardietan, bazterretan? Ximiko polita, gure poxpolina! Gure poxpolina! Doinua: Lili Marleen Xirimiria Euri lasai eta triste hau, minez den haurraren antzera, lurra ukitu aitzin arras ahultzen da. Zuhaitza geldi geldirik dago, haizeak ez du ufatzen, eta isiltasun handi horretan xirimiria etengabe ari du. Zeruak zabaltzen ari zaigun bihotz handi baten itxu ra du. Ez du erauntsirik botatzen, odoluste luze luzea da. Etxe barneko goxoan gizon emakumeek ez dute goitik doakien xirimiri lasai tristea abantzu entzuten. Etxe barnean egonik, ia ez dute zeruetako ur emaria inolaz ere sumatzen. Euria ari du eta mendietan gaua zelatan dago. Zer emanen digu ama lurrak? Etxe barnean loak harturik zarete, anartean, xirimiria ari du, mantso, lasai, hits, triste… heriotzaren ahizpa dugu. Gabriela Mistral Alkaiaga (1889 1957) Zuhaitza 1. Oihanetako zutabe, biziaren adierazle, arnasarako laguntzaile, gure sentimenduen hartzaile. 2. Zure gerizpean aldarrikatu ditugu gerlak, hitzartu ditugu bakeak, eta egin ditugu legeak. 3. Ilargi beteko gauetan eskaintzak egin dizkiogu Mariri zure adar sarearen azpian, gure ezpatak altxatuz gauari. 4. Eguzki handiko egunetan, babesa eman diguzu, berotasuna apalduz, gure odola berrituz. 5. Oi Euskal Herriko zuhaitzak! euskaldunen artean miresgarriak, ama lurrak eskaintzen digun altxorra, inoiz sobera eskertuko dugun oparia. 6. Zuhaitza, zurezko haitza? biziindar gaitza. Zuhaitza, lurraren emaitza? euskal lurrak oldartzen dituen ekaitza.

2023-12-01

booktegi_liburua_auna

booktegi.eus FITO RODRIGUEZ auña ilustrazioak: Irrimarra “Des basken Etchehon's Klage”n kontatzen denez, herriko plaza beste hainbeste plaza modukoa zen, elkarri itsatsitako eraikin zaharrak besterik ez. Horietako baten goialdean, agure batek ikusteko moduko neurriz gaineko hizkietan herriaren izena agertzen zen : BARKOXE, eta ikusten zuenari begirada malenkoniatsua sortarazten zion. Plazatik garaiera txikiko gizon ileurdina irten zen. Norbaitek deskribatu behar izan balu, adibidez eleberrian edo epaile baten aurrean, haren erretratua zirriborratzea kostatuko zit zaion, zalantzarik gabe. Izaki iheskorra zen, ia ikusten ez duzun norbait. Haren presentziak lainoaren, ametsen edo hatsaren lurrina zuen. Hamaika pertsonaren antza zeukan. Piarres zeritzoten, beldurrik ez zuen erromesa zen eta hiltzera itzuli zen herrira. Bakarrik. Itzaltzutik gertu Auña izeneko erraldoi gaiztoa bizi zen bakarrik. Egun batean, erromes bat agertu zen ibaiko bideari segika eta, herrian boladatxo bat pasa ondoren, bidaiari ekin zion berriro. Haranekoek Auñari buruz ohartarazi zioten, kasu egiteko gaizto handi horrekin… baina erromesak bere bideari jarraitu zion. Hainbat egun bidaiatu ondoren, ura eta janaria agortu zitzaizkion, eta Auñarekin topo egin zuenean, ihes egin beharrean, laguntza es katu zion umilki. Erraldoiak sorospena ukatu egin zion, noski, baina erromesak, beldurrik gabe, arrapostu zion: “Zure bihotza harrizkoa da, zu zure osotasunean harria zara…” Hala esanda eta, bat batean arroka handi bihurtu zen, gaur Auñamendi izena duena. Itzaltzun, diotenez, familia bat, amona zaharra izan ezik, irten zen Gabon gaueko mezetarako. Itzultzean, ukuilura joan ziren ardo bila eta, harridura handiaz, haien mandoa hilda zegoela ikusi zuten. Hurrengo urtean beste mando bat zutela, gabon gauean, etxera itzultzean, hiltzen ari zela ikusi zuten. Denak zur eta lur geratu ziren historia errepikatu egiten zelako. Hurrengo urtean, bada, etxeko semeak zaindu beharreko ukuiluan geratzea deliberatu zue n, baina lotan geratu zen, eta, esnatzean, azienda urduri zegoela nabaritu zuenez eta, halaber, ezagutzen ez zuen katu beltz bat mandoen gainean ikusi zuenez, makila bat hartu, eta gogor jo zion. Hurrengo egunean, amona zauri handi batez esnatu zen. Esaten da Done Martingo Harriko leizean herensuge bat bizi zela eta, haren beldurrez, haraneko jendea izututa zegoela. Otsagabian preso zegoen gazte bat kartzelatu zuten sorginkeria leporatuta. Gazte hark tratu bat proposatu zuen: berak dragoia akabatuz gero, libre utziko zutela. Gazteak bazekien, sorginek esanda, dragoia hipnotizatzeko gai zela eta, horretaz jabeturik, bere armarria ispilu gisa leundu zuen argiaren dirdira erreflexatzeraino. Beraz, kartzelatik irten zenean, dragoia lo zegoen haitzulora a biatu zen. Esnatu zelarik, dragoiak gazteari begiratu zion, baina hark armarria erakutsi zion eta herensugea hipnotizaturik geratu zen. Orduan, gazteak ezpataz hil zuen. Horrela, mutila libre geratu zen eta herrietako jendea lasai. Ezkarozeko gizon bati emaztea gaixotu zitzaion. Zerbait larria zen, eta medikuaren arabera Nabaskozera jaitsi behar zuen botikak erosteko. Mendizale indartsua zen eta arriskuei jaramonik egin gabe botika bila atera zen. Eskatutako sendagaia erosi zuen, baina itzulerakoan, Gorzara iristean, otsoak entzun zituen Igalien. Dena oso azkar joan zen, eta sasien artetik irteten, otsoak bere aurka oldartu ziren era setatian. Gizona artzain makilaz defendatu zen, eta berehala egin zien aurre nahiz eta eme batek sutsuki ekiten zion etengabe, azkenean, piztiaz libratzeko, gerrikoaz baliatu zen. Horrela Sartzera iritsi zen, hanketan hozka egiten zihoan otso hura izutu ondoren. Ezkarozeko gizona bezain beldurtuta behintzat. Botika bila zebilen Ezkarozeko gizon bat Sartzeko etxe batean ostatu hartu zuen, eta berrindartu zen baina, nekearen kontra, haren emazteari zion maitasunagatik jarraitu egin zuen bidean gauean. Denbora gutxian lasai ibili zen, baina Espartza inguruan otsoak bere zain zeuden. Egur makila bat puskatu zuen haien aurkako borrokan, eta, azkenik, bere bufandaz baliatu behar izan zuen otsoei iskin egiteko. Mirariz, Orantzera iritsi zen, eta ahaide batzuen etxean hartu zuen babesa. Haien etxeko azpian, beheko larre tan, eraikina inguratzen zuen zelai handian, gau osoan entzun ziren otsoen goseak eragiten zituen uluak. Haietariko bat, otso emea, gizonaren usaina omen zeukana, besteen artean jan zuten. Izaban diotenez, San Joan gau batean, duela asko, Mahoma gurtzen zutenak Nafarroatik kanpora joaten hasi zirenean, emakume musulman eder bezain lirain bat Erronkaritik gora hasi zen igotzen haranetik mendietara bere maitalearen bila eta goian, haitz, harpe , muino eta infernuko errekastoen artean galdu zela. Harrezkero, handik ibiltzen omen da, dantzan eta aldakak mugituz, baina San Joan gauetan bakarrik agertu ohi da bere doinu magikoaz eta guzti. Hala ere, jende denek ezin dute ikusi: neska Belabartzeko urjauziaren eta Iboneko haitzuloaren artean bakarrik azaltzen da, eta, gainera, arima aratz eta bihotz garbiko inguruko pertsonek ere ikus dezakete soilik. Goitik behera, txapelatik abarketaraino, bizar hasiberri bezain irintsuak eta zituen esku handiek bakarrik hausten zuten haren irudi larria. Bidexketatik jaitsieretan irristatu egiten zen, eta horrek kulunka arritmikoa ematen zion bere ibilera pausatuari. Zakuto ondoan otsoaren azal odoltsua gurutzatuta zeraman. Erronkarira joaten zen, eta han abereak ustiatzen zituzten familiek oliotan edo ardotan ordaintzen zuten hildako otso horietako bat ikusteagatik, bat gutxiago azienda mehatxatzen… Mendian bueltak ematen zituen, zuloetan otsokume ezkutuak aurkitzen ote zituen atzemateko, gero herrietatik erakusten zituen, eta dirua eta janaria ematen zizkioten. Behin berau aurkitu zuten arroila estu batean hilik eta, inguruan, otso saldoaren arrastoak zeuden. Bidea zalantzazkoa zen elurteko neguan, baina ausarkeria eta zuhurtziarik eza Belaguako haranen ondarea ziren, pragmatismoarekin batera, jakina. Eutikio izeneko gizon galanta mandoarekin itzuli nahi zuen oinez Ansotik Izabara, eta arroaren beste aldean entzuten ziren otsoak bezala hasi zen uluka denbora pasan, eta izuari aurre egin nahian. Neguko gau hotza zen, eta otsoak gosetuta zeuden oso. Denbora gutxi behar izan zuen Eutikiok Zuritzara iristeko, baina muinoan berau eta mandoa geldiarazi zituzten otsoek bere uluei erantzunez. Zorionez, jadanik gertu ikusten zen herria, eta hango txakurren zaunkek ahalbidetu zuten Eutikiok, hara heltzean, hau dena konta zezan. Behin, neguan, oso larri ibili zen Izabako unai ezkongabe bat, Belaguan azienda b at zaintzen zuena. Bi etxeetako ahuntzak zituen gobernatzeko, eta behar bezala gordetzeko, bortuko igoeraren goiko aldean dagoen Juan Pitotik gertu egoten zen. Egun batean, lautadara jaitsi zen janari bila eta, itzultzean, otso saldo batek inguratu omen z uen. Haren laguntzaileak, bordan leihorik ez zegoela, makila bota behar izan zion tximiniatik. Horrela, defentsaz defentsa, azken pausoak eman ahal izan zituen txabolan gorde aurretik bizia salbatuz eta, udaberrian, hau dena kontatu ahal izateko eskubidea eskuratuz. Berarekin zegoen artzain txikiak, ordea, unai horrek, etxeratu zenean, pattar usaia zekarrela zioen eta, ondoren, zurrutari ekin ziola. Zuritza inguruan diotenez, piztia batek nekazari askoren heriotza ekarri zuen. Badirudi emakume eta haurren haragiarekiko nolabaiteko zaletasuna sentitzen zuela. Sarritan, hildakoek hortz handien arrastoak eta haginkadak izaten zituzten gorpu odoleztatuan . Halere, ez omen zuen batere interesik etxeetako abereekin: bere jangai nagusia giza haragia omen zen. Biktimen kopurua desberdina da oso erabilitako iturrien arabera. Hildakoak zintzur txikituekin aurkitu ohi zituzten, eta odoletan blai. Piztiaren izaer ari buruzko hipotesiak mota desberdinetakoak izan ziren: otso erraldoia, animalia exotikoa, gizotsoa, baita serieko hiltzailea ere… eta jendeak, oraindik orain, horretaz hitz egiten du. Denetatik pentsa daiteke, baina hipotesiek orain arte iraun egin dute. Erronkarin emakume batek kontatzen zituen otsoen istorioak, eta hark, aldi berean, amonak kontatuta jaso zituen. Haren historikotasun ezaugarriak denboraren ardatzean kokatu behar dira: hemeretzigarren mendeko desamortizazioak herrien berrantolaketa egin aurretik, eta frantsesekiko gerran Otsagabiko herria eta eliza kiskali arte su hartu ondoren. Beldurra, izua, ikara eta sarraskiaren barne mintzoaren istorioak. Otso asko ikusi ziren Pirinioetan mendez mende. Orain ezin da otsorik ikusi. Desagertu arren neguko gauetan ahoz aho ibiltzen da herri kontakizunetan. Oso zaila izan da, ordea, hartza mendian ikustea, baina gaur egun mendiko jende artean bizi da. Kontatu tako istorioen kontraesanak. Goiz euritsu eta ilun batean, artzain zahar batek pertsona guztien barruan gertatzen den borroka kontatu zion bilobari, eta honela esan zion: “Entzun, gu guztion barruan otsoaren eta hartzaren arteko borroka izaten da beti bizitzan zehar” . “Otsoa gaiztoa da: haserre, bekaizkeria, jeloskorkeria, tristezia, diruzaletasuna, errua, erresumina, harrokeria, gezurra, nagusikeria eta egoa izaten da. Bestea, hartza, berriz, ona da: poza, bakea, maitasuna, itxaropena, baretasuna, apaltasuna, ontasuna, onginahia, adiskidetasuna, eskuzabaltasuna, egia eta errukia da.” Bilobak tarte batez pentsatu zuen, eta gero aitonari galdetu zion: “Haien artean nork irabazi ohi du, otsoak edo hartzak?” Zaharrak erantzun zion: “Erraza mutiko… Zuk elikatuko duzunak.” Errege batek hartzak ehizatzeko ohitura zuen Etxo haranean hantxe hazia eta hezia izan zelako. Diotenez, halako egunen batean, hartz handi beldurgarri bat atera zitzaion aurrean, eta babeserako zaintzaile denak uxatu zituen, eske rrak erregea bertako artzain batzuez baliatu zen piztia atzeratzeko… Etxo harana markatuko zuen betiko gertaera horrek: erregeak pribilegioak haranari eman zizkion, eta benetako ehiztarien saldoa osatu zuen hango jendearekin. Ordutik hona ehiztari horien b atzarra ekainaren 11n egiten da Santa Ana baselizan. Tradizio horretatik dator Etxo herriko armarria non gerlari baten eta hartz baten borroka islatzen den. Diotenez, ekainaren hasiera guztietan nabaritzen ohi dira hartzen arrastoak haranean. Etxo haranean bezala, hartza Antso hiribilduaren armarrian ere jasotzen da aspaldidanik, baina hartan bi hartzak agertzen dira Aragoiko banderaren barren ondoan, eta ez hartzaren eta gizakiaren arteko borroka. Haren jatorri heraldikoa Etxokoa baino zalantzaga rriagoa da. Norbaitek adierazi zuen “Han hartzari so” eta Antso izenaren arteko antzekotasunak, herriaren izendapena goian aipatutako hitzen batura eta laburdura izanik, eragin duela armarrian dagoen agerpen hori. Izan ere, haraneko biztanleek diotenez, an imalia isil horiek entzun zitzaketen Pirinioetako biztanleria bakarra zen Antsokoa. Ezaugarri horietaz baliatzen zen hartzak inguruko haranetara uxatzeko, lasai gera zedin bere aziendak nahiz abeltzaintza zainduz. Nafarroako erregeek Pirinioetako hartzeekiko beste haranetako ehiza ohituren antzekoak zituzten. Ospetsua izan zen 1165eko negu hura, non, ustez, Antso VI.ak hamalau hartz hil baitzituen apenas laguntzarik gabe. Erdi Aroko ehiza praktika hori oso hedatua zegoen, eta haren ber ri toki askotan agertu ohi da. Adibidez, Done Jakue Bidean dagoen Uncastilloko Santa Maria eliza erromanikoaren eskultoreak sarreran islatu zuen hartzen ehiza sonatu hura gertatu bezain laster. Esaten da ordutik aurrera hartzak inguru horretatik desagertz en hasi zirela, baina haiekin batera, zoritxarrez, noizean behin, desagertu egiten da herriko dontzeila birjina bat, hartzak bezala, arrastorik utzi gabe. Oloroe Donamariako sarreran Pirinioetako hartzaren ehiza eguneroko gertaera bat bezala irudik atu zen. Egia esan, ehiza ohitura hori Aro Modernoaren hastapenetara arte izan zen errege erreginen eta nobleen estamentuaren praktika arrunta eta zabaldua. Hala, 1420an, Aragoiko Alfontso Guara mendilerroko basoetara joan zen hartza handiak hantxe zeude lakoan, eta haietariko bat ehizatzeko asmoz. Izan ere, horretarako gertuko Pirinio aurreko mendietan hartz handienak omen zeuden. Oskan gidak eskatu zituen, eta, saiatu ondoren, haien laguntzaz, hartzeme izugarria hil omen zuen. Erregea Napolin ia denbora guztia igarotzen zuen, eta bere izen ona berreskuratu ahal izateko Pirinioetako hartza ehizatzea bezalakorik ez zegoen orduan. Esaten dutenez, Biastartako jaunak, 1690 inguruan, hartz handi batekin borroka egin zuen Matideroko Ama Birjinaren baselizaren inguruan. Sasoi hartan hainbat urtetako izurriteak izaten ziren, eta mendia piztiaz eta sasiz garbitu behar izaten zen. Batez er e, orduko gizartean jauntxo agintarien noblezia autofinkatzeko baliagarriak ziren ekintzak hauspotu. Jauntxo horrek, bada, hartzarekin topo egitean, buruz buruko borroka labanaz eta ukabilez eduki zuen. Amildegi baten ertzera iritsita, On Pedrok Matiderok o Ama Birjinari egin zion laguntza eskaera eta, dirudienez, hura ondo hartua izan zen, zeren hartzak amildegira erori baitzen eta, horrela, jauntxoak baselizara eraman zuen piztiaren larrua. Presio demografikoak, nekazaritzaren zabalpenak eta abeltzaintzaren ustiaketa gehitzeak hartzaren erregresioa ekarri zuten. Hala eta guztiz ere, inkesten arabera, joan den mendearen lehen herenean hartza zen nagusi oraindik barrualdeko Pirineoan. Esaterako, San Viktorian monastegian, Peña Mon tañesaren oinean, gauez ikusi zuten hartz bat Peraleko Lleran galdutako ardi baten atzetik zihoala, Hartzaren Pasagune deitutako tokitik gertu hain zuzen ere. Lardies etxekoek, berriz, zuhaitzetatik hurbil ikusi zuten beste bat eztia lapurtzen ari zela… 1420an Aragoiko Alfontsok Guara mendilerroko basoetan ehizatutako hartz eme izugarriaren ondorengo izango zen, edo On Pedrok Matideroko baselizaren ondoan hildakoaren hurrengoren bat ziur asko… Euskal Etxeen Erosta Ez dun haurra, hamaika urte dizki n! Hamaika asko izango duk baina ez aski! Gora jo dun, Arlas aldera… Bakarrik? Hark, bere motzean badaki… Handik hartza egoten duk, ordea... Eta zer? Nola utzi diok? Honezkero ez dun baimenik eskatzen… ilundu aurretik etorri eginen dun eta… Aizak, hemen ez duk lorik egin, abisu eman beharra zagok! Lasai, joango naun bila… Nora?? Muga aldera, eta beste aldean ere galdetu dinat… Inork ez omen zekian fitsik, ez zagon inon bere arrastorik Joan hadi berriz ere, ez zagok horrela desagertzerik Aurkitu dinat bere arrastoa! Kartel honetan jartzen dik: Haurra salgai… Ez, mesedez!!

2023-12-01

booktegi_liburua_aunemendiko_lorea

booktegi.eus TXOMIN AGIRRE Auñemendiko lorea I – AMA ALABAK Gertaera zarren albistarik euki nai badozu, neure irakurle euskaldun biotzeko; len lenagoko emakume gozo maitagarri bat ezagutu nai badozu, zatoz neugaz batera Frantziaruntz; Auñemendi tantaiak igaro daiguzan biok, euskal etxe baten barruan sartu gaitezan (atseden bat egiten bakarrik, zerren gero asko ibilli bearko dogun), eta gauza bene benetan ikasgarriak ikasten saiatu gaitezan. Baiña nekatuten bazara, eta bide luzeetan ibilteko gogorik ez badaukazu, zagoz geldi geldirik zeure tokian: zeure gelatik urten baga bear dan guztia ikusiko dozu. Irudimen azkarraren ego zoliak zabaldu ditut, adimenaren argi zerbait erakuslea isioturik daukat, eta emendik prantzez anaien errietaraiñoko osterea berealaxe egingo dot, ango barri guztiak zuri ekartearren. Lenago bere izan naz bertan. Ez dago zeiñ erritan esan bearrik: naikoa da euskaldunen lurrean dala iakitea, eta liburutxo onetan esango ditudan gauza guztiak antsiñetan gertaurikoak dirala, orain amabi eunkida eta geiago, 638 garren urtetik aurrerantzean. Nire adimeneko argitxoa ainbeste urte erreskadaren zear barrura sartuko da, gizaldi luzarokoen la iño baltz astun guztiak desegingo ditu, eta gaur barriro ikusi nai nitukean laurka gogoangarriak argi eta garbi erakutsiko deustaz. Ames baten gisara sosmau nituan lenengo, gero paper zarretan egiak dirala ikasi izan dot, eta gaur, irakurlea, oraintsu bate an neure begiakaz ikusi banitu legez esango deutsudaz zuri. Mendi andi biren erdian ibar eder bat nekusan; or eta emen, ibarraren zabalera guztian, mendi egaletan, mendien gaiñean, eta zugatzen azpian euren burua erdi gorderik, etxe txiki txiro eta garbi ak; eta nire aurrez aurre beste etxe zarzar zabal andi bat, aberats iauregi antzekoa. Arriz egiña zan, baiña ez nire egunetan ikusi ditudan etxeen irudira, pitinga pitinga, zirika zirika, astiunearen astiunez leundutako arriakaz iasoa. Etxe au egiteko ez zan arri errukirik izan; baiña arri leunketan argiñak ez ebela lan andirik euki uste dot, bata besteen gaiñean ipinten bai baiña: aiñ ziran andi, desbardiñ, koskor eta koskaz beteak: malluagaz beste barik landutakoak zirudien. Iaungoikoak badaki iauregi au zer egikeratakoa zan. —Goazen barrura ateak eregita dagozan ezkero —esan neban. Olesik egin baga, zerren adiñak eta irudimenak ez deutsee iñori olesik egiten; iñok ikusi barik, bada arimako almenak iñok ikusten ez ditu, gizategi andi batean sartuten n az, eta billatuten ditut emakume bi eskuetako lanetan zeregindurik dagozala: emakume bata naikoa zarra, irurogeta amar urte ingurukoa bai, bestea gazte sasoikoa. Emakuma zarrenak idunetik eta beraiñoko soiñeko bategaz gorputz guztia estaldurik eukan, ule z uri ondo orraztuak burustalki zuri garbi baten azpian gordeten zituan, bekoki zabal zimurtsukoa zan, begi andi leiñargizkoak malkoz beteak ikusten iakozan, arpegikera guztian emakume on utsa zirudian: andra Luzia zeritxon. Neskatilla gazteak zeruko aingeru en antzeko arpegi biribill gozo leuna eban; gaztaiña margoko ule ugari eder, kopeta aldean eta belarrondoetan, berez, egokitasun andiagaz kiskurtua, eta begi baltz batzuk bai! eztitsuagoak ziran Mondarrain mendiko lorarik eztitsuenak baiño; ederragoak goiz eko izarraren argitasun biguna baiño; garbiagoak Lamiñ errekako ur garbi leiarrak baiño, erruezagoak umetxo iaio barri batenak baiño. Ez zan andia, ez zan txikia, ez zan zabala, estua ez zan: dana zan ondo neurtua emakume onetan, eta bere ibillera eta jira bira guztiak oso liraiñ eta egokiak izan bear eben. Ni sartu nintzan une, aida edo liparrean geldirik egoan tinka tinkaro bere Amari begira, maitasunezko begirada orretan bere gurasoa gorde eta poztu nairik. —Zergaitik negar, neure Amatxo, —esan eban Riktrudisek? (Au da neskatila maitagarriaren izena). —Zergatik, alabatxoa? —diño andra Luziak. Ik ondo iakin bear don. Iru egun eta Arnoldo etxera agertu ez dala, eta bildur naz, guda barriren bat or beeko prankotarren kontra asmauta, eure aita euskaldun g udarien buru eta zuzentzaille ipiñiko ez ete daben. Eta ez da gaur orain ogetamar urteko gizona. Guda barririk bada, neure senarrak etxetik urtetea ez neuke gura. Bere otseiñ, morroi eta maizterrak bialdu daizala: ez dau beste batek Arnoldok aiña gizon Eus kalErriaren alde bialduko; baiña etxeko iauna gelditu deilla etxean, bada etxeak bere zaitzallea bear dau. Ganera, Mendiolako etxe iaunak euskaldun lurragaitik naikoa egin dau orain artean. Ia bere bizitza guztian euskaldun gizonen nagusi izan da, eta Arn oldok bere sanetako odolagaz ortxe busti dau sarritan gure lurra eta ortxe nunbaiten ikusi ditu iausten bere seme morrosko biak, Ioanes eta Iñigo, banan banago mutillak, eure anaiak, Rikitrudis! eure gurasoen poz eta atsegiña ziran ondorengoak. I oraindiño umetxoa intzanan eta... —Baiña, nondik, Ama, datorkioz, aiñ bidebagako gogamenak? Ez da gure Aita etxetik kanpora beste askotan bi eta iru egunean egoten? Ez da lagunakaz eizera ioana izango? —Ez, enetxoa. Ez da ire Aita aspaldietan eizera ioan. Nire gizona atzo goizeko umea ez da: bere lepo gaiñean larogei urte daroaz, asko nekatua dago, eta gordin itxurea badauka bere, ez dago gordiñik biotzean ez bada. Bai iñoiz eizera. Ai orduan! Azkarrak ziran Arnoldoren ankak, argia eta itzala batean bere begia, gogorra bere besoa, beso gogorrik gure mendietan bazan. Zenbat abere ikusi ete dira ire Aitaren aizkorapean! Gure oiñen azpian daukaguzan naurrak zerbait esaten deuskune. Artza bazan, otxoa bazan, basauntza ban, etxe onetara eiza ugari betorren orduna. Arn oldo, seme biakaz, emen inguruko larrabere guztiak amaituteko naikoa zan; baiña lagun asko etorten iakozan etxera, eta or ibillten ziran aldra andiak, oiuka, deadarka, garrasika, mendirik mendi, ibarrik ibar, basorik baso, euritan eta edurretan, zeru garbi an eguzki ederra agertzen zanean legez bardiñ, eguna baiño lenago iagita gabeko orduetaraiño. Urteak dira orrelango barallirik etxean sosmau ez dodala, urteak abere naurririk Mendiola sartu ez dala. Dana dago emen zarra, etxea eta etxekoak, eu izan ezik, R iktrudis. Gure semeak il ziranezkerotik, Aita zarrak zankoa loturik dauka etxean, zu ikustean dauka bere poztasun bakarra, eta ez dau etxetik urteten zeregiñ andi eta premiñazkoren batek deitu ezik. Eta orduan bere beti bialtzen dau norbait non eta zetan d abillen esatera. Larunbat goizean, eu elizan intzan bitartean, Ozinbelzko Otxoaren morroi bat etorri iakon eske, ixil izketan egon ziran biak, eta ioan ziran, neuri agur bat egin baga, eta euri bere ez, Riktrudis! Astelen arratsaldean gagoz, eta ez da iñon dik agiri, ezeren barririk ez da. Zer deitzan? —Deitzot, Ama, gudarik dan edo ez dan ziartu ez dakigula, eta balitz bere, ez litzatekela izango Mendiolako Arnoldo, larogei urteko gizona, euskaldun gudarien burutzat iarriko leukeena. Euskal Erriak badauka z gizon goiendeko zintzoak: ara or Saratzupeko Lope, indarra besoan, argitasuna adiñean, sua eta garra berengandeko biotzean daukazana: ara or Ametzuko Gaispar, gizon leiala eta zuzendari burutsua: ara or Etxegoieneko zaldun gazte azkar eta izen andikoa; ara or Diego Etxalar eta Urdatzko Gonzalo napartarren gidari errimeak: ara or... —Alperrik diardun, Riktrudis. Esan dozan eta esango dozan gizon guztiak baiño izen andiagokoa da ire Aita, eta orregaitik, eta zartasunari emen gordeten iakon begiruneagaitik , berak nai badau, euskaldun gerralarien zuzentzaillea Mendiolako Arnaldo izango da. Eta nik neure senarra ondo ezagututen dot. Guda barri bat ostera, gure artean, guztiz erraz sortuten dan gauzea da. Eun urte oneetan guda bat amaitu orduko beste bat asi oi daroagu, or beeko prankotarrakaz, gu menderatu eta euren legeen azpian ipiñi gura gaituelako. Orañ berrogeta amaseiren bat ure 581garrengoan, iatzi ziran menditik gureak, otso amorratuen antzera, eta eroan zituen arerioak beterritik zear igesik gure lurretatik kanpora, artalde bat euren aurrean otsoak eroan oi daben era berean. Txilperiko II garrena bialduta, Bladastes dukearen agindupean etorri ziran barriro: ugari etorri ziran, txiñurriak baiño ugariago, gure mendietatik euren etxadietarako zerbait eroateko asmoetan: baiña txiñurriak baizen erraz euskaldunen oiñazpian zapalduak izan ziran, eta Bladastesek galdu zituen betiko bere agintea eta bere izen andia. Bosteun eta larogeta seigarrengo urtean egin zan beste sarrera on bat; eta bosteun eta larog eta zortzian beste bat, gogorragoa eta obea, bada gureak eldu ziran Adurren ertzeraiño: an ikusi eben alkar Teobaldo dukearen ienteak eta eure Aitaren agindupekoak, an ezagutu eben Teobaldorenak zenbateraiñokoa zan menditarren besoa. Baiña ezin eben etsi: bosteun eta larogeta amalauan, Txildeberto Erregearen seme Teodoreto eta Teodoriko agertu iakozan ostera bere, iñoiz baizen indar geiagogaz, euskaldunai arpegi emotera: gureak ustakida geiegian egozan, eta ez ziran batu garaian eta bear ziran aiñan, eta pr ankotarren odolagaz erreka zabal gorriak egin bazituen bere, menderatuak zian ziran. Euskaldun bakotxak eun prankotarren kontra iardun eieban, eta milla listor bere, artz andi bat itoteko maikoa dira, guztiak bat egin ezkero. Orduko naigabea gizonen artean zer zan! Orduko negarra emakumeetan zelangoa! Egia esateko, ez ziran gero prankotarrok euskaldunakaz ain gaizki akindu: Jenial kondea izan zan emen erbestetarrak ipiñiriko agintaria, eta urte batzuetan beragaz bakean bizi izan giñan. Baina ez luzaroan. Etorri iakun gero beste agintari barri bat, Aighinam izenekoa, Sajontarra. Aserretu ziran gureak gizon orregaz, eta asi ziran errierta barriak. Aighinam gizon gogora zan, eta gogorrean gura eban agindu, baiña euskaldunagaz gauza on gitxi atera leike gogorr ean. Aighinam kendu ebenean, bialdu euskuen Amando, gizon zuzuna, ona, eta euskaldunakaz gauza askotan bat egiten ekiana. Alanda guztiz bere, beti izaten genduan zerbait: ez zan Amando iatorriz euskalduna, eta emen, euskalduna izan ezik, atzerriko agintar iakaz, doneak izanda bere, ez da egundo gauza onik izan. Oraingoa bere ez da ain txarra, baiña zerbait badarabilgu beragaz. Gaur goizean Pedro Mari gure otsein zar eta leialari deitu deutsat, Arnoldoren barriak iakitearren, eta Pedro Marik esan deust guda zurrumurroa badala, zerren Ozinbelzko iauregian daukeen batzar bat euskaldun agintari askok eta Erebi mendirontz inguratu diran, Otxoak deituta, Urriña, Ziburu, Donibane, Getari, Bidart eta beste itxasaldeko iente biziak; eta beste aldetik, Ustaritz, Aitz barren, Kanbo, Ezpeleta, Ioldi, Donesteban, Donibane, Garazi eta beste erri askotako mutill sendoak. —O! Zer negargarria dan, Ama, gizonak, anaiak izanik, alkarregaz beti gudetan ibiltea. —Ez dakin ondo, Riktrudis, zenbateraiño dan negargarria; ez daki n zein otza, zein bakarra gelditzen dan etxea, etxeko iauna gudetan dabillen bitartean! Zein luze eta tristeak izaten diran guda eretiko orduak bakartadean dagoanarentzat! Baiña nai eta naiezkoa da gu azpiratzera datozenen kontra guda egitea. Zek dakarz gu re mendietan iente arrotzak? Zer galdu iake basoan? Zer deuseegu zor? Ezer galdu badabe, emongo iake billatzen dogunean: ezeren zorrik basdaukagu, emongo deutsago arpegia zorrari; baiña gure ekandu zar, oitura on eta txaboletako ienteai itxi daioela bakean : bego geldirik arrano goitarren abia, arpegiko narrua bere erpe gogorraren artean itxi gura ez badabe ikutzailleak; itxiu geldirik arkaitz zuloetan bizi dan otsoari, bere agin artean zatitua izan gura ez badau prankotarrak. Bizi bitez arrotzak ordu onean euren erri beietan nai daben erara; baiña itxi daiguela guri gure baso errian. Beian betarrak, goitarrak goietan, bakoitza bere tokian. Emengo emakume bakotxa leioi eme aserratua biño aserreago iarten da erbestetar gudaria ikustean. biotzean naigabea eta begietan malkoa dodazala, neuk, Riktrudis, neuk berotu ditut askotan etxe onetako gizonak erbestetarren kontra ioan eitezan; neuk, emakumea, emaztea, gurasoa, Ama izanik! neuk biraldu ditut prankotarren kontra neure senar maitea eta neure seme kutunak. —Arriturik nauka, ama, zuk Euskal Erriari izan deutsazun maitetasunak. —Baiña gaur, —iarraitu eban andra Luziak, Riktrudisen esanari iaramonik egin baga —, negar asko egiña nazalako, edo neure sanetan odolak otzitu iatazalako, edo eu, Riktrudis, lurrean bakarrik gelditu ez adin, edo etxakiñat nik zegaitik; baiña Arnoldo gurea emengo gudarien aurretik ioatea ez neuke nai. —Ez da joango, Ama, ez da joango. Neuk dakit. —Ez dala ioango, Riktrudis? Euk dakiñala? —Bai amatxo... Zeure baimenik baga, etxe o nen pozerako eta gure arimen bakeagatik gauza onetan sartu banaz, parkatu bear deustazu. Lau ordu badira Pedro Marik Ozinbeltzerontz neure aginduz urten dabela, Mendiolako iaunari esatera, guda barririk bada, ez dedilla guda orretan sartu, bada ez daukala iatorri zuzenik. Zeuk esaten deustazu, Ama, nire Aitak maite nabela, ni ikustean daukala bere poztasun bakarra, neuk bere badakit Arnoldo zarraren biotz leiñargiak zenbateraiño naben maite, bere mingoztasunen eztigarritzat naukala, bere aingeru iagole zeru tarkotzat, milla bidar adierazoten emon deustanez. Orregaitik, bada, nire esanak beragan indar piska bat eukiko dabela uste dot; baiña ez baleukake bere, badaezpadan bere, eroan dau Pedro Marik beste eginkizun bat... Zeuk badakizu —iarraitu eban emen Riktr udisek, dana lotsakarturik, arpegia sugarretan eukala — badakizu zelan Ozinbeltzeko seme nagusiak... Iñoiz ez deutsat arpegira begiratu, egundo ez dau berba bat nire aotik entzun, kristinauen areiua dalako; baiña gaur bera dala guda onetarako zirikaria aitu dot eta... Pedro Marik esango deutsa, nigaitik ezer egin nai badau Portunek, amatau daiala gudarako sua, edo gitxienez, egin daiala zerbait nire Aita gudara ioan ez dediñ... Riktrudisek berbetan ziardun bitarte guztian, andra Luzia, eskuetako zeregiña i txita, bere alabeari artez artez begira egoan, konkortutako emakume baten antzera. Riktrudisek bere iarduna amaitu ebanean, andra Luziak esan eutsan: —Arriturik naukan, neure alabea, ezaut ezagututen. Noiztik eta ona az eu olangoa, Riktrudis? Noiz emon d on oinkada bat bakarre eure Amaren baimen baga? Noiztik az aiñ eurezkorra? —Ara, bada, Amatxo, gure etxearen onagaitik, zeu atsegiñ apur bategaz ikustearren... —Bai, bai, ori bai; bein bere ez don, Iaunari eskerrak, gurasoen onerako ez dan gauzarik egiñ; maite dozuz eta maite abee; baiña zelan sartu az gizonen gauzetan, eta neuk ezer iakin barik?... —Ez zaite, Ama, aserratu: egia esagon deutsut, beti legez. Aurrez gogoratu iatan ez iatzula zeuri ondo iritxiko egitera ninoiana eta... —Ainbat gaiztoago. Orrek erakutsi bear euanan ez zala ona ik darabilnan asmoa. —Asmoa —parkatu eidazu, Amatxo — baiña asmoa ontzat euki dot. Guda bat beti da txarra, eta askozaz txarragoa zuzenbidetik ez datorrenean. —Eta ik, beastun bagako usakumetxoa, zel an dakiñ guda bat bide zuzenetik noiz datorren? Ori gizonak erabagi bear daben gauzea da, eta emakumeen iritxia iakin bear balitz, irea baiño lenago da eure Amarena, eta neuk esaten deunat bein bere ez dala bide txarrekoa euskaldunak prankotarren kontra as ten daben gudea. Riktrudis, ik gaur egin donan lango gauzarik ez dau beste emakume euskaldun batek bere bizian egin. Esango daroe ez daukanala ik eure sanetan arako gure mendiak, gure izate eta izkuntza zarraren alde il ziran anaia erri zaleen odola. Andre Luziaren itz zaparrada guztia irri barre gozo bategaz entzun eban Mendiolako alaba bakarrak. Baiña bere Amak azkenengo itzak esan zituanean, aingeru zoragarriaren arpegia gorritu zan bat batera, bere begiak malkoz bete ziran, bere biotza mugidaldatu zan , eta leiñargitasun benetakoaren esanakaz erantzun eutsan bere Amari: —Ama, ori esaten badabe, ez dabe ondo esango. Beste edozeiñ emakume bestean euskalduna naz ni: neure sanetan neure anaia maiteen odola daroat, Mendiolako etxeko andrearen odola: ez neu ke bildurrik izango euskaldun guztien aurretik, Aitaren ordez edo Aitagaz batean, neure erriko etsaien kontra, aizkora bat eskuan dodala ioateko, gure lurra, gure izkuntza edo gure izatea zematuaz baletoz: etsai ugariak ikusi arren nire aurrean, ezlitzatek e orduan ikaratuko nire biotza, ez neuke dardararik izango nire besoan iente arrotzaren buruak erdibituteko: nire geien maite nai ditudan arimako ondasunak ostuteko gogoak balekarrez, guda zuzenean iokatuko genduke; baiña ez dago gaur, Ama, olango gauzarik : gizon gaizto batzuen bidebagako andi nai izateak edo beste batzuen kurruka egarria, aspaldietako ikusi ezaiñak, edo norbaiten umekeriazko eztabaidak, auts artean ia estaldurik egoan su kaltegarria barriro biztu nai dabe. Eta ori ez da ondo: gudara ioan b ear da, guda egin bearra nai eta naiezkoa danean, eta ez batek edo bik bere griña zatar guzitai asete bat emon gura deutseelako. Orregaitik, Pedro Marien bitartez esan deutsat Aitari, gure arimen bakeagaitik, anaia prankotarren kotra ez dedilla ezertan asi , oraingoan beintzat. Bere alaba ederraren begi ederrak malkoz beterik ikusi zituanean, andra Luziari biotza samurtu iakon, damutu iakozan esanak guztiak, laztanka asteko gogan iatorkon, bere zeregiña alde batera itxi eban, eta, arturik bere iarrilekua, narraska Riktrudisenganaiño eroan eban. —Ez adi estutu, kutuntxoa, —zirautsan— ez adi estutu; danok dakie emen zeiñ etxetako alabea azan, eta zeiñ ona, eta zeiñ ederra, eta. Baiña, Iesus! Iesus! euk bere andiak esaten ditunan. Ez dedilla gure Aita anaien kontra asi! Gure anaiak noiztik ona dira prankotarrok, maite? Noiztik ona? Gure arerioak okerrenak ez dira beti? —Ai, Amatxo! Zeu, antxiñetarik biotzaren erdian daukazun naigabeak itxuturik ipintzen zaitu. Ondo dakizu, danok Iaungoikoagan anaiak gareal a, eta geiago ostera sinekoak dira, eta, euren zorigatxez, euskaldun asko ez oraindaiño. Egia da prankotarrak gure arerioak izan dirala gizaldietan; ezbearreko gauza dongeak egin deuskuezala egia da; badakit euskaldun askoren odol garbia busti eta narotu d ituala gure zugaztiak, prankotarrak dirala eta ez dirala; badakit eurakgaitik daukagula euskaldun guztiok biotz gaixoa barru barruan minberaturik; baiña gizon arrotzak azkenengo gudetan egindako marratik kanpora daukaguzan artean, gure ekandu zar eta izate ko ereari geiago ikututeko asmorik baga bakean bizi diran bitartean, gu legez kristinauak dirala gogoratu nai dot; neure lenengo urteetatik biotzaren erdian sosmau neban gorrotoaren su garra amatau gura neuke; Kristo Iaunagan neure anaiak legez begiratu gu ra deutset prankotarrai, iruntzi alak iruntzita bere. Kurrukarako gosea Iaungoiko guzurrezkoen erakusten oker bat baiño ez da: parkamenduko erakutsia, Kristo Iaunak zeruetatik ekarri euskun egia zuzena. —Ai neure alabea, ez aiz i Ama. —Baiña bai kristinaua, eta zeu, Ama izan arren, kristinau benetakoa zara gaiñera, zeuk uste dozun baiño obea. —Itxi daiogun gauza oni bakean, eta esan eidan gudarako bide onen iatorria zelan iakin donan. —Bai pozik, Amatxo. Ara bada: gaur goizean, sarri oi dodan legez, Amando apezpikoaren oiñetan autorrera on bat egiteko usteagaz, done Pedroren Elizatxora ioan naz. Neure eginkizunak amaitu ondorean, Amando Kristoren erakusleak beragana deiturik: «Aita non dozu, Riktrudis?» itandu deust. «Aita, erantzun deutsat, ni re Aita, orain iru egun dala etxetik kanpora dabill, non ez dakit, iauna». «Ozinbeltzeko batzarrean egongo iatzu, beste etxe iauntzetako gizon askogaz batean», esan dau Amandok.«Beraz, —asi naz ni itaunketan — euskaldunak zeregiñ astunen baten gaiñeko batza rra dauke?» «Bai, —iarraitu dau Amandok —, bai, eta gauza onerako ez. Lengo baten, prankotar agintari batek eta Ozinbeltzeko Portun seme nagusiak, Aitz barrenengo Eliza aurrean eztabaidaren bat izan dabe. Prankotarra bere bidean elizara eioan, eta Portun or rek, sinizte bagea eta arroxko samarra zelan dan, fedearen kontra zerbait esan eta barre eta ziñuren batzuk egin bear izan eutsazan fedezaleari, eta onek Iesukristogaitik arpegia erakutsi ebalako, alde batera eta bestera gizonak iarrita ukabilkadaren batzu k alkarri emonak izan bear dabe. Ordutik ona, or dabill Portun su eta garrak arturik, euskaldun altsu guztiai deiezka, Aitz barrenen iazo zana berak nai daben eran guzurrakaz apaintzen, eta alde guztietan deadarka, ez dagola lur onetan gauza onik prankotar guztiak inguruetatik bein betiko kendu baga. Aitz barrenengo kristinauak Otxoaren mandatariari ez deutse abegi onik egin, baiña beste euskaldun kristinau askok, ez iakiñean, ontzat emoten dabe guda barri gogor bat prankotarren buruko arrotasunak kentzeko (alan diñue), eta ez dakit emen zer gertauko dan, bada guzur zaleak berenagaz urtetearren asmautako guda bat Iaungoiko egiazkoak ezin leike ezertara bedeinkatu. Nabillen toki guztietan bakezko mandatari naz ni, ez prankotarren aldekoa; (badakizu Dagoberto k bere lurretatik erbestetua nazala, baiña alan bere ona besterik ez deutsat opa) ez euskaldunen arerioa: gizon guztiak ditut nik adiskide eta geiago Iesusen adiskideak badira: gizon guztiak gura nituke nik maitetasunezko lokarriakaz alkartu, eta orregaiti k eta oraingo aizkorak artzea ondo ez dalako, euskaldun eta prankotarrak alkar barriro io eztaien alegiñak egin bear ditut. Bart arratsean Ezpeletako Ubero zarragaz egon nintzan, eta gizon arima garbiko aren laguntasuna badaukat, gaur goizean zuen etxera ioateko nengoan, eta poztasun andi bat artu dot zu emen ikusi zaitudanean. Mendiolako etxea izen andikoa da Euskal Errian, eta etxe orretakoak nai izan ezkero... Arrenez naukazu, bear bada, Riktrudis, Iesusen izenean. Zuk neure lanbidean lagunduko d eustazu; ez da alan? —Pozarren, iauna, —erantzun deutsat. Niri arrenik egin bearrik ez daukazu: nire arimearen gidari zuzena ia urte bi onetan zu zara, zeure gogoa da nirea, zerren zeure aotik entzuten dodan Iaungoiko maitearena. —Bai, zure biotzaren barri banekian nik: zuk lagunduko deustazu, bada; baiña zure Amak? —Nire Ama ona da, Iauna, —esan dot. —Bai, bai, ona da —iarraitu dau — badakit ondo, guztiz ondo dakit; baiña prankotarren aldetik ainbeste miñ artu dau gaixoak eze... Ara, Riktrudis, Pedro Mari morroi zarra Aitagana bialdu egizu... Amari esan barik. Zure Aitak zure begietatik ikusten dau, eta ona da, eta iakin daienean... Amari gero esango iako. Onenbestegaz agurtu gara, eta badakizu zeuk gero zer egin dodan. Ondo egin dot, Amatxo? Baietz esan eidazu, eta guztiz atsegindurik ipiñiko nozu. —Ondo... bai, Amandok esan deunana egia bada... eta egia izango da, apezpiko iaun egizalekoak esan dabenean; baiña ez dakit nik zergaitik naiagoko neukean berak Aitza barrengo iazoera orren gaiñean esan deut sun guztia guzurra balitz. Ain nago prankotarrai buruaren erdian beste zartada bat emoteko gogotsua!... Eta zergaitik gura ete eban Amando iaunak euri emon deunan eginkizun ori ire Amak bereala ez iakitea? —Ez dozu igarten, Ama? Len bere esan deutsut bad a. Zeure biotzaren erdian daukazun naibageak pranko eta euskaldun arteko gauzak ondo ikusten isten ez deutsuelako. —Naibageak itsutua ete nauka bada? Iesus milla bidar! Nik bere, beste gauza guztien gaiñetik kristiñau izatea gura dot ba. Samiñez beterika ko Ama Maria, lagun zakidaz! Zeruetako Iaun Egille ona, parkatu eidazuz neure zorrak, nik neure zordunai parkatuten dautsedan era berean. Bai, miñ andia artuten dot, baiña guztiai parkatuten deutset. II – BATZARRA Ama alabak Mendiolan itxita, euskaldun gerralari zar batzuk ezagututeko aukerea ez galtzeagaitik, Ozinbeltzera ioan nintzan ni, mendiz mendi. Errekondo zakon batean egoan Ozinbeltz ketan eta laiñotan. Keia, etxe inguruan egozan guda gizonak egindako suarena zan; la iñoa erreka ertzetatik igondako lurrun edo ur zeia. Otxoaren iauregia egoan tokiak egoki piñiriko izena eban, Ozinbeltz. Bira guztian aldats andia eukan, Nibe ibai alderuntz izan ezik; ipar edo ego aldetik, ia zutindurik egozan mendietako zugazti aritzez eta artelatzez ondo beteak; eta sasi, lar, ota, errolantz eta beste sastalari mueta askogaz iosirikoak, itzaltasuna emoteko aukeran egiñak zirudien. Basurdeentzat ez zan lekua makala. Erreka ariari iarraituta bdie ziortxu bat billatu neban, mendian bera . Iatzi nintzan. iauregi aurrean goitik usten zan baiño toki geiago egoan. Erreka ertzean landa bat dago luze luze iarrita, zabal zabal ez baiña; eta landa orretan, or aldra bat eta emen bestea lurrean erdi etzinda, mutil morrosko eta gizon ederrak ziran g eienak! Begi baltz andi bigunak zituen, betazal luze luzeak, bekoki zabal garbiak, ule baltzeran edo gaztaiña margokoa lepotik bera, samatik belaunetaraiñoko soiñekoak uel bategaz gerrian loturik, eta ardi ari edo ule lodiagaz egindako oial zati edo mantar rak berna lodi gaiñean. Sendoak zirudien gizonok, baiña bai onak bere: gudetarako egundokoak, baiña etsai menderatuentzat txit onak, onegiak: euren begi gozoak ezin eikien ukatu. Ikusmiratxoa naz, eta bein banaan gizon aldra guztiak ikusi eta zeiñ aldeta koak ziran iakiteko gogoa neukan; baiña geroago ikustekoan itxi neutsen: lenengo euskaldunen nagusi eta buruak ezagutu gura nituan. «Egingo neuke —esan neban— Ozinbeltz etxe andiko atarian, zugazti intxaur urtetsu orren azpian dagozanak dirala». Bai, eurak dira, eta onako aitona zaar ule eta bizar zuridunagaz izketan dagoan ori, Pedro Mari Mendiolako iauna berbera. A ze bepuruak daukazan! A zer sorbaldak! Ez zan ori gaztetan bertan berakoa izango! Baiña urteak urte beti. Azal arrakalatutako arbola zarren an tzera zimurrez beteta dago gizagaoxia, eta esku gaiñetako zan guztiak agirian ikusten iakoz. Zer ete diñue alkarren artean? urreratu nadin eurakana eta laster iakin neike. —Bide onetatik ez datorrela? —Alan esan deust, iauna. —Eta zelan iakin dau? —Amando apezpikoak esan ei deutsa, Aitz barrengo eliz atarian, Portunek eta prankotar batek eztabaidaren bat izan dabela, Portunek Elizara zioan prankotarrari barre eta ziñuren batzuk egin deutsazalako. —Prankotarra Elizara ei oalako? —Bai, iauna. —Elizara ei oalako esan dozu? —Bai, iauna, alan esan ei dau apezpikoak. —Eta alan izango da. Amando, ondo ezagututen dot neuk Amando, eta badakit gauza bat ondo iakin baga esango ez dabela. Orregaitik Ubero etxe iaun zarrak. Ondo da, Pedro Mar i, artuik zer edo zer or nunbaiten, eta ioan adi etxera. Eta Riktrudis da andra Luziari esaiek an nazala biar. —Neketan dagoz arek zeu agiri ez zaralako, iauna. —Ioadi, ioadi: an nazala biar gaberako. Berealaxe, beste zeregitxu bat egindakoan. Bane kian nik zerbait iakingo nebala —niñoan, entzunak entzun nituanean —. Baiña onara etorri nazan ezkero, gauza guztien barriak artu artean ez dot gelditu bear. Pedro Mari Portunen billa ioango zan, eta nik, ari iarraitu baiño, aitonen esanak entzutea gurago d ot. Ondo ixillik egozan eurak. Bekoki illun asarrezkoakaz, arpegiz arpegi alkarri begiratu baga, bakotxa gogamen desbardiñagaz egon balitz legez, danak gauza bat bakarra buruan eukenean. —Zertan gara? —diño onetan Ozinbelzko Otxoak. —Nik neure eritxi a esan dot —erantzuten dau Ubero zarrak —: gizon bik muturketa bat izan dabelako, Euskal Erri guztia ez da barriro odoldu bear, euskaldunen izenari eta lurrari ikutu eziakonean. Bien artean ondu edo arautu daiela euren eztabaidea; baiña nigana baletor eraba gi baten billa, egi zuzenaren alde erabagiko neuke, zeiñ euskalduna eta zeiñ prankotarra dan begiratu barik. —Bada nik —esaten dau, ukabill biak gora iasota, begietatik txipartak dariozala, gizon sendokote moldakatx batek (Diego Etxalar ei da) — nik, eusk aldun bat eta prankotarra burrukan ikusiko banituke, geiagoko barik io buruan eta amaituko neuke erbesteko gizona. Atserritar guztiak lurpean sartu artean ez dago emen gauza onik. —Ondo esana! ondo esana! —diñoe askok. —Ubero —esaten dau astiro astiro Mendiolako iaunak, Diego eta bere lagunen deadarrak aintzakotzat artu barik —, zure zain egon gara emen ia egun bian, Aitz barrengo alde orretan zer gertau dan zuk ondoen esango eunskuzulakoan, eta euskaldun batzuk gure ient eari ez deutsago deitu nai izan zure eritxia entzun baga. Etorri zara, nekeztxu, eta ez bestetan oi dozun legez guztiz gogotsua: esan deuskuzu, zure ustez, muturketa bategaitik ez dala euskal mendia odoldu bear barriro; eta gaiñera, zugana iñor erabagi bat en billa etorriko balitz, egi zuzenaren alde erabagiko zeunkeala. Itz egiguzu emen argi eta garbi: Aitz barrengo eliz atarian izandako muturketa orretan, zeiñen alde erabagiko zenduke? —Ez daukat neure gogamena zergaitik estaldu —erantzun eban Uberok aus ardi andi bategaz — prankotarraren alde! Uberok itz onek esanaz batera alderdi guztietatik deadarte gogor zarratu bat iagi zan, zutindu zan Otxoa, eta esku bat aizkora kirtenean ebala eta bestea ukabildurik, Uberori, izugarrizko amorru batean, eta aotik b itza dariola, esaten deutsa: —Prankotarraren alde eta neure semearen kontra Ezpeletako iauna? —Bai, —iarraitzen dau Ezpeletakoak, bero bero eginda, zure semearen kontra eta egiaren alde. Zure semeak iraindu dau neure Iaun Iesukristo, Iaungoiko egiazko ba karra, eta prankotarrak atara dau Iesukristogaitik arpegia, eta neuk bere bai, emen, edonun, noiz nai. Iente guztia asi zan gora goraka eta garraxika, mingaiñ danak iñakiñ eta erasorik oker, gaizto, zorrotz eta mingarrienak esan, eta estarri guztiak oiu eta deadarrik garratzenak bota zituen; etzinda egozan gudari asko euren lekuetatik iagi eta batzarreko nagusien inguruan iarri ziran; eta azkenez, Ozinbelzko txakurrak eurak, zerbaiten perill gaiztoa sosmau balebe legez, asi ziran zaunka zaunka ka. Zer zan ango lazka eta matasea! Baiña Mendiolako Arnoldo ospatsua iagiten da bere lekutik, urteten dau lagun guztien erdiraiño, eskuetako makillea iasoten dau, ixiltzen dira ienteak morroi aserratuak nagusiaren aurrean isiltzen diran antzera, eta bere bizar zuri luzeak dardaraka daukazala, esaten dau gogor eta garbiro: —Euskaldunak, ezagututen nazue ni? —Bai, iauna, —erantzuten dabe danak batera. —Euskaldun ontzat naukazue? —Bai, iauna, Zeiñ obea? —Ukatu deutsat nik iñoiz Euskal Erriari nire b eso eta nire odola? —Ez, iauna, iñoiz bere ez. —Bada neuk diñotsuet, orain batzuek asmau eta asi nai daben guda onetan, nik eta nireak ez dogula aizkora bat artuko, ez dogula arri bat iaurtiko prankotarren kontra, eta guda onetan asten danari begi txar rakaz begiratuko deutsadala. Ondo esan dau Uberok, eta ez daukazue zergaitik aserratu: epaia beti egiaren alde emon bear da, eta Aitzbarrengo gertaldi orretan egia euskaldunaren kontra dago, edo garbiroago esateko, euskaldunarena da errua. Ozinbelzko iaur egia ez da Kristoren siñizmenekoa, beste euskal etxadi asko ez diran legez, eta iauregi orretako semeak prankotarra kristiñaua dalako iraindu dabenean, ni iraindu nau eta beste kristiñau asko iraindu gaitu, kristiñau bizi eta kristiñau il nai dogulako. Kri stiñau gudalariak, egia iakin dogun ezkero, ez daukagu emen zer egiñik: bakotxa geure etxera goazen eta Iesusen arerioakgaitik erregutu daigun. Ez eban iñok Arnaldoren kontra itz bat atera: makurtu zituen euren buruak, eta gizon guztiak asi ziran sakabanatuten ixilixillik, arimak atsekabez beterik eroiezala: batzuk gudarik izango ez zalako, beste batzu, oraindik euskal mendi ederretan Kristoren etsaiak bizi ziralako. Baiña ientea zabaldu baiño lenago Otxoak deitu eban: «Arnoldo, ez zara nire iau regitik era orretan ioango, gaba gaiñean dozula. Sinizmenak alde batera bota daiguzan: danok gara euskaldunak, eta alkarregaz sarri Euskal Erriaren alde iokatu dogunak. Nik eta neureak ikusiko dogu biar zer egin bear dogun; baiña bitartean Ozinbelzko ateak zabalik daukazuz, eta sartuko zara bertan apaitara eta lotara. Eta ez bakarrik zu: sartu bitez gaiñera euskaldun agintari guztiak: danentzat egongo da zer iana eta nun etziña, eta baita morroi gudalarientzat bere». —Mendiolako iaun leiñargia —esaten dau onetan Portunek, iñok uste barik gizonen artean sartuta — ez naz batzar onetan egon azken artean, eta zure itzak baiño besterik ez ditut entzun. gogortxuak izan dira, baiña alan bere, ez nauzu sumindu. Zeuk nai dozula bere ez naz zugaz aserratuko, Eta gaiñ era prankotarragaz eztabaidak arautu eta zuzentzeko neure besoa da naikoa eta geiegi. Geiagoko baga, gudalari guztiak zabaldu ziran ona eta orra, batera eta bestera, mar, mar, mar, entzun eta ikusi zituen gauzak bakotxak bere gisara zabaldu eta erabagi n aian. Donibanetar gizon biren esanak bakarrik entzun neban nik. —Zergaitik deitzak, Manuel, ain umill eta itz bigunekoa egon dala gaur Portun, Berez aiñ arro putza izanda? —Ez al dakik? Urteak dira gizon ori Riktrudisen atzean dabillela eta... —A! Ta, ta, ta... III – IRU ERESI Askotan esan oi da, eta egia anditzat daukat, lurrean izaten diran gertaera bakotxaren gaiñean bere iritxia ez daukan gizon bat bakarra ez dagola, batzuetan emon, erakutsi edo agertu gura ez badau bere. Baiña ez da izaten bakotxak bere adimeneko argi erraiñoaren indarrez asmau edo billatua. Gizonik geienak beren zentzun guztiak ugarturik legez, eta adimendua lotan edo lizuntzen euki oi daroe, bapere lanik eraginte ez deutselako. Orregaitik euren egikizun guztietarako besteen argibidea eta esana bear izaten dabe geienetan edo beti eta iñok zirikatu ezik ezleukee oinkada bat bakarra egingo. Zeintzuk dira, gaur dan egunean bertan, gure Euskal Erri errukarriaren samiñak gozatuteko lanean diarduen gizon berez kor argitsuak? Euskal izkuntza ederraren gaiñean bear dan era eta zakontasunbagaz lan egiten daben gizonak zenbat dira? Iru edo lau, edo bost edo sei: edozetara bere gitxi: beste guztiok bataren edo bestearen eritxikoak gara; baiña geure aldetik ondar ale bat ez dogu ipinten... Iñoiz bere siñistu bagako gauzarik ez eban esango; baiña bai agintarien esana errez siñistu, ume batek gurasoarena legez. Eta bein siñistu ezkero, olango gizonak siñismenaren alde ipinten dabe laster adimen ugartua, euren biotz andia... eta ukabill gogorra. Gudari nagusien artean iritxi bi egozan: batzuk guda zorrotz eta ikaragarrizko bat gura eben; beste batzuk (ez geienak, baiña onenak bai), Arnoldok itz egin eban ezkeroztik, barriro gudetan asteko magonean egozala ez eritxoen. Lenengo esan dodan ustekoak ziran Diego Etxalarrek ekarri zituen morrosko gazteak, eta euren guraria ez eben ukatuten. Su andi baten inguruan egozan aldra batean Etxalarren mutillok, beste erri batzuetakoakaz batera, Otxoaren upalategiko sagardauak edaten, eta olango babaguneetan oi dan legez, piska bat birbisturik, batzuk asi ziran eresietan. Orduan, Ustaritsko gizon batek deitu eban: «Non da Peru padar koblakaria? Datorrela ona, eta esan daigula eresi gozo bat». —Emen al da Peru padarra? —itandu eben be steak. Peruk, alargundu zan ezkero, ez dau bere Txoldogaingo txabolatik lagun artera urteten, gertaldi andi batean ez bada. —Bai, emen da, —erantzun eban Ustarits koak. —Datorrela bada, datorrela, —deadar egin eben guztiak. Eta esan eta egiñ, bere es ke ioan ziran norbaitzuk, eta ekarri eben laster, beste lagun batzuen artetik, gizon andi, gurgarri, urteakaz makurturiko bat. Txaloka artu eben upalategiko ienteak. —Ea zarra, ziñoen, euskal koblakari maitea, esan eiguzu gauza gozo bat. —«Gazte egunetakoa » —deadar egin eban batek. —«Gudarakoa» —beste batek. —Nai dabena, nai dabena —ziarduen geienak. Koblakaririk onenetakoa zan Peru. Bekian biotz samur eta bero bategaz itz egiten, etorkizunaren barriak ezagutuko balitu legez. Igarle baten antzera itz egit en bekian; iñoiz bere aotik urtendako itz gorituak euskaldun gudarienak berotu oi zituan: baiña egun guztietan ez da gizona tentun batean egoten, eta egun atan ez egoan Peru gizonen biotzak ausardituteko tentun, gogo edo indarrean. Koblakaria, inguruko g izonak aora begira iarri iakozala ikusirik, gogamena bere lenagoko egunetara iazoaz, bakartadean itz egingo baleu legez, epel epel, bigun bigun, samurtasunik andienagaz, asi zan negarrezko soiñuan eresi au esaten. «Neure emazte Manu Mari, Zeiñek ein nau ni Koblakari?». Zugaz bizi nintzanean Baserri zar txukunean, Gorputz sendoa neukan, da Maitasuna biotzean! Maite neban emaztea, Zar zanean naiz gaztea. Maite neban! Eta nintzan Era berean maitea. Gorputzean odolak otz, Buru zuri eta azur zorrotza, Gaur... bakarrik bizi naz ni Neure errian bertan arrotz! «Neure emazte Manu Mari, Zugaitik naz ni Koblakari». Peruk, biotzak bear eban antsikaitza legez, bere lenengo eresi edo kantua amaitu ebanerako, entzule ask o batu iakozan, eta norbaitzuk samurturik gelditu ziran. Gizon gazte batek ipiñi eban koblakariaren eskuetan sagardaoz beterikako olezko ontzi bat, Peruri esanaz: —Iazu eta edaizu, lagun zaarra, eta zeure naigabeok alde batera itxizuz. sarrera ona egin d ozu, beti legez, baiña bigunegi edo, samurregi edo, ez dakit nik zer esan bere. Ezgaikezuz geiegi oillotu, biar edo etzi iñoiz baiño gogorragoak izan bearko dogu eta. ea, esaiguzu gudarako eresi bat. —Peruk, zurezko ontzia eskuetan ebala, ezpanetara eroan barik, zeruruntz begira, danon erdian, suaren garrak eta biotzeko mugidaldeak gorri gorri eukala, asi eban bigarre eresia: «Neure emazte Manu Mari, Zugaitik naz ni Koblakari». Baiña zu baizen obeto Maite dot neure mendia, Euskaldunen iaioleku Eta aitona zarren obia. Arrotza emen ikustean Zaunkaz oi da zakurdia, Perill ordu estuetan Erestun koblakaria. Ta eresiak berotzen dau Euskal baso gudaria, Ta zaukatik ez dago urriñ Zakurraren ainkadia... Zenbat bidar urratu dot Oiuka neure eztarria!... Ozinbeltzek, zenbat bidar Entzun dau nire irrintzia! Zenbat aldiz berotu dot Euskal gizonen biotza! zenbat bidar ikusi dot Nire ondoren eriotza! Zenbat aldiz odoldu dot, Neure aizkora zorrotza! Zenbat aldiz amaitu dot Bizar gorridun arrotza! Zenbat bidar ikusi dot, Gure mutill menditarra, Besoetan ipiñiaz Ekaitz guztien indarra! Begietan tximistea, eta infernuko su eta garra, Eta aren aurretik igesi Mendiz beera p rankotarra. Ori, ori, koblakaria —ziñoen Otxoaren mendekoak eta Portunen adiskideak — ainka eta zaunka, ikaratu eta zatitu eta ian eginb ear ditugu prankotarrak ostera bere. Aurrera, Peru! Aurrera, zarra! Gaur naz zarra, eta atzo gazte! Zein arin doia n guztia! Bitartean idoro dot Urtien erakutsia. Gaur badakit ez dala ondo Zentzun baga zaunka eitea Eta bakean doianari Ortz azurrak ezartea. Geldi oraino, menditarrak, Bakotxa geure lekuan: Elduko da ereti ona, Eta aupa mutillak orduan! «Ori, ori!» «Ederto!» «Txarto!» «Kanpora agurea!» «Aurrera Peru!» Iaungoikoak daki zer zarata eta nasteak atera zituen Peruren jiran, azkenengo eresia amaitu ebanean. Bakotxak bere nagusiak eukan iritxiaren alde egiten eban oiu. Milla bat keiña, betzigo eta irain alkarri esaten nekatu ziranean, oraindik askoren orruak entzuten ziran: «Aurrera, aurrera, Peru!» Padarrak, oso beregandurik, eta bapere aserre baga, beti zerura begira, iarraitu eban erestun: «Neure emazte Manu Mari, Iauna k ein nau ni Koblakari». Illargi eta eguzki eder, Zeru goietako izarrak; Baso, txara, zugaztiak; Bealdeetako ibarrak. Mendi tantai, errekondo, Ibai zabal da itxasoak, Gizonentzat sortu ditu Gure Egille Iaungoikoak. Beragaitik bizi naz ni, Beragaitik gara euskaldun... gauza guztien gaiñetik Euskaldunok maite daigun. Maite dot nik sorterria! Maite neban emaztea! Baiña bien gaiñ gaiñetik Maite dot neure Egilea! «Neure emazte Manu Mari, Iaunak ein nau ni Koblakari». Peruk bere eresiak amaitu zituan, eta eskuetan eukan ontzi sagardaoz betea lurean itxi eta aldendu zan gizakumen artetik. Ez ziran gizonak berealakoan sakabanatu. Andik eta ordu betera entzuten ziran ondiño alkarri esaten eutsezan sapokeriak, urriñeko aldetik, bata batera eta bestea bestera zioazala: —Uutik, sazkel ipurdi arraiuori! —I, badakit nik ze aizan i, ganbelua galanta. —Baita i astaputz zantarra. Baiña ez zan ukabilkadarik izan, eta esanak aizeak eroan zituan laste r, mendi egaletako oiarzunetan atseden mailla batzuk eginda gero. Gaberdi alderako dana egoan ixil ixillik. Goi aldean zeru garbi, urdiñ, odei bagea, izarrezko begiakaz lurrera begira; eta beian barriz errekatxoa menditik berako arkaitz artean zolitasun eta zarata andiakaz, eta Ozinbeltz ondoko landa lau louzean geldi geldi, iñor esnatu gura ez baleu legez; ariztiak iguiñ eta zabunik baga beso orritsuak zerurontz iasoaz; eta erretxiñol bat makal gaiñean ereslari. Gizon guztiak lotan egozan, gau ederraren apainduriak ikusteko adore barik. IV – PORTUN BARRUTIK Baiña ez egozan danak lotan orraitiño. Ozinbeltzko iauregi bazter batean, Otxoaren seme nagusi Portun bere oe zabalean bira biraka begiak ezin itxirik egoan... Gauza asko igaro iakozan egun atan. Goizean —ziñoan bere artean — itxaropenez beterik egon naz, neure amorro guztiak aseko nitualakoan, prankotarrai, eta batez bere neugaz burrukan egiñ ebanari, lurra ian eraginda. Lurra ian bakarrik? Ez, gauza utsa da ori. Basea eta zikiña iruntzi eragin, makilka zuzitu, nire arpegian ipiñi eban eskua aizkorakada baten ebagi, ostikoagaz aoan io, zapal zapal egiñ, esteak atera, birrinduta itxi; obiratu baga, bere gorputz odolduaren zatiak, erroi, buzuka eta arranoak ian eiezan. Baiña ez, ill baiño nenago, azkenengo orduan, begiak malkoz beterik eta erruki eske eukazanean esan baga: «ez ekian ik, gizagaoxoorrek, zeiñegaz ebillan: iakiñ eik ontxe, iñoren laguntasun barik illtzen agoala, Portunegaz ezin leikeala euki iolas, txokorreria eta arrot asunik, eta bere eskuetatik ezauala aterako eure Iaun Iesukristo orrek». O! Zer poza eukiko eban orduan Otxoaren seme zarrenak! Zelango ikara eta bildurragaz begiratuko eutsen, egun atatik aurrera, prankotar guztiak! Baiña arratsaldean bira iakozan bere itxaropenak, eta bere asmo eta atsegiñ danak iges egin eutsen. Uberok eukazan erruak. Agure petral malmutza! Etxakon ba buruan sartu euskaldunak guda barrirako mugonean ez egozala? Mugona emongo neuskio nik ari. Guragoko neuke io bere buru murri soillean, et a amaituko balebe Euskal Erriko arerioak. Gaur naiago biar baiño. Eta gero zarra dala eta, argitsua dala eta, euskaldun bikaiña dala eta, danak berari aora begira, zer esango daben zaiñ; eta Etxalarrek esan dabena, eta nire aitak ziñoana... arraio arraiua! Kristinauak esaten dabe gero, kristinauak. Eurak ei dira onak eta zintzoak eta lagun geideari Iaungoikoaren izenean gura deutsenak. Tximista batek erreko al ditu ba danak! Danak gero, kristinauen asterrenik gure mendietan gelditu ez dedin. Iaungoikoaren i zenean guztiai gura deutsela. Gura izatea dok ori. Eurak izan balebe burruka bat nik izan dodan lakoa. Eta gaur illuntzean Arnoldok esan dabena? Milla aiñaniñuen agurea! Bere eskuetan egoan ba dana. Berak esan baleu «gudara!» euskaldun guztiak gudara ioa ngo ziran; baiña berak ezetz esan dabelako, ezetz beste guztiak bere. Iakiña da emen. Izen andikoa izan da beti eta... Neurea nebalako? Eta zer? Zer eta emen prankotarra, atzo goizean agerturiko arrotz lapurra baizen besterik? Eta zeiñek ez dauka lapur ba t irainduteko eskubidea? Kristoren sinismenekoak ezgarala! Sinismen orrek e, ez dakit gaiñezka eragingo ez ete deustan. Orain artean ondo bizi izan gara fede zarreko gizonok beste euskaldunakaz; baiña emendik aurrerantzean... Emendik aurrerantzean bere b ai. Bearko! Riktrudisegaz adiskide izango banaz. Ez daukat beste biderik. Baiña, madari madariena! Zelan otu iako gaur eztia baiño gozoago dan neskatilla liraiñ orri bere morroi bat niri bialtzea? Eziñ sinistu bere leiteke. Egiñalak egin ditut bada nik, ez agutu nebanetik oraiñ artean, emakume orren biotza irabazteko; baiña egundo ez nau aintzakotzat artu. Aintzakotzat artu ez! Ez nik eritxi. A! Emakumeak gaitxurizkak dituzu, eta askotan, kanpotik ezer erakutsi ez arren, barruan erabiltzen dabe gogoa eta mai tetasuna. Oraingoan beintzat gauzeak berak dauka itxuria. uste izan dau Riktrudisek gudan asi bear dogula; gogoratu iako bere Aita orretara iarrita badago, iñok ez dabela atzeratuko; ni nabillela guda billa eta neure eskuetan egoala, gudarik ez izatea esan deutse, eta, zer egingo eban orduan? Egia da, gauzak ondo ikusi ezkero emen dagoana da, Mendiolako alabatxoak bere aitagaitik begiratuten dabela; baiña, zeiñen bidez? nire izena zegaitik gogoratu iako?... Gogoan ete nauka ba beti, edo sarri, edo noizean beiñ! Zergaitik ez? Emen bakartadean, iñok entzuten ez deustala, esan neike: ni ez naz zatarra, ederra nazala bere amaika bidar esan deuste; Riktrudisek ikusi nau, bai, ikusi nau, begiratu ez deust egin baiña, indartsua nazala badaki; etxe iauntza onean iai orikoa bere bai... zer gura dau geiago? zergaitik maitetuko ez nau? Maitetuko ete nau bada! Au, gozotasun guztien iturburu amaibagakoa izango litzateke niretzat. Irudituteagaz bakarrik pozaren pozez zoratu bear iat. Riktrudis zelan ezagut neban gomutau b ear dot. Illunabar inguru batean zan, oraiñ urte bi. Egun sentirako lagun batzuk eizera urten genduan, egun guztian ortik eta ona ibilli giñan, eta nekatu ez bada besterik ezgenduan egiñ. Txakurrak billatu ebazan oñatz, sen edo arrastoak urrintxora eruan g enduzan. Etxeruntz asteko gengozala, asi iakun batbatera trumoia, euria, txingorra eta arria. Baiña zelangoa? Bazan a egualdia! Ez dot iñoiz alangorik ikusi. Eguna garaia baiño lenago illundu zan; baiña ikaragarrizko tximistak argi egiten euskuen noizean beiñ, ioten zituen zugatzak erdibituaz. Goiak bota zituan bota alak, errekak arrotu ziran; gu, goseak batetik, eta bestetik burutik beatzetara maillatuta gengozan, eta erabagi genduan, tximisteak argi egitean an urretxoan ikusten zan erri batera ioatea. —Badakit zein erri dan —lagun batek esan euskun — ortxe bizi da Mendiolako Arnoldo, eta bere etxean ondoen artuak izango gara. Esan eta egin, buruko tximetatik bera ura geriagula,eta abarka mantarretan ez dakit zenbatbana lokatzegaz, Mendiolako sukalde zabale an sartu giñan. Orduantxe ezagutu neban lenengo Riktrudis. Amesetan iruditu geinkean gauzarik zoragarrienaren antzera agertu zan. Axe da sarrakiua sartu eustana! Bildurtu egin nintzan, beste munduetako gauza bat ikusi baneu legez. Bai, edertasunak badaroa beragaz gizonak konkortuteko indar eskutukoren bat. Ni beiñik beiñ Riktrudisen iazkera, esakera, ibillera eta begiradeak konkortuta itxi nituan. Dana zan aiñ... aiñ... ez dakit nik zelan esan bere, barru barruan gozotasun andi bat emoten ebana. Ez ian, ez edan, ez berotu, ez iñori iaramonik egiñ; kokolotuta, gatzabagetuta, izututa, lotsatuta, Riktrudiseri begiratzea baiño besterik ez neban egiten. Gau guztian itz bi era onean ez nituan esan. Zer igaroten iatan danak igarri eusten. Ez gaur beste iakiñ izan b aneu, mila...! . Ez dot geiago, orduan baizen ondo, neure aurrean billatu, amaika bidar Mendiolako aldean ibilli naz baiña. Beti Arnoldo, beti andre Luzia, beti arpegi illuna, beti txoria gordeta, eta azkenean ateak itxi. Eta ori neuri bakarrik, bada edon oiz dagoz Mendiolako ateak zabalik, edozeiñek arkituten dau etxe atan abegi ona: erbestekoak, eta euskaldunak ez diranak bere bai. Kristiñauak dirala eta ez dirala. Badabill or kristiñauon elizetako nagusi bat, Amando edo dana dalakoa... Uum! Igarten badot nik i... Begi bietaraiño bete bete eginda nago gero... Gau atan orratiño asko egiñ neikean neure alde, neure gaiñ egon banintz. Kristiñauak egiten daben Aitearen edo kurutze ori bere ez neban egiñ maia bedeinkatutean. Ez nekian eta! Orduan igarri eusten eta itandu bere bai zeiñ etxetakoa nintzan. Baiña, zer dauka zer ikusirik siñiste bat edo beste eukiteak gizonak geiago edo gitxiago balio izateko? Gaiñera, ez dot nik sinisten ez dodan gauzarik esan gura, eta ez dot esango bere. Eta zertarako? Ibilli e ta ibilli gauzak eskura badatoz. Zeiñek esango eustan niri atzo goizean, gizonen usteak ezin orapillotuta nenbillenean, Riktrudisen gogoan nengoala, eta berak biralduko eustala morroia, beragaitik zerbait egiñ nai badot esatera? Zerbait egiñ! Bai, Riktrudi s maitea, Riktrudis gurgarria, bai: nai dozun guztia egingo dot zugaitik: auspeztuko natxazu, umilduko natxatzu eta... Ez da gero edozelangoa bart arratsean zure Aitak emon eustan zartadea. Eta alan bere ez nintzan aserratu... kanpotik, barruan barrukoak i zan arren. Au bere badok ba ipuiña: neuk gura dot gudea eta neuk ez dot gura. Eta ez da izango gudarik, danentzako beintzat. Ezin bada, Riktrudisek nai izan ezik! Baiña bai batzuentzat. Nigaz aurrez aurre iarri zan gizontxu orrek, ni bizi nazan artean iz ango dau arerioa eta gudarako bidea. Ikusiko dogu alkar. Bera be, egia esateko, ez da motel itxurakoa; baiña, tximistak ez baituk! ikusiko dogu zeiñek lenago lurpera ioan bear daben. Goitik eta betik, aurretik eta atzetik, gabaz eta egunaz, nire geziaren b ildur izan leiteke. Eta biotzera ioango da gero, biotzera zuzen zuzen. Aupa! Zer poza nirea gorputz illak oso osorik lurra ioten dabenean, bere burua arkaitzen baten kontra zatituten iakola! Bene benetan dala bai mendeka osoa Iaungoikoen atsegintasuna. Prankotarrakaz daukadazan eztabaidak erabagiteko neu nazala naikoa esan deutsat Arnoldori. Baita izan bere. Baiña lagunik bear baneu, erbestetarren kontra zerbait egin bear dan guztian idoroko dot Diego Etxalar neure alde. Eta lagunak edozetarako bear izate n dira. Riktrudisen barriak iakiteko ostera, or daukat Lope Nagi. A ze morroitxoa Mendiolako Iauregian daukazuen ori! Neu nagusi izaten banaz a... Onetan eta orretan eten iakozan Portuni, goizalderuntz, bere gogamen guztiak, gelditu zan bertan bera aoa zabalik, itxi zituan begiak, eta iarri zan zurrungaka, zurrungaka, etxe atan lotan egozan beste batzuei soiñuan laguntzen: baiña irudimen eta adiñak e z euken lotarako gurarik, eta gorputza zabal zabal ezeren ardura barik egoan bitartean, azi ziran euren aldetik lengo gogamenakaz aria lotu naian. Portun amesetan egoan. Mendiolako nagusi bera zala irudituten iakon: il zirala, ez ekian noiz eta zelan, andr e Luzia eta Arnoldo. Riktrudis etxeko andre on on bat zan. Aitorren egunetako bizitzea egiten eben. Abere asko eukezan: artalde andiak. A, ze artaldeak! Zelaiak bete betean, eta mendi egaletan gora eta gora, gaillurretaraiño, bata besteari bultzaka eta beeka danak. Bee eta bee eta beee: geiegia zan. Eta esnea? Zenbat esne! Artzaiñak bekarren esnea, lurrezko eta burdiñazko ontzietan, gaiñezka ziplizapla bidean boteaz. Bera be, Portun, esnez bete eben, bekokiraiño. Bai, bekokia bustita eukan, esnez... Esnez? Odola zan eta! Odola, bai, prankotarrak emondako zartaldeak atera eutsana. Prankotarrak! Baiña, zeintzuk ziran prankotarrak? Ezin asmau! An, urrun, urrun, zer edo zer. Edozetara bere antxiñako gauzaren bat, egokida gitxikoa... Riktrudis... Aitor... mendia... laiñoa... gizonak borroka... Zer gizon gero? Ardiak ziran eta. Ez euken bear aiña lekurik, asko ziran, guztiz asko: batzuk itota egozan, eta, bera, Portun, danen erdian ioteko zorian egoan, eta ito bear eban, ito bear eban!.. Ozinbelzk o seme nagusia larri larri esnatu zan, izerdi patzetan, eta estalkiak idunetik biran estu estu zituala: egon zan piska batean ganorabaga, etorri zan bere konortera laster, eta iagi zan bereala. Leio zulora gaztaiña andien itxurako begiakaz urten ebanean, mendirako bide ziorretik gora gizon soka luze bat ikusi eban. Ozinbeltzetik euren etxeetara eioazan azkenenko gudariak ziran. —Ez da ardura —esan eban Portunek — ez da ardura; etorriko iat niri ondiño garai obea. V – GIZON ARROTZA Esan ditudan g ertaerak igaro ziranetik urrengo egunean, Aitz barrengo eliz ondoan Portunegaz aserratu zan gizona Amando apezpikoagaz izketan egoan, antxiñetako lagun bat legez. Zein zan baiña gizon ori? Adalbaldo dukea, done Jertrudisen loba ona, prankotarren erregetxek o semea, Sijeberto eta Ernulfo kondeen eta Alando Reims ko Lenapezpikoaren anaia. Gizon iakintsua zan Adabaldo au, guztiz aberatsa, Iesukristoren lege zalea eta onoidade andiakaz apaindua. —Zu ziñan beraz —zirautzan Amandok, irri barre amutsuagaz, euren izkuntzan — zu ziñan Aitz barrenengo burrukalaria. Ez nekian nik, Adabaldo, ez nekian. —Burrukalaria erazkiro ez iauna. —Ez, badakit: ori olgetako esatea baiño ez da. Iatorri onekoa zara, eta zuk, zeurez, burrukarako biderik ez dozu emongo; baiña iñor aurrean iarten baiatzu eta zeure sinisteari ikututen badeutse. —Bai, iauna, bada; orixe da ni geien geien berotu nituana. —Zelan izango zan ipuiñ ori? —Zelan izango zan? Erregek bialdu nau zeregintxo bategaz Euskal Erriko marra edo mugetaraiño, eta orain, Iaungoikoari eskerrak, baketan gagozalako, eta bake eretian euskaldunak gizon onak dirala dakitalako, zeuri agur bat egitea otu iatan, emengo Elizatxoak bide batez ikusiaz. Asmo onetan, baninoian lengo batean Aitz barrenengo Elizara , arrentxo bat egin ondorean zeu nun ete zenbiltzan ango Eliz gizonari itauntzeko usteagaz. Eliza aurreko enparantza edo zelai batean gizon talde andi bat billatu neban indar neurketan burdin luze bat iaurtika, batak orain eta besteak gero, eta danen artet ik igaro nintzan egun onak emonez eta guztiak erantzun eusten; baiña norbaitek itandu ebanean: «zein da zaldun ori?» beste batek erantzun eban, neuk garbiro entzuten nebala: «ez dozu ezagututen: prankotar lapur bat». Ez neban iaramonik egin, zerren bat bat era gogoratu iatazan gutarrak euskaldunai egindako lur ostute eta beste dongakeriak, eta alderen batetik egia ziñoala neritxon. Baiña onetan entzun neban lapurra esan eustanak berak ziarduala esaten: «Eta Elizara doia gero bera, Elizara astegun buru zuri an. Esaten dot bada nik guzurtiak dirala prankotarrak eta guzurra euren sinistea». Orduan biurtu nintxakon, eta bapere aserre barik eta euskaldun fede gaiztokoaren biotza Iesusentzat irabazteko gogoagaz, erantzun neutsan: «Gizona, begiratuizu zer esaten do zun: nire sinistea eta zuen artean askok daukazuena, ez da guzurrezkoa: Iesukristo da Iaungoiko egiazko bakarra...» Ez eustan itxi neure esana amaituten. Esku artean eukan burdin makillea gora iasota, etorri iatan aurreko aldera deadarka: «Zer begiratuizu gero? Zein zara zu emen niri esondeak emoteko? Zure siñistea eta zure gizakoena guzurra dala diñotsut, guzurra Iesukristo eta guzurtokiak zuen Elizak». Asi giñan ez bai, ez baian, berotu giñan, eta... baiña ez zan ezer izan: eldu euskuen batari eta bestear i eta orretan amaitu zan dana. —Baiña io egin ei zenduan bada? —Io edo, ez dakit bada nik, berotasun atan... —Eta aztu iatzu? Ez daukazu gorrotorik? —Aztu diñozu? Berealaxe, iauna, berealaxe. Naibage bat badaukat nik ordutik ona! Bear bada, bigunag o itz egin baneutsa nik gizon ari, bere biotza Iaungoikoarentzat irabaziko neban edo ipiñiko neban irabazteko bidean. Eta orain, neure erruz, neure gorrotoan egongo da, eta neure Iaungoikoaren gorrotoan bere bai. Aita zerukoari, orduko nire arrotasuna park atu daidala eta ikutu daiola Portun orri bere biotzean. —Ondo da ori, adiskidea, ondo da. Lan andiak daukaguz emen Iesusen ikastegiko semeok, eta Euskal Erri guztia Iaunaren siñismenera ekarri artean, lan egin bear dogu gogotik. Orretara etorri naz ni on a, Adabaldo, eta iakin nai neuke zuk... Aidean gelditu iakon Amandori miña, esatera eioanari azkenik emon baga. Atari aldean norbait oleska egoan. Iagi zan, «aurrera dana dalakoa», esanaz, eta tipi tapa, tipi tapa igon zituen betik gorako maillak, eta ap ezpikoa eta bere laguna egozan tokiraiño sartu ziran Arnoldo eta bere alaba Riktrudis. —Ordu onean etorriak izan zaitezela —esan eutsan Amandok, ordu onean neure adiskidetxoak. —Baiña, iauna, —erantzun eban Arnoldok — kanpotarragaz zagoz zeu eta beste o rdu baten etorriko gara. —Ez, ez, Arnoldo —dirautsa apezpikoak, emen dagoan kanpotarra zeuek ezagutu bear dozuena da, eta iarri zaiteze aulki orretan. Ezarri ziran, an egoanb gizon arrotzari zearka edo albokera begira, begiakaz gero Amandori zeiñ edo nongoa zan itanduten eutsela. Beste onenbeste egin eban Adalbaldok. Ez eban itxaro bear andirik izan danak bere. —Au da —asi zan esaten Amando, eskerreko eskua erbestekoaganontz iasota — Adabaldo kukea, Aitz barrenen Portunegaz aserratu zan prankotarr a. —Au? —erantzun eben Arnoldok eta Riktrudisek, biak batera, begiak Adalbaldoganontz botaten ebezala. —Auxe berau. Aspaldietako neure adiskidea da, kristiñau bene benetakoa. Neu ikustera etorri da, oindiño ordu bete ez dala, eta oraintxe neiokon esaten Euskal Errian zetan nabillen, eta zelan gura neukean biotz oneko gizon guztien laguntasuna Iesusen artaldera etxadi guztiak ekarteko. —Nai neuke iakin, duke iauna —iarraitu eban Adalbaldori arpegi alaiagaz begira — zuk lagunduko deustazun edo ez. —Iauna, zer esanik ez dago: nik gauza orretan neure indar guztiakaz lagunduko deutsut —esan eban dukeak. Eta au erantzutean Riktrudiseri begira egoan, eta Riktrudisek erakutsi eutsan begiakaz bere oniritzia. Arnoldo berutz begira egoan, bere gogar teakaz gogaketan. —Baiña beste ipuiñ bat dago emen. Orretarako bakea bear dogu, luzarorako bakea. —Nire aldetik, iauna, betikoa izango da. ez naz ni guda zalea: —eta au barriro Riktrudiseri begira egoala esaten eban — guda batek bere atzetik dakarz, lag untzailletzat legez, nekeak, goseak, aserreak, gorrotoak, kurrukak, negarrak eta odol errekak; eta nik, alkarrenganako maitetasuna, zer iana, iakinbidea eta biotz barruko atsegintasuna gura nituke erri guztietan. Riktrudisek, bere burua piska bat bi bida r makurtuaz, erakutsi eutsan bere baimena arrotzari. Eta arrotzak, baimen orrek indartu baleu legez, iarraitu eban bereala: —Nire eskuetan balego, gure artean bakea betikoa izan dediñ euskaldunai emongo neuskioez indarrean malmuzkau eta kendu iakoezan lu rrak; itxiko neuskioe bustarri baga, beren lege eta ekanduakaz gura daben eran bizi daitezen, eta euren adiskide egingo nitzeteke, mundu guztiaren adiskide egingo nitzatekean gisara. Arnoldok iaso eban bere burua, eta erbestekoari begiratu eutsan, esaten ebana zindua ete zan edo ez ezagutu naian. Adalbaldok igarri eutsan euskaldunari zer iakiñ gura eban, eta agertu zituan geiago eta obeto bere barruko bidadi edo sentierak era onetan: —Ez dot nik uste errien zoriona andi izatetik datorrenik, eta bai onak izatetik: egin daiguzan onak, eta zorionekoak izango dira: sortu daigun biotzetan batak besteaganako maitetasuna, eta makillak, arriak, aizkorak eta geziak bere kauz eskuetatik iausiko iakuez gizon guztiai. Danok dakigu gaiztokeri guztien iatorria non dag on: Iesusen lege bigun gozoagaz astutean, zeruari gure betiko zoriontasun guztien gordelekutzat ez begiratzean. Gizon danak gura dabe euren biotzak eskatzen deutsen gozamena, eta zeruagaz aztuta bizi badira, lurrari euren bizileku bakarra legez begiratuten badeutse, Iaungoikoaren aginduakaz aztuta badagoz, ez dabe beste enparauen ardurarik eukiko; bakotxak bere gozotasunen gose egarria bete naiko dau, al daben biderik, beste anai, lagun eta auzokoai beastun mingotxak iruntzi eragiten deutsezan edo ez begira tu barik. «Ibili nadin neu ondo, —esango dabe euren kolkorako — bete daidala neuk beste guztiak baiño andiago izateko daukatan gogo beroa, eta nire auzoko anaiak ondamuz urtu deitezela nire eskubide eta alizateak ikusirik: emon daiuedan nik neure griña guzt iai eurak deadarka eskatzen deusten betekadea, eta ondatu beitez, gura badabe, nire geide edo lagun urkoak». Orregaitik saiatu bear dogu Iaungoikoaren bildur donea erakusten zeru goietan itxaroten daukagun ondo izatea gogoratuten, eta norberaganako daukagu n maitetasun oker eta geiegizkoa gizonen biotzetatik tutarrez kentzen. Olan izango dira errien agintariak errien guraso; mendekoak, seme on maitaleak; eta kristandade guztia etxadi zabal maitagarri bat. Adalbaldok iardunean ziarduan bitartean, Riktrudis mirarituta legez egoan, Amando pozarren, eta Mendiolako iauna zerbait esan naian egoera on bat billatu eziñik. Prankotarra isildu zanean, apezpikoak esan eutsan: —Ederto itz egin dozu, Adalbaldo: neuk bere geiagorik ez neban esango. Eta Arnoldok: —Bai, ederto esana dago; baiña parkatu bear deustazu, adiskidea, gogoratuten badeutsut zure erritarrak ez dabela olango erakutsirik burutan artu, nire gomutan beintzat. —Egia diñozu, euskaldun zarra, eta neuk daukat iñok baiño naibage andiago a, prankotarra nazan aldetik, nire erritar agintari asko andi izannaiak itsutu ditualako. Ez dot gura eurak gaitik arpegirik atera, eta autortu bearrean nago, aspalditxoan eurak izan dirala bakearen areriorik gogorrenak emen inguruetan. Euskaldunak ez zira n asiko gure kontra gutarrak bakean itxi baleutse euren mendietan. —Ikusten dot, arrotza, bakotxari berea emoten dakizula, eta mingarria da zure erritar guztiak zure eritxikoak ez izatea. Euskaldunari bakean izten baiako bere basetxe eta txabolatxoetan, pozpozik bizi da bere lur, soro, baso, bei, ardi, auntz eta beorrai begira. Ez iako iñoiz bururatuten beste lur bat guraritu bear dabela, edo beste erri batean obeto biziko litzetekeala, bada beretzat euskaldun lurra baiño lur oberik ez dago. Adiskide ona k dituzu, eta edozeiñ estutasunetan ill arteraiño lagunduko leuskizue euskaldunok. Ez dira gudazaleak, eta, alan bere, gudetan ikusi zeinkez Anibaltarrakaz, aurren aurrenengo beti, edurrez estalduriko mendi Apeninos da Alpes deritxenetik zear, mundu guztiari azurretaraiñoko ikarea sartuaz. Ez deutse, eurentzat, arra bat lur ostuko iñori; baiña Euskal Erriak daukazan mugetatik barrura badator iñor zematuaz edo zerbait kentzeko asmoetan, naiz eta izan munduaren iaubea, iarkiko iakoz aurrez aurre euskaldun guztiak, aitarren seme, morroi eta nagusi, Ama eta alaba; leoi biurtuko dira danak, eta euren iaiotetxean arrotz etsaiaren oiña sartu baiño lenago, banan banan atari ondoan illotzik geldituko dira, arrotzaren kontra esatera ioi azan azkenengo apaldiz edo biraoa ortz estutuen artean geldituten iakoela. Olangoak dira euskaldunak; esan daidan obeto, olangoak gara: onean onak, txarrean okerrenak; geure gogakidan, abere batzuen gisara, edo odolean, biotzean edo ariman edo nunbaiten le iñargitasun egiazkoa darabilgunak. (Ez dot esaten panparroikeriz, egia dalako baiño, eta egia beiñ bere ez dot arrokeritzat artu). Olangoak gara: gizonari laguntasuna emotean gozamena billatu oi daroagunak, eta bide batez edo era berean, erbestekoren batzu k gaiztakeriren bat egin edo biotza zelanbait zauritu badeuskue, atzerritarrentzat Ernioko atxak baiño gogorragoko gizonak. Besterik aitatu bearrik ez daukat: emen nago neu, neure semien eriotza negargarria igaroko urteetan aztu ezin dotana. Iesusen sinism enekoa nazanari eskerrak: sinismen orrek ipinten dau nire biotzean ezti piska bat, gero neure semeakaz bat egingo nazxala erakutsirik; sinismen orrek agintzen deust neure areriua maitetuteko, eta maitetuten dot, ustez; baiña beti daukat miñ neure biotzaren erdierdian. Eta nik ondo ikasten ez dotan gauzea auxe da: ez daukat gorrotorik onentzat edo orrentzat, esateko, eta alanda guztiz bere prankotarrakaz gudetan ibilteko amorratzen egon izan naz neure bizitza guztian. Arnoldoren iarduna, lenengo arreta an diagaz aitu eben beragaz egozanak; gerora, errukiz beterik. Amaitu ebanean, dirautsa dukeak: —Biotz andikoa zara, euskalduna, eta Euskal Erria erri andi bat. Bene benetan da mingarria zuek ondo ezagutuak ez izatea. Eta Amandok, berak gogamen guztiak eu kazan gauzara berbaldia eroanaz, itandu eban: —Baiña ez dozue orain prankotarren kontra gudarik asiko? Zetan gelditu ziñan Ozinbeltzen? —Zeuregana orixe esatera etorri natxatzu, iauna. Neure alabatxu onek bialdu eustan mandatari bat, zeure izenean, Aitzbarrenen zer iazo zan esaten eustala; eta iakin nebaneko eta Uberoren eritxi ona iarraituaz, prankotarrai bakean iztea erabagi genduan. —Iaungoikoak bedeinkatu zaizala, Arnoldo.,. —Eta ez bakarrik ori. Norbait, Portunek belarriak berotuta, bide txarr etatik aurrera asi ez zeitean, batzarrean batu ziranei esan neutsen, ez nebala nik, oraingoan, prankotarren kontra arri bat iaurtiko, eta gudabarrian asten ziran euskaldunei begi txarrakaz begiratuko neutsela, zerren Portunek, kristinau bizi eta il nai gen duan guztiok iraindu genduzan Aitz barrenen. —Iaun zerukoak saritu zaizala, Arnoldo —Arnoldo zaldun leiñargia —esan eutsan Adalbaldok — itxi bear deustazu neure besoetan estutu zaidazan. —Prankotarren besoetan ez naz egundo egon, baiña, ez zara zu besteak langoa: zulango gizonakaz adiskide izan nai dot: erdu ona. Iagi ziran biak besoak zabalik, eta bata bestearen kontra estutu eben alkar, Amando eta Riktrudis pozezko malkoak ezin gorderik egozan bitartean! Ze laurka ederra! Gizon bizarzuri ainbest e urtekoa, arrazarik zarrenetakoaren aurkeztaria, bere egun luzeak prankotarrakaz gudetan igaro zituana, prankotarrak ildako mutill eder maite bire gurasoa, prankotar gazte baten besoetan, biak siñismen batekoak eta itxaropen batekoak ziralako! Eta oraiñ gogoratuten iat, esan barik nengoala, Adalbaldo gizon gazte eta guztizko ederra zala. Ogetamarrenbat urte inguru eukiko zituan; andia zan, baiña ez lodia; ardatze baiño lerdenagoa; ule gorrizka eta begi urdiñ argi eta bizien iaubea; eta eute bigun ondo eg iñakaz iantzia egoan. —O! —ziñoan Amandok — Iaungoikoak ekarri zaitue gaur alkar ikusi eta ezagutu daizuen. Biok izango zare nire laguntzailleak emendik aurrerantzean, gizon guztiak bear daben bata besteaganako maitetasuna erakusten. urteetan nabill arime n billa, alderdi guztietan gomutaratuaz Kristoren esana: hoc est praeceptum meum ut diligatis invicen: au da nire esonde eta agindua, au da beste eginkizun guztien sustraia: maitetu egizue alkar. Maitetasunean ezagutuko gaitue gizonak Iesusen ikasleak gare an edo ez. Eta iñor badago erantzuten deustanik maitetuten dituala aide, adiskide eta erritarrak, baiña ez etsaiak, esaten deutset barriro: ez da ori naikoa, ori edozeiñek egiten dakiana da, orretan irabazirik ez dago, arerioak maitetu bear dituzue Iaungoi koaren izenean, Iaungoikoagaitik, diligite inimicos vestros; bada ori da, Done Gregoriok dirauskunez, maitetasun egiazkoa. Erakuste zakona da au, ez da danentzat ekersituten erraza, biotzaren erdian, Arnoldorenean legez, zauri zarrak dagozanean; baiña ainb at onkai geiagokoak izango zare. Laguntzat zaukadaz biok gaurtik aurrera, oraiñ artean baiño bere lagun obetzat, eta bat orrek be aldeko urietan, eta beste orrek baso basterreko txabola eta mendi gaillurreko etxetxoetan, esan bear dozue zeruko oiarzun gozo batzuen antzera: diligite inimicos vestros! —Baiña, iauna, Euskal Erriak ostu iakozan lurrak eskatuteko araudea galduten ez dabela. —Euskal Erriak ezer galtzen ez dabela. Iaungoikoaren legea zuzen zuzena da, eta bakotxari berea emoteko agintzen dau. A! Maitetasuna sartzen bada biotzetan, bereak eta geiago emongo iakoz auzokoari, gogo guztiagaz. —Bada orduan, neu izango naz lenengo prakotarrentzat maitetasuna erakusten, arima barruan daukadazan atsekabe guztiak itota. Gaizkiesalen batek esango dau ez nazala ni euskaldun ona, eta au samintasun barri bat izango da niretzat, bene benetakoa gero! besteren batek zoratu egin iatala adierazoten emongo dau; baiña ez da ardura, gure legeak agintzen daben ezkero. Amando iauna, lagunduko deutsut or ain artean baiño geiago eta obeto. —Baita neuk bere, nire itundari on eta antxiñakoa —diño Adalbaldok —. Maitetuten ditut gizon guztiak, eta erakutsiko dot neureen artean, zein maitagarriak diran nik ezagutu ditudan euskaldunak. —Eta Aitz barrenean irai ndu zenduzana bere maitetuko dozu? —Baita ondo. Zergaitik ez? —Eta zugaz aztuta gengozan, Riktrudis —iarraitu eban Abandok, beste aldera birata, geroago eta ugariago etorkozan malkoak gorde nairik —. Zer dirauskuzu, alabatxoa? —Nik, iauna, besteak bes te. Aspaldian ezagututen nozu, eta badakizu gizon guztiak alkar maitatuteagaitik, poz pozik neure odol guztian emongo neukeana. Adalbaldok, Riktrudisen aotik berba onek entzutean, lenengoan baiño biziago, zakonango eta maitaroago begiratu eutsan neskatil leari; eta oni prankotarraren begiradea ikusi ebanean, larrosa gorrien ederrak urten eutsen matrailla gaiñetara. —Benetan? —esan eutsan bere Aitak. —Ain benetan eze —erantzun eban alabeak, bera begira eta eskuakaz zer egiñ ez ekiala — prankotarrak eta gu adiskide izateagaitik ontxe emongo neuke neure bvizitzea. —Eta zeiñek emoten deutsu gurari sutsu txalogarri ori? —Zeiñek? Iaungoikoak. —Andiak dira Iaunaren gauzak —esan eban Amandok, bere malkoak gorde barik. —Andiak dira euska ldunak, geitu eban Adalbaldok! Arnoldok ez eban ezer esan geiago. Iñoren malkoak ikusi zituanean, bereak agertuko ete ziran bildurrez, danei erdi agur eginda, abiau zan etxeruntz, bere alabea alboan eroiala. Andik laster urten eban Adalbaldok bere Aman doren etxetik, an egon ziran Aita alabak zeintzuk ziran ondo iakinda gero. Arnoldo zan, apezpikoaren esanez, gizon burutsu, on eta euskaldunen artean eskubide andikoa; Riktrudis euskal mendietako aingerua. Eta aingeru onen irudia bere biotzaren erdian eroi an dukeak, bakartadean gurtuteko asmoagaz, ia ia siñisturik aingerua zala ezagutu eban euskaldun emakumea, eta aingeruen artean ederrenetakoa. Riktrudisek, bere aldetik, gogoan eruan eban dukea, esanaz bere artean, barru barruan, eta ixill ixillik: orixe bai dala gizon bat ona... eta ederra! VI – BIDEZ BIDE Ona izango da irakurleari esatea, orain artean paperean ipinten ditudan gauza danak udabarrian gertarikoak dirala. Seireun eta ogetamazortzi garrengo Maiatzak egun batzuk eukazan ondiño. Zerua garbi eta ederra agiri zan; sasi masustak loratan egozan, garauren bat gorrizkatuten asirikoa erakutsiaz; loratan sagar zugatzak, bedarrez ondo iantzirik muno eta zelaiak; bedar artean zuri, ori, eta gorri, mueta askotako lora txiki eta andiak, eta mailluki bat edo beste; sasitik sagastira eta adarrik adar, egaka, gasupaka, txio txio bigunetan, txori bizkor urduriak; mendi gaillurretan beorrak; egaletan, artaldeak eta bei batzuek, eguzki epel a artuaz bedar ianean. Baso itzalean mika zarren kurriska garratzak entzuten ziran. Baoian, baoian Adalbaldo, gaur Olabaratze esaten iakon erritik zear, bide zior batetik bera, Urotz eskumataruntz eta Ustaritz ko basoak eskerretara itxita. Ez eutsan duke ak ezeri iaramonik egiten. Ondoan, nastean, laiñotan legez geldituten iakozan ikusten ziran gauza danak: beste izate bat eukan gogoan, agiri ez zan izate bedeinkagarri bat, euskal mendietako aingerua. Osterantzeko gauza guztiak aingeruaren edergarriak, ert zak, barrenak eta egalak ziran. Baoian, baoian tapa tapa gure prankotarra, Amespetsutik berutz etorren errekatxo batek bidea ebagita itxi eutsanean. Asi zan alde batera eta bestera begira, errekatxoa nondik ondoen igaroko eteban iakin nairik, eta orduan ik usi eban, esker aldean, intxaur zugatz azpian iarrita, narruzko zorro bat aurrean, eta zekaleagaz egindako ogia eta zeziñ egosia eskuetan eukazala, gizon mots, narras, traskil, motroillo, ipurlodi bat. —Aiskidea —deitu eutsan Adalbaldok — ondo al noa Kanb o aldera? —Bai —erantzun eban besteak, zirkiñik egin baga, eta kopau batean lau ontza ogi baltz aoan sartuaz. —Eta ez al da emen zubirik erreka onen gaiñean? —Or goragotxoan billatuko dozu. Adalbaldok ikusi ebanean gizona aiñ zabar eta desbegiratua, itandu eutsan, zein zan iakiteko gogoagaz: —Zetan zagoz zeu emen? —Beizaiñ. —Nongoa zara ba? —Mendiolako morroia. —Mendiolakoa? Arnoldorena? —Bai. —Eta Riktrudisena? —Baita. —Etxera zoazenean, bada, emon eikeozuez neure izenean gorantziak, eta Riktrudisi esaiozu ez nazala beragaz aztuko. Lopek, bada Lope Nagi zan beizaiña, baietz erantzun eutsan buruagaz: aoa bete betean eukan zeziñaz eta ogiz. Ioan zan Adalbaldo bere bidean, eta Lope, bere mandxubea amaituta errekan dxangada bat ur edan ebanean, etzin zan zilbotaz gora, zan aiña luze, zorroaren gaiñean burua ipiñita. Baiña ez eban era orretan egon andirik egin. Agertu zan laster, prankotarrak ekarri eban bidetik bertatik, euskaldun gazte azkar bat, sendokotea, begir ada gogorrekoa, agintari itxuraduna. Gezi, aizkora eta eizerako tresna guztiakaz etorren. Gelditu zan piska baten Loperi begira, eta zein zan ezagutu ebanean. —Aup! —deitu eutsan. Iaso eban burua Lopek aupadea entzun ebanean, egon zan piska baten begir a eta ezer ikusi eziñik, argiari begiak ondo ipiñi ezin eutsazalako, eta ezagutu eban zein zan deitzailea. —Zu bere emetik, Portun? —erantzun eban beizaiñak. —Bai, eta eu ikustera. —Ni ikustera bai —esan eban morroiak barre antzean — Mendiolako alaba bakarra banintz, ez dot esaten baiña... —Eta zergaitik ez eu ikustera? noizean beiñ adiskideak ikustea bere otute iat niri. Onetan eldu zan Portun Lopeganaiño, ezarri iakon alboan, atera eban kurkubita azalagaz egindako ontzi bat, eta emon eutsan Loperi, esanaz: —Artuik eta edan eik beintzat ardaoa. —Milla aingeru ederrak! Ez dator oraintxe txarto txarto ardaoa —esanda, oratu eutsan Lopek esku baikaz ontziari, eta dxanga, dxanga, dxanga, sartu eban urdaillera orain pitxerdi esango genduekean aiña bai. —Baiña, mutill, ezadi ito, zaskel ori. —Ito, diñozu, ito —ziñoan Lopek, arnasa andi bat artuaz, ezpanetatik kurkubitontzia kendu eutsanean — etxat ez niri ardaotan ito bearrik gertauko. —A! Sabelontzi astoa! Gizonak, edanza lea izan arren, ito egin bear al iok ba ardaotan? —Esakera bat da ori, iauna; baiña beste toki baten itotekotan, obea da ardaotan itotea. —Beti ago i ardao edo sagardao egarrian. Ez al deuek etxean nai aiña emoten? —Nai aiña! Nai aiña! Ez da urrik em on bere. Eta arritutekoa eta mingarria da gero au gero. Beste morroi guztiai neurri barik emoten iake edaria. Mendiolako iauregian: neurri bakarrik neurtuta. zer deitxozu? —Moskortu egingo az eta... —Moskortu! Izten al dabe ba moskortuten ba? Upalategi ra sartzen bere ez deuste izten da. Eta txarren txarrena etxeko andre gaztea da. —Zein? Riktrudis? —Riktrudis. —Txotxo gero, begiraikek gero zer esaten dokan. Beste beiñ entzuten beustat Riktrudis txarra dala, sustraietatik aterako uat eure min luzeo ri. —Baiña, ez zaite aserratu, iauna. nik esan nai nebana da iardulea dala gure etxeko andratxoa. Ardaoa geiegian ez dala ona, bera urzalea da eta, arimearentzat kaltegarria dala, gizontasuna galduten dotala, au dala, ori dala, neure onagaitik esaten deu stala, eragin beti. —Bai eta ondo eragiña. Ilango buru gogorrekoari, eragin eta erabilli eginda bere, etxakue berealangoan sartuten egia. Ik beintzat ez dok ondiño ikasi neurrian edaten, entzun alak entzunda bere. —Neurria zelangoa dan. Nik neure gogoagaz neurtuten dot eta. —Eta ire gogoa bein berez ase. Baiña neuk aseko auat, neuri gauza batzuetan lagunduten badeustak. —Lagundu, iauna? Bai, bai, bai. Lan andi andia ez bada... Zu niretzat beti zian zara emoillea eta ni emoilleen alde nago betil . —Lanik baperez, alperra. Mendiolako barriak neuri noizean bein ekartea, eta neureak, bear bada, Riktrudisi eroatea. —Ori baizen ez bada... —Orixe bakarrik. Eta gero ardaoa edop sagardaoa edo nai dokana ugari, zerbait egiten deustakan bakotxean. —Tximista tximistea! Olangoak dira gizonak, olangoak. Portun, agindu eidazu niri edozer gauza; gorputz eta arima naz zeurea. —Lenengo egin bear deustakana da, etxera oanean, goranrziak emon Riktrudisi, eta ikusi ondo zelango arpegia ipinten daben berak. —Orixe berori esan deust bere batek bere: Arnoldo eta bere alabeari gorantziak emoteko. —Beste batek? Zeiñek? —Ez dakit nik bere izenik; prankotar gizon eder bat zan. —Prankotarra! Non billatu dok? —Ementxe zear ioan da. Baiña zergaitik ipinten do zu aiñ arpegi aserrea? —Nora ioan da? —Kanbo aldera ondo ete doan itandu deust. —Noiz zan ori? —Ez dakit bada nik. Orain ordu bete inguru edo... —Arraio, arraio, arraio zikiña! —Baiña zer iazo iatzu...? —Nondik etorren? —Iangoikoak badaki. Azkaindik edo, Uzelaitik edo, Saratik edo: bide onek toki askotara ioten dau eta. Bear bada Mendiolatik? Baiña ez, Mendiolakoentzat eskumunak emon destazanean, beste tokiren batetik etorriko zan. —Ederra zala diñok? —Ederra? Gizon g itxik bardinduko daben gizakoa. Zeu baiño piskaren bat andiagoa, azal garbi zuriduna, zerua baizen ederrak diran begi ederren iaubea. —Zelango bizarra eukan? —Bizarra gorrizka samarra, ondo orraztua. —Tximista gorria! Bera balitz! —Zein, iauna? —Lope, eidak ik esandakoa, eta etxak damutuko. Ozinbeltzen badira gero bildotx onak bere. —Bai, iauna, badakit... eta guztiz zalea naz. Iagi zan Portun lurretik. —Non ikusiko gara biar —itandu eutsan Loperi. —Biar bere, iauna, emen edo. Ni ez naz s oroetan lan egiteko osasun onekoa bere eta, gogotsu gogotsua bere ez da, mendira bialduten nabe geienetan. Artu eban Portunek Adalbaldok eroan eban bidea bera, baiña lau oiñkada egiñ baiño lenago biurtu zan Lopeaganontz, eta esan eutsan: —Emon gero Rik trudiseri prankotarraren eskumunak eta entzun ondo zer esaten daben. —Bai, iauna, bai, eta, izango al dogu biar ardaorik? —Ekarriko deustat kok egin arte edateko aiña. —A! Ze ona zaran! Emen egongo naz ni egunetik laster. —Or egongo az i bai, moskorrondo baldres ori —ziñuan Portunek beretzat, bere bideari itxi baga. eta beste gogamen bategaz oinkadak zolituta, aopean esan eban: ai bera balitz, eta atxituko baneu! Lopek ostera, barriro etzin baño lenago, baziarduan bere artean: «euretzat iaok, Ozinbeltz, or aurrean ioan dokana: bizkorra ez bazan bera! Motza eta gauzak esango ditue nigaitik baiña, ezagututen dot nik zeiñ zer dan eta zetan dabillen». VII – EUSKAL ETXEA Gure egunetako euskaldun zengle eta pinporte asko ezlitzetekez guztiz erara biziko Mendiola zan lango iauregi batean. Arri mailla bi igonda sarten zan etxez kanpotik ango sukaldera. Andia zan, baiña ke zulo baten azpian egoan dana. Alderdi guztiak keiak ondo baltzituta eukazan, diz diz egiteraiño. Orma alde batean egoan iosita, eta bertan tolosturik, iatordurako anka baten gaiñean ipinten zan ixilura andi bat, gauza ona, batez bere negurako; ixilur orren ondoan zotzez, ziriz edo taketez beterikako argi mutill luze bat; eta or eta emen, burdiñazko topiñ eta galdara lurrezko lapiko, pedarra eta txangillak; oezko ganbela, txali eta kaikuak; eta beste premiñazko tresna batzuk ormetan esegita. Euskaldunak euren bizitzea sukaldean Ezkaratzean) egin oi eben. Sukaldean izaten ziran iostaldi edo olgeta guztiak, sukaldean esaten ziran ipuiñak eta Aitorren egunetako kondaira egiazkoak, sukaldean iarten ziran, zurezko aulki batzuetanb, zar eta gazte, nagusi eta morroiak batera, anaitasun iaungoikozkoan, danak ontzi batetik iateko asmoetan, zurezko edo ogizko koillara banagaz. Udako egunetan, lotara baiño lentxuago, atari aldean egoten ziran kontu kontari. Baiña egozan lekuan egozala, ezagun izaten zan Mendiolan nagusi etxekoandrak zeintzuk ziran. Sukaldeko maia. Ondiño gure baserrietan batzuk badira. Maskelua, pert za, burni pertza. Batez bere Riktrudis. Eta ez bakarrik guztizko begiruneagaz toki egiten eutxelako; baita bere, eta geiago, bere banaitagaitik. Aiñ zan txukuna, aiñ zan garbia, aiñ zan begiratua, aiñ zan ederra, aiñ zan ona, aiñ zan burutsua, aiñ zan best eak ez langoa iaten, edaten, ibilten, itxuran eta izketan. Ez eban iñok esango mendian iaio eta mendian asia zanik. Egia da eliz gizonak erakutsi eutsezala gauzaren batzuk, baiña berezkoa zan geiena. Goizean Aitagaz Amandogana izan zan egunean, begoan Riktrudis atari ondoko iarri lekuan eserita, beste etxekoak eleai iaten emoten da beste arloetan ziarduen bitartean. Amandoren etxera ostera egin eban ezkerotik, egun guztian egon zan ganora bagea; edozer egiteko gurariagaz, baiña zeri oratu eldu) e z ekiala; edozer lan asi eta bat bakarra amaitu barik; gauza guztiai ikutu, ezeri baketan itxi ez, io ona, io orra, ioan, etorri, eta zeregiñ bat bakarra bere arian eroan eziñik. Apal ondoa zan, illunabarra, damorrietarako orduan, eta Mendiolako etxeko a ndra gaztea damorriz betea gelditu zan, etxe aurreko zelai eta soloai begira. Eguzkia lurretik aldendu zan, eta bere atzetik itxi eban argitasun apurra baoian bere ondoren, Amaren atzetik umeak ioaten diran legez. Soloetan lanean arloturiko ienteak eta men dietako artzaiñak etxeratu ziran. Basarietako ugaziuen klinklon, klin klona baiño beste zaratarik ez zan entzuten. Riktrudisen burua baebillen nonbaiten, Mendiolatik urriñean: bere biotzak samurtasun andi negargarrizkoren batzuk euki bear zituan, bada begi biak malkoz beterik euskazan. Baiña bere burutasun guztiak kendu eutsazan Lopek ekarri eutsan albista batek. Betorren Lope iauregi ondoko aberetxetik arrasko bat besapean ebala, eta etxeko andratxoa bakarrik eta erara billatu ebanean, esan eutsan: —Zuretzat, Riktrudis, gorantziak emon deutez. —Gorantzika? Zeiñek? —Ozinbelzko Portunek. —Eta nok emon deutsu zuri olango gauzak niri esateko eskubidea? —erantzun eban neskatilla onak, ez gogor eta betosko illunagaz, ez bada Loperi erakuste on bat emoteko asmoan. —Ara ba —iarraitu eban morroiak — nik ez neban uste gauza txara edo tasekabezkoa zanik, Eta ez batek bakarrik gero, bik emon deustez gaur gorantziak zuretzat. —Bik? —Bai, andrea. Lenengo prankotar gizon eder batek adierazoten emoteko e san deust zeugaz ez dala aztuko, eta gero Portunek. —Prankotarra eta Portun nun ikusi dozuz? (Bizi biziro). —Neu nengoan tokitik ioan dira biak. —Alkarregaz? —Ez, andrea: prankotarra lenengo eta gero Portun, atzetik. —Erbestekoaren billa? —Aren billa edo... —Alkarren urrean ioan dira? —Ez andrea. Ordu bete geroago izango zan Portun. —A! Ez eben geiagorako astirik izan. Euren eginkizunak amaituta, inguratu ziran atari aldera, banaka banaka, Arnoldo, andre Luzia, eta Pedro Mari eta be ste ogitukoak, oeratu baño lenago aize pixka bat arteko ustean, ipuiñ bat edo beste entzunagaz batera. Baiña Lopek ez eban geiagoren bearrik. Prankotarra aitatu zaneko, ikusi eban Riktrudisen bizitasuna, eta baita ezagutu eban etxeko andratxoaren poza, Por tunek atxituko ez ebalako. Naikoa zan, eta ez eban ate ostean itxiko igarritakoa. Ez orixe! —Ia —agindu eban Arnoldok, guztiak batu ziranean —, ia, Pedro Mari, gaur iardunerako gogo andirik ez daukat eta esan eiguzu zeuk ipuiñ bat, asko dakizuz da. —Asko ez baiña, iauna, batzuk bai —erantzun eban Pedro Marik —. Txiki txikitatik olango gauzetarako guztiz gogotsua izan naz. gure aitonak gabero gabero eta gure Aitak bere iñoiz bai, esaten euskuezan antxinako euskaldunen gertaldi batzuk, asaba zarretatik aotik aora ikasirikoak. Orain gogoratuten iatana neure Ama zanari entzundakoa da. —Asi bada, asi —esaten eutsen morroi gazteak zarrenari. —Garai bateko egunetan munduan lamiñak ei ziran —asi zan esaten gure otseiña. —E? Zer ziran lamiñak? —itandu eut sen. —Lamiñak ei ziran gorputzaren erdi emakumeana eta beste erdian arraiñarena langoa euken izate gaizto batzuk. —Milla aingeruak! Eta non egozan bada? —zirautsan Ana Mari izeneko neskato zabal ogipeko batek. —Itxasoan batzuk ontziak ondoratuteko, i baietan beste asko, igarira ioaten ziran gizonak itotearren. Ereslari onak ei ziran, guztizkoak, baiña euren eresia entzuten gelditu ezkero, galdua ei zan gizona: pitinga, pitinga, konorta kendu, eurakana eroan eta ito egiten ei eben edozeiñ. Eraldi batean oso ugaritu ei ziran Bizkaiko Arrati aldean dagon Lamiñ erreka deritxon ibaitxoan. Alango Iaungoikoaren zigorrik ez ei da ikusi. Ez ian, ez edan, ez lo, ezin ei zan ezer egiñ. Koipatsu bat gertauta iaterako asmoan zengozanean, «dsaust» sartzen ei zan etxe ra leiotik barrura, eta sapo bat botate ei eutsun koipatsura. Ardao edo ur edo esne piskat aora eroateko adiunean, «dsaust» lamiñea ke zulotik bera, eta sapo andi zikiñ bat ardaora, edo urera edo esnetara. Lotara sartzen ziñan orduan, daun daun atea: —zein da? eta, —lamiñea! —Zer bear dozu? —Eregizu ate ori. —Zetarako? —Eregiten ez badozu, zure errukaria. —Eta eregi egin bear, eta antxe, beragaz, gozieko orduetaraiño ikaraz egon bear. —Baiña, ez egoan norbait lamiñok beiñ onetatik kenduko zituanik? —itand u eutsen ostera bere Pedro Mariri. —Zein gero? —erantzun eban onek —. Gizonik indartsuenak adore baga geldituten ei ziran lamiñak ikustean bakarrik, eta ez ei zan iñor azartuten euren kontra ill edo bizi iokatutera. Erri askotako ienteak, goseak, egarriak eta bildurrak amaitu bear ei zituan.Bein baten etorri zan Euskal Errira kanpotar on bat, eliz gizona edo olangoa, paparretik bera kurutze eder bat ebala; eta kanpotar orrek esan ei eban berak ez eukala lamiñen bildurrik, eta kurutzearen izenean kenduko zi tuala lamiñok gure lurretatik. Iñok ez ei eutsan siñistu, baiña alan bere, gizona ikusi ebenean ain ausardi andikoa, danak gura ei eben euren etxera eroan. «Zatoz gurera» batak eta, «zatoz gurera» besteak., ten ortik eta ten emetik soiñeko guztia bere zati tu bear ei eutsen. Sartu ei zan bada etxe batean, eta bere atzetik ienten andia. Baeidagoz, baeidagoz, ikaraz guztiak kanpotarrori izan ezik, eta oso gautu zanean danentzat ianari apurren bat ipinten egozala, daun daun atea. Emen dira! Galduak gara! asi ei ziran danak. Kurutzedun orrek, ate ondora ioan da, —zein da? itandu ei eban. —Lamiñea! —besteak kanpotik. Eta orduan kurutze donea esku batean artuta atea edegiaz, esan ei eban eliz gizonak: «alde onekoa bazara, sartu zaitez ordu onean; baiña alde txarr ekoa bazara, kurutzean ildako Iaungoikoak ondatu zaizala inpernuko leize zuloan». Eta au esanagaz batera, txilioka eta uluaka iges egin ei eban lamiña orrek eta etxe atan ez ei zan geiago besterik agertu. Iazoera au iakin zanean barriz, beste etxeetako giz onak asi ei ziran kurutzeak egiten, arrizkoak, burdiñazkoak, eta argizarizkoak bere bai. Arrizkoak bide kurutzetan ipiñi ei zituen, burdiñazkoak mendi gaillurretan eta argizarizkoak ate eta leioetan enplata. Ordutik aurrera ez ei da ikusi lamiñarik gure lu r eta ibaietan. Ipuiña amaitu ebanean, kolkotik olezko kurutzetxu bat atera eta mun egiten eutsan Pedro Marik. —Guzurra dirudi gero —ziñuan Lopek — olango piztia txarrak munduan egon bear dabela. —Eta guzurra izango da, asi zan esaten Riktrudis, lamiñ en ori beintzat. Irudipen bizidunen batek asmaurikop ipuiña izango da ori, baiña bere erakutsia badauka. Orrek esan nai dau kurutzen doneak inpernuko gaizkin danen kontrako indarra daukala, bertan, kurutzean, gure Iesus maitea il zalako: esan gura dau gaiñ era kurutzean ustekida andi bat euki bear dogula, eta kurutzetarrak, naiz eta euskaldunak izan ez, izan leitekezala maitegarriak, kanpotik on egitera etorri zan eliz gizon ori legez. —Baita beste zerbait bere esan gura deusku: —gaiñeratu eban Arnoldok— ezergaitik bere ez dogula aztu bear aitona zarren ekanduakaz. Iaungoikoak daki noiztik asi eta Berberak daki zergaitik, bada emen ez dakigu, euskaldunak, itxaropenik onena legez, Lauburu edo kurutze bat eroan dabe beti guda guztietara, aidean giz onen buru gaiñetik, danak ikusi eien ondo, eta berari begiratuta indartu eitezen biotzak eta gogortu besoak. Euskaldunena izan da beti kurutzea Laubururen izenagaz, euskaldunakgandik, eta gure auzoko kantauritarrakgandik artu eben erromatarrak Lauburua. Be rak gorde genduzan gatx askotatik geuk ezgenkigula, berak lagunduko deusku aurrerantzean bere, beragan siñisterik badaukagu. Arrats atako bigira, billera edo batuerea amaitu zan, eta iagi ziran danak oiari epel aldi bat emoteko gogoagaz. —Gure Riktrudi sek asko daki baiña —ziñoan ortz artean len aitaturiko neskatilleak — ez dakit egiaz ez ete dan lamiñen ipuiñ ori. Neuk kurutzea badaukat eta... Uste orretan sartu ziren beste otsein guztiak bere euren oietara, iñoiz baiño obeto buruen gaiñean kurutzea eg iñaz. Baiña bazan Mendiolan aiñ gozietik oeratu ez zana norbait. Riktrudis, bere gelatxoan, oitura eban legez barruari astertu bat emoteko gurarian, iarri zan belauniko kurutze andi baten oiñetan, adiuneko nasteak zuzendu eta garbi ipinteko uste on bateg az. Ai! Ezin eban gauza bat baiño besterik gogoratu. Beti bat! Iesus kurutzekoa! —ziñuan— Iesus laztan zauriz betea, ez dedilla galdu nire arima Zuk zerurako sortu zenduana, ez eidazula itxi galdubidean edo esetsian iausten, Iauna. Zu gura zaitut gauza guz tien gaiñetik maitetu. Etsai gaiztoak ekarriko eban beste gizon ori gaur nire bidera, plageak bialduko eustazan Adalbaldoren gorantziak Loperen bitartez... Iauna —iarraitu eban negarrez aspertualdi bat egin ostean — gizon ori ez da gaiztoa, Zure legezalea d a, Zure bake gozoa nai dau berak lurrean, Zure maitetasunagaitik urkatuko litzatekeala uste dot. Eta, gaiñera, ondo begiratu ezkero, ez deitzot gauza okerra dana eskumunak ezagun bati bialdutea... Baiña, neu naz emen txarra, neu, neu! Egun guztian euki dot neure buruan gizon orren gomutea, eta bere gorantziak emon deustezenean taupada andi bat egin deust biotzak, neuk gura neban gisara ulertu dodalako gorantziak bialdutea. Ai, ene! ai, ene! Arren, Iauna, ez naizula itxi Zure eskutik... Ez ete dau bera Portu nek atxitu bere bidean. Ez ori, neure Iaungoikoa, ori ez! Bera ona da eta, berak erruki ez dauka eta. Ni naz emen erruduna. Beti lengora eta beti lengura ioakit neure burua. parkatu egidazuz, Iauna, nire argaltasunaren utsegiteak. Damu dot, iauna, damu dot biotz guztitik... Ai, goizean banengo Amandogaz autorrera on bat egiteko! VIII – AMESAK ETA EGIAK Urrengo goizean egun usaiñagaz batera urten eban iauregitik, eta eguzkia bideak galdatuten asi baiño lenago etxeratu zan Riktrudis. Pozez zoratuten egoan, ezagututen dogun leio baten ondoan, altzoan iosteko zapi batzuk zituala. Ez zan gitxiagotarako bere. Gabeko gogamenakaz ez eban arimako garbitasunik galdu; ez ziran plagearen gauzak izan. Egundo alangorik! Ez eutsan bada Amandok esan, Adalbaldo eta bera, Riktrudis, alkarrentzako iaiorikoak legez zirala, eta biak alkartutea errientzat guztiz ona izango litzetekeala? Prankotarrak euren nagusi bat euskaldunagaz ezkonduta ikusi ezkero —esan eutsan Amandok — euskaldunai obeto begiratuko deutse; eta euskaldunak, Arnoldo izen andikoaren alabea eta Adalbaldo bat eginda ikusitakoan, ez dira auzokoen kontra aiñ amorratuak egongo. Baña ori gauza andia zan! Ainbat andia! Gizaldi luzeetan alkar ikusi eziñik egozan arraza biak, batak bestea ondatutea baizen beste gauzar ik gogoan ez eukan erriak, alkartu! Eta ona zana ezin ukatu zeitekean. Gizon guztiak aita baten semeak baziran, zerurako iaioak, danak anaiak legez bizi izatea bidezko gauzea zan. Batak besteari egitada txarrak parkatuteko agindu baeban Iesusek, alkarri parkatu bearrean egozan euskaldun eta prankotarrak. Berak, Riktrudisek, prakatuko eutsan edozeini edozer gauza: berez iatorkon mundu guztiaren adiskide izateko gogoa. Baiña, ezkondu! Olango gauzarik etxakon iñoiz bere gogoratu, eskabide andiak izan zitua n baiña. Eta ori aitak eta amak eurak, noizean beiñ ezkontzea aitatu eutsela gero, eurak zarrak egozala eta. Aita zaindu, amari poz emon, morroiai gauza onak erakutsi: besterik ez eban gura izan. Gizonak ikusteak berak bildurra eta ikarea emoten eutsan, eta Portunek beste guztiak baiño geiago. Alanda guzti bere, Elizearen onagaitik eta errien bakerako, gurasoen gurariko bategaz alkartu bear izan ezkero, ezkontzeko doskañia bear bazan, eskondu egingo zan. Baiña Adalbaldogaz ezkontzeko doskañi bearrik ete eukan?... Zer ekian berak? Bai edo, ez edo... Olango gauzetan ez zan egundo ibilli eta. Adalbaldo gizon ona irudito iakon, tint ona; argia bere bai, baita; itxurazkoa, guztiz itxura ederrekoa; lerdena eta liraiña eta aukerakoa: besterik ez zan lango gizon a. Eta Adalbaldo izan ezik besteren bategaz ezkonduko ete zan? Ez, orixe ez! Ezta, ezta lurreko ondasun guztiak gaitik bere. Eta gurasoak aginduko balebe beste bat senartzat etxera ekarteko? ai, ene! Iaungoiko maitea! Olango gauzarik ez ete eutsen aginduko. Maite baeben itxi eioela bake bakean, ezkontzea nai eta nai ezko gauzea ez zan eta. Gaiñera, Amandok ziñoanez, Adalbaldo Riktrudisentzat ondo etorren gizona zan, Riktrudis Adalbaldorentzat gizako emakumea. Biak ondo alkartuko ziran, biak ondoen lagunduko eutsen apezpikoari eginkizun Iaungoikozkoetan. Eta baeukan eliz gizon nagusiak laguntasunen bearra, bada Auñemendiko euskaldunik geienak fedegabeak egozan oraindiño. Ez alan beste euskaldunak, Iaungoikoari milla esker. Naparroako erriber a aldean, berak, Riktrudisek entzuten ebanez, Iesusen barri onak erakutsi zituan Done Paulo Ientientzat Bialduak, kristiandadeko lenengo urteetan; Done Saturninok Iruñan, irugarrengo eunkidan; Done Bizentek Daxen eunkida orretan bertan, baiña aretarikorik ez zan mendietaraiño eldu, eta zerbaiten susmo eta zurrumurrua baiño asko geiago ez zan iakiñ orduan basoerri basterretan. Geroago, pixkaka, pixkaka, sartu zan Auñemendiñ zeruetako argitasuna, eta oraindio ez gara kristiñauok aiñ asko. Alan bere ez dauka A mandok bear lekua makala. Euskal Erriko alde onetara etorri zan ezkerotik, bere gorputzari atseden bat ez deutsa emon. Io ona eta io orra, etxe batetik urten eta bestean sartu, batari on bat egin eta besteari obeak esan, or baselizatxo bat ipiñi eta emen l anerako lagun barri bat billatu, oni erakutsi eta ari burubide gaiztoak kendu, aserreak baketu, argalak indartu, gaixoari sendagarri onak emon eta biotzetan asi onak bota. Ez eukan edozelango buruaustea! Eta beti laguntasunen billa, Iaungoikoaren izenean . Zer laguntasun emon eikeon berak, emakume indarbagako zirzill batek, Amando gizon andi doneari? Zer egin daiket nik? —ziñoan—. Ez naz izan urria al dodana egiten Iesusen izena ezagutua eta maitetua izan dediñ: orretan igaro ditut oraiñ arteko egunak: neu re ezagun eta adiskideen artean alegiñak egin ditut nik, eta aurrerantzean bere zerbait egiteko gogoa daukat. Ori bai, ori da neure marrea eta. Baiña, zelan urten neike nik neure marratik kanpora? Erri guztiari agergarri on bat emon bear iakola diño Aman dok. Ai, Amando, Amando! Agergarri orrek euskaldun askoren uko eta pukoak ekarri leikez nire gaiñera eta neure etxadi guztira bere bai. Orixe da miñik andiena emongo leuskidana, neure aita eta neure amagaitik zerbait esatea. Esan daiela nigaitik gura daben a, ezaindu daiela nire izena, il naiela ni, gura badabe; baiña itxi daiuela bakean nire gurasoen izen onari. ain dira onak! ain ditut maite!... Banabill ni nunbaiten, Adalbaldogaz alkartutea ondo izango litzatekeala esan deustelako beste barik. Zer dakig u berak gurako leukean edo ez?... Zeiñek ete dakiz ondo biotzaren legeak! Areñegun esan baleuste niri prankotar bategaz ezkondu bearko nebala, zurturik geldituko nintzan, eta albiste orrek egun txar bat emongo eustan, eta gaur barriz Adalbaldo nigaz gogo ratuko ez balitz, miñ andi bat artuko neuke biotz barruan. ai, neure Iaungoiko maitea! Ez da emen gauza guztia zuzen zuzena, ez da garbi garbia, ez da dana Iaungoikoaren naigurea egiteagaitik eta neure erriaren onerako: badauka zatiren bat neure gogoak, et a ez txikiena. Ai, ene bada ta! Biar bere ioan bearko dot nik Amandogana. Riktrudis onetan egoala, sartu zan Andre Luzia gizategian, eskuetan kaltzerdi orratz zotzezko batzuk eta ardi ari zatar edo ule lodia eroazala, bada orduan euskaldunen soiñeko eta oiñetakoak emakumeak egiten zituen, abarkak izan ezik. Iarri zan bere alabearen ondoan, sartu zituan zotzean iausita eukazan orratzaldaera batzuk, batu eban atzaparretan ule jira bira, eta atzaparrak erabilliaz Riktrudisi begiraturik, esan eutsan: —Atorr a ori asteko daukanan ondiño, neure alabea? Zeiñentzat don berori? —Ana Marirentzat. Donibanak artean ez dau bear da... —Ez dau bearko; baiña bear baleu bere, ez dakit amaituko ete eukean. I azan langillea eta igaroko lau egunetan ez don ezer egin gano raz. Ez dakit nik zer darabilnan. Riktrudis begi bietaraiño gorri gorri iarri zan, bere amak biotzeko gauzak ikusi baleutsaz legez. Etorri iakon gogarte guztiak esateko gogoa, baiña bildurtu egin zan. Zeiñek esan Andre Luzia bere alabeak begirune gozoaga z begiratuten eutsala prankotar bati? Amak ostera ez eukan buruan Riktrudisen usteko gauzarik, eta egin zituan itzak zerbait esateagaitik egin zituan. —Nik darabildana, Ama, nik darabildana. —Ez daukan esan bearrik, badakit eta... Odol barik gelditu zan Riktrudis au entzunda, Amak iarraitu eban arte. —Gauza guztiak zuzendu eta ondo ikusi naia. Bakea bear dala eta, alkarrenganako maitetasuna bear dala eta, or abill i beti. Nik neuk olango gauzak gizonentzakoak bakarrik dirala uste dot, baiña ez ionat ezer esango, badakit biotz onagaz egiten daunana eta. Edolan bere ez daukan oraiñ neketan egon bearrik nai euana atera euan ezkero. Ozinbeltz eta Erebi aldean ingurauriko gizonak, sakabanatu ei ziran, Arnoldoren esanak entzun eta gero, eta ez ei d a gudarik izango orain pixka batean. —Ez da bear bere, amatxo. Guda batek bere atzetik negar asko ekartzen ditu. —Ori ondo dakit neuk, iñok badaki. Baiña urteetan negarrez dagonak nai dau zerbait malkoen legorgarritzat. —Malkoen legorgarririk onena areiuai parkatutea da, amatxo. —Parkatutea! Neuk bere badakit parakatute ona dana, baiña, bazenki zenbat iruntzi bear dan! —Zerua gauza andia da, ama, eta zeruagaitik ori eta geiago bere egin bear. —Eta gaiñera parkatutakoan arro ago geldituten iatzuz, gaizto, petral, arimabagako batzuk dituzu eta. —Zeintzuk? —Prankotarrak. —Ez danak, ama. Atzo, aitagaz Amandogana ioan nintzanean, ezagutu neban nik bat, eta aoa bete betean esan leike, guztiz zala ona, arima samurrekoa eta kri stiñau zintzo zintzoa. Naiago neban zeuk ikusi bazendu, eta bere izketea entzun gaiñera. autortu euskun aspaldietako gudak prankotarrakgaitik izan zirala eta euskaldunakgaitik egundaiñoko gaizarik onenak esan zituan. Ia ba, aitak, besoak zabalduta, bere bu larraren kontra estutu eban eta. —Zein? —Prankotarra. —Prankotarra Mendiolako Arnoldok bere bularraren kontran estutu! —Bai, andrea. —Edo ez diñozu egia, edo prankotar ori gizon doneren bat da. —Ez dot nik egundaiño guzurrik esan, dakidala... —Benetan, benetan, bai, ondo diñon, neure alabea; ez don ik iñoiz guzurrik esan, baiña neuk bere ez dot iñoiz olangorik entzun. Zein zan gizon ori? —Portunegaz aserratu zana, Amando apezpikoaren adiskide andi bat Adalbaldo dukea, gizon argi a, edera, ona eta donea bere bai auzaz. —Ez deust niri ezer esan neure gizonak. Ez dakit nik egun oneetan emen zer dabillen. Euk biurtu ditun etxe onetako gauzak atzekoaz aurrera; euk erakuste eutsanaz otseiñai lanerako gogoa eta onbidea; euk emoten egun oro erakuste barriak eta arren gozoak; eu abill ezagun guztien artean Iesusen legea zabaltzen; eu az, diñoenez, inguruko landerrak dauken ongillerik andiena; eta euk eroango uanan Amandogana nire senarra. Ni baiño obea az, alabatxoa, Iaungoikoak gorde aial a eta. —Ez, ama, ez neban nik aita eroan, berak esan eustan niri, lagundu neiola. Eta ez eidazu niri ona nazala esan; neuk dakit nik zelango baltzuneak daukadazan ariman. —Baltzuneak! Ago ixilik, Riktrudis, ire baltzuneak besteentzat argitasun eta eder garri izango litzatekez eta. Itxi daiogun gauza orri eta esan eidan: zer egin zenduen Amandonean? —Ezer bere ez nik. Ioan giñan eta billatu genduan beregaz Adalbaldo. Amandok esan euskun bere antxinako laguna zala. Eta izketan eta izketan, apezpikoa, dukea eta gure aita, ezagutu eben alkar barru barrutik, eta alkarren lagun egin ziran. —Eta batak bestea bularraren kontran estutu? —Bai, andrea. Zergaitik ez? Askotan, urriñetik gaiztoa irudituten iakuna, urretik maitegarriena dala, iñoiz. Zeure ustetan Aitz barrengo burrukaria gizon txar, malzur, dongaren bat izango zan; baiña Amandoren etxean ikusi bazendu, gizonik doneena irudituko iatzun. Andre Luziak ez zituan Riktrudisen azkenengo itzak entzun. Bere senarragana ioakon gogoa. —Eta neuri aitatu ez —esan eban atseden txiki bat egin ondoan. —Nik uste neban aitak esango eutsula eta... —Zuk ez, zuk ez; aitak bada, aitak. Bakar bakarrik, oerako arrenak egiten gengozala. Zeruetan zagozan gure Aita bat esan eragin eustan gure areri o guztiakgaitik. —Eta gogoz erantzungo zeuntsan! Ez da alan amatxo? —Bai bada, beti legez. Nik beti egiten dot arren neure seme maiteak il zituenakgaitik. —Ara non, ama, agertzen dan zeure biotz ederra. —Entzuin, Riktrudis —esan eutsan andre Luziak , bere alabearen lusintxa oni iaramonik egin barik — parkatuko deustan lengoan gogortxu egin neualako, ezta? Neuk bere ona izan nai dot, eu legez eta aita legez. —Parkatu diñozu? Iesus, Maria eta Iosepe! Zer gero parkatu? Zeuk uste dozun baiño bere obea z ara eta... —Agur, gero arte. —Ama, beste gauza bat badaukat ba nik esateko... —Gero, Riktrudis, gero esango deustan; oraiñ beste zeregiñ batzuk daukadaz. Ara, aita ez dabill ondo, oian gelditu da gaur, eta zetan dagoan ikustera noa. —Aita ondo ez dagoala?... —Ez da ezer, ez da ezer —esanaz, ioan zan andre Luzia. eta ni bere beste gauza batera noa. IX – ZURRUMURRU GAIZTOA Egin, gizon zintzo eta errimeak, egiñ ondo, al dozuen giñoan zuen Sorterriari; ipiñi bere alde zuen biotza, zuen adimena eta besoa; igaro zuen bizitza guztia ainbeste maite dozuen Lurra ostendu eta gorde naian; estanda egin eta urkatu, bere izena izenik maitegarriena legez begiratua izan dediñ erbestekoen artean; baiña ez erritarren aldetik sari on bat itxaron. andia bazara, ezingo zaitue ikusi eta iango deutsuez azpiak zuek aiña ez diran gizonak; txikitxoa bazara, ezereztzat eukiko zaitue zistriñ, doillor, urruingarri eta billuts guztiak: ori izango da ezagututen zaituen danak zuentzat biotzaren erdian gordeko d aben saria. Izan leiteke, beta onaldi batzuetan, besterik eziñean eta ondamuz beterik, zuen egitadaren bat txalotua izatea, kanpotik; baiña ez da biltz barruan txalorik izango: an, tolostura artean gorderik egongo dira gorrotoak, eta urtengo dabe ondo deit suen eraldi batean, subeak trumoi egunetan edo saguzarrak ilunabarrean urteten daben antzera. Aitzaki txikiak bearko dira orretarako, uskeria bat izango da naikoa. Olan gertau iakon Mendiolako Arnoldori. andia zan bere izena Auñemendin, Euskal Erriari on ugariak egin eutsazan, irakurleak dakian gisan, adiskide asko zituan, uste zanez. Baiña usteak ustean gelditu oi dira sarri. Asi ziran ienteak ortik eta emetik bata eta bestea esaten: batzuk, lotsagaldukoenak edo biotzik baltzenetakoak, salkindaria zala Arnoldo; beste batzuk, alabea ezkontzeagaitik prankotarren adiskide zala, norbaitek, Mendiolakoa, beti izan zala arro andi bat, eta oraiñ, bera ezertarako gauza ez zanean, prankotarrakaz gudarik ez ebala nai, bere izenaren argitasuna iñok illundu ez eian. Eta zurrumurrua, Baionatik asi eta Aramitzeraiño zabaldu zan bereala, eta estaldu eta aztu eragin ebazan Arnoldoren egitada andi, ospetsu diz dizariak, odei matasa baltzak illargi ederraren erraiño gozoak estaltzen dituan gisara. Mendiolako iaunaren k ontrako salgaistak non nai entzuten ziran: au zana, ori zana, nik banekiana, nik esaten nebana, bere morroiakgandik iakinikoa zana: danak euken Arnoldoren izen garbiari loikeri apurren bat bota bearra. Baiña gauza bi agertu nai ditut emen: bata da siñism en gaiztoak zirala okerrenak Arnoldoren kontra; bvestea, andre Luzia eta Riktrudisegaitik iñok ez ebala ezer esaten: gizona ei zan erruduna: besteak gizonaren ioskaiñeak. Non ziran orduan Arnoldogaitik arpegia aterako eben adiskideak? iñondik ez ziran agiri. Askok, sinistu eben Mendiolakoagaitik esaten zana, gauza txarrak laster siñistuten dira eta; beste asko poztu egin ziran, siñistu ez arren, bada gizon bnaten kalteak askoren poza ei daroa bere atzetik. Baiña gizon guztiak ez dira txarrak eta siñiskorrak bere ez; eta bat edo beste iarri ziran orraitiño euskaldun gidari zarraren alde. Ondo ordu txarrean eurentzat: bada eurakgaitik bere esan ziran iñoiz entzun ez ziran lango gauzak. Ubero txotxinduta egoala aspaldietan bere; Pedro Mari ogipeko z uri guzurti bat zala, ugazabagaz ondo eukiteagaitik sudurra ebaten itxiko leukeana. Amando barriz, iakiña! mundu guztiagaitik ondo esaten ekiana zan, eta ganera zerbait aterako eban Mendiolatik bere elizetarako. Uberori barre egiten eutsen bere erako nagus iak; Pedro Marik ia arpegiko narrua galdu eban iai bazkalaurre baten bere lagun artean: zanbroz eta atzamarkadaz beteta ioan zan egun batean txera; apezpikoaren iakituri eta donetasuna ez ziran naikoa Auñemendiko euskaldunen artean sartu zan itxumena kentz eko. Gizona aldakorra da berez; baiña txarretik onera nekez biurtuten da, onetik txarrera erreztasun andiagaz. Orregaitik Ozinbelzko batzarrean Arnoldo euskaldunik onenentzat eukeen gudariak eurak, andik egun gitxira salkindari gaizto bat zala ziñoen. Nondik baiña urte ete eban Arnoldoren kontrako salgaista oker bidebagakoak? Ez da beti errez izaten, olango ipuin dongeak bere iturburu eta abia nun eukiten daben erantzutea, baiña oraingoan badakit nik. Portun eta Loperengandik etorren dana. Por tunek iakin ebanean Arnoldo eta Riktrudisek prankotarra Amandoren etxdan ikusi ebela, egonzan barriro Lopegaz lenagoko batean alkarregaz ikusi genduzan tokian bertan, Lopek esan eutsen Ozinbelzkoari bere gorantziak zertan artu zituan Riktudisek eta zelan p rankotarrarenak; eta ori izan zan naikoa, aora etorri iakozan biraorik ikaragarrienak esan eta gero, Otxoaren semea kurruka billa asteko. Bekian zelan emon zeitekean dxastadarik andiena Arnoldoren biotzean: euskaldun gaiztoa zala zabalduta, diruak edo andi naiak okertu ebala adierazoten emon eta. Orretarako gogoratu iakon errez eta ugari billatuko zituala laguntzailleak gudarako gogoagaz egozanen artean, Riktrudisen eskua ukatu iakuenean artean, Kristoren legekoak nagusitzat ezin ikusi zituenen artean, Arnol doren aginpideagaitik ondamuz beterik bizi ziranen artean, argitasun gitxiko iente siñiskorren artean. Eta asi zan io batera eta io bestera, ixillik eta ziñazkida baten aria eskuetan baleuka legez, orkoai eta emengoai aditzen emoten euskal lurrean sorterri saltzailleak egozala, norbere etxadia ondo euki ezkero besteen ardurarik ez eukela norbaitzuk, eta beste olango ipuiñak; autortuten ebala azkenerako, belarrondora eta iñori ez esatekotan, erri saltzaillea eta besteen ardurarik ez eukan euskaldun madarikag arria zein zan: Arnoldo. Eta zelan ekien askok prankotar agintari bat Arnoldo eta bere alabeagaz egon zala, eta beste askok Ozinbelzko batzarrean zer gertau zan ikusi eben, guzurrak egiaren itxurea eukan, eta egia balitz legez ebillen aotik aora. Astiune andian bear izan eban alan bere Mendiolako iauregiraiño elduteko. Morroiak bekien, baiña zelan esan nagusi etxekoandreari? Olango albisteagaz beragana ioaten ziranak zuzituko zitukean Arnoldok. guztiz ona zan, guraso bat zan danentzat; baiña bere izen ona ri geldi geldi itxi bear iakon. Baiña olango gauzak ez dira ixillik luzaroan eukiten, nai izan arren. edo norbaiten zurreztak edo lagunen arpegikeriak, edo umeen eziakiñak, edo ume itxurakoen iardun eta barritxukeriak, usterik gitxien danean kenduten deu tse estalkia eta orduan izaten dira ordukoak. Pedro Mari atzamarkadaz beteta etxeratu zan egunean erdizkako itz batzuk kanpoan entzun arren, ez zituan Arnoldok ezertakotzat artu; baiña bere iauregian sartuta, morroirik onenaren arpegi illun eta urratua i kusi ebanean, itandu eutsan, aita on batek seme maiteari legez: —Zer dok, Pedro Mari? Zer gertau iak? Eta morroi zarrari ezer esateko astirik emon baga, Ana Mari motsak ugazabari erantzun eutsan: —Burrukan egin ei dau, zeugaitik zerbait esan dabela e ta. —Nigaitik? —Bai, iauna. —Ez da, ez da, guzurra da, iauna —esan eban Pedro Marik, zer ziñoan ez ekiela — iausi egin naz, ara or zereko zerean. —Pedro Mari —iarraitu eban ugazabak — esan egidazu niri egi egia. Zer esan dabe nigaitik? Neuk bere zerbait entzun dot, eta ez deutsat iramonik egin; baiña oraiñ emen dakustanak argituten deust adimena. Betosko aserrea eukan Arnoldok au esatean. Begiratu eutsan Pedro Marik, eta ikusi ebanean bere nagusiaren bezintarte gogorra, erantzun eutsan: —Ez di ran gauzak, iauna. —Zertzuk? Begiratu eutsan otseiñak barriro, eta ugazabaren arpegian ezagutu ebanean nai eta naiezkoa zala garbiro erantzutea, esan eban: —Iauna, ez dau iñok siñistuko, ezin leike siñistu zeu ezagututen zauzanak, zergaitik... —Eroapenak amaitu iataz, Pedro Mari, eta euk bere amaitu egik bein. —Errisaltzaillea zarala zeu eta... —Eta? —Riktrudis ezkonduteagaitik prankotarren adiskide zabiltzala. —Zeiñek esan deusk? —Askok, eliza atean egozan danak. —Eta euk, zer erantzun deutsek? —Nik? Aurrean neukanari ukabilkada bategaz agiñak atera. Baiña asko ziran eta... Gaur arratsaldean orraitiño... —Eta ire aldekorik ez zan? —Iñor bere ez. —Beraz Mendiolako iaunak i baiño beste adiskiderik ez eukan? —Aldra atan ez iauna. —Eliza batekoa: toki askotako ientea etorten da mezara eta. Lotsea, bekaitza eta arimako samintasun sakon eta neurrigabea irakurri ziran Arnoldoren arpegian, berbakaz ezer ez eban agertu baiña. Otordua da eta iaizue, esanaz, igo eban man diotara eta an asi zan batera eta bestera bere gogamenakaz guda bizian. Mutik ez eutsan iñok atera: iauregi dana, illerria legez, ixill ixillean gelditu zan: ixillean morroiak ezkaratzeko aulkietan iarririk, zer esan ez ekiela; ixillean etxekoandrak, sok oren baten sartuta. Arnoldoren oinkada desbardiñak eta emakumeen zotiñ zizpuruen soiñua besterik ez zan ez ntzuten. Ilbarria sartu zan etxe atan: Mendiolako etxe iaun ospatsuren izen bedeinkagarria Euskal Errian il zala iakin zan. Nondik etorren eriotzea ? Zein zan iltzaillea? —itauntzen eutsan bakotxak bere buruari. Eta buru argikoenak laster erantzuten eben: eriotzea Ozinbeltz aldetik dator, siñisgaiztokoen eskuetatik. Eriotzea alda bada, edo gaixo aldiren bat? —ziñoan bere artean Arnoldok. Eta berbera k erantzuten eban: bai, eriotzea: erriak gisa orretan iarritakoan, ez dira berealakoan beste aldera biurtuten: urteak bear dira orretarako, eta ni ez nago urteetarako eta gitxiago bere. neure erri maitearen biraopean ill bear dot! Baiña nik ez daukat zerga itik lotsatu, eta gaur arratsaldean enprarantzaren erdiran urtengo dot, gizonik geien dagoan tokira, eta etxerik etxe ioango naz gaiñera neure bekoki garbia erakusten, eta ikusi bear dot oirandik nire berbeak surik eta biotzak irabazteko indarrik ete dauka n; iakin bear dot nire morroiari esan deutsena neure arpegira esateko ausardirik badauka iñok. Ugazaba olango burubideakaz ebillen bitartean, Pedro Marik artu eban aizkora bat, eta atariko zorrotz arri latzean asi zan zorrozketan. Aizkoreak arrian egiten eban otsa aitu ebanean, iagi zan Riktrudis bere lekutik, ioan zan Pedro Marigana, eta esan eutsan: —Zer darabilzu? —Ikusten dozu. —Itxizu bere lekuan tresna ori, eta buruan darabilzuzan gurari txarrai bere itxizuz. Zuk ez dozu gaur etxetik urtengo neuk esaten deutsudan agindura baiño bestera. Zeiñek uste dozu aterako ebala gure aitaren kontrako salgaista ori? —Ozinbelzko mozoloren batek. —Bada Ozinbelzko mozoloagana ioan bear dozu, eta esan nik diñodala berak egin daben kaltea berberak aguro desegin daiala, nik inoiz arpegira begiratutea gura badau. —Baiña areri etxako olango... —Ixo, eta ibilli azkar. Egun atan iñok ez eban otordurik Mendiolan egin, Lopek ez bada. Iauregiko guztiak negarrez egozan. Lope Nagik aberetxeko ate ostean bereg andu zituan iaki guztiak mauka mauka iaten ziarduan. Ugazabaren ardurakgaitik goseak ilten itxi bear aleutsan bada bere buruari? X – ONDORENGOAK Aurreragotxoan ipiñia daukat, andre Luziari entzunda, Arnoldo osasunean ez ebillela ondo. gisagaixo a zarra zan, lan asko egiña, neke eta zaparrada asko artua eta bere garaian gizon sendo zoli, indartsu eta gogorra izan arren, aspaldietan, eta urteen astuntasunak amaituteko zorian eukan euskaldun aitona zindoa. eta urteak baiño geiago, igaroriko bere egu n samiñezkoetan sorbaldean gaiñean artu zituan zartada mingarriak. Ia bada, irakurlea, zuk dakizun legez, bere alboan ikusi zituan il eta iausten seme galant bi, bere zartzarako itxaropen on bat emoten eutsenak, bere oiñordekoak, Mendiolako izengoitia guzt iz garbi eta diz diz eragiñaz eroango eben gizakoak; eta iruditu baiño ez daukazu zenbateraiño izango zan orduan Arnoldo gurasoaren biotzeko naigabea, eta iazoera orrek noraiño iango eutsan osasuna. Semeen eriotzea ontzat emon eban berak, Euskal Erriaren a lde il ziralako: ez eban kanpotik ezer erakutsi, baiña barru barruan gelditu iakozan atsekabe eta negarrak biotz guztia puzoindotuten. Otxoak deitu eutsanerako, Arnoldo ez zan iñoizko Arnoldo. Burutsua eta anima andikoa egoan, gogorik onenetarakoa; baiña belaun eta besoak indargabetuak eta gorputza lurrera begira eukazan antxiñatxutik. makilla lodi baten laguntasuna izan ez baleu, ez eban Ozinbeltzeraiñoko osterea egin al izango. Alanda guzti bere, etxera eldu zanean asko geiagorako ez zan. Eta gero Amandoagana ioan eta an billatu eban gizonagaz itz egin ezkeroan, pekuan gelditu zan, ar andi bat asi iakon barru guztia iaten. Adalbaldo prankotarra zan, gizon donea, besteen argaltasunak ezagutu eta parkatuten ekizana, Arnoldoren eritxiaz , bera baiño azkozaz obea. Eta alango gizonak, Mendiolakoaren ustez, bat eta bi baiño geiago izango ziran prankotarren artean. An eta emen, ziñoan beretzat, onak eta txarrak dira, beste erri guztietan legez. Eta nik, danak txarrak dirala siñistu izan daroa t gaur arte, eta txarrak bakarrik dirala erakutsi izan dautset askotan, prankotarrak ill ezkero neureak ilteari begiratu baga. Beti ibilli ete naz zuzen zuzen eta neure Lurra ostenduteagaitik bakarrik, ala Euskal Erriaren areiuai euki dautsetan gorrotoak n eurritik kanpora erabilli ete nau? Zer esango ete deust Iaungoikoak? Olango gauzak erabilzan bere buruan Arnoldok Adalbaldo ezagutu eban egunean, gogarte zakonak eukazan eriotzea etorkonerako arimako gauzak zuzen ipiñi nairik, bada betorren, betorren, be re ustez, eta arin aringa atan bere. Gau txarra igaro eban, estu, bero, larri eta inkesaka, eta goizean iagi gura izan ebanean, burua ariña eukan eta sukar pixka bat gaiñera. Alan bere, oi epelean geldi geldi egon eta ama alabak emon eutsezan salda on eta palaguakaz, pitin bat bere tentunera etorri zan, guztiz sendatu ez arren; eta iai egunean, ost ostean bada bere, ioan zan elizaraiño. Baiña elizatik etorreran iakin ebanean garbiro bidean erdi sosmau ebana, ill eta gelditu zan Arnoldo gurea. Beukan arimearen aldetik gogo, kemen eta ausardi naikoa gaiñera iatorkon ekaitz dongea eroateko; baiña gorputzak ez eukan ezertarako indarrik. Ainbeste egunean erdi ianean eta gogamenakaz burruka bizian burua ezin iasorik egoan gizon zarra, Pedro Marik emon eutsan albisteak nai eta nai ez amaitu bear eban. Ai ze atsekabea, ze atsekabea Arnoldorena! Eri zalegia izan ete zan bildurrez egoan orduan erri saltzaillea zala ziñoen! Euskal Erri saltzaillea. Zein eta bera! Zeiñek asmau eban aiñ guzur arrigarria? Euskaldun ak. Zeiñek siñistu? Euskaldunak. Erantzuera bi oneek Arnoldoren gaiñera, Gorbea, Anboto, Aitzgorri, Aralar eta Auñemendik batera euken baiño astuntasun andiagoaz iausten ziran, eta ezertarako adore baga izten eben lenengo, arnasarik artu ezinda gero: lerda tu, zeetu eta birrindurik azkenerako. Albistea artu barrian enparantzan urteteko asmoa eukan, baiña laster, oiñen gaiñean ezin egonik, iarri zan aulki zar batean, ipiñi zituan ukalondoak belaunetan eta esku zantsu argalen artean buru zuri gurgarria. Sartu zan orduan Riktrudis gizategira, eta aingeruak zeruan euki oi daroen gozatasunagaz esan eutsan aitari: —Aita, zerbait artu bear dozu: ara emen erretilluan salda ederra, eta alster ekarriko deutsut beste gauza on bat. Iaso eban Arnoldok bere burua; begi ratu eutsan alabeari irribarre negarrezkoagaz, eta erantzun eutsan: —Ez, enetxoa, kalte egingo leuskit orain. Iolas zelaira ioan bear dot, eta andik bekoki garbiagaz natorrenean, artuko dot gura donana. —Zer diñozu, aitatxo? Bekoki garbia? Zeiñek dauka zuk baizen garbia Euskal Erri guztian? —Bai, baiña ori kanpokoak esan bear deuste, ez etxekoak bakarrik —erantzun eta iagi zan bazter batean eukan makillea artuteko asmoagaz, baiña zorabiau iakon burua, begiak lausotu iakozan, asi zan albo alboka, eta i ru edo lau oiñkada emon orduko, oso osorik io eban beia. Iausi zan gorputzaren daunbadea eta Riktrudisen deadarrak entzutean, igon eben bekoak aida batean, iaso eben oera etxeko nagusia, eta asi ziran danak gora eta bera, arin aringa eta estropozuka, bat ak saldea, besteak ura, onek gatza eta ozpiña arek okendua eta zapiak bilatu naian eta eziñ ezer eskuraturik, olango iasoeretan izan oi dan antzera. Ebagi andi bat egin iakon buruaren erdian aitonari, eta arpegitik bera odola zerion parra parra. Zauri sa kona zan, eta kortako amaraun guztiak odola geldituteko ez ziran naikoa, eta iñok ez ekian zer asmau. Alan bere, egin bear zan zerbait, eta zelan edo alan lotu eutsen burua. Arnoldo, bere emazte eta alabeak egiñalak egin arren, ez etorren bere konortera. —Zeiñek daki emen osagille on baten barri? —itandu eban Riktrudisek estu estu. —Emen, inguruetan —erantzun eban morroi batek — ez da izango osagillerik: bakotxak egin daroagu geure osasunerako al doguna, asabetatik ikasiriko miritzi eta bedar rakaz; baiña entzutea badot Ezpeletan badala gizonen bat olango gauzetarako asko ikasia. —Bada artu bidea antxitxika batean, eta arnaseak deutsun artean ez gelditu. Doiala beste bat Amando iauna gana, esan daiola zer gertau iakun, eta etorri al badei. Agindu guztiak Riktrudisek emoten zituan, bere ama ez zan ezertarako bere. malko samiñak ixurtuaz eriaren oe ondoan iarririk, ezkerreko eskuagaz senarraren bati gogor oratuta, eskumakoa bigun eta laban arpegitik erakilkola, «Arnoldo, Arnoldo neurea —ziraut san— ez nakuzu emen zure ondoan? ez dantzudazu? Eregi egizuz obeto zeure begi ederrok, begiratuidazu. Ara emen Riktrudistxo. ezdakuzu au bere? Ez zaite bada mututurik egon, neure senar maitea. lur onetako ondasun guztiak eta neure bizitzea bera baiño zure itz bat gurago dot. Esaidazu zerbait, Arnoldo, esaidazu zerbait». Olan egon zan andre Luzia oe ondotik aldetu baga luzaroan; baiña Arnoldok zirkiñik ez eban egiten eta berbarik gitxiago. Illuntzean orraitiño, etxeko andre biak eta Amando gela barruan ego zala, zispuru luze bat emon eta pitin bat begiak eregi zituan. Urreratu iakozan danak, eta iñok itz bat atera baiño lenago esan eban osta ostean: —Maite! —Zein maite, aitatxo? —itaundu eutsan alabeak. —Zu... eta ama... euskaldunak. —Eta Iaungoikoa? —Iaungoikoa... gehiago... ez dirudi baiña. —Nun dozu miñ, Arnoldo? —esan eutsan emazteak. —Buruan eta biotzean... biotzean batez bere... estanda egin ete deustan nago. —Osatuko zara: osagille on baten billa bialdu dogu Iosepe otseiña. —Alperrik! Ez naz osatuko, eta nai bere ez. Badakust eriotzea, eta ondo etorri izan dedilla. Zeuek ementxe itxi bearra... Lertuko ez bazan urten bear izan eban gelatik andre Luziak. Alabeak aitagaz berbetan iarraitu eban: —Autorrera on bat egingo zen duke, aita? Gauza ona da eta. —Pozik. —Noiz gura dozu? —Zeinbat lenago... obeto. —Ara emen apezpiko iauna. Biurtu eban burua gaixoak, esanaz: —O! Ez zaitut lenago ezagutu... Milla esker, Amando iauna: garai onean etorri zara. Ainbeste bidean... —Arima bati lagunduteagaitik Lurraren azkeneraiño ioango nintzateke: zuri, neure adiskide ona, zuri lagunduteagaitik onaiño etortea ez da ezer. Geiago eginko neuke eta pozarren... —Milla esker, iauna, milla esker. Nai dozunean asi geinkez. Urten eban Riktrudisek gelatik kanpora, eta an gelditu ziran apezpikoa eta Arnoldo bakarrik ordu erdi bat inguruan. Amandok atea eregi ebanean bera eta gaixoa biak egozan negarrez, biak erakidara eta Iaungoikoari eskerrak emoten. Ioan zan eliz gizona and ik ordubeteko bidean egoan elizatxora gure Iaunaren billa eta Mendiolakoak gelditu ziran otsandigoe atarako etxea maneau nairik. Artu eben naikoa zeregiñ. Gela barrua zuri zuri iantzi eben, gizategi edo mandiota isats eta izuzkeagaz igortzi goitik eta bera iñoko mailletan olango ereti edo mugaldietarako ondo gorderik egoan eutaldea ipiñi; zuiñoldeak erratzagaz garbitu. Lan guztiak amaitu eta gelatik asita atariraiñoko argimutilletan kruzailloak iziotu edo biztu orduko, betorren gure Iauna Mendiolarantz. O! Zeinbat anditasun, zeinbat lotoskinde, zeinbat arimako samurtasun egoan Iaunaren etorrera onetan! Ia gaberdia zan; gaua guztiz illuna egoan, truxutsua; euria gogor eta ugari iausten zan, aritz, pago eta gaztaiña zarren orrietan soiñu latz, motel, zarrap arradazkoa egiñaz; aizeak, gora eta bera, batera eta bestera erabiltzan zugaztietako adar eta ostroak Egilleari ongietorri on bat emon eragiñ gura baleutse legez, aleben gisara... eta an eioan gauza guztien laubea, ia gizonen gorte eta laguntasun baga, bid e ziorretatik zear, aldats kera; Argitasuna izanik, illunpetan; Izaterik altsuena zala, ezerez dan gauza baten antzera, iñoren eskuan, Berak sorturiko seme argal gaixoaren mingoztasunak eztitutera. Amandoren aurretik gizon bat bakarra zan, esku batean argi zari amatau edo itzalitako bat eta bestean zekekezko lasto moltso biztua zituala. Lasto moltsoa aidean erabilten, gau baltzaren barruan ikaragarrizko ziamarrak egiñaz, eta noizean bein apezpikoaren aurrean ipinten eban, bide zuloetan euriak egin zituan osi ntxoak ikusirik, alderatu zediñ al eban giñoan. Docebo iniquos vias tuas , —ziñoan Amandok bere arrenetan iarraiturik, fede bagako euskaldun batzuen etxe aurretik eioala, —et impii ad te convertentur . Eta etxe atako txakurrak, argia eta oinkadak sosmau zitu enean iratzarturik, zaunkaka, zaunkaka erantzuten eutsen Amandoren arrenari, esate donearen kontra gogarpegu gura balebe legez. Quoniam si voluisses sacrificium, dedissem utique —zirautsan aurreratxoago, eskuetan eukan Iaunagan baiño bestetan arretarik ipi ñi baga, —holocaustis non delectaberis . Eta txakurrak, artu eben arloan aspertu eziñik, oso bertan batzuk eta guztiz urriñean beste batzuk zaunkaka zaunkaka ziarduen. Mendiolara eldu baiño lentxuago Amando eta bere lagunak billatu eben bidean, eurak lege z dana bustirik eta basaz betea etorren gizon bat. —Zer da au? zeiñentzat da? —itandu eban. Baiña ez eban erantzuerarik bear izan, nora ioazan ikusi zituan eta. Barru guztia irakiten iarri iakon ezagutu ebanean bera Ozinbeltzen zan artean Mendiolako iaregi an gertau zana, eta bere aurrean euki baleu orduan Ozinbeltzko mozoloa, eskuetako makilleagaz ilgo eban. Pax huic domui, et omnibus habitantibus in ea —esan eban Amandok Arnoldoren gela barrura sartzean. Gaixoak bere siñismen bizia agertu eta bereala, ap ezpikoak itandu eutsan: —Parkatuten deutsezu biotzetik zuri naibageren bat emon deutsuen guztiai? —Biotz biotzez —erantzu eban oekoak. —Eta zeuk iñor itzez edo egitez naibagetu badozu, parka eske zaiakoz? —Parka eske naiako. eta, iauna, neure barru ko gogamenak agertuteko itz bi esan gura nituke orain. —Ezaizuz bada. —Neure bizitza guztian egin ditudan gauza danak onbearrez egin izan ditut, baiña ez ziran danak onak izango. entzun daiela orain nire etxekoak eta nire etxekoen aotik iakin daiela eu skaldunak, oraiñ, eroitzako ate ondoan diñodana: euskaldunak alegiñak egin bear ditue, ill arteraiño, euren lurra, euren ekanduak eta euren berbeta ederra gordeten: arrotza gogorrean iaurti daiela erritik kanpora: ugre arteko gauzetan geuk izan bear dogu n agusi, etxekoetan etxekoak izan bear daben senera: lapurrak ostu dauskuena beti da gurea, gizaldiak igarota bere eta geure etxera ekarten saiatu bear dogu: bidezko gauzea da lapurren ondoan bizi dana lapurren bildur eta beti esna bizi izatea; baiña ez da o ndo erbestekoari gorrotoa gordetea atserrritarra dalako beste baga: gauza okerra da guri egindako gaiztakeria ez aztutea, naiz eta gaiztakeririk mingarriena izan, niri egin deustena dan legez... Lurbira guztikoai parkatuten deutset, lurbira guztikoai parka eska naiakue, eta Iaungoikoak parkatu daidala neuri... Ondo esan dot, Amando iauna? —Ain ondo eze zuk emen esan dozuna euskaldun guztiak iakitea eta ikastea gura neuke... Arituizu, neure anai maitea, Iesukristo gure Iaunaren gorputz, odol eta Iaungoikot asun guztia zure sendagarritza. Berak parkatu daizuzala zure uts egiteak eta eroan zaizala betiko gozotasunera. Artu eban Arnoldok gure Iauna, eta gelditu zan ixillik, begiak itxita, eskerrak emoten. Iltzakotzat artu zeitekean, ain egoan zirkiñik bagea, baiña bere biotza iñoiz baiño bizi eta gartsuagoa eukan bere Iaunaren aurrean. Arnoldori bake bakean itxita, Amando eta lagunak urten eben gelatik kanpora, soiñeko eta oiñetakoak aldatuteko, bearra bere baeuken eta; eta aldatu ondorean ioan ziran sutondo ra, piska bat epelduteko usteagaz. an egoan beste gizon bat bere, soiñekoak legortuten. Iosepek ekarri eban osagillea zan, eta, ziñoanez, Arnoldok ez eukan osatuterik. odolik bere ez eutsan billatu, tin tin edo bultzadarik bere ez, izaera auldua eukan, eta olango bati Iaungoikoak emon eikeon osasuna, beste lurreko osagarriak ez. Buruko zauria ez zan ain andi andia: barruan eukan gatxa, barruan, eta gatx zarra. —Eta laster amaitu bear dau? —itandu eban Amandok. —Nire ustez —erantzun eban osagilleak — ez dau ordu beterik iraungo. —Gora noa ni —esanda, ioan zan Amando gaixoaren gelara. Orduantxe asi zan inkesaka Arnoldo. Arnasarik ezin eban artu, atseden bat gorputzari ez alde batera ez bestera ezin emon eutsan, burua izertara bere ezin eban ondo euki, izerdi larri otza asi iakon. Amandok azkenengo Sakramentua edo Orio Donea eutsan: —Riktrudis —deitu eban gaixoak — ni banoa eta gauztxo bat esan nai neuskizu zeuri bakarrik. Azkenengoa! —Esan egidazu, aita, gura dozuna. —Adalbal do orrek... iñoiz aitatuko baleutsu ezer... baietz esan eikeozu. Ona da bera eta... norbait bear izan ezkero... bera baiño oberik ez dozu billatuko... euskaldunen artean bere. Ori da nire guraria. —Neurea bere bai, aitatxo. —Bai?... Noiztik? —Ikusi n ebanetik, iauna. —Pozik ilten naz... Iaungoikoak bedeinkatu zaiezala biok... nik legez... Egizue bakea, eta euskaldunen ona... maite ditut eta!... Azkenengo berbak izan ziran. Artu eban eskuetan kurutze donea, osta osta ezpanetaraiño eroan ekan, eta ao a zabalik, Amandok berba onak esanaz parkamena emoten eutsala, il zan euskaldun bikaiñ argidotarra... Urrengo goizean ikusi eben Lope auzokoak, aginduren batzuk egitera zioala, erdi lotan, narras, nagi eta gogo barik, eta itandu eutsen: —Zelan da, Lope , ugazaba? —Ill da. —Ill? Aiñ laster? Zer izan dau bada? —Ptxe... Ill bearra. Ego aizeak baiño urte geiago eukan eta... XI – OTSOA ETA ARTZANORA Ez dot esan ondiño zelango arrerea egin eutsen Pedro Mari zarrari Ozinbeltzera egin eban bigarrengo ostera edo ioan etorrian. Egia da, Riktrudisek bere, ez eutsan otseiñari itaunerarik egin. Zertarako? Gertau ziranak gertau ezkero on guztiak berandukoak izango ziran. Baiña irakurlea zerbait iakin guratan egon leiteke eta ipiñiko dot emen Portu n eta Pedro Marik ze berba egin zituen. Au Ozinbeltzera eldu zanean atari ondoan iarrita egoan bestea, eta asi ziran biak era onetako izketan: —Zek zakarz onaiño, Pedro Mari? —Ez neure gogoak beintzat. —Orduan premiñaren batek. —Premiña ori zelan dan. —Gogo barik eta premiña andi baga zatoz bera3 Eta zer dakrtzu Mendiolako altzo txakurra? —Portun, zeiñ zaran eta zertara etorri nazan badakit. Aizkora barik ez dot etxetik urten, eta ondiño, urteak izan arren, beste baten indarrakaz nire bes oa neurtu leiteke. altzo txakurrak ezagututen ditut nik, euren bizitza guztian emakumeen eregu billa dabiltzanak: urruingarriak dira, Portun, eta neure biotz guztiagaz urruinduten ditut. Ni txakurra izan banintz, artzanora izango nintzan, otsoko guztiai or tzak erakusteagaitik. —Ogipekoen ondar zikiña, gizon zirzillen billutstasuna, otsein doillorren zantarkeria: Ozinbeltzeko seme bategaz berbetan zagozana ez zaite aztu: esaidazu laster esan bear dozuna, eta kendu zaite nire aurretik tximistak baiño ariñago, neure txakurren agiñ artean amaitu gura ez badozu zeure bizitza txakurra. —Ozinbeltzeko seme andi, leiñargi eta gozoa, ez zaite ain laster aserratu, eta entzuidazu apur batean: Pedro Mari morroi, gizona dan aldetik, beste edozeiñ aiña bada; eusk alduna dan aldetik, edozeiñ euskaldun beste; eta kristiñaua dan aldetik, kristiñau ez diranak baiño geiago. Zuk agindu deustazun txakurkeria ezleuskeo beste iñok Euskal Errian aginduko, baiña zuk agindu eta egiteko bere gauza tint andia ez da: andiagoak eg in oi dituzu. Ez zaite aserratu egiak entzunagaitik, ez zaite iagi Riktrudisek diñotsuna aitu baga. Neuk bere beste gauzetarako baiño, burruka on bat egitreko gogo obea ekarri dot, eta alan bere, ez dot burrukarik nai, neure etxekoandratxoak gura ez dabela ko. Bere eskuetan Pedro Mari itoteko gogo amorratu bat eukan Portunek, eta ezbearren bat egiteko ziruan egoan; baiña Riktrudisen izena entzun ebaneko, otsoa okela barrira ioaten dan antzera, Mendiolako alabeagana gogoa eta biotza ioan iakozan. Bat batera otu iakon ez zala baldin egia zuzena izangoLope astoak esan eutsana, eta ez ebala ondo egin berak, Portunek, Mendiolako nagusiaren kontra aiñ azkar ekitea. Alanda guzti bere ez eban barruko artega eta bakaldarik erakutsi gura, eta gitxiago bere buru arroa Pedro Mariren aurrean iatzi, eta len baiño biguntxoago itz egiñaz, erantzun eutsan: —Riktrudis! Riktrudis! Ori da bada kristiñauen artean daukazuen usaiñ gozozko lorea, lora bakarra: beragaitik bizi zara arrotuta kristiñau danok, batez bere Mendiolakuok eta mendeko morroi zakarrok; zuen arrotasunean, euskaldunen nagusiak dirudizue. Eskerrak emon eikeozuz berari, gaur emendik azurrak osorik eruaten badituzu. zuek ezeze geuk bere Riktrudisgaitik zerbait egingo genduke. —Ez da ezagun. —Ez dala ezagun? —Maite bazendu, bere ona gura bazenduke, zure egitadeok beste era batekoak izango litzatekez: gaur eragiten deutsazun beste negar ez eunskio eragingo. —Zer diñozu ostera ogipeko lapur, ordi, guzurti, lotsabagea? —Egia nik beti, miñ emoten badeutsu ere . Zu zara guzurtia: zuk zabaldu dituzu emen guzurrak Euskal Erria guztian, zeuk dakizu zergaitik, eta nik bere bai. Zuk esan dozu, guzurra dala iakinda, Arnoldo nire ugazaba, euskaldunik onena, garbiena, leiñargiena eta zintzoena, Euskal Mendiagaitik geien egin daben gizona, erri saltzaille bat dala; zuk esan dozu, bere alabea ezkonduteagaitik, prankotarraren alde biurtu dala; zuk eragin deustsazu negar samiña Riktrudisi; zuk egin dozu euskaldunen artean bestek egingo ezleukeana; zuk, salkinde, billau, pizt i madarikatu orrek. Pedro Marik, azkenengo berbak, dana suturik esan zituan: buruaren erdira etorzan arrikadak legez artu zituan besteak. Ez eban uste bere egitada gaiztoa aiñ laster iakingo zanik, eta Pedro Mariren aotik alango salaketa gogorra aitu eba nean, adore baga gelditu zan. Ez eukan Portunek Pedro Mariren ardurarik: makilka zuzitu edo miña errotik kendu ezkero, amaiturik eukan arenganako ipuiña; baiña Riktrudisegaz eukazan beste ipuiñ batzuk. Zer esango eban Riktrudisek, bere aitagaitik alango ga uzak asmau zituana Portun zala iakin ebanean? Zelan maitetu eikian orain, lenago, bear bada, amteituko eban Portun? Ori zan, ori, Ozinbelzkoak adimenean eukan ipuiña. Riktrudisen aurrean zuritu bear eban bere burua Portunek, al eban giñoan. Zeiñen bitartez ? Pedro Mariren bitartez. Ez egoan beste biderik. Baiña olango gogarterik ez balerabill legez, beregandetasun andi bategaz, esan eban: —Oraintxe artean ez deutsut igarri. Zoratuta zagoz, gizagaixuori. Barre gurea deustazu. —Benetan daukazu barregurea? Riktrudisen negarrak emongo deutsue: nire zorotasunak ez, badakizu zoroa ez nagona eta. —Zagoz ixillik, gizontxoa; bestela, zeure zorotasun eta guzti, amaituko zaitut. Riktrudis negarrez badago, orretarako erakaia norbaitek emongo eutsan, nik ez. —Bai, zeuk, zeuk: zure miñak alperrik esaten dau ezetz, zeure barruak baietz diardutsunean. —Nok esan deutsu zuri olango ipuin okerra, otseiñ lotsabagea? —Okerra da beraz egin dozuna? Ondo da zeuk ezagututea. Garbiro erantzungo deutsut. Lenengo neure biotzak esan deust, gero Riktrudisen aoak, urrengo... —Eta Riktrudisek bere olango guzurrak siñistuten ditu? —Guzurrak ez, egiak bai: Riktrudisek eta bere etxeko danak onezkero. —Eta nik esango baneuskizu... —Alper alperrik guztia: ez neuskizu siñistuko; ezta, ezta, Iaungoiko egiazkoaren izenean esango bazendu bere, zuk ez dozu esango baiña. Guzur aiñ ikaragarriak asmau eta esan dituanak, asmau eta esango lituke andiagoak, lengoak estalduteagaitik. Ateak itxita eukazan Portunek. Pedro Mariren bitartez ezin zeikeon iakiñ eragiñ Riktrudisi, ez zala bera, Portun, erruduna. Iñok ez eutsan siñistuko. Apetau iakon orduan beste bide batetik astea, bere barruko naigabeak esanaz. Giza orretan baldiñ obeto urten eikean: Pedro Marik Riktrudisi ze rbait esan ezkero, erruki apurren bat artuko eutsan onek. uste au ontzat arturik, asi zan esaten: —Egin daigun, Pedro Mari, nire kontra esan dituzun gauzak egiak dirala... —Ee? —Itxoidazu piska baten, entzuidazu, berbetarako gogoa etorri iat eta. Nik ez dot esaten neu nazana: ori eziñ neike esan. Diñotan gauzea da, ni baldin banitz, ez ete neukaken orretarako erakai edo arrazoirik. —Zer? Nondik? Zelan? Oraintxe bai nagola ni zeu zoratu zarala eta. —Entzuidazu geiago eta obeto. Zuk ondo dakizun legez, urteetan dot maite, ezin geiagoan, Mendiolako alabea; urteak igaro ditut bere arpegia eziñ ikusirik, izten ez eustelako; ez dot iñoiz bere aotik niri esandako berba bat entzun, eta besteren bitartez bere ez, lanagoko bat artean. Zeu etorri ziñatazan , eta Riktrudisengaitik ezer egin gura baneban amatatu neiala gudarako sua esan zeunstan, eta amatau neban edo ez neutsan geiago surik emon beintzat. Riktrudisegaitik egin neban ori, Pedro Mari, iruntzialak iruntzita! Poztu nintzan orduan, orditu nintzan, pozez zoratu iatan, orduantxe bai zoratu iatala, eta neure zorotasunean bialdu neutsazan... baiña ez, ez dakit zer esaten dotan... Gozotasunez eta itxaropenez beterik nengoala, isakiten dot prankotar bat izan dala or. Arnoldok eta alabeak ikusi dabela, arr era on bat egin deutsela, Riktrudisek begi onak ipiñi deutsazala prankotarrari... —Guzurra! —Guzurra da? Izan laiteke. Neuk bere naiago dot guzurra izan dediñ. Baiña nik egitzat artu neban orduan, erreten iarri iatan barru guztia eta... Zer egingo zend uke zeuk, Pedro Mari, olango estualdi batean? —Nik eta edonok, buru apur bat daukan gizona bada, iakin lenengo ondo, egiak ete diran esaten dituen albisteak, iakiñ gero norbere izena Mendiolan ondo entzuna bada edo ez, batez bere bertako alabearen aldeti k; eta azkenean, igarri ezkero iñok ezin dabela ikusi norbera etxe atan, Mendiolako inguruetatik alde egin betiko, iñori buruko miñik emon barik, norbere buruko miñak nonbaiten kentzera. orixe egingo eban zu izan ezik beste edozeiñek. —Eta norbere itxaro pen gozoari betiko itxi? Lenago il, lenago lurbira guztia erre eta kiskaldu. Ez dot nik olango erakidarik ikasi. —Kristinaua ez zarelako. Kristinaua baziña, iakingo zenduke eroapena zer dan, kurutzea maitetuko zenduke, eta lurreko zoriontasuna trukauko z enduke zerukoagaitik. —Bai e? trukaizu zeuk gura badozu, nik ez daukat truketako asmorik. —Ainbat gaiztoago zeuretzat. Emen ez dozuz bein bere zeure gurariak beteko, eta betikotasun ona galduko dozu. —Itxi daiogun gauza orri, eta esaidazu zetara etor ri zaran, eta amaitu daigun bein. —Riktrudisen aldetik etorri naz esatera orain egon dozun dongakeria zuzendu daizula lenbait len, iñoiz berak arpegira begiratutea badozu. —Lenago bere olango gauza bat esan zeunstan, eta nik egitekorik asko egiñ arren, zelan erantzun deust niri Riktrudisek? —Zer deutsu gero zeuri zor berak? esaizu zenbat dan alogera, eta emongo iatzu, alogera bear badozu. —Ez diñot nik ori, gizon zital gorria. Nire alogera bere biotza litzake. ez dakit nik niretzat izango bada edo ez, baña, dana dala, Riktrudisi poztasun piska bat emoteagaitik egiñalak egingo ditut nik. —Oraintxe bai emoten deustazula nire barregurea zeuk. Otsoa legez asi zatxataz nenengoan, eta orain azeria legez amaituten dozu gure berbetaldia. Bildotx otzana gura zenduke zeure atzaparren artean? Ez dozu gitxi uste zeuretzat dagola uste badozu. Agur. —Oñastarri batek illgo al tzaitu ba bidean? —Eskerrik asko. Beste orren beste opa deutsut, ez da ondo baiña. Pedro Mari zioala, «galduko neuke nik ori bidean» ziñuan ortz artean Portunek, —baiña ez iatorkit ondo, nigaz euki daben izketea Riktrudisi esan bear deutsa eta. Pedro Marik ostera, «zer esan dot nik? —esan eban aopean —. Iesus, Maria eta Iosepe. Ori baiño obeak illten dira baiña, neure esaera dongea Iaungoikoak parkatu daidala». XII – ILL GAUA Betorren gizona eta emakumea ugari Mendiolara, Arnoldo il eta urrengo illuntzean. aideak, auzoak, gelditu iakozan adiskide apurrak, eta baita areriotarikoen batzuk bere, sartu ziran iauregi ata ko atetik barrura, eriotzearen aurrean oi dan ixiltausn eta begiruneagaz. Eriotzea zan etxe atako nagusia, eta bera esnatuteko bildurrean legez, biatzengaiñean igoten eben goiko egotokira gizon eta emakume danak, itz bat alkarri esan baga. Estaldu ziran au lki guztiak, bete zan mandiota. Erdi erdian, aritz olakaz antxinetan egindako mai andi baten gaiñean ikusten zan Arnoldoren gorpua; Riktrudisek azkenengo iosi eban soiñeko barri bategaz iantzirik; bizar eta ule luze zuri ederrak ondo garbitu eta orraztuak agertuten ziran. bularraren gaiñean tolosturik eukazan eskuak, eta bien tartean zurezko kurutzetxo bat, kristiñautasunaren agergarritzat. Lau argi mutilletan egozan lau argi eta lurrezko ontzitxo batean ur bedeinkatua, eriñotz zati bat barruan ebala. Ill gaua asi zan. Arnoldo, beste elizgizon lagun bi alboetatik zituala, sartu zan gizategian eliz soiñekoakaz iantzirik; eta Ne recorderis peccata mea, Domine —asi zan esaten latiñez. Dum veneris judicare saeculum per ignem , erantzun eutsen alboetakoak. Au da, euskeraz: «Lurbirakoai gogortadeko epai bat emotera zatozenean, nire erru, gaiztakeri eta utsegiteakaz ez zaite gomutau, Iauna». «Nire oiñkada guztiak zure aurrean erabilli egizuz, Iauna», iarraitu eban apezpikoak. «Be tiko desneke eta atsedena emon egiozu, Iauna, eta betiko argitasunak argi egin daiola». «Iauna, guzaz errukitu zaite». «Iesukristo, guzaz errukitu zaite». «Iauna, guzaz errukitu zaite». «Pater noster» esatean, Amandok astindu eban illaren gaiñean ur bedein katuko eriñotza eta gizategiko guztiak, ixill ixillean. Zeruetan zagozan gure Aita arren egiten eben bitartean, eriñotzetik iausiriko ur bedeinkatuaren tanta bat gelditu zan, altsite eder baten irudira, Arnoldok eskuetan eukan kurutzearen beso batetik dind ilizka, eta iausi eta zabaldu zan gero illaren soiñeko gaiñean, zerutik datozan esker on, apainduri eta aberastasunak gure arima barruetan zabaltzen diran antzera. Amandok, arrenak esan eta bereala, berbaldi samur bat egin eban gizonaren ezerezaren gaiñe an. Erakutsi eban argiro, zein neurtuak egozan gizonaren egunak, eta zenbat doekabetasunez beteak; zeiñ utsak ziran gure orduak, goizean eze eta eder izanik, eguerdi ostean zimen eta gabean illik gelditzen diran lorenak legez, edo gure aurrean beti igezka doan keriza baten senean, edo beiñbere eraldi eta tentun batean ezin gelditu dan izatearen itsuran: iaso eban goren gorengo mailletaraiño Arnoldoren leiñargitasun eta fede ona; eta amaitu eban esanaz, alangoak nai litzatezkeala euskaldunak errien osasunera ko. Amandok azkenengo itzak esan zituanean, urten eban danen erdira andre alargunak, ioan zan senarraren gorputza egoan tokiraiño, begiratu eutsan artez artez arpegira, laztan bat emon eutsan, eta era onetan asi eban bere eresi neurtea, astiro, astiro: «Zu ioan zara zorionera, Zu ioan zara, eta ni ez! Zure illoian laster naukazu, Ilda ni bere, zu legez! Orma zarrean nengoan untza, Iausi naz orma zarragaz: Bere azpian eguzki barik Ni azkar igartuko naz». Bere barruko dolamen, e rrenkura edo inkesa bat legez, guztiz erraz eta berezkoa zan alargunaren asierea; baiña gogoratu iakon, ekanduak aginduten ebanez, aztertu bear zala zelan izan zan Arnoldoren eriotzea, eta argitaratu bear zituala ekizan albisteak, eta al ebanik gitxien esa teko ustean, iarraitu eban: «Zeiñek ian deutsz, orma zarrari, Zeiñek ian deutsaz azpiak? Ez prankotarren balenka motzak Ez bada euskaldun piztiak. Auñemendi! Esna egon zaite! Piztiak dabilz auzoan, Eta kanpokoak gitxi dirala, Piztiak zeure kolkoan! Auñemendi! Pizti dongea Biotza iaten neuk daukot... Eta alan bere, senarra legez, Nik parkatuaz ill nai dot. Ian zuk, piztia, ian zuk biotza, Eta ni len bait len amaitu: Nire biotzak, len ez baziñan, Euskaldun egingo zaitu. Euskalduna eta leiñargitsua, Piztikerien etsaia, Neure Iesusen legezalea Gizon guztien anaia». Mugidalde andi bat sortu eben andre Luziaren berbak bilkidako gizon eta emakumien artean. Danak ekien zergaitik zan piztien ipu iña, eta bene benetako euskaldun kristiñauarena. Asi ziran murmur bata besteari zerbait esaten, baiña danak ixildu ziran Riktrudisen iagiereak. Ederra ederren artean, beste bat ez legezkoa zintzotasunean, biotzik samurrenaren iaubea, berbarik gozoenen esan lea, argia eta ona, gizategiko guztiakgandik izan zan ondo eta errukiz begiratua Riktrudis umezurtza. Ioan zan gorputz illa egoan tokiraiño eta asi zan esaten. –Aita bat neukan nik lurrean. Maite ninduan, egunak eguzkia maitetuten daben gisara, gauak zer uko izarrak maite dituan antzera. –Nire aita il da? Ez, nire aita ez da ill. Ara emen bere gorputza: arimea Iaungoikoagan dago: bata besteagandik urte batzuetarako aldendu dira. –Lurreko gizon gaiztoak ill gura izan badabe, ez dira gomutau, gizagaixoak , arimea ezillkorra dala. –Umezurtz errukarri bat egiñik gelditu ete naz? Ez: zeruetan daukadaz Aita Arnoldo eta Aita Iaungoikoa. – Ez deuste bada gizon dongeak bapere kalterik ekarri. Negargarrizko leku onetan malko batzuk ixuriko ditut; baiña zerutik l egortuko deustez malkoak aita biak. – Berbak zelan neurtu zituan ez neutsan gogoan artu. Orregaitik ipinten ditut emen neurtu baga. – Ez daukat bada zer iñori parkatu; baiña baldiñ baneuka, poz pozik eta arima guztiagaz parkatuko neuskio edozeiñi. – Neure Aitak eta neure Amak alan erakutsi deuste: alan agintzen deust neure Iaungoikoak». Riktrudisek amaitu ebanean, bere eresi ederto esanaren soiñua aidean gelditu zan, zidarrezko eskilla baten durundia legez, belarrietan gili gili gozo b at egiten ebala. —Ze bigun eta eztitsu agertzen dituan aingerutxu orrek Iesusen legeko erakutsiak eta bere biotzeko gurari doneak! —zirautzan atsotxu batek alboko lagun bati. —Naiago neban bere iardunak geiago iraun baleu, arimarako argi barri bat emoten deust eta. Zeiñ zan Ill gauan urrengo berba egin bear ebana? Aideak, Mendiolan sartu ziranean, gorrotorako egozan, eta zer esan ez ekien iauregikoen parkameneko eresiak entzun zituen ezkero, etsai apurrak lotsaturik gelditu ziran, iñok ez eukan geiago i tz egiteko usterik. «Toki!» —esaten dau onetan, esku makilleagaz beia iota, zutiñik egozan gizonen artetik erdiran sartu nai eban gizon zar batek. «Toki! neu naz oraiñ, senitartekorik lenago ez badago». Peru padarra zan. Ioan zan gorputz illaren ondora, es ku biak ipiñi zituan makillan, begiak iaso zituan goruntz, eta asi eban itz neurtuetan bere eresia. Nik ez dakit ze neurritan erestu eban, baiña esan zituan gauzen mamiña au da: – Ai, Arnoldo, Arnoldo! Nok esango eban zure illoi aurrean etxeko emakumeak bakarri izango zenduzala ereslari? – Gizonik gizonena, gudalaririk argi eta sutsuena zu izan zara Euskal Errian. – Lekobide Bizkaiko gizonen Iaun andiak ez eban bere buruan zuk beste argitasun eta besoetan zuk beste indar. – Aitor il zanetik ona, ez deutsa iñok nire Sorterriari zuk beste ondo egiterik emon. – Eta ezdakust emen euskaldun agintari bat bakarra, lurperatu zaiezan baiño lenago zuri esker on bat emoteko. – Kristiñau bizi eta kristiñau il zara: ondo datoz bada zure ondoan kristiñauen parka meneko eresiak. – Baiña baita bere bizi izan zara euskaldun, eta euskaldun ill, eta ez dira txarto etorriko Sorterriaren eresi eskertsuak. – Neuk esango deutsudaz, antxiñetako lagun zar mategarria. Neure txabolatik onaraiño ez naz bestetara etorri...». Atsedentxu bat egin eban emen, arnasea artu eta begietatik bera etorkozan malko ariak legortuteko, eta gero, gaztetako egunetaraiño igonaz, iarraitu eban: – Mendian iaio ziñan eta mendian bizi mendizale, menditarrak ondamuz azpertu zaituen ar tean. – Zu eta ni mutikotxoak giñanean, alkarregaz ibili oi giñan basoan, arrotzak orporik ipiñ: ez daben toki itzaletan. – Odei aldean erroiak kraskras zugaztietako adarri gorengoetan miruak dantzari, arkaitz zuloetako sasi baltz tartean otsoren bat m arruaz: ez genduan orduan beste gauzarik ikusi eta entzuten. – Gizondu ziñan gero, eta zure aurrean otsoak bildurrez igesi ioaten ziran; eta erroi, buzoka eta miruak sarri ikusten genduzan goietatik iasten zuk ildako euskal etsaien aragi gordiña iatera. – Euskal Erriaren kontra etozan bakotxean, zenbat prankotar amaitu zenduzan! Zenbati, aizkorakada baten, kendu zeuntsen arnasea! – Esan daiela Egurraldeko baso zabalak. – An ikusi ziran aurrez aurre, alde batetik ule gorridun gizon andiak, Ausarditsu a burutzat ebela, besterik Lauburutarrak. Arnoldo menditarra agintaritzat arturik. – A, zer ekiña! gogorrak dira Rin ibai ondotik datozan gudariak, gogorrak euskal mendietako gizon abarkadunak. Zein geldituko da garailari? – Batzuk gure lurra irabazi eta azpiratuteko gogoak dakarz; besteak, euren erri maite osorik eta lokarri baga gordeteko gurariak darabilz. – A, zer ekiña! A, zer aizkora otsa! A, zer oiuak! A, zer irrintziak! aurrera, deadar egiten dabe gureak, "aurrera mutillak". – Eta a urrera doaz, aurrera gizon illen gaiñetik. Eurena da garaipena. Zeiñek gelditu leike oñaztarri bat bere bidean?... – Bizirik gelditu diran prankotarrak Adurren ertzeraiño ioan dira igesi. An dagoz euren deseigoa sinistu eziñik. – Euskaldunak olango garaipenik ez dabe ikusi egundaiño, agintariari eskerrak. – Berak bota ditu azpira prankotarrik sendoenak, berak sartu deutse biotzetaraiñoko ikarea, bere deadarrak zolitu dauz euskaldunen besoak. – Aidean dakarre agintari menditarrak beren beso etan, baiña zizpuruz eta negarrez dator, bere bizian lenengoz. Seme galant bi galdu iakoz Egurraldeko basoan... – Ai, Arnoldo, Arnoldo! Agintaria zu ziñan. Nok esango eban orduan zure illoiaren aurrean etxeko emakumeak bakarri izango zenduzala ereslari? – Basaut eta eziñ sinistu neike. Non dira euskaldun gizon andiak? Semeak ill iatzutzan, lagunak ixillik dagoz, arerioak pozarren. Zeure mendiak ez zazauz, Arnoldo. – Baiña bai Zeruak. Euskaldun ona eta kristiñau benetakoa izan zara. Euskaldunak esker gai ztoagaz erantzun deutsue: zeruak betiko zorionean ipiñiko zaitu. – Euskaldun ona baiño kristiñau benetakoa izatea askozaz obea da». Padarrak bere eresiari azkena emon eta bereala, Pedro Marik esan eban beste bat, guztizko samurra, Arnoldoren seme biak Egurraldetik berak ekarri eta kurutze baten azpian ipiñi zituala gomutaratuaz. Illgaua amaitu zan, Arnoldoren arimegaitik egin ziran beste arren batzuk, eta bata batera eta bestea bestera alde egin eben Mendiolako gizon eta emakumeak, banaka biñaka, naibagez, lotsaz eta errukiz baterik. Goizalderako etxekoak bakarrik gelditu ziran ia: morroiak lotan, aideak noizean beiñ zizpuruka, eta andre Luzia eta alabea negar barrietan, euren bakartadea geroago eta obeto ezagututen ebelako. XIII – BAKARTADEAN Igaro zan udea. Udazkena etorri zan bere aize otz, euri zaparrada eta egun laburrakaz. Zugaztietako orriak, beren ezadea edo ezetasuna galdurik, oritu ziran lenengo, erdi zuritu gero; eta azkenerako iausi ziran, batzuk berekauz berez), euren burua igarri ikusita lotsatu balira legez; eta beste batzuk, oraindiño adarren gaiñean bizi gura ebenak, kendu zituan nai eta naiez beren tokietatik aizearen indarrak, eroan ebazan bide luzean gora goraka bildurgarrizko jirabira neketsuetan, eta bot a zituan gero bazterren baten, an, eskutuan amaitu eien euren bizitza zistrin mengela. Eta bazter sokoetan egozan alkarturik orri mueta asko, muna azpietan, ate ostietan, erreka ondoetan; pagodikoak, gaztañerikoak, intxaurdikoak; zumardi, lizardi eta ari ztietan iaioak, sasi larretan bizi izandakoakaz batera. Danak batu zituan arerio batek: aizeak; danak ziran aizearen bildur. Soiñu piska bat entzun orduko ikaraz egozan: guda batetik azpiratuta gero igez egindakoak zirudien. Basoetako zugazti danak, andi eta txiki —piño, arte, eriñotz, kaudan, gorozti eta giñarren batzuk izan ezik — soillsoill eta azur utsetan gelditu ziran; eguzkiari indarra gitxitu iakon; gabak luzatu zituan bere orduak, errekak ugaritu zituen euren urak; eta laiñoak goialdea k artuta gero, mendi egaletatik bera bialtzen zituan zati batzuk, baratz baratz... Zein damorrigarria egona Sortitza! Zein illuna Mendiolako iaregia! Ez zan iarten iñor Arnoldo zarra ugazabarentzat gordeta euki oi zan sukaldeko aulki zabalean: andre Luzi aren irudi agurgarria ez zan iñondik agiri: biak il ziran. Biak? Andre Luzia bere bai? Noiz eta zelan? Goiz batean, bere gelatik urten da, Riktrudis Amarengana egun onak eta laztan bat emoteko usteagaz sartu zanean, illda billatu eban, arpegi gozotsuagaz , Arnoldok eriotzako orduan euki eban kurutzetxoa bere ezpanean gaiñean eukala. Ama Mariaren Iaiotzako eguna zan, Iraillaren zortzigarrengoa; aurreragoko egunean egin eben Ama alabak autorketa on bat Amandogaz, eta goiz atan Gure Iauna artzeko ustean ziran ; baiña Iaungoikoak gura izan eban, askoren ustez, andre Luzia zeruetara eroan, arpegiz arpegi Egillea, eta zeruko Erregiñaren omenean egiten ziran iaialdi ederrak Arnoldo eta semeen ondoan iarririk ikusi eizan. Untza ezin bada bizi, orma zarra iausi zan ezkero, arri azpian, ausitan, zapalduta, eguzki barik, gorutz burua iasoteko zeri eldurik ez eukala! An egoan orma barria, Riktrudis, laguntasuna emoteko gogoagaz; baiña landara zar apurtuak erro barririk botateko indarri ez eukan, eta ill bear! Zugatzen orriak igartzen asi ordurako andre Luzia igartu zan. Eta bera lurretik Zerura ioan zanean, gelditu zan Mendiolan Riktrudis, ainbeste ondasunen iaube, ainbeste morroiren etxeko andre; baiña bakarrik! Erregiña bat legez zan, baiña erregiñ umezurtza! Baeuka n laguntasun on bat Pedro Marigaz, esondari iakintsu bat Amandogaz, baiña gurasorik ez! Auzokoak eta erritarrak erruki eben, bere gurasoen aideak maite; baiña erritarren errukiak negar gurea emoten eutsan, eta aideen maitetasunak gurasoenak lango eztitasun ik ez eukan. Ai! «Aita» etxea bete beteko izena da, eta «Ama» esaten barriz ao guztia eta anima dana gozo gozorik geldituten dira. Eta Riktrudisek, aita ill iakon ezkero, etxea utsik billatuten eban; ama ill zanetik aurrera, otza, legorra eta beastunez bet ea gelditu iakon arimea. An bilatuten zituan, iauregiko bazterretan, Aitaren eta Amaren gomutagarriak: aizkorak, geziak, dardarak, makillak; soiñekoak, oiñetakoak, oiak; goruak, ontziak eta tresnak, baiña gurasoen dei bat egundo aitu eziñ, euren iarri lekuak beti utsik. Baeban erakida ona, baeukan beste gauza guztien gaiñetiko Iaunaren maitetasuna, Bere gurari donea bete gura eban; baiña, beste iaio garan guztiok legez, biotzaren erdian atsakabe andiak eukazan. Aitarik ez, amarik ez, eta ames bigun bat bere ez! Nora botako zituan bere begiak? Izan zan une bat ames gozoetan orduak ioan iakozana. Ezagutu eban bere biotz guztia beteko eutsan gizon bat, ona, arteza, zintzoa iritxiz: gizon orrek ez zala beragaz, Riktrudisegaz, aztuko esan ei eban; baiña ioan zan erdal errira, erdal errikoa zan eta, eta geiago aren barririk euskaldunen artean ez zan iakiñ. Ikaratu egiñ ete zan Auñemendira geiago etorten, Portunegaz bere burua topoz topo egin ez eian? A! Ez, Adalbaldo ez zan ikarakorra. aztu egin ete zan? «Bai, aztu» ziñuan bertzat Riktrudisek, etxetik urreko zelai batean, gogamen illunakaz, batera eta bestera ebillela. «Zelan ez ba? aiñ gaztea, aiñ ederra, aiñ aberatsa, kondeen eta lenapezpikoen anaia, erregeen laguna, iauregirik apainduenetan bizi dan gizona, z elan gomutau leiteke luzaroan mendiko alaka zirzill bategaz? Eta ni ez naz aztu, ni eziñ aztu neiteke, egun batean bakarrik ikusi neban baiña! A, ze ameslaria izan nazan! Zenbat bidar egin dot ames Adalbaldoagaz ondo izango nintzala; etxadi on bat sortuko genduala bioen artean; gauza on ugariak egingo genduzala biok gure mendian eta prankotarraren errietan; Iesusi zor deutsagun maitetasuna erakusten biziko giñala beti. amesak ziran danak! astiune luza batek erakutsi deust, amesak eta neure arrokeriaren ala ba dongeak zirala. Eta alperrik gura dot neure burua zuritu, norbaitek amesetan lagundu deustala gogoratuaz: egia da Amandok esan eustala Adalbaldo guztiz zala egokia niretzat: egia da neure Aitak bere, eriotzako orduan bertan, Adalbaldon izentau eustala n iretzako gizakoa legez; baiña zergaitik? Neure zaletasuna ezagutu ebelako, neuri eusten maitetasunak itsutu zitualako. Neuk neukan nik neure barruan Adalbaldoganako maitetasunaren iturburua, ainbeste illabetean egin ditudan amesen iatorri txarra. Ondo egiten dau Adalbaldok nigaz aztutea, nodo egiten dau. Ni baiño obea bear dau beretzat, ni baiño obeak edonun eta errez billatuko ditu; baiña nik baiño geiago gurako leuskionik... ez dakit. Neure bizitza guztian maitetuko dot, Iaunaren iraintasun baga, garbi et a zuzen; beti erregutuko deutsat Aita Zerukoari dukearen onagaitik, eta iñoiz iakiten badot ondo bizi dala, arreba bat bere anaiaren onagaz poztuten dan antzera poztuko naz». – Mendian biziko da mendiko alabea, mendirako iaioa izango da eta, menditik bedeinkatuko dau bere Egille Altsua, menditik emongo deutsaz eskerrak, eta baita kurutzeagaitik bere, zerren kurutzeak eurak arimarako ondasunak diran. Zeruagaz ames egingo dot gaurtik arrerantzean: an daukat aita, an daukat ama; neure anaiak an e gongo al dira, an daukat betiko zoriona nire zain. arutz ioan bear dot ausardi andi bategaz, arantza artetik zear, neure bidean al ditudan ondo egite guztiak egiñaz. Nire atarira eskale beartsurik badatore, billatuko dau Mendiolan biotz onagaz emongo iakon ianaria, edaria, iantzia eta itunde ona; aurkituten badot ez iakiñean eta griña tartean bizi danik iñor, dakidan egi apurra eta Iaunaren agindu donea erakutsiko dautsadaz, eta neure eskuakaz ekarriko dot bide artezetara, al badot beintzat: billatzen badot norbait negarrez eta neketan ezbearren bat egiteko zorian dabillela, neuk esango deutsat zer dan eroapena eta erakida onean bizi izatea. Eta siñistuko dauste neure kondaira esan daiuedanean, eta ekarriko ditut kurutze azpira, eta astuntasunik andienak gog oz eroango ditue zeruko zoriontasunaren penzudan eta gauza guztien gaiñetik maitetuko dabe Iaungoikoa». – Eta maite ete dot gero neuk, gauza guztien gaiñetik? O! Ziur ziur nago onetan gaur, iñoiz bildur izan nintzan baiña. Egia da Adalbaldo maite dotana, lagun urkoa maite izan bear dan irudira, lagun urkorik onena legez... eta geiago bere bai; egia da zoro zoro eta bide baga beragaz alkartuteko asmoak euki ditudala; baiña len, oraiñ, gero eta beti, Iaungoikoa lenengo, Iauna Lurbirako ondo izate eta maitet asun guztien aurretik, eta Iaungoikoari zor deutsadan maitetasuna galerazoteko balira lurbirakoak, egundaiño ez agertuteko eran ito eta ondatuko nituke, aterako neuke erraietatik kanpora neure biotza, eta zapalduko neuke neure oñazpian Iauna baiño geiagoan gizonik maitatu baiño lenago. A! Goietan dagon Iaun betikoa maitetasun utsa da, Edertasuna berbera, zoriontasun guztien Iturria, ontasun danen sustrai ederra, alizate neurribagakoaren Iaube bakarra;... eta gizonak barriz, lurtarrak izanik lurrean dabliz arrastaka, eta maitaleenak asperkorrak dira, ederrenak itxusi, zoriontsuenak negarti, onenak oker, eta andienak txiki, urri, ezerez batzuk, Egillearen ondoan ipinten badira. Gauza bat da norberak gurari batzuk eukitea erbeste onetan, aldatz goretarako lagun on bat nai izatea, batari edo besteari lagunik egokiena legez begiratutea, edo norbait etxadikoak legez edo geiago baldin maitetutea; eta beste gauza bat, erbestetik Betiko Errira biotza iasorik, maitatutea gure Aitarik onena, gurtuaz, bedeinkatuaz; Izate rik Done, Artez, Gozo, Bigun eta maitegarriena legez begirunetuaz. – Nire asmoak aurrera eroateko indar gitxi daukadaz, neurez; baiña Iesusek bear ditudan guzitak emongo al deustaz. Eurakaz neure gogoak beteko ditudala uste dot, eta geroko saria irabazte ko ondasunak iaditxiko ditudala. – Beste orrenbeste egiten badau Adalbaldok, zeruetan billatuko dogu alkar. – Eta egingo dau; sinistuten dot eta itxaron neike, eta ikusiko dogu batak bestea. – Bealdeetan, uri andien erdian bera, nire uste barik, eta mendian, Adalbaldo beti gogoan dotala, biok izan geintekez Iaunaren seme alaba onak, eta biok irabazi geinke betiko desnekea». Riktrudis olango gogarteakaz ebillela, inguruko zugazti batetik zelataka eta begira eiokon gizon bat. Portun zan. «A ze zurbill eta galdua dagon! —ziñuan— zenbat argaldu dan, zeiñ illuna deitzodan! baiña zein maitegarria beti! Baleki ni emen begira naiokona, laster igez egingo leuke onetatik, oriñak eiztaria ikusten dabenean legez. Eta neure eskututik urteteko gogo bat badaukat! B erba batzuk esateko gurari bat bai! Ez ete leuskit arpegirik emongo bada? Onaxe begira dakust oraintxe. Ikusten ete nau? Ez, ondo estaldurik nago ni. Ganera, nora begira dagon bere ez daki orrek. Negarrez dago. Ze gogamen ete darabilz buruan...? Iñoren bit artez ibillita ez dot egundo ezer atera, eta neuk egin bear deutsat gaur berba, arpegiz arpegi». Esan eta egiñ, bere zulotik urten eta sartu zan Portun zelaira lenengoan uste baiño ausardi gitxiagogaz. Gizon baten aurrean iarki eta ukabilkada bat edo aiz korakada bat emotea, eta maite dan emakume baten ondoan itz bigun ekarkorrak esatea, ez dira bardiñak: baterako indar eta gaikera andiak eukazan Portunek, besterako ez zan gauza. Gaiñera, zenbat eta sakonagoak diran biotzaren gurariak, ainbat eta estuago i zaten oi da bat gura dan gisara eurak agertuteko. Ez da iakiten nundik asi eta zelan amaitu. Ori gertau iakon Portuni bere. Riktrudisek barriz, bere aldetik ez eban bapere mugidalderik erakutsi. Ozinbeltzkoak egoan zulotik urtetean atara eban abarrotsa eta ostikopean zapalduten zituan orri igarren kirrikarrea belarrietara eldu iakozanean, begirada batean ikusi eban Portun; bai ña biotzak ez eutsan taupada bat emon Riktrudisi. —Egun on —esan eban gizonak, dana kokoloturik. —Egun on —erantzun eban emakumeak —. Zer darabilzu emetik? —Zeu ikusteko gogoak bakarrik ekarri nau. —Ikusi nazu, bada, eta amaitu dozu zeure arloa. —Baiña zer edo zer berba egiteko gogoa bere badaukat. —Ori bere egon dozu, eta zeure zeregiñak amaitu dozuz emen. Agur. —Orixe da iarduna ebateko artaziak daukazuzana. Ez egizu aiñ laster igesik egiñ. Gelditu zaite piska baten. Erantzun egidaz. Aserre zara, Riktrudis? —Iñogaz bere ez naz ni aserre —erantzun eban, etxeruntz artu eban bideari itxi barik. Portun zelaiaren erdian gelditu zan, ez atzera eta ez aurrera, igesik ioianari begira... —Errukarria ni, eta errukarria ori bere —zirautsan bere buruari Riktrudisek, ia etxera sartu zanean. XIV – POST NUBILA Ordekatik zelaia) etxera ioan eta ordu bete inguru geroago, leio baten ukalondoak ipiñita, kanpora, marboill alderantz begira egoala, Riktrudisek Mendilako bidetik zear etorrela eliz gizon bat ikusi eban. «Ai, ene! Amando da», esanaz, iatzi zan aida batean atarira, apezpiko iaunari arrera on bat egiteko ustean. —Zer dakarzu, iauna —itandu eutsan — alde onetara? —Barri onak zuretzat —erantzun eban Amandok. —Niretzat barri onak, iauna? Nongoak gero? —Or, bealdetik, bart arratsean agertu iatan prankotar gizon bat, albiste batzuk ekarriaz eta beste batzuen eske. —Riktrudis dardaraka asi zan, eta sukalde bazterretara begira iñor inguruan ete egoa n ikusi nairik. —Sartu zaite, iauna, barrura —agertu eutsan — eta iarri zaite aulki batean, nekatua egongo zara eta. —Ez nago nekatua. Orrez gaiñera, zuganakoa egiñ ondorean, emen urreko etxadi batera ioan bear dot, beste arazo batzuk badaukadaz eta. Ba iña ez zaite ikaratu, emakumea. Ez deutsut bada esan albiste onak dirala? —Zertzuk edo zeiñenak, iauna? —Ez diñotsu ezer zeure biotzak? —Nire biotza illunpetan eta gaixorik euki dot aspaldian, eta gaixo erre zitalen antzera, doillorkeriak esan izan deustaz luzaroetan. Mututurik egon izan balitz obeto neukean. Gaur, atan bere, sartu iat bere gelaraiño argi erraiñu bigun bat, ikusi eragin deutsadaz biotzari gauzak direan legez, eta asi iat zerbait esaten bear dan eran. —Osatuk o iatzu beraz? —Osatuteko bidean iarri dot beiñik beiñ. —Eta argi erraiñu osagarri ori nondik etorri iatzu? —Argi guztien iatorritik, iauna: Zerutik etorriko iatan. —Zelan baiña? —Ni zeiñ nazan eta... besteren bat zeiñ dan adierazoten emonaz, biotzaren asete eta betekada osoa non dagoan erakutsiaz, Iaungoikoaren gurari donea ondo egiteko arimea indartuaz, maite ditudan guztiak zeruan aurkituko ditudala gomutaraziaz. —Erakidara zagoz, ikusten danez. Lurrean ez dozu geiago ezer opa? —Bai, iauna, erakidara nago: lau edo bost eguneko orduak edozetara igaro leitekez, eta ondo igaro, geroko itxaropena badaukagu. Eta alan bere, egia esan bear badeutsat, bet oi dotan legez, Zeruak neure guraria bete nai baleuskit, Iaunaren aserrerako eta nir e arimearen kalterako ez bada, gauza bat opa dot... —Ez esan geiago, badakit zer dan eta. Iaungoikoak zeure naigurea bete gura deutsu, Riktrudis. Zeruak zure doskañia ikusi dau, eta Abraanen lenagoetan saritu eban legez, erbeste onetan bertan saritu gura deutsu. Adalbaldoren albisteakaz naiatorzu. Gogoan zaukaz, eta maite zaitu. —O Iauna, Iaun zerukoa! Zeiñ ona eta errukiorra zaran! Eta nik, bear bada, ez dot Zugan naiko ustakida izan, eta Adalbaldogaz bere ez. Zer diño berak, iauna? —Nire etxean izan eta laster bere erregegana ioan bear izan ebala diño, eta an egon dala bere aginduak egiten eta zugaz egundo aztu barik. Zure gurasoak ill zirala badaki; zu zetan zagozan iakin nai leuke. —Zeiñek esan deutsa nire gurasoak ill zirala? —Neuk. Beiñ baiño geiagotan emengo albisteak bialdu deutsadaz. —Bada orduan ni zetan nagoan bere esango zeuntsan. —Baita, baiña gaur ori ez da naikoa: zeuk esan bear deustazu garbiro Adalbaldogaz izateko oartasun, zedal edo naiezik ete daukazun edo ez. Riktrudis nora begiratu ez ekiala egoan, ikaraz, oso artega, urduritua, nabarmena, lotatik datorrenean eguzkiak gorritzen dituan odeiak baiño gorriago. Eguzkiaren argi eta berotasun guztia etorkon bere arimara. —Niri, iauna, ezdeust berak egundo olango gauzarik e san —erantzun eban, dana moteldurik. —Neuk diñotsut oraintxe bere izenean. —Berak itauntzen dau ori? —Berak . Zer erantzungo deutsat? —Iesus Maria! Auxe da!... Zeuk ez dakizu bada? —Bai, baiña zeure aotik nai neuke entzun gaur, billosnarru mee baten ipiñi daidan zer erantzun deustazun. —Ara bada, nik ez daukat nai ezik baiña... —Zer? Baiñakaz zatoz orain? —Itxi eidazu, bada, amaitu artean, iauna. Nik ez daukat nai ezik, baiña berak... —Berak bere ez, itxureak diñonez beintzat. —Eta damututen baiako gero? —Eta zeuri damututen baiatzu? —Niri ez iauna, orixe ez! —Berari bere ez. —Zeiñek daki? —Neuk dakit. —Bein baizen ez nua ikusi eta. —Zeuk zenbat aldiz ikusi dozu bera?... —Bada orduan, zeuri on do badeitzazu... esan zeinkio... —Zer? —Nik ez daukadala ezetzik. Arpegi gozotsuagaz esan zituan ona arteko berbak Amando iaunak, baiña Riktrudisek azkenengoak amaitu ebazanean, kendu eban apezpiko doneak bere ezpanetako barrea, iatzi eta batu zituan bepuruak, illundu eban piska bat bekokia, eta guraso batek bere alaba on bati legez, asi iakon esaten Riktrudisi: —Ez dogu amaitu ondiño, enetxoa. Gauza bat egin baizen lenago zerzelidade guztiai ondo begiratu bear iakue, eta baietza emon ordurako, berak dakarzan astuntasun eta ibilbide guztiak ikusi eikezuz, begitanduer edo irudipenen atzetik itsu itsuan iarraitu bar ik. Adalbaldo ezingo da bizi Euskal Errian, noizean bein eta ereti batzuetan ez bada, zerren Dagobertoren mendekoa dan, eta bere aginduak bete bearko dituan prankotarren artean. Zu barriz, mendian iaiorikoa zara eta mendian daukazuz zeure sustraiak, asaba eta gurasoen etxea, zeure ondasunak eta zeure biotza. Izango dozu naikoa gogo eta indar zeure senarragaz Euskal Erritik kanpoan bizi izateko ill osoetan, urte luzeetan, beti bear bada? Gogamendu egizu gauza ori ondo, baietza emon baiño lenagotik. —Gogame ndurik daukat, iauna. Maite dot neure mendia: tokirik ederrena deritxot, eta beragaitik, beste Lurbira guztikoak salduko nituke. emengo arri bat beste errietako iauregi bat aiña badala uste dot, bertan daukadaz neure gomutak, bertan neure guraso eta anaien azurrak. Ez dot nik Euskal Errira alde batera itxiko egundaiño. Naroian tokira naroiala patuak edo Iaungoikoak, euskalduna eroango nau, euskalduna biziko naz toki guztietan. Neugaz ioango dira erririk erri Euskal Erria, bere izkerea eta bere ekanduak; eus kerea erakutsiko dot non nai, neure erritarren lege zarra adierazoko dot, al dotan giñoan. Nire gomutea, nire adimena, nire biotza, nire izakerea, euskaldunarenak izango dira beti; eta edozeiñ lekutik, nire begiradarik gozoena neure mendientzat izango da, eta nire arrenik bero, sutsu eta onena euskaldunentzat eta euskeraz egiña. Euskaldun izakerearen zabaltzaillea izan gura neuke nabillen tokian nabillela. Zergaitik, aiñ onak bagara, zergaitik zabaldu ez geure ontasuna? Ez diñogu, eta egiaz, erbestekoak eur en ekandu txarrak gugana dakarrezala? Zergaitik, bada, guk, areen ekanduentzat muga gogor bat ipinteari emen iarraituaz, ez doguz gureak erbestean zabalduko, ereti ona dogunean? Norabaitera ioan bear dabenean, zergaitik euskaldun Lurraren alderdi guztietan , kristiñauak kristiñau izan bear daben gisara? Zergaitik gure arraza menditarra besteak baiño geiagokoa eta obea dala ulertarazo ez? Euskal Errirako txarra al da, gure euskalduntasuna galdu barik, gure ekanduak erbestekoan aurrean erakustea? Kristiñau bat ek besteak kristiñaututea ez al da ondo? Noiztik onara da gauza on guztiak gordeta eukitea egitekorik onena? «Euskalduna nazan aldetik euskaldundu, kristiñaua nazan aldetik kristiñautu»: ori da nire oinkada eta ibillera guztietarako daukatan azalki eta gog o errimea. Arima barruan gorderik gurari andi bi ditut: Mendiolara natorrenetan, euskaldunakgaitik egingo ditudan lan guztien sarigarritzat, menditarren aldetik arrera on bat aurkitutea: Iaun zerukoak Beregana deituten deustanean, fede eta lagun urkoaren alde Lurrean erabilli ditudan arazo eta lanbide guztiakgaitik, zeru ederretan abegi on bat izatea. —Ondo diñozu, Riktrudis —dirautsa apezpikuak —, ondo diñozu eta zu ondo zoaz. A! euskaldun guztiak bide orretatik iarraituko balebe! Zure erriari zor deutsaz un maitetasuna lagun urkoari zor deutsazunagaz alkartu nai dozu, eta guztiz ondo gura dozu. Bakotxak bere erriari izan bear deutsan maitetasuna era bitakoa dala deitxot nik. Norbere buruarentzat daukagun maitetasun itsu, arro eta okerretik dator bata: gure biotzean berez, txiki txikitatik, zelan ez dakigula sortu oi da; asten da geugaz batera, guztiz neurribarik, eta ez dau gure biotzetan beste maitetasunentzat tokirik izten. Dana bear dau beretzat: bereari bakarrik deitzo andia, ona, zindoa, zuzena, ederra eta egiazkoa: besteen gauza guztiak, erkiñ, makal, zirzill, motel, txiro, doillor eta guzurrezkoak iruditen iakoz; eta zenbat eta norberagandik urriñagokoak, ainbat eta erkiñ, makal, zirzill, motel, txiro, doillor eta guzurrezkoaagoak. Norberarena izan ez ik, etxekoen gauzea izango da zelanbaitekoa, edo norbere erritarrena geienez; baiña erritik kanpora urruiñgarria ez dan gauzarik ez dago. Eta ortik etorri oi dira ikusi eziñak, gorrotoak, itsumenak, Iaunaren legea austeak, lagun urkoaren kalteak eta arima askoren ondamendiak. bigarre erako erri maitetasuna ez da olangoa, zerren daukan Iaunaren anaitasunezko lege biguna bere zuzentzaille eta artizartzat. Norbere gauzeari obeto gura izan arren, urrena dalako, obeto ezagututen dogulako, edo biotzak alan agindu ten deuskulako, geiegikeriak kenduten deutsaz biotzari eta adimenari itsutasunak, besteen egokitasun eta doiañak ezagutu eta autortzen ditu, ez dau iñor urruindutren, eta Iaungoikoaren izenean edozeiñ maitetuten dau. Zuk olan gura deutsazu Euskal Erriari : erri guztien gaiñetik dozu maite, zeurea dalako eta erririk onenentzat daukazulako. Maite eikezu aurrerantzean bere, amitegarria da eta; baiña emoizu edonun bakotxari berea... Eta ez diñotsut geiago. Agur. Iakingo dau Adalbaldok zuk esan deustazuna. —Agur, Amando iauna. Iaungoikoak lagun daizula, eta esker milla. —Iaungoikoari. XV – BARREAK ETA NEGARRAK Auñemendi guztia sutan dago, gorrotozko sutan. Erri guztiak bekaizturik aurkituten dira. Kurrukarako deadarrik galgarrienak urteten dabe euskaldun askoren bularretatik. Egiteko entzungarri bat egin bear zan. Zer gertaten da? Egundaiño entzun eztan gisako iazoerea. Euskaldun agintari baten alabea, alaba bakarra, aberatsa, argia eta ederra, bere aide eta ogipeko batzukaz, prankotar bategaz ezkondutek o asmoan erbestera ioan da. Aide gitxi eruan ditu Mendiolako alabeak, zerren senitartekorik geienai txarto iruditu iakuen Riktrudisen labankeria. Gora goraka dabilz Auñemendin gizon eta emakumeak, zar eta gazte, andi eta txiki, aberats eta lander, kris tiñau eta fedebagakoak: Riktrudisegaitik eta bere laguntzaille guztiakgaitik, arao, birao eta zakarkeririk zatarrenak esaten ditue. Etxakuen itxi bear geiago Euskal Errian sartzen: bizi eitezala Erdalerrian beti, euren gogoz erdaldunakaz bat egitera ioan z iran ezkero. Euskaldun agintari guztiak uste onetan egozan. Ubero zarrak berak, lagunen batzuk iritze eske oe aurrera ioan iakozenean (bada aspaldietan oian bizi zan) ez eitzola ondo Riktrudisen egitadeari agertu eutsen, Euskal Errian mutill onak bat eta b i baiño geiago bazirala eta. Ozinbelzkoak erririk erri ebiltzan danak, menditar guztiak asko eta geiago berotu nairik. Prankotar biurri malzurrakaz ekiñaldi gogor bat egin bear zan, erakuste barri barri bat emon bear iakuen: ez eiela uste izan onean onea n ibillita, euskaldunai egiñiko deztaiña eta bidebagaleroal azti eta geldituko ziranik. Aztu? Lenago urtuko ziran atx eta lur guztiak menditarrai egindako iraiñak aztu baiño. Batez bere Portunek Aitz barrenen arturikoa. Eta emen egoan eskergaari arrigarrie na, Ozinbelzkoen ustez. Portunegaz burruka ibilli zan gizonagaz beragaz ezkonduten zan Riktrudis! O! Dxartadarik andiena Otxoatarrai arpegi arpegian emotea zan ori. Orrek ezin eikean parkamenik euki, eta ez eban eukiko. Lurbira guztian iakin eragin bear za n, Otxoatarrak... euskaldunak nortzuk ziran. Prankotarren kontra guda gogorra, eten bagea, betikoa, asteko ordu eta garaia etorri zan. – Nik esan nituan gauzak urten dabe argitara, —zirautsan Portunek etxerik etxe —. Arnoldo salduta egoan eta bere Sorterria saltzeko prest, eriotzea etorri iakonean. Bakotxari berea emon bear iako, eta nik ezagututen dot gaztetan Errizalea izan zala; baiña zartzara, bere alabeagaz txotxinduta, Riktrudis andi ikusteagaitik, errege usaiñekoakaz ibilteagaitik, eta eliz gizon arrotzaren esandeak entzunda, edozetara iarri zan. Eta Aita eta Ama ill arren, Riktrudis petralak ez dau gero aztu gurasoen erakutsia, eta ekarri deutsa orain Euskal Erriari izugarrizko lotsaria eta kaltea. Mendiola eta bere lurrak prankotarrenak izan go dira gaurtik aurrera, gure etxean geuri agitzera sartuko iakuz arrotzak, ekarriko deuskuez euren oitura gaiztoak, eta agur gu eta gure gauzak, al dogunak al doguna egiten ez badogu. Aitarren seme altza bear gara danok, agiñak erakutsi bear deutsaguz arr otzari, ez dau emen erbestekok oiñik ipiñi bear». Egia ziñoan Portunek, Auñemenditarren iritxiz. Mendiolakoak ondamendira eroien Euskal Erria. Arnoldo salduta egongo zan, eta orregaitik prankotarrakaz gudarik ez eban gura izan: Riktrudisek barriz lotsagarrizko gauzea egin eban eta etxakon geiago Euskal Errian sartzen itxi bear. Eta Amandori? Amando bere, gizon ona zan baiña, erbestekoa zan eta... Armandoren kontra ez ziran ainbeste azartuten euskaldun kristiñauak, fede gaiztokoak bai; baiña Riktrud isen kontra danak ao batetik itz egiten eben. – Egundo olangorik! —entzuten zan edonun — Riktrudis orrek esne epela zirudian baiña, berotu zan esnea, eta irakiñ eta gaiñez egin bere bai Erriaganako maitetasunaren su garra amatau arteraiño. Ainbat gaiztoag o beretzat. Bere izena lurrun artean ostendu da, eta erre eta ondaturiko gauza bat dirudi». Mendiolakoagaitik nok aterako eban arpegia? Ez egoan Auñemendin orretarako ausardirik eukan gizonik. Bat bakarra izan zan, Padar Koblakaria. Eliza aurreko enparan tzan, gizon aserre askoren erdian, asi zan Peru, Arnoldoren egitada andiak esaten, eta bere alaba kutunaren ontasun barru barrukoak erakutsi nairik; baiña koblakari zarrak bere gaiñean izan zituan egurrak: batak io, besteak bultza, orkoak lurrera bota eta angoak zapaldu eta makillatu, ill eben Peru gizagaoxia, salkindarien lagun oker oskill bat zala eta. Gizon zarra ilteko asmogaz ez eiakozan lenengoan asi; baiña Ozinbelzko morroi baten makilkadeak illda itxi eban beintzat, eta zamaldako gizon guztien artea n ez eutsan iñok itzalilleari oratu. Kontrara: Koblakaria illda egoala ikusi ebenean, ondo egin iako, —ziñuen danak — berea da errua, barritxu zitala ez izatea biaño ez eukan». Ez zan, bada, Auñemendin Mendilakoaren aldeko gizonik geratu; ez zan bat, ango euskaldun guztien artean, gauzak zelan ziran ikusi eta astertuteko beregandedunik; erruki pixka bat gelditu iakonik ez egoan iñor: dana zan aserrea, gorrotoa, kurruka eta zitalkeria. Irakurlea: iatzi gaitezan Auñemenditik bera, itxi daiguzan emengo nega rgarrikeriak, eta Ostrabento alderaiño goazen gu. An daukez Adalbaldoren etxadikoak aberastasun ugariak; bere aide batzuk eta ogipeko geienakaz Riktrudis ara ioan da, an Amando apezpikuak prankotar dukea eta Mendiolako alabea bedeinkatu ditu gogoz eta poz pozik, beti alkarrenak izan daitezen. Nok esan ondo gazte bein biotzeko atsegintasuna? Bata besteaganako iaiorikoak izanda, uste uste barik billatu eben batak bestea; ezagutu ordurako maitetu ziran biak; ainbeste illebeteko bitartean ez eben ikusi alkar; ikaraz egon ziran biak geiago lurrean ikusiko ete ziran bildurrez; negar andiak egin zituan euskaldunak bere iauregiko bakartadean prankotar ederra iñoiz ostera aurkituko ez ebalakoan; prankotarrak bere aldetik ikara gogorrak igaro zituan Euskal Erriko ai ngerua beste norbaitek eroango eutsalakoan, eta orain, eragozketa guztiak kendurik, bata bestearen besoetara etorri ziran, alkarganatu ziran biak beti betiko. Ezteguetarako batu ziranak bere aukeraz eta pozarren egozan. Ostrabentokoak tint ondo eritxoen euskaldunari, bada Riktrudisek, bere bakunde eta tolesgabetasunagaz prankotarren biotzak irabazi zituan, eta bere dertasun, egokiera eta emaguri zintzoagaz guztien erregiña on bat zirudian. Euskaldunak barriz, ikusi ebenean Adalbaldo eta bere aideen Iaungo ikotasun benetakoa, Riktrudis esku onetan iausten zala ziñuen, eta ez zala izango errez Euskal Errian bertan, beste alango gizon bat billatutea. «Balekie gure aldean —zirautsen— Adalbaldoren etxadia zelangoa dan, ezleuke gorrotauko iñok gaur legez; zerren gu, Auñemendikuok, buru gogorrekoak izan geinkez, baiña biotz gogorrekoak ez gara». Ostrabenton egozanak Auñemendin zer igaroten zan ez ekien asko. eurak etxetik urten ebenerako sosmau eben zerbait maitasunezkoa ez zana, trumoi egunetan marboillean ikust en dan odei matasa baten antzera; baiña trumoia laster igaroko zala uste izan eben. Euskal Errira biurtuta lenengo egunetan, bada Euskal Errira ioateko ustetan egozan, betozko illunen batzuk, erremuskadaren batzuk, ezin ikusiren batzuk izango ziran: baiña Adalbaldoren zuzentasun ezagutu eienean euskaldunak, prankotar gizon andia menditarren aldekoa eta euren lege eta ekanduzalea zala ulertu eienean, Mendiolako ateak menditarrentzat len legez zabalik egozala ikusitakoan, pixkaka pixkaka etorriko ziran Mendi olara ienteak, eta euren adiskide on eta laguntzaille gogorrenetakoa legez begiratua izango da erbesteko dukea. Ikusi daiela gureak Adalbaldo eurakaz batera, zeiñ eta zelangoa dan iakin daiela ondo, ezagutu daiuela bere biotz artez eta samurra, eta euskald un guztiak adiskidetzat euki izango darue, Amando adiskidetzat dauken senean. Urriñetik txartzat euki izan dana, gure ondoan ikusita gero, askotan maitatu izan oi dogu. Onetan egozan Ostranbentora baturiko euskaldun eztegulariak, ia etxerako bideak artze ko asmoetan, eurak egozan mandiotaraiño eldu zanean, atz eta putz eta bero eta lurruntsua, gorputz guztitik izerdia eriola, bero andirik ez egoan baiña, menditar gizakote narras baldan bat. —Iesus! Aitearen, Semearen... —esan eban Riktrudisek —. Zer dakar k, Lope, euk onaiño? —Zer ekarriko dot, andrea... —Ezteguko ondokiñak iatera dator ori —ziñoan Pedro Marik gizategiko atetik, barrez eta algaraz. Emon eutsen barreari etxeko guztiak, bada gure Lope bene benetan egoan barregarria. Alango gizon trauskillik! Abarka urratuetatik beatz lodi biak agirian ekarzan, txaberama andi biren buruak legez, bernetako soka eta oialak bebera iausita, berna sorki batzuek itxureagaz; ia gerriraiño basaz beterikako soiñeko dindirriduna; lepotik bera lenago ikusi ge untzan narruzko zorroa; esku batean makilla bat eta bestean edan ontzi ez txikia; eta arpegi zabal biribilla sagarrik gorriena baiño gorriagoa. —Barre egiten dabe baiña ezdakart nik barre eragiteko albisterik, esan eban. —Zer dakark bada? —Gauza onik ez. —Esaik bada zer dan. —Zer izango da, nire etxekoandreak ez daukala gaur Mendiolan ez etxerik, ez abererik, ez solorik eta ez basorik. —Zer diñozu, gizona? —Mendiolako morroiak etxetik kanpora atara gaituela diñot, an ez dabela Riktr udisek aginduten eta. —Zeiñek aginduko dau bada? —Zeiñek ez dakit ondo: Auñemendik, Erriak, euskaldunak edo ez dakit nik zeiñek. —Edanda zagoz zu. —Ez dot ondiño nai beste eta gitxiago be edan, gura baizen lenago amaiktu iatan edaria eta. Barre g uztiak iges egin eben gizategitik. Egia zan: barre egiteko albistarik ez ekarren Lopek. —Zeiñek atera zaitute etxetik? —itandu eutsen danak. —Ozinbelzko Portunek. —Portunek? Zergaitik baiña? Zer dala eta? —Gure etxeko andrea erbestekoagaz ezkondu dalako: Euskal Erriko lurrak eta ondasunak prankotarrenak eziñ izan leikezala eta. —Eta gu errira goazenean, non sartutea gura dau bada? —Errira ioan? Ez eizue errira ioaterik gogamendu, ez deutsue itxiko eta. —Itxi ez ostera? Zein eta gero Portun gure errian eta etxean sartzen galerazoteko? —Euskaldunen nagusi edo andienetakoa beintza ei da. —Ez dago esku txarretan Erria! Baiña ez da bera bakarrik agintari: Euskal mendian badira beste batzuk Portun baiño andiagoak, eta ikusiko dogu. —Portunen esanera iarri ei dira beste agintari guztiak bere. —Eta egiaren alde deadar egingo dabenik ez dago iñor? Gugaitik ez dau batek bere arpegirik aterako? —Zeiñek gero? Bat asi ei zan zeuen onagaitik zer edo zer esaten, baiña emon ei eutsen berea. —Zein zan bera? —Padarra. —Zer egin deutse? —Ill. —Ill?... —Bai. Lurpean sartu eben beintzat eta... Danak gelditu ziran batak besteari begira zer esan ez ekiela. —Uste genduan baiño astunago dator ekaitza —esaeban azkenean Riktrudisek —. Ez zan egun bi edo iruko trumoia guk erritik urteeran ikusi genduana, negu baltz luzearen asierea zan, bada negua bere gogortada guztiakaz iausi da Mendiola eta Euskal Erri guztiaren gaiñean. Eta bear bada neure erruz, neure ... —Zagoz ixillik, Riktrudis —esan eutsan Amandok — Portunek daukan aserrearen zarraparrada bat da guztia, eta ezin leiteke izan iraunkorra. —Zarraparrada ori izango da naikua, Amando iauna, euskal lurrean ainbeste bidar ereinda dagon gorrotoaren asia erneteko. —Baiña neuk, Iaungoikoaren lagunatsunagaz, erne ala aterako dot. Aruntz noa gaur bertatik, billatuko ditut biotz oneko gizon guztiak, danai berba egingo deutset, eta gauzak zerbait ondutea itxaron neike, Fedegaiztoko gizon kurrukari baten iritz i eta gogoari ezin leiueke iarraitu euskaldun kristiñauak, eta ez deutse iarraituko. —Bildur izateko da gero, iauna, orain Auñemendira ioatea: ez dakizula gertau Padar gizagaisoarena. —Ainbat obeto niretzat, olan balitz. —Neuk lagunduko neuskizu pozik, Adalbaldo gura izan ezkero —diño andre gazteak. —Ez, zuk ez, eta beste iñok bere ez: neu bakarrik ioan bear dot lenengo: bideak egindakoan besteok. Ez deitxozu, Adalbaldo? —Bai, iauna. Bideak egitera neu ioango nitzateke; baiña indarrea n, gogorrean, guda soiñuan ioan bearko neuke, eta ori ez dot nai. Ez dot gura geiago gorrotorako apukorik ipiñi. Bakezalea naz, badakizu zeuk, eta bakean nai neuke ioan Euskal Errira, anaien artean legez, ezpanetan irri barrea eta biotzean poztasun andi ba t ditudala. Orretarako eguna ainbat lasterren etorriko al da. Zu eta ni, Riktrudis —iarraitu eban andreari begira — ementxi biziko gara bitartean, ekarri dituzun aide eta etxadikoakaz batera, Iaunaren legea gordeaz eta gorde eragiñaz, arrenetan beti Amandok , itxaroten daben legez, arimen irabazia izan daien. Zu ondo izango zarala uste dot: euskaldunak ementxe daukazuz, zeure lenagoko morroiak bere bai, ondasunak ugari ditugu, maite gara: zer geiago guraritu geinke lurrean? Beste zerbait opa badozu, esaidazu, Riktrudis, eta laster beteko iatzu zeure gogoa. —Eskerrik asko, Adalbaldo. Geiegizkoa zara niretzat, eta zugaz ondo ez izateko bildurrik ez daukat; baiña neuretarrak zeuri ez ondo begiratuteak min emoten deust. —Eta zer egingo deutsazu? gurea al da errua? Errua gurea balitz, orduan izango litzateke gauza mingarria, baiña ez dan ezkero ez daukagu zergaitik miñik artu. Guk egin daigun alegiña euren gogamen okerra kentzeko. Eta oraintxe batbatera otuten iat gauza bat, zuri txarto ez badeitsazu, egin ge inkeana. —Zer da bera? —Zure Auñemendiko ondasun guztiak Euskal Erriko landerrentzat istea, neureakaz naikoa eta geiegi daukagu eta. Orretara ikusiko dabe zure erritarrak zure ondasunen billa ez nazala ibilli, orretara ezagutuko dabe Euskal Erriko agin taritzien zale ez nazala. Zer diñostazu, Riktrudis? Zer diñozu, Amando iauna? —Gogamen ori ederrenetakoa dala, eta asko eta asko lagunduko deustala euskaldunen biotzak zuen maitetasunera ekartzen —erantzun eban apezpikoak. —Beste ondasun guztiak emotea gaz —esan eban Riktrudisek — ez dot bapere nekerik artzen, baiña neure gurasoen iauregia, neure iaiotetxea... Nun sartuko gara geu euskal mendira goazenean? —Edonun, Amando bizi dan etxean bertan, edozeiñ euskaldunek emongo leuskigun ostatuan; baiña ez ba deitsazu, itxi; zeure guraria egitea baiño besterik ez dot nai. —Ez neban uste neure gaizakana aiñ lotua nengoanik. Asko deitzot, Adalbaldo, guztiz asko; baiña zeure gogamena izan dalako eta Amandori ondo deitzon ezkero, neure etxea bere bai, dana lander rentzat izan dedilla. Ez dau Iaungoikoak aztuko nik oraiñ egiten dotan doskaiñ andia. XVI – AMANDOREN LANA Esan eta egin, Amandok artu eban bereala Euskal Errirako bidea, eta Iaungoikoaganako zelan arimak irabaziko zituan gogartetuaz, eta len fede bagatasunaren illunpetik Ebanjelioko argira aterariko euskaldunak zelan indartuko zituan gogoratuaz, Ama Mariari, Done Pedro eta Paulo, eta beste Iesusen lege zabaltzailleai arrenetan eta arrenetan, eldu zan Auñemendiraiño. Bide an etorrela, aserre eta zer esan andiak idoro zituan prankotarren artean euskaldunen kontra. Au eta ori egin ebela, bata io eta bestea zuzitu, orkoa zematu eta angoa ill, bataren gauzak erre eta bestearenak ausi eta birrindu. Neurriak artu bearko zirala ba sotar lotsabageen kontra, gogorrean asteko ordua zala, agintariak mendiak kiskaltzen asteko erregek zer esango eban zain egozala, norbaitzuk zerbait izan ebela euskaldun gudalariren batzukaz. Olango gauzak entzun zituan; baiña nun, nok eta zelan gauza garb irik ez. Lenengo euskaldunak prankotarren lurreko mugetan billatu zituan, azkon eta beskonakaz, Auñemendiko iagole edo zaintzaille legez. Ez eutsen abegi onik egin, baiña txarrik bere ez. Arpegirik ez emotea zan guztia: apezpikua alde batetik ikusi ebene an, beste aldetik iges egitea, agurrik egin barik. – Ba! Ori baiño geiago ez bada —ziñoan bere artean Amandok — toki egingo dot nik Euskal Errian. Arpegi emongo deusten lekuetan sartuko naz, ioango naz adiskidien etxetara, eta ez ete al nabe danetatik kan pora aterako. Lenengo beintzat Uberogana ioan bear dot, eta an iakingo ditut barri guztiak garbiro». Eta uste onegaz, Larrasorotik, Iñalatzatik, Basaburutik, Burruntsaliniatik zear Ezpeletara sartu zan. Uberoren etxeko ate ondoan oles eginda lastger, mut ill gazte eder batek millatsu gaiñera urten eutsan. Uberoren semea zan. —Egun on,Gaixpar —esan eban Armandok. —Egun on —erantzun eban besteak. —Zelan gara? —Bagabilz. —Eta aita? —Aita emen daukagu. Geiagoko barik barrura eioazan artean. «Um —gogamendu eban Amandok — legorra eta illuntxoa dago Gaixpar: bestetan lango arrera onik emen bere ez daukat: ekaitzaren ondorenak izango dira: ikusiko dogu zarrak zer diñoan». Uberoren aurrera eldu zanean, Amando, iarri baiño lenago, betiko a rpegikera gozotxuagaz asi iakon izketan: —Zelan zagoz, adiskidea? —Alan alan. Txarrerakorik ez daukagu eta. —Iagita zagoz beintzat, eta ni azkenengo emen izan nintzanetik ona, zer edo zer irabazi egingo zenduan. —Iagita nabill baiña belaunetan indarrik ezin egin iat eta besoetan bere ez. Ost ostean ioan nintzan igandean elizaraiño. —Elizaraiño bai? Asko egin zara orduan. —Asko bai obe. Zerbait, iauna, zerbait bakarrik. Asko eginda egon banintz, ez ninduan etxean billatuko. Gazte ak onetan, albo batean iarrita egoan tokitik, zelatazko begiakaz begiratu eutsan apezpikuari. —Zergaitik ez ba? —itandu eban onek. —Zerren euskaldunak etxeqan egoteko garaian ez gagozan. Ez al dozu zeuk ezer entzun? —Gauza asko ez nik. —Ez zenduan entzungo. Oraintxe gogoratuten naz. Zu gure Erritik kanpoetan ibilli zara zeregintxu batzukaz, eta bidezkoa izango zara gaur emen. —Bidezkoa naz. Ez dakit ezer garbiro eta iakiteko ustean nator zugana. Zer darabilzue? —Zer erabilliko dogu? Guda rako asmoa eta gogoa. —Gudarako asmoa eta gogoa? Zergaitik baiña? —Zergaitik, zergaitik. Euskal Erriko Lorea eroan deuskuelako. —Eta zuk badakizu eroan deutsuen edo bere gurariz ioan dan? —Dana dala. Beti da txarto Sorterritik kanpora arerioakana ioatea. —Zertara ioaten dan. Sorterriarentzat lagunak egitera ioaten bada ez beintzat. —Ezin geinke guk prankotarren artean lagunik euki. —Orretan zagoz zu bere? Benetan diñoztazu? —Orretan nago, eta bene benetan esaten dot. —Bada nik lagunak kristiñau guztien artean euki bear ditugula diñotsut, eta zenbat geiago eta zenbat lagunago obeto dala. Neu ioan naz Euskal Erriko Loreagaz Ostrabentora, neuk bedeinkatu dot bere eta Adalbaldoren alkartuerea, eta ondo egin dodala eta nago. —Ez eg izu ori esan, iauna, edozeiñ euskaldunen aurrean, danak dakie baiña. —Edozeiñen aurrean esan nekieala uste dot, eta edonori ondo irudituko iakolakoan, gizon zuzena bada. entzuidazu esan bear deutsudana lenengo, eta zeure biotzqk emongo deustan epaiaren z ain geldituko natxatzu. Riktrudis eta Adalbaldo uste uste barik neure etxean ezagutu ziran, bereala alkar maitetu eben, eta arrezkero euren biotzak alkarren billa ebiltzan. Onak ziran biak, bata bestearentzat gisakoak, eta biak euken gurasoen baimena. Zer egingo zenduke zeuk olango gazte on bigaz, edo lagundu ainbat lasterren euren guraria bete eien; edo itxi, biak illuntasunean bizi eitezen; edo Iaungoikoak erakutsi eutsen bidetik atera, ondamendiko zorian gelditu eitezen arima eder biak? Ez deustazu erant zuten; baiña olango gazteai zer egingo zeunskioen badakit: lagundu al dozun indar guztiakaz, eta neuk bere orixe egin dot: lagundu al izan dotan giñoan. —Baiña euren guraso eta erriak arerioetakoak diranean... —Orduan obeto, Ubero adiskidea, orduan obe to. Ez da gauza on bat Erri bi baketutea? Bada arerioetako etxadi andi bat alkarturik, prankotarrak eta euskaldunak baketu al bageinkez, gauza on bat egiten dogu. Orregaitik, pozarren iakin neban Riktrudis eta Adalbaldo maite zirala, orregaitik lagundu dau tset, euren ondo izateak Errien osasuna ekarri daian. Euskal Erriko Lorea erbestekoak ezagutu daienean —uste izan dot nik — ain bizitza on eta usain gozozkoa erabilliko dau eze, maitetuko dabe prankotarrak eta obeto begiratuko deutse Lore orren mendiari. Ad albaldo zaldun zuzen eta garbia Mendiolako alabeagaz bat egiñik ikusitakoan, prankotar gaztearen leialtasun egiazkoa ezagutu ondorean, urreratuko iakoz euskaldunak eta maitetuko dabe, eta ez deutse prankotar guztiai begi gaiztoakaz begiratuko. eta era orre tan —uste neban nik — ainbeste gizaldian gorrotoz bizi izan diran Dierri biak adiskidetu leitekez... —Nire usteak, Ubero —iarriatu eban apezpikuak — nire usteak prankotarren aldetik beteten asi dira: ikusi dabe zuen Lorea, Riktrudis, eta ezagutu dabenerako an dauke, gauza on eder maitegarria legez, baratza aberats baten erdian iarririk. Zeuek zara Adalbaldo ezagutu ez dozuenak: ez dozue ezertarako astirik artu. Ozinbelzko gizon gorrototsuaren deadar eta izutaldiak entzunda gora goraka iagi zara; gizon on ba tek, Padarrak esaten eutsuen egia ez dozue aitu gura izan: oben ikaragarria egin dozue beragaz, bapere ikaratu barik; itsutuak zagoz danok, eta Iaungoikoak bakarrik daki zuen gaiñera zenbat kaltek etorri bear daben. Ixillixillik egozan aita semeak Amand oren iarduna entzuten, eta ez eban txitik atera; biaña ezagutu iakuen euren biotzetan mugidaldaren bat dabillena. —Zuk ez dozue iakingo —itandu eban Amandok berak, Adalbaldo zein dan? —Izen ori oraintxe artean entzun bere ez dot nik egin. Dukea edo ola ngo andikiren bat dala esan deuste —erantzun eban zarrak. —Ez zara gogoratuten zelan beiñ Aitzbarrengo eliz atarian oraiñ urte bete inguru, Portunek prankotar bategaz auska edo burruka egin eban? —Bai, iauna. Orduan Portunena zan errua. Prankotarra bar riz guztiz Iaungoikozko gizona ei zan. —Axe da ba Adalbaldo. —A dala? —Axe bera. —Ara nondik len bere alde izan da, gaur u... —Gaur bere bai: zuk ezin zeinke beiñ bere gauza zuzen baten kontra iokatu. —Baiña Euskal Erriaren kontra bere ez. Eta, zuk, bear bada, ikusi ez dozun ate batetik, Riktrudis eta Adalbaldoren ezkontzea Euskal Erriaren kalterako dator. Or dago lakiua. —Zeure gogamen ori agertuizu obeto, Ubero. —Agertuko dot. Maite diran gazte bi alkarregaz ezkonduteari, euren eta Err ien onerako bada, ez deitzot txarto, zuri entzun eta gero; baiña euskaldun baten aberastasun, etxe eta lurrak prankotarren eskuetan gelditzea, beti da euskaldunentzat gauza kaltegarria. Biar edo etzi. —Ixildu zaite, Ubero; ez eidazu geiago iardun alperri k, badakit nora zoazan eta. Zuk eregita ikusten dozun ate orrentzat badaukat nik kisketa edo maratillea. —Ia, ba. —Riktrudisek Auñemendik daukazan ondasun guztiak euskaldun beartsu edo txiroentzat geldituko dira. —Milla aingeruak! Ori beste gauza bat da... Baiña, egia da ori gero? Riktrudisek naiko dau? Itxiko deutsa prankotarrak emote ori egiten? —Egia da: neuk diñotsut. Riktrudisek nai dau. Adalbaldok berak agindu deutsa emon daiala dana, esan mesan gaiztoen apukoa kentzeko. —Milla aingeruak! Or i alan bada, eta izango da zuk diñozunean, ez daukagu gudetan zergaitik asi. Geienez bere, Auñemendik emakume on bat galduko dau; baiña ez lurrik eta... —Ezta emakumerik bere. Euskal Erriko alabea, euskera zalea eta euskera zabaltzaillea izango da edonun . Ara, eskontzarako berbia emo ebanean, zer esan eustan: «naroian lekura naroiala patuak edo Iaungoikoak, euskalduna eruango nau, euskaldun biziko naz beti toki guztietan. Neugaz ioango dira erririk erri, euskal mendia, bere izkerea eta bere ekanduak. Eusk erea erakutsiko dot nun nai, nire erritarren lege zarra adierazoko dot, al dodan giñoan. Nire gomutea, nire adimena, nire biotza, nire izakerea, euskalduarenak izango dira beti; eta edozeiñ tokitik, nire begiradarik gozoena neure mendientzat izango da, eta nire arrenik bero, sutsu eta onena euskaldunentzat eta euskeraz egiña. —Ez da txarto esana. Erdia egiten badau bere ez dau gitxi egingo. Nik ez nekian bada olango gauzarik eta. —Orain badakizu edozeiñi esateko bere. —Zeiñi gero nik, iauna, zeiñi? —Etxera etorriko iatzuz zure iritxi eske. —Gaixpar —deitu eban Uberok biurrera txiki bat albokera eginda — entzun dozak ik ondo apezpiku iaunak esan dituan gauzak? —Bai, iauna —erantzun eban ordurarte ixillik egon zan semeak. —Eta? —Eta eme n entzun doguzanak entzun ezkero, ezingo garala gudetara ioan. Amandok begirada gozo bategaz saritu eban Gaixpar en erantzuerea. —Zuzen esan dok, mutill, zuzena az eta —esan eutsan aitak —. Baiña ez dok ori naikoa. Gazte asko gudarako amorratzen egongo ituk, eu orain ordubete aizkora zorrozketan euan legez, eta guztiai gauzak zelan diran esan bear iakue. Ia gaur lagunakana ioaten azan eta. —Ez deuste ezer aituko. Portunek esaten dabenera iarrita dagoz danak. Baiña alegiñik egin barik ez dogu itxi bear. —Neu ioango naz agitarika dagozan tokietara —agertu eban Amandok — eta neuk egingo dautset berba. —Alperrik. Ezdeutsue iñok bere iaramonik egingo. Zu erbestekoa zaralata, prankotarren alde zabiltzalata diñue. Portunek gura dabena egin go da, eta Portun zure antxiñetako arerio okerra da barriz. —Baiña lotsagarria ez da Portun fedegaiztokoaren azpian euskaldun kristiñau guztiak egotea? Ez dago emen beste gizonik? Ametsuko Peru eta Etxegoieneko zalduna ill al dira? Araneder, Askonbegi, A rbide, Sasiondo, Aritzmendi, Ibaiñeta, Aialde, Otegaiñ eta beste euskaldun ospetsuak zer egin dabe? Zure aita onezkero zarra dago baiña, ez zara, Gaixpar, zu bere Portun aiñpako gizona? —Portunen izenak beste Euskal Erriko guztiak illunpetan daukaz, iauna. Ez da bera motel da argibakoa: azkarra da, sendoa, zala, okerra, ausarditsua, esku biak nun daukazan dakiana: atan bere, agintaririk egokiena legez ez deutsagu iñok begiratu emen, ainbeste gizon azkar, argi eta sendo dagozan lekuan; baiña eg un batzuetatik onara Portun eta Portun baizen besterik ez da entzuten; berak igarri dabela, berak dakiala, berak egingo dabela, berak au, berak ori eta dana berak. Diego Etxalar, tragonarrua baizen ao andiagaz aurretik dala,danoen artean geuk iaso dogu Por tun goren gorengo mailletaraiño, eta Portun eta gaur emengo gizon bakarra. —Bada gizon orrek ez dau Euskal Erria bide zuzenetatik eruango. —Alan uste dot neuk bere oraiñ. —Milla aingeruak! Milla aingeruak! —ziñuan zarrak — orain dakigun guztia lenago ez iakin bear! —Oraiñ dakizuen ezkero, bada, egiñ alegiñak egiaren alde. —Baiña berandukoak izango dira, Amando iauna, berandukoak. —Al danena al dana egin ezkero, Iaungoikoak ez deusku gieago eskatuko. XVII – «ERBESTE» KO BIZIA Riktrudis Adalbaldoren etxadian prankotar emakumeai onekandu guztiak erakusten bizi zan. Euskaldunak bere kontra artu zituen neurriak, eta Auñemendiko aideak esaten zituen gauza okerrak min andia emoten eutsen biotzaren erdian. Ez zan gitxiagotarako be re. Maite eban euskal mendia. Ai, zenbateraino eban maite! Bertatik urrinean bizi zanean ezagutu eban obeto Mendiolarentzat eukan maitetasuna zeiñ andia zan. Ango intxaurdiak! ango arizti luzeak! Ango pagodi zabalak! Ango soloak! Ango zelaiak! Ango artalde ak! Ango errekak! ango etxetxoak! Ango bide ziorrak! Ango arriak eurak! Ango eresi gozo gozoak! Irudimenean eukazan beti, eta ezin zituan burutik iñundik iñora kendu. Bere egotordu guztietan euskal mendirantz begira geldituten zan, mendietatik pozgarrizko oiarzun eta albisteak itxarongo balitu legez... eta mendietatik noizean beiñ etorkozan oiarzun eta albisteak, negarrezko deadar eta garrasiak izaten ziran. Riktrudisek bialtzen zituan Euskal Errira bere begiradarik bigun, gozo eta eztitsuenak... eta Euskal Erritik biurtuten iakozan Riktrudisi arao eta birao donga eta ikaragarrizkoak. Riktrudisen biotzak: «maitea! neure maitea!» esaten eutsan Auñemendiri... eta Auñemendiko basoetatik erantzuten iakon: «madarikatua zu, eta madarikatuak zureak!» Alan gurako eban Iaungoikoak. Eta Iaungokoak gura ebanean, arimarako ona izango zan, mingarria izan arren. Zein gurasok ez dau nai bere seme alaben ona? Eta ez da Iaungoikoa asko dakian eta asko daikean Gurasoa? Zeiñek bada gugaitik Berak baiño obeto begiratuko dau? B agenki ziartu adiskide batek guztiz gaituala maite, ziartu iakingo genduke berak lagunduko leuskigula, eta bere eskuetan gure zoriona ipiñi ezkero, zorionduko gendukezala. Bada guztiok daukagu gure zoriona egin leikean adiskide bat, adiskiderik onena, iaki ntsuena, beste iñok baiño askoz geiago maite gaituan adiskidea. Berak darabilz zeruak eta lurra; Bere mendean daukaz aingeruak, gizonak eta inpernutar guztiak, Bere agindupean bizi dira aizea eta trumoia, ekaitz, euri, txingor eta edurtza zuri zuria; Berak esaten deutsa eguzkiari argi egin daigula, eta eguzkiak argi egiten deusku; Bere esku altsuetan daukaz zoriontasun guztietarako giltzak: dana daki, guztia al daike, maite gaitu; zeren bildur izan bear gara? Olango gogarteakaz bereganduten zan Riktrudis, eta ume batek aitagan legez, Iaungoikoagan itxaropen guztiak ipiñirik, erakidara bizi zan inguruan eukazan euskaldun guztiai erakidara bizi eragiñaz. «Datorrena datorrela —ziñoan sarri— Iaunaren eskuetatik dator, eta eziñ leike gure arimarako lakterik eka rri. Egin bedi beti Bere naigura donea, gure onerako da eta». Riktrudisek, bere atsakabeak errezago eruateagaitik, eta biotzak alan eskatuten eutsalako, Euskal Erri txiki bat egin eban Ostrabenton. «Erbeste» ipiñi eutsan etxeari izena, zerren, lurra gizo nentzat erbestea dan legez, erbestea zan riktrudisentzat prankotarren erria. Baiña guztiz ondo tga Euskaldun bizi zan. Euskeraz itz egiten zan beti Erbesten, euskeraz arren, euskeraz ereztu, Euskal Erriko ipuiñak esan, euskaldunen ekanduakaz bizi, euskaldu nen gisara iantzi... Arkaitz eta mendiak ez ziran agiri eze, beste gauza guztiak euskaldunak ziran Erbesten. Gizon bat baeukan barriz Auñemendiko Loreak, gizona baiño geiago aingeura zirudiana. Ume umetan bere amama done Jertrudisegandik ikasi ebazan on tasun eta zuzen ibiltea beiñ bere ez zituan aztu. Lenagotik dakigun legez., iakituna zan, etxadirik andienean iaiorikoa, fedetsua, gauza artezen zalea, egiaren eskudataria, lurreko gauza guztiak gaitik okertuko ez zana; eta orregaitik erregeren iauregiko g izon gaiztoak bere bildur izaten ziran, eta zuzen bidetik ebiltzazan danak, guztiz eben adiskide eta lagun. Ebillen tokian ebillela bere bizitza on eta garbia erakusgarri andikoa izaten zan, baiña batez bere etxadi barruan. an erakusten eban zan aiña andi bere biotz lieñargi eta ederra, an agertuten zituan bere gurari zindo eta iaungoikozkoak. Senar maitalea, Lurreko senarren artean maitalerik bazan, bere emazteari poz bat emoteagaitik zer egin ez ekian, eta ez eban iñoiz etxetik urtengo bere erregearen dei ak nai baño sarritxuago atera izan ez baleu. Etxeko guztiai, morroietatik asi eta gorengoraiño, gauza on eta osasungarriak erakusten iardun oi eban askotan. «Ondu daiguzan bakotxak geure etxadiak, ekian esaten, eta Lurbira guztia ona izango da». Bere gau zarik ez eukan: beartsu guztientzat zabal zabalik eukazan beti iauregiko ateak eta zenbat eta beartsuago izan etorrena, ainbat eta biguntasun geiagogaz artu oi eroan. Asko emoten eban, baiña emon gura ebana geiago izaten zan oraindiño. Ez eban begiratuten zein zan zerbaiten eske etorkona: naikoa zan lagun urkoa eta Iesusen odolagaz irabazia izatea. Zenbat erbestekok bete oi eban sabela Erbesten, zenbat arrotzek billatu oi eban itunde ona, oe biguna eta guraso baten laztan gozoa! Senar emazteak guztiz ondo etozen alkarregaz: biak ziran bardiñ bardiñak. Euskal Erriko guda eta kurruketatik igeska betorren iñoiz menditarren bat, an egongo zan Adalbaldo ate ondoan, besoak zabalik, Lege zarreko Israeltarren Guraso andiak egongo ziran eran, etxean sartu eragiñ, e ta poz pozik eukan guztiagaz laguntzeko: prankotar gizagaixoren bat ikusten bazan, gudetan zauritu eta alperrik galdua, urtengo eutsan bidera Riktrudisek, ekarriko eben iauregira, garbitu eta sendatuko eutsazan zauriak, eta emongo eutsazan erruki eta maite tasunaren agergarririk egiazkoenak. Egun batean, Riktrudisek, gudetan zaurituriko prankotar bati sendagarri batzuk gozoro eta egokitasun andiagaz ipinten ziarduan, eta bien inguruan etxekorik geienak prankotarrak esaten zituan gudako gertaerak entzuten e gozan. «Gogorrak dira menditarrak —ziñuan zaurituak — euren mendietako arkaitzak baiño gogorragoak; mendi egaletik gora eta bera ibilteko basauntzak baizen ariñak; eta edozeiñ iasarrirako gu baizen ausardi eta indar andikoak. Oraingo onetan Auñemendiko eusk aldun guztiak ez ei dabilz alkartuta, baiña, alan bere, guk, askiozaz gizon geiago izan arren, ezin dogu mendi egaletik gora igon». —Zelan ez ba? —itandu eutsen, barri geiago iakiteagaitik. —Zelan? Izten ez deuskuelako. Utsune bat billatuteko asmoan edonundik asten bagara, gaiñean ditugu beti menditarrak, leoi amorratu baten antzeaqn, eta erdiak eta geiago bidean gelditu baga aurrera ioaterik ez dago. Oraiñ egun asko ez dala nintzan ni ango e setsi batean. Gaztelu baten lo apur bat eginda gero, urten genduan gaberditik laster Berriotzeko basoan goizalderako egon bear gendualata. Alde atatik iñor ez egoala esan iakun, baiña edozeiñ tokitan arerioak billatzen oituta gengozalako, ixillik ioatea ob ea izango zala esondetu euskuen. Bagoaz, bagoaz, errekarte batetik gora, ixillik ba, ixillik bear bazan. Arnasa estuaren soiñua besterik entzuten ez zan, edo txirristada edo larrapastada baten zaratea. Arako baten entzun genduan irrintzi bat, garbia, indar tsua, luze luzea, eta ezertarako astirik emon baga euskaldunak gure artean sartu iakuzan, otso gosestuak artaldean sartzen diran gisara. Ango oiuak! Ango deadarrak! Ango garraxiak! Ango abarrotsa! Ango burdiñ soiñua! ango arrien sunburrunea! Ango gizonen bilinbolakea zer tzan! Nik ez dakit ondo zer gertau iakun bere. Arrikada bat4ek konorta kendu eustan, eta urrengo goizean errekondoko sasi tartean billatu neban neure buru adore bagea. Buru azurra ausirik neukan, orain dakutsuen legez, eta konort baga egon nintzan bitartean odol asko galdu iatan. —Gizagaixoa! —esan eben entzule guztiak. —Eta pozik garunak barruan neukazanean. —Eta zelan urten zenduan andik? —itandu eutsan. —Iagi nintzan zelanbait, oial zati bategaz lotu neban burua, al neban eran, eta pixkaka pixkaka asi nintzan errekan bera. Gutar gizon bizirik ez zan agiri iñon: illak bai, or eta emen, ur ertzean, sasi tartean ankaz gora, eta zugtatzen ondoan zearretara: zeintzuk ziran begiratuteko kemen eta gogorik ez neukan, ariman illunta sun andia emoten eusten eta. Banetorren erdi narraska euskaldunik billatuko ete neban bildurrez, eta «dxaust» urten eustan euskaldun batek aurreko aldera. «Galdua naz ba» otu iatan; baiña ez zan alan igaro. «Ez zaite ikaratu, adiskidea, —esan eustan, nire gogamena ezaguturik — euskaldunak gizon aulduakaz ez dogu ezer gura, arerioak izan arren. Zeureakgana ioan gurako dozu?» Bai, al baneu eta nun diran baneki —erantzun neban. «Neuk lagunduko deutsut, eta zure lagunak nun dagozan erakutsi bere bai» esanda, ora tu eustan eskumako besapetik, eta ekarri nituan gurien etzauntzetatik urre urreraiño. Eta an, ardao ontzitxu bat eskuan ipiñita «edan orain indarra artzeko dxangadatxu bat —esan eustan — eta agur». —Ori da, ori, gizon izatea! —ziñuen zaurituaren entzuleak . Onetan, batzuk gizon gizagaixoa palaguz beteten egozala, eta beste batzuk euskaldunen leiñargitasuna gora iasoten ziarduela, agertu zan ate arian Amandoren aginduakaz etorren menditar bat. Itxi eutsen guztiak prankotarrari, inguratu eben euskalduna, et a abegirik pozgarriena egin ondorean, Euskal Erriko albisteak itanduten asi iakozan. Eta zein utsa, errukarria eta doekabea dan gizona! Prankotarrak aztu zituan bereala euskaldun bati zor eutsazan eskerra, gogoratu iakon bere buruko zauria, Adalbaldoren etxean eregu guztietarako eskubidea berak bakarrik eukala otu iakon; eta, barru txarrik ez eukan baiña, ikusi ebanean len beretzako ziran arreta, keska eta begiruneak menditarrarentzat zirala orain, auzokoai egiten iakozan menekioak ezin eroanik egoten dir an umeak legez, esan eban: —Euskaldunai emen elitxakiue aiñ arrera onik egin bear. —Zergaitik ez bada? —itandu eutsan Riktrudisek. —Emengoak ez diralako, eta gure areriorik okerrenak diralako. —Iakin eikezu, gizona, —esan eutsan Erbesteko etxekoan dreak— iakin eikezu, lenengo, euskaldun au ez dala gizon gudalaria; gomutau zaite, bigarren, euskaldunen artean zagozala, eta neu bere, zeure burua sendatzen egon natxatzun emakume au euskalduna nazala; eta, azkenik, ez zaite aztu zer egin eutsun euskaldun batek, zeuk esan dozunez, zauriturik idoro zenduzanean. —Baiña ez dira, andrea, euskaldun guztiak niri lagundu eustana eta zu langoak. Agaitik eta zugaitik neuk bere edozer gauza egingo neuke; baiña danakgaitik ez, zerren danak ez diran onak. —Danak o nak ez. Zelan izango dira bada, gizonak eta emakumeak badira? An eta emen, onak eta txarrak, neure aitak esan eustan senera. Baiña gauza bat esan bear deutsut: zuk erakusten dozunez, zerbait zor deutsunari gauza on bat egingo zeunskio, besteri ez. Zer izan go zan zugaz gaur, errekartean billatu zenduan euskalduna zure iritxikoa izan balitz? Zer eutsun zor zuri berak? Zuganako zer zor neukan nik? Ez ekian zer erantzun zaurituak. Erdi lotsaturik egoan, danak berari begira eukazan eta. —Ezagutu egizu, gizona, —iarraitu eban Riktrudisek — Iaungoikoak batak bestea maitetuteko agindu eban ezkero, al dogun on guztia egin bear deutsagula edozeiñi, zuzena bada zuzena dalako, eta okerra bada zuzendu daitean; eta iakiñ eikezu gaiñera, euskaldunak prankotarren ar erioak badira, prankotarrak lenago egindako dongakeriakgaitik izan leitekezala. Etxe onetan daukagun guztitik emongo iatzu aukeran, baiña euskaldunari egitgen iakonaren ondamuz ez zaite egon, zerren zure anaia dan eta zeure buruari beste opa bear deutsazun . —Tira, tira, naikoa da iardunik, —esan eban Adalbaldok irri barrezko arpegiagaz —. Orrek gizalegea badaki eta zauriak min emoten deutsalako zerbait esan arren, Iaungoikoaren legea iarraituten dabenetakoa da. Emoiozue nai dabena iaten eta edaten, gu, mut ill eder onen aotik Amandok zer diñoskun iakiten goiazan bitartean. Olango laurkak egunero ikusi oi ziran Adalbaldoren etxean, eta iauregi bedeinkagarri atatik, amaika bidar, arerio sartu ziranak adiskide benetako egiñik urten oi eben. Amandogandik me nditarrak ekarri zituan agindu eta albisteak zertzuk ziran baiña? Zer izango ziran? Auñemendik ez egoala gizonik baketuteko itxararik; geroago eta sakonagoak zirala gorrotoak; Iesusen legea gorrotoan bizi ziran arimetan ezin zala sartu; Adalbaldok erregere n iauregian egin eiala al eban guztia, prankotarrak, esetsi barik, euren buruak eta erriak zaintzen bakarrik egon eitezan geldi geldi; ia olan bakerako biderik billatu baleban berak, Amandok. XVIII – AGUR BAT Egunak ioan, egunak etorri, urteak igaro ziran onetan eta orretan. Adalbaldoren etxean iaio ziran seme eta alabak, asi ziran, eta erakutsi iakoezan erakusgarri asko eta onak. Alango gurasoak eukezan. Txiki txikitatik sartu iakoen ariman Iaungoikoaren bildur donea, iakituri guziten asiera zuzen eta egiazkoa; oiñez asi ziraneko, eroaten zituan aitak edo amak landerren aurrera, euren eskuakaz emon eiuen gizon eta emakume beartsuai, ianari, edari, soiñeko edo beste osterantzeko laguntasuna; adiñak zerbait argitu iakoezenerako es an iakuen, aberats da txiroak, danok Iaungoiko baten seme alabak giñala, danok anaika, zerurako iaioak, Iesusen odolagaz irabaziak; adierazo iakuen aberastasunak aberatsentzat bakarrik ez zirala, ez bada geideai laguntzeko Iaunak emoniko ondasunak baiño; u rte gitxitan irauten daben neke eta naigabezko bizitzea geunkala Lurrean ulertuerazi iakuen, eta zeruetan barriz beti betiko poz, atsegiñ, gozotasun eta zorinak itxaroten geunkazala. Eta umetan aro onagaz biotzaren erdian ipinten dan azia, erne oi da ond o, azi oi da ereti onetan, eta fruitu edo alort ugariak emon oi ditu bere garaian. Adalbaldo eta Riktrudisek lau ume izan zituen: gizonezkoa lenengoa, tga andrazkoak beste iruak. Semeari Mauranto ipiñi eutsen izentzat, eta alabai, Klotsenta, Eusebia eta Adalsenda. Eguzkia baiño ederragoak ziran laurak, amaren itxura andikoak, euskeraz guztiz ederto ekienak, Euskal Erriko eresi edo kanta gozoen zaleak; eta bakea egiten zanean amatxoren iaiotetxea ikusi eta aitonen illoi gainean arren egitera etorteko amese tan egozan. —Noiz izango da bakea, ama? —itanduten eutsan sarri txikitxoenak Riktrudisi. —Bakea, alabatxoa? Iaungoikoak gura dabenean. Erregutu egiozu askotxu laster izan dediñ. Eta Adalsenda ume errubageak, bere eskutxoak baturik eta gaztaiña margok o begi ederrak zeruruntz iasota, egin oi eban arren samur samurra, bakea izan dediñ gizon petral errudunen artean. Zeiñ gozoro entzungo eben zeruetan bere aitona Arnoldo eta Andre Luziak, Adalsendaren arren biguna, beste gauzakgaitik izan ezta bere Euskal Errian euren lobatxuak ikusteagaitik! Baiña Iaungoikoak, errubagakoen arrenak entzunarren, gudakaz gizonakgana bialtzen daben zigorra Euskal Erritik ez eban iaso nai. Urte askoan zirauen gudak eta irauteko itxurak eukezan. Ez Amandok, bere iakituri eta donetasun guztiagaz, ez Uberok eta semeak Auñemendiñ euken izen onagaz, beste euskaldun kristiñau askok euren gozo zintzoagaz, ez Adalbaldok prankotarren artean eukan eskubide eta agintaritza danakaz, iñok bere ezin eban Dierri biak kiskaltzen eukazan gudetarako sua amatau. Suak su dakar, gorrotoak gorroto barriak sortu oi ditu, esetsi bat iasarri askorren iturburua izan oi da. Orregaitik, Riktrudis ezkondu zanean Portunek zabaldu zituan txinpartetatik etorri ziran gero errientzat ainbeste kalt e, ainbeste odol erreka, ainbeste arimen ondamendi. Noizean beiñ naigabe sakonak izaten zituan Riktrudisek bere biotzean, euskaldun eta prankotarren arteko guda guztien iatorria bera izan zeitekeala gogamenduten iakonean; baiña bere senarrak eta elizgizo nak kenduten eutsen burutik bere gogartea, bada, euren eritxiz, Portunek eukazan erru guztiak. Neke andiak eroiazan Adalbaldok bere, prankotar eta euskaldunen arteko gudakgaitik; baiña beti eukan atsegiñ bat: berak beti aserreak amaituteko alegiñ guztiak egiñ zituala gomutetia. Portunek beiñ baiño geiagotan adierazoten emon eutsan Adalbaldori, euskaldun batzuek bitartez, bildurti emetzat eukala, gudara ez eioalako; baina Adalbaldok gurago eban bildurtitzat euki eiela, eta ez guda eta aserre okerrai lagunt asun apur bat geiago emon. Bere eginkizun guztia zan ainbeste urtean, erregerena urrean egiaren alde itz egitea, euskaldunen alde atxakiak billatutea, bere lagun urkoai alebaneraiño lagundutea, eta bere etxadi maiteari ondo begiratutea. Baiña Klobis II garrenaren mendekoa zan edozetara bere, eta bere premesi edo lokan guztiak ondo beteten ekizan zalduna. Deitu eutsan bein bere iauregira errege orrek, eta esan eutsan: —Adalbaldo, Euskal Errira ioan bear dozu. —Zeuk agintzen deustazuna egiteko prest nag o, iauna, neure gozozko ez dan gauzia agintzen badeustazu bere —erantzun eban Riktrudisen senarrak. —Zeure zaletasunezko gauzia agintzen deutsut, iarraitu eban erregek. Noiz edo noiz euskaldunakaz darabilgun gudea amaitu nai neuke, eta zeuk zure eta Aman doren izenean sarritan esan deustazun esondea gogoraturik, erabagi dot ioan zaitezela zeu gurien artera, eta begiratu daizula prankotarrak urten eztaien bere errietatik kanpora, eta Amandok barriz zabaldu daiela menditarren artean albistea: ez dogula guk g eiago euskaldunakaz gudarik nai eta baketu daitezela; baiña iarraitu nai badabe, bialduko ditudala neure erritar aginpeko guztiak mendira, iñoiz izan ez dan lango triskantza gogor entzungarri bat egin daien. —Noiz gura dozu, iauna, zure agindua betetera urten daidan? —Ainbat lasterren. —Laster izango da, bada —erantzun eutsan dukeak. Adalbaldo, erregeren iauregitik urten eta bereala, ioan zan etxera, eta esan eutsan Riktrudisi erregeren agindua. —Ez deitxot txarto —esan eutsan emazteak — eta nik txarto iritxita bere, zeure erregearen agindua egin bearko zenduke: baiña ez dozula gauza andirik egingo uste dot, gorroto matasa andiak billatuko dozuz eta. Gaiñera... nik ez dakit... neure biotza taupadaka asi iat, eta Iaunak badaki gure gaiñera zer egur rek etorri bear daben. —Zer diñostazu, emakumea, —asi iakon Adalbaldo, bere emazteari atsegiñ eta arnasa pixka bat emoteagaitik —. Zer gura dozu nik egin bear dotan gauzea baiño errezagorik? Ez dozu entzun erregearen agindua daroidana, eta ez dakizu nai e ta nai ez nik esaten dotana egin bear dabela prankotar guztiak? Eta euskaldunak barriz, gu geldirik gagozala ikusi daienean, eta Amandoren aotik entzuten dabenean ez dogula nai gudarik eta ez deutsegula lurrik kenduko, itxiko ditue gudetarako tresnak eta s oroetako lanetara biurtuko ditue gudetarako tresnak eta soroetako lanetara biurtuko dira. Siñistu egidazu, Riktrudis; laster ikusi bear ditugu bake donearen argi erraiñu bigun pozgarriak. —Bai ete, Adalbaldo? —itandu eutsan emazteak, begi biak malkoz bet erik eukazala. —Bai, emakume leikorra; bai, menditar siñistxarrekoa; bai, Riktrudis: laster naz emen bakeak egin eta gero,k eta eroango zaitut bereala zeure mendietara, zeure ariztiak ikusi daizuzan, zeure lurrari mun egin daiozun, zeure erritarrak zerue taraiño iaso zaiezan eurakgaitik Erbesten zer egin dozun iakin daienean. —Noiz zoaz? —itandu eutsan Riktrudisek senarrari, bere iardunean arreta andirik ipiñi baga. —Ainbat lastarren esan deust erregeak, eta biar goizean goizetik urteteko asmoa daukat. —Zeintzuk eroan bear dituzu zeugaz? —Ez dakit, bada. Pedro Mari zarra dago eta... —Orixe izango litzateke onena, baiña bene benetan dago zarra: ankarik ezin iaso dau ia, eta orrek ezingo deutsu lagundu. —Lope eta beste iru edo lau otsein eroango dodaz. —Lope! Lope ori ez da neure naigurako morroia, baiña zeuk gura badozu. —Gurari andirik ez daukat nik. Ostatuetan iakia billatzeko eta aukerakoa dan ezkero, bera eruatea otu iat. —Ori bere egia da. Zuk zeure buruari begiratuten ez dakizu eta, bere sabela baizen beste gogamenik ez daukan gizon bat ondo etorriko iatzu alboan. Gau atan Adalbaldo iñoiz baiño bigunago, palagotsuago eta oniritziago egon zan bere umeakaz. Zenbat ipuiñ gozo esan eutsezan! Zenbat esonde eta musu emon! Adalsenda bere umetxu txikarrena belaunen gaiñean arturik, eta bere bekoki garbi zimur bagakoan munga, munga iagokola —Maite dozu aita? —itanduten eutsan. —Bai, iauna, —ziñoan umetxoak. —Eta zein besterik? —Amatxo. —Eta zeiñ aitatxo eta amatxo baiño geiago? —Iaungoikoa. —Neuk bere bai, aita, neuk bere bai —esaten eutsen beste umeak, belaunetatik, besoetatik eta lepotik oratuta. —Danok nauzue maite? —Bai, iauna, danok. —Eta zeiñ besterik? —Amatxo. —Eta zeiñ aitatxo eta amatxo baiño geiago? —Iaungoikoa. —Iaungoikoa beti maitetuko dozue? —Bai, Iauna. —Ama eta ni illdakoan bere bai? —Bai, iauna, beti. —Beti Iaungoikoa maite badozue bada, danok alkarregaz zeruan egongo gara, oraiñ ementxe gagozan legez, musuka eta musuka eta musuka —ziñoan dukeak, bakotxari musu barriak emonaz. Ez eben lo andirik egin gau atan senar emazteak. Batak, ordu gitxi barru, ume eta emazte itxi eta, etxetik urriñera ioan bear eban. Besteari, baioakon senarra, guda gizonen arte ra: noiz etorriko zan? Iaungoikoak bekian, bestek ez. Olango gogamenak naikoa eta geiegi izaten dira maite diran biri euren loak kentzeko. Iagi ziran urrengo goizean goiz Erbesteko morroiak lo aldi bat eginda gero, nagusi etxekoandrak begirik itxi baga, maneau ziran guztiak, eta Adalbaldok, beregandetasuna obeto gordetearren umeen geletan sartu barik, etxetik urtetera eioanean. —Agur —esan eutsan Riktrudisi — laster arte. —Tira, tira —erantzun eutsan emazteak, nai eta naiezko irri barre bategaz — goazen alkarregaz apur baten, eta gerotxoago esango deustazu agur. —Baiña, emakumea, oraiñ dagoan otzagaz... —Tira —esan eutsan barriro, atarirontz bultzada bigun bat egiñaz. Asi ziran danak bidean. Dukearen laguntzarako lau morroiak aurrenengo, zaldi gaiñetan, eta geldi geldi; nagusiaren zaldia eroiala Pedro Mari atzeratxoago; Adalbaldo eta Riktrudis azkenengo, oiñez. Urtarrill baltzaren azkenengo egunetako goiz bat zan, orain dik eguzkiak iagiteko asmorik ez eukan, zeru aldean izarrak argi eta garbi ikusten ziran, eta lurrean illun eta otz andi egoan. —Izotz andia egin dau —zirautsan dukeak emazteari — eta ez dakit nik zetarako iagi zarean. —Zeu iagi ez baziña... —Baiña ni k premiñaz iagi bear neban. —Baita neuk bere, biotzak agintzen deust eta. —Gaur niri laguntzeko esaten deutsu? —Bai, biar ez deutsut lagunduko eta. ai, zeugaz ioan al banei biar, etzi eta beti, zeure arrisku guztietan lagundu daizudan. Baiña Ama naz eta etxea bakarrik itxita eziñ neiteke zugaz ibilli. —Ezta bear bere. Begiratu egiozu zuk etxeari, eta zaindu egizuz umeak. Egun gitxi barru biurtuko naz ni, zuk uste dozun arriskuak igaro baga. —Ori nai izan daiala Iaungoikoak. Baiña arerioak daukazuz, eta arduratan ipinten zaitut: ez zaitekez edonungo bideetan bakarrik ibilli: gorde eikezu zeure burua Portunegandik. —Bai, emakumea, bai, ez eizu bildurrik euki. Zoaz etxera naikoa da eta. —Etxera bai pozik, zeu bazetorz. —Baiña ez dakizu e zin dotana bada? —Bai, badkit, eta orregaitik zeuk daroazun bidean apur bat geiago lagundu gura deutsut. Nire laguntasunik ez al zenduke gura? —Riktrudis! Zure laguntasuna gura nebalako billatu zendudazan; alkarregaz bizi garan urteetan, zure laguntasu nagaz atsegiñik asko emon deustazu; zeuk ondo dakizun legez zu zaitut lagunik lagunena eta maiteena; nire ondasuna, nire bizitzea, neure biotza eta arnasea zeu zara; baiña zeure irudipen eta bidebagako amesakaz biotza illundu eta arnasak kentzera ez zakida z gaur etorri: ez da orain zure laguntasunen ordua, agur egidazu beiñ, biurtu zaitez umeakgana, eta bizi zaitez upakean, fedea eta itxaropen osoa Iaungoikoagan ipiñirik. Bein bere etxetik ez dodala urten esan leiteke. —Agur bada, Adalbaldo. Ondo diñozu: oraiñ ez dozu laguntasun bearrik. Agur, baiña ez aztu gero arduratan ibilteagaz. —Ez naz aztuko. Agur —esanda, Pedro Mariri eskatu eutsan zaldia, iarri zan gaiñean, Riktrudisi begirune gozo bat egin eutsan, eta draka draka draka bere morroien atz etik ostendu zan dukea illuntasunaren erdian. Riktrudis gelditu zan apur baten illuntasunari begira eta zaldien perra otsak entzuten, eta guztia ixildu zanean, emon eutsan nagarrari estanda egiteko zorian geldituteraiño. Pedro Marik, bere erara, gauza pozgarrizkoren batzuk esan etsazan, eta piskaka piskaka ekarri eban iauregiraiño. Erbestera eldu ziran ordurako eguna argitu eban, eta eguzkiak bere lenengo erraiñuak bialdu zituan Riktrudisen iauregia epeltzeko. Baiña ez eban ezer epeldu. Zeiñ otza eta ze iñ utsa eritxon bere etxeari Riktrudisek! Umeak iagita billatgu zituan bere zaiñ, eta euren amatxo negarrez etorrela ikusi ebenean, asi ziran danak negarrez, zergaitik iakin barik, biotzaren lege eskuturen batek agintzen dabena egiñaz. —Ez negarrik, en etxoak —esan eutsen amak — ez egin negarrik: goazen Iesus onagana eta arren egin daigun aitan Adalbaldogaitik. Eta kurutzean iosiriko Iesusen irudi aurrean belaunikotaurik, arrenetan asi ziran etxeko guztiak negarrari itxi barik. XIX – MENDITAR BATEN ZANZOA Bitartean, Adalbaldo, bere emzteak buruan ipiñi eutsazan arretak ezin kendurik, baoian Euskal Erriruntz. —Emazte maitalearen irudipen eta bidebagako ustea baiño ez da: —ziñuan beretzat — ez diran gauzak ikusi eragin deutsaz b ildurrak. Zeiñen bildur izan neiteke ni? Prankotar gudarien bildur? Ez, zerren guztiak ezagututen ditudan eta euren artean askok maite nauen. Erregeren izenean noa gaiñera, eta erregeren izenari betuste eta menegindea zor deutse guztiak. Menditarren bildur izango naz? Ez, zerren ni bake soiñuan noa, eta nai izan ezkero, mendira zetan ioanik ez daukat: norbait Amandogana bialduagaz eginda daukat angoa. Zer pozik egongo dan Amando nire albiste ona artzen dabenean! Bene benetan nik eginkizun ederra daroat. D ierri bi bataren eta bestearen garaipen eta illunketa barik baketu eta adiskidetasuneko bidean ipiñi, kurruka eta gorrotoak kendu, batak bestea ilten diarduen besoak soloetako lanetara eroan, etxadietan upakea sartu, Iaungoikoaren legearentzat arimak iraba zi. Eginkizun onetan arriskurik ez dot izango, baiña banituke, geidearen onerako eta Iaun Egillearen doakundeagaitik poz pozik igaro leitekez. Eta onetara ill bear baneu, euskaldun fedegaiztokoak Iesusi deutsen gorrotoagaitik illgo banindue, ainbat obeto ! Olango eriotzeagaz bai irabaziko neukeala betikotasuneko sari neurribagea. A! Olango amaiera doakundez betea zeiñek emon lekidan! Egia da, orretarako neure emazte maitea Lurbira onetan naigabez beterik itxi bearko neuke; itxi bearko nituke neure ume kutu nak; baiña noiz arte? Bitarte andian ez, emengo egunak laburrak dira eta. Orain bere, Lurreko erregeagaitik an itxi ditut. Gauza andia litzateke Zerukoagaitik egun batzuk geiagoan iztea? Orrez gaiñera, Riktrudis emakume iaungoikozkoa da, eta Iaungoikoaren legeagaitik ill nazala iakingo baleu, laster poztuko litzateke, eta nik zerutik lagunduko neuskeo. A! Gura baleu Iaungoikoak! Bere gogoketa guztiak Adalbaldori, Lopek, berarizko beste gogoketa bategaz kendu eta zerutik Lurrera erakarri eutsazan. —Ugaza ba —esan eutsan — ixillik zoazala eta nago. —Bai ete? Miña ixillik daroat, baiña neure adimena eta biotza berbetan doaz. Berbetea gura al zenduke? —Berbetea ainbeste bere ez baiña... —Zer bada? —Etxetik ezer artu barik usten dogu eta, urdailla gurgur darabilt eta. —Iatea gura zenduke. Bai al daroazue zer ianik? —Iaki pixka bat badaukagu. Atsedentxu bat egin ezkero... —Tira, bada: zaldietatik iatzi gaitezan, eta bide ondoan iarrita, artu daigun zerbait. Eta olango gauzetarako aukerako zarean ezkero, ostatuetan danontzat iatekoa eta edatekoa billatzeko eskubidea emoten deutsut, Lope. —Ori, iauna, ederto esana da. Zure izenean eskatuta iñon bere ez dabe ukatuko, baiña, ukatu arren e, Lurrean dagon iateko gauzea billatuko neuke nik, usaiñean bere. Iarri ziran danak bide ertzeko zelaitxo batean, Adalbaldok zer edozer aoan sartu eban, beste morroiak gosaldu eben ederto, Lopek, berak bakarrik, danak aiña eta geiago gauza iruntzi zituan, eta iarraitu eutsen euren bideari bidaztiok. Eguerdira artean ez zan beste iaterik izan; baiña, edo ardao ontziak eriona eukan, edo edatea izan zan, bada Loperen zaldiko iarrilekutik dindilizka eroien, eta lenengo ostatuan sartu ziranean, tanta bat baga agertu zan. Asko ibilli ziran gero, eta bere ipur zabalak Loperi ondo maillatu iakozan, ziñuanez. Aurrenengo ibilli zituen egunetan ez eban gudari asko billatu, baiña geroago eta geiago, geroagao eta ugariago aurkitu zituen, eta etxetik urten eta biga rren egunerako, Erbesteko gure gizonak Burgaiñ deritxon erritxu baten ondoan egozan. Burgaiñen sartu baiño lenago, «Mutillak —esan eban dukeak — oraintxe da garaia, eta euetako batek Euskal Errira barrura Amandoagana ioan bear iok». —Neu ioango nintzate ke pozarren, iauna, aspaldian neure erritarrak ikusteko gogoagaz nago eta, erantzun eban Lopek. —Eu? Aiñ nekatua euala eta? Ia ba, onezkero ostatuetan idoro bear andirik ez dogu izango eta, ioari eu. Baiña ondo egin gero agindua. —Bai, iauna, bai. —Ardinarru au kolkoan sartuik. Apezpiko iaunari eroaiok: irakurri daiala, eta ononzkoan albiste onak ekarri. —Bai, iauna, bai. —Iakirik badaukak? —Aor aurreko ostatu baten gauza batzuk danontzako ustean artu dodaz. —Guztiak eroiazak, bide luzea da ukak eta. Guk zer iana billatuko dogu emen. Agur, eta ondo egin agindua. —Bai, iauna, bai. Gont hram izeneko prankotarren nagusi andienetako bat Burgaiñen egoan. Adalbaldo nagusi orregana ioan zan, eta erregeren izenean eroian agindua agertu eutsanean, «Alde onetako gudari guztien burua ni naz, duke iauna; —erantzun eban nagusi orrek — naikoa izango litzateke, bada, erregeren izenean zer dakarzun nik esatea; baiña, alan bere, inguruetako beste agintari nire mendiekoak etxe onetara ekarrita, guz tiai zeuk itz egitea gurako neuke. Txarto ez baderitzazu, emendik ordu bi barru geienak emen egongo dira; eta dakarzuzan agindu, eskubide eta egin bear guztiak euren aurrean agertu zeinkez. Orretara, gudariak zer diñoen zeure belarriakaz entzungo dozu». Nagusi orren esanari Adalbaldok ondo eritxi eutsan. gizonik ospetsuenak bereala batu zituen, erregearen gurari eta agindua zer zan esan iakuen garbiro, eta guztiak gelditu ziran burua makurturik eta berbarik esan nai ezta. —Ixillik zakustaz danok. Ez dau kazue iñork bere zer esanik? itandu eutsen Adalbaldok. —Zer esanak bai, baiña alperrikakoak —erantzun eban Robertok —. Menditarrakaz erabilli ditugun ainbeste lan eta ekiñaldi gogorrak, eurakgandik artu ditugun ainbeste iraiñ, eraso eta destaiñak, zer era ntzun andiak dakarkuz aora; baiña errege errege da; gure Dierriko lenengo gizon, gudari eta zalduntzat daukagu; eta berak gura badau gure franziska edo aizkorea zeiñ zorrotza dan euskaldunai ondo erakutsi baiño len, Auñemendiko gudari basatiak edo gu, zeintzuk garan andiagoak ondo ikusi barik, ainbeste nekaldi artuta gero, arerioai kendu geinkeon sari on baten itxaropenak galduta, emen alperrerian gelditutea, erregeren guraria bete bedi. —Antxinetako adiskide Roberto; —asi zan dukea esaten — orrenbeste nek aldi eta epetasun artu ondorean, ospill eta onore baga gelditutea mingarria dana ezagututen dot; zu berbetan zagozan bitartean besteok egin deutsuezan ziñuak, euren barru barruko guraria ikusi eragin deuste; baiña badakizue guztiok, eta zuk ederto ulertara zo dozu, gure nai izatearen gaiñean erregearena daukagula, eta erregenaren gaiñean, diñot nik Iaungoiko Egillearena. Klobis II garrenaren gudarik, erregeren mendekoak: erregeren izenean eskatzen deutsuet, bada, gure eta euskaldunen artean darabilguzan ezta baida eta esetsaldi guztiak alde batera itxi daizuezala; egun batzuetan beintzat zeuen tokietan geldi geldirik eta bakezko arpegiakaz egon zaitezala. Neure adiskideak, neure lagun prankotarrak, neure anai maiteak, Iaungoikoaren izenean arrenez naukazue: ar erioakandik aspaldietan arturiko destaiña eta urruiñ guztiak gaurtik aurrerantzean aztu egizuez, bada Dierririk andiena eta leiñargiena parkatuten dakiena da. Zuen Lurreko erregeak bere izen onagaitik zenbat lan eta io eta auste erabilli dozuen badaki, eta bakotxari berea emoteko gogoan eukiko ditu: zuen eta nire zeruetako Errege maitegarriak oraiñ egiten deutsazuen doskaiñi apurra betiko zoriontasun ugari neurribagakoakaz sarituko deutsue. Gogoratu zaiteze, gaiñera, luzaroko gizaldietan menditarrakaz darab ilgun gudea, trema eta lelo zar bat baizen besterik ez dala gaur: eurak eta geuk danok erruak ditugula, geuk geiago eurak baiño, bada gutarrak ziran Euskal Errira ioan eta lurrak ostu, gizonak ill, etxeak erre eta beste oben negargarri asko egin zituen gud arik. Bakotxari berea emon bear iako, eta bakotxari berea emotearren esaten ditut olango gauzak, ez zueri min geiago emoteagaitik. Entzu idazue, siñistu idazue, zuen biotzetan benetako leiñargitasunari toki emon eiozue, eta iñoiz bere etxatzue damutuko. Adalbaldoren esanak ez eben biotz guztietara bake eta beregandetasun osoa eruan; baiña erregeren guraria zalako, dukeak beste gauza bat esan artean, geldi geldirik egongo zirala agindu eutsen. Adalbaldo poztu zan onenbestegaz, eta urrengo goizean, eiz an tzean, Aitz barreneruntz landetatik zear ioatekotan oeratu zan. —Biderako laguntasunik gura zenduke? —itandu eutsan lenago Gont hramek. —Bai zera; zetarako gero? —esan eban gure dukeak —. Ez da onetan euskaldun gudalaririk izango. Eta gaiñera ni bake soiñuan nabill eta euskaldun baketsuak daroadaz neugaz. —Aspaldian, egunaz, Ustarits tik ona ez dira ikusi menditarrok. Goialdean izaten dira izatekoak. Baiña badaezpada bere. —Ez, ez, eskerrikasko, eta agur. —Agur, bada. Bigaramonean ez egoan eizera ko girorik. Seireun eta berrogeta amabigarreneko Otsaillaren bigarren eguna zan. Laiño lodi zabal batek gauza guztiak bere estalpean gorde zituan. Zerurik ez zan agiri, ibarrak eta mendiak ez ziran ikusten. Illunpetan egoan Lurra. Bidezkuok sartu ziran las ter Aitz barrengo landetara, ketan sartzen diran gizon batzuen gisan. Pinariko zugatzak bana banaka iarten iokoezan aurreko aldean, euren tartetik zeintzuk eioazan ikustera urtengo baleuke legez. Pinari andi zabalaren erdian ioiazanean, Adalbaldori, nond ik eta nora ez ekiala, biotza illunduten asi iakon. Ariman, zergaitik iakin baga, larritasun andi bat eukan, bere gaiñera etorkon gertaldi txarren baten pekua legez. Eriotzea pinadian ostenduta egoala ia siñistu eban. Ba! Bere epeltasuna izango zan: begi tanduerea, emetasunezko bildurra. Baiña zergaitik bildurtu bear eban berak orduan, egundo bildurtu ez zan gizona izan da? Biotzari, berak erabilli oi dituan ipuiñ, ames eta gora berak, itandutea baizen ez dago. Ez ekian Adalbaldok zegaitik, baina bene benetan ikaraz egoan. Iaungoikoaren deiren bat eta zan? Irudimenak iges egin eutsan Erbestera. Riktrudisek arduratan ibilli zeiteala esan eutsan, arerioak eukazala eta. Arerioak zugazti atan bertan egon zeitekezan! Ez eban ondo egin, Gont hramek eskiñtze an, laguntasuna ez artzea... Umeak eta Riktrudis, an etxadi aldean egongo ziran, aita Adalbaldogaitik arrenetan eta arrenetan, ainbat lasterren osasunagaz eurakana biurtu zedin... Bai! Arrena zan gauzarik onena: arren egin bear eban berak bere, eta gero etorkizuna betorrela... Adalbaldo asi zan «Nire Iaun Iesukristo»... esaten... Amaitu ebanean, beste gizon bat zan Adalbaldo. Zer gertauko iakon geienez bere? Iltea? Eta iltea Iaungoikoagana ioatea baiño beste gauzarik zer zan? O! Gura baleu Bera k nire bizitzea neure gaiztakeri guztien orderako eta Bere donearen omenerako artu! —Iauna, esan eutsan morroi batek onetan —ientea dago. —Non? —Ementxe aurreko aldean, izketea dantsut. —Ez da ardura: bakezko ientea izango da. —Ez da obea, iauna, ixillixillik neu ionda, zeintzuk diran ikustea? —Itxi eiozu, eta goazen aurrera. Iaungoikoak... Adalbaldok azkenengo itzak ez zituan ondo amaitu. «Bera da! Bera da! Dukea! Prankotarra! Kristiñaua! Lapurra! Gure alaben ostutzaillea!» Oneek eta beste o lango estarri askotatik batera urtendako oin eta deadarrak entzun ziran trumoi garratz, gogor eta ikaragarri baten antzera, inpernuko gaizkiñ zarrak arima bat galtzean, egingo dituen garraxiren irudira, eta Adalbaldoren gorputza ingur guztietatik iaurtirik o eun gezi eta geiagok iosi iosi eginda itxi eben. Adalbaldo erruki garrizko «Iesus» bat esanda zalditik bera iausi zaneko, gaiñean eban Portun, begi bietatik otsoen txingarrezko begiradea boteaz, aotik amorroaren bitza eta lerdea eriola. Dukea ordurako on do ilda egoan, baiña ondo ill bagako aberea eiztariak amaituten daben legez, Portunek aizkoarakada batean dukeari burua erdibitu eutsan, eta «beiñ edo beiñ tximista orrek nire eskuetan iausi bear zenduan» esanaz, gorpuaren gaiñean bere oin batg ipiñirik, O zinbelzkoak deadar egin eban menditarren zanzoa. Adalbaldoren morroiei ez eutsen ezer egin, baina ikaratuta egozan danak. Portunek lagunak Riktrudisen aideak ziran, eta euren artean egoan Lope ondo ardaoz betea, barrez barrez... XX – SAMIN GOZOA Suak eta iai entzungarriak egin zituen Auñemendin Adalbaldo il zanean. Zotiñ, zizpuru, illuntasun eta negar andiak eroan zituan Erbestera Adalbaldoren eriotzako albisteak. Gudako egunetan alan gertau oi da: batzuen garaia, bestien menpea: alde batekoen algaratzarra, bestekoen malko iturria izaten da beti. Riktrudiseri gizon asko ioan iakozan dolamen eta errukia erakustera. Kurrukarako itzak esaten zituen danak: mendi guztiak erre eta kiskaldu, gaiztakerirako bakarrik bizi zan iente donge a bein betiko amaitu: aizkora bat iasoteko altasuna eukan guztia Auñemendira eruan, gizon basatiai euren leize zuloetaraiño iarraitu, eta ill danak antxe basurdeak ilten diran gisara: ori gura eben. —Ez olangorik, —ziñoan alargun gazteak —. Nire senarra b ake zalea zan, bakeak egitera ioian: ez egizue, bada, bere gogoaz kontrako gauzarik egin; parkatu egiozue guztiai Adalbaldoren izenean. Orrezaz gaiñera, gogoan eduki egizue —eta au da niretzat gauzarik mingarriena —, dukea ill daben gizonak neure erritarrak eta neure aideak zirala, ni menditik ona beragaz etorri nintzalako, ezagututen ez ebelako, gizon gaiztotzat eta Euskal Erriaren areriotzat eukelako. Bere odola gura eben; oraiñ bere odolez ase dira, eta bakerako iñoiz baiño bide obean billatuko dituzue. Iaungoikoaren izenean, bada, bakea egin eikezue, Adalbaldok zerutik lagunduko deutsueta. Riktrudisek, Adalbaldo ill ondorean, bere eskuaren eske etorri iakozenari iaramonik egin barik, bere burua bakartadean gordeteko asmoak artu zituan. Zer emon eikeon L urrak? Gauza andirik ez: beste gizon andikiren baten eskua, eskintzen eutsan legez, erregeren iauregian bizi izatea, egun batzuetarako ondasunak, ames baten antzera iges egiten eben iolas pozak, eriotzako ate ondoan bakarrik itxiko eben lagunak: utsa dana , arantzartean ezerez bat. Eta gaiñera Riktrudis ezin zeitekean Adalbaldogaz aztu. Beiñ emon eutsazan berari biotza, gogoa eta izatea, eta bereak bakarrik izan zeitekezan. Alperrik, bada, zaldunik ezagunenak bere esku eta ondasunak eskiñika ioango iakoza n: ez eban geiago gizonakaz ezer gura: aurrerantzean, bere izate guztia senarraren gomuteari eta Iaun Egilleari emon bear eutsan. Gelditu zedilla Lurra bere itsura utseko gauzakaz. Riktrudis baoian Iaungoikoagana; bada bekian «gizonen iauregietan urte asko baiño, obeto zala Iaunaren aurrean egun bat igarotea». Lurrean eta lurtarrakaz naikoa egun igaro zituan. Amandoren esonde onak iarraiturik, bada, Mauronto seme nagusia ipiñi eban osaba lenapezpikoaren eskuetan, milla on gauza esanda gero, eta beste iru alabakaz Done Benitotarren bapilde batean sartu zan. Baiña an sartu baiño lenago Riktrudisi igaroriko gauza bat emen esatea ondo etorriko da. Adalbaldo il da gelditu zan tokia bere begiakaz ikusi gura izan eban, bere senarra lenengo lurpean sartu ebe n tokian arren eta agur batzuk egin gura izan zituan, eta orretarako Aitz barreneruntz ioan zan: eta an, azken agurrak esaten ezin asperturik, egun batean, eta bian, eta iruan, kurutze baten onduan belauniko, ordu luzeak igaro ebazan. Begoan bein, bakarrik ain zuzen, negarrez, zotinga eta arrenetan, beti legez, eta sartu iakon bitartean ixill ixillik illerrira euskaldun menditar bat, Portun berbera. Portun astiune andian egon zan Riktrudiseri begira, onek igarri barik. Negar egiteko gogoa etorkon euskaldu n gogorrari ainbeste urtean ikusi bagako adiskide maitea aiñ negartsua billatu ebanean. Gizona barrurago sartzen asi zanean, begiratu eban emakumeak nor ete zan, eta begirada baten ezagutu eban bere arerio maitalea. —Zer dakarzu zuk ona? —itandu eutsan R iktrudisek bapere ikaratu barik. —Zeu ikustera etorri naz, Riktrudis, eta Auñemendiko bideak zabalik daukazuzala esatera. —Eskerrikasko, baiña ez daukat oraiñ Auñemendira ioan bearrik. —Zeure erria ez dozu maite? —Bai, baiña beste bat maiteago. —Prankotarrena? —Ez: zerua. —Eta or lurpean dagoan ori maite zenduan? —Biotz guztiagaz. Berari bizitzea emoteagaitik itxiko neuke neurea. —Orduan orri biztzea kendu dautsenak guztiz gorrotauko dituzu? —Ori ez: ez dot nik iñor gorrotau gura. Nire senarra ill dabenagaitik egunero arren egingo dot neugaz batera zeruan gertau daitezan. —Zeruan zeugaz batera? Eta nondik ioaten da zerura? —Kristiñau onak daroen bidetik. —Eta zeru orretan guztiak alkar maitetuten dabe? —Guztiak. Ara bazatoz, an maitetuko zaitut. Agur. Riktrudisek Portuni agindu eutsana bere bizitza guztian egiñ eban. Bakartadean igaro zituan bere azken ordurarteko egunak, bere senarra ill ebenagaitik eta Euskal Erri maiteagaitik erregututen. Maillarik mailla gauza on guzt ietan goren goreneraiño igon eban; bapildeko buru izan zan berrogei urtean, eta bere alaba eta mendeko guztiai milla onbide erakutsita gero, zeruetan sartzeko eukan gurari andi gozo gozo batek ill eban Auñemendiko Lorea, 687 garren urtean, 74 urte zituala. Bere bitartez Iaungoikoak egin zituan mirariakgaitik, Elizeak, Riktrudis il tzanetik urte batzuetara, Altaretan ipiñi eban, eta euskaldun askok done Riktrudisen izena iakiñ ez arren, Prantzia eta Beljikatarrak ezagutu eben antxiñetatik zenbateraiño daki an zeruetatik lagunduten, eta bere izenaren onoregarritzat eliza bat eta beste baiño geiago iaso zituen. XXI – GUENA Ara nik ikusi eta ikasitako gauzak esan, irakurlea. Baiña badatik zerbait geiago iakin naian egongo zarana, eta zuri deutsudan begirunea gaitk albistetxu batzuk geiago emon gura neuskizuz. Amando iauna onkaiz bete beterik, Riktrudis baiño iru urte lenago ilda ioan zan Iaungoikoagana, Euskal Errian, kristiñauak asko ugaritu zirala ikusita gero. Auñemendin bake osasungarriaren argi ederra agertu zan noizbaiten, Riktrudisen arrenari eskerrak; eta Portun, emakume donea azkenengo ikusi ebanetik laster bere erruak ezaguturik, kristiñau egin zan, eta arako don Pablo baten gizara, zar zarra zala bere, erririk erri ebillen Iesukristoren legea zab altzen, bere gaztetako gaiztokeri guztiak autortuaz. Riktrudisegaz gura eban bizi zeruetan. Lope Nagi errukarria, moskor andi baten ostean sormiñak io eta izan, berbarik egin baga. Adalbaldo prankotarra eta bere seme alaba Mauronto, Clotsenda, Eusebia eta Adalsenda, laurak, bizitza on baten bitartez eriotza on batera eldu ziran, eta zeruan daukaguz oraiñ gure bitartekotzat. Euskaldun guztiok an gertau gaitezala. Baiña ez daigun aztu euskaldunak garala esanda beste barik ez garala zeruetan sartuko.

2023-12-01

txalorik-ez-arren

Gasteizko espezialista zen nire azken itxaropena. Ordura arte bisitatutako medikuek txikikeria iritzi zioten ( “jakingo bazenu akufeno bat zer den, zurea ez da ezer horien ondoan ”), esan zidaten oso kasu bakanetan baino ez zutela ebakuntzarik egiten, eta “ohituko nintzela ”. Saiatzea ere ez zuela merezi. Asko egin ei du medikuntzak aurrera, baina ez nire gaixotasunaren kasuan, nonbait. Irrati kaskoak jantzi eta sartu naiz klinikako kutxa gotor isolatu baten barruan. Froga gehiago: “Sakatu botoi hau ziztua aditzen hasten zarenean ”. Entzumena ongi zegoela, hori omen zen garrantzitsuena. Ondo edo: “Normaltasunaren parametroen barruan ”. Elektroa egin zidaten azken aldian berbera izan zen txosteneko iruzkina, hotza eta motza, ez batere lasaigarria. Normaltasunaren parametroen barruan , beraz. Ez naiz uste nuen bezain originala. Ohituko zara . Baina ez zegoen buru barruko zarata harekin ohitzerik. Hilabete eta erdi zen belarrian karraska hura nuena. Ez zen kontu jarraitua, beharrik, baina bai aski gogaikarria. Goizean goiz hots ia antzemanezina zena —oihartzun urrun bat, zuraren txinparta doia — apurka apurka ozenagotzen joaten zen egunak aurrera egin ahala, arratsean nire kontzent razioa eten eta lanerako gaitasuna erabat zirtzilatzeraino. Lanerako gaitasuna eta beste edozertarakoa. Bizitza izorratzen zidan, hitz bitan. Ez zen mingarria, baina hain gertu zegoen, hain present belarri barruan, hain zegoen nire buruan txertatuta soinu hura, ezinezkoa baitzen hari ez erreparatzea, ez entzunarena egitea —entzun egiten bainuen, entzun —: neure onetik ateratzen ninduen. Ongi pentsatuz gero, txalo baten itxura zuen hotsak, txalo bakarti bat, han barruan aldiro adartxo bat kraskatuko balitz be zala. Txikle hoskari bat buru barruan, globotxoak lehertzen. Gitarra jotzeko hortza, pua bat. Eta gero larrialdi hura, hago zain, hurrengo txaloa noiz helduko, hurrengo adartxoa noiz kraskatuko. Unerik kritikoenetan, ordubetean hogeita hamar kraskada, hoge ita hamar leherketatxo izan nitzakeen belarri barruan. Erotzekoa. Belarri barruko likidoen desplazamenduarekin zuen zerikusia; eztarriko eta belarriko hodiak, eskuarki itxita behar luketenak, ez zeuden behar bezala zigilatuta, eta airea pasatzen zen bateti k bestera. Zenbat eta burua horizontalago, orduan eta likidoak orekatuago: etzanda egoteak on egiten zidan, gutxitu egiten zituen hotsak eta apur bat leundu. Horregatik zen eramangarriagoa gaitza jaiki berritan, eta gero eta etsipengarriagoa egunak aurrera egin ahala. Etzateak baretzen zuen hotsa, bai. Baina ezin emango nuen eguna etzanean, ala? Umore hobez egotera txantxa literarioren bat onar nezakeen —edo inorenak onartu beharrik gabe neure buruari jo adarra —: Obabakoak eta Albino Mariari belarritik sar tu ei zitzaion muskerrarena, kasu. Edo areago: onartu beharko nuen nire azken liburuak izan zuen arrakastaren ondorioak ari nintzela pairatzen. Albo kalteak. Hain alboko ere: belarrikoak, zehazki. Hainbeste balaku eta hainbeste hitz gozo, hainbeste txalo j asotzearen jasotzez, jasotzea nozitze bilakatu zen, eta txalo txiki eta jarraikortasunik gabeko hura belarri barruan geratu zitzaidan, kateatuta, zomorro bat bezala itsatsita, kilker bat zangoarekin hazka eta hazka. Txalokamuts bat. Bataia nezakeen horrela zomorroa, bai, matxinsaltoaren hain antzekoa zen berba: txalokamuts. Zer egin daiteke txaloarekin, txalo hori norberarentzat denean? Haserretu ez, behintzat: egoarentzako txori jan bihurtu, merezi duzula sinetsi, gozatu, bertan goxo geratu. Albino Maria bezala, zelaian lokartu, eta Albino Mariak bezala zomorro bat hartu apopilo buruan, ttak. Guztiz bestela gertatzen da indiferentziarekin edo kritika txarrekin, txistu eta fuera oihuekin: mikaztu zaitezke eta ozpindu, baina baita esnatu ere, istant batean. Txaloaren antonimoa ez baita txistua, elektroshocka baizik. Eta sinonimoa? Analgesikoa, kotoia, goxagarria. Txistuak merezi ez dituzula sinets dezakezu —edo bai, zintzo jokatu eta guztiz bidezkoak direla onartu — eta, horra hor benetako indarra: txistu hori ek txalo bihurtzen saia zaitezke. Horixe lortu zuen Xalbadorrek 1967an, Donostian, Anoetako frontoian, Lopategi, Gorrotxategi, Lazkao Txiki eta Xalbadorren artetik epaimahaiak azken hura hautatu zuenean Uztapideren kontrako buruz burukora pasatzeko. Haren bertso gogoangarriaren oihartzuna belarrietan du oraindik askok, kilker bizi, eta oilo ipurdia jartzen digu memoria diferituan ikasi eta buruan jaso dugun beste askori. Bertso bakarrarekin, publikoaren txistu eta fuerak txalo bihurtzea lortu zuen Xalbadorr ek. Eta nola, gainera: publikoaren zikoiztasuna agerian utzita —haren euskalkia ongi ulertzen ez zuelako, arrotz zitzaielako, zazpi minutu luzez txistu egin ez zion bada masa ezjakin, kontserbadore, berritasuna onartzeko lain eskuzabal ez zenak? —. Ez hori bakarrik: Xalbador izeneko xaman horrek, jendetza bereganatzearekin batera, aurrean zuen publiko masaren moldagarritasun malgua eta nortasun eza salatu zituen, ezin dotoreago, nola eta —zer beste bide dago? — maitasun deklarazio bat eginez: “Anai arrebak, e z, otoi, pentsa/ neure gustora nagonik,/ poz gehiago izango nuen/ albotik beha egonik;/ zuek ezpazerate kontentu/ errua ez daukat, ez, nik:/ txistuak jo dituzue bainan/ maite zaituztet oraindik! ”. Nahikoa izan zen bertso hori txistuka ari zen jendetzaren j arrera beltzetik zurira aldatzeko. Xabier Amurizak “oraindik” hitzaren garrantzia azpimarratzen zuen aspaldi ez dela telebistako dokumental batean, hitz hori baita, artista, pentsalari eta hezur haragizko gizonaren maila ematen duen giltzarria. Antzeko ze rbait kontatzen dute Anton Txekhov en 1898ko Kaioa antzezlanaren estreinaldiari buruz ere. Egun antzerki klasikoaren erpinetakotzat jotzen den lana, ez omen zen oso ongi ulertu hasieran: lehen ekitaldiaren amaieran isiltasun ikaragarria sortu ei zen, “eta tupustean, publikoa txaloka lehertu zen. Txalo egiten zuten lagunek, eta txalo egiten zuten etsaiek ” idatzi zuen Nemirovitx Dantxenkok bere memorietan. Txistuak txalo bihur daitezke —Xalbador—, eta isiltasuna ere bai —Txekhov—, beraz, eta bide nekagarri h orri interes handiko neritzon. Kontrako bideaz zalantza gehiago neuzkan. Oraindik ez neukan erantzunik horrentzat. Noren txaloak nahi ditut nik? Nire etsaiarenak, nire arerio ideologikoarenak, konbentzitzea kostatu zaidan harenak, bere iragazkortasun ezari erronka irabazi diodan horrenak. Edo hori edo ezer ez. Lagunaren txaloak ez gaitzala itsutu. Bertangoxokeriara garamatza. Paralisira. Zirkuitu itxi eta errepikakorrerako gonbitera. Albino Maria. Txalokamuts. Kontsulta baino lehen bi ordu nituenez, Artium museoan sartu nintzen, denbora pasa. Antoni Muntadas kataluniarraren 1998ko bideo instalazio batek erakarri zuen nire arreta. On Translation sailekoa zen instalazioa, triptiko bat: hiru pantailak osatutako aldibereko proiekzio bat, funtsean. Eskuineko zein ezkerreko pantailetan, bietan, antzoki batean ikusle anonimo batzuei hartutako irudiak. Txaloka ari da publikoa, nahiz eta guk ez jakin nor i edo zeri. Erdiko pantailan, zuri beltzezko zenbait argazki: 90eko hamarkadako Kolonbian hartutako irudiak dira, aldez edo moldez, hainbat bortxakeria motaren adierazle. Irudi horiek erdiko pantailan agertzen direnean, ezker zein eskuin aldeko publikoak, anfiteatro batetik bezala, deus gertatu ez balitz legez jarraitzen du alboetatik txaloka. Zuribeltzezko argazki horiek agertzeak, publikoaren txaloen objektu bihurtzen du, nolabait, bortxakeria. Muntadasek aukera zezakeen txaloka ari direnak txalogile kar tsuak izatea, txalogile edo txistu egile basatiak, ekinak eta emanak. Baina ez da izan hori bere hautua: txalogile neutro edo gogogabetu samarrak hautatu ditu, eta horrek, indartu egiten du paradoxa, ez baita txalo horien bidez bortxa “animatu” edo “sustat zen”; aitzitik, modu erabat alienatu eta axolagabean txalotzen denez, “toleratu egiten dela” uler liteke. Sentipena daukagu beste edozer ere berdin berdin txalotuko lukeela jende saldo horrek. Gogo berberarekin. Gogo falta berberarekin, hobe esan. Tolerant zia berarekin. Zer pentsa utzi ninduen horrek guztiak. Donostiatik trenez abiatu nintzenetik hona, ozenagotzen ari zen apurka apurka nire belarriko hotsa, baina oraindik ez zen ez jasateko bezain gogaikarria. Toleratu , pentsatu nuen nire artean, hortxe dugu eguneko lehen hitz arriskutsua. Aspaldi erne zitzaidan susmoa ez ote dioten (edo diogun) “toleratu” aditzari esanahia aldatu. Esaten dugunean “toleratu egiten dela ”, zer esan nahi da? Ez zaigula piperrik inporta. “Ez zaigula inporta” esaten dugunean, aldiz, zer esaten dugu? Mespretxatu egiten dugula, gutxietsi. Eta esango bagenu “errespetatu egiten dugula ”, esan nahi genuke … toleratu egiten dugula, baina justu justu. Bai, hiztegiak maraken hain antzekoak zirenik ere: astindu egiten ditugu eta ez dira hitzak eta haien esanahiak aldiro parean tokatzen. Errespetatzen zaituztela esaten badizute, toleratu egiten zaituzten seinale. Toleratzen bazaituzte, bost axola zatzaizkien seinale. Eta bost axola zatzaizkiola aitortzeko bezain zintzoa balitz inor, ulertu mespretxua dela indiferentziaren benetako esanahia. Beraz, gera gaitezen horretan oraingoz, txalogileek, toleratu egiten dute edo ez zaie inporta txalotzen dutena, modu erabat errutinarioan bizi dute. Muntadasen instala zioan eguneroko zerbait balitz bezala da haientzat ikuskizuna (eta tristeena da hala dela: ehunka zenbatzen baitira urtero paramilitarrek, narkoek, ejerzitoak eta gerrillak hildakoak Kolonbian). Instalazioari buruzko argibideak ematen dituen panela irakurt zen ari nintzelarik, harritu egin ninduen jendea albistegietan hilketen irudiak ikustera ohitu zelaeta, Kolonbiako telebistetako arduradunek hartu zuten erabaki ezohikoak: hildakoen irudiak beti zuri beltzean ematea adostu zuten, gizartearen kontzientzia lokartua piztu eta zuri beltzaren kontrasteak herritarrak gehiago durduzatuko zituelakoan. Nola pentsa, hala gerta, aldi batez bederen areagotu egin zen jendeak bortxakeriarekiko zuen kontzientzia eta salaketa maila. Koloretako kode bisuala bereganaturik zuten ikusleak astinduta geratu ziren hildako berberak zuri beltzean ikustean, eta, bolada batez, gehitu egin ziren b ortxakeriaren kontrako protestak eta adierazpenak, harik eta, berriro ere, jendea kode hori barneratu eta zuri beltzezkora ohitu zen arte. Gaur egun, jakina, koloretan ematen dituzte, ostera ere, hildakoen irudiak. Denboraz nenbilen oraindik. Muntadasen l anean erdiko pantailako zuri beltzezko irudiak zeintzuk ziren zerrendatzea erabaki nuen, zehatz mehatz: tiroz hildako norbait espaloian luze etzana, Mel Gibsonen irudi bat pistola altxatu eta harekin destatzen gaituela, zentral nuklearren argazkiak, heliko pteroak, gizon armatuak, diru sorta gizenak trakets pilatuta, militar galoidunen irudiak, txarrantxa hesiak, borrokako irudiak, polizia manifestarien kontra oldartzen, eraikin txikituak, poliziek xaxatutako zakurrak, bonbakatutako lurraldeak, hegazkin istripuetako hondakinak, hiletak, desfile militarrak, ohatilak zaurituen garraio, kaleko gatazkak, errebolberraren ahoa, neska bat eskuak buruan —“O, ez, berriro ez ”—, katastrofeari eutsi ezinik, bere buruari eusteko ahaleginean. Antzokietara joan zitzaidan go goa. Badute teatro guztiek xake taula ongi antolatuen traza, edo desfile militarrarena, eserikako formazioarena. Denak berdin jesarrita, norako berean tira egiten duten idiak bezala; begien aurrean kartolak dituzten idiak, denak leku berera begira gutxi asko, indar kontzentrazio malizioski bideratua baita teatroarena: argiztapen maltzurra du ikusleak bide erakusle. Hipnosi modu leun bat? Musika, oihuak, jarraitu beharreko gidoi bat. Subertsiorako aukerarik ez besaulkietan: eserita dago publikoa. Peter Handk ek esana da teatroak ez duela kate erreakziorik sortzen, baizik eta kateatu egiten duela publikoa. Antzokietan eta antzokietatik kanpo: film, liburu, eskultura, kantuetara kateatuta ei dago publikoa. Axalkeria bati edo sozialki gustagarri den horren garant iari estekatuta. Publikoak, zutik geratu izan balitz, lehenago edo beranduago, aktoreen lana eta idazlearen dotrina eteteko tentazioa sentituko luke agian. Hala gertatzen da sarri kale antzerkian, hala gertatzen zen Antton Lukuren Fauxto obran ere: ikuslea k zutik egonarazten zituen eta obraren norakoaren arabera batetik bestera mugiarazten. Giza anatomiari buruz egin diren ikerketen arabera, zutik dagoen gorputz batek bortxarako joera handiagoa duelako eserita dagoen batek baino. Halako zerbait dio Handkek: “Zuek ezin duzue zuen besaulkietan zutitu. Zuek eserita zaudete. Besaulkiek osotasun bat sortzen duten era berean, zeuok ere osotasun bat sortzen duzue. Ez dago zutikako sarrerarik teatro gehienetan [New Yorkeko Metropolitan Operan bai: merkeak dira oso standing sarrerak, urrun daude eta barra gisako batean bermatzen ditu ikus entzuleak ukondoak]. Eseritako jendeak zutik akoak baino publiko egokiagoa osatzen du. Horregatik eman dizkizuete eserlekuak. Adiago zaudete horrela. Ulerkorragoak zarete. Barkaberago ak aurrean duzuenarekiko. Eserita, lasaiago zaudete, otzanagoak zarete. Demokratikoagoak. Aspertzeko joera gutxiago duzue. Denbora ez zaizue hain luze egiten. Erasotzen eta inbaditzen errazagoak zarete. Buru argiagoak ere bazarete. Distraituago zaudete. Er razago ahazten dituzue pesadunbreak. Zuen unibertsoa apurka apurka difuminatu egiten da. Urtu egiten zarete anonimotasunean. Abandonatu egiten duzue zuen nortasuna. Uko egiten diozue nortasun horri. Batasun bilakatzen zarete, osotasun. Espezie bat bilakatz en zarete. Maneiaerraz bilakatzen zarete. Zentzu kritikoa galtzen duzue. Ikusle bilakatzen zarete. Entzule bilakatzen zarete. Axolagabe bilakatzen zarete. Bi begi eta bi belarri. Ahaztu egiten zaizue erlojuari so egitea zer den. Nortzuk zareten ahaztu egit en duzue ”. Honaino Peter Handke, Publikoari irainka obran, duela berrogei urte (haren ildotik Ander Lipusek taularatutako Xabier Mendigurenen Publikoari gorroto bakarrizketa ere). Halaxe amaitzen zen, amaitu ere, Handkeren antzezlana: aktoreak publikoari i rain eginez. Teloia jaitsi ondoren, berehalakoan berriz altxatzea proposatzen zuen Handkek; oihala altxatzea, edozein zelarik ere publikoaren erreakzioa. Aktoreek eszenatokian jarraituko zuten artean, baina ezaxolati erabat, publikoari batere kasurik egin gabe. Eta orduan, publikoaren txaloen edo txalo ezaren gainetik, bozgorailuetatik offeko txalo zaparrada bat lehertuko zen: The Beatles taldearen kontzertu baten amaierako txaloak, txistuak eta jendetzaren eromena lapurtu, eta haiek erreproduzitzea proposa tzen zuen Handkek. Txaloak txaloen kontra. Txalo izoztuak txalo freskoen boikot. Freskoak benetan hala ez zirela salatzeko. Shock tratamentu horren bidez, publikoa isiltasunera behartu nahi zuen, irain zerrenda luze eta katartikoa jasan ondoren jada isilik ez bazegoen, behintzat, publiko odolgabe eta zabarra: “azken ikusleak antzokia utzi arte iraun behar lukete offeko oihuek eta intziriek, orduan bakarrik eroriko da, benetan, teloia ”. Peter Handkek adierazi nahi zuen ez dagoela laugarren hormarik antzokiet an; “ez bilatu eredurik, zuek zarete eredua ”. Bat egiten du ikuspegi horrekin Xabi Erkiziak ere: “Soinurik ez duena da txalorik onena. Inprobisazio librean asko gertatzen da hori. Etengabe dabil kontzertua erori, eraiki, erori, eraiki. Eta halako batean, g elditzea hitzartzen dute musikariek. Bukaera adosteko isiltasun bat egiten dute musikariek, eta jendeak ez daki txalo egin behar duen edo ez. Une hori magikoa da. Bat batean, entzulea da musikaria. Txaloa da musikaren azkeneko nota. Entzuleak entzuten du b ere burua, eta sortzen zaio urduritasun bat, eta usaindu egin daiteke hori ”. Keinuen eta oihuen antzerkia, batetik, eta, hitzen antzerkia, bestetik, bereizten zituen Pier Paolo Pasolini probokatzaileak ere bazuen horren inguruko hausnarketarik. Honela zio en 70eko hamarkadaren hasieran zine zuzendari italiarrak: “bisoizko beroki patetiko eta sinbolikoak soinean daramatzaten damek zera dioen pankarta bat topatuko dute antzokian: bisoizko berokiak daramatzatenek salneurri arrunta baino hogeita hamar bider garestiago ordaindu beharko dutela sarrera (salneurri arrunta osooso merkea izanik). Pankarta horretan bertan, faxistek (betiere 25 urte baino gazteagoak badira) sarrera doan izango dutela jakinaraziko da. Beste zerbait ere eskatuko da: “Txalorik ez, arren ”. Jakina, txistuak eta gaitzespenak beti onartuko dira. Hor retaz gain, ohiko txaloen ordez, elkarrizketa ahalmentzen duen demokraziaren baitako konfiantza eskatuko zaio ikusleari. Elkarrizketa eskuzabala eta idealista izango da, testuak aipatzen dituen arazoen gainekoa ”. Txaloen debekuaz haraindi, bereziki interes garri egiten da 25 urte baino gutxiago dituzten faxistak artearen bidez oraindik birziklagarri jotzearen sarkasmo pragmatiko hori ere. Eta nik, Antoni Muntadasen instalazioan txalo egiten zutenei beha jarraitzen nuen. Konbikzioz baino gehiago, konbentzioz , ezaxolati, konpromisoz, masan gainerakoen ondoan ez nabarmentzearren egiten zuten txalo. Ez gogotsu, inondik ere. Agian koldarkeria da txalo egitera bultzatzen dituena, eta ez esker ona. Ez al da horrela izaten beti, ez soilik areto baten barruan, baizik eta baita metaforikoki ezer edo inor txalotzen dugunean ere? Txalo egiten duen jendez betetako areto batean, txalorik egiten ez duenak atentzioa emango luke, esker txarrekoa emango luke, eta, gainera, ziur aski, bere isiltasunaren gaineko azalpenak eman beharko lituzke. Kamuflaje teknika ere bada txaloa. Inondik ere, erosoagoa da txalo egitea ez egitea baino. Hala gertatu zen Jorge Luis Borgesek 1976an Washingtonen The Riddle of Shakespeare , Shakespeare i buruzko hitzaldia eman zuenean: aretoa handia izak i, mikrofonoa ipini zioten, baina ez ahoaren mailan, kopetaren parean baizik, altuegi. Hasi zen Borges hizketan eta urrun urrunean, harako ahots hari fin eta entzunezina baino ez zuten entzuleek sumatu ahal izan. Esaten ari zenetik hitz erdi bat bera ere e z. Adar kraskatuen oihartzunak belarrian. Borgesekiko errespetua gehiegizkoa zen, ordea, eta inor ez zen ausartu hari ezer esaten, inork ez zuen mikrofonoa ahora gertura zezan iradoki. Hitzaldiak iraun zuen ordu luzean, isil isilik geratu zen areto osoa, i puingile handiari deus ere entzun ez arren … Izan zen, sarkasmo apur batez, Borges jakinaren gainean zegoela uste izan zuenik ere, erabat deliberatuki hitz egin zuela inork ez entzuteko moduan; isiltasun hura, edo zurrumurru urrun hura zela Buenos Aireseko idazleak Shakespeare i buruz esateko zeukan guztia. Beharbada, zurrumurrua zen bere erantzuna; beharbada, isiltasuna zen bere erantzuna. Jendeak, esan gabe doa, txalo zaparrada handi eta gogotsu batekin agurtu zuen orduko hartan ere Borges; eta, nola ez, i siltasun deseroso hura, esku zarta leherketa —hasieran arritmiko, eta apurka apurka sinkronizatuago — batekin bukatu zen. Isiltasun zalea ei zen Borges: argentinarrak Arreola idazle mexikar berritsuarekin izandako hiru orduko elkarrizketaren ondoren, “Arre olarekin zer moduz? ” galdetu ziotelarik, zera erantzun bide zuen: “Benetan elkarrizketa interesgarria: isilune zuhur askoak tartekatzeko parada izan dut haren bakarrizketaren erdian ”. Ez baitaude bi isilune berdin. Jorge Luis Borgesek Arreolaren bakarrizke tan txertatu zuena, edo Raymond Carverren poema hartako isiltasuna, kasu, ez dago biak alderatzerik: “isilik geratu ginen/ inork lorik egin ezin duen etxe bateko isiltasunean ”. Eta zer esan, norbere hizkuntzan isilik egotean, edo hizkuntza atzerritar bate an isiltzean sortzen diren isiluneei buruz? Berdinak dira biak? Bi isiltasun mota horiek ere ez dute elkarren artean zerikusi handirik, ala? Ondo asko azaltzen du Max Frisch ek, Montauk nobelan: “Erabat ezberdina da norbere ama hizkuntzan edo atzerriko hiz kuntza batean norbait isilik geratzea: atzerriko hizkuntza batean isiltzen naizenean, gauza gutxiago erreprimitzen ditut, memoria iragazkorrago bilakatzen da ”. Sergei Dovlatov idazlea zen, oker ez banago, etorkizunean isiltasun mota ezberdinen grabazio enlatatuak salduko zirela uste zuena: isiltasuna Bavierako basoan, isiltasuna glaziar batean, isiltasuna Argeliako basamortuan , eta abar. John Cage ek ongi frogatu zuenez, isiltasuna ez baita existitzen. Erabat isolatutako ganbera zigilatu batean sar zezaten eskatu zuen, isiltasunaren Houdini bilakaturik, nolabait, isilpean giltzaperatu zezatela zazpi giltzarraporekin, ilusionis ta handiak kutxa gotorretan sar zezaten eskatzen zuen ber gisan. Zein izan zen esperimentuaren emaitza? Zer esan zuen John Cage ek, isiltasunaren ilusionistak, handik atera zenean? Bada, haren adierazpenak argigarriak suertatu ziren erabat: “Ez dago isilta sunik inon … hor barruan, nire bihotzaren taupadak eta nire odolaren zainetako presioa entzuten nituen ”. Astronautek ere luze hitz egin izan dute espazioko isiltasunaz: logikoa da, grabitaterik ezak ezinezko bihurtzen du txaloa espazioan. Taupadak, pentsatz en nuen nik nire artean, gustura hartuko nituzke taupadak belarri barruko txalo kamuts eta bakarti horien ordez. Artiumeko zaindaria begira neukan. Ez da, noski, ohikoa izango inor instalazio bakarraren aurrean hain luze egotea. Urduri jartzen ari zen, et a gustatzen zitzaidan nigatik izatea. Ez nuen mugitzeko asmorik batere, ordubete neukan oraindik kontsultara joan aurretik. Muntadasen bideo instalazioan ageri den masako kide bakoitza aztertzeari ekin nion, eta ez masa bera. Berehala jabetu nintzen lehen begiratuan lirudikeena baino askoz ere modu gehiago daudela txalo egiteko. Lehenik eta behin, kontuan hartu beharra dago eskuak non jartzen diren txalo egiteko: zenbaitek, norbere magalaren parean egiten dute txalo ia, oso behetik, eskuek ikaragarri pisatu ko baliete bezala, magalean papurrak eduki eta papur horiek lurrera uxatu nahian bailebiltzan: ikusi berri duten ikuskizunaren apurrak ari dira uxatzen, edo teatrotik kanpo dute burua eta beren eguneroko bizitzaren papurrak eta miseriak nahi lituzkete maga letik haizatu eta garbitu, hautsak kentzen ari balira bezala. Beste batzuek, aitzitik, aurpegiaren parean dauzkate eskuak txalo egiterakoan, edo are gorago, buru gainetik txalo egiten dute, zutitu egiten dira eta eskuak altxaturik egiten dute txalo, euren irrika eta berotasuna gerturatu egin nahiko lukete ikuskizuna egin duenarengana. Besarkadatik hurbil dauden txaloak lirateke horiek: hori omen, antropologikoki, txaloaren jatorria, haur jaio berria besarkatu eta babestetik datorren keinua litzateke txaloa, besarkadatik eratorria, beraz, besarkadaren metafora besarkagai dena edo besarkadaren objektua bera fisikoki estutu ezin dugunean. Beste txalo mota asko ere badaude, baiki: esku bakarrarekin egiten dena, sorbalda kolpatzen duen mainguaren txaloa, adibidez , esku batean ardo kopa dugunean egin nahi genukeen baina eskua okupatuta eduki eta kopa uzteko lekurik aurkitzen ez dugulako egiten ez duguna, orkestrako biolin jotzaileek zapatekin oholtza edo arkuarekin atrilak kolpatuz egiten dutena, auto txaloa edo ma haiinguru batean no rbere buruari ematen zaiona —publikoarekiko imitazioz edo haren koartadarekin, publikoak pentsa dezan haiei jotzen diezula txalo eta ez zeure buruari —, eszenatoki gainetik artistak publikoa txalotzeko baliatzen duena —oraingoan bai, zin tzoki egina: “ez naiz inor zuek gabe, ongi portatu zarete”—; luzera jauziko atletak publikoari eskatzen diona, zelaiaren erditik futbolariak bere zaleei eskerrak emateko egiten duen txaloa; belarriekin txalotzen duen Dumbo elefantearena, txalo tranpa —clow nak txalo bero “bat” eskatu eta jendeak txalo sorta egiten duenekoa; haserretu eta behin eta berriro txalo eginarazten dio pailazoak orduan publikoari, denek elkarrekin txalo siku eta bakar hori egiten duten arte —. Masailean ematen den zaplaztekoa bera ere , ez ote da txalo bat? Gizonentzat berriki arte emakumeen esparru esklusiboa zen koketeriaren munduan sartzeko Troiako zaldia izan den after shave a, adibidez, ez ote ziguten duela hogeita bost urte txaloka saldu? Atzo balitz bezala oroitzen dut Williams et xeko after shave haren telebistako iragarkia, The Sting (El golpe) filmeko Scott Joplinen piano musikarekin emana, bizarra egin berri zuen Luis Arconada Realeko atezainak masailei txalo egiten zien bitartean. Goizero norbere masailari bi kolpetxo ematea, m undura eta bere arriskuetara jauzi egin aurretik norbere buruari mentura ona opa eta txalo egiteko era bat gehiago da, apika: “merezi duzulako ”, edo, “hik balio duk, hik”. Txalo egin daiteke erritmoarekin, edo gabe. Zarata atera daiteke hatzak hatzen kont ra txaplakatuz ala esku ahurren bidez, flamenko kantariek ohi dutenez. Txalo jondoa. Txalo egin daiteke hatzak elkarri itsatsita edo banatuta, simetriaz edo gabe. Emakumezko gehienek, Muntadasen irudiei begira ohartematen nuenez, simetria gehiagoz egiten dute txalo, oro har, eta hatzak elkarri itsatsiago. Horrek zerikusia izan lezake rol banaketarekin, zurruntasunarekin, diziplinarekin, simetriarekiko gustuarekin edo hartarako aurredisposizio genetikoarekin. Iker dezala horretarako astirik duenak. Txalo egiten duen jendeari so egiten hasita, halabeharrez, haien eskuetan arreta jartzera goaz oharkabean. Eskuek, beti uste izan dut horrela, eskubide —bidezko esku — guztia dute aurpegiko atal bat gehiago direla aldarrikatzeko, belarriak edo sudurra aurp egiko parte diren neurri berean; ikusi besterik ez dago idazleek argazkietako poseetan nola jartzen duten beti eskua kokotsean edo hatza lokian. Eta, hala ere, eskuak langintzarako, sorkuntzarako, plazererako, borrokarako, eraso fisikorako eta hilketarako bitarteko ezinbestekoak ere badira. “Norbere eskuekin zerbait egitea ” esaten da gazteleraz; de propia mano . In fraganti harrapatua izatea eskuekin lotzen da hizkuntza askotan: caught red handed . Ekintzarako dira eskuak, ezin ukatuko dugu hori. Eta, hala er e, txalo egitean, ukatu egiten dugu ekintza: esku horiek ez dute txalo egiten duten bitartean beste ezertarako balio. Erabat hutsala eta antzua da eskuak txalo egiteko erabiltzea. “Esku batek beste eskua garbitzen du, eta bi eskuk batera aurpegia ”, dio esamoldeak. Bada, txalo egitea, eskuak garbitzeko modu bat ez ote den errezeloa sortzen zaigu batzuetan. Pilatosen askan eskuak garbitu eta gero aurpegia gazte antxean dudala etxetik irten, faltsuki biziberriturik, freskaturik, Williams lurrina eta Scott Jopl in pianoa jotzen, eskuak zikintzeari eta ekintzari berari uko eginda. Esan dezagun garbi: txalo egiten dugun bitartean, ezin diogu hizketan ari denari zapatarik jaurti. Erromatarren garaian, garaitza zen ohorerik irrikatuena, triunfoa ; baina ohore, sari e do loria maximo hura, garaipen handia lortzen zuen jeneral buruari baino ez zitzaion ematen. Triunfadoreak , garaitzaren ohore eta loria erabatekoa jasotzen zuenak, baldintza asko eta zorrotzak bete behar zituen: legio erromatarraren buru izan behar zuen de rrigor (ez edozein soldadu arrunt, beraz, baizik eta graduazio militar handikoa); gudu zelaian gutxien gutxienik bost mila etsai erail behar zituen; Erromako Errepublikaren lurraldeak handitu; derrigorrezkoa zen, halaber, bere manupeko tropek inoiz derrota bakar bat ere ez nozitu izana. Merituak garaitza hori erdiesteko adinakoak ez zirenean, saria askoz ere txikiagoa zen: txalo zaparrada bat, hain zuzen ere. Ez gehiago eta ez gutxiago, hori zen erromatarren onarpena, txalo zaparradaren ondorengo bustialdi hori. Ovatio zeritzon horri. Txaloa, beraz, sari txikia zen, apalagoa, bigarren mailakoa, eta berau ematen zen, adibidez, etsaia odolik batere isuri gabe garaitu zenean, edota garaipen ez hain epikoen kasuetan. Horrelako garaipentxoa —dei diezaiogun horrel a: txoa— lortzen zuena, oinez sartzen zen Erroman, edo zaldi gainean, gehienera jota, eta ardi bat hiltzen zen haren omenez, eskaintza modura. Aldiz, benetako garaipena erdietsi zuena, lurraldearen muga lerroak nabarmen hedatzea lortu zuena, parrastan odol a isuri zuena, bost mila hildako baino gehiago eragin zituena, sekula etsaiaren derrotarik jasan ez zuena —benetako triunfadorea zen hura, alegia —, hura bai, zalgurdi batean sartzen zen, eta ardi bat ez, zezen bat hiltzen zuten haren ohoretan. Txaloa, hone nbestez, gaur egun ere hainbeste erabiltzen den espresio bat aipatzeagatik, triunfadoreak bere tropekin Erroman barrena egiten zuen paseo triunfala lortzen ez zutenen kontsolamendua baino ez zen. Zezen eta ardien harira, autoen atzealdeetan gaur egun hainb este ikusten diren itsasgarriekin akordatu nintzen. Pop kulturatik ateratako itsasgarri xumeak diren arren, ez dago esan beharrik zer ordezkatzen duen zezenak eta zer ardiak. Atera ditzala nork bere ondorioak Osborneren zezenaren eta ardi latxaren arteko m utur talka semiotiko horren gainean. Dezente lan egin dut teatro munduko jendearekin. Haiekin hitz egin eta aurki ikasiko duzu belarri ernea garatu dutela txalo faltsua benetakotik bereizteko —bereizteagatik, publikoaren hasperenen arabera ere bereizten dute hark obra gustukoa ote duen ala ez —. Txaloa itzaltzear dagoenean txingar hura berpizteko euren gaitasuna ez aipatzearren. Jada ia inor ez baita txalorik ez egitera ausartzen; baina aldea dago txalotik txalora. Txaloa egiatia izan ote den bereiz ten ikasi du lerro artean aktorearen belarriak. Gauza bera gertatzen zaio idazleari, bere liburuaren kritika txarrik irakurri ez arren, kritika epeletan interpretatzen ikasi baitu, lerro artean, ez zaiola kritiko horri liburua gustatu, hori zuzenean ai tortzera ausartzen ez den arren. Koldarkeriaz edo errespetuz, sigi sagaka aritzen da sarritan kritikoa, betelan tristean, liburu berriaren mamira jo beharrean autore beraren aurrekoak birrospatuz, kontrazalean dioena bere animo egoeraren arabera —ezen ez i rizpide literarioekin — iruzkintzen ari dela igarriko ez zaion esperantzan. Kritika horiek ez dira benetako kritikak, kritiken testuinguruak baizik. Gauza okerragorik ere egin lezake kritikoak, jakina: egurra latz eman ondoren, eskua joan zaiola aitortu eta kritikan bertan barkamena eskatzea, adibidez. Badago hitz bat hori konpontzeko, jaun andreok, ezaguna egingo zaizue agian: berridazketa. Aldea dago txaloan giro edo ingurune batetik bestera. Operaren mundua ezagutzen duen edonork daki Italian garesti saltzen dela oso. Madrilgo Teatro Realen ere, ez da kontraste txikia goitik behera soineko farfaildunez, perladun belarritakoz eta frak hertsiz, igande jantziz eta larritasuneraino perfumaturik doazenak txalo egin beharrean zapatakadaka zurezko lur ra kolpatzen ikustea. Txaloa debaluatu egin da, zierto: lehen irabazi egin behar zen, gaur egun tramite hutsa da. Erromako zirkuan, zezenketetan, txaloaz haraindi, zapi eta bestelako kodeen bidezko gradazio sofistikatu bat eman zitzaion jendearen estimazio aren adierazpenari. Aktore guztiak ados daude, ordea, gauza batekin: jendearen txaloa zintzoa denean, hunkiduraren erre sorte guztiek jauzi egiten dute, zerbaitek gainezka egiten du gure baitan. Zaparrada malko bihurtzen da orduan, eta hezetasun onanista, emozio. Steven Spielbergek berak aspaldi utzi zuen esana: filma amaitu ondoren, azken klimaxaren ostean, beharrezkoa da lasaialdi bat, koda bat, postdata bat; bere funtziorik nagusiena ez da dramatikoa, ez da istorioa biribildu edo esplikatzea, baizik eta ikusleak malkoak xukatzeko denbora aski izatea, hartara aretotik gutxieneko duintasunez eta kokotsa tente atera dadin kreditu tituluen ondoren. Txaloa artistaren gozagarria da, saria, ahaleginaren truke espero duena. Ez al litzateke, ordea, askotan duinag oa aktoreek azken agurrari uko egitea? Agurrik eta lorerik ez jasotzea? Halaxe uste du Josu Montero idazleak: “azken txaloa puntu eta aparte bat da. Honaino antzerkia izan da eta hemendik aurrera errealitatea hasiko da. Txalo egin, hemen gertatu den guztia z ahaztu eta berriro ere nire mundura itzul naiteke. Badirudi, txaloaren bidez publikoa libre uzten dela, askatu egiten dela, eszenatoki gainean gertatu den ororen erantzule izateari uzten diola. Txaloaren bidez, antzezlana kanpotiko zerbait bihurtzen da, norberari ez dagokiona. Txaloak dramatik distantziatu egiten gaitu; gure gorputzak, kanporatu eta uxatu egiten du dramak gure baitan geratzeko eta gu kutsatzeko izan zezakeen aukera oro ”. Horregatik da ulergarria, beharbada, La Zaranda bezalako konpainia b ateko aktoreek amaieran publikoa agurtzera ateratzeari uko egitea: “konpenetrazioa publikoaren eta pertsonaien artekoa da, ez publikoa eta aktoreen artekoa. Gera daitezela pertsonaiak eta desager dadila artista ”. Hori da euren hautua: pertsonaiari amaierar a arte eustea, atzean dagoen aktorea erakutsiz ez puskatzea. Publikoarekiko errespetu falta iritziko dio zenbaitek, “gaur egun inoiz baino gehiago zor gatzaizkio publikoari ”, baina txaloa koartada bat da, agian, ke errezel bat, antzezlanaren oihartzunak et a garrasiak estaltzen dituen geruza faltsua, irrati uhinen interferentzia estatikoa, berehalakoan gauzatzear dagoen ihesaren eta ikusleak egiten duen erantzukizun ukoaren soinu banda. Gizatiarra ere bada txaloak jaso nahi izatea, jakina. Buruan daramagu k ode hori: telebistako txalo enlatatuak daramatzagu kaskezurrean artxibatuta. Barre enlatatuak ere badaramatzagun bezala; gure txisteei inguruko inork barrerik egiten ez dienerako, edota gure ekintza onak txalotzen ez dituztenerako. “Emakume hark zuen aurpe gi hura” nola esan, barrutik bere txiste pribatuari etengabe barrez joango balitz bezala …” entzun genion behin Tony Sopranori, telesailek aspaldiko urteotan eman diguten pertsonaiarik literarioenetako bati. Inork ez duela barre egiten? Geronek egingo dugu. Inork ez gaituela txalotzen? Guk geuk geure burua txalotu eta kito. Baina txaloena, “herriaren txaloa ”, jendea zure oinetara jartzea, laudatua izatea, onarpen orokorraren grina hori, aitor dezagun, nabarmenagoa da ogibide batzuetan beste batzuetan baino. Igeltsero batek, adibidez, txaloak espero al ditu igeltsu xaflak bata besteari josita, loturak batere bistaratu gabe, mirakulu bat balitz bezala, sabaia osatzen duenean? Arropak heda sokan simetria harrigarriz zintzilikatu dituenak espero al du txalorik mu seo batean jarriz gero instalazio dotorea izango litzatekeen hori zein ondo geratu den ikusitakoan? Agian eta gehienez, txalo bakar bat espero du: sorbaldan gurasokeriaz eskua jartzen dietenean jasan behar izaten duten sasi txalo edo tapakatze ttipi eta ba tzuetan umiliagarria. Eta aldiz, ez dakigu zergatik, iruditzen zaigu orkestra zuzendariek txaloak esperoko dituztela kontzertuaren ondoren ere, afaritan edo kalean oinez doazela —araua da opera abeslariei proba saioetan ere txalotzea—; deformazio profesion alez edo, hoteleko gelan biolinista nagusiarekin larrua jotzen dutenean txaloak espero dituzte agian orkestra zuzentzen dutenek? Musika jarrita jotzen dute beti larrua? Ziur badela, erraza da imajinatzen, bere orgasmoa eta bere ohekidearena Rachmaninov en kontzertu baten zuzeneko grabazioaren azken akordeekin bat etortzea lortuko duenik, horrela bere ahalegina eta maitalearena txalo enlatatuen bidez sarituz —kasu horretan, garai batean hainbeste aipatu ohi zen aldibereko orgasmoa zaildu egiten da, bikoteko bi kideez gain Rachmaninovekin kontatu behar denez —. Victor Nublak antzeko zerbait aipatzen du Ensayo contra la rueda saiakera gomendagarrian: “Denok dakigu musika auditorio bat zer den: burgesiak eta klase ertainak kulturaren arrandia dastatu eta euren bu rua bertaratu izanagatik saritzen duten lekua, aterrunerik gabeko txalo eta bravo! oihuen kateaketa; aldi gogaikarriak izaten dira hauek, bertaratze hutsa —ezen ez entzule izatea — ogibide jotzen duten horien pasibitateari kontrapuntua jartzen baitio txalot ze kartsuak (...). Asko dira musika klasikoa eskaintzen duten irrati kateak, euren emanaldietan txalo zaparrada arritmikoen luzera osoa jaso eta errespetatzen dutenak, zuzenean edo aurrez grabatuta emanaldia irratiz he datzen dutenean. Eta horregatik dira irrati emanaldi horiek nire etxeko sukaldean eta komunean beti piztuta dauzkadanak. Izan ere, Bartok en laukote bat entzunez komunean obratzea, ala Ravel ek egokitutako Mussogorski ren doinuek bultzaturik bizarra moztea (...), esperientzia goza garriak di ra egiaz. Baina benetan berezia dena, (...) zera da: zein handia den zeure gernu aparatuarekikoak kitatzeko komunera sartzean ehunka pertsonek, batzuetan herrialde urrunetan, zuzenean eta bozkario handiz, denek batera txaloka hartzen zaituztela entzuteko a ukera. Lagun maiteok, garagardo edale ohikoa eta edandakoaren halabeharrezko hustutzaile sarria naizen aldetik, plazer gorena da hori, ez iragarkiek eta ez munduko albisteak entzuteak inolaz ere berdinduko ez luketena. Autoestimua goratzea mozkortzea baino garestiago den garaiotan, ez dago txiza egiten duzunerako osagarri hoberik, munduko edozein txokotatik jendea txalo zaparradan entzutea baino, erabat sinetsita (eta beraz, erabat oker) txalo zarta zurrumurru definigaitz horren hartzekoduna zerorri zarela ”. Auto txaloaren beste adibide bat Internetek ematen du, jakina, aukera eskaintzen baitu ez soilik pseudonimoen bidez kritika gupidagabeak plazaratzeko, baita norbere lanak inolako mugarik gabe laudatzeko ere. Facebook den ile apaindegi global hori, Twitt er den simpsondarren taberna hori, hortxe auto txalotze espazio berriak irratiko musika klasiko kontzertuetako txaloen beharrik gabe. Mainontzia mainontziari lausenguka. Katutxo pila galanta —gutako bakoitza katutxo bat — elkarri mixi mixi belarri ertzak mi azten. Aitortzen dut, txalo menpekotasuna nozitutakoa naizela neu ere. Txikitatik hasi nintzen teatroa egiten intimitatean, eta behin baino gehiagotan, sukaldeko olioa irakiten ari zela entzundakoan, txaloak irudikatzen nituen eta publikoa agurtzen. Txalo haiek niretzat ziren. “Mila esker, eskerrik asko, eskuzabalegi zarete nirekin ”. Cornell Woolrich ek dotore adierazten du txalo hotsen xarma liluratzailea: “Txaloen zarata gureganaino heldu zen: erraldoi bat zirudien, harri txintxarren gainean oinez ”. Erraldoi bat guregana oinez, txaloen indarra eta kemena. Hamabost urterekin, eskolaz aldatu berri, inork ezagutzen ez ninduen lizeo hartan idazlan bat irakurrarazi zidaten lehen egunetan, eta nor nintzen apenas zekiten ikaskideek txalo egin zuten. Zergati k naizen idazle galdetzen didatenean, ezagutzen ez ninduten ikaskideek hamabost urterekin jotako txaloari esker dela esaten dut batzuetan. Haiei zor diedala nire bizitzan hartutako bidea. Eta, agian, halaxe da. Noiz piztu zen eta nola itzal edo apal daitek e lausengu premia hori, egoaren eskaera nekaezin hori? Bada kastrazio kimikorik eskari horrentzat? Zen filosofia, diozue? Antoni Muntadasen instalazioari begira, Marx anaien Room Service (El hotel de los l íos, 1938) filma etorri zitzaidan akordura. Leo Dav is, antzerki idazle gazteari hasiberriaren harrokeriak gain hartzen dionekoa. Antzokian haren antzezlana entseatzen duten bitartean, ispilu aurrean entseatzen du berak publikoaren txaloa eta txalo horren ondoren nola atera beharko duen balkoira jendea agur tu eta hari eskerrak ematera: “Autorea, autorea! Atera dadila autorea! ” aldarrikatzen du ozen komuneko ispiluaren aurrean bibiak jokatuz, publikoarena eta bere buruarena. Baina, oroit dezagun aktoreen munduko esamoldea: “entseatzea? Hori kobardeen kontua da!”. Baiki, ez da ona gehiegi entseatzea: halako emozioz eskatuko du gero Leo Davisek estreinaldiko egunean “Autorea, autorea! …” jabetu ere ez baita egingo aurreratu egin dela, berak idatzitako antzezlana ez dela oraindik amaitu, bukatu aurretik hasi dela Leo Davis bere protagonismoa laudatu eta bere presentzia eskatzen… Autorearen auto txaloa, berriz ere. Portaera likitsa dela esango du norbaitek, baina ez al da likitsagoa hautagai politiko bat bere buruari botoa ematen ikustea, legealdia joan eta legeald ia etorri? Ez ote luke etiketak eta dotoreziak eskatuko, gentleman baten jokaerak, botoa aurkari ideologikoari ez bada, bederen zurian ematea? Noiz salatuko dugu autopromozioa okaztagarria dela? Pulitzer saria irabazitako David Vise datorkit burura. Promo ziorako mesedegarri zelakoan, The Bureau and the Mole liburuaren 20.000 kopia erosi zituen, bai eta bere patrikatik pagatu ere. Norbaitek gogoan du liburu hura? Psikiatriko batean amaitu zuen jazz musikari baten biografian ere antzeko zerbait irakurri nuen : euriak eroetxe inguruko negutegietako plastikozko sabaien kontra jotzen zuenean, jazz musikari zoro hark, iraganaren sator zuloan iragazitako garai onak oroitzen zituela. Negutegietako plastikoaren gaineko tantak barik, euriaren ordez, txaloak entzuten z ituen berak. Txaloaren postdataz ere hitz egin genezake. Kontzertua eta txaloak amaitu direnean geratzen den arrasto garratz horretaz. Butaka hutsak, isiltasuna. Horretaz mintzo da, hain zuzen ere, poema hau: Trasteak jasotzeko ordua Amaitu da garagardoen baltsa: paperezko ahozapiek ez dute edalontzi zikinen barruan arrosa zurien antzik. Eszenatokia hutsik, aulkiak hutsik. Bihotza hutsik? Ez urdaila bezain. Lokalak txikiago dirudi orain. Zerbitzariak swing ik batere gabe zenbatzen ditu kutxako t xanponak. Makurtu eta jaso denak: kableak askatu, hildako tigre bati isatsetik zirika egiten dionak bezala. Azken inpresio hitsak gain hartu dio txaloen aparrari. Lokalaren jabea ahozabalka eta lausenguetan uzkur. Mainontzi hutsak ote gara? Ongi jo ote d ugu? Guk bakarrik dakigu hori, baina ez zaio beste inori axola. Geure zauriak miazkatzen ditugun zakur deslaiak gara. Ile motxeko neska, zango hegalarikoa, ohean da honezkero, eskutik helduta zeukan ergelarekin larruz larru. Laguntzen du pentsatzeak neska esna egongo dela zugan pentsatzen. Zu, xalo hori, izarapean sartu arte. Zure ohea harenetik mila legoatara egon arren, laguntzen du. Leku honek beste leku eta garai bat ekartzen dizkizu akordura. Antzoki guztietan berdina delako agian akidura, larrialdia, ardura. “Izanak gara inoiz lehenago hemen, Charles? ” “Ez, gaurkoa da lehen gaua ”. Azkena denetz, auskalo. Garbitzailea, erratza eskuan, gu joateko zain dago. Kanpoan euria. Karpetak itxi, tresnei trapua igurtzi, giltzatu estutxeak; bukatu da, fini. Geure pausoak arrotz, hiria erbeste. Zerbait jateko ere, dena itxita egongo da kanpoan. Dena, zeure zauriak ez beste. “Dena ongi dago, jauna? ”. Dena ongi dagoen? Zinpeko guarda ari zitzaidan hizketan. Hipnotizatuta nengoela iruditu zitzaion agian, ala zutik eta hilik, hainbeste denbora instalazio berari begira. Ziur walkie talkie aren bidez abisua pasea zuela harrezkero, “zoro bat daukagu ” edo ag ian okerrago: “susmagarri bat daukagu ”. “Horixe dena ongi dagoela ” esan nion. Baina egiaz ezer ez zegoen ongi. Nori edo zeri egiten diogu txalo? Artelanei buruz ari garenean, adibidez? Zer txalotzen dugu? Artelana bera, hark eragin digun zirrara eta hunkid ura, ala, ona, ezaguna, eskandalagarria eta modan dagoela esan diguten egilea bera? Zirkuitu berri eta ezezagunak txalotzen ditugu, ala zirkuitu laburra eta itzal aldia eragingo diguten ziklo itxiak? Azken urteotan gero eta kezkagarriagoa zaidan sentipena da, gaur egun, idazleari ez zaiola eskatzen idazteko, eskulturgileari ez zaiola eskatzen eskultura egiteko, musikariari ez zaiola eskatzen musika sortzeko. Nork bere burua nabarmendu behar du eta sortzen duen gutxia errepikatu, errepikatu daitezen txaloak, zirkuitu itxian. Beti lan berdinak txalo berdinek oihartzunduak. Pertsonaia bilakatu. Gero, txalo enlatatuek eramango dute batetik bestera —bera eta bere pertsonaia, etengabe barre egiten diona txiste pribatuari —. Baina nork fabrikatzen ditu masak modu ak ritikoan jaulkitzen dituen txalo prefabrikatu horiek? Zein ozeanotan daude tsunami horren sustraiak, non sortzen da olatu hori? Makina txanponjaleak fabrikatzen dituen industria adiktibo berberak ereiten ote ditu txalo horien haziak? Eta, hala ere, denok etengabe espero dugu txaloa. Lankideena. Familiarena. Maitalearena. Publikoaren txaloa. Miresten ditugun autoreena. Hildako autoreena. Maite ditugun egileena. Gorrotatzen gaituztenena. Bihar jaioko diren ikus entzule eta irakurleena. Berrehun urte barru jaioko direnen txaloa. Erromatarrek, onespenaren zenbatekoa neurtze aldera, txalo mota edo eskala ezberdinak zituzten: hatzak elkarren kontra igurztea, kasu, edo esku ahur plegatuarekin txalo egitea; togaren faldoiak astintzea zen txalo egiteko beste modu ba t (Aureliano enperadoreak, orarium izeneko painelu batzuk banatu zituen herritarren artean, togaren faldoia astintzearen ordez painelua astintzearekin aski izan zedin handik aurrera). Erromatar antzerkian, obraren amaieran “Valete et plaudite! ” oihukatu oh i zuen protagonistak berak, eta hartara, audientziak bazekien txaloka hasi behar zuela. Grezia klasikoaren garaian ere, itxura guztien arabera, sermoiak txalotzeko ohitura bazegoen IV. eta V. mendeetan jada, lihozko arropak astinduz. Garai batean, hil beiletan negar egiten zuten profesionalak zeuden bezala (negar kantariak, erostariak, auhendariak, adiagileak, adiakariak, minduriak ), bazeuden txalogile profesionalak ere, antzokietara doan sartzen uzten zietenak txalo grinatsuen truk. Frantzian, ezaguna dene z, instituzio txalogile —erakunde txalotar? — honi la claque , zeritzon. Claque , frantsesez masailekoa —esan dugu lehen: Williams —. Frantziako antzoki eta operetako txalogile profesionalek osatzen zuten erakunde organizatu hartako kideei “cla queur” zeritze n. Baina kontua antzinagotik dator: emanaldi dramatikoak txalotzeko jendea kontratatzea ohikoa baitzen garai klasikoan. Kasu, Neronek hitz egiten zuen aldiro, bere adierazpenak bost mila soldaduk abestutako laudorio baten oihartzuna jasotzen ei zuen. Bitxikeria horrek eraman zuen, nonbait, Jean Daurat poeta frantsesa claque modernoa garatzera XVI. mendean. Bere antzezpen baterako sarrera asko erosi eta oparitu egin zituen Dauratek, txaloaren promesaren truk. Zein ezberdina Shakespeare en garaiarekiko, akto reek txistuak baino areago, publikoak jaurtitako ahate lepamoztuen kolpeak eta odol zipriztinak jasotzeko aukera zuten sasoiarekiko! Bizitzak eta arteak biak bat izan behar dutela? Izan ziren, garai batean! Kontua da ahaztu egin zaigula, agian. 1820an eto rri zen klakeroen erabateko profesionalizazioa, Parisen haien zerbitzuak saltzen zituen agentzia bat irekitzearekin batera. 1830erako, instituzio bat zen jada. Edozein antzoki edo operatako diru zainak hainbat klakeroren zerbitzuak aloka zitzakeen aldiro, bere ahalmen ekonomikoen arabera betiere —claque mediatikoa , tarteka ent zuten da egun ere esamolde hori Espainiako irratietan —. Talde haietako bakoitzak bere chef de claque propioa zeukan, txalo emaileen buru edo nagusia, txalo orkestraren zuzendari moduko bat; txalogile kualifikatua, beraz, unean unean txalo zaparraden intent sitatea eta iraupena erabakitzen zuena. Haien artean, espezializazioa sortzen joan zen: commissaires edo komisarioak zeuden, batetik, antzezlana buruz ikasi eta ekitaldi batetik besterako une gorenak, giltzarriak seinalatzen zituztenak; rieurs edo barregil eak, bestetik, txantxa eta txisteei modu zalapartatsuan barre eginda erantzuten zutenak; pleureurs edo negartiak, bestetik, normalean emakumezkoak, begien parean paineluei eutsiz krokodilo malkoak xukatzen zituztenak; chatouilleurs ak, audientziaren umore ona mantentzeaz arduratzen zirenak; eta, azkenik, bisseurs deituak, esku zartak jo eta “beste bat ” eskatzen zutenak. Benetako txalo armada edo txalo ejerzito profesionala. Ohitura hura, Frantziatik Italiara hedatu zen (bereziki Milango Scalara, itxuraz), eta baita Viena, Londres (Royal Opera House era) eta New Yorkeko Metropolitan Operara ere. Claque aren erakundea endekatzen joan zen, harik eta modu ustelean funtzionatzen hasi zen arte, halako moldez non opera kantariak, adibidez, chef de claque arekin ha rremanetan jartzen baitziren beti. Haien debutaren aurretik diru kopuru jakin bat ordaintzera derrigortuak sentitzen ziren, eta bazekiten, uko eginez gero, oihu, txistu eta gutxiespen keinuak izango zituztela. La claque n sistema maltzur haren kontra agert u ziren, besteak beste, Toscanini eta Mahler. Badirudi, gainera, ez dela mendebaldeko kontua bakarrik: kabuki teatroan ere, Japonian, bazegoen la claque erakundearen pareko bat, omuko zeritzona. Gaur egun desagertua egonagatik, askotan antzerki konpainiako teknikari batek betetzen du txalogilearen funtzioa, antzezlanaren amaiera garbi ez dagoenean txaloei ekinez; teknikariak aurresaten ditu The End hitzak eta teloiaren erorrera, bere txalo bakarti eta kitzikatzaileei esker aretoan dauden gainerakoak kutsatz eko helburuz. Eskuarki, etiketak eskatzen du txalorik ez egitea obrak irauten duen bitartean; jazza da salbuespen nagusia: indibidualismoaren eta talde lanaren arteko batasun perfektuan, bakarlari bakoitzaren lana txalotzen da, denek elkarrekin jotzen dute narekin batera, konposizioa nahi adina bider etenez. Antzokietatik kanpo, zenbait ezkontzatan —eliza barruan debekatuta egon arren — gero eta ohikoago bihurtzen ari da txalo egitea. Txaloak erabiltzen dira sarritan, halaber, minutu bateko isiltasunak amait utzat emateko. Paradoxikoa bada behintzat. Ez baita beti aise jakiten minutu isila noiz amaitzen den, eta beraz, haustura hori nolabait adierazi behar eta, txaloan hartzen du jendeak aterpe. Oraingoan ere, norentzat dira, baina, minutu bateko isilunearen o ndorengo txalo horiek? Hildakoaren omenez? Isilik egon denaren omenez? Azken urteotan zabaltzen ari da hildakoak txalotzeko ohitura. Eliza barruan, elizatik irtetean, elizara sartzean. Jendetzak hilkutxari egiten dio txalo. Ez dut sekula ongiegi ulertu. Je ndearen erreakzioa berezkoa izan ohi den arren, badu estanpa horrek Muntadasen bideo instalazioaren antzik, beharbada. Ulertzen dugu, testuinguruagatik, jendetzak hildakoa goretsi nahi duela, baina Heriotzari txalo egiten ari ote garen ispilukeria, begit azio groteskoa ere sor dakiguke. Testuingurua edozein delarik ere, nekez imajina dezaket hilkutxa baten aurrean isiltasuna baino omenaldi eta errespetu adierazpen sakon eta zintzoagorik. Hortxe daukak bat gehiago hire bildumarako, Dovlatov: zerraldo baten aurrean isilik dagoen jendetzaren isiltasuna . Berriki, pentsalari talde batek, kultur esparru eta esparru politiko berri bat proposatu du: beste hainbat konturen artean, artistaren izena ezabatu edo haren garrantzia erlatibizatzea litzateke asmoa. Izan ze n poesia aldizkari bat ere Espainian, Futura izenekoa —hiru ale atera ondoren desagertua —, poeta ezagun eta ezezagunen poemak argitaratzen zituena norenak ziren aitortu gabe, era anonimoan. Pre Textos argitaletxea zen jatorriz Juan Ramon Jimenezek izan eta sekula burutu ez zuen ideiaren sus tatzailea: “Izenik ez agertzeak bizi dugun garai postmodernoaren kontaketa objektiboa ahalmentzen du: ez dago hierarkiarik, dena da orainaldia —berdin duela bi mila urte idatzitako poema txinatarra ala Venezuelako poeta handi batek atzo goizean idatzia —. Horrek, gainera, literatura modu musikal, sinfoniko batean hautemateko aukera eskaintzen du, aldizkaria bere baitan dituen analogia literario —edo ez literarioen — arabera antola daitekeelako, ezein aurre juzku edo kanoni men egin gabe. Aldizkaria bera osoki poema objektutzat har daiteke, edo poemen poematzat, non benetan garrantzitsua den gauza bakarra poema horien kalitatea den ”. Aldizkariak ez zuen funtzionatu. Autorearen pribilegioak deuseztatu eta obra azpimarratzeko ahalegina ez da deus berria, egia —hor egon zen, gure artean, Garziarena plegua ere: Garziarena deiturarekin sinatzen zuten egile guztiek —. Baina noiz edo noiz, gurpil zoroa geratzeko formula bat izan daiteke. Urte luzez, eta bereziki XX. m endean, arte adierazpenen atzean dagoen sortzailearen izena azpimarratu izan da beti, eta hura txalotu. Garrantzitsua zen izen bat edukitzea. “Izen ona du”, esan ohi zen. Izen ona , Jordi Balloren ustez, ez zegokion, ordea, soilik ospeari: “askatasun promes a bat zegoen haren atzean, ekintza indibidualaren bidez irabazitako lurraldearen promesa ”. Baina lurralde hori hutsik ez ote dago askotan? Hori esaten digu senak. Horregatik, anonimotasuna hasi da orain aldarrikatzen han eta hemen, gero eta ozenago. Ermeng ol Pessola kultur sustatzaile eta enpresari kataluniarrak, hil aurretik eman zuen elkarrizketa batean, aldarrikatzen zuen anonimotasuna zela denborarik galdu gabe gauzak egiteko era bakarra. Ospea denbora galtzeko modurik onena zela zioen ber gisan. Ospets u izendatzen zaituen horren likatik aldentzea dagokizu, kosta lain kosta. Idaztea lan gutxi eta, zeregin bat gehiago, horratx: likatik aldendu. Charles Bukowskik, bere poemak amaitu eta inork txalorik egiten ez zuenean, berak eskatzen zituen, lotsarik gab e: “orain publikoak txalo egin beharko luke ” esan ohi zuen poema bukatu eta klakeroek, txalogile profesionalek, beren lana egiten ez zutela jabetuta. Beste muturrean, Arthur Conan Doyle —edo Sherlock Holmes ote zen? — txaloen erabat kontrakoa zela kontatzen dute: “neure burua txalo egiteko atakan edo tentazio horren pean topatzen dudanero, akordura ekartzen dut errazegia dela hori, eta tximuek ere egiten dutela txalo euren kaioletan”. Antoni Muntadasen instalazio haren aurrean, txaloak ikusi nituen, ezaxol akeria ikusi nuen, bortxa ikusi nuen. Baina ez nuen ikusi garrantzitsuena: ez nuen ikusi xamana, ez nuen ikusi Xalbador, txistu bidezkoak edo justifikatuak txalo bilakatzeko gaitasuna zuen inor. Txistugile zentzuzkorik ere ez nuen ikusi, dena esan behar b ada. Zarata gehiegi dago, harrabots gehiegi, eta gero eta gehiago kostatzen da kexu eta zuzenketa arrazoituak nork jaulkitzen dituen antzematea. Bizkarra eman nion Muntadasen instalazioari, zinpeko guarda sobera aztora ez zedin. Kontsultara hurbiltzeko or dua hurbiltzen ari zitzaidan, bestela ere. Nire belarriko txalo kamuts eta bakarti horri erreparatzekoa. Adar kraskatze aldizkako horrentzat konponbide bat bilatzen saiatzeko unea. Kontsulta etsipengarria izan zen. Iritzi errepikatuak, lehendik ere entzunda nituen iritzi kamutsak izan ziren Gasteizko espezialistarenak. Esperantzari zirrikitu bat ireki zion, sorbaldak altxatuz, hori bai: “bakarrik senda daiteke agian, batzuetan gertatzen da ”. Zergatik ez zidaten halakorik esan ordura art eko mediku guztiek? Itzulerako trenean zer irakurririk ez nuenez, liburu denda bateko erakusleihoaren aurrean geratu nintzen, zer suma. Merke antzean saltzen dira laudorioak zenbaitetan. Liburuen faja eta kontrazaletan, kasu. “Urteko liburu ” gehiago daude urteak baino. Asko ei dira “autore berritzaileak ”, “euren belaunaldiko ordezkariak ”. “Ar nasari eutsiz ” irakurri behar omen genituzkeen liburu haiek denak benetan hala balira, hilean bitan asfixiatuko ginateke, gutxienez. Estatubatuarrak artistak dira hor retan (ez naiz asfixiaz bakarrik ari); AEBetako film eta musikaletako kartelek hitz berberak erabiltzen dituzte beti filmei gorazarre egiteko: Breathtaking!, A Must!, Stunning!, A Masterpiece! Klixe jakinak eta adjektibo maiztuak izaten dira, beti berberak eta beti harridura ikurrez iltzatuak, zinema aldizkari ezagun zein ez hain ezagunek filmari edo ikuskariari emandako izar parrastarekin apaindurik etortzen direnak. Badira atentzioa ematen duten espresioak ere: Two Thumbs Up! egiten zait niri bereziki dei garri, bi hatz lodiak goratuz filma derrigorrez ikusi beharrekoen zerrendan jar dezagun agintzen diguna —Koldo Izagirrek hagintzen idatziko luke, aginduaren bortitza azpimarratzeko —. Esango nuke, hala ere, euskarazko “ekoizpenaren ” kasuan ez dagoela laud orio merkearen gaitza hain hedatuta oraindik. Laudorioetan, jakina, txandako kritikariaren izena eta prestigioa izaten dira laudorioa bera baino garrantzitsuagoak: badira gorazarrea merke antzean saltzen dutenak, eta badira gorazarreak agertzeko orduan xuh ur ageri direnak. Laudorioak badu bere metadona, kopurua alegia ( “milioi bat liburutik gora salduak hilabetean! ” dioen faja gorri —SOS!— deigarria), baina sarritan alderantziz ere izan daiteke: inoren laudorioari heltzen dio artistak salmentarik ezak eragi n dion abstinentzia sindromeari aurre egiteko metadona gisara. Merkatua eta kritika, kopurua eta laudorioa, bi biak eskutik joatea gertatzen da zenbaitetan, jakina. Baina inork sinesten al ditu gorazarre eta auto gorazarre horiek? Ez ote da erabat laudorio en errepertorioa higatu, neurriz kanpo eta batere irizpiderik gabe erabiltzearen poderioz? Raymond Chandler zorrotzak aspaldi esan zuen: “Hainbeste debaluatu da gorazarrearen txanpona, jada ez baitago benetan ona den liburu bati buruz deus esaterik ”. Fabr ikatik letorkeen laudorioa aipatzea bakarrik falta zaigu honezkero; alegia, egileak berak eta batere pudorerik gabe liburu baten izenburuan bertan laudorioa edo promozio amua txertatzen duenekoa. Demagun, adibidez, Milioi bat ale salduak hilabetean izeneko eleberri bat publikatzen dugula. Paradoxikoa izan liteke egunkariko goi burua: “Milioi bat ale salduak hilabetean liburua aurkeztu zuen atzo Urliak ”. Gero, idazlearen deklarazioak: “Oso pozik nago Milioi bat ale salduak hilabetean liburuak izan duen harrerarekin”. Laudorioak baditu arriskuak, eta ez nolanahikoak: laudatzen zaituena etsaia denean, adibidez, edo, etsaia izan beharrik gabe, norbere irizpide estetikoekin inola ere bat ez datorren norbait. Zer pentsatu halakoetan? Ondo azaltzen du Paul Austerrek Ikusezin nobelan: “Esaten dizutenean pertsona batek gustuko zaituela, pertsona hori gustuko izatea da senak agintzen dizuna”. Edo beste era batera esanda, gorroto dugun norbaitek laudatzen gaituenean, gure egoaren puzteak gorrotoa neutralizatu edo erlatibizatzera eta harekiko enpatiatxoa garatzera eramaten gaituela, modu erabat irrazionalean. Harreman sentimentaletan ere ez ote horrela? Nago, autoestimuaren indartzearekin, eta are sakonago, espeziearen iraupenarekin berarekin zerikusia duen zerbait ote den mekanism o hau. Aipatu dugu Xalbador txistuak eta fuerak txalo bihurtzen, alkimia ariketa bat baili tzan; aipatu dugu Txekhov isiltasuna miresmenezko esku zarta bilakatzen. Esan dugu etsaiaren txaloa bilatu beharko genukeela, hura erakarri eta konbentzitu behar dugula, ez luketela gure dotoreziak eta anbizioak gutxiagorekin konformatu behar. Baina, ez gai tezen engaina, zenbait jenderi geure lana gustatzea dekadentzia seinale baino ez da, beharbada. Ordea, halakoetan —zer ziztrin den giza kondizioa eta zein ahul bere borondatea — nahiago izaten dugu pentsatu gure etsai estetikoa dela bere irizpideak findu di tuena: “Ari duk hau ere, bihia eta lastoa bereizten ikasten!”. Gure talentu ahalmenen gainetik egonik, sekula ere egiteko gaitasunik ez genukeen zerbait egiten duena txalotu eta laudatzen dugu batzuetan, haren oinetara eta talentuaren maila harrapa ezinez kora errenditurik. Ez beti, ordea. Beste batzuetan, guk geronek aise egingo genukeena besteek egiten dutenean txalotu eta laudatzen dugu (hain zuzen ere horregatixe: guk geuk eskaskeria bera egiten dugunean lauda gaitzaten). Irristakorrak dira laudorioak eta haiei eman beharreko erantzunak, laudorio askoren atzean kalkulu interesatu zikoitz bat egoten baita maiz. Denbora eman laudorioari eta mesede eske bihurtuko zaizu, bueltan datorren boomerang bat. Norbaitek laudatzen bazaitu, hasi dardaraka: ez jaitsi guardia eta ziurtatu diru zorroak patrikan jarraitzen duela. Aurki eskatuko dizute zerbait. Ez duzu letaginengatik ezagutuko beti zeure etsaia: akabatu zaitzakete laztanez ere. Belarria laztandu dut. Kartilagoaren zurruntasuna miretsi. Belarri ospetsuak o roitzen saiatu naiz gero: David Lynchen Blue Velvet filmekoa belar artean burutik aparte ageri, Van Gogh ena, Albino Mariarena, Beethoven gorrarena, Reservoir dogs filmekoa, lamien kantuak ez entzuteko Ulisesek argizariz tapatuarazi zituen arraunlarien bel arriak... Hurrengo adar kraskadaren zain nago. Hurrengo txalo kamutsaren, hurrengo leherketatxoaren esperoan. Badakit etorriko dela. Txalo bat baitaukat buru barruan itsatsia. Zomorro ttipi bat. Goizetan urriago eta apurka apurka entzungarriago, egunak aur rera egin ahala. Hogeita hamar bider kraska ordubetez unerik kritikoenean. Hotsak eta zaratak. Agian, ohitu egingo naiz. Agian, bakarrik pasako da. Gasteiztik Donostiara bueltan, trenean, eskuko telefonoa belarrira itsatsita daramate bidaide askok. Haien elkarrizketak eta telefonoz bestaldeko hitzak irudikatzen saiatu naiz, eta norekin hitz egin ez daukatenentzat esperantzaren telefonoak dauden bezala, aukera aukerako txalo zaparrada menuak eskaintzen dituzten erantzungailu automatiko zerbitzuak ere egon daitezkeela otu zait. Altsasura heldu baino lehen hartu nau loak. Kristalaren hotzak belarria kilikatuta esnatu naiz Martutene parean. Buru barruko hotsen antzekoak edo haiek baino atseginagoak gomendatzen ei dituzte belarri espezialistek, nonbait, akufeno ek sortutako ezinegona mozorrotu eta lausotzeko. Kanpoko hotsak, barruko hotsen kontra borrokatzeko. Eta halaxe suertatu da, egiaz. Lagungarri izan da euria. Apurka apurka, beste itogin horiekin, buru barruko txalo bakartiekin, nahastu zait leihoaren kont ra lehertzen diren tanten hotsa. Liburuxka hau idazteko lehen bultzada, Gasteizko Artium museoak 2009ko urtarrilaren 14an Antoni Muntadasen obrari buruz hitz egiteko egindako gonbiteari zor zaio. Eskerrak beraz, Artium eko lagunei.

2023-12-01

booktegi_habiak_nests

booktegi.eus ANARI habiak /nests Izibene Oñed erra Idoia Beratarbide Uxue Pascual Zaloa Ipiña Nagore Legarreta Marrabila Okene Abrego Ramon Zabalegi Maite Arbonies Txakur Gorria Alaia Gaztelumendi ––––––––– Itzulpenak: Aritz Branton habiak Negua lo gelditu zaigu oinetan behelainotan, bihotzekin baino ez dugu ikusten, itxututa. Minak habiak egin dizkigu esku ahurretan eta itsasoak gainezka begietan. Argirik ez da sartu geroztik barrura, udaberririk ez dute somatzen loreek gurean, txorien zain daramagun arren urtaro osoa, saiak baino etzaizkigu hurbiltzen lehiora. Bihotza harri bihurtu zaigu, gogortuta, goroldioa dugu lehen azala zen lekuan. Desertua baino ez dut or ain ikusten zure begietan eta ibai lehorrak dira gure zainak. Ta nahiz eta minak habiak egin dizkigun esku ahurretan, saiak baino biltzen ez bazaizkigu gure lehiora, goroldioa dugun arren gorputz osoan, hemen iraungo dugu elkarrekin ilargi berotan zain, zain, zain, ilargi berotan zain. nests Winter has fallen asleep in the dust, down there in the mist, and we only see with our hearts, blinded as we move. Pain has laid its own nests in the palms of our hands and the sea wells up in our eyes, overflows. No light has come into us since then; the flowers around us have felt no spring here, though we've spent all season waiting for birds, to our windows only crows come. Our hearts have turned to stone and hardened, now we've moss where skin used t o be. And all I see in your eyes is a desert, our veins stream from where water's long run out. And though pain has laid nests in the palms of our hands, to our windows only crows come, and though moss covers every inch of our bodies, here we'll wait together for the warm moon. Waiting, waiting, waiting for the warming moon. Izibene Oñed erra Tinta paperea n 39 x 50 bihotza galdu dut Bihotza galdu dut, nonbait, zure izara artean eta ero moduan nabil orain galduta, noraezean. Bidertzak sagar ta orbelez betetzen hasiak direnean, udazkena eskutitzak bidaltzen ari balitz bezala. Zulo haundi bat dut orain hemen, bularraren erdian, ezerk betetzen ez duen zulo sakon eta iluna, bertan ehortzi nahi ditudan arren guri buruzko guztiak zure hitzak entzuten ditut memoriaren irratian. Eta euria ari du, aspaldi ez bezala, dena lutuz jantziaz bals ilun bat bailitzan. Utzidazu berriro galtzen zure izara artean han bakarrik aurkitu dezaket behin han galdu nuena. I've lost my heart I seem to have lost my heart in your sheets, and mad I wander with no path for my feet. Apples and leaves start to fill up the gutters autumn writing and sending us letters. And now I've a huge hole in my chest, a dank, dark, deep hole that gives me no rest; I'd like to bury our everything in there, but on memory radio your words I hear . And after so long once more here's the rain dressing us up for dark dancing again. So let me get lost in your sheets once more, the sole place I'll find what I lost before. Idoia Beratarbide marrazkia eta collagea 23 x 17 denbora Ozeanoak pasatzen dituzten arrain bakartiak lez, errari, naufrago gabiltz intxaur oskol baten, haize erauntsien mirabe, norabide gabe. Ez dakigu zenbat denbora falta den, ez zenbat behar den, nora goazen. Erlojuak hautsi zenituen eta orain area eskuetan, eskuetatik ihes. Emaidazu eskua eta oinutsik iragango dugu elkarrekin, denbora, memoriaren errautsen gainean oina hutsak errez, denbora. Atzoko suen hausterrek oraindik erretzen badute ere segi aurrera, ez dizut emango galderarik ezidazu eskatu erantzunik, goazen aurrera. Bihotza emango dizut nik, triku azal baten bildurik, hautsi ez dadin, mindu ez dadin, urra ez dadin, bilduta emango dizut nik. time goes by Like solitary fish that swim across oceans, shipwrecked in a nutshell, slaves to a storm wind, lost. No telling how much time's left, how much we need, or where we're going. Your watch is broken and now there's s and in your hand, runing through your fingers. Give me your hand and barefoot we'll walk together … Time goes by. Bare feet burning on memory's dust … Time goes by. Though yesterday's embers still burn, carry on. I won't ask you questions, don't ask me for answers, let's carry on. I'll give you my heart in a hedgehog's skin so it doesn't break, so it doesn't hurt; I'll wrap it tight for you so it doesn't snap. Uxue Pascual Oleoa 39'5 x 33,5 geuk piztutako suak Neuk piztutako sutan erre naiz berriz, lehen ibilitako bidetan, oraingo galbidetan, deslai nabil. Bide gurutzera iristean okerreko bidetik, ilargiari segika batzuetan zugana ihesi, bestetan zugandik. Baina bidea jakin arren, galdu egingo naiz berriz, itsaso berdinetan ito, eguzki berdinetan erre, behin eta berriz. Bide ertzeko zoko ilunetan, lo gelditzen naiz sarri, bazterreko pizti hilekin lo, txakur galduen bidean zure atzetik. Baina bidea jakin arren, galdu egingo naiz berriz, itsaso berdinetan ito, eguzki berdinetan erre, behin eta berriz. Geuk piztutako sutan erreko gera berriz, eta su zaharren ke beltzetan biderik aurkitu ezinik, ihesi. burnt on my own flame I'm burnt again on my own flame, my way lost down the road I took before, and who's to blame. I'll fol low the moon from you to be free, but take the wrong turn in the end, while other times it's you I run to see. Yes, I know the way so well, but I'll get lost again you'll see, burn once more in the same sun, drown again in the same sea. Sometimes asleep I fall down on the dark side of the way, sleeping with the dark beasts down there, then I'm after you like a stray. Yes, I know the way so well, but I'll get lost again you'll see, burn once more in the same sun, drown again in the same sea. We'll burn again on our own flame, wrapped in smoke, trapped in our game. Zaloa Ipiña eskaiola, metakrilato eta aluminiozko eskultura 75 x 50 x 48 aztarnak Desertu erdian bale eskeletu bat da behin itsasoa han izan zeneko aztarna bakarra, aztarna bakarra. Mendi altuan karakola bat da, behin itsasoa han izan zeneko aztarna bakarra, aztarna bakarra. Etxe osoan usain antzeko bat da, behin hemen izan zineneko aztarna bakarra, aztarna bakarra. the only trace In the middle of a desert a whale's bones, the only sign it was once a sea; the only trace. There's a snail on a mountain top, the only sign it was once a sea; the only trace. There's a scent around my home, the only sign you once had a key; the only trace. Nagore Legarreta Argazkilaritza 28 x 34 zubiak Dena utzi eta berriz ihes egin duzu, eta zuri deika atzean utzi nauzu, pizti herabeen moduan ari natzaizu, gauez kantuan. Hautsi duzu, eraikitako zubia deusestatu, eta orain harri pilo bat baino ez dugu, min egiten duten milaka harri dugu elkarri botatzeko. Eraikitako zubia amildegi egin zaigu, ibai erdian harro pasatzen zaigu, denbora bailitzan dena eramanez, ezabatuz. Eta denboraz, azkenean geu e re harri bihurtu, ez dugu sinesten eta ezin sentitu, hitzak sugeak bailiran lotzen zaizkigu eta ezin askatu. Eraikitako zubia amildegi egin zaigu, ibai erdian harro pasatzen zaigu, denbora bailitzan dena eramanez, ezabatuz. Denbora bailitzan ibaia, ibaia bailitzan denbora. bridges You run away once more, leave it all, leave me behind you again and I call, like a scared animal I cry out, into the dark night I shout. You've broken it, the bridge we built destroyed, a pile of stones and then it's just a void, all those stones we throw at each other. The bridge we built is now a cliff, the river runs past us fast as if it were time, washing it all away. In the end time turns us too into stone, we don't believe, no feelings of our own; words t ie us like serpents, there's no way home. The bridge we built is now a cliff, the river runs past us fast as if it were time, washing it all away. The river ticks by while time flows on. Marrabila akuarela, tinta txinatarra eta arkatz akuarelagarriak 50 x 70 aztia Gaueko ardoak dena agindu arren esnatzean haren muga ahulak ikusi itxurak egiteko mozorrorik gabe gezurrak, ametsak, denak ahitu zaizkit; gezurrak, ametsak ahitu zaizkit. Nortasun guztiak antzeteaz asperturik inork ez du n ahi aurrea hartzerik marinel matxinaturiko barku batean itsasorik gabeko marinela naiz ni. (Mi) magician Though last night the wine promised it all, when we wake its walls will all fall, no mask can build the disguise: its lies, dreams – a word to the wise; lies, dreams – a word to the wise. No more wish to play out a part, who's first for that change of heart. My ship's lost and gone aground, a sailor with no sea around. Okene Abreg o Collage 30 x 40 zuganako bideak Hiria lokartu da ilunabarraren eskailaretan, haize boladak abailtzen eta ostoak joka gure ateetan. Zuhaitzik ez dagoen arren gure amets izoztuetan, ostoak ateratzen eta joka gure ateetan. Kale zabalen bakardadea neurtzen da aulki hutsetan eta ihes atera zen jendea esertzen da orain bertan. Udazken hilezkor honen osto infinitoen pean ezabatzen zaizkit niri zuganako bideak. (Jon Maia) my way to you Out city's asleep on the steps down to dusk, and the wind covers doors with leaves and dust. There are no trees in our dreams' drawer, but still leaves come to knock upon our door. Lonely streets are measured in empty places and those who once fled now show their faces. Under endless leaves of never ending fall my way towards you hits into a wall. Ramon Zabalegi Akuarela 30 x 42 amultsu dator iluna Amultsu dator iluna, urrundik ingurura, ingurutik azalera, azaletik barru barrura. Amultsu dator iluna, itsasgandua bailitzan, muineko zokondorik gordeenetan, dudaren argi leuna zabaltzera. (Juan Luis Zabala) darkness comes with love Darkness comes with love from afar to nearby, from around us to our skin, from there to deep within. Darkness comes with love, like a sea mist in the furthest reaches of your trust , and tries to spread dim doubt out wide. Maite Arbonies grafitozko arkatzekin; akuarela eta tintarekin; irudia digitalizatua 30 x 40 ekilibristak Lehiotik sartu zaigu eguzkia lapur bat bailitzan eta eskuetan ohostu dizkigu ametsak eta atzo izotz handi handi bat zena gaur ur hutsa da behatz minduetan behera, eta ezin eutsi, berriz etsi. Atzean zubi denak erre eta ihesi goaz oinak hautsitako zaldi baten gainean, bi ilargidun gau hori ea non agertuko zain egunsentiak harrapatzen gaitu beti, ihesi. Eskuak amets haziz bete eta ondar antzutan ereingo ditugu amets berriak, eta uzta noiz jasoko zain zerura begira egongo eta zeru ilunak amenazu beti, amenazu beti. Eta zer g ara botila hutsak baino, zer gara ekilibristak baino, bi bihotzen arteko soka hauskor hortan errari dabiltzan ekilibristak baino. acrobats The sun slips in like a thief in our home stealing everything that we call our own, and what was once a huge frozen stone has melted down, just water alone, and we can't go on, can't give up again. Bridges behind us burned, we flee into dusk, riding along on a horse covered in dust, those two moonlit nights waiting to see who's there, but we're always caught when dawn appears. Our hands full of schemes and we'll sow our new dreams with fruitless wealth, looking to the sky to see our harvest come along, but the dark sky always does us wrong. What are we but plain water, what but acrobats, weak ropes betw een two hearts, just acrobat who flex from one heart to the next. Txakur Gorria Collage digitala 21 x 40 itsas erauntsiak Gehien beldurtzen nauen itsaso iluna zuk barruan daramazuna eta arrotzen deneko ataka gogorretan begiak betetzen dizkiguna eta arrotzen deneko ataka gogorretan malko gaziz gainezka egin duena storms at sea The dark sea inside you is what most scares me: at the cruel, unmapped strait our eyes are the sea; at the cruel, unmapped strait salt tears await. Alaia Gaztelumendi gouache a, Fedrigoni papera 30 x 30

2023-12-01

Vincent-van-Gogh

booktegi.eus MIKEL HARANBURU OIHARBIDE NEKANE BALLUERKA LASA ARANTXA GOROSTIAGA MANTEROLA Vincent van Gogh: Biografia eta bereizgarri psikopatologikoak AURKIBIDEA Sarrera Vincent Van Gogh en biografia Haurtzaroa eta lehen nerabezaroa Arte merkatari: Haga (1869ko abuztutik 1873ko maiatzera) London (1873ko ekainetik, 1975eko maiatzera) Paris: 1875eko maiatzetik 1876ko martxora Krisi e rlijiosoa Ramsgate (1876ko apiriletik 1876ko ekainera) Isleworth (1876ko ekainetik 1876ko abendura) Dordrecht (1877ko urtarrilaren 21etik 1877ko apirilaren 30era) Brusela eta Borinage Petit Wasmes (1878ko abendutik 1879ko ekainera) Cuesmes (1879ko abuztutik 1980ko irailera) Artista bizitza: Belgikako eta Holandako urteak (1880 1886) Brusela (1980ko urrit ik 1981ko apirilera) Etten (1881ko apiriletik 1881ko abendura) Haga (1881eko abendutik 1883ko irailera) Drenthe: 1883ko irailetik 1883ko abendura Nuenen (1883ko abendutik 1885ko azarora) Anberes (1885ko azaroaren amaieratik 1886ko otsailaren amaierara) Artista bizitza: Paris (1886ko martxotik 1888ko otsailera) Artista bizitza: Arles (1888ko otsailetik 1889ko maiatzera) Artista bizitza: Auvers surOise (1890ko maiatzetik 1890ko uztailera) Vincent Van Gogh en bereizgarri psikopatologikoak Ondorioak Biografia Bereizgarri psiko(pato)logikoak Erreferentzia bibliografikoak Oinarrizko bibliografia Bibliografia orokorra Sarrera 1853ko martxoaren 30ean jaio zen Vincent Van Gogh Herbehere n hegoaldeko Groot Zundert herrian, Brabanteko iparraldean. Eliza E rreformatuko abade baten semea zen. Pertsona barnerakoia zen; txikitatik bereizi izan zen Vincent bakardaderako zaletasunagatik eta seriotasunagatik; naturarekin harremanean egotea zuen atsegin eta ibilaldi luzeak egiten zituen baso, zelai edo soroetan zeh ar, bakarka zein senide edo lagunen batekin. Familia oso erlijiosoan jaio zen Vincent; mentalitate estukoak ziren haren gurasoak; amarekin ez zuen harreman handirik izan; aitarekin harreman tirabiratsuak izan zituen; anaia Theorekin, berriz, harreman estua k. Ipuin kontaketak eta liburu irakurketak leku handia izan zuten haren bizitzan. Zundert en, Zevenbergeko Jon Provily eskolan eta Tilberg en egin zituen lehen ikasketak. Bizitza eta artea, autorea eta obra erabat elkarri lotuak zeuden Vincenten kasuan; Hagako Goupil and Cie. konpainiako almazenean lau urtez egin zuen lan , arte salerosketan; osaba Cent enpresa horretako sozio zen. Roos familiaren etxean hartu zuen ostatu Hagan ; gainera, Vincenten ama Hagakoa zen eta senitarteko asko zituen hiri horretan. Hagan hiru urte egin zituenean, anaia Theoren bisita izan zuen Vincentek; bisitaldi horretan Rijswijk eko errotara arteko ibiladia egin zuten Vincentek eta Theok; bidaia horret an elkarri agindu zioten beren adiskidetasuna ri betirako eutsiko ziotela . Hagan zegoela maitemindu zen Caroline Haanebeek ez, baina hark ez zion amodiozko erantzun positiborik eman . Hogei urte zituen ean, Vincent Hagatik Londonera bidaltzea erabaki zuten Hagako Goupil enpresako zuzendari zen Tersteeg ek eta osaba Centek ; Londonen Frantziako Iraultzaren eragina zuten idazleen irakurle bihurtu zen. Ursula Loyer en ostatuan bizi izan zen lehen urtean eta han Ursularen alaba Eugeniz maitemindu zen; Eugenik ez zuen onartu haren proposamena, beste batekin konprometiturik baitzegoen; oporretara Holandara joan zen eta opor ostean beste ostatu bat hartu zuen Londonen; Vincent bakardadean eta tristura aldi batean sartu zen eta erlij ioan zentratu zen; familiakoek pentsatu zuten ona izango zela Vincententzat giroz aldatzea, haren beheraldia gainditzeko ; horregatik, Goupil and Cie k Paris en zuen galeriara bidali 1874ko urritik abendura bitartean . Londone ra itzuli zen ondoren eta han lehengo apartamentu berean jarraitu zuen eta lehengo bakardadera itzuli zen. 1875eko maiatzean berriro ere Parisera bidali zuten eta kuadroen galeriako arduradun jarri zuten ; Parisen berehala hurbildu ze n erlijio gaieta ra; goizean eta gauean Biblia irakurtzen zuen; Kenpisen Kristoren imitazioa liburuaren jarraitzaile bihurtu zen eta Michelet eta Renan en liburuetatik urrundu egin zen; arte negozioan zentratzen ez zenez, lanetik bota zuten eta Ingalaterrara joan zen; han, Ramsgate eta Isleworth eko eskoletan lan egin zuen eta Biblia ikasten eta irakasten saiatu zen ; garai horretan, marrazkiak egiren jarraitzen bazuen ere, erlijioaren bidez asebete nahi zuen edertasun desira; eskola maixu eta apaizaren tarteko ogibide bat nahi zuen ; erlijio debozioak eramanda eta Charles Spurgeon ministro baptistaren oratoriaren eragina jasota, Richmond go eliza metodistako pulpitotik sermoia bota tzera ino heldu zen. Isleworth etik Holandara itzuli zen eta 1877ko urtarriletik maiatzera Dordrecht eko Blussé & Van Braam liburudendan lan egin zuen; liburudenda horretan Biblia ikasten eta Biblia nederlanderatik frantsesera, alemanera eta ingelerara itzultzen gehiago saiatu zen liburuak saltzen baino. 1877ko maiatzean Amsterdam era joan zen Teologia Fakultatera sartzeko azte rketa prestatzera; Amsterdam en zeukan familiaren laguntza izan zuen Vincentek eta irakasletzat Mendes da Costa eduki zuen, baina latina eta grekoa ikasten porrot egin zuen. Ikasketak utzi eta Etten era itzuli zen, gurasoen etxera. Bere hala joan zen Brusel ako eskola ebanjelikoan hiru hilabeteko ikasketak egitera; baina, ikasketak amaitu baino lehen Borinagera joan zen meatzarien artean ebanjelista moduan lan egitera; horretan jardun zen Petit Wasmes en eta Cuesmes en, baina ez zuen meatzarien eta ebanjelist en agintarien onarpenik lortu; gehiegi konprometitzen zen : bere ondasunak banatu eta txirotasun guztizkoan bizi izan zen; agintariek eskatzen zuten gutxieneko duintasunik ez zuen gordetzen. Garai horretan eta egoera horretan ere jarraitzen zuen oraindik Vincentek Shakespeare, Victor Hugo eta Charles Dickens en liburuak irakurtzen. Borinageko meatzarien artean izandako esperientziak porrot egin zuenean, erlijiotik urrundu zen, senitartekoengandik eta lagunengandik urrundu zen eta haiek utzitako hutsunea artearen bidez bete nahi izan zuen ; gizadiari ebanjelioa predikatuz serbitu ezin zionez, artearen bidez serbituko ziola pentsatzen zuen; hor aurkitu zuen Vincentek bere benetako bokazioa: marrazkia eta pintura bihurtu ziren hare n bizitza ko zutabeak ; marrazte an edo pintatze an soilik sentitzen zen bizirik. Esaten zuen arkatza hartu eta marrazten hasten zen unetik dena aldatzen zela beretzat ; ondorioz, artista izatea erabaki zuen. Klase ertaineko familia batet ik baldin bazetorren ere, b ehe mailako jendearekin eta txiroekin identifikatu zen Vincent ; behartsuen txaboletan jartzeko moduko marrazkiak egin nahi zituen ; elkarren interesak defendatuko zituen a rtisten komunitate bat sortu nahi zuen . Bruselara joan zen 1980ko urrian eta h an eman zion hasiera pintore moduan egin go zuen hamar kadari . Bruselako marrazki akademia n zerbait ikasi zuen eta Anton van Rappard en lagun egin zen. Rappard ek Brusela utzi zuenean, bera ere Etten era itzuli zen; Brusela garestia zen et a gurasoen etxera itzuli zen 1881eko apirilean. Garai horretan Theok bidalitako dirutik bizi zen Vincent. Etten en zegoela Van Rappard en bisitak izaten zituen eta elkarrekin lan egiten zuten. 1881eko udaldian Adriana Vos Stricker (Kee) andere alargunaz maitemindu zen eta bere maitasunaren berri eman zion hari, baina hark baztertu egin zuen; Vincentek egosgogor eutsi zion Kee bereganatzeko asmoari eta gurasoekin eta Stricker familiarekin haserreturik bukatu zuen; amodio kontuetan aitaren aholkuei baino jara mon gehiago egiten zien Vincentek Michelet en gomendioei ; maitasun horren lekuko moduan hor daude Vince ntek Keeri egindako erretratuak: zuri beltzean eta oleoan. Familiako tirabirak handitu ziren ean, 1881eko abenduan , Hagara joatea erabaki zuen Vincentek. Hagan zegoela Clasina Maria Hoornick ( Sien ) ezagutu zuen: modelo lanak egiten zituen prostituta bat zen Sien, lehendik alaba bat zuena eta haurdun zegoena. Vincentek maite zuen Sien eta harekin bizitzen jarri zen; harekin ezkontzeko asmoak ere b azituen, baina familia eta lagunak kontra zituen ; Theok berak ere ez zuen onartzen Vincent Sien ekin ezkontzea. Gastu handiak egin zituen Vincentek Hagan: pinturetan, modeloan, jantzietan, Sien eta haren haurrak mantentzen. Tersteeg ek ez zuen onartzen Vin cent , Sien eta haren familia Theoren kontura bizitze a, baina Vincentek Sien eta haren haurra babestu beharra ikusten zuen ; Vincent prest zegoen Sien ekin eta haren familiarekin jarraitzeko, baina elkarbizitzarako arau batzuk ezarri ztuzten eta Sienek ez z ituen jarraitzen Vincentek in adostutako arauak (alkoholari eta harremanei zegozkienak) , amaren eraginaren pean bizi bai tzen; horrela, a zkenean, Vincentek Sien utzi eta Drenthera joatea erabaki zuen, 1883ko irailean, aurrez Mauvek eta Rappard ek egin zuten bezala. Drenthen Hoogeveen, Nieuw Amsterdam eta Zweeloo n egon zen eta bizimodu oso gogorra eraman zuen , bidaia behar bezala prestatu gabe eta bitarteko material gutxirekin joan baitzen hara ; zohikaztegietan nekazariek zeramaten bizimoduak inpresionatu zuen eta bere koadroetan bizimodu hori islatzen saiatu zen ; Drentheko paisaia eta etxolak pintatzen ahalegindu zen, baina kanpoan lan egi teko hotza egiten zuen eta ma lenkoniatsu zegoen, Sien eta haren haurra utzi zituelako, dirurik ez zuelako, behar bezala jaten ez zuelako , modeloak lortzeko arazoak zituelako eta Theoren lanari buruzko kezka larriak zituelako; azkenik, 1883ko Gabonetarako N uenen era joan zen, han bizi baitzen familia , Etten utzi zuenetik . Nuenen en berehala sortu ziren tirabirak Vincenten eta haren aitaren artean ; estudio moduan erabiltzeko gela bat jarri zioten gurasoek. 1884ko urtarrilean istripua izan zuen Vincenten amak eta seme alaben laguntzaren beharrean gertatu zen. Vincentek aitarekin ez zuen inolako traturik egin nahi ; ikusitakoak ikusita, askatasuna nahi zuen Nuenendik edozein unetan alde egiteko. Theorekin egin zuen tratua: hark bidaltzen zion dirua Vincentek bid alitako koadroen ordainetan izango zen ; Theori esaten zion ez zela behar adina saiatzen bere lanak saltzen ; dirua eman bakarrik ez egiteko, bere lanak saltzen ere saiatzeko. Vincentek, azkenean, eliza katolikoko sakristauaren etxean estudio bat alokatu zuen, aitaren iritziaren kontra. Nuenen lan asko egin zuen Vincent ek; han bihurtu zen ehuleen eta ehungailuen pintore ; Nuenen go ehungileak Borinageko meatzarien pareko ziren be retzat . 1884ko udan Margot Begemann andereñoa Vincentez maitemindu zen , baina bataren zein bestearen senitartekoek ez zuten begi onez ikusten harreman hori, besteak beste Margot Vincent baino hainbat urte zaharragoa zelako, eta Margot en suizidio entsegu b atez amaitu zen harremana. Nuenen en egon zen garai ho rretan nahiko harreman eduki zuen Vincentek Eindhoven go jendearekin: alde batetik, Hermans urregilearen etxea dekoratzeko panelak proiektatu zituen; bestetik, soinuen eta koloreen arteko harremana azte rtzen jardun zen Santa Catalina elizako organistaren laguntzaz. Vincenten aita Dorus ek ez zituen gogoko Vincentek irakurtzen zituen autoreak: Zola, Victor Hugo, Michelet . Dorus 1885eko ma rtxoan hil zen, 63 urterekin; fa miliak aita gaizki tratatu izana egotzi zion Vincenti eta hura bere estudiora joan zen bizitzera. 1885eko maiatzean pintatu zuen Patata jaleen koadroa , Groot familiako eszena bate an inspiratuta ; koadro horren hogei erreprodukzio egin zituen litografian ; Rappard adiskidea ri ere bidali zion litografia horietako bat eta hark gogor kritikatu zuen koadroa ; Vincent oso mindua sentitu zen kritika horregatik; Rappard i esan zion kritika hori erretiratu a rte bakerik ez zela izango bien artean. Vincententzat egoera okertu egin zen apaiza katolikoak bere eliztarrei eragotzi zienean Vincententzat modelo lanak egitea ; zabaldu zen Vincentek utzi zuela haurdun Groot familiako alaba Gordina. Egoera horren aurrean Anberes era joan zen Vincent eta han egon zen 1885ko azarotik 1886ko martxora bitartean. Anberesko pintura saltzaileekin harremanean jarri zen, bere pinturak sal zitzaten. Bilutsiak marrazten ikasteko John Marshall en Artistentzako anatomia eskuratu zuen . Anberes en garagardo edaleak marraztu zituen . Jateko behar zuen dirua mihise etan, koloretan eta pintura tresnetan gastatzen zuen eta osasunez gaizki bukatu zuen. Modeloak errazago lortzeko, Anberesko Arte Ederren Erret Akademian matrikulatu nahi izan zuen, baina ez zuen lortu; marrazki klase batzuk jaso zituen Siberdt irakaslearengandik , baina harekin ez zen ongi konpondu; ez zuen hark ikasleei ezarri nahi z ien metodoa jarraitzen eta klasetik bota egin zuten; bere modelo propioak lortu behar izan zitue n eta diru asko gastatu zuen. Egoera horretan, Parisko Montmartre bulebarreko arte galeria n lan egiten zuen anaia Theorekin bizitzea pentsatu zuen; Theok ez zuen nahi berehalakoan Vincentekin bizitzen jar ri, baina Vincent bat batean agertu zen Parisen, aurrez abixatu gabe. 1886ko martxotik 1888ko otsailera bitartean Parisen bizi izan zen Vincent Theorekin ; hasieran Theok Pigalle kalearen inguruan zeukan apartamentu txikian bizi izan ziren. Inpresionisten zortzigarren erakusketa egin zen eta haien artean jo era berriak agertzen hasiak ziren. Vincententzat ordura arte Millet eta Delacroix ziren maixu nagusiak, baina Parisen Cormonen eskolan matrikulatu zen eta han ezagutu zituen Toulouse Lautrec, Bernard, Gauguin, Pissarro eta beste pintore batzu k; Bernard en lagun egin zen . Pare bat hilabete egin zituen Vincentek Cormon en eskolan. Garai horretan egin zituen Vincentek emakumearen igeltsuzko iruditxoak. Julien François Tanguy, Père Tanguy deituaren dendan pinturak erosi eta lanak erakutsi zituen ; Parisko egonaldian eta gero ere harreman handia edukizuen Vincentek Tanguy jaunarekin. 1888ko e kainean Lepic kale an kokatutako Montmartre kaleko apartamentu eroso batera aldatu ziren Theo eta Vincent. Aldaketa handia jasan zuten Vincenten lanek Parisen, Louvreko eta Luxenburgoko museo tako koadroen eta inpresionisten lanen eraginez. 2 00 pintura eta 50 marrazki baino gehiago pintatu zituen Parisen : natura hilak, jatet xeak, autoerretratuak, M ontmartreko bistak , Tambourin kafetegia, Senako zubiak eta Paris inguruak (Joinville, Surêsnes. Chatou, Asnières) . Egun batez Bernard ek ikusi zituen Vincenten lanak eta asko gustatu zitzaizkion; Asnières inguruan bizi zen Bernard; egurrez egindako estudio bat zeukan, gurasoen etxeko jardinean ; hara sarritan joaten zen V incent pintatzera, Bernard eta bere aitaren arteko eztabaidengatik hara joateari utzi zion arte. Parisen bizi izan zen lehen etapan onarpen soziala lortu zuen Vincentek; aldarte onean ibiltzen zen eta aurrerapen nabariak egin zituen pinturan. Auto erretratu ugari egin zituen, modeloak falta izaten zitzaizkiolako. Inpresionismoa gainditu xamarra zegoen eta orientazio berri bat ernetzen ari zen: Postinpresionismoa . Montmartreko tabernetan elkartzen ziren Vincent eta haren lagunak . 1887ko udaberrian A gostina Segatoriren kafean erakusketa bat antolatu zuten; erakusketa antolatu zuen talde hori Bulebar Txikiko pintoreen taldea zen; Bulebar Handiko pintoreen taldeak (Pissarro, Degas, Monet, Seurat) Monmartre Bulebarrean erakusten zituen beren lanak. Garai horretan grabatu japoniarr en bildumak egiten zituzten Vincentek eta Theok; izan ere, arte japoniarrak eragin nabaria izan zuen inpresionistengan. 1886tik 1887rako neguan izaera aldaketa nabaria izan zuen Vincentek; alkohol asko eda ten eta gehiegi erretzen zuen eta erraz haserretzen zen; Theo kexatu egiten zitzaion arreba Wilhelminari , esanez harekin bizitzea ezinezkoa zela, baina ezin ziola esan etxetik alde egiteko, orduan ez zuelako alde egingo; alde batetik pertsona fina, goxoa eta gaitua zen; baina, be stetik, ankerra eta berekoia. Theok esaten zuen Vincenti laguntzen jarraituko zuela, baina hark bizitokiz aldatu beharra zuela. Bi anaien arteko tirabira handituz zihoan heinean, Theok berak ere nerbio nahasteak izan zituen. Baina, 1887ko udaberrian hobera egin zuten Vincenten eta Theoren osasun egoerek. 1888ko otsailaren 20an joan zen Vincent Arlesera. Osasuna hobetzeko asmoak, argiaren eta koloreen bilaketak eta anaien arteko tirabirei ihes egin nahiak eraman zuten Vincent Arlesera. Hasieran Carrel hotele ko ganbarako gela bat alokatu zuen. Hara iristean elurretako paisaia aurkitu zuen, baina laster ziren zelaiak eta landareak loretan. Koadro asko pintatu zituen Arlesen: postaria eta haren familia, militar zuaboak, zezenketak, arlestar emakumeak, fruitarbolak (almendrondoak, gereziondoak, mertxikondoak, aranondoak, udareondoak, sagarrondoak, abrikotondoak) , Montmajour ko abadia, zubiak , gaueko kafetegiak, ekiloreak, logela , Saintes Maries delaMerko arrantzuntziak eta beste hainbat koadro. Pinto reen elkarteari buruz zituen ideiak aurrera eramateko asmoz, Etxe Horiaren alde bat alokatu zuen eta hura bar netik pintatu, altzariz bete eta adornatzen jardun zen Vincent, Gauguin ek eta biek han bizi eta lan egin behar zutelako. Lagun batzuk izan zituen Arlesen; horien artean, bertako postari zen Roulin jauna; lagun ez ezik, modelo ere izan zuen Roulin eta haren familia guztia ; modelo izan zituen Miliet zuaboa, de la Gare kafetegiko Ginoux anderea eta beste hainbat ere. Theo eta Tersteeg elkarlanean jartz ea eta Gauguin Arlesera erakartzea lortu zuen Vincentek , baina ez zen gai izan Gauguin ekin harreman onak izateko . Beharbada, Gauguin ez zen bizikidetzarako aukera zezakeen lagunik onena ere; marinela izana eta burtsan lan egina; ezkondu ostean emaztea eta faimilia utzi ea Martinikara joan zena . Gauguin Vincenten asmoetara makurtu bazen, Theorengandik etekina ateratzeko helburuz izan zitekeen, eta ez hainbeste Theorekin proiektu bat partekatu nahi zuelako. Arte joerei buruzko eztabaida sutsuak izaten zituz ten Vincentek eta Gauguin ek; haien ondoan absenta botilarik eta tabakorik ez zen falta izaten . Gabonak aurretik Gauguin ek idatzi zion Theori esanez karaktere bateraezinak zituztela berak eta Theok eta Parisera itzuli nahi zuela. Hainbeste tirabirek Vincenten oreka zalantzan jarri zuten eta 1888ko Gabonetan, alkoholaren efektupean, krisialdi gogor bat izan zuen; haluzinazio eta eldarnioak izan zituen, Gauguin erasotu zuen eta bere burua zauritu zuen. Arlesko Hotel de Dieu ospitalera eraman zuten eta h an Rey doktorearen ardurapean utzi. 1889ko u rtarrilaren 7rako bere onera etorria zegoen Vincent. Johanna Bonger en eskutitza jaso zuen , Theorekiko konpromisoaren berri emanez. Arlesko egonaldian hainbat krisialdi eta hobekuntza aldi izan zituen; krisia gai nditzean , lanean zentratzen zen. Arlesko hainbat pertsonek idatzi bat izenpetu zuten, alkateari eskatuz Vincent ospitaleratua edukitzeko. Gertaera h orren ostean, Salles artzainak gela bat aurkitu zion Arlesko beste auzo batean, han bizi izateko, baina azke n unean kontratua ez sinatzea erabaki zuen Vincentek , bere burua ongi gobernatzen ez zuelako. Arlestik Saint Rémyko Saint Paul de Mausole erietxera joan zen Vincent, Salles Agurgarria lagun zuela, 1889ko maiatzaren 8an; Theok e rietxeko zuzendariari eskatu zion Vincent i kanpo an pintatzeko baimena emateko, eskatzen zuenean, eta otorduetarako gutxienez litro erdi bat ardo emateko; gainera, bi gela lortu zituen Vincententzat: bat lo egiteko eta bestea pintatzeko. Vincenten lanerako gela lehe n solairuan zegoen eta handik abadiako jardina eta Alpilles mendikatea ikus zitezkeen. Olibondoak eta altzifreak pintatzen trebatu zen Saint Paul en egon zen garaian ; erietxe horretan hasi zen onartzen zorotasuna beste edozein gaixotasun en modukoa zela; Saint Rémy toki lasaia iruditu zitzaion Vincenti eta beste gaixoekin harreman onak zituen. St. Rémyko Peyron doktoreak ere, Arlesko Rey doktoreak bezala, epilepsia mentala diagnostikatu zion ; krisialdietan amesgaiztoak, entzumen eta ikusmen haluzinazioak izaten zituen , baina hobekuntza aldietan, kanpora pintatzera irteten uzten zioten Vincenti. Theok asko goraipatzen zituen Vincentek Arlesen egindako azken koadroak eta St. Rémyn egindako lehen koadroak. Vincenten gaixotasunak eragina izan z uen haren pinturako gaien aukeraketan; koadro asko egin zituen zoroei, sendagileei, erizainei eta erietxeei buruz; izan ere, sarritan gelatik irten gabe lan egin behar izaten zuen, naturarekin harreman zuzenik gabe; horregatik egin zituen beste pintoreen ( Millet, Delacroix) koadroen erreprodukzioak; horregatik, oroitzapenetan oinarritutako koadroak ere egin zituen, lerroei uhin itxura emanez, mugimenduak exajeratuz (Victoria, 1966). 1889ko udan zorabioak, konorte galera, bertigoa, haluzinazioak eta eldarnio erlijiosoa k jasan zituen Vincentek ; abuztu bukaeran bakartua eta izutua zegoen. Vincentek Theori esan zion oraindik erietxean jarraituko zuela, baina berak hala eskatutakoan, erietxe horretatik ateratzeko. Hainbat lan egin zituen Vincentek erietxe barruan eta erietxetik kanpora; zaindariekin irteten zen landan pintatzera. Arlesera ere bidaiaren bat edo beste egin zuen zaintzaileak lagunduta. 1890eko urte hasieran Mercure de France aldizkarian artikulu bat atera zuen Aurier arte kritikariak Vincenten lana goraipatuz; Vincentek sorpresaz hartu z uen artikulua eta Aurier i esan z ion berak ez zuela hainbesteko merezimendurik; merituak beste pintoreen artean (Gauguin, Monticelli) elkar banatzen saiatu zen. 1890ko urtarrilaren amaieran iloba Vincent jaio zen. Vincententzat beste ostatu bat prestatzen hasi zen Theo . Vincent azken krisialditik irten zenean, Theori aditzera eman zion erietxe horretatik irten egin nahi zuela ; gainera, eskatu zion esateko Aurier i ez zezala gehiago artikulurik idatz Vincen ten lanak goraipatuz. 1890eko maiatzaren 16an irten zen Vincent St. Rém ytik Pariserantz ; Parisen egun batzuk eman zituen Theoren eta Johannaren etxean eta bere izena zeraman iloba ezagutu zuen. Ondoren, Auversera jo an zen. Vincentek ez zituen lan asko sald u bizi zen artean: enkarguz egindako marrazki batzuk, merkatari ingeles batzuek erositako autoerretratu bat eta XXen Saloian erakutsi zuen Mahatsondo Gorriak. Auvers en Gachet doktore homeopataren babesean egon zen Vincent ; Gachet pintore inpresionisten l agun zen ; Pissarroren bidez izan zuten Theok eta Vincentek Gachet en berri ; izan ere, Auvers en egonak zire n Corot, Daubigny, Pissarro, Cézanne. Auversera heltzean, Gustave Ravoux enean hartu zuen ostatu Vincentek. Beste hainbat lanen artean Gachet en, har en alaba Marguerite en eta Ravoux en alaba Adeline ren erretratuak egin zituen. Vincenti i ruditu zitzaion Gachet lagun ona zela, baina bera bezain gaixo zegoela. Ekainaren 8an Theoren eta haren familiaren bisita izan zuen Vincentek Auversen . Theore n eta Jo hannaren haurrak osasun arazoak izan zituen, baina uztailerako haren egoerak hobera egin zuen . Uztailaren 15ean Theo Holandara joan zen oporretara bere familiarekin. Uztailaren 27an bere buruari tiro egin zion Vincentek. XIX. mendeko artista erromantikoen artean sar liteke Vincent Van Gogh : artista bakartia, baztertua, behartsua, bere garaikoek ulertu ez zutena ; maitatzeko eta maitatua izateko premia izugarria zuen, baina aldi berean bere buruari eta besteei kalte egiteko gai zen. Artearen bid ez liberatzen zen bizitzako arazoetatik ; bizitzan aurrera egin ahala, okerrera egin zuen Vincenten osasunak, baina gaixotasunak aurrera egin arren, haren arteak ez zuen atzera egin, aurrera baizik ; gaixotasunaren larritasuna zenbat eta handiagoa, orduan et a koloreen erabileran trebeagoa bihurtu zen (Nieto Barrera, 2001). Vincent Van Gogh en historia psikiatrikoan hainbat bereizgarri eta nahaste agertzen dira ; bereizgarri eta nahaste psikologiko horiek ulertzeko hark Theori idatzitako eskutitzak eta haren nahaste psikopatologikoei buruzko ikerketak aztertu ditugu: osagai genetikoak, familiaren bereizgarriak, bizi izandako esperientziak, sustantzia adiktiboen kontsumoa, jasandako gaixotasunak ; azterketa horren bide z ikusi dugu Vincentek bereizgarri hauek zituela : hainbat pasarte depresibo izan zituen; ideia paranoideak eta eskizofreniaren sintoma positiboak jasan zituen; eskizofreniaren sintoma negatiborik ez zuen izan; epilepsia psikomotorearen pasarteak izan zitue n: beldurrak, barne herstura, bihotz erritmoaren nahasteak, oroimen galerak, haluzinazioak, migrainak; berunaren intoxikazioaren ondorioz saturnismoa jasan zuen; Ménière en gaixotasunaren sintomak jasan zituen: bertigoa, goitika, tinitusa; hildako anaia za harragoa ordezkatu beharrak eragindako bereizgarriak; anaiarekiko harreman sinbiotikoa. Vincent Van Gogh en biografia Haurtzaroa eta lehen nerabezaroa XIX. mendearen erdian, 1852ko martxoaren 30ean, Anna Van Gogh ek hildako haur bat erditu zuen ; juxtu urtebete geroago, 1853 urte ko martxoaren 30e an, jaio zen Vincent Van Gogh Herbeheretako Brabant e Iparraldeko Groot Zundert herrian, Belgikako mugaren ondoan, Breda ko hiritik 80 bat kilometrora , klase maila ertaineko familia bat ean. Vincent ilegorr ia eta sendoa zen (Van Gogh Bong er, 1913) ; hildako anaiaren ordezkari moduan hartu zuten familian eta, ondorioz , gehiegizko babesa eman zion amak. Guztira, sei haur bizidun eduki zituen Annak: Vincent, Theodoro eta Kornelio anaiak; Ana, Elisabet eta Wilhe lmina arrebak. Vincenten f amiliako arbasoen artean predika riak, arte negoziatzaileak eta artisauak aurki ditzakegu. Haren ama Anna Cornelia Carbentus (1819 1907) , Haga koa, gorteko kuadernatzaileen familia oparo bateko alaba zen ; Willem Carbentus ek, Annaren aitak, kuadernatu zuen Holandako lehen Konstituzioa; horregatik, “erregearen kuadernatzailea” deitzen zioten (Van Gogh Bonger, 1913). Annak akuarela z pintatzen zuen (Wilkie, 1990) , pianoa jotzen zuen, gutuna k ida tzi eta liburuak irakurtzen zituen eta nahiko beldurtia eta fatalista zen . Aita, Theodoro Van Gogh (1822 1885), Holandako eliza erref orma tuko artzaina zen, sermoiak egiteko talentu handirik gabea, baina bere parrokiakoak maite zituena. Ez zen kalbinista, Holandako eliza erreformatuko adar liberalago batekoa (Groning engo Mugimendua ) baizik. Vincenten gurasoak mentalitate estukoak ziren, kanpoko itxurari garrantzi handia ematen ziotenak (Wallace, 1969). 1851ko maiatzaren 21ean ezkondu zituen Holandako Eliza Erreformatuko ministro batek. Ezkondu ondoren joan ziren Groot Zunder t herrira bizitzera; zingiraz, txilarrez eta landu gabeko lurraldez inguratua zegoen herri hori. Vincent Van Gogh en jaiotetxea, Zundert Vincentek harreman gehien anaia Theorekin izan zuen, berak lau urte gehiago izan arren ; Vincentek eta Theok txikitatik izan zuten harreman estua; elkarrekin jolasean denbora asko ema ten zuten. Theok, alde batetik, miretsi egiten zuen Vincent eta, bestetik, eragin handia izan zuen Vincenten bizitzan eta obran. Theo distiratsua, maitekorra , samurra eta jendeartekoa ze n. Vincent, berriz, tenperamentu zailekoa zen: iluna, umore txarrekoa, bakartia e ta gaitzikorra. Vincent gero eta bakartiago bihurtzen joan zen; aldiz, Theo gero eta onartuagoa zen familian. Aitak Esau eta Jakobekin alderatzen zituen ; izan ere, Jakobek bezala Theok ere, Vincent baino txikiagoa izanik, aitaren bedeinkapena jaso zuen, eta horrek Esauren (Vincenten) etsaitasuna eragin zuen, hura baitzen lehenik jaioa (Naifeh eta White, 2011; Van Gogh Bong er, 1913; Genesia , 25: 23 28) Vincent itxia, bakartia, errebeldea, zaratatsua, egoskorra, bitxia , borroka zalea eta aldarte aldakorr ekoa izan zen txikitan; emozio eztandak sarri izaten zituen (Wilkie, 1990) ; joko liluragarriak asmatzen zituen anai arreba txikiagoekin jostatzeko, eta ho rrek oroitzapen oso onak utzi zizkion Theori. Amak marrazten et a abesten irakatsi zien seme alabei ; Vincentek , haurra zela, buztinezko irudi ak eta arkatzezko marrazki ak egiten zituen . Vincentek ez zituen oso ongi eramaten laudorioak: 9 urte zituela buztinezko elefante bat desegin zuen, gurasoen arreta erakar ri zuelako ; beste batean katua marraztu zuen, hosto gabeko sagarrondo batera igotzen , eta marrazki hura ere desegin egin zuen , gurasoen arreta erakarri zuelako (Van Gogh Bonger, 1913; Wilkie, 1990) . Gerora ere, laudorioak ez zituen gogo oso onez hartzen (Wallace, 1969). Txikitatik izan zuen marrazkirako joera: 1864ko otsailean Aletegia eta baserria marraztu zuen aitaren urtebetetzean (Naifeh eta White, 2011). Klasemaila ertaineko familia zen Van Gogh tarrena eta d iziplina gogorra ezarri zien amak haurrei, beren eginkizunak betez familiaren estatus ari euts ziezaioten: ongi jantz i behar zuten, jende errespetagarriarekin eduki behar zituzten harremanak eta egokiak ez ziren emozioak gorde egin behar zi tuzten . Gizartean gorantza egitea oso zaila zen, eta beherantza egiteak izua sortzen zion Annari. Seme alabei erakusten zien maila oneko jendearekin harremanak izaten eta zirkulu zibilizatuetan mugitzen; haren iritziz, konpainia onean mugitzeak arrakasta ekartzen zuen, eta konpainia txarrean ibiltzeak, porrota eta bekatua. Arriskutsua jotzen zuen bere mailakoak ez zirenekin nahastea ; horregatik galarazten zien seme alabei kalean jolastea ; denbora gehien erretore etxean bakartuta pasatzen zuten. Gainera, z irkulu onean mugitzeko jantzi ere ondo egin behar zen. Aita ere oso diziplinatua zen eta haserre eztandak izaten zituen haren autoritatea zalantzan jartzen bazuten (Naifeh eta White, 2011). Amari zaila gertatzen zitzaion Vincent en izaera ulertzea , haren portaera bitxia zela eta. Annak eduki zituen seme alaba guztien artean eraman gaitzena Vincent zen ; Vincentek etxean utzitako m arrazki eta koadroak ez zituen oso aintzakotzat hartzen amak; e skutitz gutxi idatzi zizkion Vincenti eta ospitalean egon zenetan ez zuen inoiz bisitatu . Vincentek zioen ama bihotz gogorrekoa eta maitasun garratzekoa zela; hala ere, amari atxikimendu sakona zion eta aldika haren faboreak eskuratzen saiatzen zen . Bizitza amaieran ere haren erretratu bat pintatu zuen eta poema batekin bidali zion (Naifeh eta White, 2011). Vincentek oso gogoko zuen natura ; herri inguruko zelai eta soroetan ibi ltzea gustatzen zitzaion eta arreta handiz behatzen zituen inguruko zelaiak, lore basatiak, txilarra, intsektuak eta txori habiak . Familian arazoren bat zuenean i bilaldi luzeak egi ten zituen , intsektu ak, hegaztien arrautzak eta loreak bilduz eta bildumatan sailkatuz ; Vincent sarritan desagertzen zen basoan, baita ekaitza zegoenean eta gauez ere. Gero eta denbora gehia go ematen zuen ibilaldi bakarti horietan eta gero eta denbora gutxiago besteekin jolasten (Grace T . Tan, 2011; Naifeh eta White, 2011). Hirian bizitzetik herrian bizitzera pasatu zen Vincenten ama , baina u da amaieran Haga n egonaldi bat egiten zuen; harentzat kanpoko mundua arriskutsua zen eta familian aurkitu behar zen babesa ; horrela, Van Gogh tarrek elkarrekiko lotura estua landu zuten eta nostalgia handia sentitzen zuten elkarrengandik urruntzean ; beraz, norbait etxetik irteten zenean, eskutitz ugari idazten zi tuen etxera . Groot Zundert en bizimodu zoriontsua izan zuten Van Gogh tarrek et a gerora ere A nna eta Dorus en seme alaba guztiek gorde zuten iraganarekiko nostalgia ; Vincent ere, bere bizitzan zehar etengabe oroitzen zen Zunderteko haurtzaroaz . Arlesko erietxean zegoenean, Zundert eko gertaera guztiak oroitzen zituen: etxeko gela guztiak, bidezidorrak, baratzeko landareak, zelai eta soroak, auzokideak, eliza, hilerria (573 gutuna ; Van Gogh Bong er, 1913; Naifeh eta White, 2011). Landareen sinbolismoa naturatik ikasi zuen Vincentek : bioletek gaztetasuna, huntze k bizitzaren promesa eta zuhaitzen sustraiek heriotza ondorengo bizitza adierazten zuten . Afal ostean familiaren historia eta arbaso ospetsuen pasadizoak kontatzen zituzten eta istorio horien bidez gordetzen zu ten familiarekiko lotura. Ipuin kontaketak eta liburuen irakurketak toki garrantzitsua izan zuen Van Gogh tarren etxean. Urte horietan piztu zitzaion Vincenti liburuetarako zaletasuna ; geroztik, irakurle amorratua izan zen bizitza osoan zehar eta abiadura izugarrian irakurtzen zitu en liburuak (Naifeh eta White, 2011). Anna Carbentus Zundertera etorri zenean, industria gutxi zegoen herri horretan eta nekazariek ozta ozta ekoizten zuten beren buruak elikatzeko adina . Brabanteren zati zen Zundert, Beljika iparraldearekin batera; Brabant nahikoa berezitua egon zen iparraldeko biztanleetatik, ekonomiaz, politikaz eta erlijioz. Iparraldekoei iruditzen zitzaien Brabantearrak leloak eta superztiziosoak zirela. 1830ean Belj ika Herbeeretatik bereizi zenean, Holanda aldeko Brabantearrak Beljika aldeko Brabantearrekin elkartu ziren. Iparraldetik protestantismoa heldu zen eta hegoaldetik, katolizismoa. Van Gogh familia Zundertera etorri zenean, protestanteak oso gutxi ziren eta katolikoek boikota egiten zieten protestanteen negozioei (Naifeh eta White, 2011) . Zazpi urte zituela hasi zen Vincent eskolan. 1861eko urtarrilaren 1etik 1864ko irailera arte Zunderteko eskolan ibili zen ; baina, amak pentsatzen zuen l agun nekazariekin harremanak edukitzeak bere semea kirtendu egin go zuela ; horregatik, Vincent etxean eskolatzen hasi ziren gurasoak; horretarako, hezitzaile bat hartu zuten haurrei 12 urtera bitartean irakasteko . Vincentek h eziketa erlijiosoa eta zorrotza jaso zuen familian ; Biblia ikasteko klaseak ere jaso zituen (Van Gogh Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). 1864ko irailaren 1ean , 11 urte zituela, Zevenbergen eko Jan Provily barnetegian sartu zuten Vincent ; horrela , nekazarie n seme alabekin harreman ak eduki ordez, bere mailako pertsonekin edukiko zituen . Provily i kaste txe pribatua zen, Zundertetik 30 kilometroa zegoena. Barnetegian sartu zuten egunean, etxerako bidea hartu zuen gurasoen zalgurdiari begira geratu zen Vincent, hori gertatu eta hamabi u rtera Theori eskutitz batean kontatzen zion moduan. Barnetegi horretan 31 mutil eta 13 neska zeuden, Brabanteko protestante entzutetsuen seme alabak, eta bertan egon zen 1866ko abuztuaren 31ra arte . Barnetegi horretan marrazkigintza eta hizkuntzak (frantsesa, alemana, ingelesa) ikasi zituen Vincentek, baina bakar rik eta abandonatu a sentitu zen eta familiako afektuaren behar handia adierazten zuen. Vincent Provily ra sartu eta handik aste gutxitara, hura kontsolatzera joan zen Dorus , eta V incentek etxera joateko gogo sutsua adierazi zion, baina aitak barnetegian utzi zuen ; hain gazterik familiatik kanpora bizi beharrak arrastoa utzi zuen Vincenten izaeran (Wallace, 1969). Adin horretan gaztetxo altua zen ; bizkarra pixka bat okertua eta buru a makurtua zituen; bekain zimurtuak, begi urdi berdeak, kopeta handia, lastozko kapela batekin estaltzen zuena. V incentek disimetria kraneozefalikoa ere bazuen, haren autoerretratuetan ageri den moduan ( Wilkie, 1990; Dietrich Blumer , 2002 ). Vincent van Gogh 13 urterekin . B.Schwarz en argazkia , 1866. Marc Edo Tralbaut ek 1956 urtean aurkitutako irudia . Stedelijk Museum, Amsterdam. Azkenik, 1866ko udan atera zuten Vincent Provily ikastetxetik , etxe an haren eskutitz nostalgiko ugari jaso ondoren . Zevenbergen eko barnetegitik atera eta Tilburg eko Rijks Hogere Burger School “Willem II ”era eraman zuten ; han egon zen 1866ko irailetik 1868ko martxora bitartean. Holandako erregeak palazioa eta jardinak eman zitue n Tilburg eko bigarren mailako ikastetxe hori egiteko. Vincententzat Zevenbergen go barnetegi ko eta Tilburg eko ikastetxe ko egonaldiak erbestealdi modukoak izan zire n. Tilburgen aljebra, geografia, historia, zoologia, botanika, geometria, ingelesa, frantsesa, alemana, nederlandera eta gimnasia ikasi zituen. Arteko irakasle Constantin Huysmans izan zuen; pedagogo ospetsua zen Huysmans , artehezkuntzaz liburu bat idatzi a zuen a; marrazki gelan lanerako banku a eta taula zituen ikasle bakoitzak eta gelaren erdian jartzen zuten marraztu behar reko modeloa. Huysmans i asko gustatzen zitzaion paisaiak marraztea eta ikasleak natura ko gaiak marraztera eramaten zituen ; baina, o bjektua bera baino gehiago, hark sorrarazten zien inpresioa marraztu behar zuten ; museoak eta erakusketa k bisitatzera ere eramaten zituen ikasleak. Ikastetxe horretako ikasle gehienak Tilburg ingurukoak ziren eta beren familietan bizi ziren, baina Vincent Hannicks tarrekin bizi zen. Etxemin handiz bizi izan zuen Vincentek Tilburg eko egonaldia ere (Naifeh eta White, 2011). Vincent o porretan herrira joate n zenean, herritarrekin harreman gutxi zuen; gurasoen etxean zegoela, bakarrik egotea, soro eta zelaietara irteerak egitea, animalien eta landareen bildumak egitea gustatzen zitzaion. Vincentek zioen bere gaztaroa malenkoniatsua , hotza eta agorra izan zela ( Vincentek Theori bidalitako 347. gutuna , 1883ko abenduaren 18an idatzia ). Arterako gaitasun berezirik ez zuen erakutsi garai horretan (Grace T. Tan, 2011). Arte merkatari : Haga (18 69ko abuztutik 1873ko maiatzera) Aitaren aldetiko osaba Cent artelanen saleros lea zen; Anna Carbentus en ahizpa gaztearekin ezkondua zegoen. Urtebeteko adin aldea zuten Vincenten aita Dorus ek eta osaba Centek; lotura handia zuten bi anaiek. Centek eta haren emazteak haurrik ez zuten; h orregatik, Cent beti egon zen Dorus en familiatik gertu. Cent ek Hagan pintura almazen txiki bat zuen eta lanbideak eramanda Parisera joan zenean ezagutu zuen Adolphe Goupil, Parisen eta Londonen almazenak zituena eta New York en agente bat zuena ; laster hasi ziren elkarri produktuak bidaltzen: Cent ek Holandako artisten erreprodukzioak bidaltzen zizkion Goupil jaunari eta Goupil ek Frantziako artistenak bidaltzen zizkion Centi. 1861ko otsailean negozioak elkartu egin zituzten : enpresaren % 40ren jabe zen Goupil ; Boussod, haren sozioa, enpresaren % 30en jabe zen eta Cent, hirugarren sozioa, beste % 30ren jabe. Hagako almazena toki hobe batera aldatu zuten, baina laster Cent eta haren ema ztea Parisko Grand Goupil apartamentu ra aldatu ziren. Willen III. E rregeak Eikenkroon en Ordenako Zaldunaren titulua (Haritzezko koroia) eman zion osaba Centi ( Van Gogh Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). Osaba Cent Goupil konpainiak bere adarrak Hagara, Berlinera, Bruselara, Londonera eta New Yorkera hedatu zituen. 1869an, barnetegia utzi eta hamasei hilabetetara, hamasei urte zituela , Cent osabak lan a lortu zion Vincenti Goupil konpainia ren Haga ko sukurtsalean eta lau urte baino gehiagoz jardun zen lan horreta n. Ez zen Osaba Cent artesalerosketara dedikatzen zen senitarteko bakarra; bazituen osaba gehiago ere arte saltzaileak (Martin, 2011) ; haiei esker, nazioarteko artearen munduarekin harremanean egon zen Van Gogh tarren familia. Hagan Roos familiaren etxean hartu zuen ostatu Vincentek, gerora Theo bizi izango zen etxe berean; bere am aren familiakoak eta lagunak bis itatu zituen han egon zen garaian (Van Gogh Bonger, 1913) . Arte merkatari moduan guztira zazpi urte egin zituen Vincentek ; urte erabakigarriak izan ziren garaiko artistak eta era guztietako artea ezagutzeko : pintura errealista, nekazaritza gaiak, paisaiak, erromantiko holandar eta frantsesak . Goupil enpresa k pintu rak, grabatuak, argazkiak eta litografiak erosten eta saltzen zituen . Hagako sukurtsal ean egon zen garaian Hermanus Gijsbertus Tersteeg zuzendariaren esanetara egin zuen lan Vincentek . Hasieran, zuzendaria k bere etxean kafea hartzera gonbidatzen zuen Vincent eta Vincenten lanaren eta nortasunaren txosten ona bidali zien gurasoei, haren gaitasunak eta ahaleginak goraipatuz . Vincentek egunsentitik gauera arte lan egin beharra zuen eta artisten eta artearen historiako liburu asko irakurtzen zituen. Vermeer, Rembrandt eta Rubens en koadroak sarri ikusten zituen Vincentek Hagan, Amsterdam en eta An beresen ; horrela, Hagako Eskolako pintoreen (Israëls, Jacob Maris, Jan Weissenbruch eta Anton Mauve) koadroak aztertu ahal izan zitu en. Berehala jarri zen bezerorik onenekin harremanean eta bere lanean o ngi sentitzen zen (Van Gogh Bonger, 1913) . Goupil & Cie. Haga Garaiko artista holandarren artelanak , Hagako Eskolako lanak, pintore barrokoen lanak eta Barbiz ongo eskola frantseseko lanak saltzen zituen Goupil konpainiak Hagan . Anton Mauve, Hagako Eskolako kideetako bat, Vincent en izebetako batekin ezkondu zen eta Vincenten maisuetako bat izan zen. Garai horretan jadanik Millet en artelanen mirespen handia zu en Vincentek ; bizitza osoan iraungo zion mirespen horrek . Hasieran oso pozik jardun zen Vincent arte salerosle lanean ; baina, berehala bakarrik sentitzen hasi zen. G erora, alferrik galdutako denboratzat edukiko zuen Hagan salerosketan emandako denbora. 187 0 urtean Cent en osasunak okerrera egin zuen, Tersteeg ek almazen aren kontrol osoa hartu zuen eta Vincent ekiko jarrera aldatu egin zuen. Vincentek oso gutxi irabazten zuen eta aitak lagundu behar izaten zion (Naifeh eta White, 2011). 1871 ko otsailean Breda ko ekialdean zegoen Helvoirt herriko artzain izendat u zuten Vincenten aita Theodorus ; Zundert utzi eta hara joa n zen Vincenten familia. 1872 urteko oporrak elkarrekin igaro zituzten Vincentek eta Theok gurasoen etxean . Theok Hagan bisitatu zuen Vincent ; Roos familiaren etxean egon ziren biak eta Rijswiik eko errotatik i bilaldi bat egin zuten elkarrekin; elkarri zin egiten zioten adiskidetasun baldintzag abea eta erabatekoa gordeko zutela eta zin horren ondoren elkarri gutuna k bidaltz en hasi ziren (Van Gogh Bonger, 1917) . Vincentek anaia Theori idatzitako lehen gutuna k Hagan idatzitakoak izan ziren: 1872ko abuztutik 1873ko maiatzera bitartean. 1872ko abuztuan (1) Hagatik idatzi zion eskutitza Vincentek Theori, elkarrekin egun atseginak igaro zituztela esanez, ibilaldi ederrak eginez ; bero izugarria egin zuela gogoratzen zion. Garai horretan Vincentek Caroline Haanebeek emakume ilehoria ezagutu zuen eta hartaz maitemindu zen, baina Caroline en asmoak bere lehengusu Willem van St ockum ekin ezkontzekoak ziren ; Theo, berriz, Caroline ren ahizpa Annet ez maitemindu zen; Annet 1875ean hil zen . Caroline ren baiezkorik jaso ez zuenean, Vincentek pentsatu zuen, emakume on bat lortu ezin bazuen, hain ona ez zen batekin konpondu beharko zu ela; bakarrik bizi baino nahiago zuen prostituta batekin bizi. 1872ko udazkenean prostitutak bisitatzen hasi zen, eta geroztik ez zuen ohitura hori inoiz utzi. Vincenten portaera ren berri laster izan zuten Van Gogh tarrek eta aita saiatu zen eskutitzen bid ez Vincent bide zuzenera ekartzen (Naifeh eta White, 2011). Caroline van Stockum Haanebeek en familia argazkia (zutik, ezkerretik bigarrena), 1911 (Amsterdam, Van Gogh Museum / Documentation) Vincent Van Gogh, 1872an Dorus ek Helvoirten irabazten zuen dirua ez zen nahikoa familiarentzat . 1873ko urtarrilaren 1ean Theok Goupil and Cie eren Bruselako lantegian hasi behar izan zuen lanean. 1872ko abenduaren 13an (2) Hagatik bidalitako gutunean Vincentek Theori zorionak ema ten zizkion berak lan egiten zuen enpresa berean lanean hasi behar zuelako hark ; pozik agertzen zen ogibide bera izango zutelako . Brusela hiri atsegina zela, baina hasieran arrotz samarra gertatuko zitzaiola esaten zion. 1873ko urtarril aren 18an (3) Hagatik Bruselara idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zio n Gabon ederrak pasatu zituztela elkarrekin eta geroztik maiz pentsatzen zuela harengan. E skatzen zion ikus itako koadro rik ederrenen berri emateko eta jakinarazten zion urte hasieran soldata igo zi otela: orain hilean 50 florin irabazten zituela, lehen baino 10 florin gehiago ; eta zenbat eta lan gehiago egin enpresa horretan, anbizio gehiago sortzen zitzaiola. Roos familia ko iloba zen Guillaume Valkes en lagun egin zen Vincent ; baina, harremanetan herabe a eta traketsa zen eta bereizgarri horrek ez zion Vincenti lagundu osabaren enpresan; Vincenten portaera ez zen eredugarria eta horrek empresaren izen ona zikinduko zue n bedurrez , Vincent Londoneko sukurtsalera bidaltzea erabaki zuten Goupil and Cie ko ugazabek . Londongo lantokian ez zuen bezeroekin lotura zuzenik izango, han ez baitzegoen arte galeriarik; handizkako salmenta bakarrik egiten zen han. Theo ere , geroxeago, Vincentek Londonera alde egin eta gero, Roos familia ren etxean jarri zen bizitzen (Van Gogh Bonger, 1913) . 1873ko martxoaren 17an (5) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori es an zion laster Londonera aldatuko zutela ; pena ematen zio la Haga uzteak, han ongi errotua zagoelako, London eta Londongo pintoreen koadroak ikusteko eta ingelesa hobeto ikasteko gogo handia zuen arren. Londonen Goupilek galeriarik ez zuela; arte merkatariei zuzenki saltzen zietela. Pipa erretzeko aholkatzen zion V incentek Theori, tristurari kontra egiteko ona zelako. London (1873ko ekainetik, 1975eko maiatzera) 1873ko maiatzean Goupil and Cie ko Londongo almazenera bidali zuten Vincent , baina hara joan baino lehen Parisen denboralditxo bat egin zuen. 1873ko maia tzaren 9an (8) Hagatik idatzitako gutunean Vincent ek Theori esaten zion Haga utzi eta Parisera zihoala, eta Bruselako geltokian elkar ikus zezaketela . Haga uztean , Vincentek txosten ona jaso zuen Tersteeg engandik, esanez gale rian jendeak oso gustukoa zuela Vincentekin harremanetan egotea. Horrela, maiatzaren 12an Goupil eta Cie ren Parisko bulegoak bisitatu zituen Vincentek. Londonera joan aurretik, Helvoirt en ere egon zen gurasoekin (Naifeh eta White, 2011). Hogei urte zituen Vincentek Goupil and Cie k Londonen zuen sukurtsalera bidali zuten ean; han egon zen 1873 ko ekainetik 1875 eko maiatzera bitartean ; han emandako lehen urtea izan zen bere bizitzako zoriontsuena , besteak beste, Constable, Gainsborough, Turner, Rembrandt eta Ruysdael en pintura dastatzeko aukera izan zuelako. Ideia iraultzaile berriek eragin handia izan zuten Vincenten bizitzan eta familiareki n zituen harremanak hoztu egin ziren . Frantziar Iraultzaren eragina zuten idazleak zituen gogoko, justizia sozial berr iaren alde jarri zen eta krista utasun ofizialaren pentsaera albora utzi zuen. George El liot, Dickens, Renan eta Michelet en liburuak eta Biblia irakurtzen zituen eta “The Graphic” aldizkariko grabatuak ikus ten zituen. The Graphic, 1873 Londonen hasieran dena ongi joan zitzaion Vincenti; osaba Vincentek lagun batzuk aurkeztu zizkion eta lanean atseginez murgildu zen. Urtean 90 libera irabazten zituen eta etxera diru pixka bat bidali ere egiten zuen. Sonbrailu bat erosi zuen (Van Gogh Bonger, 1913). 1872ko ekainaren 13tik 1875eko maiatzaren 18ra bitartean Londondik idatzi zizkion Vincentek gutuna k Theori. 1873ko ekainaren 13an (9) Londondik idatzitako gutunean Vincentek berriro esaten zion Theori azkenaldian ikusitako koadro en, grabatuen eta litografien berri emateko. Esaten zion p ozik zegoela pentsioan ; goizeko bederatzietatik arratsaldeko seietara egiten zuela lana; larunbatetan, arratsaldeko laurak arte ; Parisen oso ongi pasatu zuela, Louvre eta Luxenburg oko erakusketak ikusiz; Goupil enpresak Parisen hiru egoitza zituela eta Operakoa benetan handia eta ederra zela. Londongo o statua urrun zegoela, baina atsegina zela; beste hiru apopilo alemaniar ere bazeudela ostatuan eta ongi pasatzen zutela elkarrekin, pianoa jo eta a bestuz. Lurraldea polita zela, H olandatik eta Belgikatik ezberdina. Edonon parke zoragarriak zeudela. 1873ko uztailaren 20an (10) Londondik idatzitako gutunean Vincentek Theori esan zion hasieran ez zuela erakartzen arte ingelesak, baina ger ora pintore ederrak aurkitu zituela: Constableren paisaiak, Gainsborough en emakumeen erretratuak, Turner en grabatuak ; gainera, pintore frantses onak ere bizi zirela Londonen (Tissot , Otto Weber ) eta g arai horretan gustatzen zitzaizkion pintoreak honako hauek zirela : Lagye, De Braekeleer, Wauters, Maris, Tissot, George Saal, Jundt, Zeim, Mauve. Londonen hasieran bi emakumek zaindutako etxe batean hartu zuen ostatu; bi loro zituzten ostatu horretan, baina garesti samarra zen eta tokiz aldatu zen. Gero, apaiz frantses erbesteratu baten alarguna zen Loyer anderearen etxean hartu zuen ostatu Vincentek . Loyer andereak eta haren alabak haur txikien eskola bat zuzentzen zuten eta apopilo batzuk zitu zten. Vincent e lizara joaten hasi zen berriro ere eta horrek haren gurasoak lasaitu zituen. Lanean harreman gutxi zuen; arte merkatariekin bakarrik zuen harremana. Gero eta bakardade handiagoan murgildu zen; ibilaldi bakarti ak egiten hasi zen; lehen baino g ehiago irabazten zuen arren , ozta ozta heltzen zitzaion gastuetarako ; sarritan , lurrunezko barkua hartu ordez, oinez joaten zen lantokira . Bakardade horretan bizi zela, Ursula Loyer etxe jabearen alaba Eugeniz erabat maitemindu zen Vincent (Wilkie, 1990). Gabonak Loyertarrekin pasatu zituen eta bizi zen etxearen marrazki batzuk bidali zizkion am ari, non bizi zen jakin zezan. Urtarrilean soldata igo zioten eta udaberrira arte zoriontsu i zan zen. Denbora luzez bere baitan gorde zituen Vincentek Eugenie rekiko sentimenduak, baina sentimendu horien berri hari eman zionean, baztertu egin zuen Eugeniek, beste batekin konprometitua zegoela ko eta burutik pasatu ere ez zitzaiola ko egin Vincent maitatzearen konturik ( Van Gogh Bonger, 1913; Wallace, 1969). Hala ere, Vincentek ez zuen etsi ; saiatu zen Eugeniren eta har en bikotearen arteko harremana hausten , Loyer andereak etxetik alde egiteko esan zion arte. Harreman ho ri amaitzeak d esorekatu egin zuen Vincent eta aldarte txarreko jarri zuen. Loyer familiaren etxea Londonen. Van Gogh, 1873 1874ko marrazkia. Amsterdam, Rijksmuseum. Vincent Londonera joan eta handik sei hilabetera Theo Goupil and Cie ko Haga ko egoitzara aldatu zuten eta Tersteeg ek bere etxera gonbidatzen zuen kafea hartzera , aurrez Vincentekin egin zuen moduan . Egoitza horretan zegoela, Holan dako erregina Sofiar ekin harremanak iza teraino ere iritsi zen Theo. Garai honetan hoztu egin ziren Theoren eta Vincenten arteko harremanak. 1873ko azaroa ren 19an (12) Vincentek Londondik idatzitako gutunean ikus daitekeenez, Theo Hagan zegoe n jadanik, eta Goupil enpresan ongi egokitzen ari ze n; Vincentek Theori esaten zion pintore zaharren koadroak ere ikusteko eta arte aldizkariak irakurtzeko ; gainera, Haga eta Amsterdam eko museoe i buruz Burgerrek idatzitako liburu bat igorri ko ziola esaten zion. 1874ko urtarrile an (13) Londondik igorritako gutunean Vincentek Theori esaten zion jakin zuela Tersteeg en bidez Hagan ongi ari zela lanean . Vincentek zioen i kusten zuela Theok interes handia zuela artean ; pozten zela atsegin zituelako Millet, Lambinet, Jacque eta antzeko artistak . Millet en L’angélus du soir gora ipatzen zuen eta koadroak miresteko eta natura maitatzen jarraitzeko esaten zion. Vincentek berak g ustukoak zituen pintoreen izenak aipatzen zizkion : Scheffer, Delaroche, Hébert, Hamon, Leys, Tissot, Lagye, Boughton, Millais, Thijs [Matthijs] Mans, De Groux, De Braekeleer, Millet, Jules Breton, Feyen Perrin, Eugène Feyen, Brion, Jundt, George Saal, Israëls, Anker, Knaus, Vautier, Jourdan, Jalabert, Antigna, Compte Calix, Rochussen, Meiss onier, Zamacois, Madrazo, Ziem, Boudin, Gérôme, Fromentin, de Tournemine, Pasini, Decamps, Bonington, Diaz, Th. Rousseau, Troyon, Dupré, Paul Huet, Corot, Jacque, Otto Weber, Daubigny, Wahlberg, Bernier, Émile Breton, Chenu, César de Cock, Mile, Collart, Bodmer, Koekkoek, Schelfhout, Weissenbruch, Maris eta Mauve. Era berean esaten zion etxe zoragarri batean z egoela , London ikustea gustatzen zitzaiola eta ingelesen bizimodua eta ingele sak atsegin z ituela. L'Angélus, Jean François Millet (1857 1859). Grand Palais. Musée d'Orsay 1874ko apirilaren 13an (16) Londondik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Holandara itzultzean egun batzuk Hagan eman nahi zituela, bere bigarren etxea zelako. Londonen lorategian lanean jarduten zela esaten zion, zalkeak (arvejak), amapolak eta bitxiloreak ereiten eta nola hazten ziren ikusten. Ostatutik lantokiraino oinez joan eta oinez itzultzen zela. Eugeni Loyer i bere amodioaren berri eman zionean, hark baztertu egin zuen; Eugeni renganako zuen am odiozko desiraren frustrazioak dezepzio handia eragin zion Vincenti; bakarrik sentitu zen eta beheraldi handia jasan zuen. Harreman gutxi zituen eta ibilaldi luzeetan eta gutuna k idazten ematen zuen denbora ; lagun bakarrak prostitutak zituen. Erlijioan zen tratzen , Iraultza frantseseko ideiak bereganatzen eta kristautasun tradizionala baztertzen hasi zen. Eugenie Loyer 1874ko udako oporrak Helvoirten igaro zituen Vincentek gurasoen etxean, Eugeni Loyer ek emandako ezezkoa ahanzteko asmoz; oporretarako etxeratu zenean, argaldua eta apaldua agertu zen, baina marrazki asko egin zituen ; amak zioenez etxeko eta Londongo marra zki politak egin zituen (Van Gogh Bonger, 1913). Uztailaren erdi aldera bere arreba Anarekin itzuli zen Londonera, beste ostatu bat hartu zuen (Ivy Road, 395 Kensington New Road en) eta irakurketetan eta erlijioan babestu zen : nederlanderatik beste hizkuntzetara Biblia itzultzen hasi zen. 1874ko uztailaren 31n (20) Londondik igorritako gutunean Vincentek Theori esaten zion pozik zegoela Michelet irakurri eta hain ongi ulertu zuelako. Beretzat errebelazio bat eta ebanjelio bat izan zela liburu hori ; bertan zioela emakume zaharrik ez dagoela, norbait edo norbaitek maite duen bitartean . 1874ko abuztuaren 10e an (21) Londondik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion arimaren birjintasuna eta gorputzaren zikintasuna elkarrekin batera daitezkeela; aitak garbitasuna eskatzen zion, baina Vincentek haragiaren atsegina aldarrrikatzen zuen. Theori esaten zion arreba Ana ongi zegoela, harekin biz itzeak atsegin handia ematen ziola, elkarrekin ibilaldi ederrak egiten zituztela eta lan eskaintzako iragarkiak begiratzen zituztela , Ana lan bila baitzebilen . Loyer en o statua uzteak depresio berri bat eragin zion Vincenti , luze iraungo zion beheraldi bat ; baina, gurasoak pozik zeuden Vincentek Loyer tarren etxea utzi zuelako. Anak lan a bilatu zuen Londondik kanpora eta Vincent bere bakardadera itzuli zen; ondo jateari utzi zion. Osaba Centek esaten zuen jendearekin harreman gehiago eduki b ehar zuela. Depresioak indarra hartu ahala, gero eta eskutitz gutxiago idazten zituen Vincentek . 1874ko abuztutik 1875ko ot sailera bitarteko Theoren eta Vi ncenten arteko gutunik ez da gelditzen ; amari ere ez zion idatzi, ez eta haren urtebetetzean ere . Eliza ra joateari utzi egin zion berriro. 1874ko urrian Osaba Cent ek eskatuta Parisera joan zen denboraldi baterako , Goupil & Cie ren egoitzak ezagutzera ; Vincent ez zen gogo onez joan Parisera eta han ez zuen tristura gainditu ; Paris en zuen helbidearen berri rik ez zien eman Vincentek gurasoei ( Van Gogh Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). Parisen egon zen urritik abendura. 1874ko Gabonak familiarekin pasa zituen Helvoirt en eta 1975 urteko urtarrilaren 2an Londonera itzuli zen, galeria berri batean lan egitera ; lehengo ostatu bera hartu zuen eta lehengo bizitza bakartu bera eman zuen . Marrazkiak egiteari utzi zion eta asko irakurtz en zuen. 1875eko otsailean (22) Londondik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ahal z uenean Jules Breton en La falaise bidaltzeko. Galeria prest z utela eta pintura eder batzuk bazituztela: Jules Dupré, Daubigny, Isräels, Mauve… Vincentek arte zaharraren erakusketa baten berri ematen z ion Theori ; erakusketa horretan Rembrandt, Ruysdaels, Rubens, Tiziano, Tintoretto, Van Dijck , Reynolds eta abar eraku sten zituzten. Vincentek marrazkiak egiten jarraitzen zuen. 1875eko apirilaren 18ko (25) gutunean marrazki txiki bat bidalt i zion Theori, gutuna ri atxikita ; etxejabearen 13 urteko alaba hil zen goizean egindako marrazkia zen. Bere bizitzan zehar Vincentek beti uztartu zituen marrazkiak, pintura eta literatura. Horrela, 1875ko maiatzaren 8an (26) Londondik Theori bidalitako gutunean Renan idazle, filosofari eta historiagile paristarraren pasarte bat ekartzen zuen gogora Vincente k; pasarte horretan zioen munduan ekiteko norbere buru arentzat hil egin behar d ela; pentsamendu baten misiolari bihurtzen den pertsonak bere pentsamenduaz at beste aberririk ez duela ; gizakia ez dagoela munduan zoriontsu izateko bakarrik edo ondradu izatek o soilki ; gizartearentzat gauza handiak egiteko dagoela munduan, nobleziara heltzeko eta gehiengoaren arruntkeria gainditzeko (Van Gogh Bonger, 1913) . Ernest Renan Londonen Vincentek ez zuen bere tristura gainditzen eta lana gogo txarrez egiten zuen edo alde batera uzten zuen. Martxoan Vincent saiatu zen Theo Hagatik Londonera eramaten, elkarrekin egotearren, baina ez zuen lortu. Londonen Vincent gaizki konpontzen zen Obach gerentearekin. Maiatzaren erdi aldera, Londongo sukurtsaleko zuzendaria haserretu egin zen eta Vincenti esan zioten Parisera transferituko zutela berehala, ardurako lanik ezin zitzaiolako eman (Naifeh eta White, 2011). Paris: 1875eko maiatzetik 1876ko martxora 1875eko maiatzaren 23an Goupil en Parisko egoitzara aldatu zuten Vincent, eta koadroen galeriako arduradun jarri zuten, aldaketa horrek amodiozko frustrazioak eragindako atsekabea ahantzaraziko zio la pentsatuz. Montmartren gela txiki bat hartu zuen, lagun ingeles batekin batera, eta han ematen zituen gauak. Magasin Goupil, place de l'Opéra, Paris Goupil almazena, Opera plaza, Paris 1875ko maiatzaren 31ko (27) gutunean Vincentek Theori esaten zion Corot en erakusketan The garden of olives eta Les Bûcheronnes ikusi zituela. Louvreko zein Luxenburgoko museoak ikusi zituela; zoragarriak iruditu zitzaizkiola Louvreko Ruysdaels en koadroak: Le Buisson, L’Estacade eta Le Coup de Soleil; Rembrandt en The Men of Emmaus eta The Philosophers ere bai. Jules Breton bere emaztearekin eta bi alabekin ikusi berria zuela eta haren Les Champs et la Mer liburua bidaliko ziola. Asko irakurtzen jarraitzen zuen Vincentek, baina lehen irakurtzen zituen autore batzuk (Renan, Michelet) baztertu egin zituen eta gauza bera egiteko esan zion Theori. Beste autore batzuk ( Hugo, Longfello w, Alfred de Musset) irakurtzen hasi zen garai horretan. I gandetan Louvre eta Luxenburgoko museoak bisitatzen zituen; t xundituta gelditzen zen XVII. mendeko Flandriako pinturarekin eta Camille Corot en lanekin. Jules Michelet en argazkia Bakardadeari ihes egiteko Kristorengana hurbildu zen Vincent; b ere aita asko miresten zuen eta hark bezala erlijioaren bidez kontsolatu nahi zuen jendea; Vincentek Theori abentura erromantikoak aholkatzen zizkion lehen , baina orain gomendatzen zion abentur en kontra bihotza babesteko eta igandero mezetara joateko. Erruduntasunaz obsesionatua zegoen Vincent eta Michelet ek sexualitatea burura ekartzen zion; horregatik, Micheleten liburuen ordez, Erdi Aro amaieratik zetorren Thomas Kenpisen Imitatio Christi et a San Pablo hartu zituen eredutzat; Jesusek gozatzen zuen Vincenten arima bakartia, porrotean eta arrakastan hark laguntzen zuen. Vincentek Imitatio Chisti ren kopiak bidali zizkien Theori, Will i eta Anari. Gainera, etxean lagun zuen Harry Gladwell ekin e re partekatu zituen bizipen erlijiosoak ; gauero Biblia ozenki irakurtzen zioten elkarri eta igandetan ahal zuten eliza guztietara joaten ziren, goizean goizetik iluntzera arte (Naifeh eta White, 2011). Ekainean Vincenti esan zioten Londonera ez zela itzuliko. Parisen ere ez zuen lanerako gogorik agertu. Lan berria ez zitzaion atsegingarria gertatu; b ezeroak ez zituen behar bezala zaintzen; zegokion lana egin ordez, bere ideiak bezeroei buruan sartzen saiatzen zen ; gainera, bezero batzuek bere onetik ateratzen zuten Vincent; goi klasemailakoak nekez eramaten zituen ; bezeroen aurrean kritikatzen zituen gustuko ez zituen grabatuak; l ankideak eta bezeroak kexatu egiten ziren. Parisen zehar etengabe ibiltzen hasi zen, museoak ikusi ordez, hilerriak bisitatzen (Naifeh eta White, 2011). 1875ko ekainaren 29an (29) Paristik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion litografia batzuk igortzen zizkiola aitari Helvoirt era bidaltzeko. Millet en marrazkien salmenta bat egin zela Drouot hotelaren hall ean; marrazki horien aurrean oinetako ak kentzeko beharra sentitu zuela , toki sakratuan zegoela pentsatuz. Ostatuetan hartu zituen gelak beti dekoratu izan zituen Vincentek, marrazkiz, pinturaz edo grabatuz. 1875ko uztailaren 6an (30) Theori idatzitako gutunean Vincentek zioen Montmartre n hartutako gela txikiak jardin txiki bat zuela, huntzaz eta mahatsondoz ho rnituta, eta hormetan koadro hauek zituela: Ruysdael en The Bush, Rembrandt en Bible Reading, De Champa igneren Portrait d’une dame, Millet en The Four Hours of the Day eta abar. Jacob Isaacksz van Ruisdael: The Bush. Louvreko Museoa, Paris. Harry Gladwell ekin harreman estua baldin bazuen ere, Vincente ez zuen ahanzten anaia Theo. 1875eko uztailaren 15 ean (31) Paristik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion osaba Cent berriro ere Parisen izan zela eta harekin sarritan egon zela ; galdetu ziola ea aukerarik bazegoen Theo Parisera ekartzeko, eta hasieran horretaz ezer nahi ez bazuen ere, gogoan hartuko zuela esan ziola. Esaten zion, baita ere, a ukerarik zuenean frantsesezko Biblia eta Imitation of Christ bidaliko zizkiola. Garai horre tan Etten era aldatu zuten Dorus, Vincenten aita. 1875ko abuztuaren 13an (33) Theori Paristik idatzitako gutunean Vincentek zioen pozik zegoela aitak Etten erako izendapena onartu zuelako. Theori esaten zion bera elizara joaten zela eta Theok ere joan egin beharko zukeela, igandero, sermoia oso ona ez izan arren. Vincentek elizan entzundako sermoiaren testua jartzen zion Theori eta hari bidaltzeko Rembrandt en Bib le Reading grabatuaren bila zebilela esaten zion . 1875eko irailaren 2 an (35) Paristik idatzitako gutunean Osaba Jan Carbentus en heriotza aipatzen zion Vincentek Theori eta azken igandean Louvren izan zela esaten zion; astebu ruetan Louvrera edo Luxenburgor a joaten zela esaten zion. Roos familiarentzat eta berari buruz galdetzen zion edonorentzat goraintziak ere bidaltzen zizkion . Vincentek izugarrizko pasioa zuen literaturar ako. London en hasi zen Michelet en liburuak irakurtzen ; baina, Parisen zegoela, Vincenten erlijio zaletasunak tupust egin zuen Michelet en liburue tarako zaletasunarekin. 1875eko irailaren 8ko (36a) gutunean Vincentek Theori esaten dio Michelet en libururik ez irakurtzeko, eta ezta beste libururik ere, Bibliatik at. Beste liburu en ordez B iblia irakurtzen zuen . 1875ko irailaren 25eko gutunean , garai horretako eskutitz gehienetan bezala, aipamen erlijiosoak egiten zituen Vincentek; gainera, Michelet en liburu guztiak deuseztatu behar zituela esaten zuen eta Theo k ere beste horrenbeste egin beharko zukeela. 1875ko urriaren 11ko gutunean (42), Vincentek Theori esan zion berak gela zeukan eraikuntza berean 18 urteko ingeles batek bere gela zeukala eta biek Goupil enean lan egiten zutela ; Londongo arte saltzaile baten semea ze la eta ordura arte ez zela etxetik kanpora inoiz bizi izan; goizero, arratsaldero eta gauero 4 6 ogi puska eta sagar eta udare ugari jaten zituela ; tolesgabea , bihotz onekoa eta langilea zela; g auero batera joaten zirela etxera , elkarrekin afaltzen zutela eta gero Biblia irakurtze n zutela ; goizetan bostak edo seiak aldean jaikitzen zela laguna eta bera esnatzen zuela ; gelan elkarrekin gosaldu eta bulegora 8etan sartzen zirela ; elkarrekin Luxenburgoko museoan izan zirela. Gero Theori galdetzen zion ea berak iradokita bezala Michelet , Renan eta abarren liburuak deuseztu zituen (Van Gogh Bonger, 1913) . GOUPIL & Cie ren egoitza Asnières en. H. DUTHEIL en grabatua, zurean. L'Illustration, 1572, 253 orrialdea, 1873 ko apirilaren 12an. Erlijio zaletasunak eramanda, Vincenten ikuspegia estutzen joan zen garai horretan. 1875eko urriaren 14 an Paristik idatzita ko gutunean (43) bere liburuak desegiteko esaten zion berriro ere Vincentek Theori, horrek atsedena emango ziolako. Baina, nolabaiteko anbibalentzia gordetzen zuen oraindik ere Vincentek, aldi berean esaten baitzion adimen estukoa ez izateko , ondo idatzitakoa irakurtzeko beldurrik ez izateko , argiari eta askatasunari begiratzeko. Askatasunaren eta erlijioaren arteko tirabira horretan, a itak Ikaroren istorioaz idatzi tako etortzen zitzaion burura: n orberak lortu nahi duena ezin dela egun batean lortu; pazientzia eduki behar zela; sinesten dutenek pr esarik ez dutela izaten. Vincentek pazientzia aldarrikatzen bazuen ere, ez zuen egonarri handirik agertzen Gabonen aurrean; ez zitzaizkion nahi orduko etorri urte horretako Gabonak, familiarekin elkartzeko irrikitan baitzegoen. 1875eko abenduaren 4 an Paris tik idatzita ko gutunean (46) Vincent Gabonak heltzeko desiratzen agertzen zen; Gladwell, lagun ingelesa ere egun batzuetarako Ingalaterrara j oango z ela esaten zuen. 1875eko abenduaren 9ko gutunean (47) Vincentek Theoren hankako istripua aipatzen zuen , bain a hamabost egun barru elkar ikusiko zutela esaten zion ; hotz handia egiten zuela, baina izotza desegiten hasia zela eta pozik zegoela. Horretan, heldu ziren Gabonak eta elkarrekin jaiak ospatzeko desirak itsututa, albora utzi zituen Vincentek bere lantokik o eginkizunak. Gabonetan ez zuen Paristik alde egiteko baimenik, baina Etten era joan zen, familiarekin elkartzera; Holandatik itzultzean Boussod jaunarekin (Goupil en suhia eta oinordekoa) elkarrizketa bat eduki zuen eta apirilaren 1ean lanetik kanporatzeko asmoa zutela esan zion. Jaurtikitze horren arrazoietako bat hau zen: Gabonetan baimenik gabe oporrak hartu zituel a Vincentek, juxtu galerietan jende gehien ibiltzen zen garaian. Vincentek inolako aitzakiarik gabe onartu zuen erabakia. 23 urterekin lanpostutik jaurtiki zuten eta horrek panorama iluna uzten zion, Vincenten aitak urtean irabazten zuena 820 florin inguru baitzen (Van Gogh Bonger, 1913). Goupil eko ugazab etako bat zen Boussod ekin izandako harremanaren berri ematen zion Vincentek Theori 1876ko urtarrilaren 10ean (50) idatzitako gutunean . Vincentek Boussod jaunari galdetu zion beste urte b ete lanean jarrai tuko zuen ala ez; Boussod ek Vincent behartu zuen onartzera apirilaren lehen egunean utziko zuela lana. Sagar heldua brisa arin batek botatzen duen moduan, bere kasuan ere halaxe zela: eginak zituela batere ongi ez zeuden gauzak eta ezer gutxi zuela esatek o. Ez zekiela zer egingo zuen, baina ausardia z jokatu behar zela. Tersteeg i emateko gertatuaren berri, baina besteei ez jakinarazteko. Lanik gabe gelditzekotan zen Vincent eta lagunak ere bizilekuz aldatzeko asmoaren berri eman zion. Horrela, 1876ko urtar rilean (52) Paristik idatzitako eskutitz batean Vincentek Theori esaten zion Gladwel gela uztekotan zela eta inprimategiko beste lankide batekin bizitze ra joango zela; p ena handia eman zion horrek Vincenti , baina hasia zegoen e gunkari ingelesetan lan eskaintzen iragarkiak ikusten eta laneskaerak egiten . Egoerarik zailenetan literaturara jotzen zuen Vincentek. 1876ko otsailaren 2an (53) Paristik idatzitako gutunean Andersen en What the Moon Saw eskatzen zion Vincentek Theori. Gainera, esaten zion ez z uela Ingalaterrako iragarkiei erantzunez egindako eskutitzen erantzunik. Egoera horretan zegoela, Londongo Goupil galeriako gerente zen Obach jaunari idatzi zion, hark gomendio edo erreferentzia idatzia egin ziezaion ; hark idatzi ma itagarri batekin erantzu n ziola esaten zuen. Parisko Goupil enpresan egindako azken egunetan Gladwell ek ordezkatu zuen Vincent bere lanpostuan. 1876ko martxoaren 23 an (57) Paristik Theori idatzitako gutunean Vincentek esaten zuen Gladwell ek bere lanpostua hartu zuela galerian. Lanik gabe geratzeak ez zuen indargabetu Vincenten arte zaletasuna. 1876ko martxoaren 28an (58) idatzi zion Paristik azken gutuna Vincentek Theori; eskutitz horretan Durand Ruel enean ikusitako pinturaz eta akuafortez hitz egiten zuen: Millet, Michel, Dupré eta Corot en koadroak. Egoerarik zailenetan artean eta literaturan babestu zen Vincent. Lanik gabe geratu zenean, gurasoek Etten era joateko esan zioten, baina Vincentek Ingalaterran lan eskaera batzuk eginak zituen eta Londonera itzultzea erabakia zuen . Martxoaren amaieran, Paristik irtetear zegoela, eskutitz bat heldu zitzaion Vincenti Ramsgate eko eskola batean lana zuela esanez ; 1876ko otsailaren 7an (54) Paristik idat zitako gutunean Vincentek Theori esaten zion lana eskatuz egindako eskutitz bati emandako erantzuna jaso zuela. Londonera joan baino lehen Etten en egun batzuk e man zituen, eta hango erretore etxearen eta elizaren marrazkia egin zuen (Naifeh eta White, 201 1). Ettengo erretore etxea eta eliza. Van Gogh, 1876an. Amsterdam, Rijksmuseum 1876ko apirilaren 4an (59) Ettendik ida tzi zion Vincentek Theori ; esaten zion, Paristik irten baino lehen Ram sgate ko William Stokes maisuaren gutuna jaso z uela eta bertan hilabeteko lana eskaintzen ziola , soldata rik gabe , mantenuaren eta ostat uaren truke. Hilabeteko froga horretan ikusiko zuela lanposturako egokia zen ala ez. Krisi erlijiosoa Ramsgate (1876ko apiriletik 1876ko ekainera ) Boussod ek berehala ikus i zuten Vincentek ez z ituela bere zereginak ongi betetzen. Enpresatik bota zuten eta lanik gabe geratu zen. Van Gogh ek 23 urterekin oraindik ez zekien zer nahi zuen; a rtesaltzaile lanetik bota zutenean, hainbat esperimentu egin zituen. Garai honetan fanatismo erlijiosoak hartua zeukan Vincenten burua: erlijioa hartu zuen sostengu bakartzat eta Bibliaren irakasle moduan ikusten zuen bere burua (Van Gogh Bonger, 1913). 1876ko apiriletik 1876ko abendura bitarte ko gutunak Ingalaterrako Ramsgate eta Isleworth etik idatzi zizkion Vincentek Theori. 1876ko apirilean Ingalaterra hegoaldeko kostaldeko Ramsgate eko eskola batean hasi zen lanean Vincent, soldata gabeko lan batean . Hasieran, hilabete bat egin zuen irakasle moduan Ramsgate en (Kent en), William Post Stokes ek zuzentzen zue n barnetegian, alokairuaren eta janariaren truke. Eskola horretan hamar eta hamalau urte arteko 24 haur zebiltzan (Uhde, 1991). Ramsgate etik 1876ko apirilaren 17an (60) gurasoei eta Theori idatzitako eskutitze tan Vincentek esaten zuen ongi heldu zela herri horretara, barnetegia itsas ertzean zegoela eta barnetegiko ha urrak 10 urtetik 14 urtera bitartekoak zirela. Stokes maixua oraindik oporretan zegoela eta hogeita hiru urteko semea k ordezkatzen zue la; Stokes anderea ikusi zuela afaritan. Leihoak itsasora ematen zuela eta afal ostean ibilaldi bat egin zutela itsas ertz etik. Portu bat zegoela itsasuntziz betea, harrizko espigoien artean. Gauean mutilekin elizara joan zirela. Mutilak zortzietan joan zirela ohera eta goizeko seietan jaiki tzen zirela. Beste irakasle laguntzaile bat ere bazegoe la, hamazazpi urtekoa . Stokes j auna ikusteko gogoz zegoela esaten zuen. Apirilaren 21e an Ramsgate etik idatzita ko gutunean (62) Vincentek Theori esaten zion Stokes itzuli zela ; pisu ertainekoa, burusoila eta biboteduna zela eta barnetegiko haurrek errespetatzen eta maite zutela. Etorri eta laster haurrekin kaniketan jolasten zebilela. Sarritan joaten zirela hondartzara eta goiz horretan hondarrezko gaztelu bat egin zutela. Ramsgatetik 1876ko maiatzaren 1ean (64) idatzitako gutune an, Vincentek Theori esaten zion ez, bezperan haizete bortitz bat ek jotzen zuen eta mutikoak ez zituzten atera, baina Vincentek baimena eskatu zuen ibilaldi txiki bat egiteko sei ikasle zaharrenekin. Frantsesa, alemana, diktaketa, errezitazioa eta matematikak irakasten zituzten eskola horretan. Eskola eman ondoren haurrak zaindu beha r zituen Vincentek . View of Royal Road, Ramsgate Vincent van Gogh , 1876. Otterlo: Rijksmuseum, Kröller Müller Bere bizitza osoan izan zuen Vincentek marrazkiak egiteko zaletasuna. 1876ko maiatzaren 31 n (67) Ramsgate etik idatzitako gutunean egoitzatik ikus ten zena (ekaitzak , etxe etako teilatuak, izarrak) deskribatzen zuen Vincentek eta eskolako leihotik ikusten ze n bistaren marrazki txiki bat bidali zion Theori . Eguraldi txarreko egunetan Stokes jauna aldarte txarrean egoten zela esaten zuen Vincentek, haurrek zarata asko ateratzen zutelako. Marrazkirako zuen joera bezain iraunkorra izan zen Vincentek ibiltzeko zue n zaletasuna. Egunez eta gauez, eguraldi on eta txarrarekin, soroetan janez, etxe publikoetan janez, oinetakoak puskatu arte eta aurpegia erre arte ibiltzen zen Vincent. Ramsgatetik 1876ko ekainaren 16 an (68) idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion Londonerako ibilaldia egin behar zuela , Gladwell eta beste lagun batzuk bisitatzera . 1876ko ekainaren 17 an (69) Welwyn etik idatzitako gutunean Londonerako bidaiaren berri eman zion Vincentek Theori . Rams gatetik irten eta, Cant erbury tik eta Chatham etik zehar Londonera heldu zen eta han bi egunez egon zen , bisitak egiten eta lan bila ; apaiza eta misiolariaren tarteko lan baten bila zebilen; gau bat Reid jaunaren etxean eman zuen eta bestea Gladwell en etxean. Gero Welwyn aldera joan zen arrebaren etxera (Naifeh eta White, 2011). Isleworth (1876ko ekainetik 1876ko abendura) Stokes jaunak Vincenti soldata txiki bat agindu zion, baina garaia heldu zenean ez zion ordaindu , ostatu arengatik eta janagatik bakarrik nahiko irakasle lor zitzakeela esanez (Naifeh eta White, 2011). Stokes en eskola ezer irabazten ez zuenez, Mr Thomas Slade Jones Agurgarriak zuzendutako eskola metodista ra (Jones Methodist School) irakas le moduan joatea erabaki zuen laster Vincentek . Thomas Slade Jones ek zuzentzen zuen eskola irakasle bila zebilen; ostatua, mantenua eta urteko 15 libera ordaintzen zituen. Van Gogh etxe horretara joan zen 1876ko uztailaren 3an. Goizez mutikoei irakasten zien eta arratsaldean Slade Jonesen seme alabak zaintzen zituen ; gauean mutikoak oheratzen zituen eta istorioak irakurtzen zizkien. Vincent kexatu egiten zen mutiko batzuk ipuina amaitu baino lehen lo hartzen zutelako. Eskola horretan alemana, frantsesa, geografia eta aritmetika irakasten ziren , baina, Vincenten lana London go ikasle gaixoak bisitatzea eta ikasleen gurasoei fakturak kobratzea zen , irakasle lana baino gehiago ; Slade Jones ek baimena eman zion Vincenti eginkizun erlijiosoetan denbora gehiago eta irakaskunt za akademikoan denbora gutxiago emateko. Etxera eskutitz malenkoniatsuak idazten zituen Vincentek eta g urasoak konturatzen ziren irakas le lanak ez zuela Vincent asebetetzen. Amak esaten zuen artearekin edo naturarekin lotutako zerbait ikasi beharko zukeela , baina erlijioari atxiki zitzaion eta erlijioaren bidez edertasunaren desira eta besteengatik bizitzeko irrika asebete nahi izan zituen. "Holme Court" etxea, Isleworth en. Vincent Van Gogh 1876an bizitako etxea 1876ko uztailaren 5ean (70) Theori Isleworth etik idatzitako gutunean apaiz eta eskola maixu edo tarteko ogibideren batekoa izateaz hitz egiten zuen Vincentek. Esaten zion Stokes jaunak soldata rik ez ziola ordaintzen , mantenu eta ostatuaren truke lan egingo zuten irakasleak bazituelako. Hampton Court en egon zela eta han Holbein, Rembrandt, Tiziano, Leonardo da Vinci eta Ruysdael en koadroak ikusi zituela. Hampton Courteko jardin ederrak eta gaztainondo eta ezkien abe nida luzeak ere ikusi zitue la. Hampton Court Palace Parisen bizikide eta lankide izan zuen Gladwell ekin harreman onean jarraitzen zuen Vincentek. 1876ko abuztuaren 18an (73) Isleworth etik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gladwell en hamazazpi urteko arreba zalditik erori eta hil egin zela eta hura bisitatzen izan zela. Eskolan goizero eta gauero Biblia irakurri, abestu eta errezatu egiten zutela. 1876ko a buztuaren 26an (74) Isleworth etik ida tzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Biblia egunero ikasten zutela eta horrek alaitasun sentimenduak ematen zizkiela ; esaten zuen egunero errezatzen ziotela Jainkoari eta oraindik ez zela trebatu hitzaldiak ematen, baina J aunaren laguntzaz lortuko z uela hobetzea. Gauean ipuinak kontatzen ari zen bitartean haur askok lo hartzen zutela, alde batetik, nekatuak zeudelako, eta bestetik, bere ingelesa halamoduzkoa zelako. Pipatik tabakoa erretzen zuela ere esaten z ion. Erlijio zaletasuna , arte zaletasuna eta ibiltzeko zaletasuna ederki konbinatzen zituen Vincentek. 1876ko urriaren 3 an Isleworth etik idatzita ko gutunean (75) Londonera bidaia luze bat egin zuela esaten zion Vincentek Theori. Ber etzako moduko lana portuko klerigoaren laguntzailea izatea zela, lan horretan hizkuntzak ezagutu behar zirelako, atzerritarren, marinelen eta gaixoen artean lan egiteko. Londonen hainbat lagun eta Goupil en galeria bisitatu zituen. 1876ko urriaren 7 an (76) Isleworth etik id atzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion Jones jaunak dei egin ziola galdetzeko ea Londonera joan nahi zuen harentzat diru piska bat biltzera. Gaixo egon zela eta Mr. Jones ek agindu ziola aurrerantzean ez zuela hainbeste irakatsi beharko, baina parr okian lan egin ahal izango zuela jendea bisitatuz eta haiekin hitz eginez (Van Gogh Bonger, 1913). Aitzakia handiaren beharrik ez zuen Vincentek familiartekoak ikustera joateko. 1876ko u rrian gurasoek idatzi zioten Vincenti Theo osasunez oso larri zegoela esanez. Vincentek Hagara joan nahi izan zuen hura bisitatzera eta Jones jaunari hiru egun eskatu zizkion horretarako , baina Slade Jones ek esan zion amari idazteko eta hark baimena ematen bazion, berak ere emango ziola. Vincentek gogo handia erakus ten zuen ama, aita eta Theo ikusteko ; baina, amak esan zion Gabonak arte itxoin behar zuela etxera itzultzeko (Naifeh eta White, 2011). Theo bisitatzera joan ez bazen ere, harekin harremanean egon zen Vincent, eta hura animatzen saiatu zen. 1876ko urriare n 24an idatzitako gutunean (78) Vincentek Theori esaten zion gaixotasuna ez del a zorigaitza , Jainkoak sostengatzen gaituenean ; gaixotasun egunetan sor daitezke elako bestela izaten ez ditugun ideia eta intentzio berriak eta Jainkoarengan sinesmen eta konfiantza indartsuag oa lor daiteke elako . Vincent ez zen inoiz izan hizlari ona, baina ahalegindu zen bere ideiak hedatzen. 1876ko u rriaren 29an eman zuen Vincentek lehen sermoia Richmond ko eliza metodistako pulpitotik. Isleworth etik 1876ko urriaren 31 n (79) igorritako gutunean Vincentek Theori esaten zion , azken igandean lehen sermoia egin zuela Jainkoaren etxean , eta esandakoaren kopia bat bidali zion; esaten zio n ebanjelioa predikatuko zuela, baina ebanjelioa predikatzeko, bihotzean sentitu behar zela ; esaten zion, baita ere, Gabonak heltzeko irrikitan z egoela, familiarekin elkartzeko . Garai horretan George Elliot en liburuak irakurri zituen Vincentek : langileen eta txiroen alde lan egi n behar zela esaten zuten liburu horiek ; horretarako, Londongo aldirieta ra misiolari moduan joatea pentsatu zuen; Ingalaterra mendebaldeko meatzarien lurraldeetara joatea eta Hego Ameriketara misiolari moduan joatea ere pentsatu zuen. Oso gogokoa zuen Vincentek garai horretan John Bunyan. John Bunyan en Erromesaren aurrerabidea liburuak zioen Christian izeneko erromesak etxea eta familia utzi eta ibilaldi arriskutsu bat has i zuela, bere bidean tentazioak, erotasuna eta hauskortasuna aurkituz ; ibilian zebilela hezur eta trapuzko gizona, judu alderraiaren moduan (Naifeh eta White, 2011). John Bunyan (1678, 1684, 1693) : Erromesaren aurrerabidea . Londongo Metropolitan Tabernacule n predikatzen zuen Charles Spurgeon ministro bap tistaren oratoriaren eragin nabaria izan zuen Vincentek; Spurgeon ek Jesus jartzen zuen maitasun baldintza gabearen eredu moduan (Sermoien apunteak: H. Spurgeon). Vincent e rlijioan zentratu zen eta Jainkoaren langile bihurtu nahi zuen; munduko tristura eta mina ezagutzeko Londongo auzo txiroak bisitatu zituen ; bakardadea eta nostalgia sentitzen zituen eta osasunaz arduratze ari utzi egin zion; gutxi jaten zuen, oinez ibilaldi luzeak egiten zituen eta asko erretzen zuen ; gainera, arteaz interesaturik jarraitzen zuen . Charles H. Spurgeon Garai horretan Kenpis eko Tomas zuen autore gogokoenetako a Vincentek; haren arabera, aurrerapen espiritualerako beharrezkoa zen norbera erbesteratzea edo mundu honetan norbere burua erromes moduan ikustea. Isleworth etik azaroaren 10eko gutunean (80) Kempis eko Tomasen Kristoren imitazioa eskuratu eta irakurtzeko esaten zion Vincentek Theori, argi asko ematen zuelako. Kenpiseko Tomasen Kristok zioen pertsonen penitentzia ekintzak alaitasun bihurtuko zirela (Naifeh eta White, 2011). Vincentek garai horretan elizarekin lotutako lanp osturen bat lortu nahi zuen. Gabonetan gurasoen etxera itzuli zen eta Isleworth era berriro ez itzultzea erabaki zuen (Van Gogh Bonger, 1913). Dordrecht (1877ko urtarril aren 21etik 1877ko apiril aren 30era ) Vincentek o sasun mental eta fisiko eskasa zuen eta Isleworth en egiten ari zena ri etorkizun gutxi ikusten zion . 1876ko Gabonetan Holandara itzuli zen ean, g urasoek gomendat u zioten Londonera ez itzultzeko. Abenduaren 21ean Etten era heldu zenean, gurasoen barkamen bila joan zen Vincent, baina ez zuen harrera oso ona izan; Vincenten gurasoak kezkaturik zeuden, etorkizunik gabeko lan batetik etorkizun gutxiagoko beste batera aldatzen zelako; benetako predikari izan behar bazuen, hartarako prestatu behar zuela pentsatzen zuten; baina, aita Dorus ek esan zion gizon zintzoa eta bertutetsua izan zitekeela edozein profesiotakoa izanda ere. Egoera horretatik irteteko, o saba Centek lana aurkitu zion Vincenti Dordrecht eko Blussé & Van Braa m liburudendan. Etten dik 1876ko abendua ren 31 n (83) idatzitako gutunean Vincentek Theori esat en zion egun batzuk lehenago Braat Jauna Dordrecht etik etorri zela osaba Cent bisitatzera eta Vincenti buruz hitz egin zutela, Braat en negozioan lanposturik izango ote zuen aztertzeko. Urteberriaren ondoren froga egitekotan gelditu zen Vincent ; lan horretan onartua izanez gero, haurrei irakasten jardun ordez, liburuak sal tzen jardungo zen. Obligazioaren zentzuak behartuta, Blussé & Van Braam liburudendan hasi zen lanean Vincent , Dordrecht eko azoka merkatuan. Eskutitz luze bat idatzi zion Slade Jones esi esanez ez zela Isleworth era itzuliko. 1877ko urtarrilaren 21etik 1877ko apirilaren 30era bitarteko gutuna k Dordrecht etik idatzi zizkion Vincentek Theori. Blussé & Van Braam liburudendan oso okupatua egon zen Vincent . 1877ko urtarrilaren 21ean (84) Dordrecht etik idatzi tako gutunean Vincentek Theori esa ten zion goizeko zortzietatik gaueko ordubatera egiten zuela lan liburudendan , eta Etten era otsailaren 11n joa tea espero zuela, aitaren urtebetetzea ospatzera. Aitari Georges Eliot en Scenes from Clerical Life eman nahi ziola. Jones jaunari eta haren emazteari idatzi ziela esanez ez zela berriro lanera itzuliko. Blussé & Van Braam, c. 1875. Image database Regional Archives Dordrecht Rijkens labore saleroslearen etxean bizi izan zen Dordrecht en, eta irakasle izateko ziurtagiria ateratzen ari zen Görlitz izeneko gazte batekin gela partekatzen zuen . Berriro ere Vincent erlijio gaietan murgildu zen ; hainbesteraino, ezen erlijioan gehiegi zentratua zegoela esaten baitzuen Braat ek; lanean ari zela Bibliako pasarte luzeak nederlanderaz kopiatzen jarduten zen eta gero frantsesera, alemanera eta ingelesera itzultzen zituen, lau zutabetan . Liburudendako lana ez zitzaion interes atzen, lankideekin ez zen ongi konpontzen eta bezeroak ez zituen arretaz zaintzen; bere ustez, Ebanjelioa predikatzea zen egin zezakeen gauza interesgarri bakarra. Theok Vincentegatik esaten zuen erlijioak aspergarri eta tratagaitz bihurtu zuela (Van Gogh Bonger, 1913). Dordrecht en lagun bakarra Görlitz zuen eta harekin izandako elkarrizketek erlijio bokazioa sakontzera eraman zuten Vincent ; laster l ehengo ohituretara itzuli zen Vincent eta bakar rik gelditu zen ; osasuna ez zuen batere zaintzen: gutxi jaten zuen, asko erretzen zuen , egunez ibilaldi luze eta bakartiak egiten zituen eta gauez irakurri egiten zuen. Etxejabeak ez zion gauean gastatutako olioa ordaindu nahi izaten eta Vincentek kandelak erosten zituen, baina horrek ere izutu egiten zuen etxe jabea , etxeari su emango ziolakoan . Liburudendan ezin zuten bezeroekin bakarrik utzi. Vincent ez zen saiatzen liburudendako lanean; predikari izatea beste ametsik ez zeukan. Egunero hainbat elizetara joaten zen: Holandako eliza erref orma tura, antzinako eli z erromatarrera. Bibliako ilustrazioak paretetan jartzen zituen (Naifeh eta White, 2011). Holandan uholdeak gertatzea ez zen batere harritzekoa. 1877ko otsailaren 78an (85) Dordrecht tik idatzitako gutunean azken astean gertatutako uholde baten berri ematen zion Vincentek Theori . Goizeko hiruretan gertatu ze la eta Braat jaunak papera gordetzen zuen tokian ere sartu zela ura eta kalte handiak eragin zituela. Egun eta erdiz jende guztia beheko solairu etatik go iko solairuetara gauzak jasotzen jardun zela esaten zion; Vincent pozik jardun ze la lan horretan. Theori idatzitako eskutitzetan lan kontuak baino gehiago aipatzen zituen erlijio kontuak. 1877ko martxoaren 22an (89) Dordrecht etik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten z ion Van Gogh tarren familia kristau familia bat zela eta familia horretako belaunaldi guztietan egon zela ebanjelioaren predikariren bat ; eta galdetzen zuen ea zergatik or duan ere familiako kideren bat ministerio horretara deitua ez zen izango ; gero esaten zuen bere desira sutsua zela aitaren eta aitonaren espir itua bere baitan bizitzea. Langile kristau bihurtu nahi zue la. Parisen bezala, elizak bisitatzen ematen zuen igandea, bain a ez zuen bereizketarik egiten luterotarren eta e rreforma tuen artean, katolikoen eta protestanteen artean ; izan ere, Vincentek zioen Jainkoa eliza guztietan zegoela. Vincentek bere aita ren moduan erretore edo artzain izatea erabaki zuen eta aitarengana inoiz baino gehiago hurbildu zen Dordrecht en zegoen garai ho rretan; gurasoek artearen negozioan sartu nahi zuten, baina berak aitaren bidea jarraitu nahi zuen. Familiak ez zuen begi onez ikusten Vincenten erlijiorako joera berria ; izan ere, gurasoen iritziz, erlijio gizon izateko presta tzeko urte asko behar baitziren . Dordrecht en agertzen zuen portaera bitxiaren aurrean, osaba Cor eta Vincent Amsterdamen elkartzea proposatu zuen Dorusek. Amsterdam en zegoen osaba J an almirante orde a ere. Horregatik, Dorus ek osaba Johannes Stricker maisuari, amaren aldetiko izebaren (Catrina Gerardina Carbentus) senarrari, esan zion iker zezala zer egin behar zuen Vincentek unibertsitateko azterketa prestatzeko . Osaba Jan almirante orde ak gela bat eskaini zion bere etxean ; bakarrik bizi zen osaba, ha ren haurra k haziak zire lako eta alargundua zegoe lako. Cent osabak uko egin zion Vincenti laguntzeari . Osaba Cor, berriz, diruz laguntzeko prest zegoen eta haren arte galerian pinturak ikus zitzakeen (Van Gogh Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). 1877ko m aiatzean Amsterdam era joan zen Vincent , Teologia fakultaterako sarrera prestatzera. “Cor” van Gogh (Amsterdam, Van Gogh Museum / Vincent van Gogh Foundation) Amsterdam (1877ko maiatzetik 1878ko maiatzera) Aitarekin horretaz hitz egin ondoren, maiatzaren 9an Amsterdamera joan zen Vincent . Aitaren moduan predika ri izan nahi zuen eta horretarako Amsterdam eko teologia fakultatean ikasi behar zuen; horregatik, unibertsitate ra sartzeko estatuko azterketa rako prestatzen hasi zen; h orretarako pare bat urte tan prestakuntza ikasketak egin behar zituen. O ndoren, zazpi urteko i kasketak egin beharko zituen. A smo horrekin, gogor heldu zien ikasketei: goizean goiz hasten zen latina eta grekoa ikasten , eta gauean berandu ra arte jarraitzen zuen algebra eta matematikarekin (Van Gogh Bonger, 1913). Amsterdamgo egonaldian Stricker , Jan eta Cor osabekin harreman handia izan zuen Vincentek; o saba Ja nekin (Johannes Vam Gogh ekin) bizi izan zen (Uhde, 1991) ; Holandar itsas armada ko almirante orde a zen Ja n; haren etxetik Amsterdam eko portua ikus z itekeen . 1865 eta 1876 urteen artean eraiki zen Ipar Itsasoko kanala; Amsterdam Ipar Itsasoarekin lotzen d uen kanala . XIII. mendean lehen presa egin zutenetik, borroka asko egin behar izan zuten Amsterdam eraikitzeko (Naifeh eta White, 2011). Johannes van Gogh almiranteordea 1877ko maiatzaren 9tik 1878ko uztailera bitarteko gutuna k Amsterdam etik idatzi zizkion Vincentek Theori. Amsterdam en apaiz izateko ikasketak egin nahi z ituen Vincentek ; baina, aurrez unibertsitatera sartzeko azterketa gainditu behar zuen ; azterketa horretan, latina eta grekoa ere sartzen ziren ; baina, azterketa hori prestatu beharrak ez zizkion beste zaletasunak (artea, irakurketa eta ibiltzea) ahantzarazten. 1877ko maiatzaren 19an (95) Theori idatzitako gutunean Vincentek zioen berari lati neko eta grekoko liburuak lortzen zizkion liburu saltzaile judu ak merke saltzen zituela artelaminak eta berak batzuk hartu zituela bere gela adornatzeko, ideia eta pentsamendu berriak edukitzeko. Juduak gauza politagoak ere bazituela, baina berak ezin zit uela erosi. Egunero ibilaldi luze bat egiten zuela. Egun horietan Streck fussen Universal History irakurtzen hasi zela. Osaba Stricker ekin ere harreman handia izan zuen Amsterdam en. Striker Vincenten amaren ahizparekin ezkondua zegoen eta teologoa zen. 1877ko maiatzaren 28an Theori idatzitako gutunean Vincentek zioen osaba Stricker enean izan zela eta haren estudioan Kalbinoren erretratu bat zegoela, Ary Scheffer ek egina . Stricker ek latina eta grekoa irakasteko tutore on bat bilatu zion Vincenti: Mendes da Costa doktorea. Vincenten ikasketak gidatzek o prest agertu zen doktorea . Vincentek pentsatzen zuen aita pozik egongo zela semea latina ikasteko egiten ari zen ahalegina k ikusita ; baina, Vincenten saiaera honek ez zuen arrakastarik eduki, Latina eta Grekoa ikasteko zailtasunak baitzituen. 15 hilabete horretan jardun eta gero, utzi egin zituen ikasketak. Mendes da Costa Garai horretako Vincenten eskutitzetan erlijio gaiak ziren nagusi e ta Strickerrekin harreman handia zuen. Astean behin, igandetan, uzten zituen albora ikasketak, elizetako sermoiak entzuteko. Igandero lau elizetara joaten zen, sermoi asko entzuten zituen eta apaizak bisitatu ere bai. 1877ko maiatzaren 21ean (96) Amsterdam etik Theori bidalitako gutunean Vincentek zioen aurreko egunean goizeko lehen orduan sermoi bat entzun zuela ; gainera, bezperako egunean osaba Stricker i entzundako sermoiaz eta egun horretan entzungo zionaz idazten zuen Vincentek . Maiatzaren 22k o gutunean (96) esaten zuen lan asko zeukala goiz horretan ; lana gero eta zailagoa zela, baina itxaropen sendoa zuela arrakasta lortzeko ; ikaste n saiatzen bazen ikasteko ohitura eskuratuko zuela ; Biblia ikasten hasia zela, baina gauean lanak amaitutakoan e do goizea n egiten zuela hori , bere eginkizuna beste ikasketak egitea zelako. Osaba Strickerren sermoiak sarritan entzuten zituen, haren etxean sarritan kafea hartzen zuen . 1877ko maiatzaren 28 an (97) Amsterdam etik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion goizean osaba Strickerren estudioan egon zela; gela ederra ze ukala hark , Kalbinoren irudi batekin. Vincentek sarri izaten zituen aldartearen beheraldiak eta Theok ere bai. 1977ko maiatzaren 30 ean (98) Amsterdametik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion haren eskutitzeko esaldi batek hunkitu zuela: “Edozer gauzatatik urrun egotea desiratzen dut; guztiaren kausa naiz ni, eta tristura bakarrik ekartzen diet denei; neuk bakarrik ekarri dut miseria hau guztia neuretzat et a besteentzat”. Vincentek esaten zuen Theoren hitz horiek hunkitu zutela, bere kontzientzian ere sentimendu berberak zituelako, ez gehiago eta ez gutxiago. Erlijio zaletasunak eta arte zaletasunak Amsterdam eko elizetara eramaten zuten Vincent. 1877ko u ztailaren 9 an (101) Amsterdametik idatzitako gutunean Vincentek zioen eliza dotore ak zeudela Amsterdam en, Osaba Stricker en sermoiak sarritan entzuten z ituela ; sermoi beroak eta sentimenduz beteak zirela eta Laurillard apaiza ren sermoiak hiru aldiz entzun z ituela. Vincent ongi konpontzen zen latineko eta grekoko irakaslearekin; hasiera batean saiatu zen hizkuntza horiek ikasten. 1877ko uztailaren 27an (103) Amsterdametik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Leydenko Unibertsitatean sarr era azterketa gainditu zuen batekin egon zela eta hark esan ziola ez zela azterketa erraza. Kemena izan behar zuela eta Jainkoaren laguntzaz azterketa gaindituko zuela. Mendesek azterketa gainditzeko itxaropena eman ziola . Osaba Stricker begirunez eta mire spenez tratatu zuen Vincentek Amsterdam en egon zen bolada horretan. 1877ko a buztu aren 3 an (104) Amsterdametik idatzitako gutunean Vincentek zioen sarritan bi sitatzen z uela osaba Stric kerren estudioa ; Stricker oso argia zela , liburu ugari z ituela eta bere lana eta ogibidea benetan maite zituela . Unibertsitaterako sarrera pre statzen ari bazen ere, latinak eta grekoak baino gehiago motibat zen zuten Vincent osaba S tricker en sermoiek eta harekin izandako elkarrizketek. 1877ko a buztuaren 5e an (105) Amsterdametik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion elizetara joaten, idazten eta ikasten pasatu zuela igandea ; ez zela Baarn era joan, horretarako dirua osaba Strickerri eskatu beharko ziolako. Aitak utzi zio la dirua Strickerri, Vincent ek behar zuenerako , baina ahal zen gutxiena erabiliko zuela diru hori. O saba Stricker ek Palestinako geografiari buruzko liburu bat eman ziola, bi kopia zituelako. Osaba S tricker Oso eskutitz luzeak idazten zizkion Vincentek Theori garai horretan, eta oso maiz idazten zituen gutuna k. 1877ko abuztuaren 18an (106) Amsterdametik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion konposizio bat idatzi zuela parabolak, mirariak eta abar ordenan jarriz; gauza bera egiten ari zela frantsesez eta ingelesez eta espero zuela geroago gauza bera egin ahal izango zuela latinez eta grekoz ere. Egunez latina eta grekoa eta gauez literatura erlijiosoa. Hori zen Vincentek garai horretan zera man dinamika. 1877ko irailaren 4ko gutunean (108) Vincentek Theori esaten zion Helvoirt era joan zela osaba Jan aste beterako eta etxean isiltasun handia zegoela ; egunero zuela klasea eta prestatu egin beharra zuela ; Kenpisko Tomasen Kristoren Imitazioa ( De Imitatione Christi) liburua, osaba C orek utzitakoa, kopiatzen ari zela; gauetan egiten zuela lan hori eta ia amaitua z uela. Bossuet en Oraisons Funèbres erosi zuela. Laster hasi zen Vincent latineko eta grekoko ikasketez aspertzen ; ez zitzaion gustatzen gramatika ikasi eta ariketak egitea ; gero eta ibilaldi luzeagoak egiten hasi zen; gurasoei eta Theori gero eta sarriagotan idazten hasi zen (Naifeh eta White, 2011) ; osaba Jan en etxean gero eta portaera bitxiagoa eta bakartiago zuen ; osabak galarazi egin zion gauean hain berandura arte oheratu gabe gelditzea. 1877ko urriaren 30eko gutunean (112) Latina eta Grekoa ikastea zaila zela esaten zion Vincentek Theori, baina zoriontsu egiten zuela beti amestu izan z ituen ikaskete tan jarduteak . Esaten zion e zin zela egon ga uean berandu arte lotara joan gabe, osabak galaraz ten ziolako , baina Rembrandt en akuafortearen azpiko leienda zetorkiola burura : “In medio noctis vim suam lux exterit” [ “argiak bere distira barreiatzen du gauerdian ”]. Saiatzen zen Vincent bere burua suspertzen . 1877ko azaroaren 19ko gutunean (113) Vincentek esaten zuen unibertsitatera sartzeko azterketa ren oinarrizko gaiak Latina, Grekoa, Aljebra eta Matematika zirela , baina historia, geografia eta gramatika ere ikasi behar zirela ; gutxienez bi urte beharko zituela horretarako. Algebra eta matematikako irakasle baten bila ibili zela eta Mendesen lehengusu bat aurkitu zuela, juduen eskola batean irakasten zuena. Vincenten g urasoek zalantzak zituzten semea ikasketa horie tan irauteko gai izango ote zen; izan ere, inoiz ez zuen ikasketa arauturik egin eta 24 urte zituen . Vincenti lan praktikoa interesatzen zitzaion ; ebanjelista bihurtu nahi zuen eta horretarako ez zuen latinaren eta grekoaren beharrik . Mendes Costak berehal a ikusi zuen Vincentek ez zuela ikasketarik egingo, ez zela gai buruan zituen ikasketa horiek egiteko . Hala ere, ez zituen ikasketak bat batean utzi. 1878ko urtarrilaren 9 an (117) Theori idatzitako gutunean , opor ond orenean berriro ikasgaiak hasi z ituela esaten zuen Vincentek . Ikasketa lana g oizean goiz hasi eta gauean berandu bukatuz gero, urriko azterketa k gainditu ahal izango zituela pentsatzen zuen ; egun horietan hotz handia egiten zuela eta goiz horretan dena elurrez estalia zegoe la; osaba Co rek galdetu ziola ea ez zuen erakarpenik sentitzen emakume edo neska politenganako eta berak erantzu n ziola erakarpen gehiago sentitzen zuela pertsona itsusi, zahar eta behartsuenganako, esperientzia eta sofrikario bidez adimena edo arima irabazi zutenenga nako. 1878ko otsailean aitak bisitatu zuen; ordurako Vincentek bazekien bere ikasketetan ez zuela aurrera egingo; handik aurrera langileen eta behartsuen alde jartzen hasi zen; hitzetan baino gehiago ekintza onetan zentratzen zen; sermoien aurrean, ekintza k hobesten zituen; nekazariak eta langileak imitatu behar zirela zioen (Naifeh eta White, 2011). Vincent saiatu zen juduak kristautasunera erakartzen ere, kristau bihurtu zen Adler juduaren babesean. 1878ko otsailaren 17an hasi zen Adlerren Sunday School en bidez juduen auzoetan predikatzen. Martxoaren hasieran katekista izateko konbentzitua zegoen; baina, Dorusek pentsatzen zuen katekista izatetik ezin zitekeela ogirik irabazi; izan ere, lan erlijiosoaren beheneko mailan zegoen katekista izatea; Dorusek es kutitz zorrotz batean Vincenti agindu zion Adlerren Sunday School uzteko. Apiril hasieran Theo Amsterdam era joan zen Vincentekin egotera eta eztabaida gogorra izan zuten bi anaiek ; Vincentek Adler en Sunday School eko lana defendatu zuen. Theorekin egot eko gogo sutsua agertzen zuen Vincentek eta asko eskertzen zituen hark bidalitako gutuna k. 1878ko apirilaren 3an (121) Amsterdametik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion apaiza on bat bihurtu behar zuela, gauza zuzenak esate ko gai zena; prestak untza luze a eta sendoki finkaturiko konbikzioak eduki behar zirela , zerbaitetaz besteei hitz egiten hasi aurretik ; benetan bizitzen saiatuz gero, gauzak ongi joango zirela, nahiz eta esperientzia mingarriak jasan eta huts uneak izan ; hobe zela espiritualitate handikoa izatea, hutsegiteak egin arren, adimen estuko a eta zuhurregia izatea baino ; Michelet en liburu ak hunkigarriak baziren , bihotzetik eta adimenaren sinpletasunetik idatziak zirelako zela. Erlijioari ez ezik, Vincentek ordu asko eman z izkion garai horretan irakurtzeari, museoak ikusteari, marrazkigintzari. 1878ko maiatzean (122) Amsterdam etik Theori idatzitako gutunean , sei haurren aita zen elizgizon bat hil zela esaten zuen Vincentek ; osaba Striker ek oso ondo ezagutzen zue la hildako apaiza eta haren hiletan egindako sermoia sentimenduz betea izan ze la. Mapak egiteko joera beti izan zuen Vincentek eta Amsterdam en zegoen bitartean mapa asko egin zituen. Osaben bidaiek jakinmina pizten zioten eta Lurralde Santuko mapa bat ere egin zuen, Stricker osabak utzitako Palestinako Geografiari buruzko liburutik abi atuta. Osaba Strickerrek alaba bat zuen Cornelia Vos izenekoa, baina Kee deitzen ziotena; predikari izateko ikasten zuen Cristofel izeneko senarrarekin eta lau urteko haurrarekin bizi zen; Vincenten iritziz elkar asko maite zuten Kee k eta Cristofelek. Gerora, Kee alargun geldituko zen eta Vincent hartaz maiteminduko zen. Mendesek Strickerri esan zion Vincentek zailtasunak zituela grekoa ikasteko; baina, Stricker eta Dorusek erabaki zuten beste ahalegin bat egin behar zuela; Vincentek ahalegintzen jarraitu zuen: gauean berandura arte esna gelditzen zen, pipa tabako izugarri errez eta kafe ugari hartuz. Kee Vos Stricker Theo garai horretan behe mailako emakume batez maitemindu zen , eta ez dakigu ziur emakume hori haurdun utzi ote zuen ala ez ; Theok g urasoei proposatu zien emakume horrekin ezkontzea ; baina, g urasoek ez z uten harreman hori begi onez ikusten eta Theok emakumearekiko harremana hautsi egin zuen ; Vincent Theo kontsolatzen saiatu zen (Naifeh eta White, 2011) . Theok ere Goupil utzi et a artista izateko asmoa agertu zuen. Dorusek esan zion itxoiteko elkarrekin hitz egin arte, eta Theok berehala egin zuen atzera; baina, erabaki hori hartuta gero ere, Vincentek oraindik desira hori betearaztera bultzatzen zuen Theo. Vincentek etengabe hara ntzhonantz ibili beharra zeukan, egonezinean, besteekin harremanik izan gabe; ez zegoen pozik bere buruaz, buruko min handiak izaten zituen eta bere buruaz beste egitea ere pentsatu zuen; ikasketez nekatu egin zen, batez ere grekoaz. Vincentek errealitate alternatibo bat eraiki beharra zuen, artearen bidetik edo erlijioaren bidetik. Arteak munduari ihes egiten eta mundua berrantolatzen lagundu zion Vincenti; edozein tokitan zegoela ere, irudiz betetzen zuen bakardadea; kaiatik zehar egiten zituen ibilaldie tan pintatzeko gaiak ikusten zituen edonon. Arte aldizkariak ikusten hasi zen. Jainkoa naturaren bidez eta artisten bidez ezagu zitekeela pentsatzen zuen; erlijioak eta arteak jendea kontsolatu eta iluntasuna argitu zezaketela; Jainkoa ezagutzeko bidea nat uran edertasuna aurkitzea zela eta Jainkoaren bitartekari onenak idazleak, musikariak eta pintoreak zirela pentsatzen zuen. Edertasunaren erlijioa honako hau zen: Jainkoa natura da, Jainkoaren maitasuna izarren bidez heltzen zaigu, natura edertasuna da, ar tistak predikariak dira eta gau izartsua gure erredentzioaren seinale da (Naifeh eta White, 2011). Ekainaren hasieran Vincentek idatzi zuen katekista izaten jarraituko zuela eta ikasketak beranduagora arte utziko zituela; aita saiatu zen Vincenti lanen ba t bilatzen, baina semeak ez zuen onartu; gero, uztailaren 5ean kolpetik etxean agertu zen Vincent. Amsterdamen bizi zen garaiko Vincent Van Gogh en memoria pertsonalak, M. B. Mendes da Costa Doktoreak 1910eko azaroaren 30ean idatziak: 1977 urtean Stricker predikari trebeak Mendes i eskatu zion ea latineko eta grekoko ikasgaiak emango zizkion Vincenti, Ettengo apaizaren semeari. Aurrez jakinarazi zioten ez zela pertsona arrunta; portaera bitxia zela harena. Strickerrek maitasunez hitz egin zion Mend esi, bai Vincentez, bai haren gurasoez. Mendesek oroitzapen ona zeukan Vincentekin izan zuen lehen harremanaz; berehala irabazi zuen Vincenten konfiantza eta laguntasuna. Ikasketetan hasieran aurrera egin zuen Vincentek: latin errazean idazten zuten autore en testuak berehala itzultzen zituen; Thomas Kempis jatorrizko hizkuntza irakurtzen ere hasi zen; matematiketan ere ongi hasi zen; baina, berehala, grekoko aditzak zailak gertatzen hasi zitzaizkion; Mendesi galdetzen zion ea hori ikastea beharrezkoa zen be rak egin nahi zuena egiteko; askotan errepikatu zion Vincentek Mendesi Kenpis ko Thomasen liburuaren edo Bibliaren itzulpena garrantzitsuagoa zela beretzat. Garai horretan bere burua zigortzen hasi zen Vincent: bizkarra makilaz astintzen edo kanpoan lo egi ten. Vincentek interes handia jartzen zuen Mendesen anaia gormutuarengan edo oso ondo tratatzen zuen erdi atzeratua eta pixka bat deformatua zen Mendesen izeba bat. Vincentekin izan zuen harremanari esker, Mendesek ikusi zuen hura ez zela inoiz gai izango unibertsitaterako sarrera azterketa gainditzeko. Mendesek berehala abixatu zion Strickerri ikasketa geldiarazteko. Etten (1878ko uztailetik 1878ko abuztura) Amsterdam eko ikasketak utzi ondoren, 1878ko uztailean , Etten era itzuli zen Vincent ; gurasoak la saitze n saiatu zen , oso kezkatuak baitzeuden haren etorkizuna zela eta. Vincentek ez zuen albora utzi bere asmoa : Ebanjelioaren bidez behartsuei laguntza ematekoa. Dorusek lagundu zion Vincenti Bruselako eskola ebanjelikoarekin elkarrizketa bat egiten . 1878ko uztailaren 22 ko gutuna (123) Ettendik idatzi zion Vincentek Theori ; aurreko astean Isleworth eko Jones jaunarekin Bruselan izan zela eta hango predikari kurtsoa Holanda koa baino laburragoa eta merkeagoa zela esaten zion ; prestakuntza eskola flamendarra ikusi zutela eta han hiru urtekoak zirela ikasketak; aldiz, Holandan gutxienez sei urte irauten zutela ; gainera, Bruselan ebanjelista plaza lortzeko ez zegoela kurtsoa amaitu beharrik; eskatzen zena jendeari hitzaldi erakarg arriak emateko gaitasuna zela; antzinako hizkuntz ak eta teologia ikastea k ez zuela hainbeste ko garrantzirik ; gehiago baloratzen zutela lan praktikorako gaitasuna eta bihotzetik datorren sinismena; jendeari serio ski eta sentimenduarekin hitz egiten ikasi be har zela; Bruselakoek Vincent hara joatea nahi zutela, baina gastuak ekidin behar zirenez, Etten en zegoela, aurretiko prestakuntza lana egiten; apaizekin egoten zela, elkar hobeto ezagutzeko. Brusela eta Borinage Hilabete Etten en eman ondoren, 1878ko abuztuan Bruselako ebanjelisten prestakuntza eskolan ( predikari laikoen prestakuntzarako eskolan ) matrikulatu zen Vincent (Wallace, 1969) ; 1878ko abuztuaren hasiera n (124) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Pietersen erreberendoaren postala jaso zue la, esanez abuztu erdian Bruselasa joan beharko zuela ; baina bidaia pixka bat atzeratzekotan geldi tu zire la Vincent eta bere aita. Esaten zion baita ere marrazki txiki bat egin zuela arkatzez eta tintaz ; soroak politak zeudela esaten zion; garia biltzen ari zirela. Linterna txiki baten argitan ari zela idazten eta kandela laburregi geratzen ari zitzaio la. Urria n amaitu zuen Laekengo eskola ebanjelikoan egindako hiru hilabeteko proba aldia. 1878ko azaroaren 15ean (126) Laekendik idatzitako gutunean Vincentek Theori “Au Charbonnage” izeneko marrazkia bidaki zion. Errepide ondoan zegoen etxe txiki hori, bere ikatz estalgunearekin. Langileak horra etortzen ziren ogia jatera eta garagardoa edatera bazkalorduan. Au Charbonnage, Vincent Van Gogh, 1878, Brusela, Van Gogh Museum, Amsterdam, Netherlands Azaroan Vincentek ez zuen gainditu Ebanjelizazio Batzordearen aurrean egindako azterketa eta porrot handitzat hartu zuen hori . Garai horretan bere burua zigortzen zuen, gauetan egurrezko taula baten gainean lo eginez, estalkirik gabe; jateari eta lo egiteari utzi zion eta asko argaldu zen (Wilkie, 1990) ; etxejabeak Vincenten familiari idatzi zion , etxera eramateko esanez ; baina, aita Vincent etxera eramateko haren bila etorri baino lehen, Vincent Borinage eko meategi eskualdera joan zen (Van Gogh Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011) . Vincent Ingalaterra n egon zenean, meatzarien artean ebanjelista moduan lan egin nahi izan zuen, baina esan zioten hogeita bost urte bete bitartean ezin zuela hori egin; orain Beljika hegoaldean, Mons en mendebalean, Borinage izeneko lurralde batean, lurrazpian hirurehun metr otara lan egiten zuten meatzarien artean predikatu nahi zuen Vincentek; lurralde horretako meatzariek igandetan bakarrik ikusten zuten eguzkia; tunel estuetan, argi txikiarekin, erabat makurtuta eta batzuetan arrastaka lan egiten zuten, arrisku ugariren ar tean. Borinage n elkarte protestante txiki ugari zegoen eta Vincentek ebanjelista moduan lana egin nahi zuen, txiroei ebanjelioa predikat uz eta eskolan iraka tsiz. Vincentek Van der Haegen saltzailearen etxean hartu zuen ostatu, hilean 30 frankoren truke ; Van der Haegen en haurrei irakasten zien gauean , behartsuak bisitatzen zituen eta Bibliako ikasgaiak ematen zituen. Petit Wasmes (1878ko abendutik 1879ko ekainera) Bruselako eskola ebanjelikoan misiolari lana egiteko prestatu zen Vincent . Eskola horretatik Belgika hegoaldeko meatzari lurralde batera, Borinage Lurraldera edo Lurralde Beltz a deitura joan zen Vincent 1878an eta Frantziako mugaren inguruan dagoen Mons en inguruko Pâturages herrian finkatu zen (Uhde, 1991). Petit Wasmes Borinage lurraldeko belgikar eskualdeko herri txikien multzo bat zen. Kongregazio txiki bat zegoen han eta eskualdeko K omite E banjelikoak onartu zuen predikari eta dotrina irakasle laiko moduan Vincent hartzea, sei hilabeteko froga aldian; soldata txiki bat jarri zioten eta Jean Baptiste Denisen etxean ostatu hartu zuen (Naifeh eta White, 2011). Vincentek katixima klaseak eman zizkien eta Bibliako istorioak kontatzen zizkien haurrei, berak marraztutako Lurralde S antuetako mapak erabiliz; Kongregazioko kideen etxeak eta gaixoak ere bisitatzen zituen. Egiten zuen lanaren berri ematen zien gurasoei eskutitzen bidez eta aitak zioen anbizioz eta arrakastaz ari zela lanean. Dorusek Theori urtarrilean idatzi zion esanez pozik zeudela Vincentekin (Naifeh eta White, 2011). Denis okinaren etxea , Van Gogh en bizilekua 1878an . Colfontaine ko Udala (lehen, Wasmes) . Helbidea: Vincent van Gogh, C/o Jean Baptiste Denis, Rue de Petit Wasmes, Wasmes (Borinage, Hainaut) Borinage ko Petites Wasmes etik 1878ko abenduaren 26an (127) idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Borinage n pintura koadrorik ez zegoela, arterik ez zuela ikusi Bruselatik irten zenetik, baina lurralde h ura pintoreskoa eta nortasunez betea zela; Vincentek zioen hainbat aldiz hitz egin zuela topaketa erlijiosoetarako prestatutako gela zabal batean eta gauetan langileen etxeetan egiten zituzten bileretan ; beste gaien artean, honako gai hauetaz hitz egi ten zue la: ziape edo mostaza aleari buruz, pikuondo antzuari buruz, itsu jaiotako gizonari buruz, Belen go estalpeari eta lurreko bakeari buruz. Edonon ikus sitezkeela kebide handiak eta ikatz pila ikaragarriak, meategi en sarrera k, “charbonnages” deituak. Meatzarien hizkera ez zela batere ulerterraza, baina haiek eskuarki ongi ulertzen zutela frantsesa, azka r eta solturaz hitz eginez gero. Vincentek zioen lurralde hor retako jendea sinplea eta ona z ela, eta ez Brabanteko jendea bezalakoa. Familiaren behar handia zuen Vincentek ; egun batean aita joan zitzaion Borinagera ; Vincentek atseginez oroitzen zuen elkarrekin gela n eman zuten goiza, lanen bat zuzentzen eta hainbat gairi buruz hitz egiten ; arratsaldean aitari trenera joaten lagundu zion, agurtzeko, eta g elara itzuli eta aita egon zen aulkia ikusi zuenean, haur baten moduan negar egin zuen. Vincen tek literaturaren eta artearen ikuspegitik ikusten zuen errealitatea; baita Borinageko meategi ak ere. 1879ko urtarrilean Marcasse ko meat egietara egin zuen bisita izan zen Vincententzat Borinage n egindako bi urtee tako une gorena. Marcasse ko meategi a leku hartako zaharrena, ilunena eta arriskutsuena zen; gizonak, emakumeak, haurrak eta zaldiak ikus zitezkeen meategi lane tan, Zolak Germinal nobelan deskribatzen zuen moduan . Lurrak egunero irensten zituen meatzariak: gizonak, emakumeak eta haurr ak (Naifeh eta White, 2011). 1879ko martxoan (128) Petit Wasmes etik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bere aita etorri zela Borinage ra, hango hiru elizgizon bisitatu zituztela elkarrekin, elurretan ibilaldi bat egin zutela, meatzari familia bat ikusi zutela, meategi batetik ikatza ateratzen ikusi zutela eta aita Bibliako bi klaseetan egon zela. 1879ko apirilean (129) Wasmestik egindako gutunean Vincentek Theori esaten zion sei orduko espedizio bat egin zuela Marcasseko meategi ra, han inguruko meategi zaharren eta arriskutsuenera. Jende asko hil ze la meategi horretan, igotzen, jaiste n, aire pozoindua ren bidez, grisu eztandaz, uraren iragazteaz, lurjauziaz eta abar. Meatzari gehienak zurbil eta argal zeudela, nekatuak eta zargalduak. Meategi en inguruan meatzarien txabola behartsuak zeudela, inguruak zuhaitz beltz keztatuak zituztela . 700 metro jaitsi z ituztela . Meategi aren bost mailetatik lehen hiru mailak ustiatuak izan zirela eta haietan ikatz gehiagorik ez zegoela. Bere gidaria 33 urtez han lan egindako meatzari bat izan ze la. Meategie tara egin zuen ibiladia nahiko hizkuntza neutro eta enpati a gabean aurkeztu zuen; izan ere, Vincentek liburuetako deskribapenak nahiago zituen, errealitatean ikusten zuena baino. Marcasse Martxoaren hasieran Borinage utzi eta mendebal aldera joan zen Vincent; hiru egunez handik zehar ibili ondoren, Lurralde Beltzera itzuli zen, gorputz a eta espiritua lurjota zituela (Naifeh eta White, 2011). Borinage ko meatzarien arteko miseriak berehala e rakutsi zion Bibliako testuek eta sermoiek gutxirako balio zutela; gero eta gehiago murgildu zen gaixoak eta zaurituak zaintzen; zeukan guztia eman zien behartsuei: jantziak, dirua, ohea; ostatua utzi eta meatzarien txabola txiki batean bizitzen jarri zen, lastoaren gainean lo eginez, erabateko txirotasunean. Egoera horren aurrean, inguruko meatzariak Bruselako Komite Ebanjelikoarengana jo zuten arazoa tratatzera; Rochedieu, Belgikako Ebanjelizatze Komiteko presidente agurgarriak esan zuen Vincentek gehiegi zko ardura agertu zuela eta aita Dorus Borinagera joan zen Vincenti neurriak hartzera; hala ere, Vincenten jarrera ez zen aldatu; aitak Borinage utzi orduko lehengo bidera itzuli zen; martxoan, batetik, aitari itzuli egin zion hark bidalitako dirua eta, be stetik, bere jantziak eta zilarrezko erlojua behartsuei eman zizkien. Komiteari iruditu zitzaion bere burua ez zuela zaintzen eta ezin zitekeela besteentzat eredu ona izan; beraz, ez zioten baimen berririk eman predikatzen jarraitzeko . Bere burua zaintzen ez zuen pertsona ezin zitekeen besteentzat eredu ona izan (Van Gogh Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011; Wilkie, 1990 ; Martin, 2011 ). Vincent, alde batetik, gehiegi konprometitu zen eta, bestetik, hitz egiteko erraztasunik ez zuen ; predikari moduan etorkizunik ez zuela esan ziotenean, porrot handia sentitu zuen, txiroen alde hainbeste saiatu eta gero ; eliza ofizialaren ideien kontra jarri zen. Borinage n hartu zuen Van Gogh ek artearen bidez bere misioa betetzeko asmoa eta han meatzarien marrazki eta akuarela batzuk egin zituen (Uhde, 1991). 1879ko apirilaren 17an izugarrizko eztanda gertatu zen Frameries ko Agrappe meategi an, Wasmes etik bi miliatara, eta hainbat alargun eta umezurtz utzi zituen; e hun eta hogeita bat meatzari harrapatu zituen eztand ak; meatzarien protesta k biziak izan ziren , meat egietako ziurtasuna hobetzeko eskatuz . 1875ean toki berean 112 meatzari hil ziren (Naifeh eta White, 2011). 1879ko ekainean (130) Wasmes etik idatzitako gutunean egun haietan ezagututako meatzarien kapataz batetaz hitz egiten zuen Vincentek : jatorri apalekoa zen eta bere burua eraiki zuen ; biriketako gaixotasuna jasaten zuen eta ezin zuen jarraitu meatzari lanean. Vincentek Theori esaten zion i nteresgarria zela kapataz hari meatzarien kontu ak entzutea; m eatzarien lagun izan zela bet i; langile baten bihotza zuela (leiala, ondradua eta ausarta), baina meatzari gehienen gainetik zegoela adimenaren garapenean ; greba garaian, behi n baino gehiagotan, hura zela meatzarien gan eragina zuen pertsona bakarra ; haren iritzia bakarrik jarraitzen zutela une kritikoetan. 1879ko uztailean Komite Ebanjelikoak Vincenti predikari lana kentzea erabaki zuenean, depresio handi batek harrapatu zuen Vincent; eliza baztertzen zuen, baina Jainkoarengandik hurbilago sentitzen zen; garai horretan pentsatzen zuen bere bizitzako misioa gizadia kontsolatzea zela ; bere kezka bakarra munduan zerbaitetarako baliagarria izatea zen. Cuesmes (1879ko abuztutik 1980ko irailera) Kongregaziokoak Vincenten jarreraren kontra zeuden eta erotzat zeukaten ; Dorusek Vincent zoroetxean sartzea pentsatu zuen eta h orretarako Johannes Nicolas Ramaer irakasle alienistarekin harremanean jarri zen ; Vincentek hasieran onartu zuen Johannes engana joatea, baina azken unean atzera egin zuen; ez zuen predikari lana utzi nahi . Borinageko beste predikari batekin, Frankekin, harremanean jarri zen; Frank ebanjelista independentea zen eta Cuesmes en bizi zen, Wasmes etik lau miliatara. Frankek ez zion Vinc enti soldatarik ordainduko, ez baitzeukan kongregaziorik eta elizarik; baina, Vincent Franken laguntzailea izango zen. Horrela, Vincent, bere kabuz Cuesmes ko ikaztegira joan zen, predikari lanak egitera (Van Gogh Bonger, 1913) . Lanik gabe, lagunik gabe eta janaririk gabe , alde batetik bestera ibili zen; aitak bidaltzen zion diru apurra ere ez zuen batere ongi kudeatzen. Theok bisitatu zuen eta bizitzarako plan bat finkatzeko eskatu zion, baina Vincent ez zegoen erabakiak hartzek o prestatua; oraindik ere 1879 1980ko negu gogorra han pasatu beharra zeukan, horrelako erabaki bat hartu aurretik. Johannes Nicolaas Ramaer Egonaldi horretan ere bere ahalegin guztiak egin zituen txiroei eta gaixoei laguntzen ; garai horretan etengabe irakurtzen zituen Shakespeare, Victor Hugo eta Charles Dickens en liburuak, eta meatzariak marrazten jarraitzen zuen ; meatzarien eta inguruaren ikatzezko marrazkiak egiten zituen (Wallace, 1969) ; sineste erlijiosoetatik aldendu eta ideia sozialist etara hurbildu zen ; pintatzen zuen misiolari bat eta ideia sozialak zituen pintore bat zen (Uhde, 1991) ; artista bihurtzea eta herriarentzat artelanak egitea bihurtu zen haren bizitzako helburua . Borinagera joan zenean Vincentek esaten zuen gustatuko zitza ioleela ikusten zituen gauza batzuen bozetoak egitea, baina horrek benetako lana egitea eragotziko ziola. Lan ebanjelikoan porrot egin zuenean erlijioaren eta artearen batasuna aldarrikatzen hasi zen berriro ere. Theok eskatu zion marrazkiari berriro heltz eko, bere burua eta eskuak okupatuak edukitzeko eta bere arazoez ez obsesionatzeko. Abuztuan Bruselara joan zen oinez, Pietersen izeneko artzain protestante pinturazalea bisitatzera eta hari meatzarien zirriborroak erakutsi zizkion . Vincentek Lurralde Sant uko mapa batzuk erosi zizkion et a Pieters enek meatzarien zirriborro (zirrimarra) batzuk erosi zizkion. Vincent van Gogh: Ikatz meategi a Borinagen, Akuarela 1879ko urriaren 1 5ean (132) Cuesmes tik idatz itako gutunean Vincentek Theori esaten zion besteekin bizitzeak eta haiekin sentimenduzko eta afektuzko lotura izateak ematen due la bizitzeko motiboa ; pertsonaren autoestima besteekiko harremanei loturik dagoela ; Vincentek b erak ere afekt uzko harremanen beharra z uela, ha rrizko a edo burdinezkoa ez z elako. Bakardadera kondenatua den presoak, denbora luzean horrela egoten bada, ondorioak jasaten ditu ela, denbora luzean barau egiten duenak bezala. Meatzariak elurretan meategi etarako bidean. Van Gogh, 1880an . Otterlo, Rijksmuseum Kröller Müller Vincent g arai horretan Courrières herrira joan zen Jules Breton artista arrakastatsua kontsultatzera ; pentsat zen zuen bere eginbeharra gizadia kontso latzea zela, baina ideia erlijioso en bidez kontsolatu ordez, pinturaren bidez egin behar zuela hori; baliabide ekonomikorik ez zuenez, honako liburu hauen bidez hasi zen marrazten ikasten: Charles Bargue ren Charcoal Exercices eta Drawing Course, Armand Cassagne ren Guide to the ABCs of Drawing eta Jean Francois Mi lleten Travaux de Champs (Naifeh eta White, 2011). Gela txiki bat alokatu zuen Decrucq meatzari aren etxean eta han batzuetan meatzariak marrazten zituen eta bestetan Millet en koadroen erreprodukzioak egiten zituen . Theok bidal i zizkion Millet en erreprodukzioak, haiek kopiatuz praktika egin zezan; izan ere, Millet ek ere sentikortasun berezia zuen jende apalarekiko. Han hasi zuen Vincentek bere ibilbide artistikoa (Van Gogh Bonger, 1913). Artista izateko bidea irekitzeko asmoz, Goupil & Ciek B ruselan z uen sukurtsal eko zuzendariarengana (M. Schmidt engana) joa n zen Vincent aholku bila eta hark aholkat u zion ereduak zuzenean margotzeko eta Brusela edo Anberesko Marrazki Akademiako eskoletara joateko. Konbikzio e rlijioso indartsuak zituen Vincentek. Justizia sozial a aldarrikatzen zuen , baina d enbora gehiena bakardadean, jendearengandik urru n, ematen zuen ; solaskideekin ikusmen ezko kontakt ua edukitzea zaila zen beretzat; bere buruari gauzak xuxurlatzen zizkion, norbaiti erantzungo balio bezala ; haserretua zegoenean, xuxurlatzetik oihu egitera pasatzen zen. Hitz egitean ideien ihesa agertzen zuen eta gaiez sarritan aldatzen zuen. Umore egoera eta pentsamenduak azkar aldatzen zituen; batzueta n lasai agertz en zen, eta besteetan , etsita. Tenperamentu kontrolaezina eta emozio egoera ezegonkorra zituen (Grace T. Tan , 2011). 1880 urteko uztailaren 14an (133) Cuesmes tik idatzitako gutunean arrazoi askorengatik denbora luzez ez ziola idatzi esaten zion Vincentek Theor i; elkarrentzako arrotz bihurtu z irela ; familiako loturak hautsi ak ziren arren , aitaren eta bere arteko eta Theoren eta bere arteko lotura k berriro eraiki tzea nahi zuela . Ezer e giten ez duten pertsonak bi eratakoak izaten dir ela: alferkeriagatik edo karakter gabeziagatik ezer egiten ez du tenak eta ekintzak egiteko desira handiagatik barnetik kontsumitzen direnak , kaiola batean harrapatua k daudelako; k aiolan dagoen txoriak badaki ela helburu bat lortzeko gai dela, baina ezin du ela; z irkunstantziek eragotzi egiten d iotela gauza batzuk egitea. Kaiola maitasunak irekitzen duela; s inpatia berritzen denean, bizitza berreskuratzen d ela. Aurreiritzia, gaizki ulertua, ezjakintasuna, mesfidantza edo lotsa faltsua izan daitezkeela e spetxe. Eskutitz horretan artista izateko erabakiaren berri ematen zion Vincentek Theori . Esaten zion Jainkoa ezagutzeko modurik onena lagunak eta gauzak asko maitatzea dela; baina sinpatia sak onez, debozioz eta adimenez maitatu behar dela eta horrek Jainkoarengana eramaten duela; Rembrandt maitatzeak Jainkoa maitatzera eramaten duela; artista handien esentzia at zematen duzunean, Jainkoa aurkitzen duzula. Orduan hasi zen Theo Vincenti ekonomia laguntza ematen, eta hil arte jarraituko zuen horretan. Theok bidalitako dirua onartu zuen eta eskerrak eman zizkion Vincentek; eta diruaren ordainetan, bere koadroak ematen zizkion Theori. Vincent berriro ere marrazkietan eta artean zentratzen hasia zegoen, nahiz eta inoiz ez zuen alde batera utzi bere arterako zaletasuna. 1880ko abuztuaren 20ko (134) gutunean Millet en marrazki handien bozetoak egiten ari zela esaten zion Vincentek Theori; meatzariak irudikatzen zituen marrazki bat egin zuela eta marrazten ikasi behar zuela Millet, Brion, Breton eta Boughton en moduko maisuengandik. 1880ko i railaren 7ko (135) gutunean Vincentek Theori esaten zion Millet en Les travaux des Champs en hamar orrien zirriborroak egin zituela eta bat erabat amaitu zuela. Ikaragar rizko poza eman ziola Tersteeg j aunak denboraldi baterako Bargueren Exercices au fusain eta Cours de Dessin Bargue utzi zizkiolako. Lehenik, Bargue ren Exercices au Fusain egin behar zituela . Gutunean agertzen z enez, erritmo frenetikoan, galdutako denbora berreskuratu nahiz bezala, hasi zen Vincent marrazkiak egiten eta Theori materiala eskatzen. 1880ko irailaren 24 (136) Cuesmestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Daubignyren Le Bouisson akuafortea heldu zela. Cours de Dessin Bargue lantzen ari zela modu erregularrean; egunean egunean bere eskua eta burua malguagoak eta indartsuago ak bihurtzen ari zirela ; ezin z uela behar bezala eskertu Tersteeg , hain eskuzabalki utzi ziolako liburu hori ; tarteka anatomiako liburu bat eta perspektibako beste bat irakurtzen ari zela ; estilo kontua oso lehorra zela eta batzuetan liburu horiek narritag arriak zirela ; amorru biziz ari zela lanean eta lan horrek momentuz emaitza distiratsurik ematen ez bazuen ere, loreak emango zituela bere garaian. Courrières era Jules Breton en estudioa ikustera egindako bidaia deskribatzen zuen gero; k anpotik begiratuta ez zitzaio la haren etxea gustatu eta ez zue la aterik jo ere egin; dirurik gabe gelditu ze la eta kanpoan lo egin zue la; m iseria horretan zegoela be re buruari esan ziola: berriro altxatuko zela, arkatza hartuko zuela eta aurrera egingo zuela bere marrazkiekin. Charles François Daubigny, The Bush. 1855. Musée du Louvre, Paris, France 1880ko urrian koadro onak ikusteko eta beste pintoreekin batera lan egiteko irrikitan zegoen eta Borinage utzi zuen , hango inguruak estuegi gelditzen ari baitzitzaizkio n. Theok Parisera gonbidatu zuen Vincent, baina Bruselara joan zen. Artista bizitza: Belgikako eta Holandako urteak (1880 1886) Brusela (1980ko urritik 1981ko apirilera) Txikitatik izan zuen Vincentek marrazkiak egiteko grina; krisialdi gogorrenetan ere ez zuen galdu marrazkirako joera. Gizadiari ebanjelioa predikatuz zerbitu ezin zionez, artearen bidez egitea pentsatu zuen. Ordurarte erlijioaren bidez lortu nahi bazuen salbamena, aurrerantzean artearen bidez lortuko zuen. Udazkena heldu zen eta Borinagen kanpoan lan egitea ezinezkoa zenez, Bruselara joan zen Vincent ; han anatomia eta perspektiba ikas zitzakeen eta beste artistak ezagutu ere bai. Vincenten helburua marrazkiak egiten ikas tea eta saltzeko moduko lanak egitea zen ; hori lortzeko, artista esperientziadun baten klaseak jaso nahi zituen ; horretan zebilela, perspektibako ikasgaiak emango zizkion pintore txiro bat aurkitu zuen (Naifeh eta White, 2011). Brusela hiria gero eta garrantzi gehiago har tzen ari zen ; handik pasatu ziren Paul Proudhon, Karl Marx, Victor Hugo, Charles Baudelaire ; Vincent ere han kokatu zen. Rafael eta Holbein en kopiak egin zituen, ikatz marrazki ariketak egin zituen, anatomia landu zuen, albaitaritzako ilustrazioak ikusi z ituen (behienak, zaldienak, ardienak), frenologia eta fisiognomia landu zituen ; gurasoei eta Theori marrazkiak bidali zizkien ; jantzi eta oinetako berriak erosi zituen eta marrazkia egiten ikasten ari ziren gazteekin harremanean jarri zen (Naifeh eta White , 2011). 1880ko urriaren 15e an (137) Bruselatik idatzi tako gutunean Vincentek Theori esaten zion e goitza aldatu zue la Bruselan, lehen goa estua eta marrazteko argi gutxikoa zelako ; Bruselasen ikusitako gauza on batzuek inspirazioa eta bere kabuz gauzak egiteko indarra eman ziotela ; aitak hilean 60 franko bidaliko zizkiola esan ziola; Schmidt jaunaren bidez artista gazteak ezagutu nahi zitue la; Schmidt jaunak aholkatu zio la Arte Ederretako Eskolan sartzeko, baina Vincentek artista batzuekin lan egin nahiago zuela , Bargues en metodoko bi serieak amaituak zituelako ; hala ere, ez zue la erabat baztertzen Arte Ederre tako Eskolara joatea; gauez joan zitekee la, libre bazegoen eta garestiegia ez bazen ; baina, aurkezteko eta saltzeko moduko marrazkiak egiten ikasi nahi zue la; a rkatza z, akuaf ortez edo akuarelaz maixutasuna lortu ondoren, berriro ere meatzarien edo ehuleen lurraldera joan zitekeela, baina oraingoz teknika gehiago ikasi behar zuela ; espero zue la ostatu hobea k eta janari hobeak indartuko zutela. 1880ko azaroan Ridder Van Rappard Holandako pintorea ezagutu zuen Vincentek, Theok aurkeztuta, eta haren lagun egin zen; Rappard itxura onekoa, bihotz onekoa eta lagunartekoa zen eta estudio eder bat zeukan Bruselako i parraldean; Vincentek eta Rappardek antzeko iritziak eta zaletasun artistikoak zituzten; elkarrekin ibilaldi luzeak egin zituzten; a ldi batez Rapparden lantegian lan egin zuen Vincentek. Hasieran artista frantsesen ilustrazioak egin zituen; Jean Francois M illeten pinturetan oinarritutako marrazkiak egin zituen: tonalitate beltzean egindako nekazariak, meatzariak, modeloak (Thompson, 2007). Bruselatik azaroaren 1ean bidalitako gutunean (138) Vincentek Theori esaten zion Roelfs engana joan zela eta hark esan ziola naturatik (igeltsuzko irudietatik edo modeloetatik) marraztu behar zuela nagusiki; gainera, esan zio la akademia batean lan egin behar zuela, teknika ongi ezagutzen zuen gida batekin; baina marrazki akademian onartua izateko alkatearen baimena et a erregistratua egotea beharrezkoa zuela ; horretarako egindako eskaeraren erantzunaren zain zegoe la; e spero zue la albaitarien eskolatik anatomiako irudiak eskuratzea, margotzeko, lehen giza irudiarekin egin zuen bezala ; gizakiaren eta animalien anatomiaz g ain, proportzioaren legeak, argiaren eta itzalaren legeak eta perspektibaren arauak ikastea beharrezkoa zela. Van Rappard jauna ikusten izan zela ere esaten zuen; itxuragatik, zeraman bizimoduagatik aberatsa izan behar zuela. Vincentek zioen ostatu berrian egonik eta hobeto janez osasuna berreskuratzea espero zuela, bi urtez bizimodu gogorra eraman zuelako Borinagen. Helbide berrian Midi Bulebar rean zeuka la: hileko hotela, ogia eta kafea (goizez, eguerdian eta gauez) 50 franko kostatzen zitzaio la; b eraz, di ru gutxi geratzen zitzaiola marrazki material etarako eta beste gauzetarako; e gun horietan atsegin handiz irakurri zuela Lavater eta Gall en Fisiognomia eta Frenologia lanaren puska bat: garezurraren ezaugarrietan eta forman izaera nola agertzen den. Anthon van Rappard Bruselan b erehala hasi zen Vincent gurasoek bidaltzen zio tena baino diru gehiago gastatzen ; garai horretan Dorusek irabazten zuen soldataren heren bat Vincenti ematen zion ; Dorusek hilean hirurogei franko bidal tzen zizkion, baina alokairu errenta asko kostatzen zen ; gainera, jantziak, marrazkiak egiteko material a eta paper garesti ugari erosi behar zu en; modeloetan ere diru asko behar zuen , Bruselasen, Borinage n ez bezala, modeloak ordaindu egin behar baitziren ; modeloak janzteko jantziak ere behar ziren (Naifeh eta White, 2011) . Dorusen ekonomia egoera ikusita, Theo bera hasi zen Vincenti dirua bidaltzen ; izan ere, Theo promozionatu egin zuten enpresan ; gainera, Parisera joa teko gonbitea egin zion Theok Vincenti eta modelo gastuak murrizteko maniki bat bidaliko ziola esan zion. Arte Ederren Erret Akademian esperientz ia kaxkarra eduki zuen Vincentek : hasi eta berehala utzi zuen. Tersteeg ekin harremanean jarri zen eta Hagara joatea proposatu zion Vincentek, baina Tersteeg ek ez zuen onartu (Naifeh eta White, 2011) . Ama sehaskaren aurrean eta haurra lurrean eserita. Van Gogh, 1881. Otterlo, Rijksmuseum, Kröller Müller Vincentek artista moduan lehen ahaleginak mar razkigintzan egin zituen ; 1881ean perspektibarako bastidore txiki bat erabiltzen hasi zen eta laster pers pektiba bastidore handia eramaten zuen joaten zen lekura. Vincentek garrantzi handia ematen zien Theoren eskutitzei. Gutunik jasotzen ez zuen garaian, berehala hasten zen zer gertatzen ote zen galdetzen. 1881eko urtarrilean Bruselastik idatzitako eskutitz batean (139) Vincent kexu agertzen zen Theorengandik gutunik jaso ez zuelako eta z ergatik izan ote zitek een galdetzen zuen ; ez ote zuen b ere burua konprometi tu nahi Goupil & C ie.ko jaunen aurrean ? Dirua eskatuko ote zion beldur ote ze n? Vincentek zioen n egu guztian marrazkiak egiten eta irakurtzen jardun zela; Van Rappard ikusteko aukera gutxi izan zuela , agian inork molesta ez zezan nahi zuelako . Hirugarren aldiz Bargueren Exercices au Fusain guztiak eginda gero, paisaiak eta irudiak marra ztu eta pintatzeari ekin zion Vincentek. Bruselatik 1881ko urtarrilean idatzitako eskutitz (140) bat ean Vincentek Theori esaten z ion azken egunetan dozena bat marrazki edo bozeto egin zituela, arkatzez e do luma eta tintaz: atezain bat, meatzar i bat, elurretan palaz, elurretako ibilaldia, adineko gizon eta emakumea . Pintatzeko modeloak bazituela esaten zuen; orain ez zegoela aldarte txarrean, eta Theori buruzko iritzi hobea zuela ; denbora luzez paisaia marraztu gabe egonda gero , berriro paisaia marraztu zuela ; paisaiak asko maite z ituela, baina bizitzatik ateratako gaiak hamar aldiz gehiago ; pa perak eta liburuak ilustratzeko trebetasuna lortu nahi zue la; e rretratuak egiteko trebetasuna ere bai . Van Gogh en perspektiba markoa . 1882. Amsterdam, Vincent Van Gogh Foudation Vincenten arterako joera eta s ineste erlijioso ak elkarri loturik egon z iren hasieratik (Barne s, 1994) ; Belgikako meatzarien artean haiek bezala bizitzen saiatu eta gero, ikusi zuen arteak bizitzeko modu bat eskain ziezaiokeela ; behartsuen koadroak egin nahi izan zituen, boteretsuenak baino gehiago (Wallace, 1969) ; nahiago zituen pertsonen aurpegiak egin, katedralak baino ; pertsonen arime k gehiago erakartzen zu ten eraikuntzek baino (Lieser, 1963) ; jendeare kin zuzenki komunikatzea zaila gertatzen zitzaion ez, artearen bidez komunikatzen saiatzen zen; horregatik bihurtu zen artista. Vincententzat artea ez zen bizirauteko bitarteko bat, komunikatzeko bide bat baizik (Wallace, 1969) ; artea bizitza erreala ez baz en ere, harreman norma lak ordezka zitzakeen . Bere energia artera bideratzen hasi zenean, bizitzari esanahia aur kitzen hasi zen Vincent . Vincenten gas tuak handitu egin ziren Bruselan; aitak bidaltzen zion han bizi izateko dirua, baina Theok bidaltzen zion dirua aitari. 1881eko otsailaren 16an (141) Bruselastik gurasoei idatzitako gutunean Vincentek zioen pozten zela aitak hobera egin zuelako ; gurasoei es aten zien denbora gutxian eskeletoaren marrazkia egin zuela ; bi pare praka eta bi beroki erosi zituela ; hilabete horretan , ahal izanez gero , diru gehixeago bidaltze ko, modeloak ordaintzeko eta modeloentzat jantziak erosteko; alde batetik, modeloak garestia k zirela; bestetik, jantzi egokiak daramatzaten modeloak marraztea zela arrakastarako bidea ; poliki poliki modeloentzat jantzi ak biltzen joan beha rko zuela; bigarren eskukoak ere izan zitezkeela. Zama eramaileak. Arkatzez eta tintaz egindago marrazkia . Van Gogh, Brusela , 1882an. Otterlo, Rijksmuseum, Kröller Müller 1881eko apirilaren 2 an (142) Brus elatik Theori idatzi tako gutunean Vincentek zioen aitak esan zio la Theok emandako dirua bidaltzen jardun zela denbora luzez ; horregatik, eskerrak ema n zizkion Vincentek Theori eta esa n zion ez zitzaiola damutuko egiten zuena ; Vincentek zioen artisau lanerako trebetasunak ikasten ari zela, laster bihurtuko zela marrazkilari hobea, lan erregular bat edukiko zuela eta hilero ehun franko irabaz iko zituela ; Theori esaten zion Rappard ekin lanean jarraituko z uela aste batzuetan, baina hark alde egingo zuela; bere gela txikiegia z ela, argi gutxi zuela eta akuaforteak eta marrazkiak e zin zituela horma n jarri ; Rappard maiatzean irteten zenean , berak ere irten egin beharko z uela ; beste pintoreekin batera bizitzeko eta lan egiteko moduko tokia nahi zuela . 1881eko apirilaren 12an (143) idatzi zion Vincentek Theori B ruselako azken gutuna ; arazo ekonomikoak eta osasun arazoak zirela eta, gurasoen Etten go etxera itzuli zen Vincent , han denboraldi bat egi tera. Etten (1881ko apiriletik 1881ko abendura ) Apirilaren 12an Etten era joan zen Vincent, Brusela hiri garestiegia zelako ; bigarren aldiz egi ten zuen Vincentek Etten en egonaldi luze bat , paisaiak eta irudiak zuzenean margotzen. 1881eko apiriletik 1881eko abendura bitarteko gutuna k Ettendik idatzi zizkion Vincentek Theori. Apirilaren 30ean/ Maiatzaren 1ean (144) Etten dik idatzi tako gutunean Vincentek Theori esaten zion gauzak konpondu zituela eta lasai lan egin ahal izango zuela han. Millet en lanekin hasi zela: The Sower amaitu zuela eta The Four Hours of the Day zirriborratu zuela. Bruselasko akuarelen erakus keta batetaz ere hitz egiten zion ; han ikus zitezkee la Mauve ren lanak, J. Maris enak, Weissenbruch enak, Roelofs enak, Gabriël enak eta abar. Eguraldiak agintzen zuen Vincenten lanean. Eguraldi onarekin kanpora irten zitekeen lanera; eguraldi txarrarekin barneko lanak bakarrik egin zitzakeen. 1881eko maiatze an (145) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion euririk egiten ez zuenean kanpora irteten zela , eskuarki txilardegietara, eta eskala handiko lanak egiten z ituela ; gaiak honako hauek ziren: lastozko teilatudun aletegia k, errota k, zumarra k, egurgile ak, bagoia k, goldea k, eskuarea k, orgatxoa k. Van Rappard en adiskidetasuna asko zaindu zuen Vincentek. Egonaldi ugari egin zituen Van Rappardek Van Gogh tarrenean. 1881eko e kainean etorri zen Van Gogh tarren etxera eta han hamabost egunez e gon zen ; familia osoarekin ibilaldiak egin zituen eta elizara joa ten zen ; pinturari buruz hitz eginez hainbat ibilaldi egin zituzten Vincentek eta Rappar dek; hainbat p aisaia pintat u zituzten . Baina, Rappar dek alde egin zuenean , lehen baino bakartiago geratu zen Vincent (Naifeh eta White, 2011). 1881eko ekaine an (146) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Rappard Etten en egon zela dozena bat egunetan, elkarrekin ibilaldi luzeak egin zituztela eta Rappard ek estudio zabal bat pintatu zuela ; Rappard ek pintatzen zuen bitartean, Vincentek marrazkia k egiten zitue la, luma z eta tintaz. Garai horretan Cassagne ren Traité d´Aquarelle erosi eta hura ikasten jardun zela Vincent . Armand Cassagne: Traité d´Aquarelle. 1875. Vincenti dirua bidaltzeaz gainera, hainbat material bidaltzen zion Theok Vincenti, bai marrazteko, bai pintatzeko. 1881eko uztailean (147) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Ingres paper txuria ekartzeko; Bruselas tik ekarri zuela horrelako papera eta atseginez lan egiten zuela paper mota horrekin, lumaz, batez ere luma gorriz, pintatzeko egokia zelako ; argazkietatik erretratu batzuk marrazt en saiatu zela eta ariketa ona z ela hori. Van Gogh tarrek familian elkartzek o joera handia zuten; oporrak aitzakia ona ziren horretarako; horrela, a buztuaren hasieran Theo Paristik Etten era etorri zen ; handik laster , Vincent Hagara joan zen bere lanaz Mauve ri kontsulta egitera. Vincent, batetik, asko saiatu zen marrazteko trebe tasunak bereganatzen. Bestalde, Vincentek bazekien irakurle ona zela. Azkenik, modeloen funtzioa eta lana asko baloratzen zituen Vincentek. 1881eko abuztu an (148) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Exercices au Fusain marrazten ari z ela hark bidalitako Ingres paper txurian ; esaten zuen desiratzen zuela jende guztiak eduki zezala bera eskuratzen ari zen gaitasuna: liburu bat denbora labur batean irakurtzeko eta haren inpresio bortitza gordetzeko gaitasuna. Gero esaten zion Piet Kauman lorezaina modelo ona izan zitekeela, baina modeloei nola p aratu behar z uten irakastea oso zaila z ela. Vincentek Kenpis ko Tomasek zioen modura bere buruari uko egitearen ideia alde batera utzia zuen jadanik eta emazte bat behar zuela pentsatzen zuen. Charlotte Brontë ren Shirley eta Jane Eyre eta Harriet Beecher Stowe ren My Wife and I eta We and Our Neighbors irakurriak zituen. Bide horretatik, b este krisialdi bat izan zuen Vincentek . 1878 urtean Amsterdam en bisitatu zuenetik ez zuen ikusi Vincentek bere lehengusina Kornelia Adriana Vos Stricker ( Kee); Kee alargundua zegoen eta lau urteko Jan se mearekin etorri zen osaba izebe n etxera, uda pasatzera ; Janen oso lagun egin zen Vincent eta, ondorioz, Keeren lagun ere bihurtu zen; Kee eta bere semea sarritan joaten ziren kanpora Vincentekin, h ark zerbait pintatu behar zuenean , eta Vincentek ongi tratatzen zuen haurra . Keek 35 urte zituen eta hil zitzaion senar raren dolua egiten ari zen oraindik (Naifeh eta White, 2011). Kee VosStricker (Vincent van Gogh en lehengusua) eta haren seme Jan. Amsterdam, Van Gogh Museum (Vincent van Gogh Foundation) Udaldi horretan Vincent Keez maitemindu zen eta bere amodioaren berri eman zion hari, hark beregatik ezer sentitzen oten zuen jakin gabe ; Vincentek Keeri esan zion bere burua bezala maite zuela eta berarekin ezkontzera arriskatuko al zen ; Keek erantzun zion: “I noiz ez; ez, inoiz ez” ; handik laster, Kee Amsterdam era itzuli zen bere semearekin ; baina, h ala ere, Vincentek ez zuen etsi; uste zuen familiaren presioengatik eman ziola ezezkoa Keek ; ondorioz, Kee ri Amsterdam era gutuna k bidaltzen hasi zen. Gurasoek esan zioten Vincenti ez bidaltzeko Keeri eskutitz gehiago , baina Vince ntek ez zuen etsitzen; Theori idatzi zion gurasoak konbentzitzeko esanez ; Kee ezagutu baino lehen maitasunik ez zuela ezagutu esaten z ion; azkenean, udazkenean, Amsterdam era joatea erabaki zuen Vincentek , Keerekin egotera . Vincentek bere e txean osasuna berreskuratu zuen eta denboraldi batez lasai lan egin zuen. Gertatu eta handik denboraldi batera kontat u zizkion sarritan Vincentek amodiozko kontua hauek Theori . Euririk egiten ez zuen egunetan Etten inguruko baso eta txilar degietan zehar joaten zen Vincent , aulki a, p ortafolio a eta ohola hartuta ; larre abereak, goldeak, harreak eta orgatilak marrazten zituen ; m erkatarien dendetara ere sartzen zen marrazkiak egitera. Eguraldi txarra egiten zuenean, Millet en edo Bargueren lanen kopiak egiten zituen. Aldika, gau osoan lanean jarduten zen. Theori esaten zion aitzurrean ari zirenak, goldean ari zirenak, ereiten ari zirenak etengabe marraztu behar zituela (Naifeh eta White, 2011). Artista moduan bere burua ezagutarazi nahiz, marrazki onenak hartu eta Hagara joan zen ; han Tersteeg ekin egon zen eta harrera ona egin zion hark ; Mauverekin ere egon zen; Anna Carbentus en ilobarekin ezkondua zegoen Mauve . 1881eko abuztuko iraileko gutunean (149) Vincentek Theori esan zion Hagan izan zela eta han Tersteeg, Mauve eta De Bock bisitatu zituela ; Tersteeg ek esan zio la aurrerapenak egin zituela . Vincentek esaten zuen Mauveren estudioan gauza polit asko ikusi zituela ; Mauveri ere bere pintura gustatu zitzaiola. De Bock ekin izan zuen topaketan gozatu egin zuela ; hark egindako Corot en kopia gustatu zitzaion Vincenti ; de Bock ek asko miresten zuen Corot . Gero esaten zuen, De Bock ekin Mesdag en Panorama ik ustera joan zela . Anton Mauve 1881eko iraile an (150) Ettendik idatzitako gutunean pinturan egin zituen aurrerapenez eta pintatu z ituen koadroez hitz egiten zion Vincentek Theori ; modelo biziekin lan egiten hasi ze la berriro , Mauvek esan zizkion gauza batzuen ondorioz . Gai hauek marraztu zitue la: gizona pala batekin, hazi ereilea, neska erratzarekin, emakumea zapi zuriarekin patatak zuritzen, artzai na makuluar ekin, nekazari gaixoa burua esku artean eta ukondoak bere belaunetan zituela. Rappard eta Vincentek 1881etik 1885era bitartean elkarri idatzitako gutunak gelditzen zaizkigu. 1881ek o urriaren 12an (R1) Ettendik idatzitak o gutunean Vincentek Rappard i esaten zion jaso zuela hark itzulitako Gavarn i, l´homme et l´oeuvre , Edmon eta Jules Goncourt ena, eta eskerra k ematen zizkiola itzultzegatik. Etten en ongietorria izango zela eta pozik hartuko zutela berriro ere ; neguan ere zerbait egin ahal izango zutela, kanpoan ez bazen barnean, modeloekin, adibi dez, nekazarien etxeetan. Azkenaldian modeloak marrazten jardun zela eta era guztietako estudioak egin zituela: aitzurrean, hazi ereileak… Ikatz ziriarekin e ta arkatz beltzarekin ari zela. Sepia eta akuarela ere saiatu zela egiten. Laster bisita bat egingo ziola Mauve ri harekin eztabaidatzeko ea pintatzen hasi behar zuen ala ez. Denbora gehixeagoz edukiko zuela berekin Karl Robert en Le fusain, ikatz ziriaz lanean ari zelako. Aurrerapen handia egin zuela Holandara itzuli zenetik, m arrazkian eta beste gauzetan. Urte askotan egon zela Ingalaterran, Beljikan eta Frantzian eta orain Holandan egoteko garaia zela. Seguru zegoela, hostoak erortzen ari ziren egun horietako batean Rappard etortzen bazen , zerbait polita egingo zu tela. 1881ek o urriaren 15ean (R2) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Rappard i esaten zion bere gurasoen izenean etxera gobidatzen zuela, denbora luzeagorako edo laburragorako ; nahikoa zuela esatea zein egunetan etorriko zen ; erakutsiko zizkiola marrazki batzuk, ha la nola Worn Out eta beste zenbait ; eta espero zuela Rappard ek akuarela batzuk erakutsiko zizkiola. Etten en egun batzuk pasatzegatik ez zituela bere eginkizunak utziko, han ere lanean jardungo zirelako. Egun horietakoren batean konpondu behar zutela nonbait elkar ikusteko . Mauverekin egon beharra zeukala, lehen ere adore handia eman ziolako hark. Ereileari buruz Rappard ek zioena egia zela, hots, hazia ereiten ari zen gizakia baino gehiago hazia ereitearen itxurak egiten ari zen gizakia zela; u rtebete edo bi urte barru gai izango zela benetan hazia ereiten ari z en ereile bat egiteko. Mesdag en Panorama ikusi zuela; De Bock pintorearekin joan zela hara; De Bock ek han kolaboratu zuela. De Bock ek Panorama amaitu ostean gertatutako pasadizo bat ko ntatu ziola: Destréen pintore harroskoa egun batez De Bock engana joan zela eta esan ziola goitik behera begiratuz eta kondenzendentziaz: “De Bock jauna, ni ere gonbidatu ninduten Panorama pintatzera, baina baztertu egin nuen, batere artistikoa ez zelako”. Destréek honela erantzun ziola: “Destrée jauna, zer da errazagoa, Panorama pintatzea ala Panorama pintatzeari uko egitea? Zer da artistikoagoa: zerbait egitea ala ez egitea?” Tersteeg ekiko begirune berezia izan zuen Vincentek, bere bizitzan zehar, hark babes handirik eman ez bazion ere. 1881eko urriaren 12 15an (152) Ettendik idatzitako gutunean pozik agertzen zen Vincent , alde batetik, Theok bidali z ion Ingres paperarengatik, eta bestetik, Tersteeg i eta Theori bere marrazkiak gustatu zitzaizkie lako. 1881eko azaroaren 2an (R3) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Rappard i esaten zion haren bisita z asko gozatu zutela; pozik zegoela haren akuarelak ikusi zituelako ; gustatuko zitzaiokeela je nde arrunta nola marrazten edo pintatzen zuen ikustea , beren jantziak gainean z ituztela ; espero zuela laster idatziko ziola eta zorte ona edukiko zuela Bruselan. Vincentek ez zituen berehalakoan kontatzen bere amoziozko harremanak. Horrela, 1881ko azaroar en 3an (153) eskutitz bat idatzi zion Theori udan Kee rekin izan zuen amodio istorioa kontatuz : bere amodio agerpenari, ezezko borobilarekin erantzun ziola Keek ; gero zal antza izan zuela : ezezkoa onartu edo itxaropena gorde. Kontu h onen berri aurretik eman ez bazion, bere jarrera lausoa zelako eta azaltzen zaila zelako izan zela; osaba C entek bakarrik eman zio la sostengu pixka bat ; ona izango ze la bien artean urtebeteko harreman askea izate a. Keerekiko harremanak arrasto sakona utzi zuen Vincenten bihotzean. Vincentek 1881ko azaroaren 7an (154) Theori idatzitako eskutitz osoa maitasun kontuetara zuzendua zegoen. Esaten zuen m aitasuna hain indartsua d ela, ezen maite duen batentzat ezinezkoa dela bere sentimenduetan atzera egitea, norbere buruaz beste egitea ezinezkoa den bezala xe. Bere buruaz beste egiten duten pertsonak badir ela, baina ez zuela uste bera joera horretakoa zenik; a sko maite zuela bizitza eta pozik zegoela Kee maite z uelako ; bizitza eta maitasuna biak bat zirela. Keek esaten zuen “Ez, inoiz ez ” hori izotz bloke baten moduan ikusten zuela eta berak bere bihotzaren kontra presionatzen zue la bloke hori , urtu zedin. Zer k irabaziko zuen : izotz puskaren hoztasunak ala bihotzaren berotasunak? Gurasoekin etengabeko tirabirak izan zituen Vincentek ; are gehiago, Van Gogh tarren familiaren egonkortasuna kinka larrian zegoen amodiozko kontu hori zela eta . Azaroaren 9 10eko (155) gutunean Vince ntek Theori esaten zion aita eta ama onak zirela bihotzez, baina pertsonen barneko sentimenduak ez zituztela ongi ulertzen ; asko maite zituztela beren semeak, baina ez zituztela ulertzen eta nekez eman zezaketela aholku praktikorik. Aita Michelet ek gizaki gazte guztiei esaten ziena gogorarazten zion Vincentek Theori: pertsona bat ezin zitekeela gizon izan emakume batek haren gainera haizea botatze n (putz egite n) ez bazuen ; era berean, beharrezkoa z ela gizon batek emakumearen gainera putz egitea, emakume iza tea lor zezan . Esaten zion gustatuko zitzaiokeela aita eta ama konbentzituko balitu Theok hain ezkorrak ez izatera, ausardia eta gizatasun gehiago edukitzera. Gurasoek nahi zutela Vincentek eskutitz gehiago rik ez bidaltzea Keeri edo Stricker tarrei, baina berak ezin zuela hori agindu. Keeren “Ez, inoiz ez” esa ten ba zuen , berak “Zu beste inor ez” ihardesten zue la. Gurasoak erresignazioaren erreinuan bizi zire la. Theori eskatzen zio la gurasoen aurrean Vincenten alde egi teko . 1881ko azaroaren 10 11n (156) Vincentek Theori Ettendik idatzitako gutunean esaten zion erreserbarik gabeko maitasuna agertu ziola Keeri eta bestela ezin zitekeela izan. Stricker tarren etxera joateko asmoaren berri ere ematen zion, haien alaba maite zuelako. Vincente zioen marrazkilari eskua zuela, oraindik Stricker ek eskatzen zuen moduko bizibiderik ez bazuen ere. Vincentek Theori gomendatzen zion norbait maite zuenean erreserbarik gabe maitatzeko. Vincent ez zen akademien zale; ez beretzat, ez besteentzat. 1881eko azaroaren 12an (R4) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Rappard i galdetzen zion ea zerbaitengatik haserretua zegoen, haren gutunik ez zuela hartzen eta . Rappard i esaten zion, akademian lanean ari bazen ere, benetako erreali sta bihurtu nahian zebilela. Akademia maitale bat zela, maitasun sakonago eta emankorragoa esnatzea ekiditen zuena. Esaten zion uzteko m aitale horri joaten eta maiemintzeko Natura Andere arekin edo Errealitatearekin ; Vincent bera ere Natura Anderea rekin edo Errealitatearekin maitemindu zela eta orduz gerotik zoriontsu zela ; Natura oraindik erresistitu egiten zitzaiola, baina hura gorteiatzen ari zela, haren bihotzeko giltzaren bila saiatzen ari zela ; baina, ez zegoela Natura Andere edo Errealitate izeneko emakume bakarra; ahizpa asko zirela; beraz, ez zutela artistek elkarren etsai izan behar. Natura Andereek bihotza, arima eta burua erabat errenditzea eskatzen dutela ; badakite la zeintzuk diren egiatiak eta zein faltsuak. Natura Andere ak bizitza ematen du ela, fresk atu egiten du ela, berriztatu egiten du ela. Rappard ek maitale ba t zeukala izozten zuena, harri bi hurtzen zuena eta odola xurgatzen ziona ; marmolezko emakume horren besoetatik askatu egin behar zuela. Amodio kontuak ziren nagusi Vincenten bihotzean. Vincent ek Theori 1881ko azaroaren 12ko (157) gutunean esaten zion ordura arte garunaz lan egin zuela, baina une horretan maitemindua zegoela eta bihotzak mugitzen zuela ekintzara ; zer egin behar zuen jakiteko ez ziola buruari galdetzen, bihotzari baizik ; zalantza zko maitasuna izan balitz , aitak eta amak esandakoar i men egongo zio keela, baina Kee benetan maite zuela eta energiaz beterik zegoela ; maite zuen norbait topatu zuela: hura maite zuela eta ez beste inor. Bere iritziz, maitasunak, bere garapen osora heltzen denean, anbizioak baino karakter hobeak ekoizten ditu ela. Maitasun kontuetan lehen dena eman egi ten zuela eta hartu ezer ez, eta horregatik neska beste mutil batekin ezkondu zitzaiola ; orain, berriro ez zue la etsi nahi ; kementsu jokat u eta gehiago asebeteko z uen zerbait lortu nahi zue la. Vincentek zioen Keeren aurpegia berriro ikusi beharra zuela eta dirua eskatzen zion Vincenti Amsterdam era joateko: hogei f ranko bakarrik. Vincenten bere bihotzaren esanei egiten zien kasu. 1881eko a zaroaren 18 an (158) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bere sentimenduen galdara sutan le hertu beharrik zegoela eta sentimendu horietaz hitz egiteak ez ziola kalterik egingo. Gurasoek hasieran esan ziote la modu desegokian, modu ezdelikatua n, ari zela jokatzen Keerekin eta familiako loturak hausten ari zela ; Vincentek gogor eztabaida tu zuen gurasoeki n eta beroaldi batea n aitak esan zion hobe zuela etxea u tzi eta beste nonbaitera joatea; Vincentek gurasoei esan zien oker zeudela, beren bihotzak gogortuak zituztela eta pentsa era adeitsu eta gizakoi ak albora utziak zituztela ; gizaki moduan pentsatzea ezinezko zitzaiela, pentsamolde estua zutelako. Vincente k zioen Jainkoak ez zue la ezertarako balio pertsona bat bere maitasuna ezkutatzera behartua badago edo bihotzaren esanak obeditzen uzten ez bazaio. Artistak bere artearen bidez adierazi nahi duena bizi egin behar du lehenik; orduan izango da benetakoa haren artea. 1881eko azaroaren 18ko gaue an idatzita ko gutunean (159) Vincentek Theori esaten zio n aita eta ama zahartzen ari zirela eta aurreiritziak et a modaz pasatako ideiak zituztela ; aitari ez zitzaiola gustatzen semea Michelet en edo Victor Hugoren liburuak irakur tzen ikustea; aitari esaten ziola idazle horien liburuen orrialde batzuk irakurtze hutsarekin inpresionatua geldituko zela , baina, aitak a rbuiatu egiten zuela ideia hori. B erak berriro irakurri zuela Michelet en L´Amour et la Femme eta aitari esan ziola balore gehiago ematen ziela Michelet en aholkuei aitarenei baino ; orduan esan ziote la bazutela senitarteko bat ideia frantsesekin kutsatua eta edanari eman ziona. Beretzat sentimendu indartsuena Keerekiko a zela eta gurasoek esaten ziotela: hark ezetz dio, beraz zuk etsi egin behar duzu ; nahiago zue la lana eta erosotasunak alde batera utzi, etsita amodiorik gabe bizi baino. Theori esaten zion honako ideia hau ulertu behar zuela: lan egiteko eta artista bihurtzeko, maitatzea beharrezkoa dela; bere lanaren bidez sentimenduak agertu nahi dituenak lehenik beregan bizi behar ditu ela. Gutuna ren am aieran Amsterdam era joateko 20 30 franko eskatu zizkion berriro Theori . Theorengandik dirua jaso bezain azkar prestatu zen Amsterdam era joateko. 1881eko azaroaren 19an (160) Theori Ettendik idatzitako gutunean Vincentek eskerrak ematen z izkion txartelerako bidalitako diruagatik, bere sinpatiagatik eta bidalitako marrazki ak hain ongi baloratzeagatik. Esaten zion ziur egon behar zuela Kee etxean egongo zela bera bisitara joaten zitzaionean. Theok bidalitako diruari esker, Bruselara joan zen Vincen t. Han Keeren etxera joan zen, baina Stricker agurgarriak esan zion Kee etxean ez zegoela; hurrengo gauean ere itzuli zen Vincent Striker en etxera, eta berriro ere Kee desagertu egin zen; hirugarren egunean ere itzuli zen eta esan zioten ez zuela Kee ikus iko; Vincent konturatu zen Kee ren aitak ez ziola utziko maitea ikusten; horregatik, oliozko lanpara piztu eta haren gainean jarri zuen eskua, esanez eskua ez zuela sutatik kenduko Kee ikusten utzi bitartean; Stricker jaunak kinkea itzali eta etxetik bidal i zuen Vincent; lehengusinak ez zuen ikusi nahi izan; Vincentek itxaropena galdu zuen eta erabat lurjota geratu zen; orduan suizidioan pentsatu zuen, baina atzera egin zuen, Millet en esaldi hau gogoan zuela: “Beti iruditu izan zait suizidioa ondradua ez d en gizonaren kontua dela” (Naifeh eta White, 2011). Behin eta berriro heltzen zion Vincentek benetakotasunaren gaiari ; norbera dena izatea da munduan daukagun erronka ; maite duguna maitatu eta maite dugunari ihes egiten utzi ez. 1881eko azaroaren 23an (R6 ) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Rappard i esaten zion maite duguna mait atu behar dugula, geu izan behar dugula. Maite duena mait atzen ez duenak miseria asko sortzen di ela bere buruari eta besteei. Maite duena maitatzeari uko egiten dionak bere bur ua gaitzesten du ela. Rappard a kademiari hain estu atxikit zen bazitzaion bere burua estrangulat zen zu en sokari eusten ziola . Kee lehengusuarekin izan zuen esperientziaren ondorioz, frustrazio handia sentitu zuen Vincentek eta bere baitan itxi zen . Natura hila garagardo pitxarrarekin eta frutekin. Van Gogh, 1881eko abendua. Wuppertal, Von der Heydt Museum, Alemania Haga (188 1eko abendutik 1883ko irailera) 1881eko abendutik 1883ko irailera bitarteko gutuna k Hagatik idatzi zizkion Vincentek Theori. Vincentek artetik atera nahi zuen bizimodua eta horretarako marrazten eta pintatzen ikasi nahi zuen. Bere lehengusinarekin ezkondua zegoen Anton Mauve, pintore arrakastatsua. 1881eko abenduaren 1 3an (162) Hagatik idatzitako gutunean Vinc entek Theori esaten zion Mauveri planteatu ziola hilabeterako Hagara joatea; Mauverengandik hurbil zegoen ostatu batean bizi zela eta h ileko 30 florin ordaindu behar zitue la gelagatik eta gosariagatik. Mauvek itxaropena zuela laster zerbait salgarria eging o zuela Vincentek . Amsterdam en izan zela eta osaba Stricker berarekin haserre zegoela , baina, h ala ere, Vincent ez zegoe la bisitaz damututa. Vincent aspertua zegoen aitarekin izaten zituen etengabeko eztabaidez; Hagan finkatu nahi zuen. 1881eko Abenduaren 3an (R7) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Rappard i esaten zion Bruselatik hark bidalitako gutuna jaso zuela eta ez zitzaiola batere gustatu ; baina ez zitzaiola batere axola, berak esaten zuen moduan, normal ez zegoen une batean ida tzi zuelako. Pozten zela Bruselatik buelta n zetorrelako, bere iritziz Rappard hangoa ez zelako, eta hango akademian eskuratu nahi zuen trebetasun teknikoa iruzurra izango zelako . Hainbat lanetan murgildua ze bilela eta estudio txiki bat alokatu zuela , urtarrilaren 1ean hara aldatu nahi zuela ko. Rappardi esaten zion e z zuela pretenditzen beti zuzen egoterik , baina akademiak ez zuela pena merezi ; estudiora bueltatzean modeloekin erregularki lan egiteko eta horrek gehiago asbeteko zuela. Berak Etten utzi zuela, aitarekin gorabehera asko izan zituelako, eliza joateari buruz eta. Orain arazo ekonomikoak zituela, baina hori hobe zela etengabeko eztabaidak baino. Mauvek oso eskuzabal jokatu zuen Vincentekin. 1881ko abenduaren 18 an (163) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion oraindik Mauveren klaseetara joaten ze la eta hark oso ongi tratatzen zuela ; Mauvek material asko eman zio la, baina berak ere erosi behar izan zuela eta diru asko gastatzen zuela . Hagan jarraitu nahiago zuen, baina beharbada hobe izango zela berriro Ettenera itzultzea. Aitak zioenez diru asko gastatu zuela, baina berari ez zitzaio la hala iruditzen. Vincentek T heori galdetzen zion ez al zuen Hagan denbora luzeagoz egon behar ko, aur rerapen batzuk egin arte. Mauvek esaten zio la hobekuntzak egiten ari zela ; egun batzuk gehiago emango zituela Hagan eta Theok erantzuten ez bazion, Ettenera itzultzeko dirua eskatuko ziola aitari. Gabonetan Hagatik Etten era itzuli zen eta han lehengo mamu ak etorri zitzaizkion burura. Kee rekin izandako harremana berriro kontat u zion Theori. 1881eko abenduaren 21ean (164) Ettendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Mauvek asko lagundu ziola Hagan ; kritik a eraikitzailea egiten zuela Mauvek: z erbait ondo ez zuela egin esaten zionean, hobeto egiteko zer egin beh ar zuen argitzen ziola; besteak beste, Mauvek esaten zio la modeloetatik hurbilegi jartzen zela ; horregatik gela handiagoa hart zea pentsatu zue la. Gero Amsterdam en gertatua kontatzen zion Vincentek Theori . Amsterdam era joan ze la pentsatuz Keeren bihotzeko izotza desagertua izango zela ; haren etxera joan ze la eta txirrina jo tzean, familia afaltzen ari zela konturatu ze la; b arrura sartzeko esan zi otela eta denak zeude la, Kee izan ezik. Bera ri sinestarazi nahi ziote la Kee kanpoan zela. Berak galdetu zue la: Non da Kee? Osabak esan zio la Keek etxea utzi zuela Vincent zetorrela jakin zuenean. Osabak eskutitz bat prestatua zue la Vincententzat eta bertan esa ten zio la ez gehiago gutunik idazteko eta kontu hori burutik kentzeko. Vincentek esan zio la argudio horiek lehen ere entzunak zituela. Haserretu egin zirela. Gaua han pasatzera gonbidatu zute la, baina Keek aldegin bazuen bera zetorrelako, ez z itzaiola egokia iruditzen berak gaua han ematea. Ostatu merke on batera eraman zute la; b akarrik sentitu ze la eta Amsterdam etik Haarlem era joan ze la eta han arreba Willhelminarekin egon ze la. 1881eko abenduaren 22 24an (165) Ettendik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Mauvek pintur ak, pintzelak, paleta, aiztoa, olioa eta trementina bidali zizkiola. 1881eko Gabonetan eztabaida gogor bat izan zuten Vincentek eta haren aitak. Eguberri egunean Vincentek ez zuen elizkizunetara joan nahi izan. Vincenten eta haren gurasoen arteko harreman ak txartu egin ziren, ezin baitzuten ulertu Vincentek erlijioarekiko zuen jarrera eta bere lehengusuarekin izan zuen portaera. Dorusek agindu zion etxea uzteko eta ez itzultzeko ; Vincentek inoiz ez zuen gainditu aitak baztertu izana (Frank, 1988). 1881eko abenduaren 29an (166) Hagatik idatzi tako gutunean Vincentek Theori esan zio n Gabonetan eztabaida gogorra izan zuela aitarekin eta hark esan ziola hobe zuela etxea uztea. Vincent ez zela elizara joan eta aitak elizara joatea behartzen zuelako joan zela Hagara . Schenkweg en gela bat hartu zuela. Aitak esan ziola, dirua behar izanez gero, utziko zi ola, baina berak aitarengandik independente izan nahi zuela. Mauvek lagunduko ziola behar izanez gero, eta espero zuela Theok ere lagunduko ziola eta berak ahal zuen guztia egingo zuela zerbait irabazteko.Theori dirua eskatzen zio la, Mauve finantza kontuetan ez nahastearren . Mauvek arte kontuetan aholkatuz laguntzen zio la. Aitak etxetik bota zuenean, Vincent Hagara j oan zen Mauverengana eta esan zion ezin zela luzaroago egon Etten en eta beste nonbait bizi behar zuela; Hagan egon nahi zuela esatean, Mauvek onartu egin zuen. Aitak esan zion bere gastuak ordainduko zituela, baina Vincentek ezin zuen onartu aitarengandik zetorkion ezer; Vincentek Theori eskat u zion dirua, pentsatzen baitzuen Mauvek nahikoa egiten zuela artea irakastearekin. Anton Mauve (1838 188) Donkey Stand on the Beach at Scheveningen Hagako Eskolaren ordezkari garrantzitsuenetako zen Anton Mauve Vincentek zioen bera ezin zela maitasunik gabe bizi; emakumerik gabe harrizkoa bihurtuko zela; bakardadean murgildu zen, e txean b aztertua sentitu zen eta Hagara itzuli zen. Vincent ezin zen bakarrik bizi; norbaitekin et a norbaitentzat bizi behar zuen. Kee lehengusuak baztertu ondoren , gizartean ohore gutxi zuen emakume batekin hasi zen harremanean. Hagan, 1882ko urtarrilean Christina Clasina Maria Hoornik, Sien deitua, ezagutu zuen. Sien ez zen gaztea, eta ederra ere ez, aurpegia baztangaz pikatua zuen eta langile baten eskuak zituen; trakets hitz egiten zuen ; haserrealdi eramanezinak zituen, baina Vincentek aingerutzat zeukan ; Sienek 32 urte zituen eta Vincentek , 29; Sien haurdun zegoen eta lehendik ere haur baten ama ze n; ilusio berria piztu zitzaion Vincenti , emaztea, haurra eta etxea zituelako eta Sienekin bizitzen jarri zen. Vincentek modelotzat hartu zuen Sien eta harekin lan egin zuen negu guztian ; ezin izan zion modeloaren soldata osoa eman, baina paratze orduak ordaindu zizkion ; Sienekin ezkontzeko ere prest zegoen Vincent . Sien zigarroarekin, zoruan eserita suaren ondoan. Van Gogh, 1882ko apirila, Kröller Müller Museum , Otterlo, Netherlands Hagan Anton Mauve ren irakaspenak jaso zituen Vincentek ; Antonek perspektiba eta marrazkia ikasteko esan zion ; Vincentek lehen akuarelak eta natura hilak margotu zituen, tonu itzalietan: Aza eta zuekoekin natura hila (1881), Behartsuak eta dirua (1882) ; han egin zuen Vincent ek Zuhaizpeko neskatxa izeneko oleozko koadroa, Hagako eskolari jarraiki. Lagunen sostengua izan zuen Vincentek Hagara etorri zenean. Horien a rtean, geroago Amsterdam eko inpres ionisten gidari izango zen Georg e Hendrik Breitner en sostengua izan zuen ; langileen erretratuak egitea gustatzen zitzaion Breitn eri ere. Jan Hendrik Weissenbruch paisaia pintorearen laguntza ere izan zuen. Théophile de Bock ek, berriz, Alfred Sensier ek idatzitako Jean Francois Millet en biografia utzi zion; biografia horren eraginez Vincent bere burua nekazarien pintore moduan ikusten hasi zen. Van Gogh ek espero zuen bere marrazk iak aldizkarietarako ilustrazio moduan sa lduko zituela. Behartsuak eta dirua. Van Gogh, The Hague, 1882. Van Gogh Museum . Amsterdam, Holanda, Europa Jean Francois Millet. Alfred Sensier . 1881 Mauvek laguntza teknikoa, laguntza ekonomikoa eta laguntza morala eman zizkion Vincenti garai horretan Hagan. 1882ko urtarrilaren 1 2an (167) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Mauvek dirua aurreratu ziola gela alokatu eta altzariak e rosteko ; horrela, e studio txiki bat prestatu eta modeloak alokatu ahal izan zituela eta inguruko hondartza eta paisaietako marrazkiak eta akuarelak egin zitue la; Mauvek itxaropenak ematen zizkio la Vincenti, laster dirua irabazten hasiko zela esanez . Urtarrilaren 5 6ko gutunean (168) berriro ere dirua eskatzen zion Vincentek Theori . Garai horretan ez zuen aitarekiko kupidarik sentitzen Vincentek. 1882ko urtarrilaren 5ean (168) Theok eskutitz gogor bat idatzi zion Vincenti esanez ederki damutuko zitzaiola egunen batean aitari tratu hori eman izana. 1882ko urtarrilaren 7an (169) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek puntuz puntu erantzun zion Theoren gutuna ri. Theok esaten zuena, hots, Vincentek aitar en eta amaren bizitza mikaztu eta hondatu nahi zituela , aitarengandik zetorren jesuitismo moduan har zitezkeela; a ita “ni hiltzen ari zara” esateko gai zela , pipa erre tzen eta berripapera irakur tzen zuen bitartean; a ita oso sentibera eta narritagarria zela etxean ; hasieran damua eta pena sentitu bazituen ere, orain askatua sentitzen zela; izan ere, ahal zen azkarrena etxetik kanpora joateko esan baitzioten . Modeloak zuzenean pintatzea zen Vincententzat artista on bihurtzeko ezinbesteko bal dintza. 1882ko u rtarrilaren 12 16an (170) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek zioen marraztea pasio bihurtzen ari z ela beretzat , akuarelak nola pintatu irakatsi z iola Mauvek , arazoak z ituela modeloak bilatzeko eta bilatzen z ituenean, estudiora nekez joat en z irela ; gainera, modelo batzuek asko kobratu nahi izaten z utela eta horrelakoak albora utzi beharrean aurkitzen zela ; otsailerako dirua bidaltzeko esaten zion Theori. Sien en kontuak ez zizkion berehalakoan kontatu Vincentek Theori. Hala ere, zeharka bederen, intui dezakegu 1882ko urtarrilean Vincententzat modelo lanak egiten hasia zela Sien. 1882ko u rtarrilaren 21 ean (171) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek zioen egunero modelo bat eduki zuela, goizetik gauera, eta modelo ona zela. Mauve eta Tersteeg bere lanak ikusten izan z irela ; hilean 100 frankorekin nahikoa izango zuela bere gastuetar ako, baina beste gastuak ere baz irela: modeloak, pintura, papera ; dirua eskatze n zion Theori , diruaren arabera pintatu ahal izango baitzituen modeloak, abiadura handian ala abiadura ertainean. Kontraesan nabarmenak zituen Vincentek eta kontraesan horiek agirian geratzen ziren Theori ematen zizkion aholkuetan. Bolada batez prostitutek in harremanak edukitzera bultzatzen zuen Theo; hurrengo boladan erdi abstinentziara bultzatzen zuen. Literaturarekin ere gauza bera gertatzen zen: bolada batez autore batzuek idatzitako liburuak aholkatzen zizkion; eta hurrengo boladan liburu horiek botatzeko esaten zion. 1882ko urtarrilaren 2an (173) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esan zion zalantzarik ez zela eduki behar aldian behin prostituta batengana joateko, konfiantzarik eta sentimenduren bat edukiz gero; bizitza nekagarria eram an duen batentzat beharrezkoa zela; berak erregularki modelo bat eduki zuela goizetik gauera. Theori idatzitako eskutitz gehienetan bezala, diru kontua aipatzen zuen Vincentek; normalean, dirua eskatzeko izaten zen aipamen hori. Eskutiz horretan Theori esat en zi on Mauvek dirua eskaini ziola; T ersteeg ere hor zegoela, behar izanez gero. Garai horretan marrazkigintza teknikak ikasten zentratua zebilean Vincent. 1882ko o tsailaren 18 an (176) Hagatik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion gero eta marra zki hobeak egiten zituela ; aipatzen zuen , baita ere, Tersteeg ek marrazki bat erosi zio la 10 florinengatik. Ahal zuen lan guztia egiten zuela, baina ez zuela ardura eta barne herstura gehiegi nahi. Vincentek erraz ehuten zuen amodiozko sarea; modelotarako erabiltzen zituen emakumeei ere, begirada profesionalaz aparte, amodiozko begirada ere zuzentzen zien. 1882ko martxoaren 3 an (178) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion modelo ber ri bat zeukala, baina modeloa baino gehiago zela, familia bereko hiru kide eduki zituelako jadanik: berrogeita bost urte inguruko emakumea, hogeita hamar urte inguruko haren alaba , 1012 urteko mutikoa ren ama . Emakume gaztea ez zela polita, baztanga arrast oak zituela aurpegian, baina haren irudiak grazia bat bazuela beretzat. Familia horri agindu zion eguneko florin bat ordainduko ziola koadroak saltzen hastean. Theori dirua aurreratzeko eskatzen zion. Gastu handitan sartua zegoen Vincent: pinturak, modeloa k, ostatua, mantenua, jantziak. Ingurukoei dirua eskatu beharra zeukan. 1882ko m artxoaren 5 9an (179) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Tersteeg i dirua eskatu z iola eta hark eman z iola (10 florin) , baina gaitzespenak edo irainak egin zizkiola ; Tersteeg ek ez zue la onartzen Vincent Theoren kontura bizitze rik; dirua Tersteeg en aurpegira botatzeko gogoa izan zuela , baina kontrolatu egin zuela bere burua , modelo bati ordaindu beharra zuelako . Esaten zuen g ogor lan egin zuela marrazten, proportzioa k eta perspektiba k ikasten , baina Tersteeg ek ez zuela h ori preziatzen. Tersteeg ek eramaten zuela Goupil & Cie k Hagan zuen adarra; eragin handia zue la Hagako arte zirkuluetan eta Vincententzat garrantzitsua ze la harekin harreman on a izatea ; baina, biak ez zire la batere ondo konpontzen. Erraz saltzeko moduko akuarelak eskatzen zizkio la Tersteeg ek, baina berak bere bidea jarraitzen zue la; arrakasta erraza mespretxatzen zue la. H.G. Tersteeg, 1885 (Amsterdam, Van Gogh Museum) Tersteeg ek jendeari saltzeko moduko akuarelak eskatzen zizkion Vincenti; baina Vincent beste fase batean zegoen eta ez zuen bere burua behartu nahi; bere erritmoan lan egin nahi zuen eta ez zuen onartzen bere galgatik inork ateratzerik. 1882ko martxoaren 11n (180) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion urtetan zehar Tersteeg ek gaitasunik gabeko ameslaritzat zeukala ; akuarelak pintatzen ez zekielako marrazten zuela; baina, Tersteeg ek ikusi behar zuela bera ez zegoela prest bere izaerarekin ados ez zeuden lanak egiteko ; Tersteeg ek gaitzetsi egiten zue la haren azken lanetan agertzen zen izaera ; berak esaten zio laTersteeg i garaia heltzean edukiko zituela nahi zituen akuarelak, baina ez oraindik ; Tersteeg Tersteeg zela eta bera bera zela; Tersteeg ek hamar florin eman zizkiola egun batzuk lehenago, baina jadanik diru gabe zegoe la, modeloe i, gela garbitzailea ri eta okinar i ordaintzen gastatu zituelako. Vincentek Mauve eta Tersteeg alderatzen zituen; Mauvek emandako aholkuak hobesten zituen, Tesrteeg ek emandakoen aurrez aurre. 1882ko martxoaren 14 18an (182) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion: “Paisaia pintore ospetsu bat ezkutaturik dago zuregan” ; esaten zio n ez zuela bihurtu behar Tersteeg en moduko materialista bat; Tersteeg en armadura oso lodia zela eta ez zekiela seguru gizaki bat zen ala metalezko masa bat zen, bihotzik bazeukan ala ez. Vincentek zioen bera ez zela paisaia pintorea; paisaiak pintatzean beti dago ela haietan irudiren bat , baina, badirela benetako paisai a pintoreak direnak eta Theo izan zitekeela horietako bat. Eskuartean nahiko diru erabiltzen zuen arren, egun askotan jateko ere larritasunak izaten zituen Vincentek; ez baitzuen ongi administratzen Theok bidaltzen ziona. 1882ko martxoaren 24an (183) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion azkenaldian lana gogor egiten ari zela egunsentitik gauera arte eta hain gogor lan eginda ez ote zuen ogirik merezi ; Cornelius Marinus Van Gogh jaunak eskatutako 12 marrazkiak amaitu zituela. Galdetzen zuen e a ez zituen merezi bere lana egiteko bitartekoak ; gustatuko zitzaiokeela Theo lehenbaitlehen etorri eta egiaztatu izan balu iruzurrean ari z en ala ez. 1882ko m artxoaren 30ean 29 urte bete zituen Vincentek. Garai horretan bere apartamentu an aldaketak egin zituen, modeloentzat jantziak eros i zituen , Victor Hugoren Les misérables irakurtzen eta marrazkiak egiten jardun zen. Vincentek gero eta diru gehiago behar zuen; etengabeko berrikuntzak egiten, izugarrizko diru pila gastatzen zuen. Theok s altzeko moduko lanak egiteko esaten zion, baina Vincentek erantzuten zion giza garunak ezin zuela edozer gauza jasan. Vincenten hasierako zuri beltzeko marrazkiak ilunegiak eta lehorregiak ziren Theorentzat; erosleek irudi atseginak eta erakargarriak nahi zituzten; paisaia gehiago, kolore gehiago eta marrazki landuagoak eskatzen zituzten; baina, Vincentek ez zuen Theoren aholkurik jarraitzen. Theo ez zen oraindik hasi Monet eta Degas en lanak saltzen, baina haiek laster arrakasta izango zutela ikusten zuen; aldiz, Vincenten iritziz, inpresionistek zekarten aldaketa ez zen desiragarria; hari ez zion onik egiten inpresionistek Millet eta Breton i itzala egingo zietela entzuteak; artearen jatorria eta jomuga galtzen zutela zioen (Naifeh eta White, 2011). Les Misérables Inpresionistek zioten naturan ez dagoela kolore beltzik ; beltza beste kolorez osatua da goela . Vincentek, berriz, zioen kolore gu ztiak beltzez eta zuriz eginak d irela ; Vincent beltzik beltzenaren bila ibili zen ; landare ikatzaren ikatz hauts beltza atsegin zitzaion ; Theo k Paristik bidalitako klera be ltzaren beltz polita ere oso atsegin zitzaion (Naifeh eta White, 2011). Bitarte horretan Marie izeneko Bretainiako maitale bat ekin zebilen Theo eta harekin ezkontzea pentsatzen zuen ; maiatze an horretarako baimena eskatu zien gurasoe i; Dorusek erantzun zion inmoral xamarra zela beheragoko mailako emakume batekin erlazionatzea ; Vincent Theoren alde jarri zen , baina, azkenean Theo gurasoen alde eta anaiaren kontra jarri zen (Naifeh eta White, 20 11). Etengabeko kontraesanean bizi izan zen Vincent Theorekiko. Alde batetik, haren lanari esker bizi zen; bestetik, ez zitzaion gustatzen Theo artearen salerosketan aritzea. Theok ere pintore izan behar zuela pentsatzen zuen. 1882ko apirilaren hasierako (184) gutunean Vincente k Theori esaten zion hainbat alditan eseri zela gutuna idaztera, baina ezin izan zuela amaitu. Theo pintore bihurtzeko aukeraz pentsatu zuela eta horretaz idatzi nahi zuela ; pintatzea erabakitzen bazuen ar rakasta lortuko zuela eta hogeita hamar urterako pintore moduan posizio ona edukiko zuela. Vincentek zioen Hagara heldu zenean Tersteeg eta Mauve oso maitekor agertu zirela eta esan ziotela ez zuela arduratu behar; baina, hilabete baino gutxiagora iritziz aldatu egin zirela eta modu ezberdinean hitz egiten hasi zirela ; haien iritziz, Vincentek pintatzeari u tzi egin behar ziola . Vincentek zioen Cornelius Marinus Van Gogh jaunak ordaindu ziola marrazkiengatik zor ziona eta beste eskaera bat egin ziola: hiriko sei bista. Vincenten artista bizitza laburrean sarritan planteatuko da artista askoren dilema hau: naturatik , objektu etatik edo modeloetatik pintatu ala oroitzapenetik pintatu; bera modeloetatik edo objektu errealetatik pintatzearen aldekoa zen. 1882ko apirilaren hasierako (185) gutunean Vincentek Theori esaten zion pintore bihurtzeko esatean ez zuela esan nahi orain egiten zu en lanak xarmarik ez zuenik ; baina, pintorea izatea hobe zela. Garai horretan giza irudiaren zatien estudioak egiten ari zela: burua, lepoa, bularra, bizkarra. Pintore batzuek modeloen beldur zirela zioen. Pintore ingelesek, aldiz, egunero modeloak izaten zituztela. Pintore esperimentatu batek oroitzapenetik pintatu zezakeela, baina sistematikoki memoriatik pintatzea arriskutsua zela. Artista moduan egin zuen bizitza laburrean zehar etengabeko tirabira izan zuen Vincentek Tersteeg ekin eta gurasoekin; nekez eramaten zituen autoritate irudiak. 1882ko apirilaren 15eko (187) gutunean Vincentek Theori esaten zion jaso z ituela hark bidalitako 180 frankoak eta Tersteeg jaunari ordaindu z iola zor ziona ; baina, Tersteeg en jarreraz kexatzen zen, hark esaten bait zion ez zuela bizitzeko adina irabazten eta bere esk ubideak galdu z ituela. Aitaren, amaren eta ber aren arteko harmonia rik eza kroniko bihurtu zela esaten zuen Vincentek ; eta bera aitarentzat eta amarentzat arrotz bihurtu z ela; etxean zegoenean hutsune a eta bakardadea sentitzen z ituela eta asebetetzen ez duten harremanez betea zegoela mundua . Rappard en gutuna jaso zuela eta laster elkar ikusteko gogoz zirela. Hasieran Mauveren iritzi oso positiboa zuen Vincentek, baina gerora haien arteko harremanak hoz ten joan ziren; elkarrengandik urruntze horretan Tersteeg ek eragina izan zuela iruditzen zitzaion Vincenti. 1882ko apirilaren 15 27an (188) Hagatik idatzitako gutunean marrazki bat bidaltzen zion Vincentek Theori , egindako aurrerapenak ikus zitzan; kexatu egiten zen Vincent Mauve eta Tersteeg etsai eta indiferente ager tzen zitzaizkiolako ; Mauve k okupatua eta gaixorik zegoela esaten zuen beti; ez zuen denborarik Vincententzat . Apirilaren 15 27an (189) idatzitako be ste eskutitz batean Vincentek zioen Tersteeg ek Mauveren belarria pozoindu z uela, diru kontuetan Vincentez ez fidatzeko esanez. Mauve ere berarengatik gauza batzuk esaten hasi ze la, lehen Tersteeg ek bakarrik esaten zituenak. Eguraldi txarra egiten zuela e ta ezin zela Cornelius Marinus Van Gogh jaunak eskatutako hiriaren bistak egitera irten. Apirilaren 15 27an (190) idatzitako beste eskutitz batean Vincentek Theori esaten zion ezin ziola marrazteari utzi, marrazkilari eskua zuelako. Theok lan harremanak zituen Tersteeg ekin eta nekez eramaten zuen Vincenten eta Tersteeg en arteko tirabira. Saiatzen zen bien arteko liskarrak biguntzen. 1882ko apirilaren amaieran (191) Hagatik idatzitako gutunean Theok esandakoari erantzuten zion Vincen tek; Theok zioen Tersteeg anaia zaharragoa bezala izan zela berentzat eta haren lagun izaten jarraitu behar zutela ; Vincentek zioen marrazten hasi zenetik ez zuela Tersteeg en babesik edo laguntzarik izan ; Mauvek bai , eman zion babesa eta adorea ; gero, ordea, Mauveren jarrera ere aldatu egin zela, Tersteeg ek belarria pozoindu ziolako. Keerekin izan zituen harremanetan gertatu zen moduan, Sien ekin edukitako harremanetan ere, gertatu eta handik denbora pixka batera em an zion gertatuaren berri Vincentek Theori. Sienen izen osoa Christina Clasina Maria Hoornik zen; prostituta zen, bost urteko alaba zuen eta haurdun zegoen. 32 urte zituen. Izaera haserrekorreko eta gaizki hitzegina zen. Vincenten osasuna ez zen batere on a garai horretan, baina nahiko ongi zaindu zuen Sien haren haurdunaldian. 1882ko maiatzaren 3 12an (192) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Mauverekin solasaldi mingarri bat eduki zuela eta pixka baterako bereizi zirela ; Mauvek esan ziola karakter biziosoa zuela ; berak hori entzutean alde egin zio la; oso mindua gelditu zela Mauve hori esatera ausartu zelako. Azken neguan haurdun zegoen emakume bat ezagutu zuela, haurdun utzi zuen gizonak abandonatu zuena ; neguan kalea egin behar izaten zuela, ogia irabazteko ; modelotzat ha rtu z uela emakume hori eta negu osoa n zehar harekin lan egin zuela ; emakume h ori eta haren haurra babesten jardun zela, ospitalera lagundu ziola, eta han forceps arekin erditu zuela ; modelo moduan paratzen ikasi zuela eta hari esker marrazkian aurrerapenak egin zituela. Sienen berarekiko atxikimendua zuela eta uso mantso modukoa bihurtu zela ; bera harekin ezkontzeko prest zegoela . Sien ekiko harremanek ez zioten Vincenti ahantzarazi K eerekin bizi izandakoa. 1882ko maiatzaren 14an (193) Vincentek Hagatik Theori idatzitako esku titzean Tersteeg eta Mauveren jarreraz idazten jarraitu zuen Vincentek; gainera, Kee rekin izandako harremanaz oroitzen zen; Keek baztertu egin zuela eta Bruselara hura ikustera joan zenean, hiru egunez han egon zela eta Kee k ez zuela ikusi nahi izan; Kee ren gurasoek esan ziote la alaba derrigortu nahian zebilela; Amsterdam en Kee ikusi nahi izan zuenean, haren gurasoei esan omen zien: Utz iezadazue hura i kusten, nire eskua suaren gainean mantentzeko gai naizen bitartean ; Amsterdam eko pasadizo horrek Vincenten begiak ireki zitue la azkenean ; Amsterdam etik itzuli zenean bere amodioa eraila izan zela sentitu zue la, baina heriotzaren ondoren berpizkundea etor ri zela. Vincentek zioen Tersteeg en kritikak ez zitzaizkiola axola; Millet en The diggers eta De Groux en Le Blanc des Pauvres ikustea nahiko a zuela, Tersteeg txikia eta ezdeusa ikusteko. Azken hilabeteetan bere gastuak handiagoak izan zirela, baina gastu horiek justifikatzen zituen Theoren aurrean. Vincent eta Sien en arteko harremanak une gozo batean zeuden. Vincentek ahul ikusten zuen Sien eta babesle rola hartu zuen. 1882ko maiatzaren 4 12ko (194) gutunean Vincentek Theori esaten zion Sienekin zuen harreman horren kontra jartzen bazen aita, adinak independente izateko aukera ematen ziola berari . Berak bizimodu sinplea eramango zuela emakumearekin. Sienek Keek baino hobeto ulertzen zuela ; Sienek esan ziola bazekiela diru gutxi zuela, baina gutxiago edukita ere berarekin jarraituko zukeela ; Sien gero eta argiagoa eta maitekorragoa zela eta emandako aholkuak jarraitzen zituela. Berak beste inork baino hobeto ulertzen zue la Sien; berak onartu egiten zituela best eentzat higuingarriak ziren bereizgarriak : haren hitz egiteko modu traketsa, haren aldarte aldaketak. Gero eta hobeto paratzen zela Sien, modelo moduan; berari laguntzen zio la, pretentsiorik gabe; ogia eta kafea besterik ez zegoenean, ez ze la kexatzen. Sienen kontuarengatik Theok bizkarra ematen ez bazion, gizonik zoriontsuena izango zela. Energiaz betea sentitzen ze la eta ziur zegoe la saltzeko moduko artea egingo zuela. Keek beste modu batera, sentimentu pixka batez, erantzun izan balio Amsterdam en, Sien ekin gertatua ez zela gertatuko ; Amsterdam en g arbi gelditu zitzaio la Keeren bihotza ez zela aldatuko denbora laburrean , Vincenten egoera ekonomikoa aldatu ezean ; baina, berak ez zue la asko irabazteko goserik ; langile klasearen baitan etxean bezala sentitzen zen. Apirilaren erdian Sorrow izeneko Sienen irudia bidali zion Vincentek Theori; ordura arte egindako marrazkirik onena zen irudi hori. 1882ko maiatzaren 1eko (195) gutunean Vincentek Theori esaten zion bi marrazki handi amaitu zituela: Sorrow e ta The Roots. Hiru gauetan ekaitza izan zela eta estudioko leihoko kristalak eta markoa hondatu zirela ; manta bat iltzatu zue la zuloa estaltzeko ; gauean ez zuen lorik egin. Gelaz aldatzeko asmoa agertu zuen Vincentek. Nahigabea. Van Gogh, 1882, Garman Ryan Collection . The New Art Gallery Walsall Tersteeg ek lehenengo eta Mauvek ondoren, baztertu egin zuten Vincent. Mesfidati zegoen Vincent eta beldur zen Theok ere ez ote zuen baztertuko. 1882ko maiatzaren 11 n (197) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion batzuetan pentsatzen zuela Tersteeg ek eta Mauvek egin zioten gauza bera egingo ziola Theok ere: erabat baztertu. Theori galdetzen zion e a Sien ekin zuen harremanaren ondorioz elkarrengandik bereiziko ote zi ren. Esaten zuen emakume horrekin ezkontzeko asmoa zuela; hari atxikita zegoela eta hura berari atxikita zegoela. Theori esaten zion bereganako sentimenduak aldatze n bazituen, ematen zion laguntza ez erretiratzeko aurrez abisatu gabe ; hala ere, espero zuela ez zituela erre tiratuko eskaintzen zituen laguntza eta sinpatia . Pertsona asko dira jendearen iritziaren arabera jokatzen dutenak; baina Vincenti bost axola zitzaion jendeak pentsatzen zuena. 1882ko maiatzaren 14 an (198) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esate n zion Sienen lehenengo haurraren aitak ez zuela harekin ezkondu nahi izan, haurra berea izan arren, familien maila ezberdinagatik ; gizon hori Sienekin maitagarria izan zela , baina ez ze la harekin ezkondu , eta gero hil egin zela. Galdetzen zuela ea h iltzeko orduan ez zen bere portaeraz damutuko . Zurginaren patioa eta garbitokia, Van Gogh, 1982ko apirila maiatza . Otterlo, Riksmuseum Kröller Müller Vincent oso eskerroneko zen Theore nganako eta behin eta berriro esaten zion hark bidalitako diruari esker jarraitu ahal izan zuela pintatzen eta haren laguntzari esker salbatu zituela Sien eta haren haurra. 1882ko maiatzaren 16 an (199) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Christine Sien ek karranpak zituela eta Leydeneko ospitalera erama n zutela , baina haurra orandik ez ze la jaio; ekainaren amaiera aldera jaioko zela ; jaio behar zuen haurrarentzat jantziak prest zeudela ; egoera horretan onena Sienekin ezkontzea zuela. Arrai n biltegia, arrainak eguzkitan lehortzen. Van Gogh, 1882ko uztaila Groninger Museum, Groninger, Netherlands Sienekin zuen harremanaren berri Theori ematen zion, baina gurasoei ez. 1882ko maiatzaren 23an (200) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion entzun zuenaren arabera osaba Cent Parisen zela, baina hari ez aipatzeko Christine n (Sienen) konturik ; hitz egin zezaketela nahi zuten guztia z, berak entzuten ez bazuen . Aitak eta amak eskutitz maitagarri bat bidali ziotela, baina gutuna ez zatekeela horrelakoa izango, Sienena jakin izan balute; azken hamabost egunetan osasunez ahul egon zela . Berak zituen gastuei Sienenak eranstean, diru premia larrian gertatu zen Vince nt. Jateko baliabiderik gabe geratu zen. Baina, horrek ez zuen beldurtzen; Sien en auziarengatik Theok abandonatzen ez bazuen, kemenez beteta egongo zela esaten zuen Vincentek. 1882ko maiatzaren 27an (202) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Rappard en bisita izan zuela eta Theori buruz askotan galdetu ziola ; bera egiten ari zen marrazkiak ikusi zituela Rappardek eta, zirudienez, gustatu zitzaizkiola. Diru pr emian zegoela esaten zion Theori; ogi beltz lehorra eta kafe pixka bat besterik ez zuela jateko , haurrar entzat gauza batzuk erosi zi tuztelako eta Sien Leydengo ospitalean egon zelako. Ekain hasieran etxearen errenta ordaindu beharra zuela eta ez zeukala sosik. Dirua azkar bidaltzeko esaten zion. 1882ko maiatzaren 27 eta ekainaren 1aren (R8) artean Schenkweg tik idatzitako gutunean Vincentek Rappard i eskerrak ematen zizkion 2,5 florin utzi zizkiolako marrazki baten urratua konpontzeko. Esaten zuen p ozik zegoela zeukan modeloarekin, egunean egunean gehiago ikasten ari zelako, eta bera ulertzen zuelako. Zerbait gaizki ateratzen zitzaionean eta bere onetik irteten zenean, modeloa saiatzen zela bera lasaitzen eta berriro ha sten zirela ; modelo ak ongi eram aten zuela jarrera egokia aurkitzearen lan aspergarria ; nahiko esame s sortu zuela bera beti modelo horrekin ikusteak . Vincentek zioen e z zuela inoiz eduki emakume itsusi hori bezain laguntzaile onik ; beretzat emakume polita zela eta nahi zuena aurkitzen zu ela harengan ; haren bizitza latza eta tristea izan zela eta zailtasunek arrastoa utzi zutela harengan ; lurra goldet zen ez denean, ezin duzula handik uztarik bildu ; emakume hura goldetua izan zela eta gehiago aurkitzen zuela harengan goldetuak izan ez ziren beste askorengan baino . Biharamonean dunetara zihoala, arraiak lehortzen zituzten tokietara. Aurreko egun batean Sensier ek Millet i buruz idatzitako liburua irakurri zuela , eta sutsuki gomendatzen ziola liburua. Artearen balio artistikoa eta balio ekonom ikoa, artearen alderdi teknikoa eta balio artistikoa etengabeko dilemak izan ziren Vincenten bizitzan. 1882ko ekainean (R9) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Rappard i esaten zion hark utzitako 2,5 florinak itzultzen zizkio la. Esaten zion, baita ere, b ere marrazkiengatik uste baino diru gutxiago eman ziola Amsterdam eko osabak . Artea jeloskorra dela eta norberaren indar gutzia eskatzen duela ; eta hari indar guztia dedikatu ondoren , asko balio ez duen artista moduan kontsideratua izateak zapore min gotsa uzten duela. Berak ez zue la marrazkien praktikotasunera mugatu nahi; balio komertzialari baino gehiago begiratzen zio la balio artistikoari. Vincentek gonorrea harrapatu zuen eta h iru astez insomnioa eta sukarra eduki zituen. Ospitalean oheratua egon zen, gonorrearen kontrako sendagaiak hartuz. 1882ko ekainaren 89an (205) Hagako hiriko Brouwersgracht ospitaletik idatzi tako gutunean Vincentek Theori esaten zion jendearen artean ez zabaltzeko ospitale ratzearen kontu hori, jendeak exajeratu egiten z uelako. Ospitaleratzegatik aurrez ordaindu behar izan zituela 15 egun eko egonaldiari zegozkion 10 florin eta erdi. Sien bisitatzera joaten zitzaiola ( Naifeh eta White, 2011) . 1882ko ekainaren 8 10eko gutunean (207) Vincentek Theori esaten zion oso ahul zegoela eta atseden osoa behar zuela bere onera etortzeko. Perspektibari buruzko liburua eta Dickens en The Mystery of Edwin Drood han z ituela eta Dickens ek ere perspektiba ba zuela. The Mystery of Edwin Drood. London, 1870. Chapman & Hall Vincent Brouwersgracht ospitalean zegoen artean Sien Leyden go ospitalean sartu zuten. 1882ko ekainaren 22an (2008) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ospitaleko egonaldia luzatzen ari zela ; Leyden en zegoela Sien, sendagileek esan baitzioten erditzea arriskutsua eta zaila izango zela ; gizonen sufrikarioa ez zela ezer emakumeek erditzean jasan behar zutenarekin alderatuta ; ospitaleko egonaldiaren lehen egunean aitak bisitatu zuela. Ospitalean uste baino denbora gehiago egin behar iz an zuen Vincentek. 1882ko ekainaren 24an (R10) Hagako ospitaletik idatzitako gutunean Vincentek Rappard i esaten zion Brouwersgracht eko ospitalean jaso zuela haren gutuna ; hiru aste zeramatzala ospitalean eta maskuria bere onera etortzen hasia zela; ordura arte ez zuela eduki marrazterik , baina hasi zela e gunean ordubetez jardinera irteten eta gauzei begiratzen; or dura arte begiratzeko ere jota zegoela. Marrazki batzuk bazeuzkala berriro ere eta horietako batzuk bidaliko zizkiola, beharba da sal du ahal izango zituenak . Brouwersgracht eko ospitalean arazotxo batzuk izan zituen Vincentek. 1882ko uztailaren 1eko (209) gutuna Hagako etxetik idatzi zion Vincentek Theori; bere gaixotasunaz informazioa ematen zion eta Sienek oraindik haurra ez zu ela erditu esaten zion; sendagileak esan ziola b erriro ospitalera joan beharra izango zuela agian, oraindik ere pisa egiteko arazoak zituelako ; baina, m arrazkiak egiteko gogoa piztu zitzaiola. Sien ikustera joateko baimena eskatu ziola sendagileari eta haren amarekin eta haurrarekin bisitara joango zela. Sien en egoera z oso arduratua zegoen Vincent. 1882ko u ztailaren 2 an (210) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Sien bisita tzen izan zela Leiden en eta ederki kostatuta haur eder bat erditu zuela. Theori eskerrak ematen zizkion , haren laguntzari k gabe Sien hor ez zela egongo esanez. Neke handiz, laguntza askorekin , kloroformoa hartuta, forzepsa erabilita erditu zue la haurra Sienek. Willem izena jarri ziote la, hori zelako Vincenten erdiko izena. Sien ospitaletik haurrar ekin irteten zenerako apartament ua prestaturik eduki nahi zuen Vincentek. 1882ko uztailaren 4an (211) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek zioen Siene n egoera hobea zela eta horrela jarraituz gero, laster zela etxean. Vincentek apartamentu bat alokatu, pintatu eta dekoratu zuen eta altzariak, izarak eta koltxoia erosi zituen. Apartamentu erosoa zen eta han zain du nahi zituen Sien eta haren haur jaio berria. Aita bisita n izan zuen Vincentek ospitale an, baina ez zion hari eman Sien ekin zuen harremanaren berririk. 1882ko uztailaren 6an (212) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion eskertu zuela gaixo zegoenean aitak egindako bisita, baina ez zio la kontatu Sienekiko harreman arena; esaten zion aitari deituko ziola, bisitara etor zedin, eta berarekin egun batzuk pasatzean aurkeztuko zizkiola Sien eta haur txikia ; Vincentek uste zuen, horrela aurkeztuta, aitak Sienekin ezkontzeko baimena emango ziola ; esaten zuen Sienen eta bere arteko maitasuna benetakoa zela, eta ez amets etako a, nahiz eta Sienekiko pasioa eta Kie renganakoa alderagarriak ez izan. Vinc entek bere gastuak justifikatzen zituen: gaixo egon ze la lau astez, Kee ospitaleratua egon zela , eta gainera, etxeko gastuak eta pinturarako materialak ordaindu behar zituela . Vincentek esaten zuen jende asko ren ustez berak karaktere desatsegina zuela ; onartzen zuen sarritan malenkoniatsua eta haserrekorra zela; sinpatiaren gose eta egarri zela; zakarki hitz egiten zuela; besteekin gaizki konpontzen zela, sutara olioa botatzen zuela ko sarritan; ez zitzaiola gustatzen lagunekin ibiltzea edo besteekin nahaste a. Baina portaera horren kausa honetan zetzala: urduri a eta oso sentikorra zela fisikoki eta moralki. Bere aldarte aldaketak eta depresioak gertatzen zirela gauak kale ko hotzetan pasatzegatik, ogia lortzeko hersturagatik, lanik ez edukitzearen tentsio jarraituagatik, familia rengandik eta lagunengandik urrun egoteagatik. Alde batetik, harremanetarako gabeziak bazituen Vincentek, baina, beste aldetik oso konplitua eta gizabidetsua zen. 1882ko uztailaren 7an (214) Hagatik idatzitako gutunean Vincen tek Theori esaten zion sendagile arenean izan zela eta hark esan ziola ez zuela berriro ospitalean sartu beharrik izango, okerrera egiten ez bazuen behin tzat; marrazki bat erregalatu zio la sendagileari. Vincent ikustera aita etorri zenean, Sien ikusi zuela sarreran, baina ez zuela ezagutu. Emile Zola artista loriatsua zela eta haren Le Ventre de Paris irakurtzen ari zela. Sien ongi zaintzea zen garai horretan Vincenten ardura nagusia. 1882ko uztailaren 15 16an (215) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion , ospitaletik irtetean, Vincenten etxera joan zire la bizitzera Sien eta haurra ; Sienek neguan ez bezalako espresioa zuela : begirada lasaia zuela eta zoriontasuna ageri zela haren aurpegian ; ospitala utzi aurretik sendagileak az alpen zehatzak eman zizkiola osasuna zaintzeko egin behar zuenaz eta egin behar ez zuenaz ; aholuak hauek izan zirela : gizon batekin egon; kanpoan ibili et aire freskoa hartu; dieta bat eraman; uraz eta alkoholaz garbitu; urduri jartzen zuten emoz ioak ekidi n; ez egin lan gogorri k (harrikoa egin eta abar ). Vincentek esaten zuen Sien eta biak gutxirekin pasatzeko gai z irela, e ta altzariak erosi beharrik ez z utela izango zerbait irabazten hasi arte ; nahiago zutela itxoin, gauza horiek erosi eta zorretan gelditu baino ; Sien i ndartzen zihoan neurrian, modelo moduan paratzen hasiko zela berriro. Xamurtasun handia erakutsi zuen Vincentek haur jaioberriarekiko , baina haren arazo ekonomikoak handitzen zihoazen , familia osoa elikatu behar bai tzuen ; Vincentek zorrak egin zituen eta familia eta ezagunekiko tentsioa hazten joan zen ; Vincentek ezkondu egin nahi zuen Sienekin, baina Theok kontra egiten zion; Theok esan zion ez zuela ekonomikoki mantenduko Sienekin ezkonduz gero; esan zion Sieni lagundu n ahi bazion laguntzeko, baina harekin ez ezkontzeko; Vincentek erantzun zion bere asmoa lehenbaitlehen ezkontzea zela; berriro kalean utziz gero, Sien hil egingo zela; bizimodu buhamea eramango zutela eta horri esker Vincent artista hobea izango zela. Vince ntentzat literaturak bizitza islatzen zuen ; garai horretan Émile Zolaren liburuak irakurri zituen eta haren pertsonaiekin bat egin zuen; Le ventre de Paris liburuari zerion gizatasuna eta Sieneki n zuen harremana lotu zituen. Le ventre de Paris. Émile Zo la. 1873. Garai horretan beti amestu izan zuena eskueran zeukan Vincentek: emaztea, haurra, etxea; horrek bizitzeko gogoa ematen zion eta bere buruarengan konfiantza irabazi zuen; baina, Vincente n lagunak urruntzen hasi ziren; Tersteeg ek egoera ezagutu zuenean, Vincenten familiari ezagutaraziko ziola mehatxu egin zion. Theok agertu zion ez zuela Sien atsegin; Vincentek ordea egosgogor jarraitu zuen. 1882ko uztailaren 18an Tersteeg agertu zen Vinc enten etxera eta haren egoeraren berri gurasoei emango ziela esan zion; Tersteeg ek ez zuen onartzen Vincent familia baten kargu egitea, bere anaia gaztearen kontura bizi zen bitartean. Vincent benetan haserretu zen Tersteeg ekin. 1882ko uztailaren 19 an (2 16) Hagatik idatzita ko gutunean Tersteeg en bisitaren berri ema n zion Vincentek Theori ; goizean etorri zela Tersteeg eta etxean ikusi zituela Sien eta haurra. Tersteeg ek ez zue la batere ondo hartu Sien eta haurrak Vincenten etxean egotearena . Vincentek lehenbailehen gurasoei idatzi beharra ikusten zuela, Tersteeg en bidez kontua jakin baino lehen. Tersteeg gizon energikoa zela, baina hobe z uela energia hori ez erabali Sien eta ber a jazartzeko ; elkar maite zutela eta elkarri leialtasuna agindu ziotela. 217. gutunean Vincentek esat en zion Theori Sien ekin ezkondu nahi zuela, ahal zen azkarrena ; ezkontzeko promesa elkarri egina ziotela . Theok ezkontza atzeratze ko eskatu zion eta berak erantzun zion prest zegoela ezkontza atzeratzeko, hilean 150 franko irabazten hasi bitartean ; diru hori irabazten hastean ezkontza zibilaz hitz egin zezaketela; ezkontza atzera zitekee la, baina beren arteko lotura hausten saiatzea alferrikakoa z ela. Sien eta haren bi haurrak salbatu nahi zitue la, berriro ez zitezen itzul gaixotasunera . Hileko ehun frankotik ehun eta berrogeita hamar frankotara igo zion Theok pentsioa; Vincenten tonua aldatu egin zen eta akuarelak pintatze n hasi zen berriro ere (Van Gogh Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). Poliki poliki gaixotasuna gainditzen ari zen Vincent. 1882ko uztailaren 21ean (218) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gaixotasuna gainditutzat eman behar zuela eta lanean jarraitu beharra zuela ; berriro marrazkiak egiten hasi behar zuela ; jendea ukituko zuten marrazkiak egin nahi zituela ; arteak lan iraunkorra eta etengabeko behaketa eskatzen zituela. Tersteeg ek bere lana gutxiesten bazuen ere, berak marrazkiarekin tematurik jarraitzen zuen; garai horretan marrazkia jartzen zuen bere aurrerapenaren oinarri moduan. 1882ko uztailaren 23ean (219) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion lanak umore onean jartzen zuela ; marrazkiak egiten ikasteak, perspektibak eta proportzioek akuarelak hobeto egiten erakusten zio tela; kexatzen zen Tersteeg en ideia finkoaz: Vincentek ezin zuela ezer egin eta ezertan ez zela ona. Baina, Tersteeg ek esaten zu ena gorabehera, Vincentek bere barnean zentzu artistikoa sentitzen zuen eta benetako artista sentitzen zen ; hari ez ziola arretarik jarri behar esaten zuen . Zola eta Balzac zituela eredu eta p ozik zegoela Theok etorri behar zuelako ; zelaietan barrena ibilaldia egingo zutela, Scheveningen aldetik. Theoren bisitaldiarekin ilusionaturik zegoen Vincent eta ibilaldiak prestatzen hasia zen . 1882ko uztailaren 26an (220) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion etortzean akuarelak erakutsiko zizkiola ; koloretan lan egitea ez zela zuri beltzean egitea baino zailagoa ; Tersteeg ek pentsatzen bazuen ere bere lana denbora galtze bat zela, berak denbora irabazi egin zuela. Theo e tortzen zenerako bide politak ezagutzen zituela belardietan zehar; baserritarren txabola zahar eta berriak ere bai ; goizero joaten zela hara marraztera. Oinarrizko koloreen eta kolore konposatuen teoriak oso bereak zituen Vincentek. 1882ko uztailaren 31n (221) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zio n erabateko kolore beltzik ez zegoela naturan ; beltza, zuria bezala, edozein koloretan presente zegoela eta grisaren aldaerak sortzen dituela ; hiru kolore oinarrizko daudela (gorria, horia eta urdina) eta kolore konposatuak laranja, berdea eta morea direla ; beltza edo zuria er antsiz grisaren barietateak sortzen direla: gris gorria, gris horia, gris urdina, gris berdea, gris laranja eta gris morea ; hiru kolore nagusiekin eta zuri eta beltzarekin hirurogeita hamar tonu eta barietate lor litezke ela. Perspektiba markoa erabiltzen hastea oso lagungarri izan zen Vincententzat. 1882ko abuztuaren 5 6ean (22 3) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek perspektiba markoaren zirriborro bat bidal i zion Theori ; esaten zion p erspektiba markot ik begira zezakeela leiho batetik bezala ; perspektiba markoari esker azkar marrazten eta azkar margotzen zela. Ospitaleratzearen ondoren oso ahulduta geratu zen Vincent; janari gutxi eta alkohol gehiegi hartzen zuen; poliki poliki Sienengandik urruntzen joan zen, ez baitzuen harenganako lehengo grinarik sentitzen; haren pentsaera estua, liburuen eta artearen estimurik eza kritikatzen zuen. Lanean interesa galdu zuen eta depresio aldi batean sartu zen (Martin, 2011; Naifeh eta White, 2011). Paisaiak eta irudiak pintatu behar dituen artista batentzat garrantzitsua da tokiz aldatzea eta paisaia edo modelo berriak marraztu eta pintatzea. 1882ko abuztuaren 15a (R11) baino lehen Hagatik idatzitako eskutitz batean Vincentek Rappard i esaten zion haren gutuna k bihotza poztu zi ola; pentsatzen zuela nonbaitera joana izango zela; Drentheri buruz esaten zuena interesatzen zitzaiola ; bera gaztea zenean Brabante zen modukoa irudikatzen zuela Drenthe; nekazaritza garatu aurretik eta industrializazioa hasi aurretik zegoen moduan ; orain ez zela hain pintoreskoa , erremolatxa azukrearen faktoriak, trenbideak eta abar ugaritu zirelako . Vincentek pentsatzen zuen gurasoen prestakuntza artistikoa ez zela Vincenten lana ulertzeko adinakoa. 1882ko abuztuaren 19an (226) Hagatik idatzitako gutunea n Vincentek Theori esaten zion beldur zela gurasoek inoiz ez zutela ulertuko bere artea ; ez zela haien errua, inoiz ikasi ez zutelako Vincentek eta Theok bezala gauzei begiratzen ; ez zituztela gauza berak eta begi berberez ikusten. Egun horietan zoriontsu zela pintatuz; ordura arte mar raztera mugatu zela ; pintatzeak bazuela zerbait mugagabea eta sentimentuak agertzeko zoragarria zela. Vincent sarritan kexatzen zitzaio n Theori, esanez ez zela behar adina saiatzen haren koadroak saltzen. Theo 1882ko abuztuan joan zen Hagara Vincent bisitatzera eta egonaldi laburra egin zuen han; Vincenti esan zion lana aurkitu behar zuela, Goupil eko negozioak behera etorri zirelako eta T heo bera oso estu zegoelako; Vincentek Theoren Parisko azaleko bizitza kritikatu zuen eta salaketa hau egin zion: ez zela behar adina saiatu Vincenten marrazkiak saltzen; Theok esan zion Osaba Cor ekin hitz egin berria zela eta Vincent i marrazki sail bat e nkargatzea adostu zutela; baina, baldintza bat jarri zion: Sien ekiko harremanak bertan behera utzi behar zituela; gainera, Theok salaketa bat egin zion: Sienen haurra ernaldu izana; horrek bere onetik atera zuen Vincent eta pentsatu zuen anaia Theo aita D orusen modukoa bihurtu zela (Naifeh eta White, 2011). Pintatzen zuenean kolorearen boterea sentitzen zuen Vincentek bere baitan. Theoren bisitaren ondoren, hilabete barruan, hainbat koadro margotu zituen, hondartza, basoak, zelaiak eta jardinak gai hartuta ; goizean goizetik arratseraino pintatzen jarduten zen; hasieran, gainera, harro agertzen zen Vincent bere pinturekin; berak pintore bihotza zuela eta inork ezingo zuela esan haiek bere lehen estudioak zirenik; pintatzea marraztea baino asebetetzaileagoa z ela zioen; hala ere, oraindik berak nahi zuen adina ez zuela pintatuko esaten zuen, pintatzeko gastu handia egin behar zelako; gainera, hasieran bere pinturaz harro baldin bazegoen ere, aste batzuk geroago gehiago ikasi beharraz konturatu zen. Artearen mun duan iraganarekiko nostalgia zerion Vincenti: Millet, Corot eta Bretonen pintura zuen gogoko (Naifeh eta White, 2011). 1882ko abuztuaren 20an (227) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gurasoen gutuna jaso zuela eta bertan garbi agertze n zela Theok ongi hitz egin ziela gurasoei Vincenten lanari buruz ; eskerrak ematen zizkion Theori, gurasoei hain modu positiboan hitz egin zielako bere lanaz . Denbora laburrean estudio ugari pintatu zituela; lana gogor egiten zuela egun osoa n, jateko ia be tarik hartu gabe. Pintura ren bidez, marrazteak eskatzen duen ahalegin berarekin inpresio hobea sortzen dela eta ikusteko atsegingarriagoa den zerbait ekoizten dela ; m arraztea baino gratifikatzaileagoa zela pintatzea, alegia. Baina, pintatu aurretik proport zio egokiak eta posizio egokiak marrazteko gai izan behar zela. Ettengo denboraldia amaitu zuenean, Nuenen era aldatu zuten Dorus. 1882ko abuztuan Vincenten familia Nuenen era aldatu zen, han Dorusek postu berria onartu baitzuen ; Ettendik berrogei bat mili atara zegoen Nuenen . Aitak sorpresazko bisita bat egin zion Vincenti 1882ko irail aren amaieran ; Sien emakume txiro eta gaixo bat zela eta hari laguntzera behartua zegoela esan zion Vincentek aitari. Dorusek etxera joateko gonbidapena egin zion Vincenti, baina hark ezezkoa eman zion, izan ere, Theori idatzitako gutunean zioenez, aita benetan arrotza z en berarentzat. Vincentek albora utzi zituen zuri beltzeko marrazkiak eta koloretan eta paisaietan zentratu zen, hots, pinturan (Naifeh eta White, 2011). Van Gogh rn perspektiba markoa, 1882ko abuztuaren 5 6ko eskutitzetik hartua Scheveningen go hondartza, haizea baretuta. Van Gogh, 1882ko abuztua. Bilduma pribatua Neska jantzi txuriarekin basoan. Van Gogh, 1882ko abuztua. Kröller Müller Museum, Otterlo Emakumeak sareak konpontzen dunetan. Van Gogh, Haga, 1882ko abuztua. Montreal: François Odermatt bilduma Arrantzalearen emaztea hondartzan. Van Gogh, 1882ko abuztuan Otterlo, Rijksmuseum Kröller Müller Cluster of Old Houses with the New Church in The Hague. Van Gogh, Haga, 1882ko abuztua. Frantzia: bilduma pribatua Denbora dexentez marrazkian zentratua egon ondoren, koloreen munduan sartzen hasi zen Vincent. 1882ko irailaren 3an (228) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pinturan eta koloreetan murgildua zegoela bere indar guztiarekin; ordura arte bere burua mugatu zuela eta ez zela horretaz damutzen ; horrenbeste marrazki egin ez balu ez zela gai izango sentimenduak agertzeko ; orain itsaso irekian bezala sentitzen zela ; pintura garestia zela, baina berak hezur muinetan zeramala pintura ; Theori galdetzen zion ia posible izango zen pinturak handizkakoan erostea, merkeago erosteko. Wilhelminak deskribatu zizkion Nuenen inguruak eta Vincentek ikusi zuen hara joan zitekeela ehuleak pintatzera. 1882ko irailaren 9an (229) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Wil helmina en gutuna jaso zuela eta Nuenen inguruko lurraldea ongi deskribatzen zuela ; berak ehuleei buruz galdetu ziola, ehuleak pintatu nahi zituelako ; indar sortzaile handia sentitzen zu ela beregan eta iritsiko zela sasoi bat zeinetan egunero zerbait ona egingo zuen. Modeloak ezinbesteko osagaiak izan ziren Vincenten ibilbide artistikoan. 1882ko irailaren erdian aldiko modelo bat baino gehiagorekin lan egitea pentsatu zuen ; zahar etxeko jendearengana hurbildu zen eta hirurogeita hamabi urteko Zuyderland gorra fitxatu zuen modelo izateko ; orduak ematen zituen Zuyderland ek hainbat jarreretan modelo lana egiten; Sienekin eta haren familia osoarekin batera jartzen zuen Vincentek , familiako erretratu ak egiteko ; hainbat lanabes esku etan zituela paratzen zen modelo moduan: nekazari, meatzari edo arrantzale moduan ; atxikimendu han dia izan zion Vincentek Zuyderland i eta gizon umezurtza deitzen zuen (Naifeh eta White, 2011). Adrianus Jacobus Zuyderland , Hagako modeloa. Worcester Art Museum , Worcester, Massachusetts 1882ko i raileko hirugarren astean pintura poltsa ia hutsik zuen Vincentek ; berriro ere dirua eskatu zion Theori ; etsipenak eta d epresioak hartu zuen Vincent ; modelor ik gabe, materialik gabe, lagunik gabe, erosotasunik eta dirurik gabe, erabat galduta eta malenkoniatsu geratu zen Vincent (Naifeh eta White, 2011 ). 1882ko irailaren 25ean (234) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion aitaren bisita izan zuela bere etxean eta oso atsegina izan zela. 1882ko urriaren 1ean (235) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion azken egunetan akuarelak bakarrik egin zituela. Gero, berriz, loteriako bulego aren aurreko jende multzoari egin dako estud ioaz hitz egiten zion Vincentek. 1882ko irailean e ta urrian eskutitz asko idatzi zizkion Hagatik Vincentek Rappardi eta Rapparden eskutitz asko jaso zituen. Horietako batean (R16) Vincentek Rappardi azaltzen zion Borinageko meatzarien emazteek nola eramaten z ituzte n zakuak ; han egon zenean haien marrazki batzuk egin zitue la, baina, orain gai beraren 12 estudio egin zituela. Zakua bizkarrean zuen emakumea behin baino gehiagotan jarri zuela beretzat paratzen, baina inoiz ez zuela ongi egin ; orain, ikatza kargatzen zue n gizon batek erakutsi ziola nola eramaten zuten zakua . Zorionak ematen zizkion Rappard i Arti Elkartearen (Amsterdam eko pintoreen elkartea) erakusketarako bere koadroa onartu ez zutelako ; zirkunstantzia horietan arrakasta handia lortu izan balu, sinpatia gutxiago edukiko zuela Rappard ekiko, orain zuena baino ; biek ere, gerora lan hobea egingo zutela, orain egiten zutena baino, nahiz eta orain egiten zutena txarra izan ez. Zahar etxeak ziren Vincententzat modelo iturri nagusietako bat. 1882ko urriaren 8an (236) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gizon zaharraren estudio gehiago egin zituela eta aste horretan zahar etxeko emakume bat berekin izatea espero zuela. Etxetik bidalitako pakete bat jaso zuela, neguko zamarra batekin eta praka bero batzuekin ; asko hunkitu zuela. Kanpoan lan egiteko moduko eguraldirik ez zegoenean, barruan egiten zuen lan Vincentek. 1882ko urriaren 22an (237) Hagatik idatzitako gutunean Vinc entek T heori esaten zion benetako udazkeneko egural dia zeukatela han, euritsua eta hotza. Hala ere, gai iza n zela loteriaren bulego aurreko jende oldearen akuarela handia egiteko. Espero zuela aste horretan umezurztegiko haur batzuk izango zituela modelo moduan paratzeko. Daudet en Les Rois en Exil irakurtzen ari zela. Vincent van Gogh. Amsterdam. 1882. Rijksmuseum. Rappard ek uda aukeratu zuen Drenthen egoteko. 1882ko urriaren 29an (239) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion aste horretan ere haizete bat eduki zutela eta zuhaitzetan hosto bakan batzuk bakarrik gelditu zirela ; pozik zegoela estufa sutan zeukalako ; aste horretan Rappard en eskutitz bat jaso zuela eta esaten zuela udan Drenthen egon z ela eta gero Utrecht en itsuen ospitale batean lan egin zuela denboraldi batez. Barruan lan egin behar izanez gero, pintoreak modeloarengandik hurbil jarri beharra izaten du, batez ere estudioa txikia denean. 1882ko urriaren erdi aldean perspektiba markoa modeloetatik hurbilago jartzen hasi zen Vincent eta burua eta bizkarra ikusten zitzaien irudiak egin zizkien Sieni, haren amari eta Ziuderland i. Vincentek mirespen handia zuen Millet eta Jules Breton ekiko. 1882ko azaroaren 23an (241) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Millet eta Jules Breton maila gorenean zeudela eta haiek gainditzea ezinezkoa zela ; berdindu bai, berdindu zitezkeela, Israëls ek egin zuen bezala, baina ezin zirela gainditu, mendiaren gailurra zirelako ; artearen erreinuan maila gorena lortua z utela. Vincente k paper mota berri bati buruzko galdera egiten zion Theori: paper horretan marrazki bat eginez gero, marrazki hori transferi ote zitekeen harri batera edo klitxe batera (litografo , marrazkilari edo grab atzaile baten bitartekaritzarik gabe), horrela nahi adina kopia egin ahal izateko, jatorrizko irudiaren faksimil moduan ; hori horrela baldin bazen, lortzeko informazioa paper horretan lan egiteko moduaz eta paper hori lortzeko, saio bat egi n zezan . 1882ko udazkenean litografiazko teknika berritzen saiatu zen, baina ez zuen lortu marrazkitik harrira eta harritik paperera irudia ondo pasatzerik; transferentzia horretan marrazkiek asko galtzen zuten (Naifeh eta White, 2011). 1882ko azaroaren 6 8an (243) Hagati k idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion litografia bat egin zuela ; bost florinengatik ehun kopia egin zitzakeela eta zerbait gehiagorengatik harriaren jabe egin zitekeela. 1882ko azaroaren 22an (246) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bi litografiaren probak bidaltzen zizkiola gutuna rekin batera: A Digger eta Man Drinking Coffee ; lehenbaitlehen jakin nahi zuela zer pentsatzen zuen Theok haietaz ; m arrazkiak zenbait g auza gal du zituela harrira pasatzean eta i nprimatzean ; m arrazkia arkatz litografikoaz egin zuela eta tinta autografikoaz ukitu. Vincentek zioen ez zutela aurkitu Theok a zaroaren 9an bidalitako gutuna eta dirua. 1882ko azaroaren 24an (247) Hagatik bidalita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion gi zon zahar bat marraztu zuel a, ukondoak belaunetan eta burua esku artean zuela, eta beharbada haren litografia bat egingo zuela. Zolaren Pot Bouille eta Victor Hugoren Quatre Vingt Treize irakurri zituela. 1882ko azaroaren amaieran (R18) Hagatik idatzitako eskutitz batean Vincentek Rappardi litografiei buruz idazten zion oraindik ere . Esaten zion, baita ere, a zken igandean bisitan izan zuela bigarren mailako eskolan marrazkia irakasten zuen irakaslea; gerra beteranoen (orphan men) hainbat marrazki ikusi zitu ela eta haien konposizio zabal bat egitea aholkatu ziola ; bain a, Vincentek zioen azkarregi zela; oraindik estu dio gehiago egin nahi zituela; Coffee Drinker horietako estudio bat zela. Van Gogh, 1882. Orphan Man with Top Hat, Drinking Coffee.Collection F. Hagemann, Basel, Switzerland 1882ko abenduaren 1ean (249) Hagatik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Rappard en gutuna jaso zuela eta laguntza behar bazuen eskatzeko esaten ziola. Garai honetako eskutitzetan litografia frogetan zentratua ikusten zen oraindik ere Vincent. Aldizkarientzat ilustrazioak egitetik bizitzea izan zen denboraldi batez Vincente ametsa. 1882ko aben duaren 12 18an (253) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Teori esaten zion a ldizkarientzat ilustrazioak egin nahi zitue la, baina beldur ze la haiek bere lana gogoko ez ote zute n izango; bere lanaren hutsegiteengatik bazen, zuzenduko zituela, baina kontzep zio edo sentimendu orokorrarengatik bazen, ezingo zuela aldaketarik egin ; esaten zion baita ere irakurri zuela Buhot en paperari buruzko informazioa, Theok bidali ziona. 1882ko abenduaren 21an (254) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Harper ek argitaratutako ilustrazio batzuk Buhot en paperarekin eginak izango zirela eta berak ere bere burua gai ikusten zuela prozedura hori ikasteko ; prozesua asebetetzailea zela eta marrazkia ona izanez gero erreprod ukzio ona aterako zela. Vincent bera prest zegoela harri gainean marrazkia egiteko, paperaren beharrik gabe. Urte amaierako eskutitzetan arte lanean zentratua ageri zen Vincent. Sien eta haurra pixka bat ahaztuak zituen. 1882ko abenduaren 28 30ean (255) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion buru ak marrazten ari zela garai horretan, garezurraren egituraren ikerketa eta fisiognomiaren interpretazio sakonagoa egiten ari zela. Hortzetako mina zuela, batzuetan eskuineko begiraino eta belarriraino iristen zitzaiona ; ba ina, Daumier en marrazkiek hortzetako mina ahantz arazten ziotela. Suposatzen zuela Theo oraindik ere inbentarioa egiten murgildua egongo zela. Bere lanean zentratua agertzen zen Vincent . Vincentek ez zuen gurasoen sostengu handirik izan Kee rekin eta Sien ekin edukitako harremanetan; Theo k beste maila bateko ulerpena eskaini zion. Vincent prest zegoen Theo ri harreman arloan sostengu osoa emateko. 1883ko urtarrilaren 11n (259) Hagatik Theori idatzitako gutunean Vincent oso hunkitua agertzen zen hark esandakoarekin: emakume gazte bat aurkitu zuela, Parisen gaixo eta bakarrik bizi zena , eta hari laguntzen hasi zela. Vincentek zioen n orbere borondatea baino gehiago zirkunstantziak direla gu gidatzen gaituztenak ; horrelako kasuetan geure bulkada k jarraitu behar ditugula. Victor Hugok esaten zue la, arrazoiaren edo adimenaren gainetik kontzientzia dagoela ; gauza batzuk onak eta egiazkoak direla sentitzen dugula, arrazoiaren eta kalkuluaren argitan ulertezinak izan arren; Theok bere sinpatia osoa zuela auzi horretan. Maitasuna gutaz jabetu denean iraunkortasuna gauza handia dela. Sienek eta haurrak buruhausteak sortzen zizkioten Vincenti, baina nolabaiteko egonkortasuna ere ematen zioten. 1883ko urtarrilaren 13 an (260) Hagatik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion Sienekin eta haurrekin z egoela ; aurreko urtearekin alderatuta alde handia ze goela: emakumea patxadatsuago, indartsuago eta sendoago zegoela , eta haurra potoloago eta osasuntsuago zegoela , bularra besterik hartzen ez ba zuen ere. Urte horretako esperientziak erakutsi zionez, emakume eta haurrekin bizitzea askoz ere hobea zela, bakarrik bizitze a baino, une oso gogorrak izan arren. Azkenaldian Vincentek ez zuen Sienen eta haurraren aipamen ask orik egiten Theori idatzitako eskutitzetan . Gurasoekiko harremanetan gai tabua zen eta Theok ere mugak jarri zizkion Vincenti, emakume horrekin ezkontzeari zegokionez. 1883ko urtarrilaren 21 ean (261) Hagatik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion aurreko urtean ez zela Sienekin ezkondu, Theok horrela e skatu ziolako, eta geroztik ez zuela gaia aipatu. Vincent beste beheraldi batean murgildua zegoen; neurri batean, Theok zaint zen zuen emakume gaixoarekin identifikatzen zen. 1883ko otsailaren 3 an (26 3) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori galdetzen zion nola zegoen bere emakume gaixoa; esaten zion bera ere ahul sentitzen zela azkenaldian eta beldur zela lan gehiegi egiteagatik izango zela ; ahalegin gehiegi egitea ren ondorengo depresioa izango zela ; horrelako egunetan izugarrizko kezka edukitzen zuela etorkizunari buruz, babesgabe eta lanari buruz malenkoniatsu sentitzen zela. Vincentek Theori berandu kontatu bazion Sien ekiko harremanarena, Rappard i are berandua go kontatu zion. 1883ko otsailaren hasieran (R20) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion pozten zuela osasunez hobetzen ari zela jakiteak. Denboraldi bat lehenago bera ere Hagako ospitalean gaixo egon zela, eta han zegoela Leydengo ospitalera joan zela bere modeloa izan zen emakumea haurra erditzekotan zela eta. Sien en historia guztia kontatu zion: udan Rappard bisitara etorri zenean ezagutu zuen emakume a zela; azken udan Vincent ospitalean errekuperatzen zego ela, eskutitz bat hartu zue la, Leyden go ospitalean zegoen emakume batena, egoera larrian zegoela adieraziz ; bere ospitaleko sendagileen iritziaren kontra emakume hura bisitatzera joan zela Leyden go ospitalera ; bezpera ko gauean mutiko txiki bat erditu zuela eta e rditz e zaila izan z ela; e makumear i esan ziola, errekuperatu ostean bere etxera etortzeko; egin zezakeen guztia egingo zuela harengatik ; etxe bat alokatu zuela bere estudio zaharra baino bi ate beherago eta han bizi zela oraindik ; haurra k zazpi zortzi hilabete z ituela orain eta ha ur txiki zoragarria zegoela. emakume horrek bazu ela beste haur, gaixo samarra. T xikiarentzako s ehaska bigarren eskuko gauzen dendatik ekarri zuela bere bizkarrean; negu beltzean zehar haur txikia k argitu zuela bere etxea ; emakumea indart zen ari zela ; emakume hori zela eta lagunak galdu zituela, baina ez zuela galdu bere anaiaren adiskidetasuna. Etorri aurretik jakinarazi nahi zizkiola etxean izan zituen aldaketak ; aurrez jakinarazi nahi ziola emakume txiro batekin batekin eta bi haurrekin bizi zela, eta jende askok, arrazoi batengatik edo besterengatik berarekiko harremana hautsi zituela . Galdetzen zion e torri nahi al zuen Graphics ikustera hurrengo egunetan ; bera desiratzen zegoela hura etortzeko, neguan egindako marrazki pila bat zeuzkal ako erakusteko, eta haietaz hitz egin nahi zuelako harekin ; lehenago tik hitz egin behar ziola gauza horietaz guztie z, baina berari ere arrotzak gertatzen zitzaizkiola. Oraingo e studioa lehengoa baino askoz handiagoa zela, eta beldur zela jabeak errenta altxatuko ote zion . Makalaldia zuen Vincentek eta garai horretako eskutitzetan nahiko nabarmen gelditzen zen hori. 1883ko otsailaren 5ean (264) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek bere lagun gaixoaz eta haren e bakuntzaz galdetzen zion Theori. B erak ere aste batzuetako atsedena hartu behar zuela eta etxetik kanpora bere pentsamenduak freskatzen egon behar zuela esaten zion . Oraindik adinez gazte izanik ere, hogeita hamar urte bete gabe zituelako, barnetik nahiko adindua sentitzen zen Vincent. 1883ko o tsailaren 8an (265) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion batzuetan ezin zuela sinestu hogeita hamar urte bakarrik zituenik, askoz zaharragoa sentitzen zelako ; zaharragoa sentitzen zela jende gehienak pentsatzen zuelako bera porrota zela ; eta gauzak aldatzen ez baziren horrela iza ten jarraituko zuela; h ain indartsuki sentitzen zuela hori, ezen horrek deprimitu egiten zuela ; aldarte hobea n zegoenean, alai sentitzen zela eta hurrengo hogeita hamar urterako indarra eta energia sentitzen zitu ela; gauza asko hogeita hamar urterekin hasten direla ; esaten zion , baita ere, Rappard bere onera etortzen ari zela garuneko sukarretik. Maitasunaren gorabeherez, maitasunaren eta ekintzaren arteko erlazioaz eta artearen eta errealitatearen arteko erlazioaz sarritan egiten zuen gogoeta Vincentek. 1883ko otsailaren 11n (266) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori gogoratzen zion Michel etek esandakoa: hasieran maitasuna a rmiarma sarea bezain hauskorra d ela eta gero indartu egiten dela, leialtasunez jokatzen bada ; maitasunaren xarma galtzen dela, baina maitasuna ez dela erabat galtzen ; marea gora eta marea behera joan arren, itsasoak hor jarraitzen duela ; maitasuna eta laguntasuna, sentimendu bat baino areago, ekintza positibo rako bultzada direla, eta gauzak egitearen ondorioz pertsona nekatu eta akitu egiten dela . Vincentek zioen batzutan tamalgarria iruditzen zitzaiola berarekin bizi zen emakumeak liburuak eta artea ez ulertzea; b aina, oraindik ere hari atxikita egoteak ez al zuen esan nahi bien artean zerbait benetakoa bazegoela ; emakumeak b eharbada geroago ikasiko zuela, baina momentuz nahikoa zuela haurrarekin ; haurraren bidez erreali tatearekin kontaktuan zegoela eta beretzat antzekoak z irela liburuak, errealitatea eta artea ; errealitatean artea bilatu nahiko ez balu, emakume hori tuntuna irudituko zitzaio keela. Sien ekin eta haren familiarekin bizitzeak alde batetik lasaitasuna ekarri zion, baina bestetik nekea eta estresa ekarri zizkion, gatazka batzuk izan baitzituzten Sien bere amari estuki loturik zegoelako. 1883ko otsailean (R21) Hagatik idatzitako eskutitze tako batea n Vincentek Rappardi es kerrak ematen zizkion, esandako guztia modu onean hartu zuelako ; esaten zion b erak ezagutu zuenean erdi hilik zegoela emakumea; h aren burua eta garuna asaldatuak eta desorekatuak zeudela ; Leyden go irakasleak Sieni esan zi ola etxeko bizitza erregularra erama teko . Emakumearekin bizitzeak esperientzia desatsegin batzuk ekarri bazizkion ere, patxara eta lasaitasun pixka bat ere ekarri ziola . Berak n eguan lana gogor egin zuela eta modelo deigarri batzuk izan zituela ; une horret an ez zela ari gogor lanean, ahultasuna sentitzen zuela ko; begiak ere nekatuak izan zituela, begiratze hutsak molestat u egiten zuela ; baina landan zehar paseatzen ibili zela eta begiak normal zituela berriro ere . Bazituela 150 marrazki Rappardek ezagutzen ez zituenak ; etxeko aldaketek gehiago lan egitera, amorruz lan egitera eraman zutela. Vincentek asko miresten zituen grabatzaile britainiarrak; grabatzaile horien lanak erabiltzen ziren The Graphic eta antzeko aldizkariak ilustratzeko eta eragina izan zuten Vincenten lanean. 1883ko otsailean (R22) Hagatik idatzitako eskutitzetako batean Vincentek Rappardi esaten zion The Graphic en hogeita bat ale erosi zituela ; oso merke zeudela, bestela ezingo zituela eskuratu, baina ale horiek eskuratzeko saltzaile ju duaren aitaren eta amaren erretratuak egin behar izan zituela. B idali zizkiola aleak Rappardi eta espero zuela aste horretan hartuko zituela ; zuribeltzeko marrazkitan gogor jardun zela lanean eta espero zuela zuri beltzaren indarraz zerbait gehiago ikasik o zuela The Graphic horien bidez. 1883ko otsailean hainbat eskutiz idatzi zizkion Vincentek Rappardi (R23, R24, R25, R26, R27, R28 , R29 ) The Graphic eko orriak aitzaki tzat hartuta. Horrelako orrien bilduma artista bate ntzat Biblia modukoa z ela zioen; ona z ela haiek ezagutzea eta haiek estudioan edukitzea ; orri horiek estudioan edukitzeak haietan gehiago pentsatzera eta buruan haien inpresio sakonagoa jasotzera eramaten zuela; e z zela damutzen orri horiek Rappardi emateaz, bazekielako hark preziatuko zituela eta behar zen moduan begiratuko zituela. Garai horretako eskutitz anitzetan agertzen zuen interesa Vincentek Theoren laguna zen emakume gaixoaz. 1883ko otsailaren 15ean (267) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pozik egongo zela emakume gaixoaren osasuna hobetzean ; Theorentzako modukoa ikusten zuela emakume hori , beti behe mailakoa izan ez zelako eta kultura maila bat bazuelako. Esaten zion Eliot en Middlemarch irakurtzen ari zela. Theok bidaltzen zion dirua nekez heltzen zen Vincenten gastuak ordaintzeko. 1883ko otsailaren 20 24ean (268) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion etxe jabeak leihoetako pertsianak aldatu zizkiola eta argia hobeto kontrola zezakeela orain ; nagusiak nahi zue la berak ordain zezala , baina berak esan ziola ezin zuela ordaindu; azken astean Victor Hugoren Notre Dame irakurri zuela berriro. Notre Dame de Paris. Victor Hugo ,1831. Editorial : Kate Gosselin . Harreman hunkigarria eduki zuen Vincentek Sien ekin, bai hura haurdun zegoenean, bai hark haurra erditu ondoren. 1883ko otsailaren 12a n (268a ) idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Sien ospitalean zegoela bisitara joan zitzaiola bera eta benetan akiturik ikusi zuela Sien, baina bera ikustean eseri zela eta alaitu eta animatu zela eta begiak piztu zitzaizkiola maitasunez eta eskerronez ; promesa eginarazi ziola errekuperatuko zela, b aina egun batzuk beranduago idatzi bat jaso zuela harengandik , esanez suposatzen zuela beste emakume bat hartuko z uela. Theori esaten zion haren emakume gaixoa malenkoniatsu bazegoen , promesa eginarazteko ongi jarriko zela ; Theori galdetzen zion ea emakumeari esan zion betirako maite zuela. Theoren laguna zen emakume gaixoaz interesatzen zen Vincent, baina Theoren maitaletzat zeukalako. 1 883ko otsailaren 25 26an (269) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pozik zegoela Theoren emakumea ongi zegoelako, baina ez zitzaiola oso zuzena iruditzen emakumeak bere lurraldera itzuli nahi izatea. Lagunengandik asko ikasten zuen Vin centek; sarritan alderatzen zituen bere lana eta haiena. Garai batean Mauve eduki zuen hurbileko erreferentzia moduan. Garai berri honetan, Rappard erabiltzen zuen erreferentzia gisara. 1883ko martxoaren 3an (271) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Rappard abiadura handian ari zela pintatzen ; berak baino gehiago pintatzen zuela hark eta denbora luzeagoz marraztu zuela, baina biak maila beretsuan zeudela; harekin ezin zela lehiatu pintore moduan, baina marrazkian ez zuela hark bera gainditzen ; Rappardek agindu ziola egun horietakoren batean etorriko zitzaiola bisitatzera ; esaten zion h urrengo egunean etxea jendez beterik izango zuela: emakumearen ama eta haren ahizpa gaztea, auzoko mutila eta beste hainbat pertsona, marraz teko modelo moduan paratuko zirenak. Dickens en aipamena eskutitz anitzetan egin zuen Vincentek; oso gogokoa zuen idazle gisara. 1883ko martxoan (R30) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion Haga polita zela eta eszena barietate handia z uela ; urte horretan gogor lan egitea espero zuela ; zuribeltzean kontzentratu behar zuela gero eta gehiago ; akuarelaz eta oleoz pintaten ari z enean, aldian behin geratu beharra zuela, gastuen kariaz; baina arkatzez edo berunezko arkatzez arituz gero, model oaren e ta paperaren gastuak bakarrik ze udela ; nahiago zuela zeukan diru apurra modelotan gastatzea pintura materialetan baino ; inoiz ez zuela damurik izan modeloetan gastatutako diruagatik. Dickens en Christmas Carol eta The Haunted Man erosi z ituela; Dickens ek idatzitako edozer gustatzen zitzaiola, baina haurren bi ipuin horiek ia urtero irakurri zituela, haurra zenetik, eta beti berriak gertatzen zitzaizkiola; liburu hor ien ilustratzaileak, Barnard ek, ongi ulertu zuela Dickens ; ez zegoela, bere iritziz, idazleen artean Dickens beza lako pintorerik eta zuri beltzeko artistarik. Vincent asebeterik sentitzen zen artera dedikatzen ze lako, baina atsekabeturik zegoen nahi adina aurreratu ez zuelako. 1883ko martxoaren 11n (27 4) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion dezepzionatua zegoela marrazkietan behar adinako aurrerapenik egin ez zuelako oraindik ; zailtasunak ugari ak eta handiak zirela eta ezin zirela bat batean gainditu ; aurrerap enak egite ko meatzarien moduan egin behar zela lan; norberak nahi duen bezain azkar edo besteek nahi bezain azkar ez dela aurreratzen ; pazientzia eta leialtasuna ezinbestekoak direla ; baina ez zuela asko pentsatzen zailtasunez, haietan gehiegi pentsat zeak zorabiatu edo nahastu egiten zuelako. Sorpresa bat izan zuela: aitaren eskutitz maitagarri bat jaso zuela eta gutunean ustegabeko diru kopuru bat (25 florin ) jaso zuela. Vincentek zioen bera oso aberatsa sentitzen zela, bere lanean aurkitu zuelako bihotz eta arimaz egiteko zerbait; egiteko horrek inspiratzen zuela eta esanahia ematen ziola bere bizitzari ; artean sinesten zuela eta artearen korronteak portura eramango zuela ; zailtasunak i zan zitzakeela eta egun batzutan malenkoniatsu egon zitekeela, baina ezin zuela esan zoritxarrekoa zenik. Vincententzat garrantzitsua zen pintoreek elkarri laguntzea; elkarri laguntza emateko modu bat modeloak partekatzea zen. 1883ko martxoan apirilean (R 32) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion aste horretan orgatxoekin zebiltzan irudiak marrazten jardun zela ; Van der Weele bera ikustera etorri zela aste barruan ; mo delo etatik aritu zela lanean ; esaten zuen pintore askok modelo gehiago erabiliko zituztela diru gehixeago eduki izan balute ; zoragarria izango zatekeela artistak konbinatuko balira eta modeloak toki berean elkartuko balira egunero. Herman Johannes van der Weele Vincentek artisten arteko lankidetza hobesten zuen haien arteko lehiaren aurrean. 1 883ko martxoaren 21ean (275) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bi pertsona on elkartuz gero, bizitzan intentzio eta helburu berberarekin, edozertarako gai direla ; lankidetzan ontasunaren indarra bikoiz tu ez ezik, biderkatu egiten dela ; aste horretan oso okupatua zegoela orgatxoak marrazten. Rappardek koadro handi bat bidali behar zuela Amsterdam eko erakusketara eta hari buruz gauza on asko entzun zuela ; berak eta Rappardek norabide ezberdinetan lan egi ten zutela, baina elkarrenganako sinpatia bazutela ; jeloskortasunetik sortutako lehiakortasuna eta norberak ahal duen lanik onena egitea ezberdinak direla ; jeloskortasunari ez ziola ezer onik ikusten, bai na bi aldeak saiatu egin behar z utela maila bera mantentzen. Liburu batek sortutako sentimendu positiboak errepikatu nahi zituenean, liburu hori berriro irakurtzeko joera handia zuen Vincentek. 1883ko martxoaren 30e anapirilaren 1ean (277) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Victor Hugoren Les Misérables berriro irakurtzen ari zela; gogo handia zuela horretarako; o na dela horrelako liburuak berriro irakurtzea, sentimendu batzu ei bizirik eusteko . Vincentek berotasunez eta maitasunez inguratu nahi zituen bere estudioa eta bere lanak. 1883ko apirilaren 2an (278) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion bere urtebetetzean zoriontze agatik ; esaten zion e gun ona izan zuela eta modelo zoragarri bat eduki zuela ; lanak gero eta gehiago suspertzen eta animatzen zuela; gero eta modelo gehiagorekin lan egitea zela bere ideala ; estudioak portu moduko bat izan behar zuela, jende behartsuari neguan babesa emateko; sua, janaria , edaria eta diru pixka bat eduki behar zela haientzat ; oraingoz modelo gutxi batzuk bakarrik zituela ; bere pinturan berotasuna eta maitasuna jartzea lortzen bazuen, lagunak aurkituko zituela. Vincententzat, pintore batek aurrera egin nahi ba zuen , beharrezkoa zuen dirua edukitzea; modeloetarako eta pinturetarako di rurik ez ba zuen , nekez egin zezakeen aurrera. 1883ko apirilaren 21 22an (280) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion nahiko diru ez edukitzeak mugak jartzen zizkiola aurrera egiteko ; denbora dirua z ela eta gogorra zela denbora pasatzen ikustea eta dirua edukiz gero egin zitezkeen gauzak ez egitea ; desiratzen zuela g ehiago gastatu ahal izatea, modelotan eta pinturetan ; bere estudio etako bakar bat ere saldu ez arren , pentsatzen zuela gastatutako dirua balio zutela ; hori ez zuela e saten Theo gehiago kezkatzeko, baizik bere burua lasaitzeko . Laguntza beharrean aurkituz gero, Theo eta Rappard engana joko zu keen, ez Tersteeg engana. 1883ko maiatzaren 2ko (282) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion espero zuela lagun emakumearekin etorriko zela udan Holandara ; berari gertatutako gauza txar askoren errudun Tersteeg egiten zuela ; Theori diru gehiago eskatzen zio la eta espero zuela Rappardek ere pixka bat lagunduko ziola. Tulipanen soroa. Van Gogh, 1 883ko apirila. Washington, Nati onal Gallery of Art. Vincentek langileen irudien seriearekin jarraitu zuen langile mota gehiago aukeratuz: segalaria, kimatzailea, garbitzailea, ikatz langilea , jostuna, palaz edo aitzurrez zuloak egiten dituztenak, arrantzaleak, zaharren egoitza, zimaur orgatxoa. Victor Hugore n Miserableak liburuko pertsonaiak iruditzen zitzaizkion bizitza errealaren esentzia. Hagan pintore hauekin harremanean egon zen: Herman van der Weele eta Théophile de Bock. Théophile de Bock Vincentek Sien ekin eta haren bi alabekin bizi zen eta Sien en ama ere tartean zebilen ; Sienekin zituen arazoak konpontzeko zailtasunak sortzen zituen haren amak. 1883ko maiatzaren 9 10ean (284) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion laguntzeko prest zegoela Rappard , baina oraindik ez zela etorri eta ez zuela dirurik bidali, baina hori normala zela , gaixo egon zelako ; arreba ere gaixotasun berareki n eduki zuela, baina sendatua zela. Bere lagun emakumea ospitaletik on gi irten al zen galdetzen zion. Vincentek esaten zion Sien ek urteak beharko zituela bere osasuna erabat berreskuratzeko ; arrisku handia zuela lehengo hutsegiteetan erortze ko; benetan kezkatzen zutela Sienen kulunkadek, hobekuntzaren eta lehengo ohit ura txarren arteko kulunkadek ; Sien en amak lagundu baino gehiago nahastea sortzen zuela ; Sien ek gabezia eta hutsune batzuk bazituela, baina ez zela gaiztoa ; baina, gainditu egin behar zituel a hutsegite horiek : zikin keria , axolagabekeria , jarduera gabezia, trebetasun gabezia ; guztiaren su straian edukazio txarra zegoela ; Sien ek gauza batzu k ikasi behar zituela eta berak eredu izan behar zuela ; diligentzia n eta pazientzian eredu izan behar zuela. Haurrei buruz ere hitz egiten zuen: neska gaixo xamarra izan zela, baina txikiena oso indartsu zetorrela, bizitasunez betea zegoela ; sarritan Vincenten ondoan egoten zela zoruan iskina batean, zaku batzuen gainean. Vincente ntzat pintore baten lana ez zen pintatzea bakarrik ; askorentzat liburuak irakurtzea denbora galtzea baldin bazen ere , Vincenten ustez irakurtzeak ez zuen eramaten gutxiago lan egitera edo okerrago lan egitera; norberaren burua ireki eta zabaldu eg iten zuen , pintura lanare kin zerikusia z uen arloan. 1883ko maiatzean (R35) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion gauza zoragarria zela haren estudioan autore hauen liburuak aurkitzea: Hugo, Zola, Dickens. Autore horiek ezagutzeko, haien lanaren ideia orokorra eduki behar zela. Erckmann Chatrian en Histoire d´un Paysan bidaliko ziola. 1883ko maiatzean (R36) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion haren bisitak asko suspertu zuela ; konposiz io zabalak egiten hasteko asmotan zebilela : Peat Cutters in the Dunes konposatzen hasia zela. Les Misérables lehendik ezagutzen zuela, baina berriro irakurri zuenetik hango pasarte asko behin eta berriro itzultzen zitzaizkiola pentsamenduetan ; Iraultza Fra ntsesa zela gertaera modernorik garrantzitsuena; beren garaiko gauza guztiak haren inguru zebiltzala biraka. Dickens en A Tale of Two Cities irakurri zuenean eta hartaz pentsatu zuenean, ondorio honetara heldu zela: marrazkirako gai ederrak lortu zitezkeel a iraultzaren garai horretatik. Rappard lagun hurbila izan zuen Vincentek Hagako egonaldian zehar. 1883ko maiatzaren 20an (285) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Rappard han izan zela eta 25 florin mailegatu zizkiola; udazkenean itz ultzekotan gelditu zela; egun osoa n estudioak eta marrazkiak ikusten egon zirela eta zirriborroren bat ere egin zutela. Aitaren bisita labur bat ere izan zuela. 1883ko maiatzaren 30ean (287) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion asko ani matu zuela Rappard en bisitak ; asko gustatzen zitzaiola haren lana eta elkarrekin egon zirenean Rappard ek esan ziola on egin ziola berarekin egoteak ; ideia berriak eduki zituztela elkarrekin hitz eginez. Vincentek ondo gogoratzen zuen Kee ren eta Sien en aferetan bere aitak izan zuen jarrera; ikusi zuen, baita ere, antzeko jarrera (edo okerragoa) izan zuela aitak Theo ren lagunareki ko aferean; elizgizonen materialismoa kritikatzen zuen, urrun baitzegoen jarrera hori Iraultza Frantsesak ekarri zituen ideia berritzaileetatik. 1883ko ekainaren 3ko (288) gutunean gurasoek bere ezkontzari jarritako eragozpenez idatzi zion Vincentek Theori; esaten zion jenderik sinesgogorrenak eta materialista lehorrenak zirela apaizak; ia apaiza guztiek bere aitak bezala jokatuko zuketela eta gehienak gure gizarteko pertsona gaiztoenak zirela; beharbada ez pulpitoan, baina bai gai pribatuetan ; ezkontzari era gozpenak jartzea ogirik ez dagoenean ulertzen zuela, baina horrek zentzurik ez zuela Theoren kasuan ; aita ez zela jartzen beharrean zegoen emakumearen alde , eta klerigo gehienek horixe egiten zutela . Vincentek zioen berek ere bekatuak egiten zituztela, bai na errukia sentitzen zutela; ez zituztela beren buruak perfektu tzat hartzen eta ez zituztela emakume hauskorrak eta eroriak iraintzen, errudun bakarrak izango balira bezala ; aitarekin egon zenean hark gaitzetsi egin zue la bera Sien ekin egotea, baina berak esan zio la ez zuela baztertzen harekin ezkontzea; orduan aita gauza orokorrez hitz egiten hasi zela; u lertzen zuela, neurri batean, gurasoak bere ezkontzaren kontra egotea, dirurik irabazten ez zuelako, baina ez zitzaiola onargarria iruditzen Theorekin be rdin jokatzea, gurasoek berek baino gehiago irabazten zuenean eta lanpostu finko bat zuenean ; gainera, Theoren emakumea klasemaila ertaineko emakume ondradu bat zela ; izugarria zela aitak jarrera hori hartzea. Theok bere lantokian arazoak zituen, baina Vin centek animatu egiten zuen; gainera, esaten zion harengandik jasotzen zuen dirua ezinbestekoa zitzaiola lanik aurkitzen ez zuen bitartean ; egun horretan Theorengandik jaso tako diru guztia jadanik egindako gastu ak ordaintzeko erabili behar zuela: zurginari, etxe jabeari, okina ri, dendaria ri eta zapataria ri ordaintzeko . Marrazkiak erosiko zituen norbait aurkit zea desiratzen zuela . Baimena eskatuko zuela zahar etxean lana egin ahal izateko. Ez zela fidatzen Sienen familia z eta hari esan ziola aukera egin beharra zuela familiaren eta Vincent en artean ; izan ere, familiak lehengo bizimodura eramango zuela iruditzen baitzitzaion ; gainera, familiak esaten zuela Vincentek gutxiegi irabazten zuela ; haurra zaindu behar zuelako Sienek ez zue la urte osoan modelo lanik egin, baina esan ziola berak ez zuela inoiz utziko, lehengo bizitzara itzultzen ez bazen ; okerrena zela, Sienen anaia lotsagabeak hura lehengo bizitzara itzultzea nahi zuela. Lanean erabat murgildua zebilen Vincent. Bateko eta b esteko modeloak ere lortzen zituen, nahiz eta modelo bila joan zen egoitza batzuetan ezezkoa eman bere eskari ari. 1883ko maiatzean ekainean (R37) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion pozik zegoela hark marrazkian aurrerapenak egin zituela ikusita. Bera lanean gogor j ardun zela, Rappard bisitatzen izan zenetik; l au marrazki egin zituela: hondar meat egiak , simaurtegia, t urba e bakitzaileak eta ikatz zamaket a; denbora luzez konposiziorik ez zuela egin. Azkenaldian modelo polit batzuk izan zituela , hala n ola, belar ebakitzaile bat, gizaki bat orgatxoa eramaten. Buruz egiten zituen irudi batzuk ez zirela oso ezberdinak modeloetatik egiten zituenetatik. Zahar etxe batean emakume eta gizon zaharren marrazkiak egiteko baimena eskatu zuela, baina eskariari ezezkoa eman ziotela berriro ere. Vincent van Gogh. Haga. 1883. Museo Van Gogh. Amsterdam Vincent ek ez zuen etsitzen lehen eragozpenaren aurrean. 1883ko ekainaren 10ean (292) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zi on zahar etxean ez ziotela pintatzeko baimenik eman, udaberriko garbiketa lanetan ari zirelako ; beste zahar etxe batean saiatuko zela , hain zuzen ere, azken neguan ikusi zuen Voorburg eko zahar etxea n. Scheveningen en eguna eman zuela eta karroa sarez beteta zuela ikusi zuela han; egunen batean sare konponketaren marrazki bat egingo zuela. Pinturaren munduan bete betean sartu aurretik ongi marrazten ikasi nahi zuen Vincentek. 1883ko ekainaren 15 17an ( 294) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Rappard en marrazkiak ikustea Zolaren, Daudet en edo Lemonnier en deskribapenak iraku rtzea bezala zela. Beretzat pintatzea koloretan marraztea z ela eta zuri beltzean marr aztea zuri beltzean pin tatzea z ela; batzuentzat pintatzea marraztea z ela eta beretzat marraztea pintatzea z ela. Tersteeg ek aspaldi samar Bargues en marrazki materiala utzi zion Vincenti, baina Vincentek ez zion denbora luzez material hori itzuli, Sien ekiko harremanei buruz ez zuelako berriro hitz egin nahi harekin. 1883ko ekainaren 22 an (295) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak eman zizkion dirua bidaltzearren , sosik gabe zegoelako eta Sienek haurrarentzat esnerik ez zeukalako ; esaten zion Tersteeg engana joan zela eta Bargues en materiala itzuli ziola ; Tersteeg ek esan ziola pozik zegoela bera berriro lanean ari zela ikusita; Tersteeg i esan ziola desiratzen zegoela Mauverekin berriro harreman onean egoteko, baina Tersteeg isilik geratu zel a. Iruditu zitzaiola Tersteeg gogaitzen ari z ela eta bakarrik geratu nahi zuela . Naturarekiko harremana gustatzen zitzaion Vincenti, baina hiriko abantailak ere ikusten zituen; ezin zuen bere burua inprimategitik urrun irudikatu. 1883ko uztailaren 2an (297) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion soro zabal batean Ereilea ren estudioa egiten ari zela; bazituela beste estudioak ere: belar txarrak erretzen, gizona patata zakua bizkarrean z uela edo gizona orgatxoarekin ; galdetzen zuen ea Tersteeg ek esa ndakoa eginez gero, hots, akuarelak pintatuz gero, nola gordeko zuten beren indibidualtasuna zakudun gizonak, ereileak, patata ateratzaileak , orgat xoarekin zihoan gizonak edo belar txarrak erretzen z ituenak ; irudien ausar dia, kemena eta gogortasuna agertu bahi duenarentzat akuarela ez zela bitarteko rik onena; a kuarela batzuek kemen gehiagoz agertzen z ituztela ingeradak, baina halakoak eg inez gero, Tersteeg i ez zitzaizkiola salgarriak i rudituko; b atzuetan Ingalaterrara joa tea pentsatzen zuela; han Pictorial News argitaratzen zutela, London News eta The Graphic en antzekoa, eta beharbada han lana eta soldata aurkituko zituzkeela, baina segurtasunik ez zegoela. Haur txikiak urtebete bete zuela eta oso zoriontsu eta alai zegoela ; haurrak okupatzen zituela amaren pentsamenduak eta horrek salbat zen zuela; o na izango zatekeela Sienentzat denboraldi batez herri batera bizitzera joatea, baina aldaketa garestia zela ; emakumeak hobera egin zuela, baina familiaren eragina kaltega rria zela; Vincentek berak ere ez zue la herri txikian bizi nahi; gogorra egingo zitzaio la inprimategitik urrun bizitzea. Vincentek ez zuen aukerarik galtzen pinturaren eta literaturaren arteko erlazioaz hitz egiteko; kasu honetan autore kutunetakoak ziren Zolari edo Millet i buruz hitz egiten zuen. 1883ko uztailaren hasieran (R38) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi eskerrak ematen zizkion liburu paketearengatik ; esaten zion e z zegoela ados Zola gaixo zegoela esaten zutenekin , Mes Haines liburua idatzi zuelako. Liburu horren bidez ezagutu zituela Zolaren puntu ahulak eta pinturari buruzko ideia okerrak. Zolak ez zuela inoiz aipatzen Millet; seguraski haren lana ezagutzen ez zuelako izango zela. Patata biltzaileak lantzen ari zela eta Ereilearen zazpigarren edo zortzigarren estudioa egin zuela. Vincent en argazki pare bat besterik ez zaigu gelditzen: haur zela ateratakoa eta hamazortzi urte zituela ateratakoa. Emile Bernard ekin Asnières en atera zuen argazkian Bernard en aurpegia eta Vinc enten bizkarra ikusten dira. Harritzekoa da haren argazki hain gutxi egotea, garai hartan argazkiak oso zabalduak zeudela jakinda. Pentsa daiteke Vincenti ez zitzaiola gustatzen argazkietan ateratzea. 1883ko uztailaren 13ko (300) gutunean Vincentek esaten zuen argazkilaria igandean etorriko zela estudiora eta harekin eztabaidatu egin beha rko zuela zein irudi z iren egokienak argazkia ateratzeko. Vincent oso sentibera zen eta erabat lurjota utzi zuen Theok esandakoak, hots, ezin zuela Vincenten etorkizuna ziurtatu . 1883ko uztailaren 22an (301 ) Hagatik idatzitako gutunean Theok esandakoari erantzuten zion Vincentek , hark esan baitzion etorkizunerako esperantza gutxi eman zi ezaiokeela; e saten zion azken marrazkien argazkiak bidali nahi zizkiola, baina ezin zuela, dirurik ez zeukalako. Honako marrazki hauen argazkiak bidaltzen zizkiola artista batzuei erakusteko: Ereilea (Sower), P atata ateratzaileak (Diggers), Zohikatz ebakit zaileak (Peat Cutters); beste batzuek ere bazituela eginak. Berak lana egiteko Theok dirua bidali behar ziola ; diru rik bidaltze n ez bazion, ezingo zuela jarraitu ; dirurik jaso ezean hainbeste zor ezingo zituela ordaindu; Sienek esnerik ez zuela haurrarentz at; dunetan marrazten ari zenean, gosea sentitzen zuela ; diruz eskas zebilela eta familia guztiaren zapatak hondatuak zeudela . 1883ko uztailaren 2 2an (302) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion oso kezkatua zegoela esan zionagatik , esan baitzion esperantza gutxi eman ziezaiokeela etorkizunerako ; eragozpen garbirik bazegoen, garbi esateko zertaz ari zen ; ez zuela ulertzen zergatik ez zuen arrakastarik edukiko etorkizu nean ; une horretan pena sentitzen zuela Borinagen gaixotu eta hil ez zelako , Theorentzat zama besterik ez baitzen; e z zuela beregatik bakarrik sentitzen, baizik baita ere Sienengatik eta haurrengatik, haien arduradun sentitzen baitzen. 1883ko uztailaren 23 an (303) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori galdetzen zion jarraitzerik izango zuen ala ez ; inork ezin zuela dirurik gabe lan egin ; lanak kezkak ekartzen zituela, baina hori ez z ela ezer deusik egin gabe egotearen aldean. Sien, josten, irudi erdia. 1883, Kröller Müller Museum , Otterlo, The Netherlands Theok esaten zion bere soldata asko ren artean banatu behar zuela; Vincentek bere egoera azpimarratzen zuen; pintura gastuak eta familia gastuak zituela. 1 883ko uztailaren 24 25an (304) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek eskerrak ematen zizkion Theori gutuna gatik ; esaten zion pozik zegoel a ikusita e torkizun ilunak bien arteko laguntasuna ez zuela aldatuko ; kontuan hartzekoa zela Theok esaten zuena, hots, bere soldata sei pertsonen artean banatzen zuela; baina berak ere lau pertsonen artean banatu behar zuela Theok ematen ziona (150 franko) , eta gainera, modeloetan, marrazkietan, pinturetan eta etxearen alokairuan gastatu behar zuela ; modeloekin berriro hasi zenean aurrerapenak egin zituela irudigintzan, baina e zinezkoa zela koloreak erostea irudietan ari zen bitartean ; ahuldua sentitzen zen, behar bezalako elikadurarik ez zuelako , eta horrek eragina zuen bere lanean ; indartu beharra ikusten zuela, baina horretarako dirua behar zue la; galdetzen zion ea handizkari bati ezin eros ziezaioketen pintura . Sortzen zitzaizkion gastuetako batzuk ezin ordaindurik zebilen Vincent eta tarteka zordunak agertzen zitzaizkion etxera. 1883ko uztailaren 25 26an (305) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion hiru aste lehenago lanpara bat konpondu eta ba xera saldu zion gizon a etorri zitzaiola, jakin zuelako Vincentek bere auzoko bati zorrak ordaindu zizkiola ; iraindu egin zuela eta iskanbila atera zuela ; berak esan ziola dirua jaso bezain azkar ordainduko ziola ; gero, e txetik irtet eko eskatu eta atetik kanpora bultza egin ziola, baina hark lepotik heldu eta paretaren kontra bota zuela ; horrelako miseriak eraman behar zituel a; hori dena esaten ziola jakin zezan dirua premiazkoa zuela ; azkenaldia n diru faltaz hainbeste hitz egin bazion, premia handia zuelako zela. Vincent beheraldian aurkitzen zen, Theok esandakoagatik, zordunak diru eska zituelako eta behar moduan elikatzen ez zelako. 1883ko uztailaren 27an (306) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bankuko nota batekin sobrea hartu zuela, baina nota urratua zegoela eta bankuan baztertu egin zutela ; hala ere, 10 florin eman zizkiotela ; Parisera berbidali zutela nota eta Parisko bankuak onartzen bazuen, falta zen dirua ema ngo ziotela. Theok planteatzen zuen gatazkaz idazten zuen Vincentek: ekintza onen em aitza kaxkarren erantzule al garen. Vincentek zioen haurrak bere bizitza alaitzen zuela; etxean zegoenean haurrak ez ziola bakean uzten; magalera igotzen zitzaiola, gauza g uztiekin jostatzen zuela . Esaten zuen berak e gun batzuetan janari gehiago hartzen bazuen, bere depresiorik okerrena gaindituko zuela ; hark bidalitako diruak gaixotasunetik babestuko zuela ; elkarrekin lan eginez beste plano batera igoko zirela etorkizunean. Pinturarako gaiak aurkitzen trebea zen Vincent ; ez zitzaion axola horretarako oinez kilometroak egin behar ba zituen ere. 1883ko uztailaren 29 30ean (307) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion albora utzi zuela tokiz aldatzeko pentsamendua. Loosduinen go auzoan ibili zela , herritik hondartza aldera zihoala artasoro ugari aurkitu zituela eta han segalariak, ereileak eta galburu biltzaileak aurkitu ko zituela ; dikeak, moilak eta enbarkaderoak ere bazeudela han ; itsasertzean gora ig otzen ari zen marea pintatu zuela, bere ondora heldu eta gauzak bat batean aldatu behar izan zituen arte. Vincentek zioen Haga inguruko eta Scheveningen go dunek azken urteetan galdua zutela lehengo izaera tipikoa eta itxura fribolo agoa hartzen ari zirela ; 3050 urte lehenago Ruysdael en estilo gehiago zutela. Berak klaseak eman zizkion topografo baten aitari 300 pintura tutu eroso zizkio la 40 florinengatik. Vincent ez zen batere trebea Theok bidalitako dirua administratzen; baina, dirua jasotzen zuen bakoitzean garbi adierazten zion Theori zenbat diru jaso zuen eta eskerrak ematen zizkion. 1883ko abuztuaren 2an (308) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theo ri esaten zion falta zitzaizkion 23 florinak (Theok bidaliak) jaso zituela bankutik eta presa gehien zuten zorrak ordaindu ahal izan zituela ; patata ateratzaileak pintatzeko irrikitan zegoela ; paisai ak lantzen murgildua zegoela, baina irudiek erakartzen zutela; modeloak bilatzea zaila zela garai horretan, soroetan lan asko zegoelako ; ahal zuen neurrian bi pertsona hartuko zituela dunetan patata ateratzaile bezala para zitezen; o raindik ez zegoela osasunez erabat ondo, baina lana oso zuzpertzailea zuela eta okupatua zegoen artean ez zuela ahultasun ik sentitzen ; mihise aren aurrean ez zegoenean zorabioa eta buruko mina sentitzen zituela ; finantzei buruz hitz egiteak Theo zamatzen bazuen ere, lan salgarriak eg in ahal izatetik ez zeudela urrun ; sasoi horretan nahiko kolore eta modelo izanez gero, gauzak asko hobetuko zirela ; aurreko urtearekin alderatuta aurrerapen handia egin zuela marrazten ; orain pintatutako estudioak aurreko urtekoekin alderatuz gero, aurrer apena egin zuela, marrazkirako eta proportziorako trebetasunak menderatu zituelako; lehen naturaren aurrean jartzen zenean, aldiko bi gauzetan eduki be har zuela burua : marrazkian eta pinturan ; baina orain marrazkian bakarrik jarri behar zuela burua, marraz kiak brotxaz zuzenki egiten zituelako; urte horretan asko pintatu behar zuela eta argi gehiago izango zuela ; Van der Weele ek Amsterdam en zilarrezko domina irabazi zuela The Loaders of Sand izeneko pinturarekin. Ingurukoek asko tan esan zioten Vincenti kolore gehiago erabiltzen hasi behar zuela; baina, berak marrazkiaren diziplina menderatu nahi zuen; hala ere, bolaratan aurrerapen batzuk egiten zituen kolorearen munduan, bai teorikoki, bai praktikoki. Bere bizitza proiektua burutzeko urte batzu etako biziraupena behar zuen eta bere osasun kaxkarrak zalantzak sortzen zizkion: biziko ote zen artista on izatera heltzeko adina? 1883ko abuztuaren 4 8an (309) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion kolorearen indarra esnatzen ari zela beregan, ordura arte ez bezala ; bere buruari galdetu izan ziola zergatik ez zen koloristagoa; bere tenperamentuagatik izango zel a, baina azken pinturak ezberdin ak zirela ; tarteka oso kezkatua egon zela kolore arloan aurrerapenik egin ez zuelako, baina orai n itxaropentsu zegoela ; Theo etortzeko irrikitan zegoela, hark ere aldaketa hori ikusten ote zuen jakiteko ; ez zuela zalantzarik egiten bide onetik zihoazela ; marrazten berandu hasi zela, eta gainera, beharbada ez zela urte askotan biziko ; baina bere gorputzak 6 10 bat urte irau tea espero zuela ; denbora horrekin konta zezakeela ; ez zitzaiola gehiegi axola asko edu gutxi biziko zen ; asko bizitzen bazen, are eta hobeto; baina ez zuela espero luzaz bizitzerik ; urte gutxi batzutan lan bat amaitu beharra zu ela eta presa zuela horretarako ; lasaitasun eta patxada osoan lan egin beharra zuela, ahal zen modu erregularrenean. Osasunari buruzko kezkak etengabe izaten zituen Vincentek. 1883ko abuztuaren 11n (310) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bihotzeko palpitazio batzuk izaten zituela eta beldur zela bihotza ukitua edukiko zuela ; ez zekiela zenbateraino bere gaixotasuna fisikoa zen ala gehiegizko presioaren ondorena zen ; baina, ezer ez esateko etxekoei, ideia okerr ik izan ez z ezaten ; denbora guztian patata biltzaileen koadro handi bat planeatzen ari zela eta sasoi horretan erdi amaituko zuela . Vincent aitarekin gaizki konpontzen zen eta esan zion arazorik ez ziela sortu nahi hari eta ingurukoei, bere portaeraz lotsa tu egiten baitziren. Aitak ez zion esan etxera joateko. Nahi zuena egiteko esan zion. 1883ko abuztuaren 17an (312) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion aitarenganako erakusten zuen hoztasunak bazuela arrazoi bat ; urtebete lehenago Hagar a etorri zela aita, Vincentek etxetik alde egin zuenetik lehenengo aldiz, eta aitarti esan ziola nahita ekiditen zituela bere portaeraz lotsatzen ziren pertsonak ; ez zuela aita kezkatu nahi eta bere bidea oraindik aurkitu ez zuenez, ez al zen hobe izango e txera ez agertzea ; aitak erantzun zio la ongien zerizkiona egiteko. Vincentek zioen aitak esan izan balio gauzak hain urrunera ez eramateko, berotasun gehiago izango zuela harenganako ; berari buruz lotsa tu egiten zela pentsat zen zuela eta horregatik ez zue la gurasoekin elkartzeko gogorik agertu . Theori esaten zion bera mantentzea zama handiegia baze n esateko eta beste lanen bat aurkituko zuela, besterik ez bazen paketeak garraiatzen, eta artea denbora hoberako utziko zuela ; Theo ri esaten zion, baita ere, hark gero eta gehiago aita ren moduan pents atzen zuela, baina horrek ez zuela bien arteko harremana hautsiko, aitak ez bezala, artea ezagutzen zuelako Theok. Berak onartzen zuela Theok esandakoa: jantzien itxuragatik arlote ikusten z utela eta jendeak hori nabarmentzen zuela. Sien ek eta haren haurrek babes sentimenduak sortzen zituzten Vincentengan. 1883ko abuztuaren 19an (314) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion goiz horretan emakumeak berari esan ziola etxetik joan beharra bazuen, ez zuela behar adina ir abaziko, haurren ostatu a ordaindu beharko zuelako; kasure n batean kalea egiten haste n bazen, behar zuelako izango zela, ez nahi zuelako ; Sieni aginduarazi ziola ordenatuagoa izango zela, modelo moduan hobeto paratuko zela, amarenera ez zela joango ; haur tx ikiak miresten zuela eta etxean beti bere ondoan zuela. Theori esaten zion, sentimenduen arabera jokatuz, hanka sar genezakeela, baina kalte handitik eta etsipenetik askatzen garela ; Sien zoratu egingo zela, abandonatu izan balu; ikasi zuela emakumea lasai tzen; azken urtean Sienek ulertu zuela benetako lagun bat aurkitu zuela, ahulaldietan lagunduko ziona. Aitak eta Theok diruz eta beste gauzez laguntzen zioten Vincenti. 1883ko abuztuaren 20 21ean (315) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek T heori esaten zion hark eta aitak utzitako jantziekin konpontzen zela, nahiz eta n eurri berekoak izan ez ; esaten zion, baita ere, j endearen artean egondakoan lanerako energia gutxiago izaten zuela. Vincentek denboraldi batez naturarekin harremanean egon nahi zuen eta Hagatik beste nonbaitera, Drenthe aldera, joatea erabaki zue n, bera baino lehen hara joan zirelako Mauve eta Rappard. Bisita batean Rappard ek iradoki zion V incenti Drenthera joan behar zuela, lankide batzuek pixkat bat lehenago egin zuten moduan. Pentsatu zuen Drenthen Barbizon holandar bat aurkituko zuela eta han artisten elkarte bat osatuko zuela. Pintoreen elkarte aren ideia benetan erakargarria zen Vincententzat . 1883ko a buztuaren 21ean (316) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bere marrazkiek ez zutela asebeteko, bakarka eta batzuk besteetatik bereizita hartzen bazituen; aldiz, elkarrekin multzo batean hartzen bazituen , elkar ren osagarri zirela . Rappard en bisita izan zuela eta berriro ere Drenthe aldera joatekotan zela ; berak ere Drenthera joan nahiko zukeela ; altzariak hara eraman zitzakeela, han erostea ga resti izango zelako ; bere asmoa emakumearekin eta haurrekin joatea izango zela ; horrek guztiak garraio eta bidaia gastuak suposatzen zituela ; hara joanda gero, han egongo zela iraunkorki, txilarren eta mortuen ( paramoen ) lurraldean; han gero eta pintore ge hiago zeudela eta denborarekin pintoreen kolonia bat sortuko zela ; bizitza merkeagoa zela han eta urtean 150 edo 200 florin aurrera zitzakeela ; lurralde horretara joateaz Theo k zuen iritzia eskatzen zion. Theo konturatzen zen Sien en eta haren amaren artea n lotura estua zegoela. Ez zen Sien ez fidatzen: agindutakoa betetzeko gai ez baitzuen ikusten. Abuztuaren 22 23an (317) Hagatik ibidalita ko gutunean Sieni buruz idazten zion Vincentek Theori ; Sienek ez zuela agindutakoa betetzen, bere amarengana joaten zela, hark “kalea egitera ” bultzatzen zuela ; Sien ez b azen gai agindutako a hiru egunez betetzeko, nola espero zezakeen berak pentsat uko zuela bizitza osoan leial izango z itzaiola. Esan ziola Sieni prostituzio m oduko bat zela amarengana joatea , hark kalea egitera bultzatzen zuelako; behe mailako auzo batean bizi zelako, ekiditeko moduko auzoan ; eta anaiaren maitalea etxe berean bizi zelako. Herri txiki batean, familiatik urrun, bizi izanez gero, zuzen bizi ahal i zango zatekeela, baina zeinek ziurtatzen zion berari ez zuela esango: nork ekarri nahi zulo mixerable honetara. Sienek lehen baino erruki gehiago ematen ziola, inoiz baino urduriago ikusten zuelako; uste zuela bera baino lagun hoberik ez zuela; bihotz osoz maitatuko zu keela utzi izan balio ; baina, ez zuela bere konfiantza bilatzen eta ahalmenik gabe uzten zuela, bere etsaiez fidatzen zenean ; harrituta zegoela Sienek ez zuelako ikusten gaizki jokatzen ari zela ; ez zuela pentsatzen emakumea txarra zenik, baina inoiz ez zuela ikusi zer zen ona eta nola izan zitekeen ona ; ez zela erantzulea, ona eta txarra bereizten dituen bat izan litekeen moduan; Sienek esaten zion arduragabea eta alferra izatea ezin zuela ekidin ; egia zela prostituta bat zela eta beretzat amaiera bakarra bere burua itotzea zela. Sien o so zoritxarrekoa zela eta haren izaera aldakorrak eragotzi egiten ziola enplegu iraunkor bat edukitzea. Vincentek Drenthera joateko asmoa zuela eta Sien ek erabaki beharko zuela bera ere joango zen ala ez; Drenthera ntz irteterakoan galdetuko ziola: etorriko zara ala hemen geldituko zara. Ber arekin joaten bazen, eragin gehiago izango zuela harengan. Azkenean, Vincentek Sienekiko harremana hautsi zuen eta Haga uztea erabaki zuen; hausturak eragin handia i zan zuen beregan, asko maite izan baitzituen Sien eta haren haurra. Vincentek azkenean etsi zuen eta barneratu zuen Sien ek ez ziola Drenthera lagunduko. 1883 ko i railaren 2an (318) Hagatik ibidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Sienekin patxadan hitz egin zuela eta esan ziola bere lanagatik joan beharra zeukala; gastu gutxi egin beharra zeukala eta ezingo ziola lagundu behar bezala ; lagun moduan bereizi behar zutela elkarrengandik ; Sienek bere jendea rengana joan eta lana bilatu beharra zuela; d enbo raldi baterako edo betirako bereiztea adostu zutela ; Sien lana bilatzen saiatuko zela. 1883ko i railaren 4an (319) Hagatik ibidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pozik zegoela Drenthera joateko plana onartzen zuelako hark; Sieni zerbait utzi beharko ziola, baina ez zuela berriro harekin bizi nahi. Vincent, alde batetik, libre sentitzen zen proiektu berriari ekiteko eta, bestetik, triste eta malenkoniatsu sentitzen zen Sienengandik eta haurrarengandik bereizi behar zuelako. 1883ko irailaren 6 7an (320) Hagatik idatzita ko gutunean Vincentek Sien uzteko asmoaren berr i ema n zion Theor i; Vincentek bereiztea erabaki aurretik, etorkizunerako prestakuntzak egiten ari zela Sien ; bereiztea erabakita zutenez, lehenbailehen mugitu behar zuela ; lehen ik etxe jabeari esan zion etxea uztera zihoala; altzariak ganbaran utziko zitue la; gizon librea zela, last arik gabea eta nahi zuenean joa n zitekeela ; egun horieta malenkoniatsu zegoela, emakumearengatik eta haurrengatik (gutunetan “emakumea” deitzen zion Sieni) ; aldi berean, bere pentsamendu guztiak lanean zituela eta energia handia sentitzen zuela, lehen egin ezin zituen gauzak orain egin zitzakeelako ; berari egindako p romesa batzuk hautsi egin zitue la Sienek; putetxe batean zerbitzari lanak egiten saiatu ze la; amari erabat lotua zegoe la, eta biak bide beretik zihoaze la, batzuetan bide zuzenetik, bestetan bide okerretik ; Sienengandik bereizteko e rabakia hartua z uenez, azkar mugitu behar zuela ; lana aurkitzeko esan zio la, lana bilatzen lagunduko ziola eta aste batzuetarako errenta ordaindu ere egingo ziola, baina, oraindik ez zi ola agindu ordainduko zio nik, ez zekielako d irurik izango zuen ; alargun batekin komenentzi azko ezkontza bat ere gomendatu ziola, baina kasu horretan berarekin izan zena baino hobea izan beharko zuela harenganako . Sien ek eta haren amak gauza bat esan eta bestea egiten zuten; Vincent ez zen haietaz fidatzen. 1883ko irailaren 7 8an (3 21) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek esaten zion Theori dirua jaso bezain laster alde egingo zuela ; azken egunetan ikusi zuela Sienek eta harem amak lana bilatzeko egiten zituzten ahaleginak itxura hutsa zirela; Vincentek handik alde egin bezain laster hasiko zirela ezkutuan gordea zeukatena egiten ; baina, Sieni damutuko zitzaiola, berandu bazen ere, George Sandekiko harremanetan Mu sseti gertatu zitzaion moduan. Diru arazoen aurrean prostituziora itzuli zen Sien; hala ere, Sieni eta haren amari laguntzen jarraitzeko asmoa zuen Vincentek. Sienekiko harreman horrek Vincenten izaera agerian utzi zuen ; dena eman zuen harreman horretan ; emakumea rengana ko desira eta haurrare nganako maitasuna behartsue nganako errukiarekin nahastu zituen; edozein sakrifiziotarako prest zegoen, gizakien berotasuna eta goxotasuna bereganatzearren. Emakumea kapa beltzarekin (Sienen ama?), 1882ko ab endua. Groninger Museum . Groningen, The Netherlands, Europe Theok bidalitako dirua jaso bezain laster Drenthera joateko prestatu zen Vincent. 1883ko irailaren 10ean (322) Hagatik idatzitako gutunean hark bidalitako 100 franko ak jaso zituela esaten zion Vincente k Theori . Drenthe ko Hoogeveen aldera joango zela, eta gero handik urrunago joango zela. Sienen amaren etxea. Vincent Van Gogh . 1882. Bilduma pribatua Drenthe: 1883ko irailetik 1883ko abendura Christien Hoorni Sienek iko harremanak hautsi ondoren, i railaren 11n Holanda iparraldeko lurralde txiro eta zingiratsu batera, Drenthera, joan zen Vincent eta han hiru hilabetez egon zen, paisaiak oleoz pintatzen (Uhde, 1991). Holanda ipar ekialdeko lurralde lau eta txiroa zen Drenthe; zuhaitz gutxi, zohikatz edo turba ugari, txiro eta gaizkile asko , lurralde agor eta elkor rak eta bakardade handia zegoen han; o rdutan ibil zitekeen han pertsona bat beste inor ikusi gabe . Drentheko nekazariak eta paisaiak pintatu nahi zituen Vincentek, baina zaila gertatzen zitzaion koadroetarako modelo moduan paratzeko prest zeuden nekazariak aurkitzea; bestalde, edozein tokitara joaten zela ere, han dena ederra zela esaten zion Vincentek Theori; horregatik, lurra zohikatzez betea zuten paisaiak margotu zituen; Zweelo ko eliza ere marraztu zuen; pintzelada lodiko eta tonuen mailakatze sutileko oleoak pintatu zituen, baina bere pinturak ezin zituen saldu eta horrek arazo larriak eragin zizki on. Landa etxeak. Van Gogh, 1883ko iraila. Amsterdam, Rijksmuseum Vincent lehen bi asteetan Hoogeveen en egon zen ; ondoren, New Amsterdam en egon zen , Hendrick Sholteren ostatuan eta, urriaren amaieran, Zweeloo ra bidaia bat egin zuen ; Hoogeveen en gela bat alokatu zuen ostatu batean, iragana ahanzteko eta lanean murgiltzeko asmoz. 1883ko irailaren 11 12an (323) Drenthe ko Hoegeveen etik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion heldu berria zela eta egun horietako batean Hoogevee neko kanaletik zehar Drentheko hego ekialdera joango zela. Drentheko txabolak bereziak ziren. 1883ko irailaren 15ean (324) Drenthetik idatzitako gutunean Vincentek landako txabola baten zirriborroa bidali zion Theori; esaten zion txabola horien barnea leizea bezain iluna eta oso polita zela; gizonek han praka motxak eramaten zituztela eta haien hanken forma agerian gelditzen zela eta mugimendu adierazkorra k zituzte la; han ikus zitezkeel a zohikatz untziak mortuaren (paramoaren ) erdian, gizonek, emakumeek, zaldiek eramanak ; lurralde horre n xarmaren berri emateko, Vinc entek Theori esaten zion, txabol a pintatzen ari ze n bitartean bi ardi eta ahuntz bat etxeko t eilatura igo zirela eta ah untzak tximiniatik begiratu zuela ; teilatuan soinua entzutean , emakumea irten zela, bere erratza jaurtiki eta ahuntzak teilatutik b ehera jauzi egin zuela, sarrio batek bezala ; Sien ez eta haurrez asko oroitzen zela. Drentheko pais aiaz entzundakoa egiaztatu ahal izan zuen Vincentek hara joandakoan. 1883ko irailaren 17an (325) Drenthetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Drentheko eremua oso zabala zela, Brabanteko a baino zabalagoa; toki batzuetan ez zela erakargarria. Pinuen artean kokatutako hilerri bitxi baten berri ematen zion. Modeloekin lan egitea asko kostatzen zitzaion Drenthen , baina hango aire garbiak mesede egiten zion Vincenti. 1883ko irailaren 22an (326 ) Drenthetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion hasieran zorte txarra eduki zuela Drenthen modeloekin; iseka eta barre egiten ziotela eta marrazki lanak ezin izan zituela amaitu, modeloen borondate gabeziagatik, ongi ordaintzen zien arren. Ze lai zingiratsuek eta kanpoko aireak mesede egiten ziote la eta pentsatzen zue la Sienek ere gozatu ahal izango zuela lurralde horretan ; idatziko ziokee la, baina gutuna amak edo anaiak ireki zezaketela eta ez zue la idazteak pena merezi ; haurrak izugarrizko at sekabea ematen ziola . Vincent berriro ere malenkoniak harrapatu zuen; lanerako gogorik ez zitzaion falta, baina erabat galdua sentitzen zen eta ez zekien nola gainditu zailtasunak. Esaten zuen estudiorik ez zuela Drenthen; modeloek ez zutela beretzat par atu nahi, aurrean beste pertsonak zeudenean; horregatik, estudioa beharrezkoa zela. 1883ko irailaren 26an (328) Drenthe tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion garbi hitz egin beharra sentitzen zuela eta ezin zuela ezkutatu bere barne herstura eta depresio sentimendua; ez zuela kontsolamendurik aurkitzen, jendearekin asmatzen ez zuelako; Sieni eta haren haurrari lagundu egin nahi ziela, baina ezin zuela; konfiantza eta berotasuna behar zituela eta ez zuela horrelakorik aurkitzen. Theo ri esaten zion ez zela besteak bezalakoa, baina zama guztia haren bizkarrera bota beharrak etsipenera eramaten zuela; aitortutakoa baino zor handiagoarekin amaitu zuela azken urtea ; zor asko ordaindu zituela, baina gehiago zituela; Rappard i ordaindu ziola zor ziona, baina harekiko zor berria zuela; baldintza txarretan ari zela pintatzen, pinturarik lortu ezin zituelako, aurreko pinturak ordaindu gabe baitzituen. Sienez eta haurrez oso arduratua sentitzen zela, baina ezin zuela ezer egin ; harengandik bereizi ordez, harekin ezkondu eta herri txiki batera joan behar zuela bizitzera ; horrela hura salbatuko zuela eta bere herstura amaituko zela ; ez zegoela seguru Sienen jarreraren atzean haren familia zegoen edo apaiza katoliko bat zegoen. Aitak idatzi ziola zerbaitetan lagun ziezaiokeen jakiteko, baina hark bere kezka propioak zituela. Turba untzia, bi irudiekin. Vincent van Van Gogh, 1883ko abuztua. Bilduma pribatua Drentherako bidaia ez zuen ongi planifikatu Vincentek; Theok emandako dirua laster gastatu zuen materialetan, ostatuetan eta zorrak ordaintzen. 1883ko irailaren 27an (329) Drenthe tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion eguraldi hobea egiten zuela eta pin tatzera irten zela, baina lau edo bost kolore falta zitzaizkiola eta etxera itzuli zela; penatua zegoela behar adina material gabe Drenthera etorri izanagatik; eskale bat bezala, teilaturik gabe, janaririk gabe, lan egiteko inolako aukerarik gabe zegoela; gehiegi arriskatu zela, babestuko zuen inor ez baitzuen han. Hoogeveen en ezin zuela marrazteko materialik aurkitu eta Drenthe ko barru aldera joanez gero, eragozpenak handiagoak izango zirela; negua sartu baino lehen babesleku hobea aurkitu beharko zuela; presakaegi joan zela hara eta orduan konturatu zela zer falta zitzaion; oso malenkoniatsu sentitzen zela, lane an ere ezin baitzen distraitu; azkenekoz bidali zion dirua zorrak ordaintzen gastatu zuela; pintura saltzaileari 30 florin ordaindu zizkiola. Theorengandik dirua jaso eta berriro pintatzen hasi zenean bere onera etorri zen Vincent; baina, ez zion onik egiten Theo Ameriketara joango zela e ntzuteak . 1883ko urriaren 3an (330) New Amsterdam etik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion itsas ontzian joan zirela Drentheko lurralde urrun horretaraino ; ibilaldia oso atsegingarri izan zela ; Hoogeveen utzi aurretik estudio batzuk pintatu zituela han eta horietako batean basetxe bat pintatu zuela, teilatuan goroldioarekin ; aldartea hobetu zitzaiola lanean murgildu zenean , baina, aldika India Ekialdeko armadan izena ematea pentsatzen zuela ; adibidez, Theok Amerikara joatea pentsatzen zuenean ; Theok Ameriketara joatea pentsatzen ez bazuen, berak ere ez zuela pentsatuko armadarekin India Ekialdera joate a; Zweloo tik hurbil zegoela ; han basetxe handiak ikus zitezkeela, ikuilua eta bizitokia bereizi gabe zituztenak ; aitak bidalitako 10 florin ei eta Theok bidalitakoa ri esker pintatzen jarrai zezakeela. 1883ko urriaren 6 7an (331) New Amsterdam etik idatzit ako gutunean Vincentek Theori esaten zion malenkoniatsu zegoenean pentsatzeko ez zegoela lagunik gabe ; ezin zuela onartu hura Ameriketara joatea . Theori artista izan behar zuela sarritan esaten bazion ere, Vincent babesgabe uzten zuen Theok lana gal zezakeela pentsatzeak; horregatik, beste lan bat aurkitu bitartean lan hori ez uzteko esaten zion. 1883ko urriaren 6 7an (332 ) Drenthe tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion sinesten zuela hura artista izan zitekeela , baina u ne horretan har en arima gaixo zegoela, ez bait zen naturaren zati sentitzen ; horixe bera gertatu zitzaiola berari ere ; nagusiak gauzak oso zailak jarri zizkiola Theori, baina bakarrik ez zuela sentitu behar ; kezka handiegia z ela bakarrik jasateko ; minari ez uzteko berataz jabetzen ; ez onartzeko lanetik kaleratzerik , lan berri bat lortzeko aukerarik gabe ; eta egoerarik okerrenean, ez joateko Ameriketara; han ere Parisen bezalaxe zirelako gauzak ; naturarekiko harm onia berriro bilatu behar zu ela; berriro naturara itzul i behar zuela; Theori esaten zion ulertzeko familia osoari berak laguntzen ziola ; bera, o kerrenean , Brabantera joan zitekeela, aitak alokairutik libre zuelako etxea ; baina, Brabantera joanez gero, familiak modelo moduan paratu be harko zuela, berak hala eska tzen zienean ; etxean bizi zitekeela denboraldi batez, denak makurtzen baziren zirkunstantziek eskatzen zutenera ; nerbioak zain tzeko esaten zion Theori . Vincentek artista moduan irudikatzen zuen Theo etorkizunean. 1883ko urriaren 13an (333) Drenthe tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ez zuela ikusten probabilitate handirik Theo Goupil ekin harreman onean egoteko ; etorkizuna irudikatzen zue la eta ez zuela bere burua bakarrik ikusten; Theo eta biak eremuan elkarrekin pintatzen irudikatzen zituela; b i pertsonek elkarrengan sine sten dutenean eta elkarrekin zerbait egin dezaketela sentitzen dutenean, oso indartsuak bihurtzen dir ela; etorkizunean Theo eta Vincent pintore konts ideratu ko zituela ; arte merkatariek pentsatzen bazuten ere pintorea jaio egiten zela , praktikak perfekzionatu egiten du ela; pintatu z bihurtzen d ela pertsona bat pintore. Arte merkatari berrie k bihotzik ez zutela pentsatzen zuen Vincentek; enplegatuak ez zituzten lehen bezala tratatzen. 1883ko irailean azaroan (335) Drenthe tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Goupil enplegatu gutxirekin hasi zela eta orduan ez zituztela langilea k orain bezain modu harroxkoan tratatzen , makinak balira bezala ; orduan benetako lankidetza zegoela ; geroztik, enplegatuak ugaritu zirela, baina gero eta gutxiago zirela negozioan bihotza jartzen zutenak eta ezagutza sakona zutenak ; berak ere ezagutu zuela nagusiak gero eta harroxkoago nola bihurtu zire n eta orain errealitatearen aurrean erabat itsu zirela ; beharbada egok ia izango zela Goupil zaharrarekin hitz egin eta galdetzea zer nahi zuen benetan ; onena izango zela zuzendariek Theo gehiago preziatzea eta bere kabuz negozioak egiteko askatasuna ema tea; b aina harritu egingo z ateke ela hori gertatuko balitz, ikusita nola tratatu zuten osaba Cent, lana utzi zuenean ; arte negozio guztia usteldua zegoela esaten zuen Vincentek, Theoren egoeraz eta O saba Centi egin dako agurraz hitz egitean; Vincentek zioen nahiago zuela pintore moduan hilean 150 franko irabazi, arte negoziatzaile moduan 1500 franko irabazi baino ; Sienengandik jasotako gutuna z ere hitz egiten zuen: pozten zela Vincentek idatzi ziolako, baina haurrengatik kezkatua zegoela eta asistenta moduan lan egiten zuela. 1883ko irailaren 29an azaroaren 2an (337) Drenthe tik idatzitako gutunean Vincentek Theori galdetzen zion bere enpresan krisialdi bat bizitzen ari al ziren, gauzak zuzentzen posible ikusten zuen eta ea haren postua ez zen aldatuko. Landa etxea zohikaztegiarekin. Van Gogh, 1883ko urria/azaroa. Amsterdam, Rijksmuseum Theoren eta beraren arteko diferentziez eta berdintasunez eztabaidatu zuten Vincentek e ta Theok. Fisiognomiari begiratuta, Theok pentsatzen zuen Vincent pentsalaria zela; baina, Vincentek zioen pentsatzeko gaitasuna ez zeukala bereziki garatua. Vincentek 1883ko azaroaren 19 an (338) Drenthetik idatzitak o gutunean Vincentek esaten zuen Theo k eta ber ak diferentzi ak baino berdintasunak gehiago zituztela ; Theorengan ere ikusten zuela sentitzeko eta pentsatzeko gaitasun garatua . Aitak Jakob eta Esauren istorioa erabiltzen zuela Vincenten eta Theoren arteko aldeez gogoet a egiteko, baina Biblian bertan badirela adibide ugari, senideen arteko harreman hobeen adibideak eta garaikideen artean ez zegoela pentsatzearen eta ekitearen arteko zatiketa zorrotzik. Garai ho rretako eskutitzetan askotan hitz egiten zuen Vincentek Theok zuen aukeraz Goupil enpresa utzi eta pintore bihurtzeko ; bere iritzian hanka sartzea izango zela Theok Parisen negozioak egiten jarraitzea ; ondorio z, biak artista iza n behar zutela . Sienen gutuna jaso zuela eta garbiketa lanetara dedikatzen zela; haren idatzia deszifraezina eta inkoherentea zela; haurrak zoriontsu eta ongi zeudela. Vincentek sarritan esaten zion Theori hark ere artista izan behar zuela. 1883ko urriaren 29an azaroaren 15ean (339 ) Drenthe tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion kasu asko zeudela bi anaiak pintore zirenak: Jules eta Émile Breton, Ostadestarrak, Adriantarrak, Van Eycktarrak , Isaactarrak. Oraindik garaiz zeudela beraiek ere; 30 urterekin hasieratan daudela oraindik pintoreak, haien biografietan ikus daitekeen moduan. Bi anai ak bizi ahal izateko hilean 150 200 franko beharko zituzteke tela; pare bat urte beharko z ituzteke tela ondo irabazten hasteko , baina bitartean aitarekin bizitzera joan zitezkeela; 1500 bat florineko kreditua beharko zuketela ; pintore izate a erabakitzeko eta Drenthera joateko esa ten zion ; Theo ha ra joanez gero berak adiskide bat izango zuela eta gehiago aurreratuko zuela. 1883ko urriaren 29an azaroaren 2an (339a) Drenthe tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion konbentzitua zegoela haren talentu artistikoaz; brotxa edo arkatza hartu bezain laster artista izango zela ; izan ere, pertsona batek den bezala pintatzen duela. New Amsterdam etik Zweeloo ra bidaia bat egin zuen Vincente k Hendrick Sholte rekin. 1883ko azaroaren 16an (340) Drenthe tik idatzitako gutunean Zweeloo ra egindako bidaia horreta z hitz egiten zion Vincentek Theori; esaten zion h an egon zela denbora luzez Liebermann ; goizeko hiruretan gurdi ireki batean zo hikatzetatik zehar bidaiatu zuela ; herrirako sarrera ederra zela: goroldioz estalitako etxeetako teilatuak, artegiak , ikuiluak, aletegiak ; haritz ondoen artean zeuden etxeak ; han ikusi zituela goldea n ari zirenak , hondar karroak, errepide konpontzaileak, sim aur gurdiak ; ez zuela pintore bat ere ikusi Zweeloo n eta jendeak zioenez, inoiz ez zela han pintorerik egon neguan ; lurralde horretan zehar ordutan ibiliz gero, sentitzen zela han ez zegoela ezer, mugagabeko lurreti k aparte ; gizakiek eta zaldiek ez zirudi tela han arkakusoak baino handiagoak ; ilunabarra erortzean, dena bakean sentitzen zela. Vincentek behin eta berriro esaten zuen Theok artista izan behar zuela, baina haren lanpostua zalantzan ikusten zuenean, garbi uzten zuen haren lanari esker bizi zirela eta Goupil enpresan lanean jarraitu beharra zeukala. 1883ko azaroaren 17an (341) Drenth etik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion bidalitako gutuna gatik, baina esaten zion desiratzen zuela hain laburra ez izatea gutuna . Theok Goupilen jarraitzea komeni ote zenari buruz, Vincentek zioen bera eta familia krisian zeudela eta Theo ri esker bizi zirela; h ark babesten eta sostengatzen zituela ; ordura arte Theoren beharra izan zutela Vincentek eta familiak ; berak l aguntza hori izan ez balu, Tersteeg ek eta Osaba Centek esandakoek hondoratu egingo zutela ; ernetzen ari zen hazia rekin alderatzen zuen bere burua; ernetze fasean Theok lagundu ziola, baina orain sustraiak errotu zirela eta landarea indartsuagoa zela ; baina, dirua bidaltzen jarraitu behar zuela hark eta horretarako Goupil & C ien jarraitu behar zuela. Kanpoan pintatze ari utzi ziola, hotzegi egiten zuelako ; etxeen alokairua merke zegoela, baina bakarrik bizitzea , konpainiarik gabe, malenkoniatsua eta hotza zela ; oso zaila zela zer egin behar z en jakitea ; diruak izugarrizko garrantzia duela gizartean , baina, ez zuela behartu nahi Theo borondatearen kontra Goupil enpresan jarraitzera. Paisaia, zohikatzarekin eta landa etxeekin . Van Gogh, 1883ko iraila abendua . Van Gogh Museum, Amsterdam, Netherlands. Egoera ekonomiko larrian zegoen Vincent Drenthen; ostatu, mantenu eta material gastue i, aurretik o zorrak eta Sien i bidaltzen zion dirua erantsi behar zitzaizkie n. 1883ko abenduaren 1ean (343) Drenthetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion haren gutuna jaso zuela eta bertan haren isiltasunaren arrazoiak agertzen zi rela. Vincentek esaten zion berak esan nahi zue na hau zela : ez zuela bere barnean z eraman artista garatu nahi, Theok bere barnean zeraman artista beregatik ezabatzekotan ; ez zuela inoiz onartuko Theok barnean zeraman artist a inoren izenean ezabatzea . Esaten zio n gastu asko zituela: m aterialak pr estat zeko, koloreak eroste ko, bidaiak egite ko, ostatua eta mantenua ordaintze ko, lehengo zorrak ordaintze ko eta Sieni dirua bidaltze ko. Aurretik eduki zuen ostalariak esan ziola, ez bazion ordaintzen, ostatuan utzitako gauzak beretzat hartuko zituela: liburuak, estudioak, inprimakiak. Rappard i ere ordaindu beharra zuela. Egoera ilunagotzeko, horri guztiari berak bizi zuen bakardadea erant si behar zitzaiola: bere loneliness a, ez bere solitude a; paria bat izatearen sentipena zuela . Loneliness motako erako bakardadea: e goera mingarria, negatiboa; bakarrik, baztertua, besteengandik arrotz sentitzen da. Zigor moduan bizi du. Solitude motako bakardadea: egoera positiboa da; zoriontsu da bakarrik egonik; gozatu egiten du bere buruaren konpainiaz; norbere benetako niarekin kontaktuan dago. Norberak aukeratutako bakardadea da, autokontzientzia eta sormen handiagorako aukera ematen duena. Garai horretan Boussod eta Valadon ekin tirabiran zebilen Theo, baina, azkenean, ez zuen lana utzi; berriro ere lanean gozatu egiten zuela esaten zuen (Naifeh eta White, 2011). Vincentek Drenthetik gurasoei idatzitako gutuna k gero eta tristeagoak ziren eta aita Dorus kezkatu egin zen ; Theori idatzitako eskutitz batean Dorus ek zioen malenkoniatsu ikusten zuela Vincent; Dorusen iritziz, Vincentek bere erruz aurretiko harreman guztiak eten zituen, baina ez zen gai bere burua gaitzesteko; beti besteei botatze n zien errua (Van Gogh Bonger, 1913). Goupil & Cie 1850ean eratu zen. Konpainia horretako sozioa zen Cent van Gogh, Goupil anaiekin eta Boussod.ekin batera. Vincent van Gogh gaixotu eta 1872an erretiratu zen, baina bere dirua konpainian geratu zen 1878ra a rte; Cent urte horretan irten zen enpresatik eta René Valadon sartu zen; geroztik, enpresaren ugazaba berriak Goupil familia eta familia horretako suhiak (René Valadon eta Léon Boussod) izan ziren. 1884an Goupil familia erretiratu zen eta enpresak izen ber ria hartu zuen: Boussod, Valadon & Cie, Goupil& Cie ren jarraitzaileak. Drentherako bidaia porrota gertatu zen ; Vincentek han zeuden artista batzuk bisitatu nahi zituen, adibidez Liebermann, baina ez zituen ikusi ; bakardade mingotsean bizi izan zen eta dir u oso gutxirekin. Drenthe n hiru hilabete egin ondoren, aldarte tristean zegoen eta gaixotzeko beldurra zuen; Drenthe utzi eta 1883ko Gabonetarako Nuenen era joan zen, han bizi baitziren gurasoak. Artzaina artaldearekin Zweeloo ko eliza txiki baten ondoan . Vincent van Gogh, Drente, 1883ko azaroa. Bilduma pribatua. Nuenen (1883ko abendutik 1885ko azarora) Sieneki ko harremana hautsi ondoren, Drenthe ko bakardadea ezin zuen eraman Vincentek; arazo ekonomiko latzak zituen eta berriro ere gurasoengandik hurbil bizi nahi zuen; aitarekin haserretuta etxetik alde egin zuenetik b i urte pasa ziren eta Sienekiko harremanak hautsi zituenean, aita prest agertu zen semearekin adiskidetzeko ; horrela, 1883 ko Gabonetan aitaren etxera itzuli zen ; harrera ona egin zioten eta gela bat jarri zioten pintura tresnak gordetzeko . Ez ziren ordea errazak izan Vincent eta familiaren arteko harremanak ; aitari bizkarreratu baitzion etxetik bota izanaren errua eta bere arazo guztien iturri a etxetik kanporatze hori izan zela pentsatzen baitzuen ; bi urte iraun zuen aitarekin borrokan, ateismoa aldarrikatuz eta etxeko ardi beltza zela esanez. Gurasoek ez zuten seriotan hartzen Vincenten pinturarako bokazioa eta ondorio z, semea berehala agertu zen e txetik ihes egiteko prest, baina Van Rappard ek eta Theok eragozten zioten . Nuenen asko gustatu zitzaion, eta hasieran denbora labur batez egotea pentsatzen bazuen ere, bi urtetan egon zen han. Nuenengo erretore etxea. Van Gogh, 1883. Amsterdam, Rijksmuseun Lan izugarria egin zuen Nuenen en Vincentek: marrazkiak, akuarelak eta zirriborro asko ; haren pinturan kolore marroia eta kolore ilunak nagusitzen ziren ; pinturaren eta musikaren artean harreman estua ikusten zuen Vincentek ; musikak (batez ere Wagner enak) eta pinturak garapen paraleloa k dituztela zioen. Vincententzat arte enpresen urrezko sasoia iragana zen; orain beheraldia zetorren; baina horrek ez zion i tzaltzen pintore handienganako mirespena: haien lanen prezioa igo ala jaitsi, Millet, Israëls eta Rembrandt ek artista handi izaten jarraituko zuten. 1883ko abenduaren 5ean (344) Nuenen etik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion azken hiru hilabeteetan gaixo eta urduri egon zela ; hainba t arraz oirengatik denbo raldi batez etxera joatea era baki zuela ; Drenthe zoragarria z ela, baina han egoteko gai izatea faktore askoren mende zegoela; besteak beste, bakardadea eramaten jakin behar zela. A rteenpresa handi asko erori egingo zirela urte gutxitan ; arte errealarekin harremanean egon zirela enpresa horiek hasieran eta asko loratu zire la; b aina, gero ztik diruespekulazio gehiegi egin zela; arteerosle asko ez zuela artezaletasunak mugitzen, espekulazioak baizik; urte batzu k lehenago berak pentsatzen zuela artista onen koadroen prezioa k mantendu egingo z irela, baina ikusitakoa ikusita, orain pentsatzen zuela haien prezioa ez zela mantenduko ; hal a ere, merke saldu ala garesti, beretzat M illet Millet zela, Israëls Israë ls zela eta Rembrandt Rembrandt zela ; Theori esaten zion ez z ela izango gai o saba Centek egin zuena egiteko, otso diruzale asko zegoelako; horiekin alderatuta Theo ardi bat zela ; eta hobe zela ardi izatea, o tso izatea baino, Abel izatea, Kain izatea baino. Vincent ez zen ongi konpontzen aitarekin, ez baitzuen ikusten hura errudun sentitzen zenik bera etxetik bidali izanagatik . 1883ko abenduaren 6 7an (345) Nuenen etik idatzitako gutun ean Vincentek Theori esaten zion bihotzean m ina zuela, bi urtez kanpoan egon eta gero, etxean harrera ona egin ziotelako, baina elkarren posizioari buruzko ulerpen sakonik gertatu ez zelako ; asmo onak erakutsi arren, harrera adeitsua egin arren, denbora askoan sentitu ez zituen gogortasun eta hoztasuna ikusten z ituela aitarengan; h orregatik, barne borroka bat jasaten ari zela Vincent ; aitak ez zuela egindakoagatik alhadurarik sentitzen ; baina, aita bera baino zoritxarrekoagoa zela: argi beltza zuela barnean eta iluntasuna hedatzen zuela ; sakonean sentitzen zuela aita eta bera bateraezinak zirela. Vincenten a itak ez zuen sentitzen gaizki jokatu zuenik, hura etxetik kanporatu zuenean; aitaren portaerak kalteak eragin zizkiola esaten zuen Vincentek. 1883ko abenduaren 7 8an (345a) Nuenen dik idatzitako gutunean Vincentek Theori gogoratzen zion gurasoei esan dakoa : duela bi urte etxea uztera behartu zutela ; horrek arazo ekonomikoak sortu zizkiola eta ertzeko jarrerak hartzera behartu zuela ; aita hain egoskorra izan ez balitz, Theoren laguntza eraginkorragoa izango zela ; gero eta irekiago eta gizatiarrago izan ordez, gero eta estuagoa zela aita; klerigoaren banitateak ertzetara eraman zuela ; bera ez zela Van Gogh tarra sentitzen eta ez zuela nahi Theo ere hala izaterik. Van Rapparden familiaren eta bere familiaren arteko aldea seinalatzen zuen: Van Rappardek ere eztabaidak izan zitue la bere aitarekin, baina inoiz ez zire la ertzetara joan ; Theo gero eta aitaren antz gehiago hartzen ari bazen (Theok berak aurreko udan esan zion moduan), nahiago zuela harekin harreman intimorik ez edukitzea ; aitak gero eta ikusp egi estuagoak zituela . Gurasoek abandonatu izan balute moduan sentitzen zen Vincent. 1883ko abenduaren 15ean (346) Nuenen dik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion aitak abandonatu tako zakur latz batekin alderatzen zue la bere burua; kalean utzitako zakur latz baten modukoa ze la bera ; zakurra zakur amorratu bihurtuko ze la. Theori esaten zion ohiko dirua bidaltzeko, nonbaitera joan behar zuenean aitari eskatu beharrik ez izateko ; abenduaren 1ean jasotako 23, 80 florinak aitari eman zizkiola eta abenduaren 10ean jasotako 25 florinak Rappard i eman zizkiola. Theok Vincenti gomendatzen zion aitarekin gai batzuei buruz ez hitz egiteko, gai horietan ados ez zirelako jarriko. 1883ko abenduaren 18 ko gutunean (347) , Nuenen dik idatzitako eskutitz gehienetan bezala, aitarekin zuen konpondu ezinaz idazten zion Vincent ek Theori ; Theo k esaten zion aitarekin zenbait mintzagai ekiditeko ; baina, hori ezinezkoa gertatzen zitzaion Vincenti ; aitarekin bakeak egitea ezinezkoa ez ba zen ere , oso neketsua egiten zitzaion ; aitak berak ez zuela ko ikusten bakeak egin beharrik ; artzai n txakur iletsuarekin alderatzen zuen bere burua. Vincentek Theori esaten zion berak zakurraren bidea aukeratu zuela bizitzarako: pintore behar tsuaren bidea ; Theok, aldiz, arte saleroslearen maila aukeratu zuela. Gero bere buruari galdetzen zion bi anaiak betirato bereiziko ziren edo biek bide lagun izaten jarraituko zuten ; berak behartsua eta pintore izaten jarrai tuko zuela, naturaren barnean. Vincentek esaten zuen pertsona bat mediokre bihurtzen duena egunero amore ematen jardutea dela: gaur honeta n, bihar beste horretan, jendeak dioen aren kontra inoiz joan gabe, iritzi publikoa jarrait zea; Vincentek zioen aitarekin eztabaidatzeari aspaldi utz i ziola, garbi zeukalako hark inoiz ez zuela pentsatu gauza garrantzitsuez ; konbentzioa n eta sisteman oinarritua zegoela erabat ; baina, pertsona bere buruaren etsai bihurtzen dela, bere buruari esaten ez badio: ez dut nahi sistemak sostenga nazan; neure ar razoiez eta kontzientziaz egingo diet aurre gauzei . Aitak eta Tersteeg ek inoiz ez ziotela eman askatasunik; inoiz ez zutela onartu bere askatasun desirarik; baina, haien sistema baztertuz , itxaropen pixka bat bazuela bere ahaleginak ez z irela alferrikakoa k izango ; aitak eta T ersteeg ek dirua irabazteko esaten ziotela , baina Millet ek bizitza zuzena egiteko esaten ziola, eta dirua irabaztearena kudeatuko zuela ; ordura arte argi izpi ilunaren mendean bizi izan zela, baina aurrerantzean argi izpi zu riaren ara bera biziko zela ; hala ere, aitarenganako eta Tersteeg enganako gorrotorik ez zuela eta ez zuela nahi haiei ezer txarrik g ertatzea; haiek ez zirela zoriontsuak ; haiek beren kontzientzia jarraitu zutela, baina kontzientzia mamuek hartua zutela; a ldiz, Millet eta Corot en e z zutela mamurik beren kontzientzian. Nuenengo eliza eliztarrekin. Van Gogh, 1884. Amsterdam, Rijksmuseum. Vincentek esaten zuen aita ez zela konturatzen bere portaera hipokritaz, baina, hala ere, azkenaldian bakealdi bat bizi zut ela. Vincentek gauza bat agindu zion Theori, bere izaeragatik nekez bete ahal izango zuena; hots, solasgai batzuetaz ez zuela aitarekin hitz egingo. 1883ko a benduaren 21 ean (348) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion bidalitako diruagatik; zuzpertua sentitzen zela Theok eta Rappard ek onartu zutelako bera aitaren etxean egotea; une horretan aitarekin harreman onak zituela; baina, aitaren karakterea egoskorra, aldakorra eta iluna zela; mentalitat e estukoa zela eta zaila zela harekin harreman onak izatea; hala ere, azken eztabaidaren ondoren bakealdi batera heldu zirela; aitaren kasuan etengabeko kont rastea zegoela esaten zuenaren eta egiten z uenaren artean ; denbora asko eraman ziola ho rretaz jabet zeak eta aita horretaz ez z ela jabetzen konturatzeak ; aitak sarritan ez zuela jakiten zer egiten zuen: hitzak sistematikoki aukeratzen zituela , baina haren ekintzak zorizkoak zirela ; zaila gertatuko z itzaiola aitaren ondoan emaitza onak ateratzea ; aitarengandik lortu zuela baimena beretzat gela bat edukitzeko ; Theok onartzen ba zuen , beste nonbait egoteko dirurik ez zuen garaian han edukiko zuela almazen gela bat; Theok esa ndakoa beteko zuela: gauza batzuetaz ez zuela aitarekin hitz egingo; gauza hori etaz Theorekin hitz egin ahal izango zuela. Nuenen en zegoela Rappard eta Sien bisitatzera joan zen Vincent Hagara. 1883ko abenduaren 22 25an (349) Hagatik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Hagara joan zela bere estudioak paketean sartu eta bidaltzera ; Rappardekin eguna pasatu zuela eta e makumea (Sien) berriro ikusi zuela; horretarako gogo handia zuela ; orduan ezin z ezakee la gauza handirik egin harengatik; baina adorea eman ziezaiokeela. Hagan Vincentek ikusi zuen Sien miseria gorrian zegoela, baina jadanik ez zuen pentsatzen harekin elkartzerik. 1883ko abenduaren 25 28an (350) Nuenen dik ida tzi zion Vincentek Theori , Hagan egun batzuk eman ondoren ; esaten zuen aitak eta amak txukundu ziote la estudio berria eta han aurrerapen batzuk eg itea espero zuela; Sien ikusi z uela eta bereizita bizitzea erabaki z utela ; Sieni buruzko gauzak kontatzen zizkion Theori : beretzat eta haurrentzat dirua ateratzeko garbitzaile moduan lan egin zuen arren, orain gauzek okerrera egin zutela; miseria gorrian aurkitu zuela eta tristura handia ematen ziola; esaten zuen Sienen auziarengatik beraren eta Theoren arteko harremanak kolpe latza jas o zuela ; lehengo jarreran jarra itzen bazuen Theok, iraganean bezalako begirunerik ez ziola hari izango. Hagan pintatzeko materiala eta estudioak paketetan jarri eta Nuenenera bidali zitue la. Aitarekiko etsaitasuna gordetzen zuen era berean, Theore n udako portaerarekiko dezepzioa sentitzen zuen Vincentek . 1883ko abenduaren amaieran (350a) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion dezepzioa sortu ziola haren udako bisitaldiak, baina emakumea orain egoera horreta ikusteak ere bihotza urratu ziola ; gertaera hori ga indiezina gertatuko zela beraren eta Theoren arteko harremanetan ; modu friboloan jokatu zuela Theok ; aitaren antzera jokatu zuela ; ankerra izan zela zoritxarreko emakume bati eta haren haur txikiari sostengua kentzean ; ez ziol a ezertarako balioko prostituta baten eta sasiko semearen kontua zela pentsatzeak ; politikoegia zela, d enekin bakeak egin nahiean ibiltzen zelako; e makumeak dirua bakarrik ez zuela galdu; Vincent ere galdu zuela ; maite zituela emakumea eta haurra ; bere s entimenduak gehi ago errespetatu behar zituela ; oraindik ez zela beranduegi gauzak konpontzeko. Vincentek nahiago zuen jende xehearekin harremanak eduki, goi mailako jendearekin baino. 1884ko ur tarrilaren 2an (351) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion berak nahiago zuela egon mundua ia ezagutzen ez zuten nekazariekin edo ehuleekin, jende zibilizatuagoarekin baino ; Nuenenen zegoenetik ehuleen munduan murgildua zegoela ; ehuleen marrazki gutxi ezagutzen zituela ; zaila dela hai en marrazkiak egitea, ezin delako nahi adina distantzia hartu ehungailua marrazteko. 1884ko urtarrilaren 17an, 64 urte zituela, Vincenten amak treneko eskaileretan estrapozu egin zuen eta izterreko hezurra hautsi zuen; gertaera horrek aukera eman zion Vinc enti ama zaindu eta bere egonaldia justifikatzeko; sozialago bihurtu zen eta lagunekin harremanak izaten hasi zen ; gainera, Theok Vincenti bidalitako berrehun florinak sendagilearen gastuak ordaintzeko erabili zituzten. 1884ko urtarrilaren 17 an (352) Nuene ndik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion amak hankan mina hartu zuela , trenetik irtetean ; izterreko hezurra hautsi zitzaiola, aldakaren artikulaziotik gertu; sendagileak esan zuen ez zegoela arriskurik, baina amaren adina kontuan hartuta, luze joango zela. Vincent ez zegoen bakarrik ama zaintzeko; horregatik, zainketa lanak konbina zitzakeen pintatze lanarekin. 1884ko urtarrilaren 24 an (355) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion amaren egoera hobera zihoala; berehalako arriskua gero eta txikiagoa zela; ongi etorriko zela bera etxean egotea, ama zaindu eta mugitu behar zenerako; Borinagen gaixoak zaintzen ikasia zuen; lehen egunetako izua pasatzean, ikusi zuela lana egin zezakeela modu erregularrean; egunero pintatzen zituela ehule ei buruz ko estudioak eta uste zuela Drenthe koak baino hobeak zirela teknikoki. Istripua baino lehen tratua egin zuela aitarekin: ostatua eta mantenua doan izango zituela; Theok bidalitako dirua urte hasierako faktura batzuk ordaintzeko erabil tzea pentsatu zuela; baina, gero, istripua gertatu zenean, diru hori aitari eman ziola ; Theo etortzean ehuleen etxetxoak erakutsiko zizkiola; ehuleen irudiak eta haria kiribiltzen zuten emakumeak. Manet en erakusketari buruz xehetasunak emateko esaten zion Theori , haren lana o rijinala iruditzen baitzitzaion ; Maneti buruz Zolak idatzitako artikuluaz esaten zuen ez zegoela ados haren ondorioekin: arteko ideia berriei etorkizun berria irekitzen ziela Manetek . Vincententzat zeruertz berria Millet ek irekitzen zuen, ez Man etek. Bere etorkizunaz aitarekin inolako traturik ez zuen egin nahi Vincentek; askatasun osoa nahi zuen harekiko. 1884ko urtarrilaren hasieran (355a) Nuenendik Theori idatzitako gutunean Theok egin zion proposamena gogoratzen zuen Vincentek: berak eskatutako 100 franko ez gain beste 50 franko bidaliko zizkiola etxean sortutako mantenu gastu ak aitari ordaintzeko . Vincentek ez zuen onartzen Theok aitarentzat ematen zuen konpentsazio hori ; izan ere, berak zioen aitaren etxean bizi bazen, ez zela probetxu pertsonalarengatik, pinturan aurrerapenak egitearren baizik ; aitarekin horrelako traturik ezin zuela egin, ez zekielako zenbat denboran egongo zen aitarenean ; nahi izanez gero Theok egin zezakeela ai tarekin horrelako konponketa bat, baina horretatik at utzi behar zuela Vincent ; Theok esan ziola 50 franko horiek onart u eta aitari emateko, baina berak erantzun ziola tratu horretatik kanpora gelditzen zela bera . 1884ko otsailaren hasieran (355b) Nuenend ik Theori idatzitako gutunean Vincentek Theori esan zion ez bidaltzeko 100 franko baino gehiago; bestela, bueltan jaso beharko zuela. Pintura n egiten zuen lana kontrastatzeko lagun ezin hobea zuen Rappard. Horregatik saiatzen zen Vincent harekin harremanean egoten. 1884ko urtarrilaren ostean (R39) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion amak istripu bat izan zuela trenetik i rtetean eta kezkaturik egon zirela gertaera horregatik ; pozik zegoela han egoteaz, amari laguntzen zerbait baliagarria egin zezakeelako ; amak laguntza handia beharko zuela, eta urte erdia beharko zuela berriro ibiltzen hasteko ; Nuenen en sendagilerik ez ze goela eta Eindhoven go sendagile batek etorri behar izaten zuela ; oraindik ehuleekin lanean ari zela, baina beldur zela aurrerantzean denbora erdia bakarrik lan egin ahal izango zuela, zorritxarreko gertaera horrengatik ; akuarela batzuen estudioa k egin zit uela, naturatik zuzenean; estudio horietatik akuarela landuagoak egingo zituela, egun horietan etxean egon beharko zuelako. Jende apalaren alde egiten zuen beti Vincent ek. Francois Coppée ere jende apalaren poeta zen. 1884ko otsailaren 18 23an (357) Nue nendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ehuleen bost marrazki eta akuarela batzuk bazituela bidaltzeko moduan; g ero esaten zion Theoz gogoratu zela sarri samar azkenaldian , hark utzitako liburu baten kariaz: Francois Coppée ren Poems liburu a zela ; liburu horretako poema batzuek asko hunkitu zute la. Francois Coppée Jules Breton pintore eta poetaren lanak oso gogoko zituen ; ulertzekoa da, pintura eta literatura hain estuki loturik bizi zituen Vincenten kasuan . 1884ko otsailar en 25ean (R40) ) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion uste baino hobeto errekuperatzen ari zela ama eta sendagilearen arabera, hiru hilabete ingururako ongi egongo zela berriro ; azken asteetan nagusiki pintatzen jardun zela; lan neke tsua izan zela ; azken egunetan landan jardun zela hilerri txiki bat pintatzen . Jules Breton en poemak berriro irakurri zituela, Francois Coppée ren poemekin batera. Vincent kex u agertzen zen, hainbeste denboraz Rappard en gutunik jaso ez zuelako. Vincentek ama zaintzen baino denbora gehiago ematen zuen pintatzen. 1884ko otsailaren amaieran (R41) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi Coppée ren poema batzuk bidal i zizkion ; esaten zion a urreko egunetan aire librean estudi o batzuk egin zituela eta haietako baten zirriborroa bidaltzen ziola ; amaren egoera hobetzen ari zela, haustura sendatua zegoela eta igeltsua kendu ziotela ; baina, oraindik ere hanka jarrera horizontalean eduki behar zuela, sei bat astetan. Jendeak ezer ez saltzea egozten ziola eta horregatik esan ziola Rappardi haren lanak jendeari erakusteko ; denborarekin bere lanak saltzea espero zuela, baina horretarako lanean jarraitu behar zuela ; batbatean behintzat ez zuela arrakastarik edukiko. Vincentek baino ordu gehiago ematen zituen Wilhelminak ama zaintzen. 1884ko martxoaren 1e an (358) Nuenendik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion ama ongi zihoala, eta sendagileak hasieran esaten zuen epea baino azkarrago sendatuko zela; hasier an esan zuela urtebete beharko zuela, baina orain hiru hilabete ko epea ematen zuela ; alaba Wilhelmina k asko lagundu ziola esaten zuen , haren bizkarrera erori baitzen ia zama guztia. Vincentek esaten zuen ados zegoela Theok esandakoarekin: bere lanak hobetu beharra zeukala; baina, berak zioen lan horiek saltzen energia gehiagoz saiatu behar zuela Theok ; kuadro sinple bat ere ez zuela oraindik saldu; saiatu ere ez zela egin horretan. Ehulea ehungailuan harilkaiarekin. Van Gogh, 1884ko martxoan. Boston, Museum of Fine Arts Garai honetan borroka gogorra izan zuen Vincentek Theorekin ; izan ere, etxean pentsatzen zuten Theok karitateagatik ematen ziola dirua Vincenti, eta ez lanaren truk e. Vincent kexu zen Theok ez zuelako behin ere saldu haren lanik ; Theok esaten zion Vincenti haren lana ez zela behar bezain ona ; Vincentek esaten zion beste erosle batzuengana joko zuela, Theo ez zelako saiatzen haren lana k saltzen ; Vincentek Theori esate n zion ezin ziezaiokeela emazterik eman, haurrik ere ez, lanik ere ez; baina dirua eman ziezaiokeela; hala ere , kexu zen, galdetuz ea zer onura atera ziezaiokeen diruari, gainontzekorik gabe bizitzekotan (Naifeh eta White, 2011; Van Gogh Bonger, 1913). Vincent oso erromantikoa zen; elkar maitatzea zen bizitza honetan garrantzia zuena; maitasunak energiaz betetzen zuen pertsona. 1884ko martxoaren 9an (359) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bidaltzen zizkion marrazkiak norbaiti era kusteko behintzat. Esaten zion, baita ere, emakume batek maite izan bazaitu, zu zaindu bazaitu, eta zuk bera zaindu baduzu, maitasun aldi hori zorioneko puska bat dela bizitzan ; emakumea polita izateak edo ez izate ak, gazte edo zaharra izateak, h obea edo g aiztoagoa izateak zeharka bakarrik eragiten duela horretan ; elkar maitatu izateak bakarrik duela garrantzia ; maitasunak zailtasunak ekartzen dituela, baina haren alderdi ona honetan datzala: energia ematen duela. Vincentek tratu bat egin nahi zuen Theorek in, bere koadroak diruagatik trukatzeko. Egiten zuen lanagatik kobratu nahi zuen, ez Theoren karitateagatik. Theok saltzen ez bazituen Vincenten koadroak, beste saltzaileengana joko zuen hark. 1884ko otsailaren 12an (360) Nuenendik idatzitako gutunean Vinc entek Theori esaten zion zor handia ziola eta horrela jarraituz gero, gero eta zor handiagoa izango ziola. Proposamen bat egin nahi ziola: berak bere lanak bidaliko zizkiola eta nahi zuena har zezala beretzat; baina, martxora ezkero Theorengandik hartzen z uen dirua berak irabazitako dirutzat hartuko zuela ; izan ere, bere inguruan askotan entzuten zuela ea zergatik bere lanik inoiz ez zuen saltzen ; orain arte jasotako dirua itzuli beharrekotzat jotzen zuela ; martxoan akuarela batzuk bidaliko zizkiola; ez baz ituen nahi, beste norbaitentzat hartuko zituela , baina nahiago zuela Theorekin negoziatu ; akuarela horiek beren hutsuneak bazituztela, baina ez zitzaiola txorakeria iruditzen haiek jendeari erakustea ; martxora ezkero, batera eta bestera lanak bidaltzen hasiko zela ; ez sentitzeko behartua nahi ez zuen koadroa hartzera ; martxora ezkero dirurik ez zuela Theorengandik hartuko, trukean lanen bat eman gabe ; berak Theorekiko libre sentitu nahi zuela eta gainera nahi zuela Theo ere berarekiko libre sen titzea ; Nuenenen zegoenetik egun bat ez zuela eman goizean goizet ik gauera arte lanik egin gabe. Vincentek bere lanagatik irabazten bazuen dirua, berak nahi zuen gauzatan gastatu zuen. 1884ko martxoaren 11n (361) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion jasotzen zuen dirua berak nahi zuen moduan gastatu nahi zuela ; nahiago zuela 100 franko hartu eta berak nahi bezala gastatu, 200 hartu eta besteak esanda bezala gastatu baino ; dirua ez zuela fabore moduan hartu nahi. Vincenti iruditzen zitz aion Theorengandik jasotzen zuen dirua ez zuela jasotzen berari komeni zitzaionean, baizik Theori ongi zetorkionean. 1884ko martxoaren 21ean (362) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion “arrastakako adiskidetasuna” zela elkarren artean zutena ; Theok d iruaren herena bidaltzen ziola eta hau esat en ziola: gain ontzekoa , ongi zetorkionean, hilaren bukaeran bidaliko ziola. Vincente k gal detzen zuen ea Theok begiratzen zion noiz zetorkion ongi Vincenti ; ez zuela nahi izan Theok babest en zuen pe rtsona; p ena handia izango zuela bi anaiak bereizten baziren, baina erdizkako adiskidetasunaz ari baziren, zer besterik gelditzen zen. Garai horretan Vincentek bere aitaren eliza eta kongregazioa pintatu zituen; urki kimatuen koadroak ere egin zituen; urki kimatuen koadroetan bizitza aurkitu zuen irudiaren atzean (Naifeh eta White, 2011). Urki kimatuak, Van Gogh, 1884ko martxoa. Amsterdam, Rijksmuseum. Jasotzen zuen dirua egiten zuen lanari zegokiona izango zen; jasotzen zuen diruaren truke ezin zitzaion Vincenti esan norekin bizi behar zuen edo zertan gastatu behar zuen diru hori. Ez Theok, ez beste inork ezin zion Theori txantaiarik egin, jasotzen zuen diruaren truke. 1884ko apirilaren hasieran (363a) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek aurreko eskutitzetan idatzitakoa gogoratzen zion Theori: jasotzen zuen dirua ziurgabetasun handi z eta tentel behartsu bati emandako karitate moduan hartzen zuela ; gainera, jendeari aditzera ematen zitzaiola Vincentek ez zuela koadrorik saltzen; axola ez zitzaion jendeari ideia hori transmititu zitzaiola eta jendeak galdetzen zuela: zergatik Vincentek inoiz ez zuen bere lanik saltzen. Bestalde, azken udan Vincenten bizitza pribatuan sartu zela Theo: gauza batzuetan amor eman beharko zuela, dirua jasoko bazuen. Vincentek jasotzen zuen dirua lanaren ordainetan eman behar zitzaiola; bizitza pribatuan askatasunik ez izatekotan, ez zuela dirurik nahi ; arlo horretan b ehin betiko erabakirik hartu ezean, ez zuela aurrera jarraitu nahi ; Anberesen edo beste nonbait zerbait saltzea lortzen bazuen, kop uru hori Theok bidali behar reko 150 frankori kenduko ziola. Azkenean, Vincentek lortu zuen Theorekin bere koadroei buruzko tratua egitea. 1884ko apirilaren hasieran Theorekin tratua egin zuen Vincentek ; Theok onartu egin zituen Vincenten eskaerak: Vincentek bere lan guztiak Theori emango zizkion, diruaren truke; ob ra horiekin nahi zuena egin ahal izango zuen Theok ; Vincentek lasai esan zezakeen Nuenen en anaiak erosten zi zkiola bere lanak ; hilero ehun eta berrogeita hamar franko bidaliko zizkion Theok Vincenti. Theok Vincenti ematen zion dirua ez zen aurrerantzean e skupeko bat kontsideratuko, baizik negozio truke bat; Vincentek hilero bidaliko zuen lanaren ordainketa rako dirua . Tratuaren seinale moduan lehen hilabetean berre hun eta berrogeita hamar franko eman zizkion Theok Vincenti ( Naifeh eta White, 2011). Hala ere, t ratu hori egin eta handik laster tratua berrikusteko prest agertu zen Vincent. 1884ko apirilaren 1e an (364) N uenendik idatzitak o gutunean Vincentek Theori esaten zion 250 franko jaso z ituela harengand ik eta diru hori ber ak irabazitako dirutzat hartze n zuela; hilero bidaliko z izkiola bere lana k Theori eta Theo izango z ela lan hor ien jabe, eta edozer gauza egin ahal izango z uela obra hor iekin; baina, baimena izan behar zuela Vincentek Theo k egiten zuena erosketa moduan k ontsideratzeko. Esaten zion b ere marrazkietako batzuk Rappard enean zirela momentuz eta hari denak gustatzen zitzaizkiola. 1884ko apirilean (R43) Nuenendik Rappardi idatzitako gutunean Vincentek esaten z uen pozik zegoela Rappardek esan ziolako bere marrazkietan zerbait ikusten zuela ; bere lanean indar adierazkorra irabazten ari zen neurrian jendeak are eta gehiago esango zuela teknikarik ez zeukala ; adierazkortasunaren mailan kemena irabazte n saiatzen ari zela ; bera ere saiatzen zela teknika hobetzen, baina esan nahi zuena esateko neurrian bakarrik ; bere burua hobetzen eta zuzentzen ahalegintzen ari zela, baina ez zitzaiola axola bere teknika gramatika zaleekin ados zegoen ala ez. Herkomer ek bere arteeskola irekitzean esan zuenaz pentsatzen zuela: bere ikasleei esan zien b erak pintatzen zuen moduan ez , baizik barnetik irteten zitzaien moduan pintatzeko ; orijinaltasun ean libre utzi nahi zituela; ez zituela jarraitzaileak errekr utatu nahi ; artea eskuek bakarrik ez zutela egitean; gure arimen barneko iturritik irteten zela ; naturarekin zenbat eta harreman gehiago eduki, orduan eta erakargarritasun gutxiago ikusten zuela teknikaren tr ikimailuetan . Garai horretan ongi konpontzen ziren Vincent eta Rappard. Alde batetik, berriro ere beren etxera joateko gonbitea egin zion Vincente k Rappardi ; bestetik, egiten zituen lanetako batzuk hari bidaltzen zizkion. 1884ko apirilean (365) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion hil horretako marrazkiak Rappard enean zeudela eta hark ekarriko zituela etortzen zenean. Rappard eta biak gero eta ilusio gutxiago zutela besteen sinpatia lortzeko; berean jardungo zirela, besteek esandakoari begiratu gabe. 1884ko maiatzean (R45) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi galdetzen zion ia egun batzuetarako Nuenen era etorri nahi zuen ; esaten zion amaren erreku perazioa ongi zihoala eta berriro ere ibiltzen hasia zela ; zuhaitzak loratzen ari zirela eta e gun batzuk lehenago hiru marrazki igorri zizkiola: Little Ditch, Norway Pines in the Fen eta Thatched Roofs. Vincent ehuleen eta ehungailuen pintore bihurtu zen sasoi horretan. 1884ko apirilaren 30ean (367) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori es aten zion ehundegi bat pintatzen ari z ela, ehungailua aurretik begiratuta ; aldi berean, beste ehungailu bat, albotik begiratuta ; espero zuela beste bi ehule marrazten hasiko zela, baina ehuleak ez zirela ehungailuaren atzean egongo, bai zik mihise aren hariak antolatzen; e huleak lanpararen argitan ehuten ikusi zituela eta horrek Rembrandt en antzeko efektuak eragiten zituela ; esekitako lanparak erabiltzen hasi zirela . Eulea. Vincent Van Gogh. Nuenen, 1884, urtarrila abuztua. Van Gogh Museum. Vincent nahi ko pozik zegoen Nuenen en; jendearekin lehen baino harreman hobeak zituen orain eta iruditzen zitzaion Nuenengo jendea hobea zela Ettengoa edo Helvoirt ekoa baino. 1884ko maiatzaren 15e an (368) Nuenendik idatzita ko gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion hark bidalitako 200 frankorengatik eta bi gelako estudio bat alokatu zuela esaten zion ; esaten zuen e txeko gela txikian baino hobeto lan egin ahal izango zuela han ; ehulearen estudio bat eta eliza txikiaren kanpando rrea pintatzen hasi zela ; azkenaldian pintatzen okupatua egon zela eta ez zuela marrazkirik egin ; Van Rappard etortzekotan zela. Vincenten marrazkietako batzuk ekarriko zituela eta Theori bidaliko zizkiola . Vincent pintura lanean erabat kontzentratua zego en; Rappard ek hamar eguneko bisita egin z ion eta ehungailuen artean eman zuten denboraldi hori. 1884ko maiatzaren amaieran (369) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion 10 bat egunez han izan zela Rappard; bisita asko egin zizkiela ehul eei; Vincenten marrazkiak ekarri zituela eta haiek Theori igortzeko moduan zela ; bukatu berria zuela ehule baten irudia, ehungailuaren aurrean jarrita; estudioa egokitzen gastu handiak egin zituela. Vincentek teknikari baino garrantzi gehiago ematen zion adierazkortasunari. 1884ko maiatzean margotu zuen Ehulea ehundegian; lanaren gogortasuna eta pertsonaiaren duintasuna agertu nahi izan zituen koadro horretan ; soroetan lanean ari ziren nekazarien koad roak ere egin zituen eta haien izaeraren alderik adierazkorrenak azpimarrat u zituen ; Amsterdam era Rijksmuseum ikustera ere joan zen. Garai horretan Vincentek tonismoa aldarrikatzen zuen, kolorismoaren aurretik. 1884ko ekainaren hasieran (370) Nuenendik id atzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion kolore ilu n batek argia irudi zezakeela, edo efektu hori eragin; tonuaren kontua zela ; adibidez, g ris gorrizta, gorritik gutxi duena, gorri xamar ager litekeela alboan duen kolorearen arabera ; kolore batean ho ri pixka bat jartzea nahikoa dela oso hori ager dadin, morearen edo lil a kolorearen ondoan jartzen bada; j endeak koloreaz hitz egiten zuenean, benetan tonuaz ari zirela pentsatzen zuela ; bere garaian, tonistak gehiago zirela koloristak baino. Lehengo pinto re onak hobesten zituen, inpresioniste n aurretik . 1884ko ekainaren hasieran (371) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Eugène Fr omentin en Les Maîtres d´Autrefois atsegin handiz irakurri zuela ; pintura flamenko eta holandarraren azter keta bat zen; Theok inpresionismoaz hitz egiten ziola, baina beretzat ez zegoela garbi zer zen ; hain handia iruditzen zitzaiola Israëls, ezen jakinmin gutxi zuela gauza berriez ; Theo k berak baino aukera gehiago zuela arteari buruzko liburu onak topatzeko; halakorik topatuz gero, jakinarazteko eta Vincentek erosiko zi tuela . Sarritan bidali behar izaten zion Theok Vincenteri tratuan adostutakoa baino diru gehiago ; modelo, pintura eta bestetan ustegabeko gastuak sortzen baitzitzaizkion. 1884ko uztai laren hasieran (372) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion gutuna gatik eta bidalitako 200 frankoengatik ; esaten zion koloreen faktura asko igo zela eta kontuz ibili behar zuela tamaina handiko koadroekin; gainera, modeloeta n asko gastatu beharra zegoela ; ez zela erraza udako eguzkiaren efektua aurkitzea. Vincentek koloreez hitz egiten zion Theori; honela sailkatzen zitue n koloreak: udaberria xamurra dela , arto berde gaztearekin eta sagar rondoaren lore arrosekin; uda, berriz, urdinen eta laranjaren arteko oposizioa d ela, artoaren urrezko brontzearekin; udazkena hosto horien eta tonu moresken arteko kontrastea d ela; negua elurra d ela, silueta beltzekin. Esaten zion pinta zitekeela koadro bat urtesasoien aldartea adieraziz, kolo re osagarrien kontrasteetan: gorria eta berdea, urdina eta laranja, horia eta morea, txuria eta beltza ; udaberrian arto berde gaztea eta sagarrondoaren lore arrosak agertzen dir ela; udan tonu urdinak eta galburu urreztatuen kolore laranja konbinatzen dir ela; udazkenean hosto horiak eta tonu morea kontrastean ageri dir ela; neguan elurra eta silueta beltzak konbinatzen dir ela. Ehulea leiho irekiaren aurrean, Nuenengo dorrearen bistarekin. Van Gogh, 1884ko uztaila. Munich, Bayerische Staatsgemälde sammlungen, Neue Pinakothek Rappard ekin egin zuen moduan, Theo rekin ere ehuleen etxeetatik pasatzeko asmoa zuen Vincentek . 1884ko abuztuaren hasieran (373) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pozik zegoela Theok last er etorri behar zuelako Nuenenera. Daudet en Sapho oso polita eta kemenez betea zela. Theo etortzean nekazal etxe batzuk eta ehuleen etxe batzuk bisitatuko zituztela. Lanez gainezkatua zegoela. Tarteka lanen bat sortzen zitzaion Vincenti; baina, lanarengatik diru konkretu bat baino gehiago, material gastuen jabe egitea negoziatzen zuen. 1884ko abuztuan (R47) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion denbora asko idatzi gabe ego n zela , haren gutuna ren zain egon zelako ; baina, gutunik ez zetorrela ikustean , pentsatu zuela Drenthe aldera joango zela ; gainera, lan asko zeukala eta idazteko denborarik ez zuela hartzen ; udan etxe bat ikusi zuela Eindhoven en, urregile aberats erretiratu batena; gizon horrek pixka bat pintatzen zuela eta gela bat zuela etxean , berak pintatu nahi zuena ; sei panel zituela, zerbaitekin bete nahi zituenak ; azken afaria pintatu nahi zuela, beste gauza batzuekin batera ; Vincente k esan ziola, jangela izan behar bazuen, hobe zuela landa bizitzako eszenak jartzea, Azken Afari mistiko bat baino ; Vincentek b ere estudioan gela horretarako sei zirriborro egin zituela: Sower, Plower, Wheat Harvest, Potato Planting, Sheperd eta Winter Scene with Ox Wagon ; eta orain koadro horiek lantzen ari zela ; modeloen eta pinturen gastua gizon hark ordainduko zituela eta koadroak bereak izaten jarraituko zutela; kopiatu ondoren itzuliko zizkio la koadroak Vincenti ; kopia egiten ari zenean ere zerbait lagundu beharko ziola gizonari. Sarritan gertatzen zen, Vincentek Theori eskutitz batean ematen zion informazio bera ematen ziola beste eskutitz batean Rappardi; Eindhoven go urregilearentzat (Antoon Hermans entzat) egin beh ar zuen lanaren berri biei eman zien. 1884ko abuztuaren hasieran (374) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Londonen zegoen artean lerro batzuk idatzi nahi zizkiola ; asko gustatuko zitzaio keela harekin batera Londonen paseatzea . Aurreko astean egunero soroetan izan zela, uzta biltze gaiaren inguruko konposizioa egiten ; Eindhoven go gizon batek jangela apaindu nahi zuela eta horretarako zela konposizioa; g izon horrek berak pintatu nahi zuela, baina konposizioa ren disein ua eta eskala txikian pintat zea Vincente n esku zeudela ; gizon hori urregina eta aberatsa zela ; Theo Nuenen era e tortzean, nekazariak goldean eta hazia ereiten ikusiko zituela. Anto on Hermans en etxea , Eindhoven, Keizersgracht 15 Nekazariak patatak ereiten. Van Gogh, Nuenen, 1884ko abuztua/iraila. Otterlo, Rijksmuseum Kröller Müller 1884ko udan Dorus en etxearen a lboko etxean bizi z en Margot Begemannez erdi maitemindu zen Vincent eta elkarrekin ezkontzea erabakit zuten; zendutako artzain protestante baten alaba zen Margot, ezkondu gabeko lau ahizpekin bizi zena; Vincent baino 10 urte zaharragoa zen; Vincentek zioen pena zela emakume hor i hamar urte lehenago ez ezagutu izana ; Vincenten familia k eta Margotenak gaitzetsi egin zituzten harreman horiek eta Margot bere buruaz beste egiten saiat u zen , estriknina hartu ta; ondorioz, Eindhovengo sendagilearengana eraman behar izan zuten ; harremana hautsi zuten eta trauma berri bat eragin zion horrek Vincenti . Margoten suizidio entsegua Zolaren Madame Bovaryren suizidioarekin alderatu zuen Vincentek. Hasieran Vincentek ez zion maitasun horren berri eman Theori, Keeren eta Sienen kasuan gertatu zen moduan ; Margot s uizidatzen saiatu eta gero ra eman zion guztiaren berri. Margot Begemann 1884ko irailaren bigarren erdiko gutunean (375) Vincentek Theori kontatu zion Margot ekin eduki zuen harremanaren sekretua. Esaten zion Margot Begemann ek pozoia hartu zue la etsipen une batean, familiarekin eztabaida bat eduki ondoren ; paseatzen zebiltzala Margotek sarritan esaten zion Vincenti: orain bertan hiltzea nahi nuke ; Vincentek ez zion arretarik jarri inoiz ; baina, goiz batean txirrist e gin eta erori egin zen Margot ; Vincentek h asieran pentsatu z uen ahuldadea izango zela, baina okerrera egin zuen Margotek : espasmoak, hitz egin ezina, astinduak eta konbultsioak ; Vincentek galdetu zion zerbait irentsi al zuen eta Margotek b aietz erantzun zi on; estriknina hartu zuela, baina dosi txikian. Vincentek Margoten anaiari eman zioten gertatu aren berri eta Eindhoven ho sendagile batengana joan ziren ; hark pozoinaren aurkako sendagaia eman zion. Utrecht ko sendagile batengana eraman zute n gero. Seguraski, Margot izan zen Vincent benetan maite izan zuen emakume bakarra; baina, Vincent frustratuagoa gelditu zen Eugenie, Kee eta Sienekiko harremanak apurtzean, Margotekikoak haustean baino. Eugenie, Kee eta Margot artzainen alabak ziren eta Sienen ai ta nor zen ez dakigu. 1884ko irailaren bigarren erdiko gutunean (376) Vincentek Theori esaten zion itxaropena zuela Margot bere onera etorriko zela, b aina nahaste nerbiosoak luze ira ungo zuela ; bi arrisku zituela: gaixotasun nerbiosoa eta malenkonia ; egun horretan jasotako gutunean Margot ek esaten zuela bere familiak ez zuela ulertzen barnean zuen herstura; nekez distrai zitekeela; bere gela n isilik egoten zela Vincentek emandako libururen batekin edo beste zerbaitekin ; emakumearen etsipenaren arrazoia hon etan zetzala: zaharregia zela eta antzeko gauzak esan zizkiotela. Margoti bere familiak hitz egiten zion modua eta Sienen kasuan Theok Vincenti hitz egin zion modua alderatzen zituen Vincentek ; Vincent ere bere onetik irten zen Theok esandakoarekin. 1884ko irailaren bigarren erdian (377) Nueenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion sendagilearekin egon zela eta hark esan ziola Margot ek bi arrisku zituela: ezkontzeko ahulegi zegoela eta elkarrengandik bereiztea ere arriskutsua zela ; denbora pasatu beharko zuela jakiteko harentzat egokiena zer zen: bereiztea edo ez bereiztea ; berak b eti haren lagun izaten jarraituko zuela; elkarrekiko atxikimendu gehiegi zutela ; orain lehen baino hobeto ezagutzen zuela zerk eraman zuen emakumea etsipene ra; Theo k Vincenti hitz egin zion moduan hitz egin zio la familiak Margoti ; orduan Vincent bere onetik irten zela eta emakumeak ere oso gaizki hartuko zuela, berak bezalako tenperamendua edukiz gero ; ahizpek esandako gauzek etsipenera eta egoera malenkoniat sura eraman zutela Margot eta horrek eraman zuela egin zuena egitera ; patetiko a zela emakume horrek esan zuena: azkenean berak ere norbait maite izan zuela ; aurrez ez zuela inor maitatu . Vincentek beti errespetatu zuela Margot , posizio soziala mantentzen j arrai zezan ; pena zela hamar urte lehenago hura aurkitu ez izana ; orain hondatua bezala zegoela. Vincent U trecht era joan zen Rappard ekin egoteko asmoz, baina ez zuen etxean aurkitu; laster eskutitz bat idatzi zion Nuenen era noiz etorriko zen galdetuz. 1884ko irailean (R48) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion Utrecht en izan zela azk en astean ; ez zuela inor aurkitu Rapparden etxean eta pena zuela haren lanik ikusterik izan ez zuelako ; asko gustatuko zitzaiokeela haren Fish Market ikustea. Eindhoven erako s ei zirriborroak amaitu zituela eta urregilearen etxean zeudela, hark kopiak egin zitzan ; atseginez lan egin zuela konposizio horietan. 1884ko irailean (R49) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion gurasoek galdetu ziotela ea Rappard en bisitari buruzko berririk bazegoen ; etxean egokiago zetorkiela Rappard urrian e tortzea, azaroan etortzea baino, beranduago beste bisitari batzuk espero zituztelako ; bera ez ezik, gurasoak ere bisitaren zain zeudela ; horregatik , azaroan Vincentek berak ere etxea utzi beharko zuela, gonbidatuek haren gela erabili ahal izan zezaten. Nekazariak patatak landatzen. Vincent Van Gogh. 1884. Museo Kröller Müller . Garaiko kristautasunak eragiten zuen mediokritateari ihes egin eta benetako balioetan oinarrit utako bizitza baten aldeko apustua egin zuen Vincentek. 1884ko urrian (378) Nueenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion zenbaitek galdetzen ziola zergatik hasi zen emakume harekin harremanean; b este batzuek emakumeari galdetzen ziotela zerg atik hasi zen gizon harekin ; baina bietako inor ez zegoela damutua ; berak bazekiela hark maite zuela ; eta berak pentsatzen zuela hura maite zuela. Ez zela oraingo kristautasunaren lagun, nahiz eta haren fundatzailea sekulakoa izan; gaztetan hoztasun izoztuak hipnotizatu zuela, baina geroztik mendekua hartu zuela: maitasuna adoratuz; teologoek bekatu deitzen duten maitasuna adoratuz, prostituta k errespetatuz eta emakume elizkoiak ez errespetatuz. Vincent bera lehen bihotz bigunekoa, isila eta pasiboa zela ; baina, orain ez zela horrelakoa ; norbaitek aktiboa izan nahi duenean, ezin dela izan hutsegiteen beldur ; pertsona batzuek pentsatzen dutela onak bihurtuko direla kalterik ez eginez; horrek estankatzera eta mediokritatera eramaten duela. Mihis e zuriaren begirada paralizatzailea dela; pintoreari esaten diola ezin duela ezer egin ; mihise zuriak pintore batzuk paralizat u egiten dituela; baina, mihise zuriak beldurra die la ausartak diren pintore suharrei . Vincentek ez zuen erreparorik agertzen bere burua talde aurrerakoian eta Theo talde atzerakoian sailkatze an. 1884ko irailaren bigarren erdian (379) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion 1848an bi pertsona mota bereiz zitezkeela: 1) Alde batetik, Luis Feliperen ministroa zen Guizot en antzekoak : aita, aitona eta Goupil zaharra ; itxura agurgarrikoak, serioak, baina bertagotik begiratuta, ilunak, aspergarriak, zaharkituak, desagertzera deituak . 2) Beste aldetik, Michelet, Victor Hugo eta Quinet bezalakoak ; zerbait mugagabea dutenak. Theo Guizot en aldean kokatuko zukeela eta Vincent , Michelet en aldean. Iraganean bazituela esperantzak alde berean izango zirela bi anaiak, baina orain aitziko eremuetan galduak zeudela ; bata eta bestea kontrako eremura dispar atzera behartuak zeudela. Duela gutxi marrazki bat egiteko eskatu ziotela, 20 florinen truke; eskaera onartu egin zuela, baina susmoak egin zituela eskaeraren atzean Margo Begemann egongo zela; ikerketa egin ostean ikusi zuen hala zela. Vincentek dirua baz tertu zue la, baina marrazkia egitea onartu zue la. 1884ko irailaren amaieran (380) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion neguan hainbat marrazki egin eta London News era bidali behar zituela, Graphic baino hobea zela eta ; ezin zuela jan eta ezin zuela lo egin eta horrek ahuldu egiten zuela ; bera barrikadaren alde batean zegoela eta Theo bestean ; jende gazteak ez zuela bera atsegin , baina ez zitzaiola axola ; 48ko belaunaldia nahiago zuela 84koan baino; baina, 48ko belaunalditik, Michelet eta Barbizongo pintore nekazariak zituela gogoko, ez Guizot en antzekoak ; laidogarria zela Theok adierazi nahi zuena, hots, Goupil eta Konpainia espezialistak zirela Millet eta Daumier en lanetan ; bere ustez Millet ez eta Daumier ez ez zela saleroslerik arduratu ; Theo Goupil & Cie koa z ela eta zetozen urteetan ez z uela Vincenten lanarekin ezer egingo , ez zuela Vincenten koadrorik salduko ; eta ea inolako aurrerapenik ez egitearekin ados egon behar zuen berak . Horrenbeste denbora Drent hen eta Nuenen en igaro ondoren, Vincent hasia zegoen pentsatzen herritik hirira aldatu behar zuela . 1884ko urrian (381) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ez zela bere errua Theok ematen zion diruak interes gutxi ekoizte n bazuen; b iei, Theori eta Vincenti ematen ziela interes gutxi ; egoera a ldatuko zela, Vincent ez ezik, Theo ere aldatzen bazen. Negu horretan denboraldi baterako Anberesera edo antzeko tokir en batera joateko asmotan zela ; hirian bizitzeko gogoa zuela, urte osoa Drenthen eta Nuenen en eman ondoren. Anatomiako liburu eder bat erosi zuela, John Marshall en Anatomy for Artists; oso garestia zela, baina bizi guztian erabiliko zuela . Hala ere , horr elako gauzek zulo handia uzten zutela bere patrikan ; aitari eta amari ostatuagatik ordaintzen ez bazien, ez zela nahi ez zuelako, baizik gastu asko zituelako, alferrikakoak ez zirenak. Hermans i asko gustatu zitzaiola berak egindako lana eta horregatik mer keago egingo ziola ; komeni zitzaiola harekin harreman on etan egotea ; hura saiatzen zela pintatzen ikasten, hirurogei urte eduki arren; b ere sei konposizioetako lau kopiatu zituela jadanik. Theok beti bakartua egongo zela esan bazion ere, oker zebilela Vinc enten karakter eari buruz. Helvoirt eko artzaina hil zela, eta beharbada aita eraman nahiko zutela hara, baina aitak ez zuela deia onartuko. Nuenen bizi izan zen urteetan, 1883 amaieratik 1885eko amaierara, urrats handiak eman zituen Vincentek artista moduan; gero eta teknika landuagoa zerabilen eta gero eta estilo pertsonalagoa ; ehungintzako marrazki eta pinturak egiten zituen; 1884ko urrian Van Rappard Nuenen era etorri zen beste bisita bat egitera eta hama r egun igaro zituzten elkarrekin ehuleak margotzen (Thomson, 2007). Ehundegien eta ehungailuen gaia hamazazpigarren mendeaz geroztik erabiltzen zuten pintoreek, baina Vincenti iruditzen zitzaion gai orijinala tratatzen ari zela. Landako ehuleak industriali zazioaren mehatxuaren pean zeuden ; artisau ehungailu etatik fabriketako ehungailuetara pasatzen ari ziren. 1884ko urriaren 22an (382) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Rappard berarekin zegoela eta Nuenen aldea oso polita zegoela, u dazkeneko efektuekin. Laster hosto guztiak eroriko zirela. Anberesera joaten saiatu behar zuela. 382. gutunean Anberesera ikastera jo ateko asmoa agertu zion Vincentek Theori. Theok esa ten zion zaila zela Vincenten pintura ilunak Parisen saltzea, hango pintoreek pintura argiagoak erabiltzen baitzituzten ; orduan Vincentek pentsatu zuen oso gutxi ezagutzen zuela bere garaiko pinturaren garapenaz ; nekez uler zezakeen pintura inpresionista zertan zetzan ; esaten zuen zaila zela Holandan inpresionista hi tzak esan nahi zuena ulertzea. Lertxundia udazkenean. Van Gogh, 1884ko urria. Amsterdam, Rijksmuseum Rappardek Vincenti esaten zion Anberesera joan baino lehen hilabete batzutan Nuenen en pintatzen jarraitzeko. 1884ko urriaren azkenaldian (383) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Rappard han zegoela oraindik eta beste aste batez han egongo zela, lanez gainezka zegoela eta ; inpresionismoaz asko hitz egin zutela, baina zaila zela Holanda tik ulertzea zer esan nahi zuen inpresionismoak ; berak egindako azken lana makalen abenida bat zela, udazkeneko hosto horiekin, orban distiratsuak zoru ko orbeleta n, zurtoinen itzal lu zeekin txandakatuz; bidearen amaieran basetxe txiki bat eta zeru urdina udazkeneko hostoen atzean. Rappard ek esaten ziola Anberesera joan aurretik hilabete batzuk gehiago Nuenenen emateko, pintatzen . Anberesera joan baino l ehen Nuenenen hogeita hamar buruen estudio ak eginez gero, etekin gehiago aterako zio la hango egonaldiari . Rappardek eta biek ibilaldi luzeak egin zituztela eta basetxe ugari bisitatu. Vincentek Theori sarritan esaten zion dirua eman bakarrik ez egiteko; bere lanak ezagutarazi eta sustatzeko eta dirua irabazten laguntzeko. 1884ko azaroaren 1eko gutunean (384) Vincentek Theori esaten zion dirua irabazten laguntzeko; dirua bidali bakarrik ez egiteko; bere sinpatia eta eragina erabiltzeko Vincenten lanak s altzeko . Berriro saiatu zela Mauve eta Tersteeg ekin harremanak berritzen ; Mauveren eta beste norbaiten beharra zuela, adorea jasotzeko ; zerbait lortz eko eta dirua irabazteko bezain indarts ua bazela. Theok nahiago zuen Nuenen en jarraitu Helvoirtera joan baino. 1884ko azaro an idatzitako gutunean (385 ) Vincentek Theori esaten zion Helvoirt etik aitari deitu ziotenean, h ark esan ziela auziaz ez zuela pents atu ere egingo Helvoirt en Nuenenen irabazten zuena irabazten ez bazuen. Azkenean, diferentzia hori konpentsatzen bazuten eta aitak hara joatea erabakitzen bazuen, Vincent ez zela joango. Hiru pertsona zeuzkala orain Eindhoven en, pintatzen ikasi nahi zute nak; akuarela pintatzen irakasten ari zela ; egun horietako batean Margot Begemann Nuenenera itzuliko zela ; Theok Vincenti hitz egiten zion modu berean hitz egiten ziotela Margoti bere ahizpek . Vincentek bazuen bere buruan nahiko konfiantza; espero zuen hor rela jarraituz gero, arrakasta izango zuela. 1884ko azaroaren erdi an (386) Nuenendik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion Gennep en ur errota baten estudioa egin zuela eta lagun berri bat egin zuela, pintatzen ikasi nahi zuena ; denbora eta diru a zeukan larrugin bat zela, berrogei bat urtekoa ; Vincentek bere ikasleei diru aren ordez pintura tutuak eskatzen zizkiela ; azkenaldian gastu handiak egiten ari zela pinturetan eta hileko 20 frankoko ohiz kanpoko dirua eskatzen ziola Theori. Ez zuela bere obra onar zezaten hainbesteko irrikarik; alderantziz, alaiago zegoen Mauvek eta Tersteeg ek baztertu zutelako, alderantzizkoa gertatu izan balitz baino; sentitzen zuela barnean bazuela azkenean irabazle ateratzeko adina indar. Rappardek zila rrezko domina irabazi zuen Londongo Nazioarteko Erakusketa Unibertsalean, Emakume zaharra goruan izeneko koadroarekin. 1884ko azaroan (R50) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi zorionak ematen zizkion Londonen eman zioten zilarrezko dominagatik ; esaten zion a tsegin handiz pentsatzen zuela Nueneera Rappardek egin zuen bisitaz ; zenbat eta gehiago tan joan Nuenenera , are eta erakarriago sentituko zela naturara. Rappard joan zenetik ur errota lantzen jardun zela. Natura hila toska eta eskalapoiekin. Van Gogh, 1884ko azaroa. Utrecht, Centraal Museum. Van Baaren Museoak maileguan utzia. Vincentek batzuetan oso modu zorrotzean epaitzen zituen inguruko pertsonak. 1884ko abenduaren 9an (386a) Nuenendik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion elkarrengandik bereizita egotea bien interesekoa zela ; Theoren posizioak ez ziola uzten Vincenti harekin bizitzera Parisera joate n; Theo pertsona errespetagarria zela Goupil eta Konpainian eta Vincent ardi beltza zela ; Theoren karakterean alderd i beltz bat bazegoela, baina alderdi distiratsua ere bai: diru kontuetan zuen sinesgarritasuna (fidagarritasuna) ; baina, m aila pertsonalean batere interesik ez zuela Vincentek Theorengan ako, hura hotzegia zelako bere gusturako ; ez zuela ezinezko ikusten Ma riek ere Vincentek sentitzen duen antzeko zerbait sentitzea Theorekin ; beharbada Marie ez zuela ulertzen. Autozentsura ere aplikatzen zuen Vincentek bere eskutitze tan; ez zuen idatzitako guztia bidaltzen. 1884ko a zaroaren amaieran (386b ) Nuenendik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bi aldiz puskatu zituela idazten ari zen gutuna k, mingotsegiak edo tristeegiak zirelako. Egunean bi florin gastatzen zituela: bat modeloan eta bestea mihise etan, pinturetan eta abar ; faktura batz uk ordaindu gabe zituela e ta Anberesera joan beharra zuela. Vincent Nuenen en nahiko ongi integratua zegoen eta ez zuen Helvoirt era joateko asmorik. 1884ko azaroaren erdian (387) Nuenendik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion aitak baztertu egin zuela Helvoirten bizitzea ; erabaki hori axola zitzaiola Vincenti; izan ere bera ez z ateke ela Helvoirtera joango ; Nuenengo estudioan gelditu edo Anberesera joango z ateke ela; finantza aldetiko arrakastarik ez bazuen ere, lagun onak egiten ari zela han ; aurreko astean egunero natura hilak egiten jardu n zela, Eindhoven en pintatzen z uten lagunekin ; Hermansek gauza polit asko zituela; esan ziola gauza horietako batzuk (pitxar zaharrak edo beste antigoaleko gauzak) pintatu nahi bazituen, bere estudiora eraman zitzakeela. Gero eta sarriago, Anberes era joatea pentsatzen zuen Vincentek. 1884ko abenduaren 7an (388) Nuenendik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gurasoekin ez zuela haserre handirik izan. Iraultzak emakumee n posizioaren aldaketa eta gizon eta emakumeen arteko lankidetza ekarri zuela, eskubide eta askatasun berberekin ; moral konbentzionala oker zegoela eta aldatu e do berri ztatu e gin behar zela. Theore kin diferentziak zituela eta Eindhoven en edo Anberesen harreman berriak bilatu behar zituela ; Theok babestu bakarrik egiten zuela ; ezer idatzi gabe ere bidali izan ziola dirua; e z esa teko bere laguna zenik berataz g auza txarrak pentsatzen eta susmoak egiten bazituen ; bere asmoa Anberesen gela bat hartzea zela, baina orain ez zuela horretarako dirurik ; Theorengandik edo familiarengandik b ereiztea nahi zuela, bakea gordetzeko asmoz ; baina, ez pentsatzeko berarekin edo familiakoekin istilurik nahi zuenik. 1884ko abenduaren eta 1885eko urtarrilaren artean Vincentek ha inbat nekazari bururen estudioak igorri zizkion Theori. Nekazari baten burua, Van Gogh, 1884ko abendua/1885 eko urtarrila . Bilduma pribatua Emakume baten burua kofia marroiarekin , Van Gogh, 1884ko abendua/1885eko urtarrila . Otterlo, Rijksmuseum Kröller Müller Vincentek ikusten zuen Theo mesfidatu egiten zela berataz. 1885e ko ur tarrilaren 31n (388a) Nuenendik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion diruaren zain zegoela irrika bizian ; izan ere, 50 buru estudio egiteak ohikoak baino gastu handiagoak egitera zeramala ; berari buruzko susmo txarrak egiteari uzteko esaten zion Theori . Theok esan zion Vincenti benetan desatsegina izan zela hark idatzitako gutu na; Vincentek, barkamena eskatu ordez, Theok ere gauza desatseginak esan zizkiola idatzi zion.1 885eko otsailaren hasieran (388b) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gauza asko zituela esate ko; izan ere Theok azken gutunean esan ziola bereziki desatsegina izan zela. Vincentek esaten zion gauza desatseginak esan zizkiola Theok berari, susmo txarrak egiten zituela esanez. Theok , alde batetik, behin eta berriro esate n zuela besteek baino hobeto ezagutzen zuela Vincent ; eta, bes tetik, esaten zuela Vincentez mesfidatu egiten zela eta hari buruzko susmoak egiten zituela ; orduan, normala zela Vincentek horretaz protesta egitea. Atsekabetua zegoela Theok L´Ilustration bidali ez ziolako; urte askotan Remouard en lana modu erregularrea n jarraitu zuela eta gustatuko zitzaiokeela Theok aldizkari hori eskuratuko balio, nahaste handia sortzen ez ba zion behintzat. Anberes era joan baino lehen bere trebetasunak landu nahi zituen, Rappard ek gomendatu zion moduan. 1884ko abenduaren 15 17an Nue nendik idatzitako gutunean (390) Vincentek Theori esaten zion gogor ari zela lanean , pertsonen buru ak lantzen; etxean baldin bazegoen ez zela bere atseginagatik , baizik bere pinturagatik ; oraingoz etxean egon beharra zuela bere pinturagatik; aurrerapen era bakigarriak egin bezain azkar , edozein tokitara joateko desiratzen zegoela, Nuenenen irabazten zuen beste diru irabazteko. Bestalde, modeloak ordaintzeko dirua eskatzen zion berriro ere Theori. Azkenaldian elkarrekin ongi konpondu ez baziren ere, Vincentek eskerrak ematen zizkion Theori, hark bidalitako diruagatik. 1884ko abenduaren amaieran Nuenendik idatzitako gutunean (391) Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion modeloentzako dirua bidali ziolako, neguko hilabeteetan modeloak bilatzea errazagoa baitzen ; esaten zion b ihiru egun barru lumaz eta tintaz egindako hamabi bururen marrazkiak jasoko zituela ; ondo sentitzen zela irudiak egiten, baina irudiak ingurune batean egoten direla eta inguruak ere marraztu beharra zegoela. Theok irabazten zuena berak irab azten zuenarekin eta ehuleek irabazten zutenarekin alderatzen zuen Vincentek. 1885eko urtarrilaren 20an (392) Nuenendik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion etxean entzun zuela urte ona izan zuela hark eta hilean 1000 frankoko eskaintza egin zi otela eta hark baztertu egin zuela ; Vincentek itxura ilunagoarekin eta aldarte ilunagoarekin hasi zuela urtea, etorkizunean arrakasta izateko itxaropenik gabe . Ehuleek astean 60 yardako pieza ehuten zutela; astean 4,5 florin irabaz zitzake tela, baina m anuf aktureroak esan zi ezaie keela aste batean edo bitan ez zi ela beste puskarik erosiko ; hala ere jendea k isilik jarraitzen zuela eta egoeraren kontra ez zuela hitz egiten . Vincent kexu izaten zen Theok berari komeni zitzaionean bidaltzen omen ziolako dirua; ba ina, ez zuen esaten berak sarritan garaia baino lehen eskatzen ziola dirua eta itundutakoa baino gehiago eskatzen ziola maiz. 1885eko urtarrilaren 24an (393) Nuenendik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion asko eskertuko zio keela Paul Renouerd en marrazki baten ilustrazioa ekarriko balio; ilustrazio horretan Lyongo ehuleen greba bat agertzen zela. Hainbat buru eta esku marrazten ari zela eta batzuk errepikatu egin zituela. Hila bukatzeko oraindik astebete falta zela, baina diru poltsa ia hustua zuela eta ea dirua hil hasiera baino lehen bidaltzerik izango zuen. Paisaiak pintatzen ahalegin handia egin bazuen ere, giza irudiak lantzeari ematen zion lehentasuna Vincentek. 1885eko otsailean (394) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion bidali zizkion ilustrazioengatik ; esaten zion oso okupatua zegoela, egunez pintatzen eta gauez marrazten ; berari giza irudiak gustatz en zitzaizkiola, haiek sortzen zutelako giroa; baina, bazirela beste batzuk (Daubigny, Ruysdael…) paisaiak erakartzen zituenak. Vincentek nahiago zuen emakume frantsesak pintatzea, emakume holandarrak pintatzea baino; eta txaketadun eta gonadun emakumeak p intatzea, soinekodunak baino. 1885eko martxoaren 1ean (395) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion dirua garaiz bidali ziolako. Theok Vincenti idatzi zion galdetzeko ea Saloiko erakusketarako moduko zerbait ba ote zeukan eta Vincentek erantzun zion sei hilabete lehenago jakin izan balu saiatuko zatekeela zerbait bidaltzen ; azkenaldian ia buruak bakarrik pintatu zituela eta estudioak zirela. Berak nahiago zuela txaketak eta gonak zeramatzaten emakumeak pintatzea, soinekoak zer amatzatenak baino ; gainera, holandar emakumeek ez zuten xarma bat z utela emakume frantsesek; emakume holandarrak ez omen ziren hain erkargarriak pintatzeko. Garai horretan, egunez ez ezik, gauez ere pintatzen zuela txaboletako lanpararekin. Vincent ek ez zuen oraindik bere lana erakusteko modukoa ikusten; bere iritziz, asko zuen ikasteko. 1885eko martxoaren erdi aldera (396) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gogor lan egiten zuela eta hamar edo hogei estudiotatik bat bakarrik zela ikusteko modukoa ; oraindik ezin zuela koadrorik eta marrazkirik erakutsi; baina, estudioak egiten zituela eta denborarekin erraz konposatuko zuela ; buruan zituen efektuak nola erreproduzitu asmatzean, beharko zituela estudio horiek. Gogor eztabaidatzen zuen Vincentek aitarekin , bere irakurketak zirela eta eta erlijioarekiko jarrera zela eta; familiako afari batean aitarek in eztabaida gogorra eduki zuen; aita kexatzen zen Vincent gero eta urrunago sentitzen zuela; semearen neurrigabeko haserrearen aurrean babesik gabe sentitzen zen Dorus; haren osasun egoerak okerrera egin zuen semea kontrolatu ezinez eta haren haserre eta gehiegikeriak tarteko zirela. Martxoaren 25ean idatzi z ion Dorus azken gutuna Theori; eskutitz horretan Vincentek z erbaitetan arrakasta lortze a desiratzen zuen . Dorus 1885eko martxoaren 26an hil zen, 63 urterekin, txilardegietan zehar ibila ldi luze bat egin ostean, infarto batez edo istripu zerebrobaskular batet az. Hiletan izan ziren osaba Jan, osaba Cor eta izeba Willemina Stricker ; osaba Cent gaixo zegoen bere hotelean . Vincentek esan zuen heriotza gogorra zela, baina bizitzea are gogorragoa zela ; Vincenten arreba Anak esan zuen Vincentek hil zuela aita (Van Gogh Bonger, 1913) . Aita hil zenean, ama beste urtebetez egon zitekeen Nuenengo etxean; Vincenten arreba Anak hartu zuen Nuenen go etxeko gidaritza eta lehen eginkizuna Vincent etxetik kanporatzea izan zen; aita hil izana egozten zion eta ez zuen nahi amari gauza bera gertatzerik ; eztabaida gogor ra eduki zuen Vincentek Anarekin eta ondorioz Vincent etxetik joan egin zen, gehiago ez itzultzeko ; maiatzetik azarora estudioan bizi izan zen; etxetik alde egin aurretik Natura hila Bibliarekin (1885) pintatu zuen; Bibliaren ondoan Emile Zolaren La Joie de vivre ikus zitekeen koadro horretan. Ondorengo urteetan Vincentek aipatu ere ez zuen egin aitaren heriotza ; Bibliaren ondoan jarri zuen Zolaren liburua ren bidez aitarengandik lortu tako independentzia adierazi nahiko zukeen , hain zuzen ere, aitak ez zuelako onartzen Vincentek Zola, Victor Hugo eta Michelet en liburuak irakurtzea (Van Gogh Bonger, 1913) . Natura hila Bibliarekin. Van Gogh, 1885eko apirila. Nuenen. Amsterdam, Rijksmuseum. Lanerako pinturak lortu behar zituen eta pinturak berriak lortzeko, lehengoak ordaindu behar zituen lehenengo. 1885ko apirilaren 1e an (397) Nuenendik idatzita ko gutuna izan zen aitaren bat bateko heriotzaren ondoren Vincentek Theori idatzitako lehen gutuna ; heriotzaren osteko lehen egunetan ohiko moduan ezin zuela lanik egin esaten zion Vincentek, aurrez Theok Vincenti esan zion modu berean ; bizitza ez z ela luzea inorentzat eta bizitzarekin zerbait egitea z ela kontua; l anean gogor jarraitzeko asmoa zuela, b aina horretarako koloreen faktura lehenbailehen ordaindu beharra zuela ; Theok esan omen zion , Nuenen en egon zenean, egunen batean tokiz aldatu beharko zuela, baina Vincentek zioen estudio ona zuela eta eszenatoki ona zuela Nuenen en; landan bizita lan geh iago egin zitekeela eta merkeagoa z ela. Familiaren etxetik irten eta estudioan bizitzera bultzatu zuen arreba Anak Vincent; Theok, berriz, Nuenen dik hiri batera joatera bultzatzen zuen . 1885eko apirilaren 5e an (398) Nuenendik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion gertatutakoaren inpresioaren pean bizi zela oraindik . Amak itxura ona zuela; idatzi behar zituen hainbat eskutitzekin distraitua zegoela; baina astuna gertatzen ari zitzaiola galera. Familiako besteentzat hobe izango z ela bera estudiora joatea bizitzera ; Anek horretara bultzat zen zuela. Ama hurrengo urtean Leyden era joango zela bizitzera eta Vincent bakarrik geldituko zela Brabanten; nekazal eremuan , landaren bihotzean , bizitza sakona eraman nahi zuela ; ikusten zuela T heok nahiago zuela Vincent hirian bizitzea, baina berak ez zuela horrela pentsatzen. Aitaren heriotzak gastu handiak eragin z izkiola Theori, eta hark dirurik eman ezin ba zion, herentziaz zegokionetik 200 florin har zitzakee la berak , gainerantzekoa senide gazteagoei utziz ; estudioan bizi behar bazuen ezinbestekoa zuela arasa bat egitea, bere gauzak gordetzeko. Kofia txuriko nekazari baten burua. Van Gogh, 1885eko martxo apirila. Otterlo, Rijksmuseum Kröller Müller Millet izan zen V incent Van Gogh en aita espirituala; Millet en lanaren eragina handia izan zen Vincenten hainbat koadrotan; besteak beste, Gau Izartsua koadroan. 1885eko apirilaren 13an (400) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Eindhoven en izan zela litografia harri txiki bat erosten ; harria erabiltzea, papera eta berrogeita hamar kopia ateratzea hiru florin bakarrik kostatzen zela. Laster landa bizitzako eszenen serieak egiteko asmoa zuela. Berriro akuarelekin eta marrazkiekin hasi nahi zuela. Beti pentsatzen zuela Millet ek esandako hartan: ez zuela sufrimendua ezabatu nahi, hark bultzatzen baititu artistak gauzak kementsuki adieraztera. Eskerrak ematen zizkion Theori, dirua bidali ziolako eta test amenduko dirua baliatu beharrik ez zuelako izango. Maiatzaren lehenean aldatuko zela estudiora bizitzera; harreman onak zituela amarekin eta arrebekin, baina hobe izango zela haiengandik bereiztea, ideia ezberdinak zituztelako. Vincent gero eta murgilduago zegoela nekazal bizitzan. Millet, aita Millet, hartzen zuela gidaritzat Vincentek, nahi z eta jendeak indiferenteki begiratu hari. Koloreen azterketa sakona egin zuen Theok garai horretan, Delacroix en teorietan oinarrituta. 1885eko apirilaren 13 17an (401 ) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Delacroix en koloreari buruzko printzipioez idazten zion Theori; esaten zuen antzinako pintoreek bezala egungoek ere hiru kolore primario bakarrik onartzen zituztela: horia, gorria eta urdina. Eguzki argiaren zazpi koloreetako (morea, indigoa, urdina, berdea, horia, laranja eta gorria) hiru ez zirela primarioak: gorria eta horia nahastuz ateratzen zela laranja ; horia eta urdina nahastuz ateratzen zela berdea ; urdina eta gorria nahastuz ateratzen zela morea . Indigoa, berriz, urdinaren alda era bat besterik ez zela. Oinarri horien gainean lege batzuk garatu zirela: bi kolore primario (adibidez, gorria eta horia) konbin atu eta laranja ateratzen dugula ; kolore sekundario horrek distira maximoa izango duela nahastean erabili ez den hirugarren kolore pri marioaren (urdinaren) ondoan jartzen bada; era berean, gorria eta urdina konbinatuz morea lortu badugu, kolore hori distiratsuago eta intentsoago agertuko dela horiaren ondoan; horia eta urdina konbinatuz berdea lortu badugu, berde horrek intentsitate maxi moa hartuko duela gorriaren ondoan. Laranjaren osagarria urdina dela. Morearen osagarria horia dela. Berdearen osagarria gorria dela. Koloreak elkarren ondoan jartzean indartu egiten direla, baina elkarrekin nahastean ezabatu egiten direla. Nuenenen kolore ei buruzko pasarte ederrak idatzi zituen Vincentek, Delacroix en koloreei buruzko legeak kontuan hartuta; esaten zuen inpresionisten eskola bat bazegoela, baina berak hartaz gutxi ezagu tzen zuela eta Isräels en pintur a hainbeste miresten zuenez, ez zuela j akinmin handirik zerbait berria ezagutzeko. 1885eko apirilaren 21ean (402) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek litografiaren kopia batzuk bidali zizkion Theori; nahi zituen guztiak Portier jaunari emateko esan zion; eskutitz bat ere bidali zion hari em ateko, Delacroix engan sinesten zuela adieraziz. Nuenen en ehule ugari zegoen eta haien ehungailu beltzek etxetxo zaharrak betetzen zituzten; faktoria modernorik ez zen ezarri eta ehule behartsuek ehungailuak alokatzen zituzten; haien lana oso gutxi orda intzen zen. Vincentek ordu asko ematen zituen behe mailako ehule horiekin . Ehulearen koadroa k margotzean, mamu antzeko gizaki txiki bat makina izugarri baten barnean bizitzen jar tzen zuen (Naifeh eta White, 2011) . Soroetan eta etxeetan lan egiten zuten Br abanteko nekazarien koadroak margotu zituen Vincentek garai horretan ; koadro horietan forma eta adierazkortasuna landu zituen; nekazarien esku korapilatsuak eta haien bereizgarriak azpimarratu zituen. Patata jaleak koadroan Brabanteko nekazariaren arima pi ntatu nahi izan zuen eta nekazarien pintore moduan aurkeztu zen. 1885eko apirilaren azkenaldian (403) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Patata jaleak pintatzen ari zela eta buruen beste estudio batzuk egin zituela . Delacroix en arabera, pint urarik onenak buruz egindakoak z irela. Patata jaleak koadroa suharki aurkeztu zion Vincentek Theori; asko kostatu baitzitzaion koadro hori konposatzea. 1885eko apirilaren 30ean (404) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek osasun ona eta lasaitasuna opa zizkion Theori haren urtebetetzean ; esaten zion p atata jaleen koadroa bidali nahi ziola, baina oraindik amaitu gabe zeukala ; azkenaldiko pinturak denbora laburrean egin zituela, baina n egu osoa eman zuela buruak eta eskuak pintatzen ; Nuenen era etorri zenean egiten zituen pinturak eta oraingoak alderat zen bazituen, ikusiko zuela oraingoak kolorez animatuagoak zirela ; patata jaleen koadroan saiatu zela adierazten patatak landatu zituzten esku ber berak zirela plateran patatak jarri zituztenak; esku lanaz eta bizitza ondraduki irabazteaz ari ze la; jende zibilizatuarengandik guztiz ezberdina zen bizimodu bat adierazi nahi izan zue la; b enetako nekazarien koadro bat egin nahi izan zue la; emakume nekazari bat hobeto zegoela bere nekazari jantziekin, jantzi dotoreekin baino. Patata jaleak, 1885ko apirilean Nuenen en pintatua . Amsterdam, Rijksmuseum. Vincentek defendatzen zuen koadroak pasioz egin behar direla; pasioa zela garrantzits ua, eta ez teknika; benetakotasuna eta ondradutasuna zirela garrantzitsuak; Patata jaleak koadroaren paleta ilunak eta marra lodiek adierazten zutela nekazarien benetako egia (Van Gogh Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). 1885eko maiatzaren 6an (40 7) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zuen Patata jaleak koadroa bidali ziola Parisera; Theori esan zion koloreen arauak jarraitu zituela koadro hori egitean: Charles Blanc en Les artistes de mon temps eta Grammaire des arts du dessin lib uruetako arauak. Les artistes de mon temps eta Grammaire des arts du dessin liburuen azalak ( Blanc, Charles ) Langileen egoerarekiko sentikortasun handia izan zuen beti Vincentek ; ildo horretatik, Frantzia iparraldeko meatzarien grebari buruzko Zolaren Germinal nobela irakur ri nahi zuen eta Theori eskatu zion liburua . Frantziako iparraldeko meatzariek 1860ko hamarkadan egindako grebaren historia gogorra kontatzen du nobela horrek. 1885eko maiatzaren 11 n (408) Nuenendik idatzitako gutunean Vincent ek Theori esaten zion lanean gogo r ari zela , Anbereseko erakusketara joateko asmoa zuela ko Eindhoven go lagun batekin ; erakusketa horretan lan batzuk erakutsi nahi zituela . Zolaren Germinal irakur tzea amaitu zuen galdetzen zion; berari ere gustatuko zitzaio keela liburu hori irakurtzea. Esaten zion aste horretan heldu zela aitaren testamenduaren agiria ; bera lasai urrundu zitekeela herentziaren kontuan, arreben izaera k ez zuelako hobera egingo; une horretan haien jarrera ez zela batere sinpat ikoa. Dorre zaharra hurrengo astean botako zutela ; orratza jadanik kendua z uela eta haren koadro bat egiten ari zela. 1885eko maiatzaren 15ean (409) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion jaso zuela Germinal liburua, berrogeita hamar or ri inguru irakurri zituela eta zoragarria zela ; buru baten zirriborro a bidaltzen ziola ; buruak pintatzen jarraituko zuela bere eskua erabat trebatu arte. Theori g aldetzen zion ea zer esan zuen Portier ek Patata Jaleak koadroari buruz. Vincentek maiatz hasieran gauza guztiak eraman zituen bere estudiora eta han pintatu zuen Patata jaleak koadro a; aurrez, n egu osoan jardun zen buruen eta eskuen estudioak egiten. Koadroa amaitzean, Eindhoven era joan zen eta han koadroaren berrogeita hamar kopia inprimatzeko kontratua egin zuen; inprimategitik litografiak heldu zirenean, Theori, Rappar di, Portier i eta Goupil go bere kide Jan van Wisselingh i bidali zizkien kopia bana; mila ukitu berri egin zizkion koadroari; Vincentek asko estimatzen zuen koadro hori, baina Rappard engandik kritika gogorrak jaso zituen eta harekiko harremana eten egin zuen Vincentek. 1885eko maiatzaren 24an (R51a) Utrecht tik idatzitako gutunean Van Rappard ek Vincenti esaten zion espero gabekoa izan zela Vincenten aitaren heriotzaren albistea . Rappardek zion Patata jaleak koadro a ez zegoela seriotan egina ; egin zuen baino hobeto egin bazezakeen , zergatik egin zuen lan hori hain azaletik ; zergatik ez zituen aztertu mugimenduak. Paratu besterik ez zutela egiten k oadro horretako irudi ek; k oadroaren zati guztien kritika zorrotza egiten zion Rappardek Vincenti. Eta esaten zion nola ausartzen zen Millet en eta Bretonen lanak aipatzera, h orrela lan egin eta gero . Rappard ek baino kritika positiboagoa egin zuten Theok, Portie rek eta Serret ek. 1885eko ekainaren 1ean (410) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion oso pozik zegoela koadroari buruz hark idatzi zuenarekin eta baita Portier eta Serret en oharrekin ere ; berak ere kritikatzen zuela koadroa, eta gai nera, haiek baino modu zorotzagoan; b eraz, ez zuela nahi haiek koadroa erabat onartzerik. Vincent ez zegoen ados arte enpresek koadroak epaitzeko erabiltzen zituzten irizpideekin; ikuspegi independenteagoa nahi zuen. 1885eko ekainaren hasieran (411) Nuene ndik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Goupil & C ie. enpresa ez zela trebakuntza eskola ona koadroak eta pintoreak ezagutzeko; ez zuela laguntzen ikuspegi independentea edukitzen. Vincent van Gogh. Etxola , Nuenen 1885. Van Gogh Museum, Amsterdam (Vincent van Gogh Foundation) . Landako hilerria elizaren dorre zaharrarekin . Nuenen, 1885. Van Gogh Museum, Amsterdam, Netherlands Min handia egin zion Vincenti Rappard en kritikak. 1885eko ekainaren 2. erdian (413) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion hainbeste urtetan lagun izan zuen Van Rappard ek, hiru hilabetez ezer esan gabe egonda gero, irainez betetako es kutitz bat idatzi ziola, eta iruditzen zitzaiola lagun bezala betirako galdu zuela ; harroxkoa eta irainez betea iruditu zitzaio la haren gutuna eta laguna betirako galdu zuela pentsatu zue la; bere kontrako konspiratzaileen artean sartu zue la Rappard , Goupil eko Tersteeg ekin batera ( Naifeh eta White, 2011). Lanerako sasoi betean ekin zion Vincentek udaldiari. 1885eko ekainaren hasieran bi koadro berri bidali zizkion Vincentek Theori: The Cottage eta Country Churchyard with Old Church Tower . Brabanteko neka zariak bizitoki ziren etxolak txori habiekin alderatzen zituen. 1885ko ekainaren 21 28an (414) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gogor ari zela irudiak marrazten ; bere lehengo marrazkiek ez zuten zerbait aurkitu nahi zuela or aingoe tan: nekazarien izaera atz eman nahi zuela ; arto biltze eta patata ateratze kanpaina egin behar zuela. Vincentek ez zuen bakerik aurkituko Rappard ek Patata jaleak koadroari buruzko kritika erretiratu bitartean. 1885ko abuztuaren 2. erdian Nuenendik idatzitako gutunean (415) Vincentek Theori esaten zion Utrecht ko pintore zen Wenkebach en bisita izan zuela eta haren iritziz Rappard ek erretiratu egingo zuela Patata j aleak koadroari buruz esandakoa ; koloreei buruz eztabaida luzea izan zutela , baina Vincenten koadroak atsegin zituela. Rappar di idatzi ziola esanez Patata jaleak koadroaz idatzitako guztia erretiratu beharko zuela ; esan zio la, elkarren kontra jardun baino gehiago elkar hartu behar zutela landako bizitza pintatzen ari zirenek; bak arrik ezin zela hori lortu; talde osoa elkartu behar zela. 1885ko uztailaren 6an (416) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion Raffaelli ren katalogoa bidali ziolako ; pintore moduan Raffaelli k Uhde k baino maila handiagoa zuela esaten zion ; Raffaelli k kontzientzia zuela. Vincentek Rappardi itzuli egin zion Patata jaleak koadroa kritikatzen zuen gutuna . Bestalde, Rappard kexu zen Vincente aitaren heriotzaren berri behar bezala eman ez zitzaiolako. 1885eko uztailaren 6an (R52) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion bi arrazoi zituela hark bidalitako gutuna itzultzeko. Litografiari buruz hark esandakoak zuzenak izanda ere, oker zegoela haren lan osoa gaitzeste an, modu horretako irainak eginez. Bestalde, eman zuena baino adiskidetasun gehiago jaso zuela Rappard ek beregandik eta bere familiarengandik. B eraz, ezin zuela exijitu aitaren heriotzaz notifikazio idatzi bat baino ezer gehiago rik; gainera, aita hil zenean, Vincenti idatzi ordez, Vincenten amari idatzi ziola . Oso haserre zegoela Potato Eaters koadroa kritikatuz idatzi zion gutuna zela eta. Millet, Breton eta nekazariak edo jende arrunta pintatzen zutene nganako maitasuna aldarrikatzen zuen. Rappardi esaten zion e z zela izan beretzat lagun baliagarria; ez zuela ezagutu harena baino adiskidetasun lehorragorik. Hala ere, h aserre bazegoen ere , beregana lasai joan zitekeela ; oso ohitua zegoela irainetara. Vincentek zioen beldur zela Rappardek jasan behar zituen eraginengatik orduan zen bezain ona ez ote zen izango etorkizunean ; esaten zi on Mille ti buruz berareki n borrokarik ez egiteko; Millet aitzakia hartuta ez zuela borrokarik egin nahi. Normala zen Vincentek horrela erreakzionatzea, Aita Dorusen heriotzaren ostean “Aita Millet en” irudi eskuzabalaren pean babestu zen Vincent; uste zue n margotzen zituen nekazarien babeslea zela Millet (Naifeh eta White, 2011). Jende apalarekin harremanak izatea gustatzen zitzaion Vincenti eta berak miresten zituen artistek ere jende apalarenganako joera zuten. 1885ko uztailaren erdian (417) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Millet ek ondasun batzuk heredatu zituenean, bizitza erosoago egiteko erabi li ordez, bere jaioterrira bida ia bat antolatu zuela , berriro nekaz ariak pintatzeko eta hor retan gastatu zue la diru guztia. Paul Duboisek ere bere ondare guztia modeloetan gastatu zuela. Vincentek Theori esaten zion kritikak onartzen zituela, baina bidegabekeriak ez. 1885eko uztailaren 21a baino lehen (R53 ) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion jaso zuela haren gutuna , inoiz baino lehorragoa ; han esaten zuela, inolako haustura gogorik ez zuela. Berak ere bere estudioa eskaintzen ziola, pintatzera etorri nahi bazuen; gomendatu ere egit en ziola aldian behin joatea ; hori preziatzen bazuen, oso ongi, eta preziatzen ez bazuen ere bai ; baina, etortzen bazen, bakoitzak bere bidea egingo zuela. Vincentek esaten zuen j endeari uzten ziola berari buruz nahi zuena esaten . Rapparden lana ona zela, baina horrek ez zuela esan nahi zerbait ona egitera heltzeko beste biderik ez zegoenik ; pentsatzen zuela haren lana ona zela, baina lehen ez zela orain bezain lehorra ; haren gutuna bidegabea zela . 1885eko uztailaren 21a baino lehen (R54) Nuenendik idatzita ko gutunean Vincentek Rappardi esaten zion hainbat pertsonek (Tersteeg ek, Boussod , Valadon & Cie k) gaitzetsi zutela bere lana azken urteetan ; berak ez zuela haiekin denborarik galdu nahi eta bizkarra eman ziela ; azken eskutitzetan idatzitako hitzak erretiratu behar zituela, inolako erreserbarik gabe ; eta hori ez zela bakarrik Vincenten intereserako, Rappard beraren intereserako ere bai baizik ; idatzitako a erreserbarik gabe erretiratuz gero, beren adiskidetasuna berriztatuko zutela eta estuagoa izan zitekeela. Familiari zegokionez, azken urteetan aitarekin oso gaizki konpondu zela, berak bere iritzien arabera jokatu nahi zuela eta uko egin ziola herentzi az tokatzen zitzaionari. Vincentek pentsatzen zuen ez zuela berehalakoan lortuko autonomia ekonomikoa. 1885ko uztailean (418) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pertsona guztien artean desatseginena izatera behartu zegoela, batez ere dirua eskatu behar zuelako ; gainera, pentsatzen zuela egoera ez zela berehalakoan aldatuko ; etorkizuna ez zuela ezagutzen, baina gauzak aldatu egiten zirela. Nekazariak eta traperoak pintatzea oso erraza zirudiela, baina ez zegoela ezer pintatzen hain zaila zenik ; ez zegoela akademi arik aitzurrean, hazia ereiten, teontzia j artzen edo jostuna marrazten eta mar gotzen irakasten zuenik; b aina, hiri guztietan zegoela akademiaren bat existitzen ez ziren irudiak margotzen irakasteko . Sakristau katolikoari alokatutako estudioan ongi lan egiten zuen Vincent ek, baina Nuenengo apaiz k atolikoak eliztarrei debekatu egin zien Vincententzat modelo moduan paratzea; izan ere, modelo gisara jardun zen neska bat haurdun baitzegoen; Gordina de Groot zuen izena neskak eta Patata jaten koadroan erdialdean bizkarra emanda ageri den neska da; De Gr oot familiakoek sarritan egin zituzten Vincententzat modelo lanak; Gordina de Groot sarritan joaten zen Vincenten estudiora eta Vincenti bizkarreratu zioten modeloa haurdun utzi izana (Thomson, 2007); 1885eko uztailean Gordina de Groot en haurraldia nabarm ena zenean, Vincent aita izan zitekeela pentsatzen zuen jendeak; Andreas Pauwels apaiza katolikoak Vincenti esan zion beheragoko mailako jendearekin ez nahasteko; eta bere eliztarrei esan zien ez egiteko Vincententzat modelo lanik; Schafrath sakristauari, berriz, debekatu egin zion bere gelak Vincenti alokatzea. Vincenten irudiko, benetako aita apaizaren kongregaziokoa zen (Naifeh eta White, 2011). Vincent bere koadroak promozionatzen saiatu zen garai horretan; Theo ez zelako benetan saiatzen haren koadroak saltzen. 1885ko abuztuaren erdian (420) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion margo s altzaileak esan ziola koadroak berari bidaltzeko, Hagan garai horretan atzerritar asko zebilelako. Theori dirua eskatzen zion koadroak garraiatzeko. Theori esaten zion bere energia beste norabide batean zuzentzen zuela, eta ez b ien pinturaren mesedetan. Theo pintore bihurtzea gustatuko zitzaiokeela. Arte negozio handia espekulazioa zela, bulboen salerosketa zen bezala. Hiru banatzaileri dirua zor ziela: bati 45 florin, besteari 25 eta hirugarrenari 30. Theok bidaliko zion diruarekin kont uan hartuta , hurr engo hilabeteetarako kalkuluak egiten zituen. Anberesko egonaldia bere koadroak ezagutarazteko baliatu nahi zuen Vincentek. 1885eko abuztuaren bigarren erdian (421) Nuenendik bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Rappard en gutuna jaso zuela; izandako haserrea gainditu zutela. Berak koadro batzuk Hagan jarri zitue la erakusgai, Leurs pintura etxeko erakusleihotan; uda amaieran bere pinturetako batzuk Eindhoven go argazkilari bati eraman zizkio la, haien erreprodukzio ak egin eta aldizkari ilustratu batzuetara igor tzeko, lana bilatzeko edo bere burua ezagutarazteko . Baina, Vincententzat diru iturririk seguruena Theo zen eta harekin zeukan tratua egina. 1885eko abuztuan nekazarien marrazki batzuk egin eta bidali zizkion Vincentek Theori ; horien artean Gizona aitzurrarekin izeneko marrazkia. Nekazaria eta haren andrea patatak landatzen. Van Gogh, 1885. Nuenen, Netherlands. Gallery: Kunsthaus Zürich, Zürich, Switzerland Gizona aitzurrarekin, Nuenen, 1885eko abuztua. Kröller Müller Museum, Otterlo Bi nekazari patata ateratzen. Van Gogh, Nuenen, 1885eko abuztuan. Otterlo, Rijksmuseum Kröller Müller Jules Breton 1885eko irailaren hasieran (423) Nuenendik bidalitako ekutitzean Vincentek Theori es kerrak ematen zizkion 150 franko engatik eta gutuna rengatik . Esaten zuen Lhermitte n bi erreprodukzioak ere jaso zituela eta maixua zela hura irudiak egiten; nahi zuena egiten zuela tonuaren eta koloreen arloan , Rembrandt ek egiten z uen moduan. Frantsesek Poussin z utela pintore handientzat, zaharre n artean; Poussin i buruz esaten zena esan z itekeela Lhermitte eta Millet i buruz ere. Vincentek z ioen apaizak esan ziola bere mailaz azpiko jendearekin harremanik ez izateko; b urgomaestrearengana joan zela eta esan ziola hori ez zela apaizen egitekoa . Abuztuan hil ze la osaba Jan almiranteordea. Berak beste zor batzu k egin zituela eta Theorekin biziki haserretu ze la; berak askotan pintatu zuen emakume bat haurdun zegoela eta Theoren susmoen arabera, aita bera zela, nahiz eta berak zerikusirik izan ez ; apaizak dirua agindu ere egin omen zien eliztarrei, Vincententzat modelo moduan para ez zitezen, baina haiek nahiago izan omen zuten dir ua Vincentengandik jaso, apaizarengandik baino. Vincent oso okupatua ibili zen natura hilak pintatzen; apaizaren kontuek ez zuten gehiegi kezkatzen, gezurra k zirelako; nekazariekin harreman onean jarraitzen zuen eta txori habien natur hilak margotzen ari zen. 1885eko irailaren 4an (425) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion aste horretan Amsterdam era joango zela Eindhoven go lagun batekin (Anton Kerssemakers ekin) Rijksmuseum berria ikustera ; museo horretako koadroak azkar pintatuak zirela iruditu zitzaio la. Rembrandt en The Jewish Bride koadroak eraldaturik utzi zue la; Ruisdael, Van Goyen, Rubens, Delacroix, Vermeer eta Frans Hals en koadroek txunditu egin zute la; Fodor museoa eta Osaba Cor en galeria ere ikusi zitue la. Pintura ikusteak bere lana hobetu egi ngo zuela, lanak nola eginak zeuden aztertzeko aukera ematen ziolako . Vincentek berreskuratu egin nahi zuen Rappardekin zuen adiskidetasuna. 1885eko irailean (R56) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion tamalgarria zela haren gutunik jaso ez izana ; arazo guztia gaizki ulertu baten moduan ikusi nahi zuela, beren adiskidetasuna aldatuko ez zuen zerbait bezala ; asteburua baino lehen erantzutea eskatzen ziola; eta hark bidalitako gutuna ren arabera erabakiko zuela zer egin ; aste horretan i dazten ez bazion, ez zuela erantzun ik nahi ; eta denborak esango zuela bere lanari buruz hark esandakoak justifikatuak ziren ala ez. Rappard ekin izandako eskutitz bidezko harremanak aukera eman zion Vincenti arteari buruzko pentsamendua lantzeko ; marrazkia k eta poemak bidaltzen zizkion lagunari ; arte kritikaz eta arterako teknikaren erlatibismoaz hitz egiten zuten : artea ez zela esku hutsez egiten, arteak barne iturburu bat zuela (giza arima). 1885eko irailean (R57) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion haren gutuna eta koadroaren zirriborroa jaso zituela ; ezer esatekorik ez zuela koadroaren konposizioaz eta orekaz; baina, koadroa hobetzeko hainbat ohar egiten zizkio la. On doren Potato Eaters koadroaz hitz egiten zion. Rappard han egon zenetik hainbat buru eta nekazari (aitzurrean ari zirenak, jorratzaileak, uzta biltzaileak) marraztu zituela ; gehien kezkatu zuen gaia kolorearena izan zela ; bere lanek teknika aldetik hutsune ak eduki arren, gauzen alderdi espirituala preziatzen zuenak hainbat gauza aurki zitzakeela haietan . Rappard lagun moduan gorde nahi zuela, ahalegintzeko gai zelako, jende arruntaren bihotzean sakonki sartzen zelako eta gauzak egiteko borondatea bazuelako . Txikitatik zaletu zen Vincent txori habietara ; habien bildumak egiten zituen. Gerora hasi zen habiak marrazten. 1885e ko irailean (R58 ) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Rappardi esaten zion txorien habiak bidali zizkiola ; berak ere bazituela, bere estudioan ; birigarro, zozo, urretxori, txepetx eta txontaren habiak zirela ; pentsatzen zuela habia horiek berari adina gustatuko zitzaizkiola Rappardi , txoriak ere artistak zirelako eta politak zirelako natura hil ak egiteko . Delacroix ek eztabaida bat eduki zuela lagu n batekin eta esan ziola pintore batek naturatik atera behar dituela bere estudioak, baina azken koadroa oroimenetik atera behar zela. Ezin z ela esan Dela croix ek, Ma uvek, Israëls ek, Maris ek ez zutela marrazten; esan behar zela besteek bezala ez zutela marrazten. Vincentek bere burua preso moduan ikus ten zuen eta kaiola ko txoriarekin alderatzen zuen ; m undura etorri zenetik espetxe batean zegoela esaten zuen ; literaturan aurkitutako hiltzaileak (Zolaren edo Victor Hugoren nobeletakoak) heroi moduan hartzen zituen Vincentek ; esaten zuen zorigaitzari eta porrotari kateatua zegoela eta g urasoek ez ziotela inoiz askatasunik eman eta e z zutela inoiz bere askatasun desira onartu ; gurasoek ez zute la haren artea preziatzen; aitaren pentsaera estua eta haren hipokrisia kritikatzen z ituen, baina, batez ere , haren errepresio sistema ustela kritikatzen zuen; sistema guztiaren erp inean jainko kap ritxoso eta despo tiko bat zegoe la zioen; Zolak (Mes haines) konbentzio burjesari egiten zion erasoa bere egin zuen eta D audet en antiklerikalismoarekin (L´évangéliste) bat egin zuen ; Vincentek zioen zor z itzaion askatasunarekin bizitzeko obligazioa zuela gizakiak (Naifeh eta White, 2011) . Vincentek erabakia hartu zuen museoak ikustera sarriagotan joango zela. 1885eko urriaren 10 11an (426) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Amsterdam en egon zela aste horretan; museoak ikusten eman zuela denbora ; asteartean joan eta ostegunean itzuli zela ; maixu zaharren lanak orain askoz ere hobeto ulertzen zituela ; presa ka bi panel pintatu zituela Amsterdam en: bat geltokiko itxaron gelan eta bestea goizean museora joan baino lehen. Amsterdam ko bista Geltoki Zentraletik. Van Gogh, Nuenen, 1885ko urria. P. and N. de Boer Foundation. Amsterdam, The Netherlands, Europe Pintura trazu gutxirekin, pintura kolpe gutxirekin egindako koadroak miresten zituen Vincentek ; adierazkortasuna hobe sten zuen, zuzentasun teknikoaren aurretik. 1885eko urrian (427) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Amsterdam en ikusitako pintura holandarretan gehien harritu zuena zela azkar pintatuak zirela ; lehen kolpetik ondo egina zegoena, ez zutela berriro ukitzen ; eskuak eta buruak kolpetik eginak, berrukiturik gabe: begiak, sudurra eta ahoa kolpe sinple batez eginak. Bere ustez hobe zela gaizki dagoen zatia aizto batekin karrakatu (harraskatu) eta berriro hastea, zuzenketa asko egitea baino ; neguan maixu zaharrengan ikusi zituen trebetasun teknikoen estudioak egin behar zituela, batez ere “enlever” deituriko teknika; hots, brotxaren kolpe gutxi batzuk, emaitza oso onak dituztenak. Rembrandt, Hals eta Ruysdael en koadroen aurrean esaldi honet az gogoratze n zela: Delacroix ek pintatzen ikustea , puskak irensten z ituen lehoiaren aurrean egotea bezala zela. Pintore teknikoe n klubekoen lanak aspergarriak z irela. Nahiko zukeela Theok kontatuko izan balizkio Louvreko edo Luxenburgoko museotako gauzak. Koloristen eta harmonisten arteko tirabira bere haragian bizi zuen Vincentek. 1885eko urrian (428) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Hals, Veronese, Rubens, Delacroix eta Velázquez koloristak zirela; aldiz, Millet, Rembrandt eta Isräels harmonistak zirela. Gero galdetzen zion zuria eta beltza erabil zitezkeen ala eragotziak zeuden ; eta esaten zuen Halsek g utxienez hogeita zazpi beltz erabiltzen zituela ; beltzak eta zuriak bazutela esanahia eta okerra zela haiek ezabatzea. 1885eko urri amaieran (429) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion atsegin handiz irakurri zuela hark beltzari buruz idatzi zuena; hitzen bidez gauzak pintatzen bazekiela. Vincentek zioen pintorea k hasieran natura jarraitzen duela eta gero b ere paletatik sortzen amaitzen d uela, eta natura horrekin bat datorrela. Udazkeneko paisaia pintatzeko hosto horiko zuhaitzak ditugula; kolore h orien sinfonia moduan kontzebitzen ba zuen paisaia, ez ziola axolarik horiaren oinarrizko kolorea hostoaren kolore bera z en ala ez ; familia bereko tonuen mugagabeko sinfonia nol a hautematen zuen : horretatik dependitzen zuela guztiak. Galdetze n zuen errealismoarekiko begirunerik eza edo erromantizismorako joera al zen hori. Udazkeneko paisaia. Van Gogh, 1885eko urria. Cambridge, Fitzwilliam Museum 1885eko azaroaren 4an (430) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bi es tudio bidali zizkiola, bat kolore horiz egina , makalena , eta bestea laranjaz egina , haritzena. Erabat murgildua zegoela koloreen legeetan. Aurrerantzean, Zolak beza la, sentitzen zuena pintatuko zuen, lehen kolpetik , Dorus en Bibliaren koadroa egin zuen bezala ; koadro hura abiadura handian pintatu zuen, egun bakar batean . Erakusketa bat egiteko zerbait prestatu beharra ikusten zuen Vincentek, baina erakusteko moduko ezer ez zeukala esa ten zuen . Aspalditik, Drenthe n egon zenetik, zekarren bere familiaren koadroa egiteko gogoa, Israëls en The Frugal Meal eta Millet en koadroei jarraiki ; baina, Vin centek ez zuen inoiz eskuratu giza aurpegia zehaztasun ez marrazteko trebetasuna (Naifeh eta White, 2011). Eindhoven en piano klaseak hartzen hasi zen Vincent , baina denbora asko ematen zuen p ianoaren tonuak eta pinturarenak alderatzen, eta irakasleak pent satu zuen Vincent zoraturik zegoela ; nekazarien lanarekin alderatzen zuen Vincentek bere lana: artista bere koadroetan goldean ari zela pentsatze n zuen, nekazariak soroan aritzen z iren moduan . Theori esaten zion bera ere etortzeko pintore nekazari izatera (Naifeh eta White, 2011) . Sendagileak ez zion osasun arazorik ikusten Vincenten amari, baina Vincentek zerbait txarra gerta zekiokeela pentsatzen zuen, aitari gertatu zitzaion moduan. 1885eko azaroaren 12 15ean (432) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori amaren osasunaz hitz egiten z ion; amari ere aitari gertatu zitzaiona gerta zekiokeela , aldika okerrera egiten baitzuen haren osasunak; hala ere, sendagileak ez zion ezer berezirik aurkitu. Vincentek e saten zuen ongi etorriko zitzaiola amari bidaia laburrak egitea, Anarengana, Amsterdam era, Cor engana. Nuenen en arazoak sortzen hasi zitzaizkionean , Anberesera begira jarri zen Vincent. 1885eko azaroaren erdialdean (433) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Anberesera joateko asmotan zebilela , baina e z zekiela noiz eta nola joango zen ; sei arte saltzaileren helbideak lortu zituela ; hara heldutakoan hiriko bista batzuk pintatu eta erakutsi ko zituela ; saiatuko zela N uenen en gela txiki bat izaten, bere gauzak gordetzeko eta herriminak eraginda itzuli nahi bazuen ere ; baztertu egiten zue la pinturarekin loturik ez zegoen lanen bat egitea. Ber e estudioa apaizaren eta sakristauaren etxeen ondoan zegoela eta han beti izango zuela istiluren bat ; beste gela bat hartzen bazuen eta hilabete batzuetan ha ndik urrun egoten bazen , intrigak bere indarra galduko zuela ; galdetzen zuen ea ez zen hobe izango ondorengo bi hilabeteak Anberesen pasatzea ; han ostatua hartu eta beste pintore baten estudioan lan egin zezakeela. Kanpoan lan egiteko hotzegi egiten zuen eta Anberesera joateko irrikitan zegoen Vincent; Theorengandik dirua jaso orduko egingo zuen harako bidaia. 1885eko azaroaren 15 20an (43 4) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Van der Loo dokto rearen arabera amak ez zuela ezer, hamar bat urte gehiago bizi zitekeela eta lehenago hiltzeko gaixotasunen bat harrapatu beharko zuela ; batzuetan lelotuta egotea normala z ela; nahi zuena egin zezakeela eta ez zuela kontuz ibili beharrik bidaiak egiteko . Bera Anberesera joateko irrikitan zegoela ; hotza egiten zuela eta kanpoan lan egitea ezinezkoa zela. Aurreko egun batean Leurs en gutuna jaso zuela; han zioenez, Tersteeg ek eta Wisselingh ek Vincenten koadroak ikusi zituzte la, baina ez zirela haietaz arduratu. Vincentek zion u rte askotan bakarrik lan egin zuela ; besteengandik ikas i nahi zuela eta gauza tekniko batzuk ikasiko zituela, baina bere begiekin ikusten jarraituko zuela ; beldu r zela modelo onak ezingo zituela eskuratu ; pintura klaseak eman ez diru pixka bat atera zezakeela. Theok bidalitako hileko dirua jaso bezain laster joango zela Anberesera. Vincent prest zegoen negua Nuenen en emateko, baina zaila zen harentzat modeloak bilatzea, apaiza kontra zeukalako. 1885eko azaroaren 18 22an (435) Nuenendik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion modelorik ez zeukala kanpoan p intatzeko, hotza egiten zuelako; m odeloekin arazorik izan ez balu, negua Nuenen en pasatuko zu keela; m odeloekin lan egiten jarrai zezakeela, apaizaren oposizioa gorabehera , hark zioenari jaramonik egin gabe; berak bazuela nahiko adore bereari eusteko, baina jendeak zalantza zuela eta berak uste zuena baino beldurtuago zegoela, apaizaren jarrera zela eta. Maiatzean hasi zen Vincent bere estudioa utzi beha r zuela esaten, baina azaroaren amaieran utzi zuen Vincentek Nuenen (Brabante) eta Anberesera joan zen ; estudioan utzi zituen bere marrazki eta pinturak (Van Goh Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011) . Haga n marrazkia egiten ikasi ondoren, Nuenen en pintura arloan aurrerapenak egin zituen. Nekazari eta ehuleen koadroak tonu ilunetan (beltza, urdina, marroia) emanak zeuden eta tonu ho riek geroago Parisen pintatuko z ituen koadroekin kontrastean zeuden . Bere idatzietan geroago erabiliko zituen koloreen harmoniaz idazten zuen. Koloreen teoria ezagutzen lagundu zioten Charles Blanc ek, Felix Bracquemond ek eta Eugène Delacroix ek. Delacroix en kolore sistemaz egindako deskribapena aplika zi ezaiokeen geroko edozein pinturari ; pintura horiek erabiltzen ez bazituen, Mauve, Millet edo Israel en eraginagatik izan zitekeen. Anberes (1885ko azaro aren amaieratik 1886ko otsail aren amaierara ) Aita hil zene an Vincentek erretore etxea utzi zuen eta alokatutako estudio gelan bakarrik bizi izan zen ; denboraldi batez ondo lan egin zuen, baina apaiza katolikoak eliztarrei Vincententzako modelo moduan paratzea galarazi zienetik, arazoak izan zituen ; Nuenen go giroa gaiztotu egin zen eta Anberes era joan zen Vincent 1885 eko azaroa ren 24a n, bere artelanak Bredako zurgin baten etxean utzita; zurginak gero txatar biltzaile bati saldu zizkion (Van Gogh Bonger, 1913) . Anberes en pintura denda baten gaineko gela txiki bat alokatu zuen Vincentek hilean 25 frankorengatik, Rue des Images eko 194 . zenbakian ; Japonia r estanpak aurkitu zituen portuan eta pintura Japonia rrez adornat u zuen gela. Hor egin zituen hiru hilabete, sutsuki lanean, aspertzeko denborarik gabe. Bere estilo ari jarraituz, antzinako arteko eta arte modernoko galeriak eta museoak bisitatu zituen. Gela alokatu eta adornatzea izan zen lehenengo egin zuena. 1885eko azaroan 2427an (436) idatzitako gutuna Anberes tik bidali zion Vincentek Theori ; esaten zion hilean 25 franko ordaintzen zuen gela bat hartu zue la, kolore saltzaile baten tailerraren gainean ; Anberes pintore batentzat oso toki ederra z ela eta bere gela pintura Japoni ar txikiekin adornatu zuela . Hiriaren panoramika berehala hartu zuen Vincentek. 1885eko a zaroaren 28 an (437) Anberestik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion goizean ibilaldi atsegin bat egin zuela euritan; kaietako ontziolak eta almazenak zoragarriak zeudela; hirian ilunagoak z iruditela pinture k landan baino ; bere buruari galdetzen ziola argia ez ote z en hain distiratsua hirian ; eta gero esaten zue la beharbada gauza bera gertatuko zitzaiola Theori, Vincentek bidalit ako koadroekin; bere estudioa ez zela t xarra; inprimaki Japonia r txikiak iltzatu zituela paretean ; pozik zegoela, orain bazeukalako txoko bat eguraldi txarra zegoenean lan egiteko. Vincenten ustez, Theok ez zituen haren lanak behar bezala susta tzen; horregatik, bera jarri zen Anberesko pintura saltzaileekin harremanean. 1885eko abenduaren 6 7an (438) Anberes tik idatzitako gutunean , eskerrak ematen zizkion Vincentek Theori jasotako gutuna rengatik eta 150 frankoengatik. Esaten zion a zken astean h iru estudio margotu zituela eta haietako bat saltzailearenean jarri zuela erakusgai ; beste bi saltzaileri komisioan eman zizkiola Nuenendik ekarritako estudioak ; egun horretan jaso zuela Eindhoven dik bidalitako kolore sorta eta 50 franko ordaindu zituela ; gogorra zela pintatzen jarraitzea, koadrorik saltzen ez zenean ; pinturak eta modeloak ordaindu beharra zuela , jateko, edateko eta ostaturako behar zen diruaz ; estatu museoak eraikitzen ari zirela, baina bitartean artistak gosez hiltzen zeudela ; bezperan Eskala Kafe kontzertuan egon zela eta aspergarria edo gatzik gabea iruditu zitzaiola, baina publikoak dibertitu zuela; emakume ederrak ikusten zirela han. Kafe kontzertuetan ikus zitezkeen neska alemaniarrak modelo bakarraren arabera manufakturatuak zirudit ela; toki guztietan arraza bereko ak ikusten zituela, Babariako garagardoa bezala; kexatu egiten zen Vincent, modeloak aukeratzeko alemaniarrak bakarrik zituelako eskueran. Gau batean marinelen dantza ikusi zuela kaietan ; interesgarria izan zela eta ondo po rtatu zirela, beti horrela izaten ez bazen ere. Anberesko kaia, itsasontziekin. Van Gogh, Anberes, 1885eko abendua Amsterdam, Rijksmuseum. Kosta ala kosta, modeloetan oinarritutako lanak egiten jarraitzen zuen Vincentek. 1885eko abenduaren 8 15ean (439) Anberes tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion modeloak aurkitu zituela eta gizon baten eta emakume baten estudioak egin zituel a. Rubens ek asko inpresionatu zuela. Emakume zahar bat ezagutu zuela, Parisen lan egiten zuena, pintoreak (Gigoux, Delacroix, Scheffer…) modeloz hornitzen zituena. Goizean elurra egin zuela eta hiria oso ederra zegoela, elurrez estalia. Kafeetan eta jatet xeetan ez zela koadrorik ikusten. Gabonak hurbiltzen ari ziren eta Anna Cornelia Carbentus, Vincenten ama, hasia zen semearengan pentsatzen ; baina Vincent ez zegoen bakeak egiteko prest . 1885eko abenduaren 15e an (440) Anberestik idatzitako gutunean Vincent ek esaten zuen amak idatzi zio la esanez Theori Vincenten helbidea eskatu zio la; baina Vincentek Theori erantzun zion berak etxea utzi zuela eta horrekin nahi zutena lortu zutela etxekoek ; Theori esaten zion haiei jakinarazteko ez ziela idatziko; amarengan e ta besteengan gutxi pentsatzen z uela eta haiek berarengan pentsatzerik ez zuela nah i. Het Steen koadroa pintatu zuela eta saltzaile batzuri erakutsi ziela ; bati ez zitzaiola koadroa gusta tu eta besteak esan ziola hamabost egunetan inor ez zela almazenean agertu ; hori gogorra zela, azken bost frankoko txanpona aldatu zuelako eta oraindik bi aste falta zirelako diru horrekin pasatzeko ; Theori esaten zion saiatzeko bera sostengatzen hurrengo bi asteetan, irudi batzuk pintatu nahi zituela eta ; berak nahiago zuela irudiak pintat zea paisaiak pintatzea baino; merkatuan paisaia gehiegi zegoela ; baina, irudiak pintatzea zailagoa zela, modeloen arazoagatik; m erkatarien arabera, emakumeen buruak edo emakumeen irudiak zirela gehien saltzen zirenak ; ez zekiela hurrengo udaberrian Nuenen era joan go zen ala ez ; horretaz bere iritzia eskatzen zion Theori. Vincentek zioen j asotzen zuena baino diru gehia go gastatzen zuela pinturetan ; Anberesen zegoen denboran hiru otordu bero bakarrik egin zituela . Vincentek ikusten zuen zaila zela koadroak saltzea eta beste lanen bat egitea ere pentsatu zuen. Pinturari zegokionez, nahiago zuen pertsonen irudiak pintatu, paisaienak baino. 1885eko a benduaren 19 an (441) Anberesetik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten z ion argazkilari baten dendan enplegua aurkitzen saiatuko zela, ugaritzen ari zirelako fotografoak ; argazkilarien estudioetan pintatutako erretratu ak ikusten zirela, argazkien gainean eginak. Beste saltzaile bati erakutsi ziola Het Steen eta gustatu zitzaizkiola haren tonua eta kolorea, baina inbentarioa egiten murgildua zegoela eta Urte Berri ostean joateko esan ziol a. Nahiago zituela pertsonaren begiak pintatu, katedralak baino; begietan badagoelako zerbait, katedraletan ez dagoena, giza arima, dela eskale batena, dela prostituta batena. Ezerk ez zuela laguntzen pinturan aurrerapenak egiten modeloekin lan egiteak bai no gehiago . Theok negozio independentea jartzea pentsatzen bazuen, Anberes izan zitekeela toki egokia; orain zeuden eskaparate tristeak ikusita, negozioa egin zitekeela gauza onak jarrita. Tarteka beren lana ongi egiten zekiten modeloak topatzen zituen Vi ncentek. 1885eko abenduaren 28an (442) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion dirua jaso bezain azkar modelo polit bat hartu zuela eta haren burua pintatu zuela, tamaina naturalean; kantu kafe bateko neska bat zela ; modelo horri landa ez zitzaio la gustatzen , tristetu egiten zuela ko; Vincent gehien asebete zuen modeloa izan zela; hark eskatu ziola bere erretratu bat pintatzeko eta prest agertu zela bere gelan dantzari jantziarekin paratzeko . Emakume nekazariak pintatu behar zituene an, nekazari itxurakoak gustatzen zitzaizkiola eta, era berean, prostitutak pintatu nahi zituenean, prostituten moduan egertzen zirenak gustatzen zitzaizkio la. Vincentek h asieran bakarrik lan egiten zuen Anberesen ; modeloak alokatzen zituen eta haiek pintatzen zituen ; bakarrik lan egitea garesti zela eta, urtarrilaren erdian Anberesko Arte Ederren Erret Akademian izena eman nahi izan zuen ; han doan zen matrikula eta modeloak aurki zitzakeen . Vincentek erretratugile moduan lana aurkitu nahi zuen, baina ezerezaren truke laguntzeko prest ez zegoen jendea. Pinturak garesti zeuden eta modeloak ere bai. Modelo bilutsiak lortzea, berriz, ez zegoen edonoren esku. 1886eko urtarrilaren hasieran (443) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theok esandakoari erantzuten zion ; Theok esaten zion gauza asko zituela ordaintzeko; Vincentek, berriz, esaten zion bera ez al zegoen Theoren hartzekodunen aurretik ; hartzekodunak ez zituela lagunak, eta Vincent , bai; galdetzen zion Theori konturatzen al zen zeinen zaila zen modeloak eskuratzea eta zeinen garesti zeuden pinturak ; bere egoeran mehatxuak zituela alde guztietatik eta lana gogor eginez bakarrik salba zitekeela ; egun horretan argazkilari laguntzaile bat ezagutu zuela eta galdetu ziola ea erretrat uen enkarguak bideratuko zizkion eta hark erantzun ziola erretratua egiteko ekartzen zuen emakume bakoitzeko komisio bat nahi zue la. Vincentek esaten zuen p rostituten artean ezagunak egiten ere saiatuko zela, nahi z eta hori atsegina izan ez poltsa hutsik dagoenean ; Akade miako zuzendariarekin ere hitz egingo zuela, modelo bilutsiak pintatzeko aukeraz hitz egiteko ; bilutsiaren ezagutza hobetu nahi zuela ; eta oso pozik zegoela Anberesera joan izanagatik. Museoak eta katedralak ikusi eta modeloetatik pintatu: horra Vincentek Anbereserako zuen programa. Modeloak lortzeko Akademiara joan behar bazen, joan egingo zen. Vincentek Anberesera joan bezain azkar ikusi zituen Rubensen emakumeak; Parisera joan aurretik ere garrantzi handia ematen zien koloreei eta pintura argiagoak erab iltzen hasi zen , baina zehaztasuna eskatzen zitzaion orain Vincenti, ez izaeraren adierazpena bakarrik (Naifeh eta White, 2011). 1886eko urtarrilaren 12 16an (444) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion azken igandean Rubens en bi koa dro handi ikusi zituela: The Deposition from the Cross eta The Elevation of the Cross. Vincentek zioen g izakiaren tristura adierazteko garaian Rubensek hunkitzen zuela gutxien; haren adierazpenak azalekoak, hutsa lak eta arranditsuak zirela. Akademiako Verlaten pintura klasean koadro eta erretratu batzuk utzi zituela eta espero zuela modeloetatik pintatzeko baimena emango ziotela. Gurutzea altxatzea (1610 11) eta Gurutzetik jaisten (1612 1614). P.P. Rubens, Anberesko katedrala. Vincent ez zen Pintura Akademian matrikulatua egon, Theori akademian pintatzen ari zela esaten bazion ere. Sudurluze edo intruso moduan sartu zen Verlat en klasean, baina hark laster bidali zuen marrazketa klasera, lehenik marrazten ikasi behar zuela esanez. Sibert en marrazki klasera joan zen; Sibert en ikasleek astean marrazki bat egiten zuten, hark markatutako metodologia zorrotz bat jarraituz; Vincente k ordea, denbora gutxian eta zalapartaka hainbat marrazki egiten zituen; haietako asko hautsi eta jaurtiki egiten zituen. Sibertek jarritako modeloa erabat eraldatzen zuten marrazkiak egiten zituen. Saiatu zen Sibert Vincenten marrazkiak zuzentzen, baina V incentek ez zuen onartu eta istilu gogorra izan zuten (Naifeh eta White, 2011). 1886eko urtarrilaren 17an (445) Anberesetik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Verlatek azkenik ikusi zuela bere lana ; paisaiak eta natura hilak ikusi zituenean, esan zuela: “Bai, baina hau ez dagokit niri” . Baina, erretratuak erakutsi zizkionean esan zuela: “Hau ezberdina da, hau irudi ak pintatzea da; etor zaitezke”. Bera z, biharamonean hasiko zela akademiako pintura klasean ; gainera, Vinck ekin gelditu zela antzi nateko lanak marrazteko. Prestatu a egon behar zuela Verlat ek esaten zione an bere pintura eta materialak ekartzeko; horretarako eskatzen ziola Theori 50 franko bidaltzeko. 1886ko urtarrilaren 18an inguratu zen Vincent akademira. Verlat zuzendariak ikusi zuen haren lana, baina marrazten ikastera bidali zuen, Sibert engana. 1886ko urtarriletik otsailera marrazki klaseak jaso zituen akademia n; baina, ez pintura klaseak, bera k esaten zuen moduan; akademiako kide en lanekin aldera zitzakeen bere arte lanak ; pentsatzen zuen l agun berriak ezagutuko zituela eta harreman berriak hasi ko zituela; m aterialetan eta modelotan gutxiago gastatuko zue la; b aina, antzinako eskulturetatik bakarrik utzi zioten marrazten eta ez m odelo bizietatik ; klaseko ikaskide moduan Hageman, De Baseleer eta Briët eduki zituen ; Vincentek irakaslearen oharrei jaramonik ez zien egiten ; Sibert irakaslearekin eztabaida gogorrak i zan zituen eta otsail aren hasieran klase batetik jaurtiki zuen . Egun batean Milo ren Benusa pintatzeko agindu zien Sibert ek ikaslei eta Vincentek Benusaren aldaken zabalera exajeratu zuen; ondorioz, irakasleak marrazkia hautsi zuen eta Vincentek purrustad a handi batez erantzun zion, emakume gazte bat nolakoa zen ez zekiela esanez. Hori izan zen akademian jaso zuen azken klasea. Vincent Parisera bizitzera joan arte ez zuen jakin Theok hark ez zuela gainditu Anberesko Arte Ederretako Akademian sartzeko azterketa. Baina, lanean erritmo gogorrean jardun zen eta e rritmo horretan, otsailaren hasierarako akitua zegoen. Marrazkigintzan ez zen irk aslearen esanetara jartzen eta Theok aholkatu zion Br abantera itzultze ko, baina berak Parisera joan nahi zuen. Vincent ez zen inoiz matrikulatu Anberesko Erret Akademiako pintura klaseetan. Baina, 1886ko urtarrilaren 22an (446) Anberestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion akademian pintatzen jardun zela egun gutxi batzuetan; han mota guztietako pintoreak zeudela eta modu ezberdinetan lan egiten ikusi zituela; hobe izango zela denbora gehiagoz han lan egin, modelo onak zituztelako eta modeloen gastuak ekidin zitzakeelako. Iganderako mihise berr ia eta brotxa berriak behar zituela, modelo berriak izango zituztelako. Dirua eskatzen zion Theori, jateko ezer gelditzen ez zitzaiolako. Verlat en klasean denbora gutxi egin zuen Vincentek; eta egin zuena, intruso moduan egin zuen. Hala ere, 1886ko urtar rilaren 28an (447) Anberestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion oso okupatua egon zela aste horretan, pintura klaseetatik aparte gauetan ere pintatzen jardun zelako, hamarrak eta erdietatik hamaikak eta erdiak arte. Bi klubetako kide egin ze la, modeloetatik lan egiteko. Verlat ek aholku zorrotza eman ziola eta Vinck ek ere bai: gutxienez urtebetez marrazteko; ahal izanez gero igeltsuzko moldeak eta bilutsiak marrazteko. Vincent Sibert en marrazki klaseetan ibili zen, ez Verlat en pintura klas eetan; baina, hala ere, Theori bestelako gauzak esaten zizkion. 1886ko otsailaren hasieran (448) Anberestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pintura kurtsoa azken astean amaitu zela ; irakasleak esaten ziola lan asko egin zuela eta luzera ga be aurrerapenak egingo zituela ; bilutsien marrazketa zuzentzen zuen irakasleak (Sibert ek) esan ziola nahi zuen moduan pintatuko zuela, marrazkia seriotan hartzen zuelako; Verlatek esan ziola bazegoela zerbait ona Vincenten lanean ; Silbert eta Verlat saiatzen zirela baliozkoak jotzen zituzten ikasleak prestatzen. Esaten zion Theori Parisen han baino lan gehiago egingo zuela; egune an edo bi egunez behin marrazki bat egin zezakeela. Bera beste kideekin alderatuz gero zerbait zurruna eta torpea bazegoela beregan, hamar bat urtez espetxean egon izan balitz bezala ; hamar urtez bizimodu zaila eta neketsua izan zuela; kezka e ta tristura asko eta lagunik ez; b aina hori aldatuko zela bere lana hobetzen zen neurrian ; gainera, kanpoko itxura aldatu beharrean zegoe la; hortzeria konpondu beharrean zegoela , gutxienez hamar ho rtzhagin bazituela ko galduak edo hondatuak ; horrek zaharragoaren itxura ematen ziola. 100 franko inguru kostatuko zitzaiola. Esaten zuen u rdaila ere egoera txarrean zuela. Arte Ederren Erret A kademia (Antwerp) Anberesko akademian Franz Vinck en lagun egin zen eta haren etxera sarri joaten zen modelo biziak pintatzera ; lan asko egiten zuen; pintatzeko tresnetan gastatzen zuen dirua, eta goseari aurre egiteko tabako asko erretzen zuen; oso ahuldua gelditu zen, anemia harrapatuta; hortzak usteldu eta hautsi zitzaizkion, pisua galdu zuen, sukarrak izaten zituen eta heriotzaren irudiak inguratzen zuen. Modeloak behar zituen bilutsiak margotzeko eta herriko bi marrazketa klubetan eman zuen izena ; ikasleen klub horietako batek aukera ematen zion modelo etatik pintatzeko . Emakume a bilutsi k. 1886. Amsterdam, Rijksmuseum. Tabernak eta burdelak bisitatzen zituen Vincentek; prostitutetan eta modeloetan diru asko gastatzen zuen; modelo moduan paratze agatik ordaintzen zien eta pintatutako erretratua ematen zien; Theok bidaltzen zion dirua modeloetan gastatzen zuen, janarian gastatu ordez . 1886ko lehen asteetan, Theori bidalitako eskutitzetan, Vincent saiatu zen Theo konbentzitzen, herk Parisen har zeza n; baina, Theok ongi ezagutzen zuen Vincent eta bazekien harekin bizitza oso neketsua zela, beraz, atzeratu egin nahi zuen Vincenten Pariserako etorrera (Naifeh eta White, 2011). Vincentek ez zuen behar zen moduan zaintzen osasuna. 1886ko otsailaren 3an (449) Anberestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ez zegoela batere ondo, baina argi pixka bat ikusten hasia zela ; maiatzaren 1ean joan zela Nuenen en bere estudioan bizitzera, eta harrez geroz tik 6 7 bider bakarrik hartu zuela afari beroa ; ez esateko amari ondo ez zegoela, bestela kezkatu egingo zela hura ; sendagileek esaten ziotela bere burua hobeto zaindu behar zuela eta a tseden gehiago hartu beharra zeukala ; egoera are okerragoa ze la, asko e rretzen zuelako, horrela gutxiago somatzen baitzuen urdail hutsa zuela ; pintatzeko teknika nahiko erraza gertatzen zitzaiola, idazte ko teknik a bezala; hala ere, trebetasuna baino garrantzitsuagoa iruditzen zitzaio la orijinaltasuna ; ondo etorriko zitzaiola Parisen urtebete pasatzea, biluts ietatik eta igeltsu moldeetatik pintatuz. Vincenti inoiz ez zitzaion gustatu besteek esa ndakoaren arabera lan egitea ; esaten zuen ez zutela lortuko bera mekanizatzea. 1886ko otsailaren lehen erdi an (450) Anber estik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion pozik zegoela, Parisera joateko zuen asmoari kontra egin ez ziolako hark . Hortzak konpontzen ari zela eta horrek on egingo ziola urdailari, digestioa hobeto egingo zuelako. Marrazkigintzako irakasle zen Sibert ekin izandako haserreaz hitz egiten zuen ; berriro berarekin eztabaidan haste n bazen irakaslea, esango ziola ez zuela lortuko bera mekanizatzea, besteak mekanizatu zituen moduan. Parisera begira jarria zegoe la; Louvre e ta Luxenburgoko museoak ikusteko irrikitan zegoela ; sendagileak esaten ziola osasun fisikoa hobetu behar z uela ; hobeto sentituko zateke ela Theok onartu izan balu bera Parisera joatea, ekaina edo uztaila baino lehen ; Parisen ganbara bat alokatzeaz eta Louvre n edo Arte Ederren eskolan pintatzeaz hitz egiten zuen . Osasunez ahul zegoen eta Theoren babesera bildu nahi zuen Vincentek. 1886ko otsailaren lehen erdi an (452 ) An berestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion askoz hobeto sentiaraziko zuela onartzen bazuen Parisera lehenbaileehn joan zedila ; une horretan oso ahul sentitzen zela ; Brabantera joanez gero, berriro ere sosa guztiak modelotan gastatuko zituela ; beraz, uzteko Parisera lehenbailehen joaten : ahal izanez gero, Nuenenera joango zela martxoan, han gauzak nola zeuden eta modelorik izan ote z ezakeen ikusteko ; baina, hori ezin ba zuen , martxo ostean zuzenean Parisera joango zela ; elkarre kin bizitzen jarri aurretik ganbara bat aloka zezakeela ; Louvren edo Arte Ederretako Eskolan marraz zezakeela. Vincentek Anberesen ez zuen aurkitu espero zuena. 1886ko otsailaren 14an (453) Anberestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion dezepz ionatua zegoela Anberesen egin zuenagatik, baina bere ideiak aldatu eta freskatu zituela ; osasuna asko hondatu zitzaiola. Gustatuko zitzaiokeela biek emazte bana aurkituko balute ; emakumeekin harremanean egonik, arteaz asko ikasten z ela zioen. Parisen estudioa no n hartu pentsatzen hasia zegoen Vincent. 1886ko otsailaren 1517an (454) Anberestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gizaldi horretako pertsonarik handien ek eta kementsuen ek korrontearen kontra lan egin zutela; berak urtebetez Co rmon enean lan egin behar zuela, Theok negozio baldintzak eta aukerak ikertzen zituen artean ; erretratu etara dedikatzeko estudioa k eroso xamarra izan behar zuela ; osterantzean atsekabetu egiten zela han paratu behar zuen modeloa . Estudioa hartzean ondo beg iratu behar zela ea aukerarik ematen zuen bisitari asko izateko, ezagun bihurtzeko e do lagunak biltzeko . Brabantera itzultzea atzerapen bat zela eta zergatik ez ze n zuzenean Parisera joango. Elikatuko zuen janaririk ezean , ziur zegoela gaixo jarriko zela ; Parisera joan eta osasuna berreskuratzean, errenta eta koloreak ordaindu ahal izango zituela. Osasun gabeziak ez zion kentzen Vincenti iraku rtzeko gogo rik. 1886ko otsailaren 18an (456) Anberestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion sosik gabe zegoela jadanik eta ahal zuena bidaltzeko hila pasatzeko ; gaixo egon ez balitz, gauza gehiago egin ahal izango zituela ; sentitzen zuela Theok ez zuela onart zen bera zuzenki Parisera joatea, bestela erantzungo ziola ; Dumas en La Dame aux Ca melias irakurri zuela eta oso ona zela. Parisen neguan kanpoan pintatzeko osasun ona eduki behar zen, eta berak ez zeukan. 1886ko otsailaren 19 20an (457) Anberestik idatzit ako gutunean Vincentek Theori esaten zion hautsi egin zuela aurrez idatzitako gutuna ; eskertzen zizkiola bidalitako 50 frankoak . Parisen Cormon engana joateari zegokionez, hobe zela beretzat igeltsuzko irudietatik pintatzea, kanpoan pintatzea baino ; bere o sasunerako ere hobe zela kanpoan ez pintatzea; b esteek bilutsia pintatzen ezagutza gehiago izango zutela. Frantses zahar baten erretratua pintatu zuela eta Verlat ek onartu zuela. Aurreko eskutitz batean (453) esaten zuen Anberes ek dezepzionatu egin zuela, baina osasuna pixka bat hobetzen hasi zitzaionean esaten zuen atsegina izan zela hango egonaldia. 1886ko otsailaren 20 28an (458) A nbereset ik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion bere osasuna zertxobait hobet u zela ; janaria hobetoxeago dijeritzen zuela. Denbora guztia akademiako lanak eraman ziola. Anberes ko egonaldia atsegina izan zela eta inoiz berriro bueltatzea espero zuela ; mota guztietako jendea aurkitzen zela bertan: frantsesa, ingelesa, alemaniarra, belgikarr a; Parisen antz handia zuela bizitasunagatik, negozioengatik eta jende mota kopuruagatik . Theok gerorako uzten zuen Vincent Parisera joateko ideia, baina azkenean,Theori aurrez abisatu gabe, Parisen aurkeztu zen Vincent, Anberesko alokairua, pintura fakturak eta haginlariaren faktura ordaindu gabe utzita . Vincentek Anberesen egindako lan asko (Gaztelua, Katedrala eta abar), haren eskutitzetatik ezagutzen direnak, ez dira kontserbatzen (Naifeh eta White, 2011 ; Van Gogh Bonger, 1913). Artista bizitza: Paris (1886ko martxotik 1888ko otsailera) Holandan eta Belgikan sei urte eman eta gero, Parisen eman zituen hurrengo bi urteak. 1886ko otsailean erabaki zuen Vincentek Parisera joatea, baina Theok ez zion aurrerabiderik ematen; horregatik, Theori aurrez abisatu gabe, bat batean agertu zen Vincent Parisen; Iparreko G eltokira heldu zen Vincent eta handik Louvre ko museo ko Areto Karratu ra joan zen zuzenean Theorekin elkartzera . Vincentek ohar bat idatzi zion Theori geltoki an eta mezulari batekin bidali zion, Areto Karratua itxoingo ziola esanez. Parisen bera bizi zen apartamentu an, Laval kalean, hartu zuen Theok anaia ; han ez zegoen estudioa jartzeko lekurik eta Cormon en estudioan lan egin zuen Vincentek lehen hilabeteetan. Theok Montmartre boulevardeko galeria txiki bat zuzentzen zuen; galeria hori Goupil eta Cie rena izan zen, baina Boussod & Valadon ek 1884ean beregan atu zuen (Van Gogh Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011) . Louvreko areto karratua Van Gogh ek Parisen eman zituen bi urteak (1886ko martxotik 1888ko otsailera) oso garrantzitsuak izan ziren ; hasieran Vincenten osasuna bere onera ekartzen saiatu ziren, aurretiko dieta txarraren ondorioz lur jota baitzegoen . Parisera egon zen denboraldi horretako bi anaien ar teko eskutitz gutxi dauzkagu . 1886ko udan Theok urteroko bidaia egin zuen Holandara eta bidaia hori aprobetxatu zuen osabei negozio propioaren asmoa agertzeko , baina haiek ez zioten laguntzarik eman. Parisen sei hilabete pasatu ondoren, oraindik ez zen Vincent inpresionisten taldean sartu (Thomson, 2007) , Theo k inpresionisten lanak erakutsi zizkion arren . Baina, erakusketetan eta harremanetan jasotako inpresioak ongi barneratu zituen. Uda aurre tik Ferdinand Cormon en eskolan matrikulatu zen eta han ezagutu zituen Louis Anquetin, John Russell, Toulouse Lautrec, Emile Bernard, Paul Gauguin, Seurat, Pissarro eta beste pintore batzuk ; John Peter Russell Australiako pintoreak, erretratu bat egin zion Vincenti. John Peter Russell: Vincent van Gogh, 1886, Van Gogh Museum, Amsterdam Theo ren bidez ezagutu zituen Vincentek Degas, Monet eta Cézanne ; haien teknika batzuk eskuratu zituen eta idazle ezagunekin ( Catulle Mendè s edo Jean Jaures ) asko eztabaidatu zuen Montmartreko kafe tegietan. Vincenten hasierako asmoa Cormonekin hiru urte egitea baldin bazen ere, hiru hilabete barru aspertu zen ; Cormonen bere ikasleei eskatzen zien aurrean zutena zehazki kopiatzeko, baina Vincentek atzealde handituak, aurpegi olertuak, soinadar lerrokatu gabeak egiten zituen ; Cormon en eskola utzi eta bakarrik pintatzen hasi zen ; bodegak, modeloak, paisaiak eta Parisko aldiriak pintatzen jardun zen (Naifeh eta White, 2011) . Fernand Cormonen estudioaren argazkia Fernand Anne Piestre Cormon Van Gogh ek Parisen ezagutu zuen Père Tanguy, Cezanne ren eta Renoir en laguna zena; denda bat zeukan, pinturak, mihise ak, pintzelak eta pinturarako beste tresnak saltzeko; denda hori inpresionistak elkartzeko gune garrantzitsu bihurtu zen; han erakusten zituzten beren lanak Pissarro , Cézanne, Renoir, Sisley, Seurat, Guillaumin, Signac etaVan Gogh ek; neoinpresionisten hainbat obra ere ikus zitezkeen Tanguy ren dendan. Vincentek Tanguy ren bi erretratu egin zituen. Père Tanguy anarkista eta komuna zalea zen eta pintoreei koadroengatik askorik or daintzen ez bazien ere, lagungarri gertatu zen haientzat . Vincentek i npresionista eta neoinpresionista askorekin harremanak izan zituen kafetegietan, estudioetan eta Père Tanguy ren dendan. Père Tanguy ren erretratu a. Van Gogh, 1887 ko udazkena. Paris: Rodin Museoa. 1886an egin zen inpresionisten zortzigarren eta azken erakusketa; inpresionisten jatorrizko taldea (Renoir, Pissarro, Monet …) haustear zegoen; 1886an hasi ziren neoinpresionismo arekin eta Van Gogh hor egon zen hasiera hasie ratik, Seurat eta Signac ekin batera. Parisen aldaketa handia jasan zuen Vincenten pinturak; haren estilo pertsonalaren f orma zioan azken etapa zen ; Louvre eta Luxenburgoko museoetara egindako bisiten eta inpresionistekin izandako harremanaren ondorio izan zen aldaketa hori; Holandan pintatzen zituenak baino koadro argitsuagoak eta kolore gehiagokoak egiten hasi zen ; loreetan kolore ak konbina tzen zitue n; paisaia batzu k ikuspegi inpresionista tik pintatzen zituen eta beste batzu k ikuspegi puntilista tik; inpresionisten koloreak erabiltzen hasi zen eta estanp a Japonia rren eragina jas o zuen ; aurrez marraztu gabe zuzenki pintatzen hasi zen, Pissarroren eragin ez. Kolore osagarriak erabiltzen hasi zen: kolore gorri, hori eta urdinak eta haien osagarriak erabiltzen zituen (López eta Rebul, 1995) ; garai horretan ikasi zuen gauzarik garrantzitsuena kontraste osagarria aplikatzea izan zen: oinarrizko hiru koloreetako bakoitza (gorria, urdina eta horia) beste bi koloreen nahasteari kontrajartzea; ho rrela sortzen ziren gorri berde, hori more eta urdin laranja konbinazioak. Seurat ek esaten zuen kolorea bere osagaietan zatika zitekeela eta behatzailearen begiak elkartuko zituela osagai horiek , artelan batean bezala ; paletan koloreak nahastu ordez, pint zelada bakoitza kolore puruko puntuetan zatikatzen zuen . Vincent Parisen askatu zen lehenengo aldiz Millet en eta landa bizitzako pintoreen menpekotzatik (Naifeh eta White, 2011). Bide aldapatsua Montmartre ra. Van Gogh, 1886ko udaberria. Amsterdam, Rijksmuseum. Le Moulin de la Galette . Van Gogh. Paris, 1886 Otterlo, Rijksmuseum Kröller Müller Vincent ek eralda keta bat jasan zuen Parisen ; 1886ko ekainean Theo eta Vincent Montmartre auzora aldatu ziren eta Clichy ko bulebard handiaren alboan kokatu z iren, Lepic kaleko 54. zenbakian, hirugarren solairuan ; hiru gela handi, gela txiki bat eta sukaldea zitu zten; gela bat estudiorako, bestea Vincententzat eta hirugarrena, Theorentzat ; Moulin de la Galette etxetik hurbil zegoen etxea; Montmartre garai hartan landa eskualdea zen oraindik ; toki egokia zen bere haize errotekin. Hasieran etxe inguruak pintatu zituen Vin centek: Madame Bataille ren jatetxe txikia, Moulin de la Galette, Montmartreko paisaia k; geroago hasi zen loreak eta natura hilak pintatzen, kolore ekin jokatuz (Naifeh eta White, 2011; Van Gogh Bonger, 1913). Vincent eta Theo Parisen bizi izandako etxea, Rue Lepic , 54 Parisko bista, Lepic kaleko Vincenten gelatik begiratuta. Van Gogh, 1887ko udaberria. Amsterdam, Van Gogh Museum. Montmartre ko bista haize errotekin. Van Gogh, 1886 Otterlo: Kröller Mülle r Museum Zapata parea. Van Gogh, 1887. Baltimore, The Baltimore Museum Bataille ren jatetxeko leihoa. Vincent van Gogh, 1887. Van Gogh Museum, Amsterdam, Netherlands Paristik gutun baikor bat bidali zion 1886an Theok bere amari, esanez, etxe berria asko gustatzen zitzaiela bi anaiei ; Vincent asko aldatu zela ; hortzetan ebakuntza bat egin ziotela, ia hortz guztiak kolokan zituelako; lanean aurrerapen handiak egin zituela ; jendea haren obra z interesatzen hasi zela ; lehen baino aldarte hobean zegoela; bazituela lagunak astero loreak bidaltzen zizkiotenak eta gero berak lore horiek pintatzen zituela; eta horrela jarraituz gero berehala lortuko zuela autonomia ekonomikoa . 1886k o udazkenean loreen koadro sail bat egin zuen ; Gladiolo eta krabelinekin pitxarra izeneko koadroan kolore osagarriak erabili zituen; inpresionistengandik baino hurbilago zegoen Delacroix en lanetatik. Gladiolo eta krabelinekin pitxarra 1886ko uda. Bildum a pribatua Mitxoleta, nabar lore, peonia eta urrelilien pitxarra. Van Gogh, Paris, 1886 Otterlo, Rijksmuseum Kröller Müller 1887ko udaberrian, aldatu egin ziren Vincenten paisaiak eta hiriko panoramikak; Senako zubiak eta Paris inguruak margotzera irte ten hasi zen: Joinville, Surèsnes, Chatou , Bougival ; Asnières era sarritan joaten zen bere lagun Émile Bernard bisitatzera , han b izi baitzen Bernard ; Bernardek zioen bizkarrean mihise handi bat zuela irteten zela Vincent etxetik , errotak, zubiak eta uharteak pintatzera . Seurat eta Signac ek erakutsitako puntilismoa erabiltzen hasi zen (Thompson, 2007) ; Pitxar urdinean loreak izeneko koadroan pintzelada luzeak, pintzelada labur inpresionistak eta mantxa urdin puntilistak erabili zituen ; alde handia zegoen Parisera etortzean pintatutako Bota parea (1886) koadroaren eta hurrengo urtean pintatutako Bota parea (1887) koadroaren artean. Pitxer urdinean loreak. Van Gogh, 1887ko ekaina Kröller Müller museum Senako zubia Asnieres en. Van Gogh, 1887 . Bilduma partikularra. 1887ko udabe rrian egin zuen honako autoerretratu hau: Autoerretratua. Van Gogh, 1887ko udaberria. The Art Institute of Chicago Parisek Vincentengan sortu zuen liluraren lehen garaia pasatu zenean, haren eta Vincenten arteko harremanak zaildu egin ziren ; sakrifizio handia egin behar izan zuen Theok bi urtez Vincentekin etxe berean irauteko. Vincent kitzikakor eta urduri zegoen eta lagunak uxatu egiten zituen ; gehiegi erretzen eta edaten zuen; izu ikara pasarteak, espasmo tonikoak, arazo epigastrikoak, konfusio eta amnesia faseak izaten zituen. Neguan o kerrera egin zuen haren aldarteak eta Theorekin zuen harremana zaildu egin zen. Theok bera ere nahiko gaixo zegoen eta bizitza estresatua zeraman, Montmartreko galeria inpresionisten (Degas, Monet, Seurat, Pissarro) topagune bihurtu baitzuen; bi anaiek jas aten zituzten depresio erasoak eta Theoren krisialdiak ez ziren Vincentenak baino arinagoak. Theoren eta Vincenten arteko harremana denbora luzez mantendu zen, eskutitzen bidez gauzatu zelako; baina, oso zaila zen Vincentekin etxe berean bizitzea; garai h orretan eskutitz bat bidali zion Theok arreba Wilhemina ri, esanez, eraman ezinezkoa zela Vincent bizikide moduan; inork ez zuela beren etxera etorri nahi , han sortzen ziren eztabaidetan ez katramilatzearren. Theok esaten zuen beregan bi pertsona balitu be zala jokatzen zuela Vincentek: pertsona bat gaitua, samurra, goxoa, fina eta edukatua zela, baina bestea, berekoia eta ankerra; bi pertsona horiek txandaka agertzen zirela; Vincent bere buruaren etsai zela, besteei ez ezik, bere buruari ere bizitza zailtze n ziolako. Arrebak e san zion Theori, uzteko Vincent i bere kon tura bizitzen, baina Theok erantzun zion Vincentekin jarraitu beharra zuela; beste ogibideren bat izan balu, ordurako utzia zuela, baina artista bat zela eta orain arrakastarik ez bazuen ere, gerora izan zezakeela ; egunen batean koadroak saltzen hasiko zela (Van Gogh Bonger, 1913) . Theoren emazte izango z en Johanna Bongerren anaia Andresek ere esaten zuen anaiak ezinezkoa bihurtzen ziola bizitza Theori; harremanetarako oso traketsa zela eta beti d enekin haserretua zebilela (Sweetman, 1990). Parisko egonaldian 2 30 koadro inguru margotu zituen Vincentek (natura hilak, jatetxeak , autoer retratuak, Montmatreko bistak…) e ta Boulevard txikiko pintoreen taldea eratu zuen ; lagunik eta modelorik gabe gelditu zenean, Agostina Segatori aurkitu zuen : modelo eta prostituta lanetan ibilia eta Tambourin kafetegia ireki zuena ; berrogeita bost bat urtekoa. Tambourin kafetegian erakusketa bat an tolat u zuten 1887ko otsailean Bulebard T xikiko Pintoreek (Toulouse Lautrec, Paul Signac, Louis Anquetin, Émile Bernard, Vincent Van Gogh ); pintore horiek ez zuten estilo bakarra, baina Parisko kanpoaldeko bulebarretan zeuzkaten beren estudioak ; beraz, kokaguneak elkartzen zituen ; Père Tanguy (1824 1894) zen Bulebard Txikiko artisten babeslea. Boulebard Handiko Pintoreak ( Camille Pissarro , Claude Monet, Edgar Degas, Georges Seurat, Alfred Sisley ) Theok kudeatutako galerian erakusten zituzten beren obrak , baina horietako gutxi batzuk bakarrik bizi ziren ar teak emandakotik (Naifeh eta White, 2011) . Udaberrian hobera egin zuen Vincentek eta aire librean pintatzen hasi zen. Asnières en asko pintatu zuen. Beste koadroen artean, honako hauek egin zituen : La Grande Jatte eko uharteko triptikoa ; Sena ibaiaren ertzak ; Senako eta Sena ertzeko untzi, jatetxe eta parkeak. Garai horretan Émile Bernard ekin batera lan egiten zuen batzuetan , haren gurasoek Asnières en zeukaten etxeko jardinean ; Émile Bernard en erretratua egiten hasi zen Vincent, baina egun batez eztabaid a gogor bat eduki zuen Émile en aitarekin e ta ez zen inoiz itzuli Bernard tarren etxera ; hala ere , Vincentek eta Émilek harremanean jarraitu zuten (Van Gogh Bonger, 1913). Vincenten pinturan eragin handia izan zuen arte Japonia rrak; arte mota hori asko miresten zuen eta grabatu Japonia r batzuen erreplikak ere egin zituen ; arte horri buruz iritzi oso positiboa zuen: izugarrizko argitasuna zuelako, oso xumea zelako, marra gutxi batzurekin asko esaten zuelako (Walther, 2000) ; arte horretan objektuak eta objektu horiek zeuden espazioa ingerada garbi batez bereizten ziren ; ondorioz, a rte Japonia rraren eraginak cloisonismo ra eraman zituen Louis Anquetin eta Émile Bernard. Vincentek Parisen egin lanen artetik anbizio gehienekoa Asnières ko zubia izan zen ; koadr o horretan ikus daitezke Émile Bernard eta Signac en eraginak. Théâtre Libre ko ents egu aretoan ere erakusketa bat egin zuen Vincentek, Signac eta Seurat ekin batera. Senan zeharreko zubia, Asnières en. Van Gogh, 1887 ko uda. Foundation E.G. Bührle, Zurich 1887ko argazki honetan Vincent (hirugarrena ezkerretik, bizarrarekin eta pipatik erretzen) iku s dezakegu, b este artistekin batera, André Antoine antzerki zuzendariaren etxeko patioan . Gauguin eskuin ertzean eserita dagoena da. Artista ho riek Parisko Théâtre Libre n eskuhartzera gonbidatuak zeuden. Vincentek gutxi jaten zuen, asko edaten eta erretzen zuen eta berehala haserretzen zen; maiz joaten zen Clichy boulevardeko Tambourin kafetegira, lagunekin eta bertako jabe zen Agostina Segato rirekin egotera. Agostinaren koadro bat ere egin zuen Tambourin Kafetegian, mahaian eserita, zigarrotxoa eskuan zuela: Agostina Segatori Tambourin kafetegian (1887); hainbat artistaren (Corot, Gerome…) modelo izana zen Agostina eta Vincentekin amodiozko harremanak izan zituela dirudi. 1887ko udan Paristik idatzi zion (461) Vincentek Theori. Theo Holandan zegoen oporretan. Tambourin kafetegian egon zela esaten zion Vincentek ; kafetegi horretan koadro batzuk erakutsiak zitue la, Lautrec, Bernard et a Anquetin ekin batera ; Segatoriri esan ziola ez zuela haren negozioa epaituko, baina berari zegokiola bere negozioa epaitzea ; Segatorik koadroak itzuli behar zizkiola eta Tanguy ren dendatik ez zuela ezer gehiago erosiko, haren emazte sorgina Tanguyren et a Vincenten arteko negozioetan sartu zelako. Lautrec ikusi zuela eta koadro bat saldu zuela (Martin, 2011; Naifeh eta White, 2011). Agostina Segatori Tambourin kafetegian eserita. Van Gogh, Paris, 1887. Amsterdam, Van Gogh Museum. 1887ko udan Paristik idatzi tako gutunean (462) Vincentek Theori esaten zion ezkontzeko eta haurrak izateko desira murriztu zitzaiola ; pixka bat deprimitu a sentitzen zela eta batzuetan pinturari egozten ziola egoera hori ; Richepin ek esaten zuen moduan, art earekiko maitasuna benetako maitasunaren galera zela; b estalde, benetako maitasunak arteaz nekatzera eramaten zuela; b aina, zahartua eta hautsia sentitu arren, oraindik amodioa senti zezakeela , pintura rekiko grina piska bat galtzeko adina ; arrakasta edukitzeko an bizioa sentitu behar d ela, baina anbizioa absurdoa iruditzen zitzaiola . Gauza batez ziur egon zitekeela: ez zuela Tambourin erako lanik gehiago egingo. Segatorireko nolabaiteko afekzioa bazuela oraindik, eta espero zuela hark ere zerb ait sentitzea Vincenengatik. Baina, bide txarrean ikusten zuela, ez zelako agente askea eta bere negozioko nagusia. Gainera, gaixo zegoela; bere iritziz abortu bat eduki zuela. Aurreko egunean Tanguy ikusi zuela eta berak emandako koadroa eskaparatean jarr i zuela. Vincent Parisera joan zenean harro zegoen Theorekin zuen harremana z; baina, elkarbizitzak harreman horiek higatu zituen ; etxeko espazio guztia beretzat hartzen zuen Vincentek , bere pinturak edonon zabalduz ; etxean desordenu handia sortzen zuen, j antziak eta pintura tresnak nahastuz; Vincenten etorrerak asko mugatu zituen Theoren harreman sozialak , gonbidatuak izutzen baitzituen; Andries Bonger en arabera, beti norbaitekin eztabaidan ari zen Vincent (Naifeh eta White, 2011) . Vincentek Bernard ekin harreman handia eduki zuen eskutitzen bidez. 1887ko udan (B1) Paristik idatzitako gutunean Vincentek Bernard i Tolstoi ren Russian Legends liburua irakurtzea gomendatzen zion. Bernard ek zerbitzu militarra egitera joan behar zuela eta, esaten zion hara ez zuela joan behar egoera anemikoan; ez zuela pentsatu behar zoritxarra edo malura zenik hara joatea; han lan egiteko eskubidea zaindu behar zuela eta artista handia bihurtuta itzuli behar zuela handik. Arre ba Wilhelminarekin ere gutun bidezko harremana eduki zuen. 1887ko udan (W1) Paristik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari esaten zion ez zegoela ados harekin esaten zuenean uda horretan “miserablea” zirudiela Theok ; azken urtean Theoren itxurak asko irabazi zuela ; batek indartsu egon behar duela hainbete urtean Parisen bizitzeko ; ez al z uen hori esango Amsterdam eko familiak eta lagunek ez zutelako hartu hark merezi zuen berotasunez. Gizaki bakoitzak duela indar germinatzaile bat, gari al eak bezala; garian indar germinatzailea dena guregan maitasuna dela. Bere asmoa zela, posible zenean Hegoaldera joatea ; erretratu on bat egiteko trebetasuna lortzea espero zuela. Liburu bat idazteko edo koadro bat pintatzeko norberak gi zakia izan behar due la; estudiatzeak bigarren mailako garrantzia duela. Gozatzeko ahal zuen guztia, dibertitzeko ahal zuen guztia; artean eskatzen dena bizi tasuna , koloretsu izatea eta intentsitatea zela. Ez gehiegi ikasteko, antzutu egiten duelako . Idatziz baino errazago adieraziko zituela bere sentimenduak pinturaren bidez. Ez zela ideia txarra pintore bihurtzea; bera lasaitu egiten zuela koadro bat pintatzeak. Atsegin handia emango ziola Margot Begemann, De Groots edo Sien nola bizi ziren esa ten bazion . Bere lanari buruz hau ziola: patata jaten ari ziren nekazarien koadroa zela egin zuen onena ; orduz geroztik ezin izan zuela modeloetatik pintatu; baina, kolore ak erabiltzen ikasteko aukera izan zuela. Azken urtean ia loreak bakarrik pintatu zituela , grisak ez ziren koloreen eskalara ohitzeko (arrosak, berdeak, urdin argiak, morea, horia, laranja, gorria). Azken udan Asnières en paisaiak pintatu zituenean, lehenago baino kolore gehiago ikusi zituela. Guy de Maupassant en Mont Oriol irakurri zuela. Vincente k artisten komunitate bat eraiki nahi zuen eta horretarako esaten zuen Theo prest egongo zela artista batzuei hileroko soldata bat emateko; horrela saiatu zen Boulevard Txikiko artistak elkartzen, Boulevard Handian beren postua lortua zuten artisten aurrez aurre (Naifeh eta White, 2011). 1887ko urrian erakusketa bat antolatu zuen Vincentek Chalet eko Grand Bouillon Jatetxean; Bernard, Vincent, Lautrec eta Anquetin en koadroak jarri zituzten erakusgai, baina erakusk etak arrakastarik ez zuen eduki. Theo artis tekin hitzez tratuak egiten saiatzen zen; Vincent, berriz, artistekin irudi bidezko elkarrizketa edukitzen saiatzen zen. Pis sarrori berak egindako Asnièresko marrazki puntilistak erakutsi zizkion. Anquetin en planteamendu monokromatikoari sagar horiz pinta tutako bodegoi batekin erantzun zion. Guillaumin en kolore biziko eta kontraste handiko koadroei kolore osagarri biziekin erantzun zien (Naifeh eta White, 2011). Grand Bouillon, Chalet eko jatetxearen barnealdea. Paris, 1887. Bilduma pribatua. 1887 1888ko neguan hainbat autoerretratu , Tanguyren erretratua eta natura hilak pintatu zituen ; neguaren amaieran Parisko bizitzaz nekatua zegoen ; eguraldia hotzegia eta grisa zen eta lurralde epelago batera joan nahi zuen ; gainera, Theok nerbio arazoak i zan zituen, oso zaila gertatzen baitzitzaion Vincentekin batera bizitzea; horregatik, elkarrengandik bereizteko erabakia hartu zuten, baina azken unean Theok atzera egin zuen (Van Gogh Bonger, 1913). Johanna Bongerrekin harremanean zegoen Theo, b aina, hare kin ezkondu baino lehen bere negozio propioa jarri nahi zuen ; negozio hori j artzeko o saba Centen laguntza behar zuen, baina hark ez zion laguntzarik ema ten; laguntza rik ez lortzean, gerorako utzi zituen Johannar ekin ezkontzeko asmoak ; gainera, Vincentek uste zuen Theok emakume batekin harremanak izateak kaltetu egingo zuela bi anaien sormen kemena (Naifeh eta White, 2011) . Parisko azken egunetan oso elkartuak ibili ziren Theo eta Vincen; k ontzertuetara, kafetegietara eta kabaretetara elkarrekin joan ziren . Theok arreba Willhelmina ri idatzi zion, Vincent bi urte lehenago Parisera etorri zenean, ez zuela pentsatuko hain elkarturik egongo zirenik. 1888 urtearen hasieran Theoren osasunak okerrera egin zuen: neke azaldu ezina, hanturak eta artikulazi o arazoak. 1888ko otsailean alde egin zuen Vincentek Paristik eta Theok asko sentitu zuen haren absentzia (Van Gogh Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). Goupil enpresa zena “Boussod, Valadon & Cie” bihurtu zen etik, k udeatzaile berriak sartu ziren enpresa n; arte berriaren merkatuan sartzea erabaki zuten eta Monet , Degas eta beste inpresionista batzuekin tratuak egin zituzten ; inpresionistekin tratuak egiteko Theo aukeratu zuten (Naifeh eta White, 2011) . Artista bizitza: Arles (1888ko otsailetik 1889ko maiatz era) Ezinezkoa zen Vincententzat Parisen lan egitea, bakea eta oreka lortzeko erretiro gune rik gabe ; Parisko egonaldiaren amaieran krisi nerbiosoa izan zuen Vincentek, eramandako bizimodu buhamearengatik ; beraz, Paris utzi eta Arlesera joateko lehen arrazoia osasunarena izan zen. Bigarren arrazoia artearen arlokoa zen: Vincentek ez zuen gustura pintatzen Parisko argiarekin, eta Midiko argiaren eta koloreen bila z ihoan Arlesera; izadia zeru argiago baten pean ikusiz, pen tsatzen zuen hobeto ulertuko zuela Japonia rren pintatzeko eta sentitzeko modua ; Delacroix en obrak ulertzeko beharrezko jotzen zuen koloreak lainoz lausotu gabe ikustea. Hirugarren arrazoia afektiboa zen eta bi anaien arteko tirabire kin zuen zerikusia: zai la zen Vincentekin bizitzea , nahiz eta Parisko azken denboraldian elkarrekin nahiko ongi konpondu ziren; Vincentek Paristik aldegin zuenean, hutsune handia sentitu zuen Theok. 1988ko otsailean Vincent Arlesen kokatu zen, Frantzia ko hegoaldean, hegoaldeko Japonia n, Toulouse Lautrec en aholkua jarraituz. Rodano ibaiak Kamargako deltan urak zabaltzen dituen gunean dago Arles ; iraganean portu grekoa izana zen eta hiri garrantzitsua izan zen Erromatar Inperioaren garaian: Via Domiciana ren barruan merkatal zentru garrantzitsua izan zen ; ospetsua zen hango zirko erromatarra, zezenketetako erabilia ; kuartel militar bat eta soldaduentzat burdel bat ere bazituen (Thomson, 2007) ; hango eguraldi epela, hango zelaiak, baratzak, mahastiak eta loreak, Montma jourko abadia eta Saintes Maries dela Mer eko portua gustatzen zitzaizkion Vincenti , marrazkiak egin eta koadroak pintatzeko . Arles eta bertako monumentuak baino gehiago, haren inguruko soro eta zelaiak, udaberriko loreak, loretan zeuden baratzak eta garisoroak eguzki berotan pintatu zituen. Arles inguruko ureztapen kanalek eta zubi altxagarriek Herbeeretako kanalak oroitarazten zizkio ten; loretan zeuden baratzek, berriz, Japonia r estanpak oroitarazten zizkio ten. Haize mistralak gogor jotzen zuen eta pi ntatzea eragotzi ere bai ; horregatik, e guraldi txarra zegoenean, natura hilak margotzen zituen Vincentek (Van gogh Bonger, 1913) . Montmajour ko abadia Montmajour ko abadiako klaustroa 1888ko otsailetik 1889ko maiatzera bitarteko gutuna k Arlestik idatzi zizkion Vincentek Theori. Vincent Arlesera joan zenean, paisaia elurtsuarekin egin zuen topo. 1888ko otsailaren 21e an (463) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zio n Arlesera joatean elurra topatu zue la. Esaten zion ezinezkoa zela Parisen lan egitea, energia berreskuratzeko eta lasaitasuna lortzeko babeslekurik ezean. Arles ko eremuak laua z irudiela. Paisaiak elurretan zeudela eta mendi puntak zuri ikusten zirela, zerua ren kontra , Japonia rrek pintatutako neguko paisaien an tzera . Arlesen Carrel Hotel Jatetxeko ganbaran jarri ze la bizitzen hasieran. Paisaia elurrarekin. Van Gogh, Arles, 1888ko otsailean . Solomon Guggehteim Museoa, New York. Vincentek ezusteko eguraldia eta ezusteko pr ezioak aurkitu zituen Arlesen. 1888ko otsailaren 25ean (464) Artestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ez zuela bizimodua uste bezain merke aurkitu, baina ja danik hiru estudio amaitu zituela ; Bernard i esateko Pont Aven en baino garestiago zegoela bizimodua Arlesen; gehiago ordaindu beharra zeukala han ; momentuz alokatzeko gela bila zebilela eta prezioak egi aztatu bezain azkar esango ziola zeintzuk ziren prezio ertainak. Zainetan odola zirkulatzen hasi zitzaiola berriro, Parisko azkenaldian egin ez zuen bezala. Aitarekin bezala, Tersteeg ekin ere gaizki konpontzen zen Vincent, baina, hala ere, saiatzen zen haren faboreak lortzen. Otsailaren 26 28an (465) Arlesetik idatzitako gutunean Vincentek Tersteeg entzako eskutitz bat bidali zion Theori ; eskutitz horretan zioen Tersteeg arraina uretan bezala mugitzen zela ingeles negoziatzaileen artean eta Londonen inpresionisten erakusketa iraunkor bat eduki behar ko zukeela, Theok Parisen eduki behar ko zukeela eta Vincentek , Marsellan ; baina, h orretarako, Tersteeg i inpresio nisten koadro horietako asko erakutsi beharko zizkio la Theok. Tersteeg ek Ingalaterran ezer egin nahi ez bazuen, Reid ekin edo Van Wisselingh ekin zerbait egin zezaketela zioen. Van Wisselingh Gla sgowko pintura salerosle baten alabarekin ezkondua zegoe la eta Reid en negozio lehiakidea ze la. Arlesera iritsi orduko, Adolphe Monticelli ren pinturak erosten saiatu zen Vincent, hura baitzen Van Gogh anaien pintore kuttunetako bat; Monticelli ren jaio tza hiria zen Marsellara joatea pentsatu zuen, han Van Gogh tarren enpresa ren adar bat ezartzera. John Peter Russell (Cormon en tailerreko ikaskidea) presionatu zuen Monticelli ren koadro bat eros zezan (Naifeh eta White, 2011). Melokotoi ondoa loretan. Van Gogh ek Mauveren emazteari erregal atua, hilberria zen senarraren oh oretan, 1888ko martxoan. Otterlo, Kröller Müller Museum Vincentek oso begi onez hartu zuen Theok Tersteeg i bidaltzeko prestatu zuen gutuna ren zirriborroa. Arles etik 1888ko marxoaren 3an (466) bidalitako gutunean Vincentek Theori esaten zion onartzen zuela Theok Tersteeg i idatzitako gutuna ren zirriborroa eta berak idatzitakoaren osagarri moduan ikusten zuela. Gauguin en eskutitz bat jaso zuela, esanez hamabostaldi batean gaixo egon zela eta hartzekodun batzuei zorrak ordaindu beharra izan z uela; jakin nahi zuela ea Theok haren lanen bat saldu zuen, baina ez ziola Theori berari idatzi, hura ez molestatzearren ; koadroak oraindik merkeago saltzeko prest egongo zatekeela , diru premian zegoelako . Arles aldean oraindik elur pixka bat bazegoela esaten zion. Anton Mauve hil zenean (1888ko otsailean) haren alargunari koadro bat erregalat zeko asmoa hartu zuen Vincentek ; espero zuen Tersteeg ek ikus iko zuela koadro hori . 1888ko martxoaren 9an (467) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion mistrala ezagutzeko aukera izan zuela ; ezinezkoa zela haize horrekin ezer egitea ; zeru urdina eta eguzki distiratsua (elur guztia ia urtu zuena ) zegoela , baina oilo ipurdia jartzen duen haize hotza ere bai . Bi artista amateur en eta pintura materiala saltzen zuen dendari baten bisita izan zuela. Mauve andereari Mauveren oroitzapenean koadro bat bidaliko ziola (hilabete batzuetan atzeratu zen koadro hori erregalatzea) . Pintoreen elkarte bat sortzeko proposam ena lantzen ari zen Vincent. 1888ko martxoaren 10ean (468) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Boulebard handiko artistek koadro batzuk eman egin behar zituztela eta koadro horiek artista guztien jabetza komun bihurtu behar zirela; hor rela beren prestijioa zainduko zutela , besteek ezingo baitziete n egotzi berentzako gordetzen zituztela inpresionisten mugimendu osoari zegozkion abantailak. Degas, Monet, Renoir, Sisley eta Pissarrok beren koadro batzuk emateko ekimena hartu behar zutela , Tersteeg, Theo eta beste aditu batzuk koadroak epaitzeko jarrita. Tersteeg ekin elkartzen bazen negozio horretan, gero Boussod & Valadon erraz pertsuaditu zezaketela koadroak erosteko kredito erregularrak emateko. Ez zuela harrituko Tersteeg ek esango balu Bulebard Handiko artistarik gabe ezin go zela eratu pintoreen elkarte hori ; beraz, saiatuko zela pintoreen elkartea egiten, pintoreek beren koadroak emanez eta emandako kodroak guztienak bezala kontsideratuz; h orrelako proposamen bat egingo balu , Bulebard Txikikoek elkartu egin beharko lukete elkartera. Tersteeg i egindako proposamenaren erantzunaren zain zeuden Vincent eta Theo. Bien bitartean Vincent lanean ari zen eta perspektiba markoa erabiltzen zuen marrazteko eta pintatzeko. 1888ko martxoa ren 14an (469) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ez zutela oraindik Tersteeg en erantzunik jaso, baina ez zegoela premiarik hari berriro presaka idazteko. Hala ere, Theori esaten zion , Hagako Boussod, Valadon & Cie ra zerbait bidali behar bazuen, ohar bat idazteko esanez harritua zegoela gutuna ren erantzunik jaso ez zuelako. Eguraldi aldakorra zegoela han, sarritan haizetsua eta zeru ilunekin, baina almendrondoak loratzen hasiak zirela bazter guztietan. Hobeto zegoela, baina jatea be netako kalbarioa zela beretzat; sukar pixka bat zeukala eta apetiturik ez. Presente egon zela burdel baten atarian gertatuka hilketaren ikerketan; hilketa horretan bi italiarrek bi zuebo erail zituzte la; Rikolitoen kale txikiko burdel txiki batean sartzeko aukera probestu zuela ; mafiak ia lintxatu zitue la udaletxean konfinaturiko hiltzaileak: mendekuan, italiarrak hiritik irtetera behartu zituzte la. Azken hiru estudioak perspektiba markoarekin egin zituela; laster artista askok erabili ko zutela marko hori, pintore aleman eta italiar zaharrek erabiltzen zuten moduan. Vincentek zioen bera ez zela beretzat bakarrik ari lanean, kolorearen arte berriaren erabateko premian sinesten zuela. Arles ko denboraldian gutun bidezko harremana eduki zue n Vincentek Bernardekin. 1888ko martxoan (B2) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernard i esaten zion lurralde hura Japonia bezain polita zela, egurats garbia eta kolore alaiak zituelako ; bizitza ez zela han espero zuen bezain merkea ; eguneko 5 franko ordainduz hasi zela eta orain lau franko ordaintzen zituela ; bertako patois ikasi behar zuela eta arrain zopa eta baratzuria jaten ikasi behar zuela. Batetik, Tersteeg i berriro idazteko esaten zion Vincentek Theori. Bestetik, Gauguin en kexuen berri ematen zion. 1888ko martxoaren 18 an (470) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion Tersteeg ek erantzunik eman ez bazion idatzitako gutuna ri, beste eskutitz bat idatzi beharko ziola, laburra eta hotza, jakinaraziz harrituta zegoela erantzunik jaso ez izanagatik. Gauguin ek idatzi z iola; eguraldi txarragatik kexatzen zela eta esaten ziola gizateriaren miseria guztietatik okerrena diru gabezia zela eta etengabe eskale izatera kondenatua zegoela. Azken egunetan haizea eta euria egin zuela eta etxean lan egin zuela. Guy de Maupassant en Pierre et Jean irakurtzen ari zela eta ona zela. Eremu batean zeha r bidea, sahats kimatueki n, Van Gogh, 1888 . Tate Gallery. London. Vincentek bazuen konfiantza bere buruan eta pentsatzen zuen etorkizun arrakastatsua zuela; Vincent izenaz sinat zen zuen, ez Van Gogh izenaz. 1888ko martxoaren 24an (471) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori zorionak ematen zizkion Tersteeg en gutuna zela eta; erabat asebetetzailea zela zioen. Bere bilduma propiorako Monticelli on bat erosteko prest zegoela esaten zuen. Ez zela ideia txarra izango bere estudioetako bat Tersteeg i bid altzea. Tersteeg i esateko Midiko estudioak Holandan saltzeko aukera gehiago egongo zela. Etorkizunean bere izena katalogoan agertuko zela, mihise an jartzen zuen moduan, Vincent izenarekin eta ez Van Gogh izenarekin . Seurat en lanak ez z uketela museo probintzialetan ego n behar; batek Parisen beharko z ukeela, besteak Londonen eta hirugarrenak Marsellan egon beharko zuke ela. Haize handia zegoenean, kaballetea (astoa) zoruan sartutako hesolei lotuta jartzen zuen sarrit an Vincentek. 1888ko martxoaren 30ean (47 2) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion baratze bat pintatzen jardun zela : labore lur morea, kanaberazko hesia, arrosa koloreko bi melokotoi arbola eta zeru urdin eta zuria ; beharbada, berak egindako paisaien arteko onena zela ; haize handia zegoenez, astoa zoruan sartutako hesolei lotuta pintatu zuela . Ingalaterrako Inpresionistan erakusketa Tersteeg ek hasi beharko zuela eta ez Reid ek; berari ez zitzaiola gustatzen Reid ek berei buruz zuen jarrera ; Reid ek koadroak ongi ordai ndu ezean, artistek ez ziotela hari saldu behar. Tersteeg en erantzunak sortu zion poza barreiatu beharra zeukan Vincentek eta Wilhelminari ere azaldu zion negozio harremanak nola zihoazen. 1888ko martxoa ren 30aren ostean berehala (W3) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelmina ri esaten zion oso pozik zegoela Theo eta Tersteeg negozio harremanetan zirelako pintore inpresionisten inguru. Une horretan fruitarbolen sei koadro egiten ari zela. Boulevard Txikiko inpresionistatzat zeukan bere burua Vincentek. 1888ko apirilaren 2an (473) Arlestik id atzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion lanez gainezka zegoela arbolak loretan zeudelako eta Probentzako alaitasun harrigarriko baratza pintatu nahi zuelako ; Holandan zerbait egin behar zutela esaten zion Theori . Bestalde, Tersteeg ek Theori idatzi bazion esanez inpresionista onen koadroak bakarrik bidaltzeko, eta Theok Vincenten koadro bat bidali bazion, Vincent Boulevard Txikiko benetako inpresionistetako bat zela esan beharko ziola. Urte horretan , martxoaren amaieran, udaberria kolpetik agertu zen Arles en eta fruitarbolak loretan jarri zi ren; Vincentek fruitarbola mota guztiak margotu zituen . Inpresionisten koloreak indarra galtzen joaten zirenez, Vincentek kolore indartsuagoak eta adierazkorragoak erabili zituen, Delacroix eta Monticelli ren erag inez; Signac, Pissarro eta Seurat en eragina ere nabarmena zen. Baratzetako koadroekin Tersteeg konbentzituko zuela pentsatzen zuen; baina, loreak berehala desagertu ziren eta pintatzeko gairik gabe geratu zen (Naifeh eta White, 2011). 1888ko apirilean Mertxikondoa loretan margotu zuen eta Mauve ri eska ini zion; apirilean, baita ere, zezen denboraldiaren inaugurazioa ikusi zuen eta harriturik geratu zen hango kolore ugaritasunarekin. Arlesko zezen plaza. Van Gogh, 1988. San Petersburgo: Ermitage Arlesen ere osasun arazoekin jarraitzen zuen oraindik V incentek. 1888ko apirilaren 9 an (474) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion Arlesko aireak mesede egiten ziola, brandy basokada batek mozkortu egiten zuela eta lehen adina estimulatzaile beharrik ez zuela bere odola zirkularazteko; urda ila oso ahula zuela Arlesera etorri zenetik, baina aurrerapen handia egitea espero zuela; une horretan aranondo batzuk margotzen ari zela, zuri horiztak, milaka adar beltzekin; bezperan beste zezenketa bat ikusi zuela eta bost gizon ibili zirela zezenareki n jolasean, gezi eta dibisekin (eskarapelekin); zezenzaleak odol hotza zuela, urdinez eta urre kolorez jantzia zegoela eta barrikadan jauzi egitean barrabil bat kolpatu zuela. Egun batzuetan gaizki xamar sentitzen zela, baina hori aurreko neguaren erreakzioa izango zela eta ez zuela kezkatzen. Udareondoa loretan. Van Gogh, Arles, 1888ko apirila Amsterdam, Van Gogh Museum Delacroix engana ko zuen zorra noiznahi aitortzen zuen Vincentek. 1888ko apirilaren 11n (476) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion bidalitako pintura guztiengatik. Bidali zizkion pinturen koloreetako asko ez zirela ikusten Maris, Mauve edo Israëls en palet etan; Delacroix en paletan bakarrik ikus zitezkeela laranja, horia, limoi horia, urdin prusiarra, esmeralda, karmesi koloreko lakuak, berde malakita edo berun laranja; kolore horie k nezkez ikus zite zkeela holandarren paletetan. Goiz horretan loretan zeuden arano ndo batzuk pintatzen jardun zela eta kolpetik haize bortitz bat altxatu zela; eguzkitan lore txiki guztien distira ikus zitekee la. 1888ko apirilaren 13an (477) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion lehortu bezain azka r bidaliko zizkiola Inglesaren Zubia eta Muxikondo arrosa . Vincentek zehaztasun teknikoa baino gehiago baloratu zuen beti irudimena. 1888ko apirilean (B3) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernard i esaten zion irudimena zela garatu behar zuten gaitasuna, natura babesle bat sortzera eraman zezakeen gaitasuna, errealitateari begiratze hutsa baino gehiago. Une horretan loratan zeuden fruitarbolak, melokotoi arbola arrosak, udareondo hori zuriak pintatzen murgildua zegoela. Naturan bertan zuzenki lan eginez, marrazkian esen tziala z ena atzematen saiatzen zela; beranduago betetzen zituela ingeradek mugaturiko espazioak. Bernard pintorea eta poeta zen eta Vincentek eskertu egiten zituen haren sonetoak. 1888ko apirilean (B4) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernard i eskerrak ematen zizkion bidalitako sonetoengatik ; esaten zion a tsegin zuela bidalitako lehen sonetoaren forma eta ahots melodia, baina, ideia eta sentimentuari zegokionez, nahiago zuela azkena ; hala ere, ez zuela behar bezain garbi esa ten sentiarazi nahi zuena ; Bernarden literatura ez zela oraindik haren pintura bezain ona, baina sonetoekin jarraitu behar zuela. Azken igandean burdela ikusi zuela; hainbat militar, zibil eta emakume zeudela bertan. Vincentek dietari buruzko aholkuak emat en zizkion Theori. 1888ko apirilaren 20an (478) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion on egingo ziola gosa ltzeak ; berak goizero bi arrautza jaten zituela; bere urdaila oso ahul zegoela eta ongi jartzea espero zuela, denboraz eta pazient ziaz; edozein modutan, Arlesen Parisen baino hobeto zegoela. Zalantzan jartzen zuela Monticelli ri buruzko legenda, hots, izugarrizko absenta pila edaten zuela. Aranondoak loretan. Van Gogh, 1888ko apirila. Edinburgo, National Gallery of Scotland Arlesen egon zen garaian sarritan esaten z uen Vincentek Marseillan pintura salerosketarako negozioa jar tzea ongi egongo zela . 1888ko apirilaren 24 an (479) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek Russell pintore australiarraren lagun zen McKnight en bisitaren ematen zion Theori. Marseillan inpresionisten erakusketa bat jartzeko aukeraz idatzi zion Vincentek Theori , Theo prest baldin bazegoen koadro inpresionistak bidaltzeko . 1888ko a pirilaren amaiera aldera fruitarbolek loreak galdu zitu zten . Margotzea zaildu egin zen eta tartetan marrazkiak egiten zituen Vincentek. Arlesko ostalariek altu jartzen zituzten gelen prezioak; Vincentek beretzako eta berarekin bizitzera etorriko zen beste artistaren batentzako moduko etxe bat aurkitu nahi zuen eta Etxe Horiarekin egin zuen topo. 1888ko maiatzaren 1ean (480) Arlestik idatzi tako gutunean Vincentek Theori esaten zion egun horretan Etxe Horiaren eskuinaldea hartu zuela, lau gelakoa; kanpotik horiz pintatua zegoela, barnetik kare txuriz pintatua , zoruan adreilu gorria, kanpoan plazako jardina ; hileko 15 franko kostatzen zela ; gela bat, lehen solairukoa, altzariz hornit uko zuela , han lo egin ahal izateko ; Etxe H oria izango zela bere estudioa eta bere almazena Hegoaldean zegoen artean ; orain ostalarien amarruetatik libre gelditzen zela; Arlesen geltokiaren inguruan, Lamartine Plaza n, zegoe la Et xe Horia. Osasun txarra ri bakarrik ziola beldurra esaten zuen Vincentek ; Parisen zegoen artean ardo txar gehiegi edan zuelako omen zegoen gaizki; Arles aldean ere ardo txarra zegoela esaten zuen, baina berak gutxi edaten zuela. Osasun arazoak izaten jarraitzen zuen Vincentek Arlesen ; hark zioenez, emakumeekin harreman gehiegi izateak ez zion batere laguntzen osasunari. 1888ko maiatzaren 4an (481) Arlestik Theori idatzitako gutunean Vincentek esaten zuen altzari dendan izan zela ohea alokatzen zuten galdetzen; ez zutela alokatzen esan ziotela. Haize asko zegoela handik eta zaila egiten zela kanpoan pintatzea. Paris utzi zuenean oso gaizki zegoela es aten zuen; edateari eta hainbeste erretzeari utzi zionean, inguru naturalean lan egiten hasi zenean, bere onera etortzen hasi zela; baina, oraindik ere, ahalegin batzuk egitean, kemena falta zitzaiola; jasaten zuen neurosiaren jatorria bere artista bizitz an zegoela, baina herentzia kontua ere bazela, belaunaldiz belaunaldi ahulagoak bai tziren ; bere neurosiak iraganean zituela sustraiak. Gruby Parisko sendagileak esaten zuen moduan, ondo jatea, ondo bizitzea, emakumeekin harreman gehiegi ez edukitzea, bizitza antolatua eramatea: hor zegoela osasunaren gakoa. Horrela egiten zuela Degas ek eta arrakasta eduki zuela. Bizi eta lan egin nahi bazuten , hauek zirela bitartekoak : ur hotza, aire freskoa, janari ona, itxurazko jantziak, itxurazko ohea eta emakumerik ez ; bakoitzak nahi ko zukeen adina emakume rekin ez ibiltzea . Oherik alokatzen ez zutenez, eta berria erosteko nahikoa diru ez zuenez, koltxoia hutsarekin konpondu beharko zuen Vincentek hasieran. 1888ko maiatzaren 5ean (482) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion alfonbra bat eta koltxoi bat erostea nahikoa izango zuela, estudioaren zoruan ohea jartzeko ; udan behintzat ez zuela besterik beharko ; neguan ikusiko zutela ohea behar zuten ala ez. Arles herri zikina zela, kale zaharrekin . 1888ko maiatzaren 7an (483) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion urte osoan 180 franko kostatz en ze la Etxe Horiaren alokairua ; etxe horretara joan eta han lo egin behar zu ela, estera bat, ko txoi bat eta estalki bat erosi ta; g ainera, ostatuarengatik beste 40 franko ordaindu behar zitue la. Esaten zion Theori bere lanak bidaltzen zizkiola, baina Claude Monet en lanak ikusita gero , Vincentenak oso txiroak irudituko zitzaizkiola. 1888ko maiatzaren 7an (484) Arlestik idatzitako bigarren gutunean Vincentek Theori esaten zion hoteleko faktura ordaintzera joan zenean estafatua izanaren beste froga bat bizitu zuela ; akordio bat egitera zihoala esan zienean ostatukoei, haiek ez zutela ezer entzun nahi izan eta gauzak hartzera joan zenean, bere gauzak jasotzen ez omen ziote la utzi; Vincentek esan zie la magistratu batek hartu behar ko zuela erabakia ; auzia galtzen bazuen, 67,40 franko ordaindu beharko zituela, 40 ordaindu ordez ; horregatik ez zela ausartzen koltxoia erostera eta beste hotelen batean lo egin beharko zuela ; Theori dirua eskatzen zio la, koltxoia erosteko. Euforia handi z jardun zen Vincent Etxe Horia egokitzen eta horretan gastatu zuen anaiarengandik jasotako herentzia txiki bat; atsedenik hartu gabe, gau eta egun lanean jardun zen. Gela guztiak hegoaldera begira zeuden; berogailurik, argirik, gasik eta bainu gelarik ez zuen, baina toki egokia iruditzen zitzaion pintatzeko eta gogoeta egiteko; barne aldea konpondu eta kanpoko aldea horiz pintatu zuen; ate eta leihoak konpondu eta gasa instalatu zuen; itxurazko etxea nahi zuen, lagunak hara eraman aurretik. Hasieran Émile Bernard Arlesera erakartzen saiatu zen Vincent , Provenzak Japonia ren antza zuela esanez; ondoren, Paul Gauguin ekin harremanean jarri zen; Gauguin Parisen ezagutu zuen Vincentek, baina azaleko harremana eduki zuten harekin . Parisen jaioa zen Ga uguin; aita kazetaria eta ama kreola zituen. Itsas mutila izana zen eta banku batean lan egin zuen. Ezkondu eta familia eduki zuen eta haren emaztea Kopenagera joan zen haurrekin . Gauguin Martinikara joan zen eta han pintatu zuen The Negresses koadroa. Itz ultzean, Breta iniako kostako Pont Avenen jarri zen bizitzen , osasun arazoekin eta egoera behartsuan . 1888ko maiatzaren erdi aldera Vincentek pentsatzen zuen Gauguin zela Van Goghtarren proiektua aurrera ateratzeko pertsonarik egokiena; pentsatzen zuen Van Gogh anaien negozioari bizitza berria emango ziola Gauguin ek; baina, horretarako, Theok Gauguin en zorrak ordaindu behar zituen eta hari Arleserako bidaia ordaindu behar zion; gero, Gauguin eta Vincenten arteko elkarteak beste pintoreak erakarriko zitu en. Theok ezin zuen dirua Bretan iara eta Prob entzara bidali; Vincentek eta Gauguinek elkar hartuz gero, bakoitza bere bidetik joanda baino gutxiago gastatuko zuten; Inpresionisten Elkartearen burua Theo izango zen; elkarte horretan martxanteak eta artistak la nkidetzan jardungo ziren , egoitza, janaria eta artea ziurtatzeko ( Van Gogh Bonger, 1993; Naifeh eta White, 2011). Arlesko ostalariari ordaindu behar ziona epailariak erabakiko zuen; Vincent ez zegoen prest ostalariak eskatzen ziona emateko. 1888ko maiatzaren 10ean (485) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ostatuko faktura probisionalki ordaindu b eharra izan zuela, bere ondasunak eskuratu ahal izateko, eta ordaindutakoa epailariaren esku geratuko zela ; faktura hori ordaindu ondoren , bi aulki, mahaia, kafea eta zopa erosi zituela eta 15 franko bakarrik geratu zitzaizkiola ; horregatik, diru gehixeago eskatzen ziola Theori ; Arlesko ostalariek kanpotarrak esplotatu egite n zituztela. Midian bazuela pintatzeko behar zuen guztia, eta arrakasta lortzen ez bazuen bere erruagatik izango zela. Honako koadro hauek bidaltzen zizkiola: b aratze arrosa, baratze txuria eta zubia ; haien prezioak gora egingo zuela ; hiru koadro horiek bere bilduma pro piorako hartzeko eta ez saltzeko, geroago bakoitzak 500 franko balioko zituelako. Vincentek zioenez, ostalariak dirua itzuli egin behar izan zion berari. 1888ko maiatzaren 12an (48 7) Arlestik Theori idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion dirua bu eltatu behar izan zio la ostalariak: 12 franko itzuli behar izan zizkio la eta epailariak errita egin zio la ostalariari Vincenten maletak gordetzearren ; ez baitzuen haiek gordetzeko eskubiderik , Vincentek ez ziolako ordaintzeari uko egin ; Vincentek zioen j atetxe hobea aurkitu zuela eta han otordua franko bat kostatzen zitzaiola. Orain osasun hobea zuela. Parisko geltokira koadroak bidaltze a 7 franko kostatzen zela eta berak ezin izan zuela aurrez ordaindu; Theok orda indu beharko zuela, baina 7 franko baino gehiago eskatzen bazioten protesta zezakeela. Egun horietan ere mistrala zutela. Ostatuz aldatu zenean, hobera egin zuen Vincenten osasunak; baina Theok ere osasun arazoak zituen. 1888ko maiatzaren 15en (488) Arles tik Theori idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion oso pozik zegoela ostatua utzi zuenetik ; lehengo ostatuko janari txarra zela gaixotzen zuena ; oraingo ostatuan janari ona hartzen zuela euro batengatik edo euro eta erdirengatik. 1888ko maiatzaren 17an (489) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion kezka sortu ziotela Theok Gruby sendagilearengana egindako bisitek ; landan naturarekin harremanean urtebetez biziko balitz, Gruby ren terapiak eragin gehiago edukiko zukeela ; Gruby k esango ziola emakumeekin ahal zuen harreman gut xiena izate ko. Bera ongi zegoela, zirkulazio onarekin eta urdailak ongi funtzionatzen ziola; janaria oso ona zela eta emaitza garbi zegoela ; Theor en gaixotasuna ere izan zitekeela negu latzaren erreakzioa , eta aholku hauek ematen zizkion: g oiz oheratzeko, barazki freskoak hartzeko, ardo txarrik ez edateko eta emakume ekin oso harreman gutxi izateko . Diru arazoak aipatzen ez zituenean, osasun arazoak eta pintura edo marrazki kontuak aipatzen zituen Vincentek bere eskutitzetan ; baina, filosofia kontuak ez zituen ahanzten. Munduaren ikuspegi ezkorra zuen Vincentek. 1888ko maiatzaren 19an (490) Arlestik idatzitako gutunean Vincen tek Theori esaten zion mendixka harri tsu batetik Crau aldera eta Arles aldera begira marrazki batzuk egin zituela eta bidali zizkiola. Gruby berriro ikusi al zuen galdetzen zion ; bere ustez, exajeratu egiten zuela hark bihotzaren nahastearena. Gero esaten zion Jainkoa ezin dugula epaitu mundu honen eraikuntzaren arabera; Jainkoari ongi atera ez zitzaion estudio bat z ela mundu hau ; presaka egingo zuela, egun txar batean. Van Gogh ek Arlesen egin zuen egonaldia oso emankorra izan zen ; izugarrizko lana egiten zuen ; pintatzeko gai ugari aurkitu zituen: Arlestar emakume ederrak, militar zuaboak, absenta edaleak, zubia k, postaria, laborariak, eguzkia eta loreak ; haren koadrorik ospetsuenet ako batzuk garai horretan eginak dira ; eskutitz bakoitzean bere proiektuen berri ematen zion Vincentek Theori eta pintura berrien zirriborroak bidaltzen zizkion ; gainera , etengabe eskatzen zion materiala. Langlois Zubia Arles en, garbiketan ari diren emakumeekin Van Gogh, 1888ko maiatza . Otterlo, Kröller Müller Museum Ikusten zuen guztia margotzen zuen, egunez eta gauez ; gauez pintatzeko bere kapelan eta astoan zuziak kokatzen zituen ; ibilaldi luzeak egiten zituen pintura tresnak bizkarrean hartuta, ogi puska bat beste janaririk gabe ; ilunabarrean e txera itzultzean, absenta basoren bat edo beste hartzen zuen kafetegian eta burdelera joaten zen ; pintatu beharraren beharrez, jatea ere ahantzi egiten zitzaion eta ahuldadeak jota geld itzen zen. Vincentek pintatzen z ituen koadro gehienak anaia Theori Parisera bidaltzen zizkion trenez , egurrezko kutxetan sartuta. Gaueko kafetegia. Van Gogh, 1888 . Otterlo: Rijksmuseum Kröller Müller. Bernardi idatzitako eskutitzetan literaturaz eta pinturaz hitz egiten zuen. 1888ko maiatzaren bigarren erdian (B5) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion irakurri zuela Marquesas uharteei buruz idatzitako liburua; tristea zela, bertako tribu osoa suntsitu zutelako , kanibalak ziren aitzakiarekin , eta g izon zuriak han agertzen zirelako , beren alkohol, diru, hipokrisia, diruzalekeria eta sifilisarekin. Esaten zion etxe bat alokatu zuela, horiz pintatua kanpotik eta kareztatua barnetik, lau gela eguzkitsurekin. Natura hila egin zuela osagai hauekin : burdinezko kafeontzi bat, urdinez esmaltatua; katilu urdina eta plat ertxoa ; esne pitxarra kobalto hilarekin ; katilua laranja eta urdinekin; pitxar majolika urdina , lore eta hosto berdez, marroiez eta arrosaz dekoratuta. Beste natura hil bat ere bazuela: limo iak otarrean, hondo hori baten kontra. Osasun ona edukitzeko eta arte ona egiteko naturan murgildu behar zuen Theok. Vincent bera, Arlesko natur ingurunean murgildu zenez geroztik, osas unez hobeto zebilen. 1888ko maiatzaren 29an (492) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek eskerrak ematen zizkion Theori hark bidalitako 100 frankorengatik ; esaten zion p ozik zegoela koadro en kaxa Theori heldu zitzaiolako ; Mauveren oroitzapen koadroa ongi z egoela iruditzen bazitzaion, bidaltzeko Hagara ; Tersteeg entzako moduko estudioren bat ikusten bazuen, bidaltzeko hari ere bat.Theoren osasunarengatik kezkatzen zen eta esaten zion l antokian urtebe teko atsedenaldia eman beharko z ioketela, soldata osoarekin ; horrela inpresionistak eta inpresionisten bildumagileak bisitatu ahal izango zituela eta hori Boussod , Valadon & Cieren intere sekoa izango zela. Esaten zion l ehenik osasuna eskuratu behar zuela, gero eta gehiag o naturan eta artean murgilduz ; gero eta independenteago ikusi nahi zuela Goupil engandik , inpresionistekin bere kabuz negoziatuz ; Vincent bera ongi aurkitzen zela; azken hilabetean asko hobetu zela bere digestioa ; egun batzuetan kitzikadura erasoak edo erabateko atonia sentitzen zituela, baina l asaiago egotean desagertuko zirela ; Saintes Maries era ibilaldi bat egin eta Mediterraneoa ikusteko asmoa zuela. Pintoreen elkartea eratzeko asmoarekin jarraitzen zuen Vincentek; horretarako, alde batetik, merkatal buru bat behar zuen, eta, beste aldetik , artearen arloan buruzagia izango zena. Gauguin izan zitekeen artearen arloko burua eta Theo, merkatalburua. 1888ko maiatzaren 2 425ean (493) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin i buruz pentsatze n egon zela (Gauguin Pont Aven go ostatu batean kredituan bizi zen joan zeneko bi hilabetetan) ; Gauguin ek Arlesera eto rri nahi bazuen, haren bidaia ordaindu behar zela, bi ohe eta bi koltxoi erosi behar zirela ; baina, Gauguin marinela zenez, etxean jateko moduan izango zirela ; horrela, Gauguin eta biak bizi zitezkeela berak bakarrik gastatzen zuenarekin; ergelen kontua zela pintoreak bakarrik bizitzea; hilean 250 frankorekin Vincenten obrak eta Gauguin enak eduki zitzakeela Theok ; hori izango zela pintoreen elkartearen hasiera ; Bernard ere hego aldera etorriko zela eta berekin elkartuko zela ; Theo Inpresionisten Elkartearen buru moduan ikusten zuela Frantzian. Mediterraneoko itsasertzean ere pintatu nahi zuen Vincentek. 1888ko maiatzaren 26an (495) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion egun batzuetarako Saintes Maries era joango zela pintatzera ; beldur zela han egu raldi haizetsua egingo zuela ; diligentzian joateko 50 kilometro egin behar zirela , Camargue tik zehar ; hango zelaietan zezen taldeak eta zaldi zurien taldeak ikus zitezkeela, erdi basatiak eta oso politak ; esaten zion, baita ere, Gauguin i idatzi ziola esanez pena zela elkarrengandik hain urrun lanean jardutea, pena zela zenbait pintore ez elkartzea kanpaina batean. Gauguin burtsako artekaria iza na zen eta proiektu handinahitsu bat aurkeztu zion Theori: seiehun mila franko bildu behar zituen, pintura inpresionistaren martxante bezala finkatzeko; Vincentek esan zion hori erokeria bat zela eta Van Gogh tarren negozio ingurutik aldendu egin behar zue la; Gauguin ek atzera egin zuen eta Vincenten proposamena onartzeko prest agertu zen (Naifeh eta White, 2011). 1888ko ekainaren hasieran (496) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin en gutuna jaso zuela, esanez Theok dirua igorri ziola ; Gauguin ek e saten ziola bazuela itxaropena 600.000 franko ko kapitala lortzeko , inpresionisten koadroen salerosle moduan jartzeko ; bere asmoa azaldu nahi zuela eta nahi zuela enpresa buru Theo izatea. Vincentek zioen ez zatekee la harrituko itxaropen hori fata morgana bat balitz; pobreziaren espejismo bat zirudiela ; zenbat eta txiroago, are gehiago sinisten dela horrelako aukeretan. Vincentek zioen Saintes Marieserako bidaia atzeratu zuela etxea ordaindu beharrak eta mihise ak erosi beharrak eraginda. Vincentek artisten elkartea nahi zuen, ez salerosleen elkartea. 1888ko ekainaren 5ean (498) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Inpresionisten Elkartean artistek elkarren sostengua bermatu behar zutela, bakoitzak koadro kopuru bat emanez elkarteari; irabaziak eta galerak elkarrekin eraman behar zituztela ; baina, Gauguin eta haren ba nkero juduak 10 koadro eskatuko balizkiote artisten elkarterako, ez zekiela haietaz fidatuko z ateke en, artisten elkarteari 50 franko emateko desiratzen egonda ere. Ekain hasieran Saintes Maries dela Mer era, Arlestik 35 bat kilometrora joan zen Vincent. Saintes Maries ko egona ldi laburra ongi aprobetxatu zuen. 1888ko ekainaren 1 2an (499) Saintes Maries tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Medi terraneoak berdelaren koloreak z ituela, aldakorrak ; ezin zenuela jakin moreak, urdinak edo berdeak z iren, hurrengo unean kutsu arrosa edo gris a hartzen z uelako ; ostatua eta mantenua egunean lau franko kostatzen zitzaiola; ah al zuen azkarrena hara itzuliko zela berriro, beste estudio batzuk pintatzera ; itsasertza hondartsua zela han, itsaslabarrik eta arrokarik gabe ; hango a rrain frijitu a hobea ze la, Sena koa baino ; baina, arraina ez zegoela eskuerara egunero, arrantzaleak Marsellan saltzen zutelako ; pintatutako estudioak bertan uztera behartua zegoela, behar bezain lehorrak ez zeudelako bost orduz zalgurdian eramateko ; hurrengo astean Tarascon era joan nahi zuela, bi edo hiru estudio egitera ; 2050 lagun inguru zebiltzala bainatzen. Arrantzuntziak Saintes Maries ko hondartzan, Van Gogh, 1888ko ekaina, Arles. Amsterdam: Rijksmuseum. Pintura japoniarraren eragin handia zuela inpresionismoak esaten zuen Vincentek; orduan, logikoa zela Japoniaren baliokidea zen hegoaldera joatea. Garai horretan Revue Indépendante aldizkariak Louis Anquetin aurkeztu zuen Japoniar eragineko cloisonismoaren ordezkari nagusi moduan; baina, Vincententzat Bernard zen benetako aitzindaria (Naifeh eta White, 2011). 1888ko ekainaren 4an (500) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion guztiz konbentzitua zegoela Midin egotearen garrantziaz. Goizean goiz egin zuela ontzien zirriborroa , arrantzaleak irten baino lehen; aurreko egunetan ikusi zituela, baina oso goiz alde egin zutela ontziek eta ez zuela denborarik eduki haiek marrazteko; orain zirriborroan oinarrituta koadroa egiten ari zela. Revue Indé pendante k Anquetin jartzen bazuen ere joera berriaren lidertzat, Boulebard T xikiaren liderra Seurat zela zalantzar ik gabe ; eta estilo Japonia rrean Bernard urrutirago joan zela Anquetin baino. Gauguin ekin Afrika joatea ere pentsatu zuen Vincentek, Bernard ek han zerbitzu militarra egin behar zuela aprobetxatuz. 1888ko ekainaren 12an 13an (497) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori diru gehiago eskatzen zion gastu asko zituelako: etxeare n alokairua, ate eta leihoak pintatzea eta mihiseak erostea. Gauguin berarekin elkartzen bazen, aurreranzko urrats bat izango zela; Hego a ldearen esploratzaileak izango z iratekeela. Artearen arloan lankidetza ezinbestekoa jotzen zuen Vincentek. 1888ko ekainaren bigarren erdian (B6) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion goi mailako artea egitea pertsona bakar baten eskumenetik harantzago zegoela ; batek koloreak on gi orkestatuko zituela, baina ideiak faltako zitzaizkiola ; beste bat kontzeptu berriz gainezka egongo zela, baina ez zuela jakingo haiek nola adierazi ; horregatik sentitzen zuela artisten arteko lankidetza espirituaren gabezia; artistak beti elkarri mokoka zebiltzala , nahiz eta elkar desegitera heldu ez. Esaten zion Saintes Maries en astebete egin zuela; hara diligentzia batean joan zela, Kamargotik zehar. 1888ko ekainean Vincentek Theori esaten zion gari soro berde eta horiak pintatzen ari zela, ikusmenez iritsi zitekeen bezain urrutira. Horrela pintatu zuen Uzta paisaia izeneko koadroa. 1888ko ekainaren bigarren erdian (B7) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion ergelak izan zirela Gauguin, Bernard eta bera elkarrekin toki berera joan ez izanagatik ; Ereilearen zirriborroa bidaltzen zio la; garisoro batena ere bai ; zuaboen bigarren teniente bat ezagutu zuela, Milliet izenekoa; marrazkiak egiteko ikasgai batzuk eman zizkiola eta marrazten hasia zela. Gaugin aspertu a zegoela Pont Aven en. Une horretan Theok Claude Monet en erakusketa bat jarria zeukala; Guy de Maupassant hara joan zela, begirada bat botatzera , eta esan zuela aurrerantzean sarritan joango zela Montmart re Bulebardera. Aurreko egunean Loti ren Madame Chrysanthème irakurri zuela eta Japonia ko bizimodua deskribatzen zuela; denboraldi baterako geisha batekin ezkonduta egon zen itsas ofizial bat agertzen zela nobelan; a rte japoniarra inpresionismoarekin lotua zegoe la. Uzta paisaia La Crau n, Montmajour atzean duela, Van Gogh, 1888ko ekaina . Amsterdam, Rijksmuseum , Vincent van Gogh Foundation. Hainbat koadro margotu zituen Vincentek Mediterraneoaren ertzean : Arrantzuntziak hondartzan izeneko koadroa; Montmajour ko gaina eta La Crauko lautada; garisoroen zazpi estudio ; Japonia rrek egiten zituztenen antzeko marrazkiak , albumak osatzeko (Naifeh eta White, 2011). Kalea Saintes Maries delaMeren. Van Gogh, Arles, 1888ko ekaina. Ingalaterra, bilduma pribatua Ilunabarra Montmajour en, Van Gogh, 1888 . Arles. Bilduma pribatua Hiru txabola txuri Saintes Maries delaMeren, Van Gogh, Arles, 1888ko ekaina . Kunsthaus Zurich Museoa Saintes Maries eko bista, Van Gogh, Arles, 1888 Moscu, Puschkin Museum. 1888ko ekainean eurite gogorrak izan ziren eta uzta biltzea gelditu egin zen aste betez; Vincent modelo bizidunetatik pintatzen hasi zen. Vincentek lagun gutxi zituen Arlesen eta baka rrik sentitzen zen , baina Joseph Roulin postariak eta haren familiak ere modelo lana egin zuten Vincent en hainbat koadrotarako. Horrela, e rretratu ugari egin zituen Vincentek Arlesen: n ekazaria (1888) ; zuabo a (1888) ; maitalea (1888) ; postaria (1889 ), mousmé a (La Musmé, 1888) . Pierre Loti idazleak Madame Chrysanthème liburuan deskribatzen zuen mousmé nerabe birjina, Japonia rrek bisitari zuriari gozamenerako eskaintzen ziotena . Milliet tenienteordearen bidez 36 koadro bidali zizkion Vi ncentek Theori Parisera (Naifeh eta White, 2011). La Mousmé, Van Gogh, Arles, 1888ko uztaila/abuztua. National Gallery of Art. Washington D.C. Vincente k buruan etengabe ze rabilen pintoreen kooperatiba osatzeko asmoa ; artistak mundu mixerablean bizi zirela iruditzen zitzaion ; erakusketak eta pintura dendak diru dunen esku zeudela zioen ; alargun aberats baten mezenasgopean lan egitea beste erremediorik ez zitzaio la gelditzen artistari ; pintatzea, ospe txarreko maitale bat mantentzea bez ala zela zioen , pintoreak dirua gastatu besterik ez baitu egiten eta inoiz ez baitu nahikoa. Joseph Roulin en erretratu a, Vincent van Gogh , 1888ko uztaila/abuztua Boston, Museum of Fine Arts Bizitza guztian ereile aren irudia buruan izan zuen Vi ncentek eta Holandan, 1880ko hasieran, behin baino gehiagotan heldu zion ereilearen gaiari ; 1888ko ekainean berriro egin zuen ereilearen irudia (Ereilea, 1888) , galburuak ondo helduta zeuden garaian. 1888ko ekainaren 28 an (503) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion Ereilea izeneko koadroa egin zuela bi egunetan; zerua hori eta berde zegoela eta zorua more eta laranja. Millet en Ereilea grisa zela esaten zuen. Ereilea. Vincent Van Gogh, 1888. Amsterdam, Rijksmuseum Paul Eugène Milliet izeneko zuaboen tenienteordea ezagutu zuen, Vincenten marrazkigintza eskolara joaten zelako; zuaboek ibilaldietan laguntzen zioten eta, tarteka, modelo gisa paratzen ziren; Milliet ekin harreman ona izan zuen Vincentek; 1888ko ekainaren 21ean (501) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion gustatuko z itzaiokeela Claude Monet en erakusketa ikustea, baina garai horretan natura n gauza pila ikuste n ari z ela, uzta biltze garaia z elako, eta beste ezertarako denborarik ez z uela. Bernard en eskutitz bat jaso zuela, esanez oso bakarrik sentitzen zela, baina hala ere lanean ari zela ; aste gogorra izan zuela, artasoroetan lanean jardun zelako, eguzki betean ; artasoroen estudioak, paisaiak eta ereilearen zirriborroa egin zituela. Azkenean modelo bat bazuela: aurpegi txikiko, zezen lepoko eta tigre begiko zuabo bat ; haren erretratu bat egin zuela, eta bestea hasi ; azken bi egunetan eurite handia izan zutela eta zelaien itxura aldatu zela ; hurrengo ostiralean Kamargora joate ko asmoa zuela, albaitari kirurgilariarekin; han zezenak eta zaldi zuriak zeudela eta flamingo arrosak ere bai. 1888ko e kainaren 23 an (502) Arlestik Theori idatzitako gutunean Vincent ez zen asebeterik ikus ten, azkenaldian egiten ari z ena itsusia iruditzen zitzaiolako ; hala ere, nahiago zituen irudiak egin paisaiak baino. Zuaboaren marrazkia bidaliko ziola esaten zion Theori ; Bernard ek burdel bateko zirriborroa bidali ziola; Cassagneren A B C D of Drawing liburua eskatzen zion Theori, han ezin z uelako aurkitu. Oso atsegin zituen Vincentek literatura eta pintura frantsesa. 1888ko ekainaren bigarren erdian edo uztailean Arlestik idatzitako gutunean (W4) Vincentek Wilhelminari esaten zion pintur a almazenak eta pintura erakusketak diru guztiaren jabe ziren pertsonen esku ze udela; p intorea hil ondoren diru pila ematen zutela koadroengatik eta indiferentziaz tratatzen zituztela bizi ziren pintoreak ; koadro bat bidali zuela Arti eta Amicitiae erakusketarako, baina Tersteeg ek eta artistek ez zutela preziatu ; arteak gutxi iraungo zuela, erlijioak eta bulbuen merkataritzak bezala ; hainbat inpresionista aberastu zirela, baina besteek behartsu jarraitzen zutela. Literaturaren eta pint uraren arloan frantsesak zirela jaun eta jabe; arte modernoaren historian Delacroix, Millet, Corot, Courbet eta Daumier zirela nagusiak; a zkenaldian Pierre Loti ren Chrysanthème eta Ohnet en L´Abbé Constantin irakurri zituela ; tarteka, berri paperak irakur ri zituela . Astebete pasa zuela Mediterraneoko itsas ertzean eta a irearen argitasuna oso erakargarria zela han; u rrutira ere hodeiertzeko lerroa garbi garbi ikusten zela; ez lerro gris lauso bat, beren lurraldean bezala. Vincentek Wilhelminari esaten zion argazkilariek baino antzekotasun sakonagoa bilatzen zutela inpresioniste n erretratuek ; Theo ahaleginik handiena egiten ari zela inpresio nisten alde, haien koadroak sald uz. Anberesko akademian marrazkia ikasten zuenean bezalaxe, Arlesen ere abiadura handiz lan egiten zuen Vincentek. 1888ko ekainaren amaieran (B 9) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion batzuetan azkarregi lan egin zuela eta hori ezin zuela ekidin ; adibidez, Summer Evening saio batean pintatu zuela ; mistrala jotzen ari zela joan zela koadro hura egitera ; pentsamenduaren intentsitatear i ematen ziola garrantzia , ukituaren lasaitasunaren aurretik ; eguzkitan asko nekatzen zela eta gero ezin zuela epaitu bere estudioak onak ala txarrak ziren ; garisoroen zazpi estudio zituela, oso azkar eta presaka eginak. Vincentek Tanguyrekin traturik ez zuen nahi, haren emaztearekin gaizki konpontzen zelako; hala ere, inoiz ez zituen harekiko harremanak moztu. 1888ko uztailaren 8an (505) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Tanguyre kin negozio rik ez egiteko; haren dendara joanez gero, haren emaztearekin egin beharko zuela tratua. Tanguy k lehendik ere bazuela Vincenten estudio ren bat; dirutan ez ziola sosik ere zor hari; Tanguyrekin eztabaidan hastea haren emakumearekin eztabaidan hastea ze la eta hori eraman ezina zen. Arleserako bista garisoro batetik. Van Gogh, 1888ko ekaina . Rodin Museoa Vincenten eta Theoren planari Gauguin ek baiezkoa eman orduko, hasi zen Vincent berriro ere pintoreen elkartearekin amesten. 1888ko e kainaren 29 an (507) Arlestik idatzita ko gutunean Theok esandakoa aipatzen zuen Vincentek: Gaugui n ados zegoela Van Gogh tarren planarekin ; Vincentek zioen, bera prest zegoe la hegoaldean nahiz iparraldean bizitzeko, osasunez sei hilabete lehenago baino hobeto z egoelako ; Bretainian bizimodua merkeago zegoela , baina hegoaldean negua arinagoa izango zela; Arlesen ere merkeago jaten zela etxean, kanpoko jatetxe etan baino ; dena ongi joanez gero, Gauguin i esan ziezaioketela bere koadroak eta Vincentenak batera jarri eta saldu zitzaketela, eta irabazi eta galerak parteka zitzaketela ; hori gertatuko zela Gauguin i Vincenten koadroak gustatze aren edo ez gustatzearen arabera eta lankidetzaren arabera. Belar metak P rorbenzan. 1888. Otterlo: Rijksmuseum, Kröller Müller. Vincentek ez zituen galtzen bere koadroak saltzeko esperantzak. 1888ko uztailaren 5ean (508) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion lanean murgildua zegoela eta gutuna k idazteko denborarik ez zuela hartzen ; janaria eta ostatu ordaindu ostean gelditzen zitzaion guztia mihise etan joaten z itzaiola; b aina, egunen batean berreskuratuko zutela gastatutako diruaren zati bat. Balzac en César Birotteau erdi irakurria zuela eta amaitzean bidaliko ziola. Vincententzat bizitza honek baditu heriotza baino trantze gogorragoak. 1888ko uztailaren 9an (506) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion eguna Mont Major en eman zuela bere lagun bigarren tenientearekin; j ardin zaharra elkarrekin esploratu zutela eta piku eder batzuk ostu zituztela ; aurreko egunean Fontvieilles en izan zela Bock eta McKnight bisitatzen ; beroak mesede egiten ziola, mozkitoak eta euliak egon arren . Tanguy ri egindako erretratua oroitzen zuen eta haren emaztearen kontra hitz egiten zuen ; esaten zuen zuzen jokatuko zu keela Tanguyk bere ema ztea erail izan balu ; Tanguy zaharrak antz inako kristauen eta martirien antza zuela. Guy de Maupassant en arabera, gizakia anbizioso bihurtzen dela inpotente bihurtu bezain azkar. Garbitasuneko emakume bat zeukala, astean bitan etxea txukuntzen ziona. Vincentek zioen heriotza ez zela pintore baten bizitzako gauzarik gogorrena ; Tarascon edo Rouen era joateko trena hartzen dugun modu berean hartzen dugula heriotza izar batera joateko ; kolera, tuberkulosia eta minbizia garraiobide zerutiarrak direla, lurrekoak autobusak, trenak eta itsasuntziak diren modu berean . Arlesen egon zen garaian, askotan pintatzen zuen Vincentek mistralak gogor erasotzen zuen bitartean. Mistralaren eragina, Van Gogh en pinturan ez ezik, Cézanneren pinturan ere nabaritzen d a; astoak balantza egitearen ondorioz sortutako ukitu traketsak ikus daitezke haren koadroetan .1888ko u ztailaren 13 an (509) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion bost marrazki bidaltzen zizkiola; Mont Major eko serie horren seigarrena j adanik bidalia ziola; bere ustez, lumaz eta tintaz egindako lanik onenak Crau ko bistak eta Rodanoren ertzak zire la; lan horiek egiten mistralaren eta mozkitoen kontra borrokatu ze la eta esnea eta ogiarekin ema ten zue la egun osoa; esaten zuen nekaturik zegoela marrazkiekin eta pinturarekin hasi zela, baina ezinezkoa zela pintatzea mistralak jotzen zue nean ; lautada zabal horiek faszinazio handia sortzen ziotela; nekerik ez zue la sentitzen , mistrala k jo arren eta mozkitoak inguruan ibili arren . 1862ko Munduko Feriak Japonia ko artean jarri zuen arreta. Japonia rren egur grabatuek eragina izan zuten inpresionistengan eta neoinpresionistengan (Monet, Degas, Gauguin, Van Gogh) ; xilografia Japonia rrek eragin handia izan zuten Vincentengan. Theo Van Gog hen apartamentu a Bing Galeriatik hurbil zegoen; Bing galerian Samuel Bing ek milaka grabatu Japonia r zituen salgai ; arte Japonia rraren eragina nabarmena zen Vincentengan; Vincenten ingerada beltzak Japonia rren egur grabatuen osagai tipikoa ziren. 1888ko uztailaren 15ean (510) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Tambourin en eduki zuen grabatuen erakusketak era gina izan zuela Anquetin engan eta Bernard engan ; Bing en galerian pilatuta zeuden milaka grabatuez hitz egiten zuen Vincentek; Theori esaten zion ez zuela ulertzen zergatik ez zeuzkan objektu Japonia rrak Montmartre Bulebarrean. 1888ko uztailaren 15ean (51 1) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ez zutela nahikoa ezagutzen grabatu Japonia rrez; gehiago ezagutzen zutela Frantziako Japonia rrez, hots, inpresionistez. Bing en galerian asko ikasi zuela eta Anquetin eta Bernard i ere asko ikasarazi ziela. Arte Japonia rra inoiz ez dela hiltzen, arte grekoa, Rembrandt en artea, Van der Meer ena edo Ruysdael enarekin gertatzen den modu bere an. Victor Hugo ren L´Année Terribl e irakurri berria zuela. Pintorea lantokirako bidean. Van Gogh, 1888ko uztaila. Magdeburgoko Kaiser Friedrich Museum etik desagertua, 2. Mundu Gerran. 1888ko uztailaren bigarren erdian lorategien estudio eder batzuk pintatu zituen Vincentek. Garai horretan hasi zen Gau Kafea pintatzen ere. Uztailaren amaieran osaba Cent hil zen ; testamendua abuztuaren erdi aldera irakurri zuten ; ondarearen zati garrantzi tsua utzi zien Theori eta haren amari ; laurden bat baino gehiago u tzi zuen Dorusen seme alabentzat ; Vincente ri eta haren ondorengoe i ez zien ezer utzi ; Theok jaso zuen diruari esker, Gauguin i eskain tza hau egin zion : hileko 150 franko emango zizkio la eta horren truke Gauguin ek urtean hamabi koadro eman behar zizkio la Theori (Naifeh eta White, 2011). Gau kafea. Vab Gogh, Arles, 1888ko uda. Museo Pushkin, Mosku . Vincentek pazientzia gutxi zuen eta p resiopean egiten zuen ongi lana. Eredutzat artista Japonia rrak zituen: marrak ziurtasun osoz eta tximistaren ab iaduran egiten zituzten Japonia rrak. Theori esaten zion jendeak usteko zuela azkarregi lan egiten zuela, baina jaramonik ez egiteko (Naifeh eta White, 2011). Vincenti iruditzen zitzaion Boussod ek Theo ez zuela ongi tratatzen. 1888ko uztailaren 22 an (513) Arlestik idatzita ko gutunean Londonera joateko aukeraz idazten zion Vincentek Theori , han bizimodua merkeagoa zelako eta edozer sal zitekeelako ; Gauguin Arlesera etorri ordez, bera joan zitekeela Londonera. Gazteagoa izanez gero Boussod zaharrari esango ziola bidaltzeko Vincent eta Theo Londonera, hilean 200 frankoko kreditu soldatarekin, eta emateko inpresionisten koadroen salmentatik ataratako erdia Theori, eta handik deduzi zitzakeela soldatako 200 franko ak. 1888ko uztailaren bigarren erdian (B11) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion lankidetzaz hitz egitean ez zuela esan nahi bi pintorek edo gehiagok kuadro berean lan egin behar zutenik ; elkarrenak izango ziren eta elkarren osagarri izango ziren lanez ari zela . Vincentek bere eskuez pintatzen zuen bitartean, Theok besteen bidez, zeharka, pintatzen zuen. 1888ko u ztailaren 25e an (514) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek gogoratzen zuen Theok esana: bere burua huts sentitzen zuela. Vincent bera ere halaxe sentitzen zela, hutsa. Vincentek Theori adorea eman nahi zion eta esaten zion pintore primitibo ek egiten zuten lan bera egiten zuela hark ere , hots, pintoreei dirua ematen ziela eta haien koadroak saltzen zituela eta horri esker beste koadro batzuk pinta zitzaketela ; bere buruari uko egiten ziola, bere indibidualtasuna sakrifikatzen zuela ; zeharka, besteen bidez, pintatzen zuela Theok. Vincent b era ere, zenbat e ta akituago, hautsiago, orduan eta artista handiagoa zela. Esaten zion artea bizirik zegoela sinistarazi behar ziola .Vincentek b ere buruarengan konfiantza lortzeko zeukan bide bakarra bere lana hobetzea zela. “Mousmé” bat pintatu berria zuela; astebete behar izan zuela, beste ezer egin gabe. 12 14 urteko neska Japoni ar bat z ela mousméa. Osasuna zain tzeko esaten zion Theori; bainuak hartzeko, Gruby k agintzen bazizkion. Bakardadeak beldurra ematen zion Vincenti . 1888ko uztailaren 26an (515) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion beretzat alde handia egongo zela Gauguin han egonez gero , orain egunak ematen zituelako inorekin hitzik esan gabe ; hainbeste denboran landan bakarrik egon da, lelotu eg iten zela; eta horren erruz antzutu egingo zela. Gauguin etortzen bazen, ez zela egongo ideia faltarik. Uztailean bete betean ari zen lanean Vincent. 1888ko uztailaren 31n (516) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion osabaren heriotzaren berri goizean eman ziola arreba k. Russellentzako lanean gogor ari zela. McKnight bezperan izan zuela bisitan eta neskaren erretratua nahi zuela esan ziola, eta gero esan ziola Baratza gustatzen zitzaiola, baina ez zekiela dirurik edukiko zuen ala ez. Une horretan beste modelo batekin ari zela, uniforme urdindun postari bat pintatzen; Tanguyren antzeko errepublikar bortxazale bat zela. Bigarren teniente zuaboa Parisera joatekoa zela, eta esan ziola paketea e ramango ziola hara. Vincentek irakurtzen zituen idazle batzuek ez zuten oso ondo ezagutzen pinturaren mundua. 1888ko uztailaren amaieran (B12) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion Baudelaire enganako zuen mirespenari ezer kendu gabe suposa zezakeela, haren bertsoak irakurrita, ia ezer ez zuela ezagutzen Rembrant i buruz. Gustatuko zitzaiokeela Bernard ekin goiz bat ematea Pintore Holandarren Galerian. 1888ko uztailaren amaieran (B13) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion pintor e baten lana epaitzeko ha ren lan osoa eta h aren lurraldea ezagutu behar z ela; Rembra ndten kasuan bezala Vel ázquez eta Goyarenean ere. Ez Baudelairek ez Bern ardek ez zeukatela Rembra ndten lanaren ideia garbirik. Zolak eta Balzac ek bere garai osoa biltzen zutela eta emozio artistiko bitxia sortzen zutela . Delacroix ek bizitza osotasunean hartzen zuela eta genio unibertsala zela. Millet ek ere arraza osoa eta haren ingurunea besarkatzen zituela . Mistralak jotzen zuenean pintatzen jarraitzen zuen sarritan Vincentek; horretarako, astoa lurrari itsatsita jartzen zuen batzuetan, hesola batzuekin; beste batzuetan, mihise a lurrean zabaltzen zuen. 1888ko abuztuan Joseph Roulin postariaren koadroa egin zuen Vincentek; bi metroko luzera eta bizar sendoa zuen Roulinek eta bi seme nerabe zituen ; haren emazte Augustinek haur txiki bat erditu zuen . Gauguin etorri aurreko egunetan Moneten inpresionismotik eta Seurat en neoinpresionismotik urrun sentitzen zen Vincent eta cloisonismoarekiko leialtasuna aldarrikatzen zuen (Naifeh eta White, 2011). 1888ko uztailaren 29 eta abuztuaren 15aren artean (W5) Arlestik idatzitako gutunean (W4) Vincentek Wilhelminari esaten zion uda oso polita zela han; euri pixka bat egiten zuela, baina bere lurraldean baino askoz gutxiago ; haize asko zegoela, mistrala; haizea zegoenean mihise a lurrean zabalduta jar ri eta belauniko pintatzen zuela , astoa tinko egoten ez zelako. Jardin baten estudioa egin zuela , mitxolet k eta beste lore gorri ekin, inguruan berdearekin , eta txikoria belar urdin ekin. Postariaren erretratua egiten ari zela, uniforme urdin ilun eta horiarekin; errepublikano eta sozialista sutsua zela, ondo arrazoitzen zuela eta gauza asko ezagutzen zituela. Nahiago zuela horrelako gauzak pintatu, loreak pintatu baino. Beti paisaia eta erretratuak egiten ari zela. 12 urteko neskatila baten erretratua egin zuela eta postariaren haur jaioberriaren erretratua ere egin nahi zuela. Zuabo baten erretratua ere egin zuela, uriforme urdinarekin, adorno gorri eta horiekin, gerriko urdin argiarekin , txapela gorri eta borla urdinarekin, aurpegia eguzkiak emanda, ile beltza, katu begiak, buru txikia eta zezen lepoa. Osabaren heriotza gertaera handia izan zela harentzat eta amarentzat, eta batez ere izebarentzat. Theok ere asko sentituko zuela, berak b aino harreman gehiago eduki zuelako osabarekin. Amodio istorioen, sexu praktikaren eta artearen arteko harremanez sarri idazten zuen Vincentek. 1888ko abuztuaren hasieran (B14) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion Gauguin oraindik P ontAven en zegoela, baina luze baino lehen Arlesera etortzeko tan zela. Degas emakumeekin ez zela ibiltzen , bazekie lako haiek maitatuz gero eta hai ekin sarritan larrutan eginez gero, intelektualki gaixotu eta pintore moduan gatzik gabea bihurtuko zela. Rubens ederra eta larru jotzaile ona zela; Courbet ere bai ; beren osasunak aukera ematen ziela edateko, jateko eta larrua jotzeko. Bernardi esaten ziola asko jateko, ariketa militarrak ondo egiteko eta larrutan asko ez egiteko; hori egi ten bazuen , haren pintura are eta espermatikoagoa izango zela ; Balzac ek esaten zuela, kastitate erlatibo batek a rtista modernoa indartu egiten z uela. Beren lanean ar indartsua izan nahi zuenak ez zuela larrutan gehiegi egin behar. Delacroix ek ez zuela larrut an asko egin; amodio istorio xamurrak bakarrik eduki zitue la eta haiek ez ziote la lapurtu lanera dedikaturiko denbora. Roulin postaria errepublikar konbentzitua zen eta tabernarako lagun ona zuen Vincentek. 1888ko abuz tuaren 6an ( 518) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ongi egin zuela osabaren hiletara joatea ; pozik zegoela Cor beste senideek baino handiagoa eta indartsuagoa hazi zelako ; postariak ez zio la dirurik onartzen modeloarena egitearren, baina gehiago kostatzen zi tzaiola hark jaten eta edaten zuena. Cassagneren liburuak gogoko zituen Vincentek. 1888ko abuztuaren 8an (519) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion larunbaterako espero zuela haren gutuna ; bi mihise gehiago erosi ondoren, 5 franko bak arrik gelditzen zitzaizkiola eta oraindik asteazkena zela. Hala ere, gabezia egunetan abantaila bat bazutela Ipar Aldearekin alderatuz: eguraldi ona egiten zuela. Egun horietan oso ongi sentitzen zela. Cassagne ren liburua eskatzen zion berriro ere, marraz ki ikasgaiak eman behar izanez gero ikasleei teknikaren printzipioak irakasteko. Vincentek beti aitortu zuen Delacroix i asko zor ziola. 1888ko abuztuaren 11n (520) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Parisen ikasitakoa ahanzten ari z itzaiola eta inpresionistak ezagutu aurreko ideietara itzultzen ari zela ; bere pintatzeko moduan Delacroix ek eragin gehiago izan zuela inpresioniste k baino ; begien aurrean z aukana pintatu ordez, koloreak modu arbitrarioan erabiltzen zituela, bere burua ad ierazteko ; aukera bakarra zuela: pintore ona izan ala txarra izan ; berak lehenengoa aukeratu zuela ; baina, dirurik gabe ezin ze la ezer egin eta inoiz ez zela nahiko diru edukitzen ; horregatik, pintatzea gastu publikotik egin beharko litzatekeela, artistak gainzamatu ordez ; baina, hobe izango zela isilik egotea, inork ez zituelako behartzen pintatzera. Osasunez ongi zegoela eta ongi jokatu zuela hego aldera joatearekin ; lagun artista baten erretratua pintatu nahi zuela. Gauguin ek ez z uen Vincentek nahi bezain azkar hartzen Arlesera joateko erabakia. 1888ko abuztuaren 9an (521) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion asko pentsatzen zuela Gauguin engan eta seguru zegoela biei antzeko gauzak gustatzen zitzaizkiela ; Gaug uin berarengana etortzen ez bazen, bera joango zela harengana ; berak Pon t Aven en lan egin ahal izango zuela eta Gauguin maitemindu egingo zela Arles eko lurraldeaz . Indartsuago sentitzen zela eta hori jatetxeari zor zitzaiola , janari oso onak prestatzen z ituelako . Aurreko egunean kafe koloreko azala zuen neska bat ikusi zuela eta e z zuela ezinezkoa ikusten hura modelo moduan edukitzea. Gutuna rekin batera, dirua, pinturarako materiala eta liburuak bidaltzen zizkion sarritan Theok Vincenti. 1888ko abuztuare n 13an (522) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion bidalitako gutuna gatik, diruagatik, pinturengatik, mihise engatik, Cassagneren liburuarengatik eta Paul Alexis en La fin de Lucie Pellegrin engatik. Esaten zuen erabaki zuela Pont Aven era ez joatea, alokairu merkeko etxerik topatzen ez bazuten han. Vincenti ez zitzaion iruditzen Gauguin ek Arlesera etortzeko asmorik zuenik; eroso zegoen hura Pont Aven en. 1888ko abuztuaren 18an (523) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Bernard en eskutitz bat jaso zuela; Ber nard Pont Aven era joan zela G auguin, Laval eta beste batzuekin elkartzera ; eskutitz horretan hitzik ez zegoela Gauguin ek Vincentekin elkartzeko zuen asmoaz edo Vincentek Pont Aven era j oateko izan zezakeen asmoaz ; Gauguin ek nahiago zuela iparraldeko lagunekin borrokatu , koadroren bat edo beste saltzeko aukera edukiz gero ; Vincentekin elkartzea ez, baizik beste asmo batzuk izango zituela. Bi ohe erosi beharko zituela, bakoitza 100 franko ordainduta ; horrela, etxean lo egin ahal izango zuela eta Gauguin i edo beste edonori ostatu eman ziezaiokeela. Vincent erritmo frenetikoan ari zen lanean Arlesen. 1888ko abuztuaren 14an (524) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bigarren teniente zueboarekin 35 estudio igorriko zizkiola; horietako zenbaitekin ez zegoela batere asebeterik, baina balioko ziola lurralde horretan lan du zitezkeen gaien berri edukitzeko. Mauve ren Oroitzapen koadroarekin ze r gertatu zen galdetzen zion Theori ; hartaz ezer aditu ez zuenez, pentsatzen zuela Tersteeg ek komentario gutxiesle batekin baztertuko zuela; baina ez zeukala esan beharrik, ez zela horretaz kezkatuko . Egun horietako batean heriotzorrien estudio bat egingo zuela eta emakume eder bat modelotzat edukitzeko itxaropena zuen arren, galdu egin zue la. Vincentek zioen berak ez zituela irudi politak pintatzen eta modeloek pentsatuko zutela gaizki pintatuak zirela ; Gauguin i esan ziola Bouguereau k bezala pintatuz ge ro, dirua irabaziko zutela , jendeari gauza errazak eta politak gustatzen zaizkiolako ; baina, talentu austeroagoa edukiz gero, lanari probetxurik ezin zaiola atera. Inpresionisten pintura ulertzeko adina talentu dutenak txiroegiak direla haiek erosteko. Arrakastari izua ziola esaten zuen. Gauguin ek arrakasta iraunkorrean sinesten zuela, baina bera ez zuela kezkatzen arrakastak eta zoriontasunak ; Gauguin i bere gudatea egiten utzi behar zitzaiola eta seguru zegoela hura irabaziko zuela. 1888ko abuztuaren lehen erdian (B15) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion bere estudioa eguzkiloreen dozenaerdi bat koadrorekin dekoratzeko asmotan zebilela. Bernard prestatu zen neguan Arlesera joateko, baina Vincentek nahiago zuen Gauguin etortzea; horregatik, Arlesen bizimodua garestia zela eta Afrikara joateko esaten zion Bernardi . 1888ko abuztuaren bigarren erdian (B16) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion nola esan zezakeen ezinezkoa zela Gaug uinen erretratua egitea ; berak espero zuela egun batean Ber nard eta Gauguin en erretratuak egitea ; egun horietako batean zuaboen bigarren tenientearen erretratua egingo zuela, hura laster Afrikara joatekotan zela eta. Bernard ek negua Arlesen emateko zuen asmoaz zerbait esan nahi ziola; egunean 3 4 frank o beharko zituela bere burua elikatzeko ; bere etxean tokia bazegoela, baina zer gertatuko zen Gauguin etortzen bazen ; esaten ziola bizitza garestiagoa zela Arlesen Pont Aven en baino ; ez etortzeko Arlesera burdelak pintatzeko berariazko desirarekin ; berak ere ez zuela oraindik burdel bat behar zen moduan pintatu; diruz ondo hornituta egon behar zuela horretarako ; Afrikara joateko esaten zion Bernardi. Halako batean Gauguin ek eman zion Theori Arlesera joateko erabakiaren berri. 1888ko abuztuaren 21ean (526) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin en ohar bat jaso zuela esanez prest zegoela Hego aldera joateko, aukera zuenean. Eguzkilo reen hiru koadro pintatzen ari zela ; Gauguin ekin bizitzea espero zuenez, haren estudiorako dekorazioak prestatu behar zituela ; eguzkilore horiek amaitzean, beharbada hori eta urdin gehiago beharko zuela. Hautsez betetako karduen beste estudio bat e giten ari zela, tximeleta zuri eta hori kopuru handiarekin. 1888ko abuztuaren 27 an (527) Arlestik idatzitako (baina, bidali gabeko) gutunean Vincentek Theori esaten zion eguzkiloreen laugarren koadroa margotzen ari zela, eta irasagarrak eta limoiak baino modu sinpleagoan egiten ari zela. Gauguin etortzen zenerako prestakuntzak egiten ari zen Vincent. Eguzkiloreak pintatzeaz gain, jantzi batzuk ere erosi zituen. 1888ko abuztuaren 27an (528) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori es aten zion tertziopelo beltzeko txaketa bat eta sonbrailu berri bat erosi zituela. Pintatu zuen postariak esan zionez , itxurazko ohe bat nahi izanez gero, 150 franko ordaindu beharra zegoela. Bere bizitza artistiko guztian zehar zailtasunak izan zituen Vin centek modeloak aurkitzeko; baina, tarteka izaten zituen modelo egokiak ere. 1888ko abuztuaren 29an (529) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bi modelo zituela aste horretan: nekazari zahar bat eta emakume Arlesiar bat ; Arlesiar hori modelotzat eduki zuen azken aldian dirua eskatu ziola paratu aurretik eta gero amaitu aurretik desagertu zela; behartua z agoela itzultzera. Lore sorta bat eta zapata zahar pare bat margotzen ari zela; bihiru egun oso onak izan zituztela han, oso beroak et a haizerik gabe ; mahatsak heltzen ari zirela. Modeloekin zailtasunak izaten jarraitzen zuela, mistralak zuen iraunkortasun berarekin. Vincent etortzerako Etxe Horia dotoretu behar zuen, eta horretarako eguzkiloreen koadroak erabiliko zituen. 1888ko abuztu aren bigarren erdian (W6) Arlestik idatzitako gutunean (W4) Vincentek Wilhelminari esaten zion pozik zegoela Parisen zegoela jakinik. Une horretan hamabi eguzkiloreko sorta bat pintatzen ari zela eta estudio osoa eguzkilorez dekoratuko zuela. Espero zuela Wilhelminak Holandara eramango zituela Vincenten estudio batzuk gela dekoratzeko. Egun horietako batean haur bat sehaskan pintatuko zuela ; aitak (Roulin postariak) uko egin ziola haurra bataiatzeari eta esan zuela berak bataiatuko zuela; marsellesa abestu zuela eta Marcelle izena jarri ziola haurrari. Arlesen Vincentek gaueko zerua eta izarrak aurkitu zituen, Parisen ikusi ezin zituen izarrak; uste zuen gaueko izar maitagarriek Jainkoak guztioi digun maitasuna erakusten zutela. 1888ko abuztuan pintatu zuen Ereilea ilunabarrean ; koadro horretan Kristo artista handi moduan redenzioaren argia zabaltzen ari zen. Ereilea ilunabarrean. Van Gogh, 1888. Kröller Müller Museum, Otterlo Vincentek Gauguin en zain jarraitzen zuen Arlesen; haren etorrera luzatzen ari zen; besteak beste, bidaiarako dirurik ez zuelako. Abuztuaren 3 an (517) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten z ion Gauguin en gutuna jaso zuela eta kexatzen zela nahiko dirurik ez zuelako Arlesera joateko. 1888ko irailaren 1e an (530) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion etxe jabea han izan zela alokairua kobratzen eta ez zekiela zenbat denborarako alokatu behar zue n Etxe Horia , ez baitzekien Gauguin i gustatuko zitzaion ala ez; jakinminez zegoela Theoren hurrengo gutuna hartzeko, Bing i egindako bisitaren berriekin; handicap izugarria z ela beretzat patois probentzala ez hitz egitea . Koadro baten koloreak planifikatzean zalantzak izaten zituela, koloreak zenbat kostatuko ziren pentsatuz. Urdaila gero eta sendoago zuela; une horretan Daudet en L´Immortel irakurtzen ari zela eta oso polita zela, baina ez oso suspertzailea; mundu zibilizatuaren hustasuna senti arazten zuela. Vincentek artearen bidez maitasun harremanak adierazten zituen; kolore osagarriak konbinatzean, maitaleak ezkontzen zituen. 1888ko irailaren 3an (531) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion amaitu zuela Daudet en L´Immorte l; gustatzen zitzaiola Védrine eskultoreak esaten zuena, hots, ospea lortzea piztuta dagoen puru punta norberaren ahoan sartzea bezala dela. Pinturak leku aireztatuan gordetzeko esaten zion, oraindik ondo lehortu gabe zeudelako ; ilunetan gordeta edukitzen bazituen koloreek beren kalitatea galduko zutela. Koadro ak kontsola garriak izatea nahi zuela, musika kontsola garria z en hein berean . Bi pentsamendu korronteren artean zebilela beti: zailtasun materialak, batetik, eta kolorearen azterketa, bestetik ; bi mait aleen arteko maitasuna adierazten ari zela etengabe bi kolore osagarri ezkonduz. Arlesen Eugène Boch pintore belgikarrarekin harremana izan zuen; pintore horren erretratu bat egin zuen Vincentek abuztuaren erdi aldera. Eugène Boch poeta belgi karraren erretratua. Van Gogh, 1888. Paris: Musée d´Orsay Vincentek Bock pintorea egokia ikusten zuen bere arrebarekin ezkontzeko. 1888ko irailaren 4an (532) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Bock belgi karrari itxoiten zion bitartean ari zela gutuna idazten ; Bock ek biharamonean alde egingo zuel ; 33 urte zituela ; Parisen eta bidaiatzen eman zituela hamar urte ; haren arreba Holandan zebilela bidaiatzen eta gustatuko zitzaiola hura eta beren arreba elkartuko balira ; beti zuela itxaropena beren arreba artista batekin ezkondu ta ikusteko . Bock en arreba Holandatik bazebilen Bock i esan ziezaioketela , Bredan estudio batzuk egin nahi izanez gero , beren ama eta arrebarekin egon zitekeela. Vincenten pintura ez zen errealista; emozioak eta tenperamendua adierazi nahi zituen. 1888ko irailaren 8an (533) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion gutuna rengatik eta 300 frankorengatik ; galdetzen zion e a Pissarro k zerbait esan zuen Ereileaz; Gaueko kafea eta Ereilea estilo berean egina k zeudela; errealismoaren ikuspegitik kolore hori ez zela egiazkoa, emozio bat edo tenperamentu suts u bat iradokitzen zue la haien kolorea k. Vincententzat egunak baino kolore aberatsagoak zituen gauak. 1888ko irailaren 8 inguruan (W7) Arlestik idatzitako gutunean (W4) Vincentek Wilhelminari esaten zion amaitu zuela lanparez argiztatutako Gaueko kafea ; eskale txiro batzuk lo zeudela ertz batean ; gela gorriz pintatua zegoela, gas argiare kin; bilar mahai berdea zuela, zurezko zoruan itzala uzten zuena. Theok esan ziola koadro Japonia rrak eman zizkiola Wilh elminari ; baina, Vincentek berak ez zuela koadro Japonia rren beharrik, han Japonia n zegoelako jadanik; begiak ireki eta aurrean zeukana pintatu besterik ez zuela. Saintes Maries era berriro joan beharko zuela, han jendea hondartzetan zegoelako, baina lan asko zuela egiteko; zeru izartsua pintatu nahi zuela; gauak egunak baino kolore aberatsagoak zituela, tonalitate ezberdineko more, urdin eta berdeekin. Zaharrago, itsusiago, gaixoago eta biziosoago bihurtzen ari zen heinean , orduan eta kolore distiratsuagoak , antolatuagoak erabiltzen zituela. Gauguin etortzen zenerako etxea prestatzen ari zen Vincent: pintatu, dekoratu, altzariz eta tresneriaz hornitu. 1888ko i railaren 9 an (534) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek Theori es aten zion Arles ko etxe ko gelak horma txuria k zituela eta e guzkilore hori handiz edertu zuela ; intxaurrondoz egindako ohe bat eta Norbe giako pinuaz egindako beste bat erosi zituela ; ohe bate rako maindireak eta bi koltxoi erozi zituela. Diru gehiena hor joan zitzaiola ; gelditzen zenarekin 12 aulki, espiluak eta beste objektu batzuk erosi zitue la; b isitariarentzat eskaileren goenean gelatxo polit bat zuela; bere gelak ohe sendo bat, aulkiak eta mah aia zituela; e skaileretatik jaitsita bi estudio zeudela ; bietako batek sukalde moduan ere funtzionatuko zuela ; beraz, h andik aurrera etxe bat bazuela Theok Arlesen, oporretarako ; Theo rena edo Gauguin ena izango zen gelak pareta txuria zuela, eguzkilore hor i handiekin dotoretua ; estudioan , berriz, zoruko azuleju gorriak, horma eta sabai zuriak, aulki rustikoak, mahai zuriak eta dekoratzeko jarri nahi zituen erretratuak . Presarik ez zuela, baina benetako artista etxe bat egin nahi zuela . Garbiketarako emakume fidagarri bat zeukala, haur askoren ama, azulejuak gorri mantentzen zituena. Gaueko kafea koadroaren bidez adierazi nahi izan zuela kafeak norbait hondamendira eraman, zoratu edo hiltzaile izatera eraman dezakeela. Tersteeg jaunak koadro hori ikusiz gero esango zukeela delirium tremens egoeran egina zela. Vincentek ez zuen nahi Theo egiterik Gauguin en gastu guztien kargu. 1888ko irailaren 11 n (536) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin ek bidalitako gutuna berbidaltzen ziola; bertan esaten zuela egunetik egunera zor handiagoak egiten ari zela. Theori esaten zion Arlesko ostatua eskaintzeko, ko adroen ordainetan ; ez zitzaiola zuzena iruditzen, Theo egitea bidaiaren kargu, ostatuaren kargu eta Gauguin en zorren ka rgu; ez zuela Gauguin en gastu guztien ardura hartu behar ; horretarako, bere koadro guztiak jarri beharko zituzkeela hark Theoren eskuetan. Gauguin urdailetik gaizki zegoela eta galdua zuela borondatearen indarra Vincent aspertua zegoen Gauguin en zain ego teaz. 1888ko irailaren 12an (535) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion orain zela momentua Gauguin i zuzenki galdetzeko etorri behar zuen ala ez; alde batera edo bestera erabakia hartu behar zuela. Berari l anerako ideiarik ez zitzaiola falta eta lurru nmakina bat bezala ari zela lanean. Gauguin Arlesera laster etorriko zela pentsatuz, Etxe Horian lo egiten hasi zen Vincent. 1888ko i railaren 17 an (537) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion biharamonean Etxe Horira bizitzera joateko asmoa zuela. 1888ko irailaren 17an (538) Arlestik idatzitako beste gutunean Vincentek Theori esaten zion azkean gauean Etxe Horian lo egin zuela eta zoriontsu sentitzen zela han; egindako gastu guztien ondoren, 5 franko bakarrik gelditzen zitzaizkiola; altzarietan 400 franko gastatu zituela; Vincent pozik agertzen zen, Delacroix en moduko kolorista handiak bezala Hegoaldean zegoelako; hegoaldean beste kolore mota bat zegoela zioen; Bernarden eskutitz abegitsu bat jaso zuela eta pentsatzen ari zela neguan Arlesera etortzea; Bernard ek errespetu handiz hitz egiten zuela Gauguin i buruz; Gauguin intriga zalea zela eta bere burua gizarte mailan behean ikustean, modu politikoan gorantz egiten zuela . Vincentek esaten zuen Gauguin ek nahi ba zuen Theo haren zor guztien kargu egitea, bere koadro guztiak eman beharko zizkiola Theori. 1888ko irailaren 17an (538a) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ez zuela fidatu behar Gauguin ek hau esaten bazion: ni Arlesera joatea nahi baduz u, nire zorrak eta bidaia ordaindu behar dituzu; edo bestela, oso eskuzabala izan beharko zuela Gauguin ek bere koadroekin ; ez zatekeela harrituko Theori berriro ere negoziorako maitasuna piztuko balitzaio ; ona zela artistentzat eta negozioaren erdigunean zegoela. Bernard Arlesera etorriko balitz, ez lukeela izan beharko Gauguin en baldintza beretan, aldakorregia zelako. Bernard ek miresten zuen Gauguin, baina Vincentek ere bai. 1888ko irailaren 17an (539) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion natura han izugarri polita zela ; zeru bobeda guztia urdina zegoela, eguzkiak sufre hilaren distira bidaltzen zuela ; etxe aurreko jardinaren hiru koadro, bi kafeak eta eguzkiloreak egin zituela ; Bock en erretratua eta autoerret ratua ere bai ; baita ere, eguzki gorria faktoriaren gainean, gizonak hondarra kargatzen eta errota zaharra. Asko pentsatu zuela Bernard engan; haren gutuna Gauguin ekiko mirespenez betea zegoela. Berak egiten zuen guztia gutxi iruditzen zitzaiola, Gauguin ek egindakoarekin alderatzean. Egun batzuk lehenago artikulu bat irakurri zuela Dante, Petrarka, Boccacio, Giotto eta Botticelli ri buruzkoa; iruditzen zitzaiola haien gutuna k irakurtzen ari zela ; Pekrarka han inguruan, Avignon en, bizi izan zela eta altzifre eta heriotzorri berberak ikusi zituztel a; Giotto zoragarria zela, eta Dante, Petrarka eta Boccaccio baino hobeto ulertzen zuela ; biharamonean marrazten hasiko zela, pinturak iritsi bitartean. Diruz urri ibili arren, Etxe Horia prestatzen jarraitzen zue n Vincentek. 1888ko irailaren 22an (540) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Milliet heldu zela objektu Japonia rrekin ; bere gelarako tokadorea erosi zuela eta osaturik zegoela; beste gelarako tokadorea eta tiradera altzari bat behar zituela ; beheko gelarako , berriz, zartagi bat eta armario bat. Amaren argazkiak atsegin handia eman ziola, horrela ikus baizezakeen ongi zegoel a, espresio bizia zuela. Pintorearen etxea Arlesen, 1888. Van Gogh. Amsterdam: Rijksmuseum Garai horretan egin zituen koadroak Gauguin en gustukoak izango ote ziren pentsatzen zuen etengabe . 1888ko irailaren 27an (541) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion goizeko zazpietatik zedro zuhaixka edo altzifre baten aurrean eserita egon zela; zuhaixka berdea zela brontze pixka batekin eta beste zenbait tintagairekin; e gun h orietak o erritmoan lanean jarraitzen ba zuen, estudioa koadro ederre z beterik laster edukiko zuela ; Gauguin ek beste konbinazioren bat erabiliko zuela buruan, baina bere eskubidean zegoela. Milliet zuaboaren itxura egokia iruditzen zitzaion Vincenti maitale baten koadroa egiteko. 1888ko irailaren 26an (541a) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion udazkenak irauten zuen bitartean ez zuela nahiko a eskurik edukiko ikusten zituen gauza politak pintatzeko. Milliet en erretratua egiten ere ari zela, baina gaizki paratzen zela ; haren estudio batzuk egin nahi zituela, itxura oneko mutila zelako eta oso ongi etorriko zitzaiolako maitale baten koadrorako. Paul EugéneMillet (Maitalea). Vincent Van Gogh, 1888ko iraila Kröller Müller Museoa. Otterlo (Herbehereak) Vincentek kristautasunaren barnean ikuspegi ekumenikoa zuen; arlijioaz obsesionatua zegoenean, berdin zitzaio n eliza protestantea bisitatu ala eliza katolikoa bisitatu. Munduko erlijioei zegokienean, berriz, erlijio guztiei komuna zitzaiena interesatzen zi tzaion. 1888ko irailaren 24an (542) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Revue des deux mondes en Tolstoi ri buruzko artikulua irakurtzen ari zela; Tolstoi oso interesatua zegoela bere arrazaren erlijioaz ; egon behar zuela T olstoi ren liburu bat erlijioaz, My religion izenekoa, oso ongi zegoena ; erlijio guztiei komuna zaiena aurkitu nahi zuela. Emakumeen edertasuna hob eto ikusten hasi zela; emakumeen edertasunean koloreak garrantzi handia duela; Milliet ek zortea zuela, nahi beste emaku me arlesiar zituelako. Japonia rrengandik gauza bat en enbidia zuela: haien lanaren argitasuna; arnastea bezain sinplea zela haien lana. Laberako zuen motibazio handiari esker, gauez ere lan egiten zuen Vincentek. 1888ko irailaren 28an (543) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion zeru izartsuaren koadroa gauean pintatu zuela, gasaren argitan. Gauguin en eskutitz bat jaso zuela, eta esaten zuela zerbait saldu orduko etorriko zela Arlesera; Gauguin ek esaten ziola Laval ek aurkitu zuela norbait, hilean 150 franko emango ziona, gutxienez urtebetean. Bernard ek esan ziola hilean 200 eurorekin ostatua eta jana izan zezaketela hirurentzat. Urte amaierarako erakusketa egiteko moduko koadroak edukiko zituela; estudio en arte an bazirela batzuk koadroak izan zitezkeenak. Vincentek Afrikara bideratu nahi zuen Bernard, baina ez zitzaion gaizki iruditzen Arlesera etortzea ere. 1888ko ira ilaren bigarren erdian (B17) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion Afrikan aukera edukiko zuela pintore eta kolorista moduan bere talentua garatzeko ; baina, ondo elikatuta eta indartsu joan behar zuela hara ; horretarako, bitartekoak jarri beharko zizkiola aitak; b aina, pozik egongo zela Bernard Arlesera etorriz gero ; arazo bakarra, negu ko eguraldi txarra izango zutela. Artista japoniarren eskuzabaltasuna goraipatzen zuen Vincentek. 1888ko irailaren amaieran (B18) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion bere etxea dekoratzen murgildua zegoela. Artista japonia rrek sarritan trukatzen zituztela bere koadr oak; horrek esan nahi zuela, atsegin zituztela elkarren koadroak eta harmonia zela nagusi haien harremanetan; senidetasunezko komunitatean bizi zirela, naturalki, intrigarik gabe ; artista japonia rrek oso gutxi irabazten zutela eta langileen moduan bizi zirela, Vincentek arazorik ez zeukan artista elkartearen buru Gauguin egiteko; merkatari buru, berriz, Theo izango zen. 1888ko urriaren 3an (544) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esat en zion Gauguin en esku titz garrantzitsu bat bidaltzen ziola, garrantzi handikoa; eskutitz horren arabera Hegoaldera etor tzeko prest zeuden Gauguin, B ernard eta Laval ; Vincentek zioen Gauguin ek etorri beharko zuela lehenik; gero, otsailean etorriko zirela Bernard eta Laval ; konturatzen al zen, Gauguin lortzen bazuten, gauza handi baten hasieran egongo zirela ; Theo izango zela lehenengo salerosle apostolua. Gauguin etorri aurretik gauza batzuk erosi behar zituela: tokadorea, marrazki arbelak, sukaldeko tres nak, pinturak eta mihise ak, koadroak eta bastidoreak. Gero, Gauguin en tarifak zeudela: ezer ez 500 frankoren azpitik. Gauguin Theorentzat lan egiten hasten bazen, estudioaren buru kontsidera zitekeela; Gauguin ek ikusten bazuen estudioaren buru izango zela, berehala sendatuko zela. Laval eta Bernard etortzen baziren, Gauguin izango zela estudioko buruzagi. Vincentek pi ntore Japoniarrak bezala bizi nahi zuen, naturatik hurbil, beste pintoreekin erretratuak trukatuz; esaten zuen gustatuko zitzaiola Gauguin ek Bernard i egindako erretratua eta Bernard ek Gauguin i egindakoa edukitzea. 1888ko urriaren hasieran Gauguin ek Vi ncenti idatzi zion esanez berak eta Bernard ek Van Gogh i emateko erretratuak amaitu zituztela ; horrela, autoerretratuen trukea hasi zuten Vincentek, Gauguin ek eta Bernard ek. 1888ko urriaren 7an (545) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin en eta Bernard en autoerretratuak jaso zituela ; Gauguin ena ondo zegoela, baina Bernard ena gustatzen zitzaiola ; Gauguin ena landuagoa zela, baina alaitasunik gabea , gaixoa eta nahigabetua zirudielako; b ere autoerretratua bidaliko ziola Gaugui ni, trukean. Tarteka, behartsu baten moduan bizi zen Vincent, 1888ko urriaren 8an (546) Arlestik idatzitako gutunean (eskutitz bidali gabean) Vincentek Theori esaten zion azken lau egunetan kafe kopekin eta ogiarekin nakarrik bizi izan zela, dirurik ez zuelako ; ogia oraindik ordaintzeko zeukala. Amaren erretratua egiten ari zela, bere memorian ikusten zuen moduan, ezin zuelako jasan amaren kolore gabeko argazkia besterik e z edukitzea . Markorik gabeko koadroak ez zitzaizkion gustatzen Vincenti. 1888ko urriaren 8an (547) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion mistral gupidagabearen mendean zeudela ; baina, benetako neguaren aurretik eguraldi ona izango zutel a oraindik ; ia diru gabe zegoela, markoen erruz; markoan bakarrik amai zezakeela koadroa ; hiru egu r mota zituela markoetarako: intxaurrondoa, gaztainondoa eta pinua. Argazkien eta pinturaren erabilerak erretratugintza irauliko zuela pentsatzen zuen Vincentek. 1888ko urriaren 9 an (54 8) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bi pintura lote bidali zizkiola jadanik, baina haien artean bi edo hiru koadro bakarrik zeudela: White Orchard, Pink Orchard eta Harvest . Amaren eta aitaren erretratuak egin nahi zituela, zuri beltzean. Esaten zuen erretratu ederrak egin zitezkeela argazkiak eta pintura erabiliz; horrek iraultza ekarriko zuela erretratugintzan. 1888ko urriaren 10 ean (549) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin ez zela hilaren amaierara arte etorriko. Vincentek zioen Theo ere artista zela, artistentzat dirua lortzen zuelako. 1888ko urriaren 10ean (550) Arlestik idatzitako gutun ean Vincentek Theori esaten zion Goncourt anaien Les Frères Zemganno irakurria zuen ala ez; haien bizitzaren historia ezagut uta ulertuko zuela dirua lortu beharrak Theo akitu zezakeela . Bere lana askoz hobea zela behar bezala elikatua zegoenean ; artistei d irua ematean, Theo bera ere artista lana egiten ari zela ; arte negozioa berriztatzeko artistek eta saleroslee k elkarrekin lan egin behar zutela . Pentsatzen zuela iritsiko zela sasoia bere lanak eskaera handia izango zuena ; kezka gehiegi bazuen, gauzak ongi ez zirela joango ; horregatik, Vincent azkarregi zihoala iruditzen bazitzaion , alto esateko . Izugarrizko mahatsondoak zeudela Arlesen ; bazeudela mahats lukuak kilo bat pisatzen zutenak. Bernard ek burdeletako jendea pintatu nahi zuen, baina Vinc entek esaten zion horretarako dirua behar zela. 1888ko urriaren lehen erdian (B19) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion erretratuak pintatzera bultzatzen zuela; ahal zuen erretraturik gehiena egiteko; erretratuen bidez irabazi behar zutela publikoa. Vincent zegoen gau kafea ez zela burdel bat; gau ibiltariak biltzen ziren tokia zela ; mahai bate n aurrean eseri eta ibiltzeari uzten ziotela ; gerta zitekeela puta batek bere laguna eramatea . Bernardi esaten zion burdelen estudioa k egin nahi izanez gero, zeukan baino diru gehiago gastatuko zuela. Berak ezin zuela modelorik gabe lan egin, baina gazte izateari utzi ziola eta bere gorputz arengatik emakume bat ez zela ezerezaren truke modelo moduan paratuko : Beste batzuk bera baino argi agoak zirela estudio abstraktuak egiteko ; berak ez zuela koadro osoa asmatzen; naturatik jasotakoa zerbait alda zezakeela. Monticelli ren jarraitzailetzat zeukan bere burua Vincentek. 1888ko irailetik urriaren lehen erdira bitartean Arlestik idatzitako gutunean (W8) Vincentek Wilhelminari esaten zion asko pentsatzen zuela Monticelli rengan ; gizon indartsua zela, eguzkian eta maitasunean amesten zuena, beti txirotasun ez inguratua, kolorista moduan gustu ona zuena; Marseillan hil zela zirkunstantzia tristeetan ; bera, haren bidea jarraitzen ari zela, haren semea edo anaia balitz bez ala; asmoa zuela, Gauguin etortzean, Marseillara joateko, Cannebière en paseatzera, Monticel li bezala jantzita, sonbrailu hori handiarekin, belusezko jaka beltzarekin, praka zuriekin, eskunarru horiekin, banbu kaina batekin. Gauguin Arlesera joan aurreko egunetan, emozionatua zebilen Vincent; ibilaldiak egiten zituen eta ongi jaten zuen; Etxe Ho ria prestatzen lan asko egin zuen eta Theok gastu gehiegi egiten ari zela esan zion; baina, Vincenti aldaketa guztiak beharrezkoak iruditzen zitzaizkion. Gauguin ek gaztetan Parisko burtsan lan egin zuen eta burjesen bizitza eraman zuen; emaztea eta bost h aur zituen, baina seme bat berekin hartu eta etxetik ihesi egin zuen; semea barnetegi batean sartu zuen eta bera batetik bestera ibili zen; Gauguin ek zioen Peruko gobernari espainiarren ondorengoa zela bera ; Liman senitarteko aberatsak zituela zioen (Naif eh eta White, 2011). Irailaren bigarren astean berriro eskatu zion Vincentek Theori Gauguin ekin finantza tratua egiteko , Arlesera etor zedin. Baina, Gauguin ek zalantzan jarraitzen zuen eta orduan, alternatiba posible moduan, Bernard engan pentsatzen hasi zen Vincent. Forum Plazako Kafeko terraza gauean , Arlesen . Van Gogh, 1888ko irailean . Otterlo, Kröller Müller Museum. Van Gogh: Etxe Horia. 1888ko irailean. Brienz: N. Dreher Bilduma. Aldika aldika Vincentek alhadurak izaten zituen Theok ematen zion laguntza ekonomikoarengatik. 1888ko urriaren 22an (551) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion hark ematen zion dirua pinturetan itzuliko ziola ; pinturetan itzuliko ziola ez oraingo dirua bakarrik, baizik baita ere iraganekoa ; bere beldu r bakarra Theori diru gehiegi eskatu izana zela. Udazkenean h ostoak erortzen hasi zirela eta zuhaitzak horitzen ari zirela. Lanean bur ubelarri ari zen Vincent. 1888ko urriaren 14an (55 3) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin en eskutitz bat jaso zuela esanez koadro eta estudio batzuk bidali zizkiola Theori ; Vincentek esaten zion baita ere, erdi hila zegoela aurreko asteko lana zela eta; mistral haize indartsu ak jotzen zuela eta hauts lainoak altxatzen zituela eta zuhaitzak txuritzen zituela goitik behera ; 16 ordu lo egin zituela segidan eta horrek bere onera ekarri zuela. Garai ho rretan pintatu zuen Vincentek logelaren koadro ospets ua. 1888ko urriaren 16an (554) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bere logela pintatzen ari zela ; koadroa begiratze n zuenak garuna edo irudimena erlaxatzea lortu nahi zuen . Logelak osagai hauek zituen: p aret more hilak ; zoru ko azuleju gorri ak; ohe eta aulki etako gurin freskoaren hori a; izar en eta burko en limoi berde a; ohegaineko aren eskarleta; leiho en berde a; konketa mahai aren laranja eta konketa ren urdina; atea ren lila; pertsiana itxiak; altzarien lerro zabalek adierazten zute n atsedena ; ormetako erretratuak, espilua, toaila eta jantzi ak; gerora jarriko zioten m arkoa txuria. Vincenten logela Arlesen. 1888ko urrian Van Gogh ek egina. Amsterdam: Rijksmuseum. Halako batean Gauguin prestatu zen Arlesera etortzeko. 1888ko urriaren 17an (555) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin ek idatzi ziola esanez bere maleta bidali zuela eta egun batzuk barru han izango zela ; koloristen eskola berria errotuko zela hegoaldean; iparraldekoak beren pintzelaz zuten gaitasunean oinarritzen zirela eta hegoaldekoak koloreen bidez zerbait adierazi nahian. Theo kondenatua zegoela atsedenik gabe negozioa k egitera eta bera kondenatua zegoe la atsedenik gabe lan egitera ; Theo kexatzen zela buruan ezer ez zuelako zerbait ona ekoizteko; bera k arrazoi handiagoak zituela depresio bera sentitzeko. 1888ko urriaren 19an (T1) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion Gauguin harekin elkartzekotan zela eta horrek aldaketa handia ek arriko zuela Vincenten bizitzan; e spero zuela arrakastatsua izango zela Etxe Horia artisten babesleku bihurtzeko projektua eta han artistak etxean sentituko zirela . Vincentek lan bat hasten zuenean bururaino era man zalea zen; Etxe Horia erabat prestatu nahi zuen, Gauguin etortzerako. 1888ko urriaren 21ean (556) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gasa instalatu zuela estudioan eta sukaldean eta 25 franko kostatu zitzaiola ; ez zegoela gaixo, baina gaixotu egingo zela ondo elikatzen ez bazen eta egun batzuetan atseden hartzen ez bazuen. Aspaldidanik zerabilen buruan Vinc entek p intoreen elkarte bat osatze ko ideia; gero eta garbiago zuen elkarte horren buruzagi artistikoa Gauguin ek behar zuela izan ; Gauguin eta Vincenten arteko harre mana 1886ko udazkenean hasi zen; b iek elkar miresten zuten. Theoren eta Vincenten artean Ga uguin konbentzitu zuten eta Theok emandako diruari esker, Gauguin Arlesera etorri zen 1888ko urriaren 23an. Tratuaren arabera, Gauguin ek Arlesen pintatzen zituen koadroak Theok erosiko zizkion. Gauguin Arlesera heldu zenerako haren gelan eguzki loreen koa dro ugari jarriak zituen Vincentek, ongietorria egiteko . 1888ko urriaren 24an (557) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek esaten zion Theori Gauguin osasun onarekin heldu zela; berak baino itxura hobea zuela; oso interesgarria zela gizaki bezala eta lan handia egingo zutela biek ; Gauguin pozik zegoela Theok haren lan bat saldu zuelako ; Vincentek ezin zuela ezer egi n bere lanak saltzen ez baziren ; egunen batean kostatu zirena baino gehiago balioko zutela koadro horiek. Agoni koa zela beretza bere koadroen eskaerarik ez egotea. Theok berak ez zuen osasun ona, baina Vincenten osasunak kezkatzen zuen. 1888ko urriaren 23 an (T2) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion larritzailea zela beretzat V incent ondo ez zegoela entzutea; l ana gogor egin zuelako eta gorputza zaindu ez zuelako izango zela. Gauguin en Les Bretonnes saldu zuela eta harengatik 500 franko bidaliko zizkiola. De Haan aste horretan etorriko zela eta Theorekin egongo zela denboraldi batez. Vincent atsekabetu egiten zen berak koadrorik saltzen ez zuelako, baina poztu egiten zuen Gauguin ek saltzen zuela ikusteak. 1888ko urriaren 25an (558a) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pozten zela Gauguin ek salmentan zuen arrakas tagatik. Esaten zion beretzat eskatzeko Delacroix i buruz Silvestre k idatzitako liburua eta koloreari buruzko Blanc en artikulua, Grammaire des arts du dessin liburuan argitaratua. Ereileari buruzko koadroaren zirriborroa bidaltzen ziola gutunean . Gaugui nekin izan zituen lehen harremanetan haren trebetasunez harriturik geratu zen Vincent. 1888ko urriaren 28an (558) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion hilero bidaliko ziotela bere lana eta Gauguin en koadro bat ; Gauguin harrigarri a zela gizon bezala eta ez zela bere onetik irteten . Berak lana gogor egingo zuela, aurrerantz urrats handi bat emateko une heldu bitartean . Gauguin ek ere atsedena ren behar ra zuela, berak bezala ; bien artean ez zutela hilean 250 franko baino gehiago gastatuko ; pinturetan gutxiago gastatuko zutela, berek egingo zutelako . Bere obrak hobera egingo zuela, ardoak upategian bezala ; Gauguin i gustatu zitzaizkiola ereilearen, eguzkiloreen eta logelaren koadroak . Gauguin ek bere emakume arlesiarra bilatu zuela jadanik. Theok diru arazoetatik aske utzi nahi zuen Vincent; pinturan jar zitzala bere bihotz eta adimena. 1888ko urriaren 27an (T3) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion oso zoriontsu zela Gauguin harekin zegoelako jadanik ; diru arazoe z ez kezkatzeko esaten zion, horrek osasuna jaten ziola eta ; berari zor zion diruaz asko hitz egiten zuela Vincentek eta ez zuela kontu hori gehiago entzun nahi ; dirua lortzeko bera borrokatuko zela ; artisten eta lagunen elkarte bat sortzeko eta aurrera egit eko; min handia ematen ziola Vincente k esaten zuenean hain gogor lan egin zuela, ezen ez zela bizi izan; hori ez zela egia; lurreko handizkiak eta aristokratak bezala bizi izan zela ; ez zuela nahi Vincent miserian bizitzerik, ogi pusketa baten faltan ; espe ro zuela Gauguin en konpainia atsegina izango zela Vincententzat . De Haan biharamonean etorriko zela berarekin egotera eta pozik zegoela horregatik. Gauguin marinela izana zen eta horrek konfiantzazko gizona bihurtzen zuen Vincenten begietara. 1888ko urriaren 28an (558b) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin marinel izan a zela; benetako itsas gizona izana zela; horrek konfiantza ematen ziola haren nortasunean ; Bretainiari buruz esaten z uena interesgarria zela : Pont Aven leku zoragarria zela ; Arlesen baino politagoa, hobea eta zabalagoa zela han dena ; Gauguin e makume arlesiarre k intrigat zen zutela; t ropikoei buruz Gauguin ek kontatzen zuena zoragarria iruditzen zitzaiola ; p inturaren berpizkundea handik etorriko zela ziu r aski ; hamarhogei urte gazteagoa izanez gero, hara joango zela ziur. Elkar bizitzaren hasieran oso ongi konpondu ziren Vincent eta Gauguin. 1888ko urriaren amaieran (B19) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion lan asko egin zutela G auguin ek eta berak egun horietan ; berak Zolaren Le rêve (The Dream) irakurri zuela ; Gauguin asko interesatzen zitzaiola gizon moduan ; instintu basatiko izakia zela; odola eta sexua anbizioaren gainetik zituena ; pintoreen elkarteari buruz eztabaidatzen zut ela; elkarte horrek izaera komertziala eduki behar zuela eta Tropikoan kokatua egin behar zuela ; berak artearen berpizkundean sinesten zuela ; burdeletara bisita batzuk egin zituztela eta beharbada azkenean haietan lan egingo zutela ; berak jadanik pintatu a zuen gau kafea pintatzen ari zela Gauguin, baina burdeletan ikusitako irudiekin ; berak makalen abenidako hosto erorketari buruz bi estudio egin zituela eta abenida osoaren hirugarren estudio bat ere bai. Artistaren amaren erretratua. Van Gogh, 1888ko urria, Arles Pasadena, Norton Simon Museum of Art Gauguin ek ibilaldi ugari egin zituen Arlesera joan aurretik; inpresionismotik sinbolismora pasatu zen; alde batetik, Cézanne hartu zuen eredutzat; bestetik , Seurat ek A Sunday on La Grande Jatte koadroarekin arrakasta izan zuenean, Gauguin ek Seurat engana hurbildu nahi izan zuen ; neoinpresionisten kontra jo zuen ean, Pissarrok Gauguin en kontra egin zuen, baina Gauguin Panamara joan zen , Laval ekin batera; Laval ek eta Gauguin ek malaria harrapat u zuten ean, Gauguin Europara itzul i zen eta Laval bakarrik gelditu zen ; Gauguin en inguru bildu ziren Pont Aven en Bernard, Anquetin eta Laval ; Bernard en arreba Madeleine ekin ere harremanak izan zituen Gauguin ek (Naifeh eta White, 2011). Vincent en gogoko zen Crau aldea utzi eta Kanpo Alisioetara jo zuen Gauguin ek; denbora luzez hilerria izan zen lurralde hori eta Vincenten garaian trenbidea egiten ari ziren han; emakume arlesiarrak eta bikote gazteak ikus zitezkeen bertan, maitaleen pasealekua baitzen ; hala ere, Vincent ez zen gehiegi ibili alderdi horietatik ; Gauguin Vincent baino trebeagoa zen emakumeekiko harremanetan, eta berehala lortu zuen Mari Ginoux, kafetegiko jabearen emaztea, modelo moduan edukitzea ; horri esker, Gauguin eta Vincentek haren koadro bana egin zuten (Naifeh eta White, 2011). Emakume Arlestarra. Van Gogh, 1888 ko azaroa New York, The Metropolitan Museum Gauguin teorikoa, arrazionala, flematikoa eta zinikoa zen; Vincent emozionala, fanatikoa, hitz etorri gutxikoa, erromantikoa eta espontaneoa zen. Gauguin Vincent baino zerebralagoa zen; bazekien Vincentek izaera berezia zuela, baina hala ere onartu egin zu en Arlesera joateko proposamena, diruz gaizki zebilelako eta Theok bere koadroak saltzen zituelako Parisen. Gauguin en etorrerak h asieran eragin positiboa izan zuen Vincentengan ; lan asko egiten zuten elkarrekin. Gauguin en eraginak Vincenten pintatzeko mo dua aldatzen zuen; buruz pintatzen ere hasi zen Vincent, Gauguin ek horretara animatzen baitzuen; kolore planuekin eta cloisonisten ingerada beltzekin ere esperimentuak egin zituen, adibidez, Arlesko dantza aretoa (1888) koadroan. Azaroaren bigarren erdian Gauguin en eta bere buruaren bi koadro sinboliko pintatu zituen: bi aulki pintatu zituen, batak bere burua errepresentatzen zuen eta besteak , Gauguin ; Van Gogh en aulkia sinplea eta pretentsiorik gabea zen, egur eta lastozkoa, dena horia ; Gauguin en besau lkia dotoreagoa zen, gorria eta berdea, pareta eta zoru berde gorri ekin, bi nobela eta argimutila gainean zituela ; bere bizitzan zehar Van Gogh ek jende behartsuaren konpainia hobesten zuen, jende aristokratikoaren aurrean ; Gauguin ek, berriz, pretentsio gehiago zuen eta ondo bizitzea gusta tzen zitzaion. Eztabaida ugari izaten zituzten Vincentek eta Gauguin ek pintura teknikei buruz, miresten edo arbuiatzen zituzten pintoreei buruz, eta borrokan amaitzen ziren liskar horiek (de Leeuw, 1997; Uhde , 1991 ; Naifeh eta White, 2011 ). Vincenten aulkia haren piparekin. Arles, 1888ko abendua. London, National Gallery . Gauguin en besaulkia. Van Gogh, 1888ko abendua. Amsterdam, Van Gogh Museum . Arlesko dantza aretoa. Van Goh, 1888ko abendua, Arles. Paris, Musée d´Orsay Theok Gauguin i jakinarazi zion haren koadroek arrakasta handia zutela: bi hilabete barruan Gauguin en bost koadro saldu zituen; egoera horren aurrean, Vincent errudun sentitzen hasi zen, bere koadroak saltzen ez zirelako; hala ere, Vincentek Theori esan zion ez saiatzeko bere pinturak saltzen, beretzat gordetzeko; koadro hor iek denborarekin irabazi egingo zutela, ardoak kupelean bezala, eta beraz, dirurik ez zutela galduko (Naifeh eta White, 2011). Azaroaren hasieran enpatia handia zegoen oraindik Vincenten eta Gaugin en artean. 1888ko azaroaren 6an (55 9) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin pozik zegoela Bretain iatik bidali tako koadroak gustatu zitzai zkielako Theori eta beste jendeari . Esaten zion erortzen ari ziren hostoen bi koadro egiten ari zela eta Gauguin i gustatzen zitzaizkiola. Azkenean bazuela arlesiar emakume bat pintatzeko. Gauguin ek pintore moduan arrakasta zue la garai horretan , koadroak saltzen zitue lako eta erakusketetara deitzen zute lako; Vincentek ezer saldu gabe jarraitzen zue la eta bere lanik ez zue la erakusten . Baina, hala ere, Vincentek ez zuen bere lagunarekiko enbidiarik agertzen. 1888ko abenduaren 4an (560) Arlestik idatzitako gutunean Vince ntek Theori esaten zion eguna lanean ematen zutela ; gauean kafetegira joaten zirela eta garaiz ohera tzen zirela ; postariaren familia guztiaren erretratuak egin zituela: senarra, emaztea, ninia, mutil txikia eta hamasei urteko semea. Gauguin Vingtisten erak usketan parte hartzera gonbidatu zutela; Bruselasen bizitzen jartzea irudikatzen ari zela , horrela berriro ere bere emazte danimarkarra ikusi ahal izateko; Arlesiar emakumeekin arrakasta zuela; ezkondua zela, baina ez zitzaiola askorik axola. Gauguin en eraginez memoriatik pintatzen hasi zen Vincent. Kanpoan lan egiteko eguraldi txarra zegoenean, estudioan oroimenetik pintatu beharra zuen; horrek behartzen zuen kanpotik jasotzen ez zuena barnetik jartzera. 1888ko azaroaren 12an (561) Arlestik i datzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion mahasti baten koadroa amaitu zuela, kolore purpuraz eta horiz, irudi urdin eta more txikiekin eta argi horiarekin. Pentsatzen zuela Theok jarri ahal izango zuela koadro hori Monticelli ren paisaia batzuen ond oan. Memoriatik pintatzen hasi behar zuela, naturatik egiten direnak baino art istikoagoak baitira oroimenetik eginak. Egun horietan haizea eta euria zegoe la han eta pozik zegoe la bakarrik ez zegoelako. Eguraldi txarreko egunetan memoriatik pintatzen zuela. Gauguin ek Ga ukafea amaitu zuela; lagun moduan oso interesgarria zela eta janariak prestatzen oso ongi zekiela. Koadroen m arkoak egiten ikasi zutela. Gauguin en koadroen alde hitz egiten zuen modu berean, Vincenten lanak ere goraipatzen zituen Theok. 1888ko azaroaren 13an (T3a ) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion atsegingarri izango zela harentzat jakitea haren koadroek arrakasta handia zutela ; Degas entusiasmaturik zegoela Vincenten lanekin eta hainba t jenderi hartaz hitz egiten zi ola. Gauguinek Vincent animatzen zuen irudimenetik ere pinta zezan. 1888ko azaroaren 16an (562) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Jet Mauveren gutuna jaso zuela eta koadroarengatik eskerrak ema ten zizkiola . Gauguin emakume bilutsi bat pintatzen ari zela; artista handia eta lagun zoragarria zela. Gauguin ek adorea ematen ziola gauzak irudikatzeko eta irudikatutako gauzek izaera misteriotsuagoa zutela. 1888ko azaroaren bigarren erdian (W9) Arlestik idatzitako gutunean Vincent e Wilhelminari esaten zion atsegin handiz hartu zuela Mauveren alargunaren erantzuna. Amaren koadroa ez zitzaiola asko gustatzen. Ettengo jardinaren oroitzapen bat pintatu zuela, bere logelan jartzeko. Esaten zion poema bat egin zitekeela, koloreak antolat uz, musikaren bidez kontsolatzeko moduko gauzak esan daitezkeen modu berean. Gauguin berarekin bizitzen zegoela eta elkarrekin oso zoriontsuak zirela; irudimen soiletik pintatzera bultzatzen zuela hark. Azaroaren erdi aldera Gauguin en Pont Aven go koadro ak Parisera heldu ziren eta Theok erakusketa bat antolatu zuen haiekin; arrakasta handia eduki zuten koadroek. Gauguin ek Arlestik alde egiteko zituen asmoak ezagutzean, Vincent hasi zen esaten haren osasunerako Arles en egotea ona zela; Gauguin en arrakas ta Midiri lotua zegoela (Naifeh eta White, 2011). Gauguin ek ez zuen gogoko Arles; hegoaldeko tokirik zikinena zela zioen; Bretainiaz hitz egiten zion Vincenti, han dena hobea, ederragoa eta handiagoa zela esanez. Vincentek kanpoan nahi izaten zuen margotu ; Gauguin ek nahiago zuen barruan lan egin. Vincentek bat batean egiten zituen koadroak; Gauguin ek pausaz eta metodikoki lan egiten zuen. Vincentek aldi bereko kontrasteen legea, Blanc eta Delacroix en ebanjelioa onartzen zuen, baina, Gauguin i barregarri a iruditzen zitzaion kolore osagarrien teoria. Vincentek Monticelli eta Barbizon go pintoreak (Dupré, Daubigny eta Rousseau) miresten zituen ; Gauguin ek, Paul Cézanne, Ingres eta Raphael miresten zituen. Vincentek ezin zuen buruz pintatu, aurrean ikusitako tik pintatzen zuen; ereduak eta trikimailuak erabili behar zituen . Gauguin oroimenean gehiago oinarritzen zen : trebetasun handiagoa zuen eta elkarrekin zeudenean, Gauguin en ideietara makurtzen zen Vincent; ekimena Gauguin ek hartzen zuen eta horrek Vincen t bere tokitik ateratzen zuen (Naifeh eta White, 2011). Gauguin ek ere goraipatzen zituen Vincente koadroak. 1888ko azaroaren 23an (563) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin ek esan ziola ikusi zuela Claud e Monet en eguzkiloreen koadroa, baina Vincentenak gehiago gustatu zitzaizkiola. Poztu egiten zen Vincent Gauguin en koadroak saltzen zirenean. 1888ko azaroaren 25eko gutunean Vincent pozik agertzen zen Gauguin en salmentak arrakasta zutelako; horrela jarra ituz gero, Ma rtinikara joan ahal izango ze la esaten zuen . Abenduaren hasieran Vincentek Roulin en familiako kide guztien erretratuak eginak zituen: senarra, emaztea, haur txikia, mutikoa eta 16 urteko seme zaharra. Arlesera etorri eta berehala idatzi zion Gauguin ek Theori esanez Vincent urduri zegoela eta Bernard i idatzi zion esanez sinpatia gutxi zegoela Vincenten eta beraren artean, pinturari zegokionez gauza gutxitan jartzen zirela ados. Vincentek Daubigny, Ziem , Rousseau eta Daudet zituela gogoko; berak, berriz, Raphael, Ingres eta Degas zituela gogoko. Batek gogoko zituenak besteak gorroto zituela (Van Gogh Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). 1888ko abenduaren bigarren erdian eskutitz bat idatzi zion Gauguin ek Theori bidalitako dirua eskertuz eta esanez bera eta Vincent ezin zitezkeela elkarrekin bizi, izaera bateraezinak zituztelako ; Vincent gizon argia zela eta asko estimatzen zuela, baina etxe horretatik irten beharra zuela. Hala ere , bie n arteko ekaitza baretu egin zen eta Gauguin ek laster idatzi zion berriro Theori esanez, idatzitako gutuna amesgaizto bat izan zela eta ahanzteko (Van Gogh Bonger, 1913) . 1888ko abenduaren bigarren erdian (564) Arlestik idatzitako eskuti tzeaan Vincentek Theori esaten zion be zperan (abenduaren 17an edo 18an) Gauguin eta biak Montpellier ko m useoan izan zirela gale ria bat ikusten, batez ere Brias aretoa ; han erretratu pila ikus zitezkeela, Brias, Delacroix, Ricard, Courbet, Cabanel, Couture, Verdier, Tassaert eta beste batzuenak ; Delacroix, Courbet, Giotto, Paul Porter, Borricelli edo Th éodore Rousseau ren koadro oso politak zeudela; Gauguin eta biek asko hitz egin zutela Delacroix, Rembrandt eta abarrez, eta beren eztabaidak elektrikoak izan zirela. Arlesetik ihes egiteko Gauguin ek zituen asmoak pixka bat baretu ziren Folies Arlésiennes en dantzaldia eta Montpellier eko Musée Fabre ikusi zituztenean ; Montpellier etik itzultzean atzeratu egin zituen Gauguin ek Arlesetik alde egiteko asmoak (Naifeh eta White, 2011). Musée Fabre Montpellier Vincent eta Gauguin entzat espresiorako bitarteko bat zen kolorea ; baina, marrazkian diferentziak zituzten: ingerada kontrolatu ko formak egiten zituen Gauguin ek, baina Vincente k barnetik sortutako kurba radial eko formak egiten zituen , barne ko bibrazio etatik edo bizitza indarr etik sortuak (Thomson, 2007). Abenduaren 21ean Theok amari jakinarazi zion oso zoriontsu zela, Johanna k baiezkoa eman baitzion bere ezkontza proposamenari . Abenduaren 23an autoerretratua egiten ari zen Gauguin eta Roulin anderearen (Berceuse) erretratua egiten ari zen Vincent; edaten ari zen edaria aurpegira bota zion Vincentek Gauguin i (Uhde, 1991); geroago, Vincentek barkamena eskatu zion, eta Gauguin ek barkatu zion, baina Parisera itzuliko zela berehala esan zion; Vincentek gelditzeko eskatu zion (Morante Goachet, 1996); Gauguin ek arratsaldez kalera irten zen eta a tzean pau so arin batzuk entzun zituen; biratu zenean Vincent bere ganantz zetorrela ikusi zuen, aizto bat eskuan zuela; kemen handiz begiratu zion Gauguin ek eta Vincent, burua makurtu eta bira erdia emanez, Etxe Horira joan zen. 1888ko abenduaren 23an Arlestik idat zitako gutunean (565) Vincentek Theori esaten zion bere ustez Arlesen egoteko ilusioa galdu zuela Gauguin ek; Gauguin sormen handikoa zela, baina bake handia behar zuela, eta bake hori Arlesen aurkitzen ez bazuen, inon ez zuela aurkituko. Gabon bezperan H olandara joateko eta familiari beren konpromisoaren berri emateko asmoa agertu zuten Theok eta Johannak. Gau horretan hotelean lo egin zuen Gauguin ek. Vincentek a ldizkako krisi horietako bat eduki zuen; krisialdi horretan pentsatu zuen familiari huts egi n ziola, aita era il zuela, osasuna alferrik galdu zuela, anaiaren dirua xahutu zuela, artista moduan porrota izan zuela ; guztiaren ondorioz, bere onetik irtenda, bere belarria ebaki zuen labanaz eta erregali moduan burdeleko emakume bati eraman zion zaintzeko esanez (Naifeh eta White, 2011) ; Kaufman eta Wildegans en (2009) arabera, Gauguin esgrimako maixua zen eta hark moztu zion belarria Vincenti ezpata kolpe batez; hurrengo goizean, poliziak etxean aurkitu zuen Vincent, ohean inkontziente. Etxe Hori tik Hôtel deDieu ospitalera eraman zuten Vincent eta Felix Rey doktorearen esku utzi zuten; zoro arri skutsuentzako gela batean sartu zuten, goiko leiho txiki batetik argi apur bat sartzen zela; burdinezko ohe batean kateatu zuten. Vincent hilda zegoela et a Gauguin ek erail zuela zabaldu zen (Van Gogh_Bonger, 1913). 1888ko abenduaren 30ean argitaratu zen Forum Republicain albistegiak kronika hau zekarren: “Iragan igandeko gaueko hamaika eta erdietan, Vincent Van Gogh izeneko gizon bat, jatorriz holandarra den pintorea, 1. prostituzio etxean agertu zen Rachel izeneko prostituta batengatik galdezka, eta bere belarria eman zion hari, esanez: “Gorde ezazu hau ondo ondo”” ( Runyan, 1981); g ero desagertu egin zen. Gertaera horren berri jakinik, zeina burutik joand ako gizajo batek egina baizik ezin baitzen izan, polizia gizon horren etxean azaldu zen hurrengo goizean, eta ohean etzanda aurkitu zuen, bizitzaren seinalerik batere gabe. Larritasunez eraman zuten koitadua ospitalera”. Le Forum Républicain, Arles, 18 88ko abenduaren 30 Gauguinek zioenez, sonanbulismo pasarte batzuk ere izan zituen Vincentek; Gauguin ek gau batean Vincent ikusi zuen haren ohetik altxatu eta bere ohe aldera joaten; berriro ohera eraman eta lo seko egin zuen ( Weber , 2005; Martin, 2011). Egun berean Gauguin ek Arlestik bidalitako telegrama jaso zuen Theok, Vincent gaizki zegoela esanez; Theok berehala hartu zuen trena eta Arlesko Hotel Die u ospitalera joa n zen; han krisi sakonean aurkitu zuen Vincent eta harekin egon zen. Theok Johannari idatzi zion esanez tarteka ongi jartzen zela Vincent , baina berehala murgiltzen zela filosofiako eta teologiako buruhausteetan ; une horietan ino rk ezin zue la ezer egin haren oinazea arintzeko. Rey doktoreak Vincenten egoera hobetzea lortu zuenean, berriro Parisera itzuli zen Theo . Vincentek odol asko galdu zuen eta oso ahuldua zegoen, baina abenduko azken egunetan hobera egin zuen nabarmen. Hasieran Roulin p ostaria izan zen Theok Arlesen zuen kontaktua, baina Theo laster jarri zen Frédéric Salles artzain protestantearekin harremanean, hark zaintzen baitzituen ospitaleko paziente protestanteak . Roulin postaria eta haren emaztea ere Vincenten ondoan egon ziren (Van Gogh Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). Vincenten krisialdiak astebete inguru iraun zuen. Abenduaren 31n Salles agurgarriak Theori idatzi zion Vincent oso ongi aurkitu zuela eta berriro lanean hasteko irriki tan zegoela. 1889ko urtarrilaren 1ean (566) Vincent berak idatzi zion gutuna Theori Arlestik. Esaten zion laster lanean hastea espero zuela; emakume garbitzaileak eta Roulin lagunak etxea txukundu zutela; pozik zegoela Theo berriro ere Bogertarrekin harrem anean zegoelako; Gauguin en koadroak hark nahi bezain azkar bidaliko zituela; altzarietan gastatutako dirua zor ziotela Gauguin i. Bere izenean amari eskutiz bat idazteko, kezkatua egon ez zedin. Gutuna ren a tzealdean Gauguin i idazten zion esanez asko pent satu zuela hartaz ospitalean; Theo k egindako bidaia ez zela beharrezkoa ; Roulin oso ongi portatu zela berarekin . Poliki poliki bere onera etortzen ari zen Vincent. 1889ko urtarrilaren 2an (567) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion egu n batzuk gehiago egongo zela ospitalean. Galdetzen zuen ea Gauguin izutu al zuen ; Parisen erosoago sentituko hura zela Arlesen baino ; esateko Gauguin i Vincenti idazteko eta Vincent beti berari buruz pentsatzen ari zela. Place L amartine era (Etxe Horira) i dazteko esaten zion ; gutuna ren atzean Rey sendagilearen oharra zetorren esanez denboraldi bateko gehiegizko kitzikapena izan zela; egun gutxi barru bere onera etorriko zela. Urtarrilaren 3an eskutitz bat idatzi zion Roulinek Theori esanez Theo lehen baino hobeto zegoela. Roulinek Rey doktoreari eskatu zion utz ziezaiola Vincenti ospitaletik irteten. Ospitalean egun batzuk egin ondoren, urtarrilaren zazpian, nahiko lasaitua zegoen Vincent eta etxera joateko baimena eman zioten. Felix Rey k epilepsia ez konbultsiboa diagnostikatu zion Vincenti eta potasio bromuroa preskribatu zion; ospitaletik irten eta gero ere Rey doktorea bisitatzen jarraitu zuen Vincentek, osasun egoeraren jarraipena egi teko; eskerronez, Rey ren erretratua egin zuen Vincentek 1889ko urtarrilean. Geroago diagnostiko zehatzagoa eman zuen Felix Rey k: haluzinazioz eta agitaziozko pasarte konfusionalez osatutako epilepsia. Egoera psikotiko akutuan zegoen, haluzinazio eta elda rnioekin, eta hiru egunez bakarka kontrolatuta eduki behar izan zuten. Lobuluko epilepsia iragankorra eta nahaste afektibo bipolarra zituen (Thomson, 2007). Felix Rey ren erretratua. Van Gogh, Arles, 1889ko urtarrila. Moscow: Pushkin Museum Amari eta Wilhelmina arrebari idatzi zien Vincentek, bere osasunaz ez kezkatzeko esanez (Van Gogh Bonger, 1913). Arlesko ospitaleko logela. Van Gogh, 1889ko apirila. Wintertur, Oskar Reinhart Bilduma Urtarrilaren 7an Vincent Etxe Horira itzuli zen eta Theo lasaitzen saiatu zen, ongi zegoela adieraziz; Arlesen oso ongi tratatu zutela eta bera eta Gauguin oraindik lagunak zirela esaten zion Vincentek. Urtarrilean zehar lan gogor egin zuen Vincentek; besteak beste, bi autoerretratu eta Rey doktorearen erretratu a egin zituen; azken honen bidez, doktoreak emandako laguntza eskertu zuen. Krisialdia gainditzeko lanean hasi nahi zuen Vincentek; Delacroix en erreprodukzioek ere lagundu egingo zioten horretan. 1889ko urtarrilaren 7an (568) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori idazten zion egun horretan itzuliko zela etxera ; pena ematen ziola hain gauza txikiare ngatik Theo molestatu zutelako. Rey j auna bere bi lagunekin etorri zela pinturak ikustera eta azkar ulertu zutela zer zire n kolore osagarriak. Orain Rey dok torearen erretratua egin nahi zuela eta Delacroix en erreprodukzioak behar zituela. Rey doktorea saritu nahi zuen Vincentek, eman zion tratu gizabidetsuagatik. 1889ko urtarrilaren 7an (569) Arle stik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ohar bat idatzi ziela amari eta Wilhelminari , lasai egoteko esanez ; biharamonean hasiko zela lanean, natura hilak pintatuz ; esaten zion Theori, Rey doktorea zoriontsu bihurtu nahi bazuen, erregalatzeko hari Rembrandt en Anatomy lesson etik ateratako grabatua (12 15 franko balio zituela) ; ospitaleko egun batzuk oso interesgarriak izan zirela eta gaixotasunetik ikasten dela nola bizi behar den. Sukar asko eduki zuela, arteria bat ebaki eta odol pila galdu ondoren ; baina apetitua berreskuratu zuela eta odola berreskuratzen ari zela, egunetik egunera. Bakarrik lo egiteak beldurra ematen bazion ere, Vincent ez zegoen Etxe Horia uzteko prest. 1889ko urtarrilaren 9 an (570) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion fisikoki ongi zegoela eta zauria ongi ixten ari zitzaiola ; galdutako odola be rreskuratzen ari zela, ongi jaten eta dige ritzen zuelako; okerrena insomnioa zela, baina alkanforra jartzen z uela burkoan eta koltxoian hobeto lo egiteko ; beldurra zuela etxean bakarrik lo egiteko . Goizean Theoren neskalagunaren gutuna jaso zuela, konp romisoaren be rri emanez; zorionak eman zizkio la eta Theori errepikatzen zizkiola ; 50 franko bidali al ziezazkiokeen, o spitalean gauza batzuk ordaindu behar izan zituela ko. Vincenti esan ziotela, bera ab sente zegoen artean etxe jabeak hitz egin zuela tabako saltzaile batekin, Vincent kanporatu eta hari etxea emateko ; Vincentek zioen bera ez zegoela horretarako prest, etxea b arnetik eta kanpotik pintatu zuelako eta gasa jarri zuelako. Ospitaletik irtetean hainbat gasturi egin behar izan zien aurre Vincentek. 1889ko urtarrilaren 17 an (571) Arlestik idatzita ko gutunean ospitaletik irten berritan izandako gastuen berri ematen zion Vincentek Theori: garbitzailea, ospitala, zauria sendat zea, arropak garbit zea, Roulin ekin jatetxean egindako afaria eta abar ; esaten zion d irurik gabe gelditu zela eta baldintza horietan ezin zela indartu ; hala ere, lanean hasi zela eta hiru estudio egin zituela, Rey doktorearen erretratuaz aparte ; hilaren 17an 5 0 franko jaso zituela eta zorrak ordaindu ostean, 23,50 franko gelditzen zitzaizkiola 13 egunetarako. Gauguin en kontra ko iritziak ere ematen zizkion Vincentek Theori ; Parisen espezialista batek aztertuz gero, ez zekiela emaitzak zeintzuk izango ziren; esaten zuen batzuetan ikusi zuela Gauguin, Vincentek eta Theok egingo ez z ituzketen gauza k egiten, hurbiletik ezagutzen z uela eta bere irudimenak edo bere harrokeriak eram aten zuela, eta arduragabea z ela; gero Vincentek Theori esaten zion Roulin laster Marsellara joango zela, baina emaztea et a haurrak ezingo z ituela hara era man, han bizimodua garestiagoa zelako eta soldataren igoera txiki izan z uelako ; promozioa zela Rouli nentzat, baina Gobernuak ematen zion kontsolamendu a txikia zela, hainbeste urtetako lanaren ondoren. Roulin postariak Marseillan lortu zuen lanpostu berria. 1889ko urtarrilaren 19an (572) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion oraindik ahul zegoela eta Rey k kinina ardoa emango ziola ; gogo handia zuela eguna Theorekin emate ko eta egiten ari zen lanak eta etxea hari erakusteko . Roulin joateko tan zela ; haren soldata hilean 135 frankotakoa zela, bost laguneko familiarentzat . Gauguin en gutuna jaso zuela berriro mozorroei eta esgrima eskularruei buruz ko kontuekin , proi ektuz betea eta dirua amaitzen ari zitzaiola esanez ; Brusela ra ezingo zela joan esaten bazuen, nola joango zen bada Danimarkara edo tropikora? Etorkizunean sendagile bat beharko zuela, aldian behin, eta sendagileak bera ezagutzen zuenez, han bizitzen jarraitzeko beste arrazoi bat bazuela. Roulin Marsellara joatean, Vincent bakarrik eta triste gelditu zen. 1889ko urtarrilaren 23an (573) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Roulin bezpe ran joan zela. Monticelli ren l orasortak bildumagile batentzat 500 franko balio bazituen, bere eguzkiloreek ere 500 franko balio ko zituztela ; gaixotasunaren ondoren bere koadroak ikusi zituenean, onena logelarena iruditzen zitzaiola ; Roulin en emaztearen koadroarekin ari zela lanean, gaixo jarri aurretik egiten ari zen arekin jarraituz . Theori esaten zion e zkontza ez zuela atzeratu behar; ezkontzen bazen ama lasaitu egingo zela eta beharrezkoa zela ezkontzea gizartean eta negozioetan zuen posizioa kontuan hartuta. Neguan barneko lanak egiteko prest zegoen Vincent. 1889ko urtarrilaren 28an (574) Arlestik ida tzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin en gelako eguzkiloreen bi koadroen kopiak egin zituela ; otsailean eta martxoan azken urtean egindako koadroen errepikapenak egingo zituela. Polizia ren superintendente buruak bisita egin ziola bezperan eta premia izanez gero lagun moduan kontsulta egiteko esan ziola. Bezperan Folies Arlésiens teatrora joan zela eta lehenengo aldiz amesgaiztorik gabe lo egin zue la; Noël edo Pastorala deitzen z utena eman z utela: Ertaroko antzerki kristaua ren erreminiszentzia . Belarriaren pasadizoaren ondoren, hasieran Vincentek Gauguin en alde hitz egiten zuen; urtarrila amaieran Gauguin ekin berradiskide tzeko itxaropena bazuen : naturaz elkar nahikoa maite zutela zioen, beh ar izanez gero berriro elkarrekin hasteko adina; baina Gauguin ek aditzera eman zuenean Van Gogh anaiek esplotatu egiten zutela, haren kontra zuzenean jo zuen Vincentek: koldarra, pailasoa eta Etxe Horiaren sabotatzaile modua n jarri zuen; Gauguin i eskatu zion itzul ziezaiola eraman zituen eguzkiloreei buruzko koadroetako bat gutxienez (Naifeh eta White, 2011). Hamalau eguzkilore pitxer bat ean. Van Gogh, 1889ko urtarrila. Amsterdam, Van Gogh Museum Osasunak laguntzen zionean, literaturaz, pinturaz eta familiaz arduratzen zen Vincent. 1889ko otsailaren 3 an (576) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion ez z iola lehenago erantzun, nekatua zegoelako eta ahalegin mentalik ez egiteko esan ziolako sendagileak; lanari zegokionez hilabetea ez zela oso txarra izan; lanak distraitu egiten zuela. La Berceuse hiru aldiz egin zuela eta modeloa Roulin anderea zuenez, hiruren artean aukera egiten utzi ziola hari. Mistralen Mireiaren z ati itzuliak bakarrik irakurri z ituela eta bertako dialektoak soinu oso musikala z uela. Rey ri esan ziola, sinto ma larriren bat sentituz gero, espezialista mentalen tratamendupean jarriko zela. Gauguin ek bere eguzkiloreen koadroetako bat hartzen bazuen, hark Johanari eman beharko zizkiola bere bi koadro, batezbestekoa baino hobeak zirenak ; ez zitzaiola gaizki iruditzen Theo ren asmoa : Lepic kaletik Rodier kalera bizitokia aldatze koa. Ospitaleko jendea ongi portatzen ari zela berarekin , izan ere han jende guztia k zuela sukarra, haluzinazioak edo zorotasuna ; ez zuela bere burua erabat sendatutzat jo behar; toki horretan gaixo egon zen jendeak esan ziola, beti egongo zirela momentuak, burua galduko zuenak . Vincentek zioen bezperan joan zela zoratutakoan belarria eraman zion neskarengana , gertaeraren egunean zorabiatu egin baitzen . Hilabete inguruko atsedenaldia eman zion gaixotasunak, baina berriro ere itzuli zen otsailean. Otsailean Theok Johannari idatzi zion Arlestik berri txarrak heldu zirela, Vincent berriro ospitaleratua izan baitzen ; jendeak pozoindu egin nahi zuela irudikatu omen zuen Vincentek eta hitzik ez omen zuen esan ospitalera heltzean. Salles, Arlesko klerigo protestantea k Theori eman zion Vincenten ego eraren berri eta o tsailaren 13an Theo Reyrekin harremanean jarri zen ; Reyk esan zion Vincent hobeto zegoela ; egun batzuetara Vincent beraren gutuna jaso zuen Theok . Ondorengo asteetan eldarnioak eta haluzinazioak desagertu ziren, baina Wilhelminari idatzitako eskutitzen arabera tristura lausoa, tartekako gehiegizko kitzikapenak eta zorabio aldiak izaten zituen. Otsailaren 17an ospitalean alta eman zioten Vincenti, baina oraindik ere han jaten eta lo egiten zuen ; Arlesko biztanleek arrisku tsu jotzen zuten haren itzulera ; berak zioen ez zegoela zoratua, egiten zuen pinturatik ikus zitekeenez ; berriro pintatzen hasi zen eta berehala pintatu zuen belarri bendatuaren autoerretatua, SelfPortrait With Bandaged Ear and Pipe izen ekoa . 1889ko otsailaren 17an (577) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion mentalki aldarte txarrean egon zela eta ez zela gai izan haren eskutitz atseginari erantzuteko ; egun horretan etxera etorri zela probisionalki. Goizago edo beranduago erietxera joan beharra izanez gero, bere onespena ematen zuela; baina urrats hori ema n aurretik berarekin kontsultatzeko, orain arte burua bere onean gorde zuelako ; Arles aldeko je ndeak bazituela superstizioak pintatzeari beldur izatera eramaten zutenak ; Vincentek zioen berak joera zuela besteen usteek berarengan eragina izateko ; orain ezagutzen zutela ospitalean eta berriro sartu beharra izanez gero, bazekitela zer egin behar zen ; ez zue la beste sendagileen beharrik. Roulin postaria bizkorra zen, baina haren emaztea ez zen makalagoa. 1889ko otsailaren 22 an (578) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion eguzki eta haize egunak zituztela Arles aldean , berak ospitalean lo egiten eta jaten zuela eta lanean ari zela; Roulin a ndrea bere amarengana joan zela, La Berceuse (Seaska kanta) eraman zuela ; koadro haren zirriborro bat eta bi kopia zituela ; begi ona zuela Roulin andreak eta onena eraman zuela; une ho rretan haren kopia bat egiten ari zela eta ez zuela nahi hura baino okerragoa izatea. Theok otsail amaieran eskaintza bat egin zion Vincenti, haren koadroetako batzuk Independenteen Aretoan erakusteko, abangoardiako koadroen artean; Vincente n hiru koadro erakutsi zituzten Parisko Artista Independenteen Aretoan (Naifeh eta White, 2011). Autoerretratua, belarri bendatuarekin eta piparekin. Van Gogh, 1889 . London: Courtauld Institute. Sehaska kanta. Vincent Van Gogh, 1888ko abendua/1889ko u rtarrila. Chicago, The Art Institut of Chicago Aste batzuk kanpoan pasa ondoren, berriro oreka mentala galdu zuen Vincentek; auzokoekin gaizki konpontzen hasi zen eta haietako hainbatek idatzi bat bidali zieten agintariei Vincent ongi ez zegoela esanez; haren egonezintasuna zela eta beldur zirela beren haur eta emakumeei kalte egingo ote zien; auzokideek zorotzat zeukaten Vincent; ekintza batzuk egotzi zizkioten Vincenti eta otsailaren 27an berriro ospitalean sartu zuten . 1889ko otsailaren 2 7tik m artxoaren 18ra bitartean krisialdi berria izan zuen eta Hôtel Dieu ospitalean egon zen Vincent, denbora gehienean giltzapeturik, insomnio, haluzinazio eta ideia paranoikoekin (Uhde, 1991). Pont Aven go arti sta sinbolista k iruditeria erlijiosoa erabiltzen hasi zirenean, Kristo bakarrik salbatu zuen Vincentek eta esan zuen Delacroixek eta Rebrandtek bakarrik pintatu zutela Kristoren aurpegia behar zen moduan ; Jainkorik gabe bizi zitekeela eta pintatu zezakeela esan zuen; Mundu Berrian katolikotasunera konbe rtitzeare n basakeria kritikatu zuen; Prob enza katolikoko ertaroko jaialdien kontra, protestanteen bakartzea aldarrikatu zuen eta Balzac en lanak irakurri zituen berriro, inguruko superstizioen kontra. Vincenten iruditeria berezia zen: alde batetik, Monticelli ren eragina zuen; bestetik, Vincenten ikonografian oso barneratua zegoen Getsemaniko irudia, ereilearekin eta eguzkiloreekin batera. Vincentek Arlesen aurkitu zituen izarrak, Parisen ez ziren ongi ikusten; itxaropena izarretan zegoela esaten zuen (Naifeh eta White, 2011). Eugène Delacroix: Kristo gurutzean. 1846. Walters Art Museum. Baltimore, United States. Arazo sexualak zituen Vincentek, baina, kastitatearen aldekoa balitz bezala agertzen hasi zen, kastitatea bere aukera balitz bezala; artista abstemioen alde agertzen zen, esanez larrua askotan ez jotzera mugatu behar zuela artistak bere burua; Degas inpres ionistaren alde agertzen zen, emakumeei ihes egiten zielako, larrutan asko eginez gero ganora gabeko artista izango zela pentsatuz; pintatzea eta larrutan asko egitea ez zetozela bat zioen (Naifeh eta White, 2011). Theok unerik gozoenak bizi zituen Johann arekin, baina atsekabetua zegoen Vincenten osasun egoera ikusita. 1889ko martxoaren 16an (T4) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion entzun zuela oraindik ez zegoela ondo eta horrek atsekabe handia sortu ziola ; tristura handia ematen ziola pentsatzeak, bera Johannarekin zoriontsu zen bitartean, Vincent miseria egunak pasatzen ari zela ; ideia bat eduki zuela Johannak: Vincent anaia izan zitekeela harentzat, Theorentzat beti izan zen moduan ; bihotz barnetik espero z utela Vincentek osasuna berreskuratzea eta denbora labur baten buruan lanean hastea ; apartamentu berria antolatzean atsegin handi z ikusten zituela Vincenten koadroak ; gela asko alaitzen zutela; landare en benetako izaera jariatzen zutela; landetan zuzenki helduak eta umotuak ziruditela ; hain urruti egon ez balitz , bisita egite ra joango zatekeela, baina denborarik ez zuela eta ez zekiela ezertarako baliko zuen bisitak. Martxoaren 18an eskutitz bat idatzi zion Salles agurgarriak Theori, esanez patxada osoan hitz egin ziola Vincentek auzokideek eragindako eskandaluaz. Vincentek zioen salatariek probokatu zutela, haurrak bere etxeko leihoan gora igotzen zirela ; poliziak eragotzi izan balie haurrei eta helduei etxe inguruan pilatzea eta leihoetara igotzea, bera ez z ateke ela bere onetik irtengo. Esaten zion baita ere, bizitzan ikasi beharreko ikasgai bat kexurik gabe sofritzea dela (Van Gogh Bonger, 1917 ; Naifeh eta White, 2011). 1889ko martxoaren 19 an (579) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Arlesko hainbat pertsonek (80 baino gehiagok) alkateari eskatu ziotela bera ospitalean sartzeko, ez zelako gai askatasunean bizitzeko; polizia komisarioak Vincent barneratzeko agindua eman zuela eta han zegoela egun batzuetan giltzapean eta zaindariekin, inolako errurik gabe; ondo zegoela, ez zegoela zoratuta, gaitasun osoen jabe zela; beretzat zartada ederra izan zela, hainbeste pertsona koldar pertsona gaixo bakarrare n kontra sartu baitziren. Ama eta arreba nola ziren galdetze n zuen. Distraitzeko beste ezer ez zuenez (tabakoa ere galarazi ziotelako) pertsona ezagunengan pentsatzen z uela gau eta egun; kexatu gabe s ofritzen ikasi behar zela bizitzan ; etxea poliziak itxi zuela ; beldu r zela, kanpoan aske egonez gero, ezingo zituela besteen probokazioak modu kontrolatua n eram an eta besteek etekina aterako z uketela hortik. Etxe Horia utzi beharra zuenez, Vincententzako bizileku bila hasi zen Salles jauna . 1889ko martxoaren 22an (580) Arlestik idatzitako gutunean (579) Vincentek Theori esaten zion Salles jauna okupatua zebilela Vincenti apartamentu a bilatzen hiriaren beste aldean ; Salles jauna leiala zela. Vincenti esaten zion s aiatzeko baimena lortzen Vince nt herrira ateratzeko ; denboraldi horretan egindako koadroek egonkortasuna adierazten zutela eta berak lana egin beharra zeukala. Literatura beharrezkoa zuen Vincentek bere onera etortzeko. Garai horretan Vincentek pentsatzen zuen zorotasuna beste edozein gaixotasunen modukoa zela eta mikrobioek sortzen zituztela malenkonia erasoak; Signac i esaten zion normaltasunera etorri bezain laster, berriro ere izua eta etsipena nagusitzen zirela berarengan; erasoak ekiditeko hartzen zuen potasio bromuroak burua ilun tzen ziola eta entusiamoa kentzen ziola (Naifeh eta White, 2011). 1889ko martxoaren 24an (581) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Signac ikusi zuela eta on egin ziola horrek ; natura hil bat eman ziola Signac i oroitzapen moduan ; Signac ek modu orekatua n jokatu zuela. Kanpora egindako irteera aprobetxatuz Camille Lemonnier en Ceux de la Glèbe liburua erosi zuela ; aspaldiko partez liburu bat esku etan eduki zuela eta bi atal irentsi zituela ; Signac ek pentsatzen zuela Vincent ongi ze goela ; eskuti tz ho rrekin batera Signac en beste bat bidaltzen zio la Theori. Signac ek zioen Vincent ek osasun fisiko eta mental ezin hobea zuela; elkarrekin paseatzen ibili zirela eta bere koadroak erakutsi zizkiola; haietako asko oso onak zirela; Rey dokt oreak zionaren arabera, bizitza metodikoa eraman behar zuela: normalki janez eta edane z, ordu jakinetan; h orrela eginez gero, krisialdi go gor horiek ez zirela agertuko. Reyren iritzian Parisera joan beharko zukeela, baina hara ez joatekotan, beste etxe ba tera mugitu beharko zukeela, auzotarrak bere kontra zituelako. Theo oso okupatua zegoen, apirilaren 18an ezkondu behar zuelako; Salles ek Vincent bisitatzen jarraitzen zuen eta Theori idatzi zion Vincenti buruzko erabaki bat eskatuz : arazoa poliziaren esk u utziko zuen a la berak aukeratutako ospital batean barneratuko zuen ; Theok ez zuen erabaki hori hartu nahi eta luzapenetan zebilen ; Johan na prest zegoen Vincent beren etxean hartzeko, baina Theok ezagutzen zuen Vincent eta ez zuen hura etxera eraman nahi ; Theok Rivet sendagileari kontsulta egin zion eta hark esan zion hobe zuela ospitalean sartu, etxean hartu baino . Azken hilabeteetan krisialdi asko bizi izan zituen Vincentek. 1889ko martxoaren 29an (582) Arlestik idatzita ko gutunean gauzak ongi zihoazela esaten zion Vincentek Theori ; erietxetik irten eta hirira joan ze la; ikusi zue la bere benetako auzokideek ez zutela eskatu bera botatzeko ; Salles jauna k agindu z iola behar izanez gero herriko beste alde batean egoitza bilatuko ziola ; La Berceuse erretratuarekin bosgarren aldiz hasiko zela; azken hiru hilabeteak oso arraroak irud itzen zitzaizkiola; batzuetan he rstura mental deskribaezina sentitzen zuela. Theorekin hain lotura estua zuen Vincentek, ez baitzekien zernolako eragina izango zue n harreman horretan Theo Johannarekin ezkontzeak. 1889ko apirilaren 5ean (583) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion zorte ona opa nahi ziela berari eta emaztegaiari egun horietan ; esaten zion horrelakoetan urduri egoten zela, baina horrek ez zuela esan nahi Theori zorionak opa ez zizkionik; ez zekiela seguru Amsterdam en edo Bredan ezkonduko ziren ; eskerrak ematen zizkio la gutuna gatik, pinturengatik eta Forain en marrazkiengatik ; esaten zion Roulin bisitara etorri zitzaiola eta atsegin handia eman ziola horrek ; Etxe Horia utzi ala ez zalantzan zegoe la eta Salles jaunak 20 frankoko gela batetaz hitz egin zio la. Krisialdiak krisialdi, Vincentek lanean jarraitzen zuen. 1889ko apirilaren 10ean (W11) Arlestik idatzitako gutunean Vincente k Wilhelminari esaten zion ama pozik egongo zela Theo ezkontz ekotan zelako ; Theok esaten ziola orain gazteagoaren itxura zuela amak. Bera St. Rémy ko erietxera joango zela, hiru hilabeterako. Guztira lau krisialdi handi eduki zituela; ez zekiela krisi aldi horietan zer esan zuen, zer nahi zuen eta zer egin zuen ; oraindik ez zela gai sentitzen estudio berri bat hartzeko ; hala ere lanean jarraitzen zuela ; bi koadro amaitu berriak zituela: 1. A reto luze bat, ohe ilarekin eta kortina zuriekin, pazienteen ir udi batzuekin; barneko atrioa, arku galeria batekin ; galeria hauen aurrean, antzinako jardin bat, erdian estanke bat zuela. 2. Zortzi lore mazizo , hainbat lorerekin . Beecher Stowe ren Uncle Tom´s Cabin irakurri zuela, arreta handiz; haurrentzat zopa egiten ari zen bitartean emakume batek idatzitako liburua ze la; liburu horren ondoren Charles Dickens en Christmas Tales irakurri zuela. Iragan urtean hamar baratza loretan margotu zituela, baina urte horretan lau bakarrik egin zituela , lanean kemen gutxi agertu zuela ko; monja interesgarriak ikusi zituela han, baina apaiza gehienak eroaldi egoeran ziruditela. Sendagileak emakumeak mistifikatzen zituela maitasuna mikrobio bat zela esanez ; emakumeek eta gizonek horretaz protesta egiten bazuten, hari ez zitzaiola ba tere axola ; zergatik debekatzen zuten musu ematea, gauzarik naturalena baldin bazen. Ezin zuela deskribatu zer gertatzen zitzaion; barne herstura erasoak jasaten zituela, itxuraz kausarik gabe; hutsune eta neke sentimenduak zituela; m alenkonia eta alhadura bortitzak ere sentitzen zituela ; egunero hartzen zuela Dickens ek suizidioaren kontra preskribatzen zuen erremedioa: ardo baso bat, ogi eta gazta puska eta tabako pipa bat. Ez zekien ospitaletik at bizitzeko gai izango zen, baina bi gela hartu zituen. 1889ko apirilar en 13an (584) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion harritua zegoela egun horietan idatzi ez ziolako ; baina, gauza bera gertatu zela Holandara joan zen aurreko aldietan ere. Bi gelako apartamentu bat hartu zuela, Rey doktorearena, hilea n 68 franko ordainduta; ez zela garestia eta ez zela beste estudioa bezain polita ; baina, aurrez lehengo etxe jabeari ordaindu behar ziola. Apirilaren 19an Salles agurgarriak idatzi zuen Vincent oso ongi zegoela, baina estudio berrian sartzeko unean, Sall esi esan zio la ez zela gai sentitzen bere burua zaintzeko edo kontrolatzeko eta estudio berrian lanean hasteko; hilabete batzuetarako erietxe batera joatea hobe izango zuela (Van Gogh Bonger, 1913; Naifeh eta White, 2011). Vincent erietxe batean seguruago sentitzen zen alokatutako gela batean baino; hori bai, kanpora lanera irteteko aukera eman behar zioten. 1889ko a pirilaren 21e an (585) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion bidalitako gutuna rengatik eta diruagatik; zoriontasunik handiena opa zien Theori eta emazteari; errenta ordaintzen eta trajea eta galtzerdiak erosten erabili zuela dirua; hil bukaerarako Saint Rémyko erietxean edo antzeko erakunde batean egon nahi zuela; kemenik ez zuela es tudio berri bat hartu eta han bakarrik bizitzeko; esaten zion lan egiteko indarra gal zezakeela hainbeste ardurarekin bere burua behartzen bazuen; denboraldi batean itxian egon nahi zuela, bere eta beste pertsonen lasaitasunerako; zorotasuna beste edozein gaixotasun bezala kontsideratzen hasia zela; krisi garaian irudikatutako guztia erreala iruditzen zitzaiola, baina ez ziola Theori horretaz hitz egin nahi eta ez zuela horretan pentsatu nahi; egun horietan arraro sentitzen zela, gauzak arraroak iruditzen zitzaizkiola, bere garuna asaldatua zegoelako; horrelako erakunde batean itxia egon nahi zuela, bere eta besteen lasaitasunerako ; Theori esaten zion arazo horretaz Salles ekin eta Reyrekin hitz egiteko; hilean 75 frankorekin barnetegian egon zitekeela, eta behar zuen guztia izan zezakeela; berak nahi zuena zela egunean zehar kanpora atera ahal izatea, pintatu ahal izateko; garai horretan egunero irteten zela; beste pazienteen konpainia ez zela desatsegina beretzat, distraitu egiten zuela; esaten zion ez zeki ela sarritan idatzi ahal izango zion, egunero ez zegoelako behar bezain argi logikoki idatzi ahal izateko.Theok ez zuen pentsatzen egokia zenik Vincent Johannarekin eta berarekin Parisen bizitzea edo bere ama eta ahizpekin Holandan bizitzea (Van Gogh Bonge r, 1917; Uhde, 1991). Arlesko ospitaleko jardina. Van Gogh, 1889ko apirila. Winterthur, Oskar Reinhart Bilduma. Eguneroko egi nkizun p raktikoak betetzeko gaitasunik ez z ion ikusten Vincentek bere burua ri. 1889ko a pirilaren 24 an (586) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion pentsatzeko indarra berriro berreskuratzen ari z ela, baina gauza praktikoa k kudeatzeko gaitasun gutxiago z uela; despistatu a zegoela eta ezingo zuela bere bizitza kudeatu ; ingurukoentzat tortura izango zela berak ospitala u ztea, paralizatua sentituko zelako bere kabuz aktuatu behar izanez gero . Pintoreen elkartearen ideiak aurrera ez zuela egin, arra zoizko ideia izaten jarraitzen bazuen ere ; baina, ez zirela berriro horrekin hasiko. Theok ez zuen nahi Vincent ek kezka ekonomikorik izan zezan . 1889ko apirilaren 24an (T5) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion asko hunkitu zuela aurreko egunean jasotako haren gutuna k; naturala zena baino askoz gehiago egiten ari zela, gainezka ordaindu ziola, bai lanaz, bai adiskidetasunaz; adiskidetasun horrek gehiago balio zuela berak inoiz eduki ze zakeen diru guztiak baino. Vincentek ibiltzera eta pintatzera kanpora irteten utziko zion erietxe bat nahi zuen; Saint Rémy gustatzen zitzaion, baina pentsatzen zuen han ez ziotela utziko pintatzera irteten eta erietxeari ihes egiteko modu bakarra Legioan izena ematea zela; uste zuen Legioarekin Arabia aldera joanez gero, han norbaitek zainduko zuela eta sostengua izango zuela; baina, The ori ez zitzaion batere gustatu L egioaren ideia hori; ez zitzaion gustatzen Vincentek aukeratutako osasun etxe berria ere : Saint Rémy ko erietxea txikia, Arlestik 25 kilometro ingurura zegoena, ipar ekialderantz; Theok nahiago zuen ospitale handi eta publikoa, Saint Rémyko erietxe txiki pribatua baino; azkenean, ordea, Theok onartu zuen Vincent Sain Rémyn gelditzearen ideia eta ospitaleko zuzendariari idatzi zion Vincent han hartzeko eskatuz (Naifeh eta White, 2011). Hainbat zalantzaren ondorez, azkenean onartu zuen Theok Vincent Saint Rémyn sartzea. 1889ko apirilaren 24an eskutitz bat igorri zion Theok Paristik Saint Paul deMausole ko zuzendariari baimena emanez Vincent ospitalean onar zezan, nahi zuenean kanpora koadroak pintatzera joateko baimena eman ziezaion eta otorduetan ardoa edaten utz ziezaion. Saint Rémyra sartzeko prest zegoen Vincent. 1889ko apirilaren 25 28an (587) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Salles jauna ikusten izan zela eta hartu zuela Saint Rémyko erietxeko zuzendariari emateko Theok bidalitako gutuna ; astea amaitu baino lehen gauza konpondua egotea espero zuela. Bestalde, Vincentek ez zuen gaizki ikusten Atzerriko Legioko zerrendetan izena ema tea, bost urterako (berrogei urtera bitarteko gizonak hartzen zituztelako). Ikuspegi fisikotik bere osasuna lehen baino hobeto zegoela. Theoren laguntza izan ez balu bere buruaz beste egingo zuela esaten zuen Vincentek. 1889ko apirilaren 30 ean (588) Arlestik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion koadroak paketatzen jardun zela; haietako bat azala galtzen ar i zela eta gaixo egon zen artean koadro batzuk hezetasunak hondatu zituela ; uholdea etxe ingururaino etorri zela; ormei ura eta kresala zeriela. Theoren lagunt za eduki ez balu, haiek alhadura rik gabe eramango zu tela suizidiora, eta nahiz eta bera koldarra izan, bere buruaz beste egingo zuela . Salles jauna Saint Rémyn izan zela eta ez zutela eman nahi baimenik erakundetik at pintatzeko eta ez zutela Vincent hartu nahi 100 franko baino gutxiagorengatik; berri txarrak zire la horiek beretzat ; ondorioz, atzerrik o legioan Arabiara joateko aukeraz mintzatu zen Vincent. Askatasun osoan bizi izateko gaitasunik ez zion ikusten bere buruari; kanpora irteteko eta pintatzeko askatasuna behar zuen, baina arau batzuen barruan ibili nahi zuen. 1889ko maiatzaren 1ean (589) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion koad roen bi kaxa bidali zizkiola; haie tako batzuk ez zutela batere balio eta desegin egin beharko zituela. Erietxean e gotea asko kostatuko zela, baina etxe berri bat hartzea baino gutxiago; gainera, bakarrik bizitze a izugarria izango zela beretzat. Legioan lerrokatzea gustatuko zitzaiokeela, baina bere istripua denek ezagutzen zutela eta baztertu egingo zutela ; onartuko z uketela jakinez gero , Legioan sartuko z ateke ela. Osasunez ondo zegoela eta pintatzen ari zela: gaztainondoen abenida bat, lore arrosekin ; gereziondo bat loretan eta glizinia landare bat. Bizitza guztian zulo batean egon zela eta bere egoera mentala lausoa zela or duan eta horrela izan zela beti. Arau bat jarraitu beharra zuenean, ospitalean bezala, bakean sentitzen zela; gauza bera gertatuko zatekeela armadan egon balitz. Baina, pintatzea izugarri kostatzen ze la eta horrek birrindu egiten zuela, ezgaitasun sentimenduz betetzen zuelako. Erabaki bat hartu behar zela eta hobe izango zela Salles ek eta Theok hartuko balute erabaki hori, Vincenten izenean. Ez ziola ezezkorik emango, ez eta Saint Rémyn sartzeari ere. Theok ez zuen Vincent Legioan irudikatzen, baina pentsatzen zuen St Rémyn utziko ziotela Vincenti pintatu behar zuenean kanpora irteten. 1889ko maiatzaren 2an (T6) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti eskerrak ematen zizkion gutuna rengatik ; han esaten zue n indarturik zegoela, baina ez zuela fidatu behar. Bazegoela gauza bat onartzen ez zuena: Atzerriko Legioan sartzeko plana ; etsipen kontu moduan hartu beharko zela hori ; ez baitzuen uste kolpetik piztuko zitzaionik profesio horretarako zaletasuna ; konbalezentzia egoeraren kontuak izango zirela ; St. Rémykoa bezalako egoitza bateko gainbegiradaren beldur bazen, beldur gehiago edukiko zuela bizitza militarreko praktikena. Gehiegizko izua ziola Vincentek Theori gastuak eta kezkak sortzeari. St. Rémyko zuzendariak esan ziola ez zu ela konprometitu nahi Vincenti irteten uztera, hura aztertu baino lehen, baina aztertu ondoren zalantzarik gabe utziko ziola kanpora irteten ; ziur zegoela, gogoa baldin bazuen, gai izango zela berriro lanari heltzeko. Koloreen munduan inpresionisten ekarpena onartzen zuen Vincentek, baina irudiaren eremuan Delacroix eta Millet ziren nagusi beretzat. 1889ko maiatzaren 3an (590) Arlestik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion fisikoki ongi zegoela, baina ezin zitekeela esan gauza bera bere egoera psikologikoaz ; fisikoki, urtet an egon zen baino hobeto zegoela eta soldadu izateko arazorik ez zuela . Erabat inpresionista ez bihurtzeko esaten zion; koloreak inpresionistei esker egin zuela aurrera, baina ordurako Delacroix ek haiek baino osotasun gehiago lortua zuela. Irudia ren arloan Delacroix ek eta Millet ek inpresionistek baino lan hobea egin zutela, eta J. Breton ek ere bai. Zorotasuna osasungarria zela, zoroa denak esklusibotasun gutxiago duelako. Vincentek esaten zuen hegoaldeko lurrak ez zeudela bere lurraldekoak adina landuak. 1889ko maiatzaren hasieran (W12) Arlestik idatzitako gutunean Vincente Wilhelminari esaten zion espero zuela ondo izango zirela ama eta biak; sarritan pentsatzen zuela haiengan ; Nuenen utzi eta Anberesera joan zenean ez zuela pentsatuko hainbeste de nboran eta hain urruti egongo zenik, e txera itzuli gabe. Amaitu berria k zituela bi koadro: hosto berdeko olibondoak baratze batean eta gari soroa horitzen, masusta zuhaixkaz eta zuhaixkak berdez inguratua. Iruditzen zitzaiola lurralde horretako jendeak lan gutxiago egiten zuela bere lurraldeko nekazariek baino ; abererik ez zela ikusten eta landak utziago zirudiela beren lurraldekoak baino ; gustatuko zitzaiokeela gizonen arraza kementsuagoa ikustea ; baserriek hiru aldiz gehiago emango zuketela eta jende gehiago elikatuko zuketela ongi zainduak egon izan balira. Artista bizitza: Saint Rémy deProvence eko Saint Paul deMausole (1889ko maiatzetik 1890ko maiatzera) Alpeen ertzean Galum izeneko hiri txiki bat eraiki zuten erromatarrek ; Ertaroan Saint Rémy izeneko hiria eraiki zen inguruan ; Saint Paul deMausole izeneko monastegia ere han eraiki zuten XII. m ende an eta monastegi horrek erromes ugari hartu zituen zortziehun urtetan zehar. Saint Paul de Mausole erietxea monastegi horretan kokatua zeg oen, bailara ezin ederragoan; sarreran pinu batzuk zituen eta inguruan parke bat, gari soroak eta olibondoak. XVII. mendeaz geroztik gaixo mentalentzat antolatutako e goitza baten moduan funtzionatzen zuen eta XIX. mendearen hasieran zoroentzako ospital bih urtu zuten; barnean zeudenei dei egiteko kanpaiak erabiltzen zituzten; gizonen eta emakumeen aretoak bereiziak zeuden. Sai nPaul en agustindarrak, benedi tarrak eta frantziskotarrak bizi izan ziren, baina Vincent han egon zen garaian monjek eramaten zuten. Elizatik dirurik ez zuen jasotzen ospitalak eta bertan alokatzen zirenen ordainketatik bizi ziren; hi ru mailetan banatuak zeuden erietxeko pazienteak, ordaintzen zutenaren arabera; Vincent hirugarren mailan zegoen; eskulanak egin zitzaketen, bilarrean jost atu ere bai, aldizkariak eta liburuak bazituzten eta pinu artean paseatzeko tokiak ere bai; paziente moduan hamar bat gizonezko eta hogei bat emakumezko zeuden; Théophile Peyron ek zuzentzen zuen ospitala; oftalmologiako espezialitatea zuen Peyron ek eta i tsasarmadako sendagile izana zen (Naifeh eta White, 2011). Saint Paul deMausole Monasterioa . Saint Rémy deProvence 1889ko maiatzaren 8an bere borondatez sartu zen Vincent Sain tPaul deMausole erietxe katolikoan , Salles artzainak lagunduta, eta 1890eko maiatzaren 16ra arte egon zen bertan. Salles artzainak Theori esan zionez, Vincent oso lasai zegoen eta berak azaldu zion Théophile Peyron doktoreari gertatzen zitzaiona. Vincentek zioen kemen guztiak lanean jarri zituel a eta burua prozesu horretan galdu zuela; ideia izugarriak edukitzen zituela eta Jainkoa k abandonatu izanaren irudipena edo beldurra zuela (Van Goh Bonger, 1913) . 1889ko maiatzaren 8an (T7) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion St. Rémyra joatea ez zuela ikusten erretiro bat bezala, baizik denboraldi baterako atseden moduan, handik indarberriturik irteteko. Salles jaunak oso ondo hitz egin ziola egoitzaz ; bere bisitaldi osoa kontatu ziola Vincenti eskutitzez. Raffaelli ren koadro bat zegoela Saloian, bi absenta edaleena; Uhde ren Birth of Christ triptikoa ere han zegoela; Zorn ek koadro bat zeukala, hondartzan bainatzen neska batzuk errepresentatzen zituena . Johannak ez zuen oraindik Vincent ezagutzen, baina h aren presentzia handia zen Theoren eta Johannaren etxean. 1889ko maiatzaren 8an (T8) Paristik idatzitako gutunean Johannak Vincenti esaten zion Willhelminak eta Theok gauza asko esan zizkiotela Vincenti buruz eta etxe horretan gauza asko zeudela Vincent go gorarazten zutenak ; nekez pasatzen zela han egunik Vincentez hitz egin gabe ; goizetan ohean zegoenean loretan zegoen mertxikondo txikia ikusten zuela; saloian, piano aren ondoan, Vincenten beste koadro bat zegoela ; jangela ere koadroz beterik zegoela, baina Theo ez zegoela gustura koadroen antolamenduarekin eta igandero koadroak berrantolatzen jarduten zirela ; frantsesa hobeto hitz egin nahiko zukeela. 1889ko maiatzetik 1890ko maiatzera bitarteko gutuna k St. Rémytik idatzi zizkion Vincentek Theori. 1889ko maiatzaren 15ean (591) St. Rémy tik ida tzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion zorotasunaren beldurra galdu zuela, eta poliki poliki pentsatzen ari zela zorotasuna beste edozein gaixotasun bezalakoa zela. Salles Jauna oso ongi portatu zela eta zordun zela harekiko; ongi egin zuela hara joatea; sendagilearen iritziz epilepsia motaren bat zuela. Bi koadro egiten ari zela: iris moreak eta zuhaixka moratuak. Lanak bakarrik absorbitzen zuela. Saint Rémy n pintatu zuen lehen koadroetako bat Liliak (1 889) izan zen. Platanoei buruz egindako estudioa ere oso garrantzitsua izan zen: Platano handiak (1890). Liliak. Van Gogh, Saint Rémy, 1889ko maiatza. J. Paul Getty Museum, Los Angeles, California. Theori asko gustatu zitzaizkion Vincentek Arlestik bidalitako lanak. 1889ko maiatzaren 22an (T9) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti eskerrak ematen zizkion haren gutuna gatik eta esaten zion Johannak atsegin handiz hartu zuela har k idatzitako gutun a; pozten zirela St. Rémyrako bidaia arazorik gabe egin zuelako eta Arles en baino hobeto senti tzen zelako ; espero zuela han ez zela denbora asko egongo, oso atsegina ez zuelako izan behar hainbeste eroren ondoan egotea ; hurrengo gutunean esateko ea zer pe ntsatzen zuen egoitza berriaz : nola tratatua zen, nahiko janari bazuten eta nolako jokaera zuen inguruko jendeak ; inguruko lurraldeetako ezer ikusten zuen. Esaten zion e z estutzeko bere burua, ez fisikoki, ez mentalki, orain indarra berreskuratu behar zuel a eta ; lanean geroago hasiko zela. Bidalitako paketea jaso zuela eta gauza harrigarriak zeudela han ; dena egoera onean heldu zela ; gehien gustatzen zitzaizkionak honako hauek zirela : seaska, Roulin en erretratua, ereile txikia zuhaitzarekin, haur txikia, g au izartsua, eguzkiloreak eta aulkia pipa eta tabakoarekin. Errealitatean gertatzen ez ziren s oinu eta ahots arrotzak entzuten zituen eta errealitatean ikusten ez ziren gauza bitxiak ikusten zituen Vincentek krisialdietan. 1889ko maiatzaren 22 an (592) St. Rémy tik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin i La berceuse en kopia bat emateko, eta beste bat Bernard i; Gauguin ek eguzkilore en koadroak nahi bazituen, Theok nahi zuen beste bat eman beharko ziola, trukean ; ondo zegoela erietxe horretan eta ez zuela beharrik ikusten Paris inguruko pentsio bate ra joateko ; janaria halamoduzkoa zela ; zorotasunari zion beldurra desagertu egin z ela arazo bera z uten b este pertsonak hurbilean ikusita ; beren artean ongi ulertzen zirela ; batek krisia baldin bazuen, besteek zaindu egiten zutela eta minik har ez zezan eskuhartzen zutela ; mania ren batengatik edo amorrua gatik borrokan ari zirenak besteek bereizten zituzte la; beste batzuk arriskutsuagoak zirela, baina haiek beste areto batean zeudela ; astean bitan bainua hartzen zue la; u rdailetik urtebete lehenago baino asko z hobeto zegoela . Besteei entzun ziela beren erasoaldietan soinu eta ahots arrotzak entzuten zituztela haiek ere, berak bezala, eta beren begietan gauzak aldatu egiten zirela zirudiela ; aurreko krisialdian sortu zitzaion izua arindu z iola horrek ; soinu eta ahots arrotz horie k gaixotasunaren zati zirela jakitean, beste edozer bezala hartzen zituela; b este eroak hurbil eduki ez balitu, horretaz kezkaturik egongo zela etengabe ; epileptiko gehienek beren mihiari hozka egiten ziot ela eta beren buruak zauritzen z ituztela ; Reyk esa n ziola ezagutu zuela kasu bat zeinetan pertsonak bere belarria zauritu zuen ; bazela norbait hamabostaldi batez denbora guztian builaka eta hitz egiten jardun zena , korridoreetan soinuak eta hitzak entzuten zituela iruditzen zitzaiolako ; bere kasuan, soinu ak entzun ez ezik, irudiak ikusi ere egiten zituela; Rey doktorearen arabera, hori ohikoa zela epilepsiaren hasieran. Eguraldi ona ikustean, Vincent berehala prestatzen zen pintatzera landara irteteko. 1889ko ekainaren 2an (593) St. Rémy tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion brotxa arruntak bidaltzeko, ahal zuen azkarren ; tamaina bakoitzetik dozena erdi bat ; han eguraldi ona zeukatela ; osasunez ondo zegoela eta garunari zegokionez, pazientzia kontua zela ; gizon berri bat heldu zela eta urduritasunez beterik dena hausten zuela , etengabe garraisi egiten zuela , alkandorak urratzen zituela, eta nahiz eta bainuan egon egun osoan, ez zela lasaitzen; bere ohea eta gelako gauzak hausten zituela. 1889ko ekainaren 9an (594) St. Rémy tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion bidalitako mihise , brotxa, tabako eta txokolateagatik ; esaten zuen a uzoan pintatzen jardun zela egun batzutan ; bi paisaia pintatzen ari zela : batetik, mendixketan hartutako bistak; be stetik be re logelako leih otik ikusten zen landa. Osasunez ongi zegoela; zoriontsuago sentitzen zela erietxean kanpoan baino. Vincenti asko gustatu zitzaion hasieran ospitala; toki lasaia zen eta bizi izandako beste tokietako tentaziorik ez zeukan Sain Paulen ; diruaz arduratu behar rik ez zuen; jendea oso abegitsua iruditu zitzaion eta elkar babesten zuten; jende aurrean koadroak margotu zitzakeen, inor berarekin sartu gabe; bera margotzen ari zen bitartean, ondoan beste batzuk petankan jokatzen ari zitezkeen . Ospitalean bi gela zituen Vincentek, lorategira begira zegoen logela eta labore eremuetara begira zegoen pintura gela; Vincenten mugimendurako askatasuna mugatu egiten zuen Peyron doktorea k hasieran: erietxearen jardineko mugaren barruan ibili behar zuen. Lorategiko txokoak, ospitaleko arkitektura, l iliak, lila zuhaixkak eta huntzaz estalitako zuhaitz enborrak pintatzen zituen han; grabatu eta erreprodukzioetan oinarritutako koadroak ere bai (adibidez, Presoak ariketa egiten); ospitalean sartu eta handik hamabost egunera, ego era emozionala egonkortua zuela ikusita, Saint Rémy hirira margotzera irteteko baimena eman zioten, Georges Poulet zaintzaileak lagunduta. Egun batez, erietxetik kanpora zihoala, kolpetik ostikada bat eman zion bularrean zaintzaileari eta ihes egin zuen; h arrapatu eta barruan sartu zuten; handik egun batzuetara zaintzaileari barkamena eskatu zion, gaizki jokatu zuela eta irudipen batzuk izan zituela esanez (Naifeh eta White, 2011). Saint Rémy ko erietxeko jardina. Van Gogh, 1889ko maiatza . Collection Kröller Mu!ller Museum, Otterlo, theNetherlands Rey doktoreak Peyroni jakinarazi zion epilepsia mota bat zuela Vincentek; ez epilepsia klasikoa, baizik epilepsia mentala; sintomak honako hauek ziren: haluzinazioak, auto zauritze ekintzak, amorru erasoak eta kitzikagarritasuna, eta erasoen garaian egoera krepuskularra, kontzientzia galerarekin; epilepsia horren eraginez adimena itzaltzen zen, pentsamendua, hautematea, arrazoia eta emozioak kolapsatzen ziren eta jokaera bitxi eta dramatikoa agertzen zuen pazienteak; Reyk karaktere epileptikoaz hitz egiten zuen; epilepsia mota horrek (epilepsia latenteak) honako bereizgarri hauek eragiten zituen: karaktere aldakorra, kitzikakorra, egonezina; gehiegizko jarduera mentala eta lan erritmo frenetikoa; eztanda basati aurresan ezinak eta furfuria epileptikoa. Vincent ospitalean sartu eta handik 24 ordutara Peyron ek esan zuen Vincentek eraso epileptikoak edukitzen zituela lantzean behin, eldarnio jeneralizatuarekin (Naifeh eta White, 2011). Bénédict Morel epilepsian espezialistaren arabera, epilepsia eta gaixotas un mentalak end ekapen genetiko mailakatu baten emaitza ziren ; Peyron doktorea Morel en teorien alde koa zen. Vincent Saint Rémyko ospitalera sartzean, Peyron doktorea k jakin zuen haren senitarteko askok epilepsia izan zutela: Vincente n amaren ahizpa epilept ikoa ze n; amaren aldetiko aitona (Willen Carbentus) buru gaixotasun batez hil zen; amaren ahizpa Klarak bizitzan zehar epilepsia eduki zue n; amaren aldetiko osaba suizidioz hil ze n; aitar en aldetiko osaba Hein ek epilepsia erasoa izan zuen 35 urterekin eta hil baino lehen paralisiak jo zuen; osaba almirante ordeak , Janek, eraso azaldu gabeak izan zituen berrogei bat urte zituenean; almirante orde horren semeak, Hendrik ek, eraso epileptiko jasan zituen eta horren ondorioz ospitaleratu egin zuten. Peyron en arabera, Vincenti gertatu zitzaiona haren familiari gertatutakoa ren jarraipena besterik ez zen (Naifeh eta White, 2011). Bénédict Augustin Morel.gif Nortasun epileptiko paroxistikoa z utenek sarritan profesio erlijiosoa aukeratzen zuten bere n premiak eta joerak sozializatzeko ; Vincentek, familia kontra eduki arren, misiolari ebanjelista izatea aukeratu zuen hasieran; gero, karrera artistikoa aukeratu zuen eta pinturaren bidez adierazi zuen joera erlijiosoa; behin baino gehiagotan esan zuen Vincentek Jainkoak abandonatu egin zuela eta hari hitz egiten jardun zela eguneroko gauzen bidez; Vincentek agertzen zuen poriomania edo etengabeko ibili beharra izan zitekee n haren epilepsia psikomotorearen adierazpena. Peyronek esan zuen Vincenti ge rtatu zitzaiona bere familiako kide askori gertatua zela ; Vincenten familiaren historia berrikusi ondoren, Peyronek konfirmatu egin zuen epilepsiaren diagnostikoa (Wilkie, 1990) . Theok asko baloratu zituen Vincentek Arlestik bidalitako azken koadroak eta Saint Rémytik bidalitako lehen koadroak; lan horietan aurrez inoiz lortu ez zuen kolore intentsitate bat lortu zuela zioen. 1889ko ekainaren 16an (T10) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion aspaldi idatzi behar ziola gutuna , baina ez zela gai izan bere pentsamenduak formulatzeko. Vincenten pinturek ematen ziotela haren gogamen egoeraren berri ; aurrez inoiz lortu ez zuen moduko koloreen bizitasuna ikus zitekeela haren pinturetan; alderdi sinb olikoari ematen ziola lehentasuna, formen aurretik; esaten zion b eharrezkoa zena baino buruhauste gehiago ez hartzeko ; gehiegizko ahalegini k ez egiteko. Krisialdietan amesgaiztoak eta ikusmen nahiz entzumen haluzinazioak, malenkonia eta izualdiak izaten zituen Vincentek, baina krisia baretu bezain laster hasten zen margotzen; deabruak hartuta bezala margotzen zuen; uste baitzuen gaixotasuna indarra hartzen ari zela eta laster ez zela pintatzeko gai izango; haluzinazioei ihes egiten saiatzen zen, ospital i nguruko soroetan zehar ibiliz; idazten eta pintatzen aurkitzen zuen bakea. Gertatzen zitzaionaren azalpen zientifikoa ematean, zama bat kendu zion Peyronek Vincenti; ordura arteko herstura eta izua albora utzi eta hobeto sentitzen hasi zen; laster utzi zi oten zoroetxetik kanpora irteten, pintatzeko; zaindari bat lagun zuela egun osoko ibilaldiak egin zitzakeen; baina, gauez pintatzera irteten ez zioten uzten; hala ere Gau izartsua koadroa pintatu zuen 1889ko ekainean; koadro misteriotsu horretako zeru antz aldatuaren bidez oso ongi azpimarratu zuen bere barnean zeraman sua, zentzuen haluzinazioetan eztanda egiten zuena; altzifreak zerurantz zuzentzen zuen bere muturra eta izarrez jositako ortzea zeharkatzen zuen; koadro horretan epilepsia latentearen arrasto ak ikus zitezkeen: neuronen deskargen eztandak, nerbio ekaitzak, txispa ibiltariak, euri epileptikoa (Naifeh eta White, 2011). Gau Izartsua Saint Paul deMausole erietxeko gelan pintatu zuen Vincentek eta bertan turbulentziak agertu zituen irudiak, kolore ak eta argitasuna (luminiszentzia) konbinatuz. 1889ko ekainaren erdi aldean bere lehen olibadia pintatzera ausart u zen Vincent. Theoren eskutitzen zain zegoen, baina hura Johannarekin harreman bete betean zebilen. 1889ko maiatzaren 19an (595) St. Rémy tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion urte erdia eman zuela neurriz janez, edanez eta errez, astean bi bainu hartuz; horrek egonkortasuna emango ziola ; lanak berriz, okupatu ets distraitu egiten zuela. 1889ko ekainaren 25ean (596) St. Rémy tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Roden liburu bat jaso zuela: Le Sens de la vie; Voltaire en Zadig ou la destinée irakurri zuela berriro, atsegin handiz. Ideia berririk ez zuela Theori kontatzeko, han egun guztiak berdinak zirelako ; altzifreek okupatzen zitu ztela bere pentsamenduak; eguzkiloreekin egin zuenaren antzeko zerbait egin nahi zuela haiekin ere; na tura pintatzeko haren baitan denbora askoan egon behar zela. Koadroak azkar pintatzen zituen Vincentek, baina liburuak are azkarrago irakurtzen zituen. 1889ko uztailaren 2an (597) St. Rémy tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion Shakespeare ren liburuengatik. Jadanik irakurriak zituela Richard II, Henry IV eta Henry Varen erdia ; harritzen zue la garai hartako jendearen ahotsa arrotza gertatzen ez zitzaigulako; Rembrandt en koadroetako begiradaren samurtasuna Shakespeare rengan ere ikusten z ela. Hasi zuen azken koadroa Wheat Field zela, uzta biltzaile txiki bat eta egu zki handi batekin; koadroa horia zela, pareta eta atzeko mendixka moreskak kenduta . Koadro batzuk bazituela Arlesen, oraindik lehortu gabe zeudelako han utziak; egun horietako batean haien bila joango zela, Theori bidaltzeko. Mountainous Landscape Behin d Saint Paul Hospital. 1889ko ekainean Saint Rémyn pintatua. Copenhagen: Ny Carlsberg Glyptotek. Tarteka egokitzen zitzaion Vincenti Theo eta Johanna animatu beharra. 1889ko uztailaren 5ean (599 ) St. Rémy tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari esaten zie n hunkitu zela irakurtzean haur txiki bat edukitzeko adinako osasunik ez zutela ez batak eta ez besteak ; Vincentek esaten zien konfiantzarekin itxoiteko haurrari ; naturari uzteko bere lana egiten ; batzuetan gaixotasunak lagundu egiten zuela, krisiak lagundu egiten zuela egoera normala aurkitzen ; ezkonduta denboraldi bat egitean, Theok indarra berreskuratuko zuela ; landan errazago eramaten zela bakardadea, han errazago sentitzen zirelako guztiok elkartzen gait uzten lokarriak ; biharamonean Arlesera joango zela, han zeuzkan koadroak Theori bidaltzera ; goizean sendagilearekin egon zela eta esan ziola urtebete egon beharko zuela sendatua zegoela pentsatzeko. Pintatzeko eta irakurtzeko denbora hartzen zuen, baina er akusketetan parte hartzera ez zen ausartzen. 1889ko uztailaren hasieran (W13) St. Rémy tik idatzitako gutunean Vincentek Willhelminari esaten zion egun batzuk lehenago haren gutuna ri erantzuten hasi zela, baina ikusi zuela bere burua behar zen maisutasunez kontrolatzeko gai ez zela ; eskerrak ematen zizkion Edouard Roden liburuarengatik (Le sens de la vie) eta irakurri zuela esaten zion ; Theori bidali zizkiola lantzen ari zen hamabi bat mihise en marrazkiak. Berarekin Arlesen egon zen lagunak eta beste batzu ek erakusketa bat antolatu zutela eta berak ere han esku hartu beharko zu keela, osasunez ongi egon izan balitz. Saint Rémyko erietxean zegoela Arlesera behin baino gehiagotan joan zen, han utzitako gauzak zaintzeko; horietako batean, baimena eskatu zuen bi egun Arlesen emateko, baina, berriro absentarekin mozkortu zen eta zanga batean aurkitu zuten; krisialdi berri bat izan zuen, bi hilabetez iraun zuena; beste batean, uztailean, Arlesera joan zen, erietxeko Trabuko zaintzaileak (Charles Elzéard Trabuc ek) lagunduta, han utzitako pintura batzuk hartzera; Salles artzaina eta Rey doktorea kanpoan ziren eta ez zituen ik usi. 1889ko uztailaren 9an (600) St. Rémy tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion biharamonean koadroak bidaliko zizkiola trenez ; Arlesera zaintzailearekin joan zela ; Salles jaunaren etxera joan zire la, baina hura bi asteko oporretara irtena z ela; gero ospitalera joan zire la, Rey sendagilea ikustera, baina hura ere ez zegoe la han; gero beste ezagunekin eman zute la eguna . Gau izartsua. Van Gogh, 1989ko ekaina. Museum of Modern Art , New York City . Gari soroa altzifreekin ere egun horietan pintatu zuen. Van Gogh en pinturan, Saint Rémyko etapan bereziki, garrantzi handia hartu zuten altzifreek; bere logelatik haiei begira egoten zen, eta bere aldartea adierazteko oso zuhaitz egokiak iruditzen zitzaizkion; altzifreak bere barneko kemena adierazteko balio izan zion; eta oso baliagarria gertatu zitzaion eroetxean. Gari soroa altzifreekin. Van Gogh, 1889ko uztaila, National Gallery, London Peyron doktoreak Vincenten txosten positiboa egin zion Theori. 1889ko uztailaren 3 4an (602) St. Rémy tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion aldarte txarrean zegoela; gauzak ez zihoazela ongi ; tentela zirudiela sendagileei baimena eskatzen koadroak pintatzeko ; atsegin handia lortzen zuela mendietara egun osorako joanez ; pozten zela Johannaren ama Parisera etorri zelako. Eskutitz horretan hitz batzuk idatzi zizkion Peyron doktoreak Theori esanez Vincent errekuperatu zela bere krisialditik, buruaren argitasuna erabat berreskuratu zuela eta berriro ere hasi zela pintatz en; haren suizidio pentsamenduak desagertu zirela; amets asaldatzaile ak bakarrik gelditzen zirela, baina haiek eta desagertzen hasiak zirela eta haien intentsitatea txikiagoa zela ; apetitua eta ohiko bizimodua berreskuratu z ituela. Johannak Vincenti jakinarazi zion hurrengo urtean ilobatxo bat izango zuela eta mutila izanez g ero, haren izena jarriko ziotela. 1889ko uztailaren 5ean (T11) Paristik idatzitako gutunean Johannak Vincenti esaten zion gutuna frantsesez idazten saiatuko zela, Vincentek horrela nahiago zuelako eta bi lagunek hizkuntza bera hitzegiten badute, hobeto ule rtzen direlako ; baina, bera ez zegoela frantsesez idazten ohitua. Parisen Octavio Mauss enpresari belgi karrak jadanik hitz egin zue la Theorekin Vincentek Vingtisten erakusketan parte har zezan. Hurrengo urtean, otsail aldera, mutiko txiki bat bat izatea espero zutela, zeina Vincent deituko zuten, osabak aitabitxia izatea onartzen bazuen behintzat ; neska ere izan zitekeela , baina Theok eta biek mutila izatea espero zutela ; Amsterdam en eta Bredan asko pozt u zirela berr i horrekin, baina Johanna bera kezkatu rik zegoela , Theok eta berak osasun kaxkarra z utelako eta haur ahula edukitzeko beldur z irelako; k ezka horri buruz sendagileak asko lasaitu zuela. Jendeari asko gustatu zitzai ola Roulin en haur txikiaren e rretratua. Theo egunero etortzen zela etxera bazkaltzera eta afaltzera. Sarritan gauean norbait etortzen zela: Isaäcson, Nibbrigg, Tersteeg, De Haan, Pissarro . Iloba bat edukitzearen ideia atsegingarria gertatzen zitzaion Vincenti. 1889ko uztailaren 6an (603 ) St. Rémy tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion idazteko lerro bat zuk etorkizunean aita izan behar zuenaren sentimenduak agertuz ; Vincentek zioen beretzat ere atsegina zela eta neke mentala arintzen lagunduko ziola ; osaba izateko zorian zegoela, Theoren emazteak planifikaturiko mutikoaren osaba ; graziosoa iruditzen zitzaiola Johanna hain ziur egotea, jai oko zena mutila izango zela. Theok asko g oraipatzen zituen Vincentek Arlesen egindako lanak. 1889ko uztailaren 16an (T12) Paristi k idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion aurrez idazteko gauza ez zela izan, beroa izugarria zelako; bero horrekin ahul eta nekatua sentitzen zela ; eskerrak ematen zizkiola Vincenti gutuna rengatik eta bidalitako marrazki politengatik ; Arlesko ospit ala ederra zela eta tximeleta eta eglantina adarra ere politak zirela; kolore sinplekoak eta ederki marraztuta ; hainbat jende gonbidatu zuela Vincenten koadroak ikustera: Pissarrotarrak, Tanguy aita, Verenskiold ; azken hori Bruselako XX en elkarteko idazka ria zela eta Theori galdetu ziola ea Vincent prest egongo z ateke en hurrengo erakusketarako lanen bat bidaltzeko ; erantzun z iola ez zuela uste Vincentek eragozpenik jarriko zuenik ; orokorrean jendeari gaueko efektua eta eguz kiloreak gustatzen zitzaizkiola; Tanguy aitaren etxean gelatxo bat alokatu zuela koadroetako batzuk gordetzeko ; De Haan ere han egon zela eta amapola sorta bat, kolore guztietakoa, bidali ziola Johannari; asko gustatzen zitzaiola Vincenten pintura. De Haan ek esan ziola Gauguin ek gauza politak egin zituela . Gauza ona zela Johannarekin ezkonduta egotea; osterantzean gaixo egongo z ateke ela; berriro ere indartzen ari zela. Uztail erditik abuztu bukaerara gero eta usuagoak izan ziren Vincenten zorabioak, ezag utzaren galera, bertigoa eta ideia erlijiosoak . 1889ko uztailaren erdi aldera, kanpoaldean margotzen ari zela, beste krisi epileptiko bat izan zuen; depresioa, haluzinazioak, zorabioak, bertigoa eta inkontzientzia jasan zituen; lanparako kerosenoa eta pint urak irentsiz bere burua pozointzen saiatu zen; krisialdi horren ondorioz, kanpora irtetea eta margotzea galarazi zioten, eta horrek kalte handia eragin zion ; gero eta gutxiago jaten zuen, ez zuen gutunik idazten, zaintzaileek gero eta muga gehiago jartzen zizkioten (Naifeh eta White, 2011). Ondoezik zegoen Vincent eta Theoren gutuna ri ez zion erantzun. 1889ko uztailaren 29an (T13) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion kezkatua zegoela pentsatzuz berak bidalitako gutuna eta 100 frankoko g iro postala Theok ez ote zituen jaso; harritua zegoela, Vincentek berehala erantzuten zuelako, jaso zuela esanez. Bere burua errudun ikusten zuela hain gutxi idazteagatik, baina gutuna k idaztea oso zaila zela beretzat. Johannaren gurasoak han zeudela: ama Theoren etxean eta aita, Andréren etxean. Johanna ongi zegoela, pixka bat ahul bazegoen ere. Berak berriz hilotz bat zirudiela; Rivet en kontsultara joan zela eta droga mota guztiak eman zizkiola; eztula desagerrarazteko behintzat balio izan ziotela. 1889 ko abuztuaren 14an (T14) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion arraroa zela haren gutunik jaso ez izana; horregatik, telegrama bat jarri zuela Vincent ongi zegoen jakiteko. Peyron ek erantzun ziola Vincent gaixo egon zela egun bat edo beste eta orain errekuperatzen ari zela. 1889ko abuztuaren 22an (601) St. Rémy tik idatzitako gutunean Vincen tek Johannari eskerrak ematen zizkion idatzi izanagatik ; esaten zuen zaila zela beretzat idaztea, burua desordenatua zuelako ; Peyron doktorea oso abegitsua eta pazientziatsua (jasankorra) zela berekiko ; bera o so hersturatua zegoela berriro erasoak izan zit uelako, erasoak ez zirela itzuliko pentsatzen hasia zegoenean ; Theori esaten zion ona izango zela Peyron i hitz batzuk ida ztea, adieraziz Vincent errekuperatzeko pintatzea beharrezkoa zela ; eraman ezina egiten zitzaiola pintura gelara joan gabe egotea ; erasoak berriro itzuliko zirela ziurraski etorkizunean ; oraindik ez zegoela baldintzetan Parisera edo Pont Aven era joateko. 1889ko abuztu bukaeran izutua eta bakartua zegoen Vincent ; erasoak desagertu ziren, baina ez zuen ezer ziurtzat jotzen; eraso berrien beldur zen; beldurrak eraginda zorabioak eta paralisi erasoak izaten zituen; irudipen paranoikoak agertzen zitzaizkion: iruditzen zitzaion besteek iseka egiten ziotela eta janaria pozointzen ziotela; pentsatzen zuen Saint Paul egoitza agintari katolikoek k ontrolatzen zutela eta aberrazio erlijiosoz betetako erakunde batean preso zegoela; Vincenten paranoia poliki poliki hedatzen joan zen; erakunde horretan jarraituz gero, lanerako gaitasuna galduko zuela eta salbazio bakarra handik ihes egitea zela pentsatz en hasi zen; beste artistaren batekin bizitzeko aukeran pentsatzen jarraitzen zuen: artistaren bat egongo zela berarekin batera bizitzeko prest; baina, ihes egiteak ere beldurra ematen zion, eguneroko arazoei aurre egiteko gai ez baitzen sentitzen; pentsat zen zuen hilabete batzuk gehiago behar zituela bere onera etortzeko (Naifeh eta White, 2011). Autoerretratua. Van Gogh, Saint Rémy, 1889ko abuztua. New York, Mrs. John Hay Whitney Collection Familia rekin harreman gutxiago zuen garai horretan Vincentek eta ospitaleko jendearen beldur zen ; horrela, irailean berriro pintatzen hasi zenean, erasoaren aurretik lantzen ari zen koadro batzuei berriro heldu zien ; ereilearen eta Arlesko logelaren bertsio berri ak hasi z ituen; erretratuak pintatu nahi zituen, baina erietxeko pazienteak bakarrik zituen modelotarako ; modelotzat erabili zituen ber e bi zaindariak: bat gaztea (Jean Francois Poulet) eta bestea zaharra (Trabuc). Theori eskutitz ugari ida tzi zizkion, baina haren erantzunak urriak ziren. Wil helmina eta ama Leiden era joan ziren bizit zera eta Cor Afrikara joan zen (Naifeh eta White, 2011). Pintatzen ari zela hartzen zituen atsedenaldietan idazten zituen gutuna t Vincentek. 1889ko irailaren 5 6an (604) St. Rémy tik Theori idatzita ko gutunean Tanguyren etxean koadroak erakusteko Theok alokatutako gelaz idatzi zuen Vincent ek eta esaten zuen bere lanak ezagutarazteko urrats ona eman zuela ; kuriososa zela Maud en idea, Bernard eta Vincent Vingtisten erakusketarako gonbidatzekoa ; abiadura osoan pintatzen ari zela bere gelan eta horrek ideia anormalak kentzen zizkiola burutik ; logelaren koadroa berriro pintatu zuela ; izan ere, koadro hori oso azkar pintatu zue la, trementina oso azkar lehortu z itzaiola eta pintura ez ze n mihise ra ondo itsatsi ; esaten zuen g auza bera gertatu zela asko betetako brotxa z pintatutako beste koadro batzuekin ere. Momentu horretan bere bi auto erretratu rekin ari zela . Esaten zuen gutuna piskanaka idazten ari zela, pintatzen ari z en bitartean , nekatua zegoen tarteetan ; tarteka gutuna idatziz, deabruak hartuta bezala pintatzen zuela. Gaixotasunaren aurretik hasi zuen koadro batekin ( Garisoroa segalari batekin ) borrokan ari zela; segalari horretan heriotzaren irudia ikusten zuela, hots, bera ebakitzen ari zen garia gizadia izan zitekeela ; bidaliko zion autoerretratuan ikusiko zuela, lehen baino hobeto zegoela orain. Edmond eta Jules Goncourt en Manette Salomon idatzian esaten zela paisaien pintoreek iraungo zutela , baina Vinc entek izugarrizko desira zeuka la erretratuak egiteko. Segalaria amaitu zuela eta berriro egin nahi zuela amarentzat. Txerri batek bezala jaten eta edaten zuela; doktoreak oso ongi tratatzen zuela. Ideia ona iruditzen zitzaiola Holandarako koadro batzuk mar gotzea: segalaria, logela, azeitunak, garisoroak eta altzifreak . Peyron ekin egon berria zela eta hark esan ziola Parisera joateko asmoa zuela eta han Theorekin egon nahi zuela. Garisoroa segalari batekin. Van Gogh, Saint Rémy deProvence 1889ko iraila. Van Gogh Museum, Amsterdam, Netherlands. Independenteen erakus ketan zeuden Vincenten koadroak, Lautrec eta Signac en koadroekin batera. 1889ko irailaren 5ean (T16) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion Tersteeg ek Weissenbruch en zortzi akuarela bidali zizkiola, oso politak ; Gauguin ek mihise batzuk bidali zizkiola. Independenteen erakusketa irekia zegoela eta han jarriak zeudela Vincenten Liliak eta The Star ry Night ; lehene ngoa oso ongi jarria zegoela, baina bigarrena gaizki zintzilikatua, besteetatik nahikoa distantzia ra ez zegoelako ; han ze udela Lautrec en, Signac en, Hayet en koadroak. Krisialdiak kenduz gero, Vincentek itxura ona agertzen zuen, eta pertsona osasuntsua zela zirudien. 1889ko irailaren 7 8an (605) St. Rémytik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion bere gaixotasun a izugarria zela, baina leku harekiko lotura indartsua sortu zitzaiola ; hala ere, g ogo handia zeukala iparraldera itzuli eta bere lagunak berriro ikusteko ; krisialdiak jite erlijioso bat hartzen ari zirela. Aurre ko egunean Peyron doktoreari zuzenki galdetu ziola zer esango zuen Theok Vincent Parisera eraman nahi izango balu; hark erantzun omen zion a zkarregi zela eta aurrez Theori idatzi behar ziola . Vincent beldur zen erasoak itzuliko ote ziren ; baina posible iku sten zuen zahar etxe batean edo hiri espetxe batean egotea. Vincentek Trabuko zaintzaileari egindako erretratuaren berri ere ematen zion; erretratu hori Trabukori emango zio la eta haren emaztearen erretratua ere egingo zue la; Trabukoren emaztearekin inoiz hitz egin izan zuela eta hark esaten ziola ez zuela sinesten gaixo zegoenik; eta, gainera, esaten zio la Theok berak ere ez zukeela pentsatuko Vincent gaixo zegoenik, lanean ikusiko balu ; tratamendu erraza zela ospitalekoa: ez zutela ezer apartekorik egiten ; ezer egin gabe egon eta elikagai zaharrak eta egoera txarrean zeudenak jan ; lehen egunetik uko egin ziola janari hori hartzeari eta krisialdira bitartean ura eta zopa pixka bat bakarrik jan zuela ; erasoaren o ndoren Peyronek ardo eta haragi pixka bat eman ziola, baina denbora luzez ez z uela jarraitu hori egiten . Saint Paul Ospitaleko Zaindari buru Trabuc en erretratua. Saint Rémy, 1889ko iraila. Solothurn, Kunstmuseum Solothurn, Dübi Müller Fundazioa. Trabuc anderearen erretratua. Van Gogh, Sain Rémy, 1889ko iraila. Ermitage eko museoa. San Petersburgo. Theo hasia zegoen pentsatzen Vincententzat egokia izango zela negua erietxean ematea eta udaberrian landara joatea. 1889ko irailaren 18an (T17) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion kezkatu egiten zela hain modu frenetikoan lanean ikusten zuenean, akitua gelditzen baitzen ; ulertzen zuela ezer egin gabe egotea astuna zela beretzat, batez ere gustuko lagunik ez zuenean; baina, Parisera joanez gero, nerbioetatik nahastuko zuten lagu nekin topo egin zezakeela ; galdetzen zion ea erietxe batean egon nahi zuen negua pasatu arte eta orduan landara joan pintatzera ; emateko erantzun kategorikoa galdera horri ; Johanna ongi zegoela, haurraldiaren erdian. 1889ko irailaren erdi aldera normal sentitzen eta ongi jaten hasi zen Vincent; material ugari eskatu zion Theori eta koadro ugari bidali zizkion hari; berriro hasi zen aire librean pintatzen; bide ertzeko makal eta masustondoak margotu zituen; pintura modu arinagoan aplikatzen zuen, u kitu txikiak erabiliz; zaindarien buru zen Trabuc en emaztea eta Alpillesen inguruko labarrak margotu zituen (Naifeh eta White, 2011). Vincentek Theoria esaten zion momentuz erietxean jarraitu nahi zuela, baina handik aldegin nahi zuela esan bezain laster, erietxe horretatik atera egin behar zuela, horretarako benetako motiboak izango zituelako. 1889ko irailaren 19an (607) St. Rémytik ida tzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion harritua zegoela, berak hain ideia moderno ak izanik eta Zolaren eta Goncourtarren miresle izanik, gizon superstizioso baten buruhausteak zituelako, erlijioaz ideia izugarriak zituelako, lehen iparraldean inoiz eduki ez zituenak bezalakoak ; prest zegoela, lasai eta fidakor beste denboraldi batez han egoteko, negu horretan beste erasoren bat gertatzen ote zitzaion ikusteko ; baina, Theori idazten bazion esanez handik irten nahi zuela, ez zuela zalantzarik egin beha r, ikusi behar zuelako Vincentek bazituela arrazoi serioak monjek gidatutako erietxetik irteteko ; be re autoerretratua bidaltzen ziola eta arretaz begiratzeko hari; ikusiko zuela bere aurpegia lasaiago zegoela orain, nahi z eta begirada lausoagoa izan. Pissa rro zaharrari erakusteko koadro hori. Berri ro erlijio exaltazioa edukitzen bazuen, luzapenik gabe erietxe hori utzi nahi zuela, arrazoirik eman gabe. Pietà Delacroix en arabera. Van Gogh, 1889. Amsterdam: Rijksmuseum. Korridorea erietxean. Van Gogh, 1989ko iraila . New York: Museum of Modern Art. Besti bulu a erietxean. Van Gogh, 1989ko iraila . Amsterdam: Rijksmuseum. Erietxeko bestibuluko burdinsarearen argazkia. Van Gogh ek kendu egin zuen burdinsarea bere koadroa. Prest zegoen denboraldi batez St. Rémyn jarraitzeko, baina beste erasoaldiren bat izanez gero, handik atera nahi zuen. 1889ko irailaren 28an (608) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion pazientzian eta iraunkortasunean irabazi zuela e ta kezketatik lib reago sentitzen zela orduan; Theok eta P eyron ek hitz egin zutela eta egoki iruditzen zitzaiela Vincent beste denboraldi batez St. Rémyn egotea ; hala ere, eraso bat itzultzen bazen, klima aldatu nahi zuela eta Iparraldera itzuli ; esaten zi on hartu zituela k obalto tutuak, esmeralda tutuak, kromo I tutuak eta karmina tutuak ; hil bukaerarako beste hamabi estudio bidaliko zizkiola ; han mahastirik ez zegoela eta beste herriren batera joan beharra zegoela h aiek pintatzeko; o libondoak oso bere ziak zirela, pintatzen zailak. Arte kritikoak hasiak ziren Vincenten lanaz interesatzen. 1889ko i railaren amaieran Vincent indartua zegoela ikusi zuen Peyron ek; Theo Saint Remytik heltzen zitzaizkion koadroak laudatzen hasi zen : naturak ematen duen igurtz iaren jabe zirela zioen ; gainera, Theok Vincenti esan zion J ozef Isaäcson ek artikulu bat idatziko zuela Vincenti buruz De Portefeuille aldizkarian ; Theok zioen gero eta jende gehiago interesatzen zela Vincenten lanaz (Naifeh eta White, 2011). Beste krisialdi batzuen beldurrez bizi zen etengabe Vincent. 1889ko irailaren amaieran/urriaren hasieran (W14) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari esaten zion amari koadro bat bidaliko ziola eta Wilhelminari beste bat ; azken asteetan ber etzat koadro batzuk pintatu zituela; ez zitzaiola gustatzen logela n bere koadroak ikustea, eta horregatik Delacroix en Pietá eta Millet en beste batzuk kopiatu zituela ; azkenaldian bere buruaren bi koadro egin zituela ; gaixotu zenetik, soroetan zegoenean o so bakarrik sentitzen zela eta beldurra ematen ziola irteteak ; mihise aren aurrean pintatzen ari zenean bakarrik sentitzen zela bizirik ; baina, egoera aldatuko zela, osasun h obetu zitzaiolako . Gero eta sarriagotan goraipatzen zituen Theok Vincenten lanak. 1889ko urriaren 4an (T18) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion bidalitako koadroetatik asko gustatzen zitzaizikiola garisoroarena eta mendiena ; baratza rena ere oso polita zela . Isaäcson ek zerbait idatzi nahi zuela Vincenten lana z; Isaä cson ek eskatu ziola denboraldi batez Vincenten koadroak bere etxean gordetzen uzteko, mendien eta garisoroaren koadroak barne ; Millet en erreprodukzioekin batera Isaäcson en artikuluak bidaltzen zizkiola . Peyron ekin egon zela eta esan ziola momentuz Vin cent erabat osasuntsu zegoela, eta egoitzatik gehiago irtetera bultzatuko zuela, duela gutxi krisia izan ez balu ; Arleserako bidaiak krisia sortu z iola ikusita, beharrezkoa zela bermatzea aldaketa jasango zuen ala ez ; Pissarro rekin egon zela eta hark esan ziola Vincent ezin zela bere etxean egon, baina ezagutzen zuela Auvers en bizi zen doktore bat, tarte libreetan pintatzen zuena eta inpresioni stekin harremanean egon z ena; Bernard biharamunean etorriko zela Vincenten koadroak ikustera eta Theo haren etxera joango zela zer ekarri zuen ikustera. Vincentek Arlesera joateko gogoa zuen, han utzi zituen lagunak bisitatzera. 1889ko urriaren 5ean (609) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion udazkeneko eg uraldi ederra zeukatela eta horretatik abantaila atera behar zuela ; asko harritzen zuela Isaäcson jaunak Vincenten estudioei buruz artikulu bat egin nahi izateak ; itxoin arazi egin behar z iokeela esaten zuen, urtebete barru lan hobeak eskaini ahal izango z ituelako ; azkenaldian ez zela ausartu Peyron doktoreari Arlesera joateko baimena eskatzera , onartuko ez zuelakoan ; han hainbat pertsona ikusteko gogoa zuela. Pissarrok berak ez zuen bere etxean hartu nahi Vincent eta Theori esan zion Auvers en zegoen Gach et doktoreaz hitz egin zion Theori ; esan zion artezale eta arte bildumagile handia ze la Gachet eta Vincent harekin bizi zitekeela. Theorekin horretaz hitz egin ondoren, Vincentek pentsatu zuen goiz edo berandu Auvers era joateaz erabakia hartu beharko zuela. Gachet en etxean gelarik ez bazegoen, hark lekua aurkituko ziola familiaren batean edo ostaturen batean ; gauzarik garrantzitsuena doktorea ezagutzea zela, krisialdi bat gertatuz gero poliziaren esku ez erortzeko eta eroetxe batera derrigorre an ez eramateko. Vincentek pentsatzen zuen zoratua ez zegoela, nahiz eta krisialdi gogorrak jasan. 1889ko urriaren 8an (610) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion aste horretan Entrance to a Quarry ( Harrobi batera sarrera) egin zuel a eta zerbait Japonia rra zirudiela. Arlesera joateko dirua ere eskatzen zion. Esaten zuen Peyron doktorea zuzen zegoela Vincent zoratua ez zegoela esaten zuenean, tarteka burua erabat normal zuelako; baina, erasoaldi ak izugarria k zirela eta guztiaren kontzientzia galtzen zuela; baina, horrek seriotasunera eta lanera bultzatzen zuela. Pont Aven go pintore taldeko kideekiko jakinmin handia zuen Vincentek. 1889ko urriaren lehen erdian (B20) Saint Rémy tik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion Theok idatzi ziola esanez Bernard bere koadroak ikustera joango zela ; irrikaz zegoela Bernard ek Pont Aven en zer pintatu zuen jakiteko ; ez zuela burua oso argi eskutitz bat idazteko, baina hutsune mingarria zuela ez zekielako zertan ari ziren Gauguin, Bernard eta besteak ; bazituela hamabi bat estudio Bernard en gustukoak izan zitezkeenak; horien artean zegoela Entrance to a Quarry ; azken estudio horietan bere burua hobeto kontrolatzen zuela, osasuna egonkortu zitzaiolako. Theori ez zitzaion gus tatzen zorrak pilatzea. 1889ko urriaren 22an (T19) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion 150 franko bidaltzen zizkiola Peyron doktorearentzat eta Arles ko bidaiarako ; Peyroni ere gutuna bidali ziola eta eskatu ziola ea zer beste gastu z ituen ordaintzeko ; Peyron ek hilero esan behar ziola zer or daindu behar zuen, gero gastuak pila ez zitezen ; jende asko zegoela Vincenten lana ikusteko gogo z. Beljikan jende gehiago zegoela une horretan p intura koloretsura ohituta; alde horretatik vingtisten erakusketak mesede egin zuela ; Independenteen erakusketa amaitu zela eta berriro hartu zuela l ilien koadroa ; koadro hori Vincenten gauza onetako bat zela. Arlesera joateko Peyron doktorearen baimena behar zuen Vincentek . 1889ko urriaren 25ean (611 ) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion 150 franko , pintura paketea, mihise a eta Millet en erreproduk zioak bidali zizkiolako. Peyron ek esan ziola hobekuntza nabaria egin zuela eta ez zeukala eragozpenik Arlesera joaten uzteko. Oraindik depresioaldi sakonak izaten zituela. Vincenti ez zen ongi sentitzen norbaitek bere koadro ak goraipatzen bazituen . 1889ko urrian (W15) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari eskerrak ematen zizkion azken gutuna rengati k eta Cor i buruzko berriengatik ; esaten zio n pozik emango zizkiela bere koad roren bat edo beste Mauve eta Lecomte andere lehengusinei; gustatuko zitzaiokeela Margot Begemann ek bere koadro bat edukiko balu ; erietxeko sendagilea Parisen izan zela eta Theor ekin egon zela; hari esan ziola Vincent ez zegoela zo ratua, baina krisi epileptikoak zituela. Pr emia handia zeukala bere lanaren zati bat Holandara bidaltzeko ; eskertuko zie keela senitartekoei koadro horietako batzuk nahi zituen jendea aurkit uko balute . Bere adiskide Isaäcson ek berari buruzko artikulu bat idatzi nahi zuela berripap er holandar batean, baina esan ziola horrelako artikulu bat irakurtzeak tristetu egingo zuela ; ospitaleko aretoan ari zela lanean ; asko sufritzen zuenean denak oso urru n ikusten zituela eta haien ahotsak urrunetik zetozela iruditzen zitzaiola; ikusten zituen pertsonak ezagutzen bazituen ere (ez beti), distantzia handi batetik bere gana zetozela zirudie la; errealitatean zirenetik ezberdinak zirudite la; iraganean ezagututak o pertsone k zituzten bereizgarrien antzeko bereizgarri atsegin eta desatseginak ikusten zitue la haiengan. Izaten zituen krisialdiez gain, depresioaldiak ere jasaten zituen Vincentek. 1889ko azaroaren 2an (613) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theo ri esaten zion oso ondo zegoela, tarteka zituen depresioaldiak kenduta; azken neguan baino hobeto zegoela ; lanean bere ideiak egonkorragoak zirela ; ametsgaiztoak sofritzeari utzi ziola ; bere estiloaren bila zebilela eta azkenean gustatuko zitzaiola estilo hori Theori ; Veillée amaitu zuela eta Johannak ikustea nahi zuela ; Peyron entzako ere koadro bat egin zuela: etxearen bista bat, pinu handi batekin. Vingtist en erakusketarako jende ospetsuaren koadroak eskatu zituzten eta Vincent horien a rtean zegoen. 1889ko azaroaren 16an (T20) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion Gauguin en eskutitz bat igortzen ziola, Vincenti emateko hark Theori bidalia ; aste horretan Bernard ikusten izan zela ; beste gauzen artean o libadian Kristo ba t egin zuela hark; Bruselako Vingtist en eskutitz bat heldu zela Vincenten pinturak eta marrazkiak eskatuz ; Theok galdetzen zion ea zer pentsatzen zuen erakusketaz eta zer bidaliko zuen ; urte horretarako gonbidatuak hauek zirela: Puvis de Chavannes, Bartholomé, Cézanne, Dubois, Pillot, Forain, Signac, Pissarro, Hayet, Renoir, Sisley, de Lautrec eta Van Gogh. Pissarrok idatzi ziola esanez landan zeha r ibili zirela Vincententzat ostatu bila , baina esaten ziola hobe zuela Auvers en Gachet dokt orearekin egon. Theok dirua bidali zion Vincenti, Peyron ek hobeto zegoela esan zuen eta berriro ere Arlesera joan zen, azaro aren erdi aldera; Salles artzainarekin egon zen eta Madame Ginoux ekin ere bai; Saint Remyko ospitalera itzultzean olibadi batean Ginoux margotu zuen eta bi eskutitz jaso zituen: bata Gauguin ena eta bestea Bernard ena. Gauguin ek zioen Kristoren koadroa pintatu zuela baratzean; Bernard ek zioen Bibliako irudi sail bat egin zuela, Getsemaniko Baratzaren bertsio batekin; Vincenti lots agarriak iruditu zitzaizkion koadro horiek eta biei idatzi bana bidali zien esanez beren eginkizuna pentsatzea zela, ez amets egitea (Naifeh eta White, 2011). 1889ko azaroaren 17an (614) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Vingtist en erakusketa n zer erakutsi nahi zukeen: eguzkiloreak, huntza, baratza loretan, Mahasti Gorria, Garisoroa egunsentian. Ez zitzaiola asko gustatu Gauguin en Christ in the Garden of Olives en esketxa. Arlesen izan zela eta Salles jaunarekin egon zela ; pare b at egun egon zela han ; inork ez zuela antipatiarik erakutsi ber arenganako eta denak oso lagunkoiak agertu zirela ; St. Rémy n ere sarritan hotz egiten zuela, baina mendiek babesten z utela mistraletik. Exijentea zen Vincent, bai bere buruarekin, bai bere lagunekin; Gauguin eta Bernard i ez zien dena ontzat ematen. 1889ko azaroaren 21ean (615) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion pintura paketeagatik eta artilezko txale koagatik ; esaten zuen a deitsua zela Th eo berekiko eta asko gustatuko zitzaiokeeela zerbait ona egitea, esker txarrekoa ez izateko ; hilabete horretan olibadietan jardun zela lanean . Bernard eta Gauguin en jardineko Kristoren koadroei buruz esaten zuen kuest ioa ez zela Bibliatik edozer gauza egitea; pintoreen eginkizuna pentsatzea zela, ez amets egitea; prerafaelita ingelesek askoz hobeto jokatu zutela eta Puvis et Delacroix ek oraindik hobeto. Vincentek ikusten zituen bere koadroetan gizon gaixoaren trazuak. 1889ko azaroan (W16) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari esaten zion koadro hauek bidali behar zituela Bruselara: eguzkiloreak, ardo gorria udazkenean, baratzea loratan, huntzaz estalitako enborrak, garisoroa egunsentian ; Theoren gutuna jaso zuela esanez osasun onarekin zeudela bera eta Jo hanna eta Wilhelmina haiek bisita tzera joatekotan zela ; Wilhelminari idazten ari zen bitartean, altxatu eta aldaketa batzuk egin zitue la pintatzen ari zen koadroan ; bere koadroak besteen koadroekin alde ratze an ikusten zue la bere koadroe k bazituztela gizon gaixoaren trazu batzuk , nahi gabe egiten zituenak. Vincentek ez zuen onartzen Bibliako gaiak pinturan edozein odutan tratatze rik. 1889ko abenduaren hasieran (B21) St. Rémy tik idatzitako gutunean Vincentek Bernardi esaten zion olibondoak pintatzen ari zela ; denbora askoan idatzi gabe egon bazen, gaixotasunaren kontrako borroka gogorrean murgildua egon zelako zela ; orduan egiten ari z en koadro bat deskribatzen zion gutunean : zegoen erietxeko parkeko bista bat. Beste koadro batean garisoro bat agertzen zen, goian eguzkia zuela . Vincenti ez zitzaizkion gustatzen Gauguin ek eta Bernard ek Bibliako gaiekin egindako lanak ; esaten zuen Mille tek nekez pintatzen zituela Bibliako koadroak ; Delacroix ek pintatzen zituela , baina eszenen historia ikasita. Theok Vincent animatu nahi zuen eta, aukera zuelarik, haren koadroen arrakastaren berri ematen zion. 1889ko abenduaren 8an (T21) Paristik idatz itako gutunean Theok Vincenti esaten zion mihise en hiru biribilkari eta gutuna hartu zituela egun horretan ; Tanguy k Vincenten koadro asko erakutsi zituela azkenaldian ; Bruselako erakusketarako aukera ona egin zuela; markoak jartze ko agindu zuela . Monticelli ren koadroen arabera egindako litografia ederrak ikusi zituela, Lauzet ek eginak ; Lauzet ek Van Gogh tarren koadroak ikusiko zituela, erreproduzitu zitekeenen bat ba ote zegoen ikusteko. Bernard en lagun Aurier oso interesatua zegoela Vincenten lanaz. 1889ko udazkenean, udaldiko gai handiak eta abstrakzioak albora utzi eta eguzki irteerak eta sarrerak, olibondoak, pikuondoak, mahastiak eta altzifreak pintatzen hasi zen Vincent; azaroko lehen asteetan, olibadiak pintatu zituen hainbat ikuspegitat ik eta egunaren hainbat unetan ; iparraldeko sahatsen ordezkaritzat hartzen zituen olibadiak; Arlesen baino pintura gutxiago erabiltzen zuen; pintzelada laburrak erabiltzen zituen, Seurat ek eta Gauguin ek bezala. Gainera, beste hainbat koadro amaitu zituen : Gari soroa altxatzen ari den eguzkiarekin, Emakumeak olibak biltzen, Erietxeko jardineko iskina (Naifeh eta White, 2011). Oraindik ere alhadurak izaten zituen Vincentek, bere koadroak saltzen ez zirelako. 1889ko abenduaren 15ean (617) St. Rémytik idatzit ako gutunean Vincentek Theori esaten zion olibak biltzen ari ziren emakumeen koadroa egiten ari zela ; tokian bertan estudioa egin eta gero, oroimenetik ari zela koadroa egiten ; koadro horren bi edo hiru kopia egingo zituela, olibondoen dozena erdi bat estudio ren emaitza zelako. Jakinmina zeukala zer esango zuen Theok Wheat Field koadr oari buruz. E saten zuen etsita zegoela hurrengo urtean han egote ra, lan ean aurrera egiten ari zelako ; altzifreak eta Alpeak berriro egiteko gogo handia zuela. Gauguin en es kutitz polit bat jaso zuela. Alhadurak zituela Theoren dirua gastatu eta ez itzultzegatik, baina pazientzia eta lana zirela aurrera egiteko bide bakarra ; sarritan pentsatzen zuela hobeto jokatu izango zuela Goupil enpresan jarraitu izan balu; nahiz eta ber ak arterik ez ekoitzi, besteei ekoitziaraziko z iela; artista askok behar dutela salerosleen babesa, baina gutxik izaten dutela. Ezin zitekeen bestela izan; asko gustatu zitzaion Theori logelaren koadroa. 1889ko abenduaren 22an (T22) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion hartu zuela garisoroaren eta logel aren koadroen paketea ; azkenekoa gustatu zitzaiola gehien; k olorearen intentsitate handia zuela ; garisoroaren koadroari marko a jartzen ari zela Tanguy eta ur tarrilaren 3an denak Bruselara bidaliko zituztela . Lauzet, Monticelli ren koadroen litografoa , etorri zela etxera ; asko gustatzen zitzaizkiola Vincenten mihise ak eta marrazkiak eta harekin tratuak egin zitue la. 1889ko abenduan beste krisialdi bat izan zuen Vincentek; irailean, azken krisialdiari ihes egin zionean aurresan zuen hurrengo erasoa Gabon inguruan izan zitekeela eta hala gertatu zen; eguraldia gogortzen eta eguna laburtzen hasi zenean, gero eta ordu gehiago eman behar zituen erietxea n eta horrek asperra sortzen zion; Vincent berriro ere errudun sentitzen hasi zen: gaixotasuna bere erruz gertatzen zela pentsatzen zuen; Nuenen en bere aita gaizki tratatu zuela pentsatzen zuen; anaia Theo Parisen perbertitu izanagatik errudun sentitzen z en. 1889ko abenduaren 23an, olibadi bat pintatzen ari zela, krisi berri bat jasan zuen eta bere buruaz beste egiten saiatu zen, pintura irentsiz; Peyron doktoreak olioak kendu zizkion eta marraztu bakarrik egin zezakeen; astebete erasoaren pean egon zen, d ardarka, etsipenak hartuta eta paranoiekin; berriro pintatzen hasi zenean, Millet en kopia bat egin zuen (Naifeh eta White, 2011). 1889ko abenduaren 31n (620) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari Urte Berri zoriontsuak opa zizkien eta esaten zien sentitzen zuela, kezkak sortzegatik, Peyronen esan baitzien Vincentek berriro ere krisialdia izan zuela. Gauguin en zoritxarra aipatzen zuen, haren haurra leihotik behera erori zelako eta ezin izan zuelako han egon. Theok Vincenten lanagatik esaten zuena atsegingarri gertatzen zitzaiola ; denborarik ez zuela alferrik galdu behar; Peyron doktoreak baimena eman bezain azkar, lanean hasiko zela berriro. Gaixo zegoen artean elur heze eta u rtsua erori zela eta gauean jaiki eta landari begira egon zela; inoiz ez zitzaiola natura hain hunkigarria eta sentimentuz betea iruditu. Gari soroa altxatzen ari den eguzkiarekin, Van Gogh, Saint Rémy, 1889ko abendua. Bilduma pribatua Mahasti Gorria. Vincent Van Gogh, 1888ko azaroa , Arles. Mosku, Puschkin Museum 1889ko Gabonetan Pére Tanguy ren dendan Vincente n koadro batzuk jarri zituzten erakusgai. Albert Aurier arte kritikoak artikulu bat idatzi zuen Le Moderniste Illustré aldizkarian Le Flâneur ezizenaren pean, Vincenten lana goraipatuz. 1890ko urtearen hasieran Mercure de France aldizkaria k Vincenti buruzko artikulu bat argitaratu zuen; jeinu boteretsu, artista sakon eta konplexu moduan aurkezten zuen ; bere ideiak forma zehatzez jantzi beharra zuen sinbolistatzat hartzen zuen Vincent Aurier ek; Vincenten izaera bitxia eta adimen distiratsua azpimarratzen z ituen; Zolak aro berrirako eskatzen zue n arte berriaren ordezkaritzat h artzen zuen Aurier ek Vincent (Naifeh eta White, 2011). Krisialdiak krisialdi, lan gogorra egiten zuen Vincentek eta koadroak Theori bidaltzen zizkion. 1990ko urtarrilaren 3an (621) St. R émytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion aurreko egunean Salles en bisita izan zuela; nahiko ongi zegoela hura etorri zenean eta lasai hitz egin ahal izan zutela ; esaten zion koadro batzuk bidali zi zkiola : Plowed Field, The Ravine, The women gathering olives, The fields, Olive trees . Millet en lanen kopiak (The diggers eta La Veillée eta Rain ) ez begiratzeko koadroak bastidoretan eta marko zuriarekin jarri gabe ; banan banan ikusteko koadroak , efektuaren jabe egiteko. Emakumeak olibak biltzen. Vincent Van Gogh, 1889. The Metropolitan Museum of Art Vincenten gutunak asko poztu zuen Theo. 1890ko urtarrilaren 3an (T23) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion haren gutuna sorpresa atsegina izan zela beretzat, Peyron engandik jasotako oharraren ondoren ez baitzuen espero Vincent idazteko gai izango zenik ; pintura beretzat arriskutsua zela ikusten baz uen, denboraldi batez uzteko ; horrelako uneetan hobe izango zu ela pintureki n ez lan egitea. Gauguin en berririk ez zuela, baina hura zoriontsu zegoela De Haan berarekin zegoelako eta hark mantenua eta pinturak ordaintzen zizkiolako. Lan eginez etortzen zen bere onera Vincent; lanak ematen zion burua argi edukitzeko aukera. 1990ko urtarrilaren 4ean (622) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion altzifreen eta mendien koadro gehiago egin behar zituela, Probentzaren ideia bat emateko. Azken urtean eraso bat baino geh iago izan zituela, baina lan egi nez etorri zela bere onera ; orain ere antzera gertatuko zela ; beraz, ezer gertatu ez baliz bezala jokatu behar zuela, ezer egin ezin zezaketenez ; askoz ere okerrago izango zela ezer egin gabe egotea, egunetan, asteetan, hilabeteetan eta urteetan, bere lagunak egoten ziren moduan ; lanak behintzat burua argi edukitzeko aukera ematen ziola ; bezperan bi koadro bidali zizkiola Roulin postariari Marsellara eta beste bat eman ziola Salles jaunari ; berriro Arlesera joan nahi zuela, otsail aren amaiera aldera; horrek freskatu e giten zuela eta horrela jakingo zuela Parisera joatera arriskatu zitekeen ala ez. Asko gustatzen zitzaizkion Theori Vincentek Millet en koadroetatik abiatuta egiten zituen lanak. 1890ko urtarrilaren 8an (T24) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti es aten zion pozten zela Peyron ek zioen bezain gaizki ez zegoela ikusteaz ; Peyron ek lehenengo gutunean aditzera eman zio la arriskutsua zela Vincententzat pintatzera irtetea. Bidali zizkion pinturetatik gehien gustatu zitzaiona Millet en araberako Evening izan zela ; horrela eginda, ez zela kopia bat. Ados zegoela Vincent udaberrian Parisera etortzearekin ; han erabakiko zuela landara joatea, hango bizitza ongi ez bazihoakion. Johannak otsailaren lehen hamabostaldian erdituko zuela eta haren ama hilab etez egongo zela etxean, baina hura joan ostean gelatxoa libre geratuko zela. Millet en lanetatik abiatuta egiten zituen koadroak ez zitzaizkion kopiak iruditzen Vincenti. 1990ko urtarrilaren 12 15ean (623) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion buruan koadroak egiteko ideia asko zituela, kanpoan lan egiteko moduko eguraldia egiten zuenerako . Atsegina gertatzen zitzaiola Millet en La Veillée ren kopiaz esandakoa; justi fikazioa bazuela Millet ek berak oleoz pintatu ez zituen lanak erreproduzitzeak; ez zela haren lanak kopiatze hutsa; txuri beltzean egin zituen lanak koloreen hizkuntzara itzultzea zela ; Millet ekiko zuen mirespen sakonean oinarrituta egin zituela. Montevergues en bazegoela erietxe bat, egunean 22 penny kobratzen zuena eta jantziak ere ematen zituena; gaixoek egoitz ako lurretan lan egiten zutela; burdinola eta zurgin denda zituela. Otsailean Arlesera joatean hango gelan altzariak edukitzeagatik hiru hilabeteko errenta ordaindu beharra zue la. Hainbeste urtez ilunean lan eginda gero, arrakasta izaten hasia zen Vincent. 1890ko urtarrilaren 18an Salon de les Vingt areto ko erakusketan parte hartu zuen Vincentek Bruselan, Renoir, Signac, Toulouse Lautrec eta Cézanne ekin bater a; sei obra erakutsi zituen; horien artean, Eguzkiloreak eta Baratza loretan. Garai horretan agertu zen Vincenten pintura laudatzen zuen lehen artikulua Mercure de France aldizkarian, Albert Aurier kr itikariak idatzia (“Les isolés: Vincent Van Gogh”). Pozik hartu zuen hori Van Gogh ek, baina bere gainera ardura handia zetorrela pentsatu zuen. Vincenten Mahasti Gorria koadroa erosi zuen Anne Boch (1848 1936) beljika tar margolariak; Vincentek bizi zen a rtean saldutako koadro bakarretakoa izan zen hura (Thompson, 2007). Mercure de France. G. Albert Aurier: Les Isolés : Vincent van Gogh, Mercure de France , janvier 1890. Vincentek sorpresaz hartu zuen kritika positibo hori eta ukatu egiten zuen berak horre nbesterainoko merezimendurik zuenik ; artistei egindako deialdi orokortzat hartu zuen Aurier ek idatzitakoa, eta ez berari zuzendutako laudorio pribatu moduan ; baztertu egin zituen Aurier en laudorioak, aurretik Gauguin enak eta Isaäcson enak baztertu zituen moduan ; Aurier ek egindako laudorioak bere koadroen salmentarako nola baliatu pentsatzen hasi zen ; horrela, Aurier en idatzia martxanteei eta senitertakoei ezagutarazten saiatu zen; Arles ko ezagunei ere bidali zien ; Aurier i berari ere idatz i zion, artikuluarengatik eskerrak emanez, eta Gauguin ekiko eta Monticelli rekiko zuen zorraren berri emanez (Naifeh eta White, 2011). Gero, L´Art Moderne aldizkariaren urtarrileko alean bere panegirikoaren bertsio laburtua argitaratu zuen Aurier ek. Pal ais des Beaux Artseko galerietan Vincenten koadroek toki bat izan zuten lehenengo aldiz inpresionista sagaratuen (Renoir, Toulouse Lautrec, Cézanne, Signac…) artean . Cesare Lombroso italiar kriminologoak historian zehar izandako jeinu askorekin alderatu z uen Vincent: San Paulo, Petrarca, Molière, Flaubert, Dostoiesvski ; horietako askok ere epilepsia jasan zutela zioen (Naifeh eta White, 2011). Cesare Lombroso Vincentek urtebete eman zuen Saint Rémy de Provence ko erietxean. Urte hori Vincent en urterik emankorrenetakoa izan zen; erietxean zegoen bitartean 150en bat koadro pintatu zituen eta ehundaka marrazki egin zituen . Vincenten koadroak gero eta gehiago mir esten zituen Theok, eta erakusketak ikustera joaten zirenek ere bai. 1890ko urtarrilaren 22an (T25) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion lasaitua sentitu zela ongi zegoela entzutean. Lazet izan zela Vincenten lanak ikusten eta ikusi ondo ren esan zuela Probentzako izaera jatorra erakusten zutela koadroek ; zirudienez, irekia zegoela Bruselas ko Vingtisten erakusketa eta egunkarietan atera zenez, jendearen jakinmina gehien piztu zutenak Cézanne, Sisley, Van Gogh eta Renoir enak izan zirela ; martxoan Ville de Pari seko pabilioian inpresionisten beste eraku sketa bat egin b ehar zutela; pentsatzeko koadroren bat edo beste jarri nahi zuen han ; pentsatzen zuela pazientziaz itxaron behar ziotela etorriko zen arrakastari; Vincent seguraski biziko zela hori ikusi ahal izateko adina ; Vincenten olibondoak berriro ikustean gero eta gehiago miresten zituela; ilunabarreko bat izugarria zela. Vincent Willem, Theoren eta Johannaren semea, urtarrilaren 31n jaio zen ; Vincent zen haren aita jauna eta Almendrondo adarra loretan obra eskaini zion. 1890ko urtarrilaren 31n (T27) Theok Vincenti Paristik idatzi zion Peyron doktoreak esan ziola Vincentek bere gaixotasunaren paroxismo bat izan zuela berriro ere; Theok atsekabe handia agertzen zuen, Vincenti ga uzak ongi ez zihoazkiolako; esaten zuen, zorionez krisiak ez zuela asko iraun azken aldian eta espero zuela oraingoan ere azkar errekuperatuko zela. Joahannarentzat une txarra pasatu zela; haur eder bat ekarri zuela, negar ugari egiten zuena, baina osasung arria zirudiena; lehen esan zioten moduan, bere izen bera jarriko ziotela haurrari. Almendrondoa loretan. Vincent Van Gogh, Saint Rémy , 1890, Van Gogh en museoa Vincent krisialdietan aspertzen zen, ezer egin gabe zegoenean; haren lagunak ere sarritan asperturik egoten ziren, zereginik ez zutelako. 1890ko urtarrilean (W17) St. Rémytik Wilhelminari idatzitako gutunean Vincentek z ioen oso pozik zegoela Wilhelmina Parisen zegoelako Theo eta Jo hanna rekin ; beste eldarnio krisialdi bat gainditzekotan zela. 1890ko urtarrilean (W18) St. Rémytik Wilhelminari idatzitako gutunean Vinc entek esaten zion urtebete lehenago eduki zuela krisialdi handi hura ; une horretan ondo zegoela, baina berriro ere itzuliko zirela krisialdiak ; bi astetan gogor jardun zela lanean ; bizitza ez zela beti alaia izaten han ; bere lagunak sarritan aspertuak egoten zirela; etsipen eta pazientzia asko zegoela bere inguruan; h ango pertsona askok ez zutela ezer egiten eta pentsakizunetan murgilduak zeudela egun osoan ; hobe zuketeka eskulanak derrigorrezkoak ziren erietxe batean egotea. Vincentek ez zuen hirian bizi nahi; landako bizitza atseginagoa eta osasungarri agoa iruditzen zitzaion. 1890ko urtarrilean (W19) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari esaten zion beldu r zela Parisera itzul tzeak beregan zer efektu izango ote zuen; pintoreek landan hobeto lan egiten zutela Parisen baino; bakoitzak hizk untza bereiz ia zuelako eta bakoitzak bere burua adierazten zuelako ; hurrengo hiletik aurrera kanpoan lan egingo zuela. Egiten zizkioten lausenguak ez zirela modu pertsonalean hartu behar esaten zuen Vincentek . 1890eko otsailaren 1ean (625) St. Rémytik Theori idatzitako gutunean Vincent pozik age rtzen da Johannak haurra eduki z uelako eta harritua agertzen zen bere pinturaz Albert Aurier ek Mercure de France aldizkarian idatzi berria z uen artikuluarengatik ; artikulu horrek lausenguz betetzen z uen arren, Vincentek ez zuen hori modu pertsonalean hartzen ; bera eredu moduan hartu z utela, lausengu horiek lasai hartu behar z ituztela eta burua hotz mantendu behar z utela esaten zion Vincentek Theori. Familiari buruzko berri onak heldu zitzaizkion Vincenti Paristik. 1890ko otsailaren 9an (T28) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion haren azken gutuna k atsegin handia eman ziela, osasun onarekin zegoela ikusita ; gauzak ongi zihoazkiela: Johanna haurra zaintzen ari zela eta esn erik ez zitzaiola falta ; haurrak b egi urdinak eta masail borobilak zituela ; Willhelmina alde egin berria zela: etxekoan dre baliagarria izan zitzaiela ; egun batean Degas engana eraman zuela Will helmina eta hark esan ziola koadro holand ar zaharretako hainbat irudi g ogorarazten zizkiola ; Gauguin aurreko egunean heldu zela Parisera eta hainbat galdera egin zi zkiela Vincent i buruz . Aurier arte kritikoak berari buruz esandakoak zer pentsatua eman zioten Vincenti; hark egozten zizkion merituak, beste batzuekin partekatu beharrekoak iruditzen zitzaizkion Vincenti. 1890ko o tsailaren 10 11n (626) St. Rémytik idatzita ko gutunean Vincentek Theori esaten zion Gauguin i bidaliko ziola Aurier i idatzitako gutuna ren kopia bat; pentsatzen zuela, berari buruz Aurier ek esandakoak Gauguin i buruz esan behar zituela, eta bigarren maila batean berari buruz ; galdetzen zion Theori ideia ona izango ote zen Aurier en artikuluaren kopiak Tersteeg i edo Reid i bidaltzea. Martxoko inpresionisten erakusketarako koadro batzuk gehiag o edukitzea espero zuela, baina garaiz heltzen ez baziren Tanguy renean zeuden batzuk aukeratzeko ; traje bat erosi berria zuela 35 frankotan eta martxo amaiera aldera ordainduko zuela ; horrelako beste traje bat lehen ere erosi zuela eta urtebete behintzat iraun ziola ; martxoan zapata parea eta praka batzuk ere beharko zituela ; bizimodua ez zela han oso garestia eta bertan jarraitzea izango z uela onena. Eskutitz horretan Aurier entzat beste eskutitz bat bidali zion Vincentek Theori. Gehiegizko laudorioek p ertsona intoxikatu egiten dutela esaten zuen Vincentek. 1890ko otsailaren erdian (W20) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari eskerrak ematen zizkion azken bi eskutitzengatik ; esaten zion hunkitua zegoela Johanna ren erditzeaz esandakoarekin. Aurier en artikulua oso artistikoa eta kuriosoa iruditzen zitzaiola; hark esaten zuen modukoa izan beharko zuela berak , ala ez bazen ere; Monticelli eta Gauguin bera baino gehiago hurbiltzen zirela Aurier ek beragatik esaten zuenera ; hark e gozten zizkion bereizgarriak ez zegozkiola berari; inpresionistak, oro har, zirela horrelakoak; horrek egiten zituela koloreekiko oso sentiberak ; baina, berari buruzko Aurier en artikulu hori irakurtzean, triste sentitu zela: horrelako izan beharko zuela, baina askoz maila apalagoan ikusten zuela bere burua ; eta laudorie k intoxikatu egiten dutela, hartatik asko eda ten denean ; pertsona tristetu egiten du tela; egiten den lanik onena norbere etxean, pribatuan, egiten dena dela, kanpoko laudoriorik gabe ; artisten artean nahikoa laguntasun ez dagoela: pertsona ren kualitateak gehiegi exajerat zen edo gehiegi mexprexat zen dituztela . Albert Aurier arte kritikariari eskerrak eman zizkion Vincentek, Mercure de France aldizkarian bere lana goraipatuz idatzi zuen artikul uarengatik eta altzifreei buruzko estudio bat bidali ko z iola esan zion. Esaten zion n aturaren aurrean sentitzen zuen emozioak kontzientzia galtzera eramaten zuela eta gero hamabostaldi bat egoten zela lan egin ezinik ; berari egindako goraipamenak Monticelli rentzat gorde behar zituela ; artikulu horretan bere koadroak berraurkitu zituela esaten zion; ziren baino hobeak, esanahi gehiagorekin berraurkitu zituela ; baina, Aurier ek zioena beste batzuei zegokiela, Vincenti berari baino gehia go; adibidez, Monticelli ri. Udaberrian Parisera joaten zenean, deituko ziola eskerrak zuzenean emateko. Albert Aurier 1890eko otsailetik apirilera iraun zuen krisialdi bat izan zuen Vincentek, haluzinazioekin eta asaldurarekin ; eduki erlijiosoko haluzinazioak izan zituen eta hobetzen zihoan neurrian berataz arduratzen ziren lekaimeengandik urrun egon nahi zuen. Peyronek lotura ikusi zuen eraso epileptikoen , bidaien eta gertaera emozionalen artean. Hamabi hilabete egin zituen Vinc entek Saint Rémy n eta han zegoela krisialdi larriak izan zituen noizean behin; hobekuntza aldi batean, otsailaren 22an, Arlesera berriro joan zen Ginoux anderea bisitatu eta hari Arlestarra koadroaren bertsio bat emate ra; bidaian beste krisi bat izan zuen , zoroetxetik zaintzaileak bidali zizkioten eta Saint Paul era eraman zuten; Peyron ek Theori idatzi zion egun batzuk barru bere onera etorriko zela Vincent; baina krisialdi berri hau asko luzatu zen; ia hilabete behar izan zuen bere onera etortzeko; iraku rtzeari eta idazteari utzi zion . 1890ko m artxoaren 19 eta 29ko e skutitzetan saiatu zen Theo Vinc ent alaitzen, Parisko Independenteen areto ko arrakastaren e ta Pissarro ren, Moneten eta Gauguin en laudorioen aipamena eginez . 1890ko martxoaren 19an ( T29) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion pozik hartu zutela gutuna , baina pena zutela osasunari buruzko berri hobea k ez izatean ; eguraldi ho tzak beti eduki zuela eragina Vincentengan eta eguraldi hobeak bere onera ekartzea espero zuela ; zoriontsu izango zatekeela Vincentek Independenteen Erakus ketara joaterik izan balu ; Gauguin ek esan zuela Vincente pinturak zirela erakusketako erakarpen nagu sia; bere koadroetako bat Vincenten batengatik trukatzea proposatu ziola. Seurat ek koadro kurioso bat erakusten zuela, lerroen norabidearen bid ez gauzak adierazten saiatuz; Gillaumin ek koadro ederrak zituela; Lautrec ek erretratu ezinhobea erakutsi zuela : Emakume bat pianoan . Maus ek idatzi ziola esanez pozik zegoela Vincentek XXen Saloian parte hart u zuelako. Saint Rémytik irteten zenerako ostatua prestatzen hasia zen Theo; horretarako, Gachet ekin hitz egitea pentsatu zuen. 1890ko martxoaren 29an (T31) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion zoriontsu izango zatekeela St . Rémy ra joan eta Vincenten eskua estutu ahal izango balu, haren urtebetetze egunean. Pissarro k aipatu zion Gachet doktorearekin egon zela ; Parisera etorri bezain azkar Gachet engana eramango zutela; astean egun batzuetan Parisera etortzen zela kontsultara ; Theok Vincenten krisien berri eman zionean, esan ziola uste zuela zerik usirik ez zuela erotasunarekin; berak pentsatzen zuena baldin bazen haren errekuperazioa b erma zezakeela. Pissarro k esan ziola, Independenteen aretoan Vincentek arrakasta lortu zuela artisten artean. Rembrandt en akuaforteen erreprodukzioak bidaltzen zizkiola; zoragarriak zirela. Camille Pissarro Theok nahi izan zuen Vincent Pissarro rekin bizitzea, baina Pissarroren emazteak ez zuen inolaz ere nahi; Pissarrok Theori aholkatzen zion Vincent Auvers surOise era ekartzeko eta Gachet doktorearen eskuetan jartzeko; orduan Theok pentsatu zuen Vincent Auvers sur Oise n bizi zen Gachet doktoreareng ana bidaltzea, inpresionisten laguna baitzen hura; Gachetekin hitz egin zuten eta hark erantzun zien gogoz zainduko zuela Vincent, Auvers era joaten bazen (Van Gogh Bonger, 1917). Krisialdi luzea jasan zuen Vincentek eta oraindik ez zen bere onera etorri. 1890ko apirilaren 15ean (628) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion azkenaldian etorritako gutuna k irakurri nahi zituela, baina oraindik burua ez zuela haiek irakurtzeko bezain argi. Gogo handia zuela berriro lanean hasteko. 1890ko a pirilaren 23an (T32) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion haren isiltasunak frogatzen zuela oraindik sufritzen zegoela ; Peyronek esaten ziela krisialdia besteetan baino luzeagoa zela, baina pasatuko zela. Aurreko astean zela urtebete ezk ondu zela ; arrazoi zuela Vincentek Theori esaten zionean ezkondu egin behar zuela; orain zoriontsuagoa zela ; egia zela bere emaztea ez zela edonor eta zortea eduki zuela hura aurkitzean ; elkar oso ondo ulertzen z utela ; txikiak lan asko ematen ziola Johanna ri, baina harrigarri ro ari zela hazten ; ordu askotan egon zitekeela esna, negarrik egin gabe; barre egiten eta soinuak egiten hasia zela. Oporrak Pissarro rekin pasatuko zituztela, hark gonbidatuta. Erakusketako Vincenten koadroek arrakasta handia zutela : Monet ek esan zuela Vincente n koadroak zirela erakusketako onenak. Serret Theoren etxera joan zela beste koadroak ikustera eta txundituta geratu zela. Bere onera etorri bezain azkar Theori idatzi zion Vincentek. 1890ko apirilaren 29an (629) St. Rémytik id atzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ez zela gai izan ordura arte idazteko, baina hobetoxeago zegoela eta bere urtebetetzeagatik zorionak ematen zizkiola ; bi hilabete pintatu gabe egon zela. Koadro hauek bidaltzen zizkiola: Millet en lanetan oinarrituta egindakoak ; Gauguin i eman behar zion e makume arlesiarraren erretratua ; Aurier i eman behar zion altzifreen koadroa. Pintura koloreak eskatzen zizkion. Esaten zion g aixo zegoen bitartean buruz koadro batzu k (Iparraldeko memoriak) egin zituela ; ez zekiela zer egin edo zer pentsatu, baina etxe hori uzteko gogo handia zuela ; ez zuela ezer gehiago esan beharrik. Esateko Aurier i ez idazteko artikulu gehiago Vincenten pinturaz, minez gainezkatua zegoelako eta pu blizitatea jasateko gai ez zelako ; koadroak egiteak distraitu egiten zutela, baina haietaz hitz egiteak hark uste baino min gehiago ematen ziola. Almendrondoen loreak pintatzen ari zela gaixotu zela; orain loreak pasatu zirela eta zorterik ez zuela. Irudie n marrazki zaharrak bidaltzeko, hala nola, Peasants at dinner, Women Gleaning eta Diggers. Osasunez hobetzen zihoan heinean, izaera erlijiosoko pasarteak burutik kendu nahi zituen eta zaintzen zuten lekaimeengandik ihes egin nahi zuen Vincentek; e rietxea utzi eta iparraldera joateko gogoa piztu zitzaion; han beste artistekin harremanean jar zitekeela pentsatzen zuen. Haluzinazio erlijiosoak monaste rio erlijiosoan bizi izatetik zetozkiola pentsatu zuen eta Saint Rémy ko mojen kontra jarri zen; mojen kontrak o jarrera areagotu egiten zen haiek monaste riotik kanpora irtetea eragozten ziotenean; horregatik nahi zuen erietxe sekular batera joa n. Vincent kexatu egiten zen ematen zioten janariagatik edo beste gaixoen oihuengatik; era berean, umiliagarriak iruditzen zitzaizkion urez betetako bainuontzi batean ematen zizkioten bainuak; baina, poliki poliki, erotasuna beste edozein gaixotasun moduan hartzen ikasi zuen (Naifeh eta White, 2011). Abiadura handiz lan egiten zuen Vincentek , denborak ihes egingo balio bezal a. Theo kezkatua zegoen haren jarduera frenetikoa ikusita, deabruak hartuta bezala pintatzen zuelako, baina Vincentek esaten zion koadroa pintatzean bakarrik sentitzen zela bizirik. Landa irekian ezin zuenean lan egin, Millet, Delacroix edo Rembrandt en lanetatik abiatutako koadroak egiten zituen; lanak ez ziren kopia hutsa k; besteen koadroen interpretazio propioa egiten zuen; horrela, Millet en grabatuetan oinarritu ta, Landako lanak eta Egunaren lau uneak pintat u zituen . Theoren iritziz, Millet en koadroen kopiak izan ziren seguraski Vincentek egindako lanik ederrenak. Saint Rémy n zegoen artean, kolore primarioetatik ihes egin zuen eta ez zituen hain kolore distiratsuak erabili; tonu okreak eta ertainak hobetsi zituen: g ris urdindua, gorrizta, oliba berdea (Thomson, 2007). Zuribeltzeko irudiak pinturara pasatzen zituen, baina interpretaziorako osagai asko erantsita. Tonu Japoniar distiratsuetan pintatzetik tonu itzaliagoetan eta okreetan pintatzera pasatu zen. Hasieran p intzelada indartsu eta adierazkorretan pintatzen zuen, pintura geruza lodiak emanez; baina, bakardadeak harrapatu zuen neurrian, geruza meheagoetan margotu zuen. Vincentek koadroak Theori bidaltzen zizkion, eta bere ustez onenak zirenen kopiak gordetzen zi tuen (Naifeh eta White, 2011) . Apirilaren amaieran Vincentek esan zuen gaixotasun garaian koadro batzuk buruz egin zituela. Potato eaters, The Cottage eta The Old Tower en bertsio berriak egin nahi zituen eta Theori esan zion Brabanteko garaiko marrazkiak bidaltzeko. Vincentek erabakia zeukan Saint Rémytik irtetea; Pariserako bidaia prestatzen hasi zegoen. 1890eko maiatzaren 2an (630) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Peyron doktorea itzuli zela eta Theoren eta etxekoen gutuna k irakurri zituela; on handia egin ziotela, energia pixka bat eman ziotelako egoera horretatik irteteko. Jasotako akuaforteengatik eskerrak ematen zizkion . Gauguin ek eta Guillaumin ek beren koadroak trukatu nahi zituztela Alpeetako paisaien ordaine tan; Gauguin en gutuna bidaltzen ziola eta ongien iruditzen zitzaiona egiteko koadroen trukerako. Theo eta haren familia ikusteko irrikitan zegoela . Seguru zegoela Iparraldean berehala hobetuko zela bere osasuna , berrerortzearen beldurra bazuen ere . Peyron ekin hitz egin zuela eta esan ziola ezinezkoa zitzaiola hango egoera gehiago jasatea eta nahiago zuela Iparraldera joan ; Tarascon edo Lyons eraino norbaitek lagun ziezaiokeela eta gero Theok edo beste norbaitek itxoin ziezaiokeela Paris ko geltokian. Saint Rémytik Pariserako bidaiaren erdia lagundurik egingo zuen Vincentek eta beste erdia , bakarrik; Parisen 3 4 egunez bakarrik egongo zen. 1890eko maiatzaren 4 an (631) St. Rémytik idatzita ko gutunean eskerrak ematen zizkion Vincentek Theori Johannaren argazkia b idali ziolako ; esaten zion gainera, Saint Rémytik Parisera trenean bakarrik joateko arazorik ez zuela ; ez zela pertsona arriskutsua eta krisialdi bat jasanez gero, beste bidaiariek la gun ziezaioketela ; gainera, esaten zion, krisialdi bat izan osteko 34 hilabeteetan erabat patxadatsu egoten zela, eta trena hartu zezakeela krisialdi bat izan eta berehala ; duela hainbat hilabete abixatu ziola antzeko krisialdi bat izanez gero, erietxez aldatuko zela ; hamabost eguneko epean beharrezko urr atsak eman behar zirela ; Tarascon era arte lagunarekin joan zitekeela eta handik Parisera , bakarrik ; ekipaia geltokian utz zezaketela eta ez zela Parisen Theoren etxean 2 3 egun baino gehiago egongo. Egun horietako batean idatz ziezaiokeela Theok Gachet do ktoreari, Vincent Auvers era laster joango zela esanez ; Parisera heltzean telegrama bidaliko ziola eta Gare de Lyon en jaso ahal izango zuela ; eskutitz berean Gacheti igortzeko idatzi eredu bat bidali zion Vincentek Theori ; eskutitz horreta tik ikus zitekeen burua oso argi zue la Vincentek. SainRémyko askatasun gabezia astunegia gertatzen ari zitzaiola eta istripuen beldurrik ez edukitzeko esaten zion Vincentek Theori ; Peyroni idazteko, erietxe horretatik joaten uzteko ; asperduraz eta minez g ainditua zegoela; pazientzia amaitzen ari zitzaiola eta horrela ezin zuela jarraitu ; krisialdien arteko lasaialdi hori aprobetxa zezaketela. Krisialdi arteko tarte horretan Gachet doktorea ezagu tu zezakeela ; oreka mentala ez zuela galduko: han sentitzen zu en atsekabea bere zorotasuna baino indartsuagoa zelako. 1890eko maiatzaren 3an (632) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion osasun onarekin jarraitzen zuela, baina akitua sentitzen zela krisialdi luze horren kariaz; proiektatutako aldaketa k bere ideiak freskatuko zituela. Theo pozik zegoen Vincent tokiz aldatzeko prest zegoelako. 1890ko maiatzaren 3an (T33) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion oso pozik zegoela haren bi gutuna k jaso zituelako ; bidalitako koadroak jaso zituela eta haien arteko batzuk oso politak zirela ; zaindaria eta aurpegi puztuko gizona zoragarriak zirela ; Millet en kopiak orain arte egindako gauzarik onenak zirela beharbada ; Aurier entzat egindako koadroa orain arte egindako eder renetakoa zela; indioilarraren buztanaren edertasuna zuela. Pozik zegoela Theo Vincent tokiz aldatzeko prest zegoelako; erabat onartzen zuela hori, eta Peyron en aholkua entzun ondoren, Vincentek berak hartu behar zuela erabakia ; beharrezkoa zela bere konf iantzako norbaitek bidaia osoan laguntzea ; ilusio gehiegi ez egiteko ifarraldek o bizitzaz, lurralde bakoitzak z ituelako bere abantailak eta desabantailak. Bidaia egiteko dena lotua utzi zuten Vincentek eta Theok. 1890ko maiatzaren 10ean (T34) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti eskerrak ematen zizkion bi eskutitzengatik eta zoriontsu zegoela esaten zion Vincent hobeto sentitzen zelako ; atsegin handia emango ziola bidaia arriskurik gabe egin bazezakeen ; telegrama bat bidaltzeko Gare de Lyon era heltzean eta etxeko gela txikian jarriko zutela ; Peyron i idatzi ziola esanez, arriskurik ez bazegoen, Vincenti uzteko jokatu nahi zuen moduan jokatzen. Lehortu gabe zeuden koadroak Saint Rémyn utziko zituen Vincentek, eta lehortzean zaintzaileak bidaliko zizkion. 1890eko maiatzaren 11 12an (633) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori eskerrak ematen zizkion bidali zizkion 150 frankorengatik ; esaten zion krisialdia ekaitz bat bezala desagertu zela ; loreen (arrosen eta lilien) koadroak eg iten ari zela ; koadro horiek lehortzeko hilabete osoa beharko zuela, baina zaintzaileak bidaliko zizkiola, lehortzen zirenean . Ahal zuen azkarrena joan nahi zuela handik eta paketeak egiten hasia zela ; geltokira joaterik ez bazuen, ez kezkatzeko; bidea aur kituko zuela ; goizeko bostetan helduko zela Parisera. Theok Peyroni idatzi zain zego en Vincent Parisera joateko. 1890eko maiatzaren 14an (634) St. Rémytik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion Peyron ekin edukitako azken eztabaidaren ondoren, baimena bazuela paketeak egiteko eta ekipaia merkantzia trenean bidali zuela ; Theok Peyroni idatzi bezain azkar irtengo zela handik ; nahiko lasai zegoela eta ez zuela uste asaldatuko zenik ; igandea baino lehen Parisen egotea espero zuela, Theoren egun librea elkarrekin lasai emateko. Arlesera idatzi zuela eskatuz bi oheak , koltxoiak eta ohe maindira eta estalkiak bidaltzeko merkantzia trenean. Azkenean, jaso zuen Vincentek Saint Paul de Mausol e erietxetik irteteko baimena. 1890ko maiatzaren 16an eman ziote n alta Vincenti Sain Pauleko eri etxean. Vincentek gaueko trena hartu zuen Theo, Jo hanna eta iloba Vincent ikustera joateko. Artista bizitza: Auvers surOise (1890ko maiatzetik 1890ko uztailera) Vincentek jaki n zuenean Theok aita izan behar z uela, emozioz beterik Frantzia iparraldera joan nahi zuen , familiarengandik eta lagunengandik hurbil egoteko. Theo ri egokia iruditu zitzaion Paris iparraldeko Auvers surOise Vincenten bizileku izateko ; han Gachet doktore homeopataren babesean bizi zitekeen (Uhde, 1991) . 1890eko maiatzaren 16an sendatutzat eman zuen Peyron ek Vincent eta Saint Paul etik irteteko baimena eman zion , aurrez Theoren baimena eskuratu ta. Maiatzaren 17an heldu zen Vincent Parisera, trenean gauez bidaia egin ondoren ; azken krisialditik errekuperatu berria zen Vincent. Theok Gare de Lyon geltokian itxoin zion eta Montmartre eko Pigalle enparantza ren ondoko etxera eraman zuen Vincent ; han ezagutu zituen Vincentek bere koinata Jo hanna eta bere iloba ; Johannak lehenengo aldiz ikusi zuen Vincent; geroago berak deskribatuko zuenez, gizon gaixo bat ikustea espero zuen, baina kolore osasuntsuko eta sorbalda zabaleko gizon indartsua zela iruditu zitzaion ; Theo baino indartsuagoa iruditu zitzaion Vincent . Theoren etxean bere koadroak berriro ikusteko aukera izan zuen Vincentek ; etxeko paretetan zintzilik zeuden Vincenten koadroak; hainbat kaxoi , ohe azpi eta bazterreta n ere bai. Bisitari ug ari izan zituzten etxean. Iloba Vincent sehaskan ikusi zuen eta pintura galeriak bisitatzen ibili zen bi egunetan. Theo , berriz, Goupil eko bulegoetan lanean jardun zen ( Van Gogh Bonger, 1917; Naifeh eta White, 2011). Johanna Van Gogh bere seme Vincent Willem ekin, Raoul Saisset en estudioan. Raoul Saisset argazkilariak egindako argazkia , Paris, 1890 Parisen hiru egunez egon zen Vincent eta hiria ez zitzaion lasaia iruditu; Vincentek ez zuen nahi bizitza zalapartatsurik eta Paris hiri itogarria zen. Familia beregandik urruntzen ari zela sentitu zuen Vincentek eta bera zama bat zela Theorentzat, haren emaztearentzat eta iloba jaio berriarentzat. Pintatzen jarraitu nahi zuen ; beraz, maiatzaren 20an, Paris utzi eta Auversera joan zen trenez ; ordubeteko bidea ; Auvers etik laster hasi zitzaion Vincent Theori diru e skean. Vincent Auversera heldu zen eta Gachet doktoreak harrera ona egin zion; Gachet ek artisten neurosiari buruzko tesi bat idatzia zuen, pintore inpresionisten laguna zen eta hainbat margolariren (Monet, Manet, Renoir, Courbet, Daumier…) lanak bazituen. Auvers surOisen artisten belaunaldi asko egon ziren: Corot, Daubigny, Daumier, Pis sarro, Cézanne , Guillaumin (Thomson, 2007) . Auversen , hasieran , Saint Aubin ostatuan hartu zuen egoitza; gero ganbara bat alokatu zuen Arthur Gustave Ravoux ek udaletxe aurrean zuen ostatuan; Gustave Ravoux en familiak eramaten zuen ostatua . Gustat u zitzaion Vincenti Auverseko paisaia; landa girokoa zen herria eta etxeek lastozko teilatuak zituzten; sendagilearen familia eta jardina ere gustatzen zitzaizkion. De nbora asko pasatzen zuen Gachetekin pinturaz hitz egiten; harreman onak zituen haren seme alaba Paul (15 urte) eta Marguerite ekin (19 urte); Gachet doktorea eta haren alaba pintatu zituen eta Ravoux tarren alaba (Adeline Ravoux) eta neska nekazari zenbai t ere bai. Ilusio handia egin zion Vincenti modelo bizidunak pintatu ahal izateak (Van Gogh Bonger, 1917; Naifeh eta White, 2011). Etxeak lastozko teilatuekin. Van Gogh, Auvers, 1890eko maiatza . Hermitage Museoa. San Petersburgo, Rusia, Europa Herri kalea Auvers en. Van Gogh, 1890ko maiatza. Helsinki, Atheneumin Taidemuseo Gachet doktorearen etxea Auvers sur Oise en Adeline Ravoux en erretratua . Van Gogh, Auvers, 1890ko ekaina. Cleveland Museum of Art . Cleveland, Ohio, United States of America, North America Adeline Ravoux en erretratua. 1890ko ekaina. Suiza, bilduma pribatua Gachet Doktorearen erretratu a. Van Gogh, 1890ko ekaina. Tokio, Ryoci Saito ren Bilduma. 1890eko maiatzaren 21etik 1890eko uztailaren 29ra arteko gutuna k Auver surOise tik idatzi zizkion Vincentek Theori. Gachet gizon bitxia iruditu zitzaion Vincenti. 1890ko maiatzaren 21ean (635) Auvers surOise tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari esaten zie n Auvers oso polita zela, lastozko teilatu ak zituzten etxeekin. Gachet doktorea ikusi zuela eta eszentriko xamarra iruditu zitzaiola . Eguneko 6 f ranko kostatzen zen ostatu batera bideratu zuela Gachetek , baina berak aurkitu zuela egu nean 3,5 franko ordaindu behar zen ostatu bat ; Gachet ek Pissarro ren eta Cézanne ren koadroak zituela eta haren etx ea antiguedade beltzez betea zegoela ; inpresionisten koadroak kenduz gero, dena beltza zela; Gachet ek esan ziola ausardiaz pintatzen jarraitu behar zue la eta ez zuela pentsatzen egon zer zegoen beregan gaizki . Incente zioen sakonki sentitu zuela Paris ko zarata ez zela beretzat. Vincentek berehala eskatu zi on marrazteko papera Theori. 1890ko maiatzaren 21ean (636) Auvers surOise tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari esaten zie n aurreko gutunean Ravoux en ostatuan zuen helbidea jartzea ahaztu zitzaiola ; kolore asko zegoela lurralde horretan ; Ingres paperaren 20 orri eskatzen zizkion, han gauza asko zeudelako marrazteko. Vincente Johannari behin eta berriro esan zion oporretan Auvers era joateko haurrarekin. 1890ko maiatzaren 24an (648) Auvers surOise tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari galdetzen zien ea iloba txikia ongi zegoen ; beste haurren bat edukiz gero hirian ez, baizik landan bizitzeko , haurrak hiru edo lau hilabete edu ki bitartean ; berari iruditzen zitzaiola, haurrak oraindik 6 hilabete zituenean, esnea amaitzen ari zitzaiola Johannari ; horregati k, kontsideratzeko urte horretan Holandara ez joatea ; bidaiak ez zuela inolako onik egiten ; hori bai, am ona zoratzen egongo ze la Holandara joaten baziren, biloba ikusi nahiko zuelako ; edozein modutan, aitak, amak eta haurrak hilabeteko atsedena hartu behar zutela landan. Bera ongi zegoela, lanean gogor ari zela, lau estudio eta bi marrazki egin zituela ; esaten zion Gachet doktore arengandik ez zutela ezer espero izan behar , bera baino gaixoago zegoelako eta itsu batek bestea gidatzen duenean erretenean erortzen direlako biak ; bere azken krisialdia beste pazienteen eraginagatik izan zela; Peyron doktoreak arreta gutxi jarri ziola. Denbora gutxian Gachet en lagun egin zen Vincent. 1890ko maiatzaren 25ean (637) Auvers surOise tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari esa ten zien goizean Gachet doktorea berriro ikusi zuela eta asteartean haren etxera zihoala pintatzera, harekin afalduko zuela eta gero bere pinturak ikustera etorri nahi zuela hark ; oso sentibera zirudiela, baina bere sendagile lanaz desanimatua zegoela, Vincent pinturarekin desanimatua zegoen moduan. Gachet ek esan zio la, malenkoniatsu jartzen bazen, berak zerbait egin zezakeela tristuraren intentsitatea arintzeko ; ez izateko kezkarik harekin tolesgabea izateko. Vincentek zioen bere ustez Hegoaldeko gaixotasuna harrapatu zuela eta tokiz aldatzea nahikoa ziango zela gaixotasuna desagertarazteko ; Theok, Johannak eta txikiak ere hobe zutela hara joan, Holandara joan baino, nahiz eta amak familia Holandara joatea nahi izango zuen. Theori eta Johannari esaten zien ondo jan behar zutela; Johannak lehen baino bi bider gehiago jan behar zuela, haurra edo ski behar zuelako. Theok ez zuen baztertzen oporren zati bat Auvers en pasatzea, Vincentek proposatzen zion moduan. 1890ko ekainaren 2an (T35) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion oso okupatua egon zela azken astean Raffaelli ren erakusketa zela eta ; udan ama eta Johannaren gurasoak ikustera joan beharko zutela; opor luze samarrak hartuz gero, lehenik Vincentengana joan zitezkeela eta gero, Holandara ; abuztuaren hasieran izan zitekeela ; espero zuela Vincent eta Gachet lagunak egingo zirela. Arreba Wilhelminari Auversetik idatzitako gutunean oso ongi deskribatzen zuen Vincentek aurreko egunetan egindakoa eta Auvers en egiten zuena. 1890eko ekainaren hasiera n (W21) Auvers surOise tik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari esaten zion ezin izan zuela St. Rémy n gehiago iraun , tratamenduaren ondorioz okerrago sentitzen zelako. Parisen poz handia izan zuela Theo berriro ikusteaz eta Jo hanna eta haur txikia ezagutzeaz ; Johannak inpresio oso ona utzi ziola. Berari zegokionez, oraindik ere Parisko zarataren eta zalapartaren beldur zela eta berehala landara etorri zela; Auvers en goroldioz estalitako lastozko sabaiak zituzten etxeak zeudela. Zaintzen zuen sendag ileak bere kabuz ibiltzen utziko ziola, ezer pasatuko ez balitzaio bezala. Azken egunetan frenesia batean pintatzen ari zela: lore sorta handiak, lili moreak, arrosa sorta handiak, paisaiak. Gachet ek inpresio ona egin zion Vincenti hasieran; ongi zaintzen zuen Vincent; baina, handik egun gutxira zalantzan jarri zuen Gachet en gaitasuna, bera baino okerrago zegoela esanez; itsu batek ezin zuela beste itsu bat gidatu esaten zuen (Naifeh eta White, 2011). Vincentek eskutitz batean Theori esan zion Gachet dokt orea bere laguna zela, bere anaia balitz bezala; beste eskutitz batean esaten zion ezin zitekeela Gachet engandik ezer itxaro , bera baino gaixoago zegoelako. Auvers en oporrak pasatzeko argudioak ematen zizkien Vincentek Theori eta Johannari. 1890ko ekain aren 4 an (638) Auvers surOise tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari esaten zien ona izango zela oporretako aste bat elkarrekin pasatzea, denbora gehiago ezinezkoa bazen; haur txikiarentzat aire librea ona izango zela; haurra haztea zaila bazen Auvers en, are zailagoa izango zela Pari sen laugarren solairuan haztea. Gachet doktorea bera bezain gaixo eta tristetua zegoela eta urte batzuk lehenago alargun gelditu zela; sendagile ona zela eta bere sinesmenak eta profesioak eusten zio tela; oso lagunak zirela . Gachet en erretratua egiten ari zela eta hark beste bat berdina beretzat egitea nahi zuela ; erretratu hori laster bidaliko ziola esaten zion Theori . Haren etxearen bi estudio ere egin zituela eta hari eman zizkiola ; seguraski haren hem eretzi urteko alabaren erretratua ere egingo zuela ; aire librean Theoren, Johannaren eta txikiaren erretratuak egin nahi zituela . Bederatzietan oheratzen zela eta goizeko bostetan jaikitzen. Theori g aldetzen zion zer esan zuen Gauguin ek Emakume Arlesiarraren koadroari buruz. Gachet ek Guillauminen autoerretratu bat eta emakume bilutsi bat zituela. Gachet ek eskatu ziola beretzat egiteko berriro Delacroix en Pietà ; etorkizunean Gachet ek lagunduko ziola modeloak lortzen. Theo baikor ageri zen Vin centen osasunari buruz. 1890ko ekainaren 5ean (T36) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion pozik zeudela Vincentek osasun onarekin jarraitzen zuelako eta Auvers ek eragina ona zuelako haren osasunean ; Gachet doktorea izan zuela bisitan aur reko egunean eta esan ziola Vincent erabat errekuperatua zegoela eta ez zuela arrazoirik ikusten hura berriro gaixotzeko ; Gachet doktoreak Auversera gonbidatu zituela eta eguraldi ona bazen, gonbitea onartuko zutela. Ekainaren 8an Theok eta bere familiak A uversen eman zuten eguna Vincentekin; Theok Vincenti esan zion haren koadroak gero eta estimatuagoak zirela; Leo Gausson neoinpresionistak koadro bat trukatu nahi zuela Vincentekin; Eugène Boch ek Borinageko ko adro batengatik aldatu zuela Vincentek Saint Rémyn egindako Mountain Landscape; Albert Aurier i asko gustatu zitzaiola Vincentek bidalitako altzifreen koadroa eta Gauguin ek idatzi ziola esanez asko gustatzen zitzaiola Ginoux anderearen koadroa ; gainera, Ginoux familiak goraintziak bidali zizkion Vincenti (Naifeh eta White, 2011). Auversen Vincentek emandako ekaina oso emankorra izan zen. 1890ko ekainaren 10ean (640) Auvers surOise tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari esaten zie n igandeko topaketak oroitzapen ona utzi ziola ; igandeaz geroztik zuhaitz arteko etxeen bi estudio egin zituela. 1890eko ekainaren erdi aldean (W23) Auvers surOise tik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari esaten zion Theo eta haren familia azken iga ndean etorri zirela Vincent ikustera. Lan asko egiten eta azkar lan egiten ari zela egun horietan. Aurreko egunean paisaia zabal bat pintatu zuela enparantzan. Gachet doktorearen erretratua malenkonia espresio arekin pintatu zuela, keinu bat eginez bezala. 1890ko ekainaren 13an (T37) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion pozik zegoela Vincent ongi zegoela eta lanerako adorea bazuela ikusita ; Tasset ek bidaliko zizkiola eskatutako pinturak ; aurreko egun batean Tangui k Theori esan ziola Tass eten pintura tutuak laburragoa k zirela eta pintura gutxiago zutela, bereek baino ; horrela bazen, esateko, aprobetxatu egingo zuela eta prezioan jaitsiera negoziatzeko. 1890ko ekainaren 14ean (641) Auvers surOise tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zio n Arlesen utzitako altzariak larunbatean bidaliko zituztela; lehenago ez zituztela bidali , igorri behar zituen gizona zezenak adarkatu zuelako ; estudio pare bat egin zituela, bata Harvest aren antzekoa eta bestea mahasti batena. Vincentek esaten zuen haurrari mesede egingo ziola landan bizitzeak. 1890eko ekainaren erdi aldean (W22) Auvers surOise tik idatzitako eskuitzean Vincentek Wilhelminari esaten zion Theoren eztula bi urte lehenago baino okerrago zegoela ; haur txikia ez zela ahula, baina ezta indartsua ere ; haurrarentzat ona zela landan jaiotzea eta han egotea hilabete batzuk bete bitartean. Gachet engan benetako lagun bat aurk itu zuela, beste anaia baten antzeko zerbait ; elkarren antza zutela, fisikoki eta mentaldi ; oso urduria eta portaera bitxikoa zela; eskola berriko artistei lagun tza handia eskaintzen ziela ; urte batzuk lehenago gelditu zela alargun eta horrek hautsi zuela ; astean egun pare batez joaten zela Vincent haren jardinean pintatzera. 1890eko ekainaren erdi aldean (W23) Auvers surOise tik idatzitako gutunean Vincentek Wilhelminari esaten zion Theo eta haren familia azken igandean etorri zirela Vincent ikuster a. Lan asko egiten eta azkar lan egiten ari zela egun horietan. Aurreko egunean paisaia zabal bat pintatu zuela enparantzan. Gachet doktorearen erretratua malenkonia espresio batekin pintatu zuela, keinu bat eginez bezala. Tanguyk eta Tasset ek ez zituzte n behar bezala betetzen pintura tutuak. 1890ko ekainaren 17an (642) Auvers surOise tik idatzitako gutunean Vincentek Theori es kerrak ematen zizkion bidalitako gutuna rengatik eta diruagatik. Tanguy ren eta Tasset en pinturei zegokienez, Tasset en pintura t utu batzuk ongi bete gabeak zeudela, baina Tanguyren tutu batzuk ere horrela zeudela zioen ; pintura ere aizuntzen ( adultera tzen) zutela , ardo a aizuntzen zuten era berean; al de handirik ez zegoela bi saltzaileen pinturen artean. Bi estudio egiten ari zela : landare basatien sorta, kardu ak, galburuak eta hosto mota ezberdinak; etxe bat zuhaitz artean, gaueko ortzearekin eta leihoan argi laranjarekin. Daubigny ren etx earen eta jardinaren koadroa eg itea planifikatzen ari zela. Etxeak Auversen. Van Gogh, 1890 . Boston: Museum of Fine Arts. Pozik zegoen Theo Vincenten lanarekin. 1890ko ekainaren 23an (T38) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion aurreko egunean Saloira joan zela De Bock ekin eta asko gustatu zitzai zkiola Vincenten koadroak. Vincenten koadro bat eta De Bock en bat trukatzekotan gelditu zire la. Auvers ongi zegoela uste zuela eta atseginez joango zirela hara, Vince nt eta haren lana ikustera. Vincentek berriro ere Auvers en ikusi nahi zitue n Theo eta ha ren familia. 1890ko ekainaren 24an (644) Auvers surOise tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion ahal zuen azkarren etorri behar zutela Auvers era; han natura oso polita zela eta bera Theo ikusteko irrikitan zegoela. Azken astean 16 urte inguruko neska baten koadroa egin zuela; bizi zen familiako alaba zela. Hurrengo astean Gachet andereñoaren erretratua egitea espero zuela eta beh arbada landako neska bat ere paratuko ze la modelo gisara. 1890ko ekainaren 28an (645) Auvers surOise tik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion bezperan eta bezperaren bezperan Gachet andereñoaren erretratua pintatu zuela; jantzi gorriarekin, at zeko pareta berdea mantxa laranjekin, alfonbra gorria puntu berdeekin eta pianoa more iluna; andereñoak agindu ziola beste batean organo txiki batekin modelo moduan paratuko zela. Marguerite Gachet en erretratua. Auvers, 1890ko ekaina. Basilea, Öffentliche Kunstsammlung, Kunstmuseum Basel Auverseko kalea eta eskailerak irudiekin. Van Gogh, 1890 . The Saint Louis Art Museum, St. Louis, Missouri, USA Theoren eta Johannaren haurra osasun arazoekin zebilen eta gurasoak kezkaturik zeuden. 1890ko ekainaren 30ean (646) Auvers surOise tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari esaten zien jaso zuela gutuna zeinetan esaten zioten haurra gaixo zegoela; asko gustatuko zitzaiokeela haiek ikustera joatea, baina berak ezingo zuela ezer egin herstura egoera horretan ; ona izango zela Auvers era joan eta Gachet en etxean egotea, baina gauzez beteta zegoela etxe hori ; landa n bizitzeak ondoren onak zituela; b azeudela han Parisen jaiotako gazteak, gaixo etorri zirenak eta orain ongi zeudenak ; aire freskoa ongi etorriko zitzaiola txikiari. Haurrak osasun arazoak izan arren eta Boussod & Valadon en irabazten zuenaz kexatu arren, oso ongi tratatzen zuen Theok Vincent. 1890ko ekainaren 30ean (T39) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion antsietate handiko denboraldi bat pasatu zutela, haur txikia oso gaixo eduki zutelako ; Parisen esne txarra zegoela eta asto esnea ematen ari zirela eta horrek mesede egiten ziola ; hainbat egun eta gauetan etengabe negarrez egon zela ; esnea freskoa izan arren, behien jana eta tratamendua zela txarra ; zer egin zalantzan zeudela: etxez aldatu? Auversera edo Holandara joan? Nahi koa irabazi z gero, Johanna babestu ahal iza ngo zukeela kezketatik . Negozioan hasi berria balitz bezala tratatzen zutela Theo Boussod & Valadon en. Ez ote zuen negozio propio pribatua jarri beharko . Theok Vincenti e saten zion ez kezkatzeko berataz; atsegin gehien ematen zio na anaia osasun onarekin ikustea zela, bere lanean murgilduta; lan miresgarria zela eta. Johanna indartu orduko eta haurrak osasuna berreskuratu orduko, Vincentek Parisera joan behar zuela eta egun bat edo beste pasatu behar zituzt ela elkarrekin . Azkenean, onera egin zuen haurraren osasunak eta Theok koadroak saltzen jarraitzen zuen . 1890ko uztailaren 5ean (T40) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion haurrari buruzko berri onekin zetorrela ; oinaze egun batzuen ondoren, berriro ere alai tzen hasia zela eta ez zuela hainbeste negar egiten ; ematen zioten asto esneari esker gertatu zela hori ; egunero asto beraren esne beroa hartzen zuela ; amak esnea txandakatuz ematen ziola ; bi astetan hartu beh ar zuela asto esnea eta ezin go zirela Pissarrorengana joan u ztailaren 14an ; etxean paziente bat edukita, bisitari gutxi izatea hobe zela esaten zion ; baina, eskertzen zion Vincenti haren disposizioa atsekabean laguntzeko ; hurrengo igandean trenean Parisera etortze ko esaten zion Vincenti; n egozioetan nahiko suerte eduki zuela zioen; beste gauzen artean bi Gauguin saldu zituela. Pissarrok idatzi ziola esanez ezin zuela bere errenta ordaindu; diru pixka bat bidaliko ziola egin behar zuten negozioaren aurrerakin moduan . Uztail aren hasieran Charles Daubigny ren etxeko jardina pintatu zuen Vincentek. Daubignyren alarguna bizi zen etxe horretan. 1890ko uztailaren 10ean (649) Auvers surOise tik idatzitako gutunean Vincentek Theori eta Johannari esaten zien beldurra zuela zama izango zela haientzako, baina Johannaren gutunean garbi agertzen zela Theok uste zuena, hots, Vincent ere lanez eta kezkaz zamatua zegoela, haiek bezalaxe . Berriro lanean ari zela brotxe k hatzetan irrist egiten bazio ten ere ; garisoro zabalak zeudela han, zeru ekaitztsuen azpian eta horrek aukera ematen ziola bere tristura eta bakardadea adierazteko ; koadro horiek esango ziotela berak hitzez esan ezin zuen ; landa n osasuna eta indar bizkortzaileak ikusten zituela. Hiru koadro pintatu zituela, eta hirugarrena Auversera etorri zenetik buruan eduki zuen Daubignyko jardina zela ; Millet eta Daubigny zire la bere pintore kuttunak. Diruak ez ziola asko iraungo, Arlestik ekarritako ekipaiaren garraioa ordaindu behar izan zuelako. Lautre cek egindako musikariaren erretratua harrigarria zela eta emozioz ikusi zuela. Daubigny ren jardina. Van Gogh, 1890. Basilea; Offentliche Kunstsammlung Basel. Charles François Daubigny ren erretratua Auvers eko udaletxea 1890ko uztailaren 14an. Van Gogh. Bilduma partikularra. Auverseko eliza. Van Gogh, 1890 . Paris: Musée du Louvre Garisoroak beleekin. Van Gogh, 1890eko uztaila , Auvers. Amsterdam, Van Gogh Museum Vincent pozik zegoen Theoren familia ondo ikusita. 1890ko uztailaren 12an amari idatzitako gutunean Vincentek zioen aurreko igandean Theo eta haren familia Auversen izan zirela eta Gachet enean bazkaldu zutela. Etxe horretan iloba Vincentek animaliak ezagu tzeko aukera izan zuela: hainbat katu, zakur batzuk, oilaskoak, untxiak, ahateak, usoak eta abar; Theok, Johannak eta Vincent txikiak itxura ona zutela. Vincentek ikaragarrizko lana egin zuen Auversen emandako bi hilabetetan: 70 pintura koadro eta 30 marra zki. Gachet ek sostengu handia eman zion Vincenti pintura lanean; pinturan sortzen ziren arazoez hitz egiten zuten; Vincentek marrazki handi eta sinpleak egiten zituen, kurben ingerada exajeratuekin eta pintzelada indartsuekin ; koloreen harmonia hotzagoa b ilatzen zuen, lehengo kolore osagarrien kontrasteekin batera, kolore urdin eta berdeak konbinatuz ; zuhaitz arteko nekazal etxeak eta soro zabalak pintatzen jarraitzen zuen; mihise etan jartzen zuen guztia mugitzen ari zela eta bizirik zegoela zirudien; landareak hazten ari zirela zirudien; e rretratuetako pertsonaien (adibidez, Gachet doktorearena) aldartea tristea zen (Naifeh eta White, 2011) . Theo eta haren familia oporretara joateko prestatzen ari ziren. 1890ko uztailaren 14an (T41) Paristik idatzitako gutunean Theok Vincenti esaten zion pozten zela hain desanimatua ez zuelako ikusten eskuartean zituzten merkatal arazoe i buruz ; arriskua ez zela Vincentek pentsatzen zuen adinakoa ; osasunak laguntzea zela kontua ; hurrengo goizean Leyden era joateko kutxak prestatzen ari zirela ; bidaia negoziorako ere aprobetxatuko zuela eta zortzi egun barru itzuliko zirela. Uztailaren 15ean Theok Holandara zuzenean eraman zuen bere familia, oporretara, Auvers etik pasatu gabe ; Theo uztailaren 18an itzuli zen Parisera, baina ez zuen anaia Vincent hara gonbidatu ( Van Goh Bonger, 1917; Naifeh eta White, 2011). Vincentek gutuna bidali zie n amari eta arreba ri (650) , aurreko urtean baino lasaiago sentitzen zela esanez; lanean murgildu a zegoela esaten zien, mendisken kontra zeuden garisoroak margotzen ; espero z uela egun zoriontsuak igaroko zi tuztela Theo eta Johannarekin. Vincentek Theori Auvers etik bidalitako azken gutuna uztailaren 23 koa (651) izan zen. Eskerrak ematen zizkion Theori gutuna rengatik eta bidalitako 50 frankorengatik ; esaten zion g auza askori buruz idatz ziezaiokeela, baina horretarako gogorik ez zuela; bere kemen guztiaz mihise etan murgildua zegoela ; Daubigny ren jardin aren esketx bat bidal i zion Vincentek Theori eskuti tz horretan eta koadrorik lortuenetako zela esaten zion. Daubigny Barbizongo heroia eta inpresionismoaren aitabitxia izan zen ; hura hil eta dozena bat urtera Auvers ko etxe horretan bizi zen oraindik haren alarguna (Naifeh eta White, 2011). 1890eko u ztailaren 27an pistola bat eskatu z ion Vincentek Ravoux i inguruko beleak izutzeko zela esanez ; Vincent pintura astoarekin , pintura polts arekin eta brotxekin irten zen goizean eta Ravoux en ostatuan bazkaldu zuen ; bazkal ostean berriro irten zen . Garisoro eta zuhaitzen artean bere buruari tiro egin zion eta ilunabarrean nekatu itxurarekin eta balantzaka itzuli zen, eskua saihetsean zuela ; Ravoux familiaren ostatuko gelara joan zen ohean etzatera ; ostalaria haren gelan sartu zenean, han aurkitu zuen Vincent kizkurtuta eta bere buruari tiro bat eman ziola esanez (Uhde, 1991; Naifeh eta White, 2011 ). Hilda gero, Theori zuzendutako eskutitz bat aurkitu zuten Vincenten patrikan; Theori eskerrak ematen zizkion gutunarengatik eta bidalitako diruagatik; esaten zion arte salerosle hutsa baino zerbait gehiago zela. i Auberge Ravoux Inn: Vincent Van Gogh en azken etxea Gachet doktorea eta Auverseko sendagile zen Mazery doktorea laster etorri ziren Vincentengana , Ravoux jaunak deituta ; zauria sendatu eta bendatu zioten, baina bala ezin izan zioten atera ; Vincentek ez zuen Theoren helbide partikularraren berririk eman nahi izan, beraz Hirschig pintoreak Gachet doktorearen gutun bat eraman zio n Theori Parisera ; berria jakin bezain laster Theo Auversera etorri zen, uztailaren 28ko goizean ; Vincentek Theori esan zion egin zuena guztien onerako egin zuela eta ez negarrik egiteko; Theo erabat lurjota zegoen eta eguna Vincentekin pasa zuen, hura animatzen ; Theori eskerrak eman eta barkamena eskatu zion Vincentek. 28ko gauean asko txartu zen Vincenten egoera eta u ztailaren 29ko egunsentian hil zen . 37 urte eta lau hilabete zituen (Van Gogh Bonger, 1913; Wallace, 1969). Hil ostean, Gachet ek erretratu bat egin zion Vincenti arkatzez eta hurrengo egunean Ravoux en ostatuko gela n jarri zuten Vincenten zerraldoa ; zerraldoaren ondoan lore horiak eta pintura tresnak jarri zituzten. Uztailaren 30ean egin zioten hileta. Auvers eko erretore katolikoak ez zion Theori baimenik eman hileta elizan egiteko , Vincentek bere buruaz beste egin zuelako ; eta ez zuen hil gurdia utzi nahi izan, hilkutxa eramateko ; Méry herriko hil gurdia erabili behar izan zuten eta h ilerri berrian lur zatitxo bat erosi zuen Theok , Vincente n hilobi a jartzeko . Hileta ospakizunean Lucien Pissarro, Émile B ernard, Charles Laval, Gachet, Andries Bonger eta Père Tanguy izan ziren ; Gauguin ez zen izan eta Theoren familiakorik ere ez (Naifeh eta White, 2011). Paul Gachet sendagileak Vincent Van Gogh hilberriari egindako erretratua. Auvers, 1890. Louvre, fonds du Musee d'Orsay. Paris, France Hileta elurretan, Dorre Zaharraren inguruan. Vincent Van Gogh, 1883, Nuenen. Netherlands: F. von Werz en bilduma, Munich, Germany Vincenten heriotza tragikoak larritua eta lurjota utzi zuen Theo; errudun sentitzen zen anaiaren heriotza aurresan ez zuelako; Theok sifilisa zuen eta haren osasunak okerrera egin zuen berehala; sifilisak garuna hartu zion eta Vincenten izena gora ipatzear ekin obsesionatu zen; ez zuen beste ezertan pentsatzen; Vincenti buruz hitz egin ziezaioketenekin elkartzen hasi zen; haren koadroak ezagutarazi nahi zituen eta haren gutunak irakurtzen ematen zuen denbora; eskutitz haiekin liburu bat eginaraztea ere pentsatu zuen; hasieran Gachet en esku utzi zuen lana eta gero Albert Aurier kritikoaren esku utzi nahi izan zuen (Naifeh eta White, 2011). Vincentekin obsesiona turik zegoen Theo. 1890ko i railean Vincente n lanen erakusketa bat antolatu zuen eta Goupil utzi zuen, Vincentek esaten zion bezala . Irailaren amaieran buruko min larriak, haluzinazioak eta amezgaiztoak jasaten hasi zen Theo . 1890ko urriaren 12an Parisko ospitalean sartu zuten eta handik bi egunetara Passyko ospital pribatu batean ; paralisiak haren gorputz osoa hartu zuen eta portaera arazo handiak agertu zituen: altzariak b ota, jantziak puskatu. Jo hanna k asko defendatu zuen eta haren gaixotasuna sifilisa ez zela esaten zuen. Frederic van Eeden idazle eta psikologoaren aholkuari jarraituz, Utrecht eko erietxe batera eraman zuten azaroaren 18an. Aurpegiko giharrak kontraituak zituen, jaten zuena oka egiten zuen eta erasokor ageri zen (Naifeh eta White, 2011). 1891ko urtarrilaren 24 edo 25ean hil zen. Utrecht ko hilerri publikoan ehortzi zuten Theo, zeremoniarik gabe. Hilobi horretan egon zen gorpua hogeita bost urtez. Theoren emazte Johannak bi anaien gorpu ak elkarrekin egotea nahi zuen eta 1914an Theoren gorpua Frantziara, Auvers surOise ra, eraman zuen, Vincenten gorpuaren ondoan egon zedin. Vincenten hilobiaren ondoko hilobian ehortzi zituen Theoren gorpuaren hondakinak, Auvers en. Honela zio ten lapid ek: Hemen datza Vincent Van Gogh eta Hemen datza Theo Van Gogh (Naifeh eta White, 2011). Hilketaren hipotesia Gachet eta Mazery doktoreek aztertu zuten Vincenten zauria eta ireki gabe sendatu zuten zauria; urrunetik disparatutako pistola bala batek eragina i zan zitekeen zauria; autopsiarik ez zioten egin eta bala ez zioten gorputzetik atera; gertaeraren lekukorik ez zegoen eta tiroa non izan zen ez zen zehaztu; bala urrunetik jaurtikia izan zitekeen; kasu horretan, ez zen suizidioa izan. 1890eko udan Parisko ikasle asko oporretan zeuden Auvers en eta isekak eta txantxak sarritan egiten zizkioten Vincenti; mutiko horietako bat René Secretan zen, pistola erabiltzeko ohitura zuena; hipotesi honen arabera, René pistolarekin txantxetan zebilela arma disparatu egin zitzaion eta Vincent balaz jo zuen, distantziara; pentsa liteke Vincent ek “Neure buruari disparatu diot” esan zuenean, René babestu nahi izan zuela. Ez dago garbi zer gertatu zen uztailaren 27ko arratsaldean, Vincentek Ravoux ostatuan bazkaldu zuenetik gauean bala bat sabelean zuela agertu zen arte (Naifeh eta White, 2011). Vincent gehienetan suizidioaren kontra agertu zen, koldarkeria iruditzen baitzitzaion bere buruaz beste egitea; baina, inoiz pasatu izan zitzaion bere buruaz beste egitea; su izidioan pentsatzen zuenean, itota hiltzea pentsatzen zuen gehienetan; artistak eta emakumeak itota suizidatzen direla zioen, ez pistolaz; ez dirudi Vincentek pistolarik eskuratu zuenik (Naifeh eta White, 2011). Vincent Van Gogh eta haren anaia Theore n eskultura Ossip Zadkine k egina . Zunderten , Holandako Eliza Erreformatu ko eraikuntzaren aurrean . Vincent eta Theo ren hilobiak Auvers sur Oise en Vincent Van Gogh en bereizgarri psiko pato logikoak Vincenten historia psikiatrikoan eldarnio paranoideak, suizidio ideiak, pasarte epileptikoak, depresio pasarteak eta ikusmen nahiz entzumen haluzinazioak agertzen dira. Monroe ren (1991) arabera , 1922 eta 1981 urteeen artean 152 sendagilek egin zuten Vincenten gaixotasunaren diagnostikoa ; diagnostikoetan gehien aipaturiko gaixotasunak honako hauek izan ziren: epilepsia (55 aldiz), psikosia (41), eskizofrenia (13), karaktere nahasteak (10), psikosi maniako depresiboa (9). Beste gaixotasun hauek ere aipa tzen dira: saturnismoa, Ménière n gaixotasuna, porfiria intermitente akutua, kitzikagarritasun gastrointestinala… Vincenten nahaste psikologikoa ulertzeko, faktore anitz hartu behar dira kontuan: faktore genetiko eta familiarrak, bizi izandako esperientzia k, garapen psikologikoa, substantzia adiktiboen kontsumoa, intoxika zioak, jasandako gaixotasunak. Vincentek pasarte depresibo ugari izan zituen. Lemke eta Lemke ren arabera (1993), 1872ko Vincenten gutunetan nabari litezke jadanik depresioaren aztarnak ; 1880 e ta 1884 arteko eskutitzetan egoera depresiboa sarri agertzen da ; 1877ko abuztuaren 18an (106) Amsterdam etik idatzitako gutunean Vincentek Theori esaten zion gosari moduan ogi puska bat eta garagardo baso bat hartu zuela eta h ori zela suizid atzeko asmoa zutenei Dickensek aholkatzen ziena . 1882ko uztailaren 6ko (212) gutunean Vincentek Theori esaten zion barneko hutsuneak eta miseriak eraman zutela beren burua uretara botatzen duten pertsonak ulertzera . Bere buruari tiro egin zi onean, bera animatzera joan ziren Theo eta Gachet i esan zien alferrik zela bera animatze n saiatzea , tristurak bizitza osoa ilundu ziolako. Theok bere emazteari esaten zion Vincenti itxaropenik ez zitzaiola gelditzen (Weber , 2005). Gastaut ek Van Gogh i diagnostikatzen zion epilepsia tenporala haren nahaste bipolarrarekin erlazionatua egon zitekeen. Depresioaldi ezaguna da 20 urte zituenean, 1874ko udan Eugeni Longerrek Londonen baztertu zuenean gertatua ; Vincent egoera depresibo batean mrgildu zen eta lurjota heldu zen bere etxera; hurrengo hilabeteetan bakardadean murgildu zen eta erlijioan babestu zen (Johanna Bonger). 25 urte zituela Belgikan ebanjelista lanpostutik bota zutenean ere antzeko zerbait gertatu zitzaion; Borinage ko meatzarien artean izugarrizko frenesiarekin lan egin zuen hasieran; baina, komite ebanjelikoak baztertu zuenean, depresio sakon batean erori zen berriro ere . Beheraldien ondoren izugarrizko energia eta ema nkortasuna erakutsi zuen; energi a izugarriz jarraitu zituen erlijio eta arte helburuak eta lo egiteko premia gutxiago edukitzen zuen (Stringer, Pollack eta Lipsedge, 2009) ; batzuetan Vincentek pasarte hipomaniakoak izaten zituen, berak gehiegizko exzitazio moduan hartzen zituenak eta mania epileptiko deitzen zituen ak (Weber , 2005). Diagnosi diferentzialaren ikuspegitik, Vincentek sintoma hipomaniakoak agertzen zituen, nahaste ziklotimikoari dagozkionak, baina mania eta depresio nagusiaren sintomak ere bazituenez, ez zuen nahaste ziklotimiko rik, lehen diagnosi moduan (Grace T. Tan, 2011). Alkoholismoa, sostengu sozialik eza eta itxaropenik eza jasaten zituen , triste eta desanimatua sentitzen zen, krisialdi berrien beldurra zuen, heriotz eta suizidio ideiak buruan zebilzkion eta bere buruaren osotasunaren kontrako erasoak egiten zituen. Saint Rémyko azken fasean etsipena, tristura eta eraso berrien beldurra erakusten zuen Vincentek; suizidio ideiak izan zituen eta bere burua erasotzen zuen pintura irentsiz. Tipo Bipolarreko Nahaste Eskizoafekti boa duenak denboraldi batzuetan psikosia agertzen du, aldarte sintomarik gabe; Vincentek, aldiz, pasarte psikotikoekin batera aldarte sintomak agertzen zituen; ezaugarri psikotikoekin batera bi pasarte depresibo eduki zituen, eta ondoren pasarte hipomaniako eta maniakoak. Ardatz anitzeko diagnostikoari begira esan daiteke I. ardatzean Nahaste Bipolarra I zuela, ezaugarri psikotikoekin (Jamison, 1993; Richards, Kinney, Lunde, Benet & Merzel, 1988). Vincentek afektibitate bipolarra agertzen zuen: depresioak eragiten zion irritazioa barne hersturarekin eta euforia laburrarekin txandakatzen zuen (Martin, 2011). Vincentek i deia paranoideak zituen lagunei buruz eta eskizofreniaren sintoma positiboak ere bai, baina ezin esan daiteke eskizofrenia paranoidea zuenik, sintoma negatiboak falta zitzaizkiolako eskizofrenia diagnostikatu ahal izateko (Carota, Iaria, Berney eta Bogousslavsky, 2005). Vincenten gutuna k irakurrita ez dirudi eskizofrenia zuenik; argi zuen burua eta errealitatera ongi egokitzen zen ; eskizofrenikoak ez ditu eskatzen Vincentek eskatzen zituen desenkusak: Gauguin i, Saint Rémy ko erizainari, belarri zatia bidali zion emagalduari ; errealitatearekin kontaktua gorde zuen ; adierazkortasun handia gorde zuen ; bere buruaren erretratu asko egin bazituen, modeloak ordaintzeko dirurik ez zuelako eta inorekin ez haserretzeko egiten zuen. Vincenten artea ez da eskizofreniko batena; ez du eskizofrenikoaren zurruntasunik, txirotasunik eta mugikaiztasunik; haren pinturak baditu errit moa eta mugikortasuna; nahaste neuropsikiatrikorik ez zuen jasan; gaitasun kritikoa eta diziplina gorde zituen Vincentek. II. ardatzean, nortasun paranoidearen nahastea zuela esan daiteke. Mugako nortasunaren nahastearen sintomak ere agertu zituen: inpults ibitatea, aldarte aldaketak, bere burua zauritzeko portaerak, oreka gabeko auto irudia, harreman konplikatuak (Grace T. Tan, 2011). Karl Leonhard ek (19 92) herstura eta zoriontasun psikosiaz hitz egiten du; krisi akutuaren hasiera 1888ko abenduaren 23an izan zen. Krisi aldakorrak izaten ziren: une batean normal zegoen eta hurrengoan zorotasunezko irudi eraman ezinak izaten zituen. 1889ko otsailean Salles apaizak Theori idatzi zion esanez Vincentek loaren nahasteak, pozointze beldurra eta haluzinazioak zituela; Vincentek berak esaten zuen krisialdietan irudikatzen zuena errealtzat hartzen zuela ( 1889ko apirilaren 21eko gutuna ); esaten zuen beste gaixo batek u ste zuela ahotsak eta hitzak entzuten zituela korridoreetan, berak (Vincentek) hamabost e gun lehenago bezala; seguraski belarriko nerbioak gaixoturik eta gehiegi kitzikatuak edukiko zituela ( 1889ko maiatzaren 22ko gutuna) . Van Gogh ek entzumenezko eta ikus menezko haluzinazioak deskribatzen zituen eta gaixotasunaren fase akutuetan gertatzen zirela esaten zuen. Van Gogh ek beste sintoma garrantzitsu baten berri ere ematen zuen: loaren nahastea ( 1889ko urtarrilaren 9ko gutuna) ; lo egin ezinik, egun batzuetan e rabat desorientatua egoten zen. Sintoma gidaria hala ere afektuaren nahasteei zegokiena zen ; herstura handia sentitzen zuen krisialdietan ; hersturagatik garrasi egiten zuen krisialdietan , bere burua defendatzeko; hersturaren aitziko poloa ere bizi izaten z uen: zoriontasuna edo extasia ; 1889ko otsailaren 3an idazten zuenez, une batzuetan entusiasmoa sentitzeraino heltzen zen eta orduan Greziako orakulo bat bezala sentitzen zen; kitzikapen psikotikoaren uneetan ideia erlijioso exajeratuak, funtsgabeko arrebat oak izaten zituela esaten zuen ( 1889ko irailaren 7 8ko gutuna) . Gaixotasuna bat batean agertzen zen; fase akutuaren kitzikapen afektiboa azkar agertzen eta desagertzen zen; haren atzetik eldarnio erlijiosoak agertzen ziren: entzumen eta ikusmen haluzinazio ak eta pozoindua izateko beldurra; krisialdiek astebete edo bi hilabete iraun zezaketen; pazienteak pasarte akutuaren oroitzapen lausoa zuen eta krisialdien artean oso lasai eta lanerako argi gelditzen zen. Gaixotasun faseen ondoren, akidura aldiak agertze n ziren; akidura desagertu ondoren, lo nahasteak eta herstura agertzen ziren; hersturaren beste ertzeko afektuak ere (alaitasuna eta entusiasmoa) agertzen ziren. Gastaut epileptologo frantsesaren arabera (1956) , Vincentek epilepsia tenporala edo epilepsia psikomotorea zuen, absentaren kontsumoak eragina; bat zetorren Arlesko osasun zentruko Reyren eta Saint Remyko Peyron doktoreen diagnostikoarekin ; epilepsia psikomotorearen erasoetan pazienteak kontzientzia gal dezake edo kontzientzia manten dezake; bereizgarri ezagunenak honako hauek dira: oroimen galera, ikusmen ilusioak, haluzinazioak, migrainak, beldurra, barne herstura eta bihotz erritmoaren aldaketak. Gastaut entzat, Vincentek epilepsia psikomotorearen zei nu gehienak zituen krisialdietan eta krisialdien artean; nahaste hori lobulo tenporalaren aurreko barneko zatiaren eta inguruko egitura rinenzefalikoen lesio batek eragi ten zuen (Weber , 2005). Vincentek konbultsiozkoa ez zen epilepsia zuen, haluzinazioz eta konfusio pasartez eratua; sintoma honako hauek zituen: batbateko eztandak ; krisi psikomotoreak ; izaera aldaketak ; justifikazio gabeko erasoak ; krisiaren aurre tiko eta ondorengo erasokortasuna ; haluzinazio eta konfusio asalduren pasarteak ; entzumen eta ikusmen haluzinazioak ; haluzinazio beldurgarrien erreakzioz sorturiko automatismoak ; ideia mistikoen inbasioa ; afektuen, portaeraren eta nortasunaren maila ko aldaketak (Sz ondi, 1963 ; Weber , 2005) . Epileptiko psikomotoreen %90k krisiarteko sintomak a gertzen zituen eta % 60k benetako eskizofrenikoak ziruditen; Vincentek krisiaren ondoren konfusio egoera iraunkorrak , izuikarako eta barne hersturako bat bateko pasarteak eta karaktere eta portaera nahasteak agertzen zituen: oldarkortasuna , haserre eztandak , atxikimendu sozialak eragindako gehiegizko soziabilitatea, hipoaktibitate sexuala (Weber , 2005). Gastaut en iritziz, Van Gogh ek lesio tenporo linbiko goiztiar bat jasaten zuen , absentarekiko sentikortasun bereizia baitzuen; Van Gogh ek absenta eda ten zuen bere barneko ekaitza baretzeko eta absenta kontsumitzean izaera eta emozioen anormaltasunak agertzen zituen ; absentak konbultsioak sortzen zizkion; artemisa olioa zen absentar en osagaietako bat eta thuyona zen haren agente aktiboa, konbultsioak eta haluzinazioak eragin zitzakeena (Arnold, 1988); g ainera, absentaren kontsumoak epilepsia sor zezakeen; h ain zuzen ere , Parisen absenta kontsumitzen hasi zenean agertu ziren epilepsia krisialdiak ere, emozioen eta portaeraren nahasteekin batera (Dietrich Blumer, 2002) ; Van Gogh ek maiz hartzen zuen absenta Arlesen zegoenean; gainera, asko erretzen zuen eta nikotinak jaitsi egiten du thuyonaren atalase toxikoa ; trementina edaten ere saiatu zen Arlesko egoitzan zegoela, eta edari horrek thuyonaren antzeko osagai kimikoak ditu (Weber , 2005). Baina , Rey k eta Peyron en ez zuten aipatu Vincent ek absenta gehiegi edaten zuenik; eta alkohol gehiegi edanez gero, Saint Rémyn konturatuko ziratekeen eta Vincenten sormenean ere eragina izango zuen. Autore batzuentzat Vincentek epilepsia eta psikosia zituen batera (Jamison eta Wyatt, 1991; Morrant, 1993 ). 1960an Morel ek Van Gogh en epilepsiaren sintomen zerrenda egin zuen : krisien aurretik edo krisiekin batera kitzikadura eta depresio faseak, batbateko amorru aldiak, haserrekortasuna, amorru aldietako acting out arriskutsuak, bere buruaren kontrako erasoak, amorru aldien ondorengo alhadura aldiak, epilepsia garaiko amnesi ak, tartekako ikusmen eta entzumen haluzinazio ak; epilepsia la tentea izanik, ez ziren benetako erasoak gertatzen, ez handiak eta ez txikiak. Vincenten ikusmen haluzinazioak errepresentazio figuratibo konplexuak ziren, errealitatea zehazki irudikatzen zuten ak; entzumen haluzinazioak hitzezkoak edo musikalak izan zitezkeen; soinu bitxiak entzuten zituen ; batzuetan melodia bat ete ngabe entzuten zuen ; tarteka ideia bizkarroi obsesiboak izaten zituen, konpultsiboki adierazi edo gauzatu behar zituenak; haluzinazi oaren ondorengo erreakzio erasokor edo defentsiboak izaten zituen ; beste une batzuetan agerpen afektiboak izaten zituen: haserrea, izua, barne herstura, bortxazko erreakzioak, poza , extasia. Morrant entzat (1993) lobulu tenporaleko epilepsia zuen Vincentek; argudio moduan kontzientziaren galera aipatzen zuen , baina, kontzientziaren galerarik ez zen ageri Van Gogh en gutunetan eta Peyron en oharretan; oroitzapen lausoko pasarteak izaten zituen , baina kontzientziaren galerarik ez ; gaixotasuna agertu eta gero ere Vincenten gaitasun sortzailea mantendu egi ten zen, bai kuantitatiboki, bai kualitatiboki. Karl Jaspersek (1986) Vincentek eskizofrenia zuela esaten bazuen ere, beste autore batzuek (Kraus, 1941; Hendenberg, 1937; Vallejo Nágera, 1989) baztertu egin zuten diagnostiko hori. Beeck ek (1982) ez zuen pentsatzen Van Gogh ek eskizofrenia zuenik; pazie nte epileptikoek egindako marrazkiak aztertu zituen eta Van Gogh en marrazkiekin zituzten kidetasunak azpimarratu zituen. Beeck ek lehenik hipotetizatu zuen Vincentek izaera epileptoidea zuela, Ernest Kretschmerren “Korperbau und Character” (Gorputz mota eta karakterea) liburuan oinarrituta ; gero Vincenten 1889ko lanak aztertu zituen , haietan ageri zen ikusmen aura azpimarratu zuen eta epilepsiaren lehe n sintomekin erlazionatu zuen. I kusmen eremuan agertzen ziren irudimenezko objektuak, sugarren antzekoak, epilepsiaren aurretiko sintomekin elkartu zituen ; Beeck en paziente epileptiko batek egindako marrazkiek ikusmen aura bat zuten, Van Gogh en mihise etan agertzen zenaren antzekoa. Epileptikoen marrazkiak eta eskizofreniko enak ezberdi nak zirela zioen; eskizo frenikoe n marrazkietan kontzeptu espazialik ez dago, formak distortsionatzen dira, espazioaren banaketa lausoa egiten da; epileptikoen marrazkiak errealistagoak izaten dira eta xehetasun gehiago agertzen dituzte (Suzuki & Matsuishi, 1982) . Lobulu tenporaleko nahasteak emozio eta aldarte aldaketei oso loturik daude ; era berean, lobulu tenporala oso loturik dago pertsona baten identitate eta indibidualtasuna zentzuarekin. Lobulu tenporaleko epilepsia duten pertsona batzuek Gastaut Geschwind sindromea edo Geschwind sindromea garatzen dute eraso epileptikoen artean: funtz io sexualaren nahasteak, gehiegizko erlijiotasuna, hipergrafia, haserrekortasuna, gehiegizko kezka filosofikoak, ideia eta pertsona batzuekiko eranskortasuna edo gehiegizko atxikimendua. Geschwind en sindromea duenak bost ezaugarri agertzen ditu: Hipergr afia: modu konpultsiboan luzaz idazteko joera, lobulu tenporaleko epilepsia dutenengan ikusten dena ; Dostoyevsky k jasan zuen nahaste hori. Gehiegizko erlijiotasuna: sentimendu erlijioso biziak krisialdien artean ; lider erlijioso anitzek jasan dute lobulu tenporaleko epilepsia. Sexualitate atipikoa: hiposexualitatea, hipersexualitatea, sexualitate aldatua. Zirkunstantzialitatea: solasaldiak luzatzeko joera, harreman likatsuetarako joera. Bizitza mental oso intentsua ; jokaera kognitibo eta emozional sakonak . Khoshbin ek (1986) dio Van Gogh ek lobulu tenporaleko epilepsia zuela, bost ezaugarri hauekin: Hipergrafia: eskutitz kopuru ikaragarria idatzi zuen. Van Gogh en ibilbide artistikoa laburra eta oparoa izan zen ; hamar urtetan 2000 koadro eta marrazki baino gehiago egin zituen ; Arlesen 200 koadro eta 200 marrazki eta akuarela baino gehiago egin zituen ; horretaz gain, Arlesen 200 eskutitz inguru idatzi zituen ; 1416 ordu lanean jardun eta gero edo pintaketa saioen artean idazten zituen gutuna k. Gehiegizko erlijiotasuna: predikaria izan zen, Biblia itzultzen jardun zen, liburu erlijiosoak irakurtzen zituen, egun berean hainbat meza eta elizkizun erlijiosoetara joaten zen. Portaera sexual ezegonkorra: bisexualitate eta homosexualitate aldiak ; harreman homosexual ekaiztsu moduan interpreta litezke Gauguin ekin izan zituen ak. Erasokortasuna: Gauguin en kontra eta bere buruaren kontra. Eranskortasuna: ideia eta pertsona batzuei oso atxikia agertzen zen ; ezin izaten zituen eztabaida batzuk amaitu eta ezin i zaten zen pertsona batzuengandik aldendu. Gonzalez Luque eta Montejo Gonzalez ek (1997) esan zuten berunaren intoxika zio kroniko baten sintomak zituela Vincentek , hots, agertzen zituen sintoma fisiko eta psikikoak saturnismoaren adierazgarri zire la (Weber , 2005). Sintoma horiek b izitzako azken bost urtetan azaldu zi tuen . Vincent baino lehenagoko pintoreek pintura osagaiak nahastu behar izaten zituzten tonalitate ezberdinak aurkitzeko; baina, pintura tutu berrietako kolore ek intentsitate konstantea zuten eta erraz garraia zitezkeen; Theok lortzen zizkion Vincenti pintura tutuak. Vincentek berun askoko koloreak erabiltzen zituen: berunezko zuria (berun karbonatua) edo berunezko horia (berun kromatoa). Holandan bizi zen garai an Vincentek asko erabiltzen zuen berunezko zuria; Arlesko paisaiak, zuhaitzak, etxeak eta soroak pintatzeko, berriz, kromo horiak erabiltzen zituen. Beruna digestio hoditik, azaletik edo arnasetik sartzen da eta, egunero dosi txiki bat hartuz gero, organismoan pila daiteke eta hilabete batzuetan intoxikatzera hel daiteke pertsona bat. Pintura horiak oso toxikoak izanik, saturnismoa, plonbemia edo plunbosia eragin dezake; berunak kaltzioaren, zinkaren edo burdinaren lekua hartzen du entzimetan eta ane mia eragiten du, hemoglobinaren sintesia eragotziz; ondorioz, anemia azkar agertzen da saturnismoan. Parisen oso nekatua agertzen zen Vincent, eta oso zurbila ere bai. Vincentek Gauguin eri eskaini zion autoerretratuko azal zurbil grisaska berunak eraginda ko anemiaren adierazgarri izan liteke. Vincentek belarriaren lobulua ebaki zuenean, nekez berreskuratu zuen galdutako odola; izan ere, hezur muinak hematieak berehala sortzen ditu, baina saturnismoa duenaren berunak inhibitu egiten du odolaren sintesia. Saturnismoaren lehen sintomak ez dira oso zehatzak: ahultasuna eta beheraldia; oleoz pintatzen hasi eta handik urtebeterako sintoma horiek agertzen hasi zen Vincent; berak elikadura eskasari, kirioen nekeari edo lan gehiegiari egozten zizkion sintomak. Ahoti k sartutako eta ahoan geratutako berunak entziak inflama ditzake eta gingivitisa eragin; hortzen inguruko mintza zauritzen da. Berunaren intoxikazio akutua duenak sabeleko min bortitzak izaten ditu, berunak kontrakzioak eragiten baititu urdail eta hesteeta ko giharreria lisoan. Anberesen zegoenean entzietako arazoak, karkax grisaskak eta urdaileko mina izan zituen Vincentek, nahiz eta berak berunari ez zizkion egozten min horiek; berak negu txarrari edo edandako ardo txarrari egozten zizkion (González eta Mo ntejo, 2004). Gainera, berunak entzefalopatia saturninoa eragiten du eta ondorioz, krisi epileptikoak, delirium egoerak, insomnioa, disfuntzio sexuala eta bertigoa eragiten ditu. Vincentek beruna zuten pigmentuak erabili zituen eta nahi gabe irensten zuen beruna: pintzeletatik, jantzietatik, eskuetatik eta ontzietatik ahora joaten zitzaion pintura; tarteka, krisialdietan, pintura disolbatzailea edo pintura irensten zuen; esate baterako, Arles en eta Saint Rémyn. Ez dirudi Vincentek gaixotasun fisiko eta me ntal berezirik zuenik, pintura erabiltzen hasi aurretik; berun pigmentuak erabiltzen hasi eta handik hilabete batzuetara berun intoxikazioaren sindromea agertu zuen; berunez intoxikatutako pertsonek edo entzefalopatia saturninoa dutenek lesionatuak dituzte sistema linbikoa, lobulu frontala eta lobulu tenporala eta ondorioz galdua dute emozioen kontrola eta arlo sozialean portaera erasokorrak maiz agertzen dituzte. Entzefalopatia saturninoa duenak sarri eta azkar aldatzen ditu afektuak eta sarri erantzuten du haserreturik eta erasokortasunez; umore txarra du eta horrek eragotzi egiten dio gizartean moldatzea; afektu aldakorrak eta portaera infantila agertzen ditu, lobulu tenporaleko epilepsia dutenen síndrome afektibo moduan. Drogen erabilerari zegokionez, a lkohol gehiegi kontsumitzen zuen eta etengabe erretzen zuen Vincentek; barneko gatazkak baretzeko alkohol gehiegi edaten zuen; entzefalopatia saturninoa daukan pertsona batek alkohol asko edaten badu, portaera erasokorra, deliriuma eta krisi epileptikoak a ger ditzake. Era berean, saturnismoak funtzio sexualaren galera eta amesgaiztoak ere eragiten ditu. Saturnismoak nerbio radiala ere ukitzen du eta ahultasuna sortzen du hatzekin pintza mugimendua egiteko; bizitzaren amaieran pintzela erori egiten zitzaion Vincenti eta Theori idatzitako gutunak gero eta laburragoak ziren; azken koadroetan teknika sinpleagoa erabili zuen, eskuak gero eta ziurtasun gab ezia handiagoa eragiten ziolako. Arenberg et a lankideen arabera ( Arenberg, Countryman, Bernstein eta Shambaugh, 1990). Ménière en gaixotasuna diagnostikatu zioten Vincenti; diagnostiko hori jadanik Yasuda k (1979) iradokia zuen: akufeno eraman ezinak ekiditeko moztu zuela Vincentek belarria. Ménière en gaixotasunaren si ntomak Vincentek bere eskutitzetan deskribatzen zituenak dira: bertigo episodikoa, jarreraren desoreka eta zorabioak, goragalearekin eta oka egitearekin nahasturik; desoreka fisikoa; tinitusa (entzumen zaratak); entzumenaren nahaste aldakorrak eta zarata e raman ezina ; beraz, Vincentek s enitartekoei eta lagunei idatzitako eskutitzetan oinarritzen da barne belarriaren nahastearen proposamena. Arenberg ek ez zuen pentsatzen Vincenten azken garaiko arazoak epilepsiari lotuak zeudenik; haren erasoek gehiegi irau ten zuten epilepsia erasoak izateko; bertigo erasoak zituen, mugimenduak eta zarata handiak eragindakoak. Vincentek Ménière n gaixotasuna zuela proposatzeko, hark azken sei urtetan idatziako gutuna k aztertu zituzten autoreek; autore horiek ziotenez, Vincen t Van Gogh en garaietan ez zen oraindik ondo ezagutzen Ménière n gaixotasuna eta sendagileek horregatik diagnostikatu zioten epilepsia. Bertigo erasoak usuagoak bihurtu ziren 1888 eta 1890 artean; eraso horiek tristurara, bere burua zauritzera eta suizidiora eraman zuten. Konrad Strik en arabera (1996) , Vincentek jasaten zuen gaixotasuna ezin zen izan Méniè ren gaixotasuna, Van Gogh ek inoiz ez zituelako aipatu tinnitusa adierazten zuten entzumenezko zaratak. Ahots ak entzut en zituen eta irudipenak ere bai, hots , haluzinazio konplexu eta egituratuak, Ménière gaixotasunarekin bat ez zetozenak. Gainera, Ménière gaixotasunaren diagnostikoak ez ditu azaltzen eldarniozko ideiak, afektuen aldakortasuna, zoriontasun eta entusiasmo a ldiak, biraketa erlijioso funtsgabeak. Yasuda, otologista Japoniarrak (1979) zioen Vincentek Ménièren gaixotasuna zuela eta barne belarriko arazoek eta begi mugimendu patologikoek eragina izan zutela haren arte motan (House, Carry & Wexler, 1980). Vincente n pinturetan begien mugimendu anormalak antzeman zitezkeen: nistagmusa, begien errotazio bertikal eta horizontalak, Vincentek dardara bertikal deitzen zituenak. Erasoaren aurretik pintatutako koadroak eta ondoren pintatutakoak ezberdinak zirela zioen Yasud ak. Entzumeneko zaratak, zarata eraman ezinak, entzumeneko presioa, bertigo erasoak eta desoreka arazoek sentitzen zituen Vincentek eta horrek guztiak krisi laberintiko bestibularra iradokitzen zuen. 1889ko irailaren 10ean (606) amari idatzitako gutunean Vincentek zioen sarri izaten zituela bertigo erasoak eta zorabioak; Wilheminari idatzitako eskutitz batean esaten zuen betidanik sufritu izan zuela bertigoa, baina lau eraso nagusi jasan zituela. Mugimenduek, bidaiek eta jarrera aldaketek goragalea eta ga ixotasun sentimendua eragiten zizkioten; horrelako esperientzia batzuen ondoren, bidaiak ekiditeko esan zioten sendagileek Vincenti. Vincenten erasoen iraupena eraso epileptikoena baino luzeagoa zen eta erasoen ondoren patxada aldiak izaten zituen, Ménière n gaixotasunean gertatzen den moduan. Yasudak esaten zuen Van Gogh ek belarria moztu zuela tinitusak zituelako; Yasudarentzat Van Gogh en urdail eta hesteetako nahasteak bertigoari lotutako goragaleak ziren, eta ez alkoholak, absentak edo jateko ohitura t xarrek eragindako gastritisa (Runyan, 1981). Pertsona batek Tullioren fenomenoa duenean, zarata handi baten aurrean zorabioa edo bertigoa sentitzen ditu; soinu handien aurrean biraketa bertigoa sentitzen du; barne belarriaren nahasteak ditu eta gehiegizko sentikortasuna du soinu maila handitzen denean. 1890ko maiatzean Gauguin i idatzitako eskutitz batean Vincentek zioen hiru egunez soilik egon zela Parisen; hango zaratak egin zion kaltea ikusita, ona izango zela beretzat landa herri batera bizitzera joatea . Bere garaiko sendagileek epilepsia zuela esan zioten Vincenti, eta diagnostiko hori onartu egin zuen Vincentek; hori gerta zitekeen, Ménièren gaixotasunaren berririk ez zutelako oraindik sendagile haiek; Vincentek epileptikoa zela esaten bazuen, Rey dokt oreak eta Peyron doktoreak horrela diagnostikatu ziotelako zen; baina, Vincentek ez zituen epilepsiaren erasoak jasaten; ez zuen mihirik hozkatzen; belarria moztu zuenean ez zuen ekintza automatiko moduan egin, baizik nahita egindako ekintza konplexu baten moduan; Van Gogh ek ez zuen bere eskutitzetan epilepsiaren erasoen deskribapenik egin: mugimendu kloniko eta tonikoak, mihiko odola; Gachet sendagileak ere, nahiz eta nerbioen mediku izan, ez zion epilepsiarik diagnostikatu. Vincentek St Remyn zegoenean oraindik ez zuen pentsatzen epilepsia edukiko zuenik, baina bai horretara eboluzionatuko zuela. Parisen bizi izan balitz eta Charcot en eskuetan egon izan balitz, Vincenti Ménièren gaixotasuna diagnostikatuko zioketen eta kinina sulfatoaren trata mendua emango zioketen (Charcot, 1962). Anna Carbentusek, Vincente n amak, ezin izan zuen gainditu bere lehen semearen heriotza eta bigarren jaiotako haurrarengana bideratutako haserrea; hildako anaia ren izen berbera hartu zuen Vincentek; izan ere, Vincent izeneko anaia zaharrago bat juxtu bigarrena jaio baino urtebete lehenago hil zen (Tralbaut, 19 69). Benezech eta Addad ek diotenez (1984), berari ez zegokion identitate batekin jaio zen Vincent mundura, hilda jaio zen anaia ordezkatzen baitzuen gurasoen bur uan. Vincentek bizitza osoan ikusi ahal izan zuen anaiaren hilobia, elizaren ondoan zegoena eta inskripzio hau zeramana: « Vincent Van Gogh, 1852. Utzi niregana etortzen haur txikiak (Lukas, XVIII, 16) ». Hildako anaia idealizaturik zeukaten gurasoek eta Vincentek txiki txikitatik bizi izan zituen afektu falta eta barneko hutsunea. Benezech eta Addad ek diotenez (1984), haur batek hildako anaia ordezkatzen duenean, bigarren haurra lehenengoaren irudi idealizatuarekin alderatzen dute gurasoek eta haren pareko izatera heldu behar du bigarrenak, gurasoak ez zapuzteko; gainera, gurasoak beldur izaten dira bigarren haurra ere galduko ote duten eta barne hersturatuak egoten dira (Porot, 1989; Weber , 2005). Vincentek harreman fusionalak zituen besteekin; harreman sinbiotikoak anaia Theorekin zituen batez ere; horregatik, garrantzi handia hartu zuen Vincententzat bere anaia Theoren ezkontzak eta ilobaren jaiotzak. Theorekin zuen harreman mota errepikatzen zuen ingurukoekin: hasieran maitekor eta lagunkoi ageri zen; gero, menderatzaile. Menderatua izate a onartzen ez bazuen beste pertsonak , urruntasuna eta haserrea baliatuko zituen Vincentek. Dinamika horretan mugitu zen ingur ukoekin: Theorekin, Gachet doktorearekin, Gauguin ekin, Mauve rekin, Von Rappard ekin eta Tersteeg ekin. Vincent eta Theo emozionalki eta ekonomikoki lotua k zeuden eta tartean sartu zen J ohanna Gesina Bonger ; horrek arriskuan jartzen zuen Vincenten eta Theoren arteko lotura fusionala. V incenten osasunean eragin zuzena eduki zuen Theoren eta Johannaren arteko harremanak; izan ere, bie n arteko harremana sendotzeak Theoren eta beraren arteko lotura ahultzen zuela iruditzen zitzaion Vincenti. Theoren ezkontzak eragin nabarmena izan zuen; laster, gainera, koinata haurdun geratu zen ; jaio zen haurrari Vincent izena jarri zioten eta osaba Vincenti ilobaren aitajauna izateko eskatu zioten ( Weber , 2005). Interpreta liteke, b elarria moztearen ekintzaren bidez Vincentek anaia Theoren arreta bereganatu nahi zuela, Theok berarekin pasa zitzan Gabonetako oporrak. Vincentek izandako osasun krisialdiak Theoren harremanekin erlazionatuak zeuden ; Theo Johannarekin harremanean hasi zenean eta ezkondu zenean gertatu ziren Arles ko krisialdirik latzenak (Mauron , 1976 ); Vincenti iruditzen zitzaion, anaia Theo ezkondu eta seme bat edukiz gero, bera abandonatua geratuko zela eta hil egingo zela; harreman sinbiotikoa hautsiz gero, bizitzako oreka galduko zuela. Van Gogh pertsona ezegonkorra zen eta gaizki ulertua sentitu zen bere bizitzan ; bizitza bakartia eraman zuen, baina azken hamazazpi urtetan oso sarri idatzi zion bere anaia Theori ; eskutitz horiei esker bere pentsamenduak eta barne mundua hobeto ezagutu zituen. Vincent ez zen gai besteekin harreman onak izateko , baina arte aren eremuko bizikidetza paradisu b atean sinesten zuen ; Parisen egon zenean, pintoreen komunitate bat amesten zuen; komunitate horretan elkarri lagunduz, elkar kulturalki aberastuz biziko zirela pentsatzen zuen; baina, bere koikeriak, bekaitzak eta hipokri siak agertu zirenean, Parisi uko egin zion eta leku idiliko batean pentsatzen hasi zen; horrela sortu zen Etxe Horiaren ideia; baina, Gauguin ekin bizitzen jarri zenean, tentsioak eta tirabirak agertu ziren eta gaizki amaitu zen historia. Vincentek Theorekin eskutitzen bidez izandako harr emana nahiko egokia izaten zen, baina zuzeneko harreman ean dena hankazgora jartzen zuen ; familiarekin gaizki konpontzen zen; Theorekin, hobeto, baina Parisen elkarrekin pisu berean jarri zirenean , ezinezkoa gertatu zen bi anaien arteko elkarbizitza . Hala e re, badirudi hobeto konpontzen zela jende apalarekin, bere maila ko je ndearekin (Roulin postaria, Ginoux senar emazteak), eta arazo gehiago zituela indartsue kin eta bere gainetik zeudenekin . Vincentek egonezin handia zuen, ibiltari nekaezina zen, gauean be randura arte solasean jardutea gustatzen zitzaion; fanatiko bat zela esaten zuen berak bere buruarengatik; bere fanatismoaren biktima izan zen; bere buruari eta besteei egiten zizkien eskaerak ez ziren malguak eta horrek etengabeko arazoak sortzen zizkion; edozer jarduera egiten zuela, haur baten urgentziarekin eta pentsamendu bakar itsuarekin egiten zuen; ez zuen ezer barkatzen; haren hitz egiteko modua , gorrotagarri a edo maitagarri a gertatzen zen; bere errebeldiak eta zorroztasunak munduan eta familian arrotz bihurtzen zuen (Naifeh eta White, 2011). Vincent eta Gauguin elkarrekin bizi ziren eta ikuspegi psikoanalitikotik Gauguin ek Vincenten aita errepresentatzen zuen , nortasun inda rtsukoa zelako (Nágera, 1967; Schultz, 2005). Schnier en arabera (1950), Vincentek Gauguin mehatxatu zuen, belarria moztu zuen egunaren bezperan, baina Gauguin ek begirada zorrotz batez erantzun zion eta Vincentek ihes egin zuen; Vincenten bortxazko ekintz a interpreta liteke aitaren kontrako fantasiazko eraso moduan; a itarekiko gorrotoa asebete zuen, bere buruarengana desbideratuz aitarenganako gorrotoa; b aina, ondoren, aitarekin identifikatu zen eta bere burua zigortu zuen, bere belarria moztuz; aita eraso tu zuen bere burua eraso tuz (Schnier, 1950). Gauguin ekin lanerako eta bizitzarako lotura ezarri nahi izan zuen Vincentek, baina porrot egin zuen ; bulkada erasokorrak Gauguin en kontra zuzendu zituen, baina bere buruaren kontra itzuli ziren ; Vincentek bere burua zauritzearen arrazoia bulkada homosexualen inguruko gatazkan aurki liteke; ikuspegi horretatik, belarria moztea interpreta liteke auto irentze sinboliko moduan, belarria sinbolo falikotzat har bailiteke (Lubin, 1972; Westerman Holstij n, 1951; Runyan, 1981) . Azkenik, atal sinbolikoa burdelean utzi zuen, bere amarekiko desira asebetetzeko ; atal sinbolikoa burdelera eramanez, ama bereganatzeko asmoa adierazi zuen (Schnier, 1950). Gain determinazioaren teoriaren arabera gizakiaren ekintza batek zergati bat baino gehiago edo esanahi bat bat gehiago eduki ditzake ; Vincenten bizitzako alderdi zenbaitek a zal dezakete pasarte sinple bat; b ere burua erasotzeko belarria aukeratzea egon daiteke loturik zezen korridekin, Gethsemaniko Malkoren pasart earekin edo sinbolismo falikoarekin ; azalpenerako lotura horietako batzuk baliozkoak izan daitezke, eta agian beste batzuk ez; gertaera berberek hainbat zergati eta esanahi eduki ditzakete (Hirsch, 1967); azalpen alternatiboen plausibilitatea kritikoki aztertu behar da ; azalpenek elkar osatzen duten edo elkarrekin gatazkan dauden ikusi behar da (Runyan, 1981 ). Zezen korridek belarria moztearen pasartean eduki zuten eraginari buruz, sinesgarria da pentsatzea toreroa zezenaren bel arria mozten ikusi izanak eragina izan zuela; era berean, sinesgarria da pentsatzea Theok Johannarekin izan zuen harremanak Vincentengan patologia eta krisiak sortu zituela, Vincentek mehatxatuak ikusi baitzituen Theoren lotura emozionala eta sostengu ekon omikoa (Tralbaut, 1969). Vincentek zezen korridak ikusi zituen Arlesen ; toreroari zezenaren belarria ematen zitzaion sari moduan eta belarri hori bere gogoko emakumeari eskaintzen zion; Vincentek bere belarria moztu zuen, aldi berean torero irabazlea eta zezen menderatua balitz bezala (Lubin, 1972; Runyan, 1981 ). Getsemaniko jardinean Simon Pedrok Malkoren belarria moztu zuen ; Kaifas apaiz nagusiaren zerbitzaria zen Malko ; b elarria bere b uruari moztu zionean, erasotzailearen eta biktimaren rolak bete zituen Vincent ek bere eldarnioan (Runyan, 1981 ). Porfiria akutu intermitentea duenak abdomeneko minaren krisiak , arazo neurologikoak eta nahaste psikiatrikoak izaten ditu; hasieran síntoma gutxi ager ditzake eta diagnostikoa berandu etor daiteke. Kunin ek (1991) zioen Vincentek porfiria akutu intermitentea zuela : abdomeneko minak, goitika egitea , barne herstura, haluzinazioak; alkoholismoa zen porfiria krisiak eragi ten zituena ( Weber , 2005). Porfiriak hem aren metabolismoa ukitzen du; ondorioz porfiria duenak porfirina gehiegi jariatzen du. Sintomak: abdomineko mina, histeriaren moduko sintoma psikiatrikoak, neuropatia periferikoak (bereziki neuropatia motoreak), sintoma neurobiszeralak (hipertentsioa, oka egitea, konbultsioak, eldarnioak, depresioa eta koma) . Erasoen artean ez dute sintomarik izaten. Erik Erikson en (1978) arabera, genetikak eta gizarteko eraginak erabakitzen dute pertsona baten nortasuna nolakoa izango den; faktore genetikoak eta printzipio epigenetikoak hartzen ditu kontuan; pertsonaren garapena ulertzeko, haurtzaroko esperientziak eta heldu arokoak hartzen ditu kontuan, eta gar apenaren zortzi estadio sekuentzial deskribatzen ditu (Sadock & Sadock , 2003); garapen estadio horiek elkarren artean erlazionatuak daude; batean arrakasta edo porrota izateak bestearengan eragina du (Morris, 1996); estadio bat ongi gainditzen ez duena, h urrengo estadioetan ez da behar bezala egokituko; gainera, estadio horien artean garapenaren krisialdiak gertatzen dira (Sadock & Sadock, 2003). Vincentek ez zuen haurtzaro zoriontsua izan; izaera urduria zuen, gehiegizko sentikortasunekoa, eta horrek ber e ikaskideengandik urrundu egiten zuen (Barnes, 1994). Amak gehiegi babesten zuen Vincent, izen bereko anaia hilda jaio zelako; gehiegizko babes horrek besteez eta munduaz mesfidatzera eraman zuen; baina lehen estadioa (0 18 hilabete) ongi gainditu zuen . Gurasoek eman zioten gehiegizko babesak ez zion utzi behar besteko autonomia garatzen eta munduan bizitzeko gaitasunak trebatzen (18 hilabete 3 urte) (Sadock eta Sadock, 2003; Erikson, 1978). Hirutik bost urtera bitartean haurra gero eta aktiboago bihurtz en da, mugitzeko eta hitz egiteko trebetasun berrien jabe bihurtzen da eta proiektuen eta ekintzen bidez mundua esploratzen hasten da (Erikson, 1963); batzuetan konfiantzaz egiten du aurrera (ekimena) eta besteetan gaizki egiteko beldurrez uzkurtu egiten d a (erruduntasuna) (Sadock & Sadock, 2003). Vincentek haurretan abenturatxo batzuk bizi izan zituen: jokoak asmatu, intsektuen bildumak egin; ekimena hartzen zuen eta beldurrak ez zuen uzkurtzen; baina, jarduera horiek irudimenezkora mugatzen ziren eta barn erakoiak ziren. Vincentek haurtzaroan egiten zituen eskulan eta marrazkiak gurasoek goraipatzen bazituzten, birrindu egiten zituen; geroago ere, bere pinturak norbaitek goraipatzen zituenean, sentipen negatiboak (erruduntasuna) sortzen zitzaizkion (Wallace , 1969); hala ere, ekimenak erruduntasunari gain hartu zion Vincenten kasuan, erruduntasunak inoiz ez baitzuen eragotzi haren ekimen sortzailea. Arte mota oso pertsonala lantzera heldu zen (Meyer, 1951). 5 urte eta 13 urte bitartean langiletasunaren eta g utxiagotasunaren arteko gatazka gainditzen da. 12 urterekin Vincent barnetegira bidali zuten, Groot Zundert eko nekazariekin harremanak ez edukitzearren; orduan, besteekin harremanak edukitzeari utzi eta liburu gehiago irakurtzen hasi zen Vincent (Wallace, 1969); familiatik bereizteak eragina izan zuen harengan; bere identitatea zalantzan jartzen hasi zen. 13 urte eta 21 urte bitartean, identitatearen eta rol konfusioaren arteko dilema erabakitzen da; hamahiru urte bitartean identifikazio anitz izaten badi tu ere pertsonak, garai horretan hasten da rol ezberdinak integratzen, eta rol ezberdinen artean jarraipen zentzua eskuratzen (Morris, 1996). Erikson en arabera (1963), rol anitzen (semea, anaia, laguna, artista) integraziotik sortzen da identitatea; aurre z bereziak bezala ikusten zituen rolak orain integratu egin behar zituen; ez dirudi Vincentek identitatearen zentzurik garatu zuenik; rolen konfusioa erakutsi zuen; bizitza osoan identitate bila ibili zen. 20 urte eta 40 urte bitartean gertatzen den intimitatearen eta bakartzearen arteko tirabirari dagokionez, emakumeekiko harremanetan hainbat porrot eduki zituen Vincentek; harreman guztiak baztertu zituen haren familiak (Wallace, 1969); Vincenten harreman erromantikoek eta lagunarteko harremanek ez z uten iraun. Azken bi etapak zintzilik uzten ditugu (37 urterekin hil zen Vincent). Ondorioak Biografia Vincenten familiako arbasoen artean merkatari ak eta erlijio gizon ak ugari izan ziren eta ar mada gizon en bat edo beste ere bai . Familiari oso atxikia zen Vincent eta hamasei urterekin hasi zen Hagan lanean , arte merkataritzako Goupil and Cie enpresan ; hogei urterekin enpresa horretako Londongo egoitzara aldatu zuten eta han Eugeni Loyer neskatilaz maitemindu zen, baina hark baztert u egin zuen, beste batekin ezkontzeko asmo ak zituelako ; enpresak Parisen zuen egoitzara aldatu zuten Vincent aldi baterako , aldaketa horrek Eugenik sortutako atsekabea gainditzen lagunduko ziolakoan ; berriro Londone ra itzuli zen lanera , baina ez zuen behar bezala lan egiten eta Goupil and Cie ko Paris ko egoitzara bidali zuten lanera ; baina, Parisen ere erlijio gaietan arreta gehiago jartzen zuen, lanean baino eta b erehala kanporatu zuten lanetik. Paristik alde egin eta denboralditxo batez Ingalaterran jardun zen lanean, lehenik Ramsgate eko eskola batean eta ondoren Isleworth eko beste batean, b aina irakaskuntzak baino gehiag o erakartzen zuten Bibliaren azterketak eta erlijio gaiek. Gero , familiaren eraginez, Dordrecht en liburu denda batean ja rdun zen lanean, liburu saltzaile moduan, baina han ere bere lanak baino gehiago erakartzen zuen Bibliaren azterketak ; lan hori utzi eta Amsterdan era joan zen apaiz ikasketak egiteko prestatzera, baina familiak irakasle ona jarri zion arren, ez zuen lortu Teologia ikasteko behar zen mailarik latinean eta grekoan . Ondoren, Bruselako predikari laikoen prestakuntzarako eskolan ik asi eta Borinagera joan zen, me atzarien artean lan egitera, baina han ere ez zuten onartu, gehiegi inplikatzen zelako eta ertzeko portaerak izaten zituelako. Borinagen zegoela bere bizitzako misioa artearen bidez betetzeko asmoa piztu zitzaion. Bruselan hasi zuen Vincentek artista bizitza ; hango Arte Ederretako Eskolan egin zituen lehen ikasketak ; ondoren, Ettengo gurasoen etxean jardun zen lanean ; han zegoela, osaba Stricker en alaba alargunaz (Keez) maitemindu zen eta Keek baztertu zuen arren, denbora luzez saiatu zen haren faboreak eskuratzen ; Kee bera eta familia osoa kontra zituen a rren, egosgogor jarraitu zuen Vincentek ; ondoren, elizara joateari utzi zion eta aitak, haserreturik, etxetik b ota zuen. Hagara joan zen eta han Mauverekin eta Tersteeg ekin harreman ean egon zen. Harreman estua zan zuen Christine Hoornik (Sien ) izeneko prostituta bat ekin; lehendik haur bat bazuen eta berriro ere haurdun zegoen ; haurra izaten lagundu zion eta harekin ezkontzeko asmoak zituen Vincentek , baina denak kontra izan zituen: T ersteeg, Mauve, familia eta Theo. Sienekiko harremanak hau tsi zituenean , Drenthera joan zen, aurrez hainbat pintore ospetsuk egin zuen moduan , eta bertan hainbat koadro pintatu zituen, baina negua hurbildu zenean, hotza egiten zuen, bakardade handia senti tu zuen eta pintatzeko bitartekorik ez zuen; egoera horren aurrean, berriro itzuli zen gurasoen etxera, Nuenenera. Nuenenen berehala agertu ziren gurasoekin konpondu ezinak eta estudio bat alokatu zuen ; Nuenengo eta inguruko e huleen, etxeen eta soroetako l anen hainbat koadro egin zituen. Theok hilero bidaltzen zion dirua, egiten zituen marrazki eta pinturen truke. Nuenenen jardun zen lanean, apaiza katolikoak bere eliztarrei Vincenten modelo izatea eragotzi zien artean ; nonbait, Vincenten modelo izandako ba t haurdun zegoen eta Vincenti egozten zion apaizak aita izatea . Rappard ekin ibilaldi luzeak egiten zituen Vincentek eta Margot Begemann ekin amodiozko harremanak eduki zituen, baina harreman horiek ez zituen beste batzuk bezain seriotan hartu Vincentek; aldiz, Margot bere buruaz beste egiten saiatu zen , Vincenten eta bere arfteko harremana gaizki ikusten zutelako bien familiek . Vincenten aita 1885eko martxoan hil zen eta Vincent bere estudiora joan zen bizitzera . 1885eko azaroan Anberesera joan zen Vincent eta Arte Ederretako Akademian izena eman zuen, baina ez zuen azterketa gainditu ; Anberesen denboraldi bat egin ostean, Parisera joan zen, Theori aurrez abixatu ga be. Han bizi izan zen, Theorekin, 1886ko martxotik 1888ko otsailera bitartean; Cormon en eskola n matrikulatu zen eta hainbat pintore inpresionista ezagutu zituen . Montmartreko auzoan bizi izan zen eta Paris inguruak pintatu zituen, Bulerbar Txikiko pintore ekin batera. Tanguyren aretoan koadro batzuk erakutsi zituen eta beste leku batzutan ere bai: jatetxeetan, kafetegietan. Tambourin Kafetegiko Agostina Segatorirekin ere eduki zituen harremanak. Parisko bizitzako zurrunbiloari ihes egiteko eta lausorik gabeko koloreekin lan egiteko asmoz, Arlesera joan zen ; han harremanak eduki zituen berta n bizi zen jendearekin: zuaboak, postaria eta haren familia, emakume arlestarrak, burdeletako emakumeak ; harreman ugari eduki zituen beste artistekin posta bidez ; Etxe Horia prestatu zuen, han Gauguin ekin bizitzeko. Arlesen eta inguruetan koadro ugari pintatu zitue n: zubiak, kafetegiak, ereileak, Saintes Maries ko itsasontziak, fruitarbolak, Etxe Horiko gela, zezen plaza. Vincentek eta Theok egindako h ainbeste gonbiteren ondoren, Gauguin Arlesera joan zen, Vincentekin bizitzera; e lkarrekin lan asko egin bazuten ere, ez ziren ongi konpontzen Vincent eta Gauguin . Krisialdi bat izan zuen Vincentek eta erasokor agertu zen Gauguin ekiko; ondoren, bere belarri lobulu a moztu zuen eta burdeleko emakume bati eraman zion ; krisialdi bete betean, Arlesko ospitalera eraman zuten Vincent ; han Rey doktoreak tratatu zuen ; hobekuntza aldieta n ospitaletik irteten eta pintatzen uzten zioten Vincenti, baina arlestar talde batek Vincenten kontrako idatzi bat egin zuen, ospitaletik irteten utz ez ziezaioten ; Etxe Horia utzi eta beste gela bat alokatu zuen Vincentek , baina ez zen han inoiz bizi, bakarrik bizitzeko ez baitzen gai ikusten . 1889ko maiatzean Saint Rémy de Provence ko Saint Paul de Mausole erietxera eraman zuten Vincent, Theo eta biak ados jarrita gero ; Saint Remyn urtebete egin zuen. Krisialdietan ez zuen lanik egiten; krisialdi ostean, indartzen ari zen bitartean, beste artisten grabatu eta erreprodukzioetan oinarrit utako koadroak egiten zituen; hobekuntza aldietan kanpora pintatzera irteten uzten zioten, zaindari batek lagunduta. Hainbat alditan joan zen Arlesera ere, ezagun eta lagun zaharrekin egotera. Vincenten artista bizitzan konstante bat badago: pintura lanak eta literatu r lanak elkarrekin erlazionatzen ahalegin handiak egiten zituen; Saint Rémyko egonaldian ere asko saiatu zen literatura eta pintura erlazionatzen. Vincentek gaztetan autore hauek irakurtzen zituen: Christian Andersen, Goethe, Jan van Beers, He ine, Uhland, Rückert, Pierre Jean de Béranger. Gerora beste autore hauek irakurtzen zituen: Zola, Balzac, Flaubert, Goncourt anaiak ; Dickens beti gustatu izan zitzaion. Vincentek idatzitako eskutitzetan garbi agertzen ziren haren zaletasunak: Victor Hugoren Misérables eta Quatre Ving t Treize; Dickens, Michelet eta Frantziako Iraultzari buruzko Carlyleren gogoetak ; bere gogoko autoreak koadroetan ere agertzen zituen ; horrela, Osaba Tom en txabola liburua Madame Ginoux en erretratuan erakutsi zuen ; Gonc ourt anaien Manette Salomon liburua Gachet doktorearen erretratuan erakutsi zuen. Pintura ren arloan Vincenti beti gustatu zitzaion Millet; Delar oche eta Scheffer en estilotik i npresionismora eta puntilismora eboluzionatu zuen ; gaztetan bere gogokoak izan z iren pintore etara (Delacroix, Millet) itzuli zen bizitzaren amaieran ; azken urteetan Eugène Delacroix en eragin handia izan zuen Van Gogh ek; kolore osagarriak elkarren ondoan jartzen zituen, haien intentsitatea azpimarratzearren . 1889ko urte amaieran hasi ziren Van Gogh en koadroak goraipatzen zituzten idatziak agertzen, baina Vincent ez zen harropuztu ; aitzitik, m erituak banatzen saiatu zen. 1890eko maiatzean Peyron doktoreak sendatutzat eman zuen eta Parisera joateko baimena ema n zion ; Parisen Johanna eta iloba Vincent ezagutu zituen eta han hiru egun eman ondoren, Auversera joan zen ; han Gachet doktorearen babesean lanean jarraitu zuen: landa eremuko koadro ak, Gachet doktorearen eta haren alabaren erretratuak , Adeline Ravo uxen erretratua eta beste hainbat egin zituen . Oso kezkaturik bizi izan zituen garai horretako Theoren familiako arazoak eta uztailaren 27an bere buruari tiro bat eman zion. Azken egunean bere al boan izan zuen Theo. Bereizgarri psiko (pato )logikoak Vincent Van Gogh ek depresio pasarte ugari izan zituen. Depresioaldiak izan zituen amodiozko harremanak etetean edo Borinageko predikari postutik kendu zutenean. Depresio nagusiaren sintoma batzuk bazituen eta depresio aldietan suizidio ideia k izaten zituen. I tipoko nahaste bipolarra zuela esan daiteke, bereizgarri psikotikoekin nahastuta. Depresioak eta entusismo mugagabea txandakatzen zituen. Depresio edo tristura egoeran zegoenean, luzaz egoten zen besteengandik urrunduta. Tarteka izaera eskizoidea agertzen zuen, baina izaera hori ez zuen iraunkorra: Nuenenen egon zenean triste eta bakar ti moduan deskribatu zuen aitak, baina Parisen gizartekoiagoa izan zen. Vincent bakardade zalea zela esaten da, baina laguntasunari garrantzi handia eman zion eta hainbat lagunekin harreman estuak izan zituen: Gladwell, Van Rappard, Bernard, Gauguin, Theo. Tenperamentu indartsukoa, izaera egoskorrekoa eta afektu sakonekoa zen eta hurbilekoen zoritxarrek asko hunkitzen zuten; benetako emozio eta sentimenduek gidatzen zuten. Vincentek e skizofreniaren sintoma positiboak bazituen, baina sintoma negatiborik ez. Ezin zitzaion eskizofrenia diagnostikatu: krisialdietan ikusmen eta entzumen haluzinazioak izaten bazituen ere, errealitatera ongi egokitzen zen , gaitasun kritikoa bazuen eta ez zuen eskizofrenikoaren zurruntasunik. Mugako nortasunaren ezaugarri batzuk ba zituen: inpultsibitatea, aldarte aldakorra, bere burua zauritzeko joera eta orekarik gabeko autoirudia. Vincentek epilepsia tenporala edo epilepsia psikomotorea zuen: oroimen galera, haluzinazioak, ikusmen ilusioak, beldurra, barne herstura, migrainak, bi hotz erritmoaren aldaketak. Konbultsi ozkoa ez zen epilepsia mota zen: haluzinazioz eta konfusioz eratua. Krisien aurretik eta krisi garaian kitzikadura eta depresio aldiak, bat bateko amorru aldiak, haserrekortasuna, acting out arriskutsuak, bere buruaren kontrako erasoak, alhadura aldiak, amnesiak, ikusmen eta entzumen haluzinazioak, asaldura afektiboak (izua, haserrea, barne herstura, pozkarioa, extasia) izaten zituen. Paziente eskizofrenikoen marrazkiek eta Van Gogh enak kidetasunak zituztela ikusi zute n: paziente epileptikoen marrazkiek ikusmen aura bat agertzen dute, Van Gogh en koadroetan ikus daitekeenaren antzekoa. Lobulu tenporaleko epilepsia duten pertsona batzuek Gastaut Geschwind sindromea edo Geschwind sindromea garatzen dute eraso epileptikoen artean. Geschwind en sindromea duenak hipergrafia, gehiegizko erlijiotasuna, sexualitate atipikoa, solasaldiak luzatzeko eta harreman likatsuetarako joera, eta bizitza mental oso intentsua agertzen d itu. Khoshbin ek dioenez Van Gogh ek lobulu tenporaleko epilepsia eta Geschwind en sindromea zuen, aipatu ditugun bost ezaugarri horiekin. Berunaren intoxikazio kronikoaren sintomak zituen Vincentek. Organismo an beruna pilatzeari deritzaio s aturnismoa, plonbemia edo plunbosia. Burdinaren lekua har tzen du organismoan berunak eta anemia eragiten du. Hainbat sintoma eragiten ditu: ahultasuna, beheraldia, entzien inflamazioa, sabeleko min bortitza. Entzefalopatia saturninoa eragiten du eta lesioak sortzen di tu sistema linbikoan, lobulu frontalean eta l obulu tenporalean. Emozioen kontrola galtzen du eta emozioen aldaketa usua erakusten du . Entzefalopatia saturninoa duenak alkohol asko edaten duenean, portaera erasokorra, deliriuma, krisi epileptikoak eta funtzio sexualaren galera agertzen ditu . Yasuda o tologista Japonia rrak zioenez, Vincentek Ménière en gaixotasuna zuen. Vincente k ez zuen bere eskutitzetan epilepsiaren mugimendu kloniko eta tonikoen berririk eman eta haren erasoen iraupena epile psiaerasoena baino luzeagoa zen ; baina, hala ere, epilepsia diagnostikatu zioten, garai hartako sendagile askok Ménière en gaixotasunaren berririk e z zu elako . Ménière en gaixotasunak sintoma hauek zituen: bertigo episodikoa, jarreraren desoreka eta zorabioak, goragalea, oka egitea, desoreka fisikoa, tini tusa, entzumen nahasteak, zarata jasan ezina. Hildako anaiaren idealizazioak oso altu jarri zuen Vincenten lorpenen igurikapen maila. Vincentek nekez lor zitzakeen igurikapen horiek. Gurasoek ere esperantza handiak jarri zituzten Vincentegan; hildako ana ia idealizatua ordezkatu behar zuen. Gurasoen igurikapenei ez zien erantzun Vincentek: ez zuen lortu Teologia ikastea eta artista moduan ez zuen lortu haiek espero zuten mailarik. Vincentek ez zuen lortu bere Ni Errealaren eta Ni Idealaren arteko distantzi a egokirik. Ondorioz, ez zitzaizkion laudorioak gustatzen, ezta mereziak zituenean ere. Bere lana laudatzen zutenean, iruditzen zitzaion berak izan nahi zuena edo egin nahi zuena laudatzen zutela, eta ez bera zena edo berak egiten zuena. Vincentek harreman sinbiotiko eta fusionaletarako joera zuen. Artearen eremuko elkarte bat sortu nahi zuen, bizikidetza paradisua izango zena ; beti amestu zuen elkarte ideal horrekin. Theorekin zituen harreman fusionalak arriskuan ikusi zituen hura Johanna rekin harreman estuan murgildu zenean eta haur txikia jaio zenean. Theorekiko harremanetan nahiko ongi konpontzen zen Vincent, harekin gutun bidez erlazionatzen zenean eta Theok gurasoekiko edo lagunekiko jarrera autonomo bat hartzen ez zuenean; aldiz, Vin cent eta bere aita eztabaidan zirenean eta Theok bere aitarekin jarrera sostengatzen zuenean, Vincent berehala haserretzen zen Theorekin. Horregatik esaten zuen Theok bi pertsona kontrajarri aurkitzen zirela Vincenten barnean. Bere baitan etengabeko tirabira eduki zuen marrazkiaren eta pinturaren artean; tirabira elizaren praktika hipokritaren eta Kristoren benetako gizatasunaren artean; tirabira paisaien eta giza irudien artean; tirabira errealismoaren eta abstrakzioaren edo sinbolismoaren artean; tirabira pintura salgarriak egitearen edo bere barne joerei erantzungo zien pintura egitearen artean . Vincent ek salerosle moduan Parisen krisialdia izan zuen eta bere aitak predikatzen zuen erlijio tradizionalean babestu zen. Borinage n krisialdia izan zuenean, joera sozial aurrerakoiekin bat egin zuen eta artean babestu zen. Loyer ekin, Kee rekin, Sien ekin eta Margotekin edukitako porroten ondoren, Theoren babesera bildu zen, Parisera. Theorekiko harremanetan tirabirak larritu zirenean, Hegoaldek o Japonia idealizatuan eta artisten elkarte idilikoan babestu zen . Ondorengo krisialdiek, Arlesko eta Sait Rémyko erietxeetara eraman zuten, sendagileen babesaren bila. Theoren eta Johannaren haurraren jaiotzak, hura ezagutzeak eta Theoren arreta hark erak artzen zuela ikusteak ekarri zuen Vincenten azken krisialdia. Hilda jaiotako Vincenten ordezkatzailea zen bera, eta Vincent jaio berriak ordezkatuko zuen bera. Berari desagertzea zegokion. Heriotzean babestu zen azken krisialditik. Eriksonen garapen estad ioak kontuan hartzen baditugu, ama ren gehiegizko babesak munduaz mesfidatzera eraman zuen Vincent eta ez zuen behar besteko autonomiarik lortu ; hala ere, ekimenak erruduntasunari aurre hartu zion ; besteengandik gehiegi urruntzeak bere identitatea zalantzan jartzera eraman zuen. Ez dirudi Vincentek behar bezala integratu zituenik identitate rol ezberdinak. Intimitatearen eta bakartzearen arteko tirabira ere ez zuen ongi gainditu, emakumeekiko eta lagunekiko harremanetan arrakastarik ez baitzuen izan. Konple xutasunerako joera, pentsamendu dibergentea eta anbiguitatearekiko tolerantzia agertzen zituen Vincentek . Gai barietate handia zerabilen: paisaiak, bodegoiak, erretratuak eta autoerretratuak, hiriko eta herriko gaiak. Erreferentzia bibliografikoak Oinarrizko bibliografia Vincente Van Gogh en gutunetan, bereziki anaia Theori idatzitakoetan, oinarritu gara lan hau egiteko. Bi gutun bilduma erabili ditugu: Vincent Van Gogh en gutunen lehen bilduma Complete Letters of Vincent van Gogh I . (1999). London: Thames & Hudson Ltd. Complete Letters of Vincent van Gogh II . (1999). London: Thames & Hudson Ltd. Complete Letters of Vincent van Gogh III . (1999). London: Thames & Hudson Ltd. Vincent Van Gogh en gutunen bigarren bilduma http://www.vggallery.com/letters/main.htm Oharra: Gutun baten aipamena egitean, lehenik gutunaren data jartzen dugu eta dataren ondoan, parentesi barruan, gutunaren zenbakia jartzen dugu. Data bigarren bildumatik ateratakoa da ; zenbakia, aldiz, lehen bildumatik ateratakoa. Bibliografia orokorra • Arenberg, I, Countryman, L., Bernstein, L. eta Shambaugh, G. (1990). Van Gogh had Meniere’s Disease not epilepsy. Journal of the American Medical Association , 264 (4), 491 493. http://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/2094236?dopt=Abstract • Arnold, W. N. (1988). Vincent van Gogh and the thujone connection. Journal of the American Medical Association, 260, 3042 3044. • Barnes, R. (1994). Van Gogh . London: Braken Books. • Beeck, Manfred in der (1982). Merkmale epileptischer Bildnerei Mit Pathographie Van Gogh. Bern: Hans Huber. • Benezech, M. & Addad, M. (1984). Van Gogh, le stigmatisé de la société. Annales Medico Psychologiques, 142 (9), 1161 72. • Carota, A., Iaria, G., Berney, A. eta Bogousslavsky, J. (2005). Understanding van Gogh’s night: bipolar disorder. In Bogousslavsky J, Boller F (arg.). Neurological disorder s in famous artists. Frontiers in Neurological Neuroscience. Basel: Karger, 19,121 131. • Charcot, J. M. (1962). Lectures on the diseases of the nervous system. Facsimile of London, 1881. New York Academy of Medicine: Hafner Publishing Company. • Dietrich Blumer, M. D. ( 2002). The Illness of Vincent van Gogh. American Journal of Psychiatry, 159, 519 –526. • Erikson, E. H. (1963). Childhood and society (2. Arg.). New York: W.W. Norton & Company. • Erikson, E. H. (1978). Adulthood. New York: W.W. Norton & Company. • Frank, H. (1988). Van Gogh. Barcelona: Salvat. • Gastaut, H. (1956). La maladie de Vincent van Gogh envisagée à la lumière des conceptions nouvelles sur l'épilepsie psychomotrice. Annales Medico Psychologiques, 114, 196 238. • González Luque , F. J. eta Montejo González, A. L. (1997). Implicación del saturnismo en la psicopatología de Vincent van Gogh . [Implicat ion of lead poisoning in psychopathology of Vincent van Gogh]. Actas Luso Españolas de Neurología, Psiquiatría y Ciencias Afines, 25 (5), 309 326. • Grace T. Tan, D. (2011). The Psychiatric Health of Vincent van Gogh: A Case Study. Ateneo de Manila Universit y. https://desireegrace.files.wordpress.com/2012/03/psy113 case study.pdf • Hendenberg, S. (1937). Vincent van Gogh en de Psychiatrie . Theoria, 3: 185 205. • Hirsch, E. D. Jr. (1967). Validity in interpretation. New Haven, Conn.: Yale University Press. • House, W., Carry, W. C. eta Wexler, M. (1980). The interrelationship of vertigo and stress in Meniere’s disease. 0101Clin North Am 13, 625629, Nov. 1980. • Jamison, K. R. eta Wyatt, R. J. (1992). Vincent van Gogh’s illness. British Medicai Journal, 304 (6826): 577. • Jamison, K. (1993). Touched with Fire . NewYork, NY: Free Press. • Jaspers, K. (1986). "Strindberg y Van Gogh" : análisis patográfico comparativo. Barcelona: Nuevo Arte Thor ("Strindberg und Van Gogh". (1922). Leipzig: Ernst Bircher). • Jerusalengo Biblia. (1966). Genesia, 25: 23 28. • Khoshbin S. (1986). Van Gogh’s malady and other cases of Geschwind’s Syndrome. Neurology, 36 (1): 213 4. • Kraus, G. (1941). Vincent van Gogh en de Psychiatrie. Psychiatrische en Neurologische Bladen, 5: 985 1034 • Kunin RA (1991) Van Gogh: Meniere’s disease? Epilepsy? Psychosis? (letter). Journal of the American Medical Associ ation 265,723. • Lemke, S. eta Lemke, C. (1993). Über die psychische Krankheit Vincent van Goghs. Nervenarzt, 64: 594 –598. • Leonhard, K. (1992). Van Gogh vor und in seiner Angst Glücks Psychose. In Leonhard K (2ª ed.) Bedeutende Persönlichkeiten in ihren psychischen Krankheiten. Berlin: Ullstein Mosby 35 –64. • Lieser, H. (1963). Vincent Van Gogh: as seen by himself. Germany: Baye r Leverkusen. • López Blázquez, M. eta Rebull Trudell, M. (1995). Van Gogh 1853 1890 . Madrid: Globus. • Lubin, A. J. (1972). Stranger on the earth: A psychological biography of Vincent Van Gogh. New York: Holt, Rinehart & Winston. • Martin , C. (2011). Did Van Gogh have Ménière's disease? Van Gogh souffrait il d’une maladie de Ménière? . European Annals of Otorhinolaryngology, Head and Neck diseases , 128 , 205 209. • Mauron, Ch. (1976). Van Gogh. Études psychocritiques. Paris: Editions José Corti. • Mendes da Costa, M. B. (1910). Amsterdamen bizi zen garaiko Vincent Van Gogh en memoria pertsonalak, M. B. Mendes d a Costa Doktoreak 1910eko azaroaren 30ean idatziak. In The Complete Letters of Vincent Van Gogh. London: Thames & Hudson Ltd. • Meyer, S. (1951). Van Gogh . Boston: Harry N Abrams, Incorporated Publishers. • Monroe R. R. (1991). Another diagnosis for Vincent van Gogh? Letter to the editor. Journal of Nervous & Mental Disease 179 (4): 241. • Morrant, J. C. A. (1993). The wing of madness: the illness of Vincent van Gogh. Canadian Journal of Psychiatry, 38, 480 –484. • Morris, C. G. (1996). Psychology: An introduction (9. arg.) . New Jersey: Prentice Hall. • Nágera, H.(1967). Vincent van Gogh, A Psychological Study. New York: International Universities Press. • Naifeh, S. eta White Smith, G. 2011. Van Gogh: The Life. New Y ork: Random House • Nieto Barrera, M. (2001). Patobiografía de Vincent van Gogh . Seminario médico 53 (1), 5063. (Ohiz kanpoko zenbakia: 1, 2 001). • Porot, D. (1989). Van Gogh ou le hollandais volant. Paris : Ciba Geigy Printel. • Richards, R., Kinney, D. K., Lunde, I., Benet, M. eta Merzel, A.P.C.(1988). Creativity in manic –depressives,cyclothymes,their normal relatives,and control subjects. Jour nal of Abnormal Psychology, 97, 281 –288. doi:10.1037/0021 843X. 97.3.281 • Runyan, W. Mc. (1981). Why Did Van Gogh Cut Off His Ear? The Problem of Alternative Explanations in Psychobiography. University of California, Berkeley. Journal of Personality and Social Psychology, 40 (6), 1070 1077. • Sadock, B. eta Sadock, K. (2003). Synopsis of Psychiatry: Behavioral Sciences, Clinical Psychiatry, 9. arg. New York: William & Wilkins. • Schnier, J. (1950). The blazing sun: A psychoanalytic approach to Van Gogh. American Imago, 7, 143 162. • Schultz, W.T. (2005). Handbook of psychobiography. New York: Oxford University Press. • Strik, W. K. (1996). La enfermedad psíquica de Vincent van Gogh. In: ALCMEON, 4 (Revista Argentina de Clínica Neuropsiquiátrica). http://www.alcmeon.com.ar/5/19/a19 _07.htm • Stringer, S., Pollack, T., & Lipsedge, M. (2009). Psychiatric As sessment. In Stringer, S., Laurence Church, L., Davison, S., & Lipsedge, M. (Arg.), Psychiatry PRN: Principles, Reality, Next Steps (1 12.). Oxford: Oxford University Press. • Suzuki, T. eta Matsuishi, T. (2009). Analyses pathographiques de Vincent Van Gogh et portée de leurs conclusions. Journal of disability and medico pedagogy, 19, 1013. • Sweetman, D. (1990). Van Gogh: His Life and His Art . New York: Touchston e. • Szondi, L. (1963). Schicksalsanalytische Therapie. Bern: Hans Huber. • Thomson, B. (2007). La pintura de Van Gogh. Barcelona: Ed. Art Blume. • Tralbaut, M. E. (1969). Vincent Van Gogh. New York: Mac Millan. • Uhde, W. ( 1991).Van Gogh. Hongkong: Phaidon Press. • Vallejo Nágera, J.A. (1989). El crepúsculo de Van Gogh. Consideraciones psiquiátricas. In Locos egregios. 6. arg. Barcelona: Planeta, 178 198. • Van Gogh Bonger, J. (1913). Memoir of Vincent Van Gogh. London: Thames & Hudson Ltd (1958). • Victoria, M. (1967). Psicografía de Van Gogh. Revista de Neuro Psiquiatría, XXX, 3, 219 246. • Wallace, R. (1969). The world of Van Gogh. New York: Time –Life Books. • Walther, I. (2000). Van Gogh . Cologne: Taschen. • Weber, M. ( 2005). Vincent Van Gogh était il épileptique? Could Vincent Van Gogh possibly be epileptic? Épilepsies, 17 (4), 258 62. • Westerman Holstijn, A. J. (1951). The psychological development of Vincent Van Gogh. American Imago, 8, 239 273. • Wilkie, K. 1990. Van Gogh. Viaje a la luz enloquecida. Madrid/España: Editorial Espasa Calpe S.A. • Yasuda, K. (1979). Was van Gogh suffering from Ménière’s disease? Otologia, 25, 1427 1439.

2023-12-01

POP_PILULAK_8

1[2017ko negua]8. alea pop pilulakOHARRA: Eskuetan duzun ale hau abentura honen azken ahalegina da.HORTAZ, MILAMILA ESKER IBILBIDE KAMIKAZE HONETAN PARTE HARTU DUZUEN GUZTIOI: kolaboratzaile, irakurle eta saltzaile. Desagertze horren harira, 2018ko urtarrilaren 12an, “Pop Pilulak”en harakiri festa egingo dugu Bilboko Ambigú tabernan; ateak irekita izango dituzue. Pop on.Burmuina (iraganekoa): Julen AzpitarteArnasa : Irantzu AurrekoetxeaBihotza: NikoleBarrunbeak : Lander TelletxeaAzala: Alberto [email protected]/poppilulak@poppilulak 3AurkibideaNicholas Nixon: begiratzeko manerak Goizalde Landabaso.Garai bateanIban ZalduaWhat are you asking for?Iñigo BasagurenDuarteBaikorkiXabier MontoiaDancehall. Jamaikar kutsadura sendaezina , Antton IturbeFeminazi baten asmakizunak Koldo AlmandozGorputzetan idatzitako literatura Txerra RodriguezMaya Derenen sekuentzia baztertuaYurre Ugarte 48141824303236 pop pilulakNicholas Nixon: begiratzeko manerak Goizalde Landabaso 5Begiratzea eta ikustea. Ez dira beti elkarrekin doazen ariketak. Batek begira dezake eta ikusi ez. Argazkiek begiratzeko eta ikusteko bideak zabaldu ohi dituzte, gero eta gureagoak dira erretratoak, izoztutako istant horiek. Susan Sontagek zioen begiratzeko modu modernoa dela zatiak begiratzea, alegia, zatika osotzen dugula gure errealitatea. Alde horretatik Nicholas Nixon (Detroit, AEB, 1947) argazkilariak modernotasuna dakar, zatika. Madrilgo Mafre Fundazioaren egoitzan erakusketa izugarri ederra zabaldu dute. 200 argazkik (19742017) osotutako atzera begirako interesgarria. Zuri beltzezko argazkiak dira, eta bertan ageri dira hamarkada luzeotan Nixonek izan dituen jomugak. Bere argazkiak continiumez eginda daude. Argazki bat bere bakartasunean deus gutxi da, soilik besteekin egiten da zer. Lehendabizi Boston eta New Yorkeko argazkiak ikus litezke. Bakartiak, samurrak eta aldi berean nolabaiteko hotza eragiten dizutenak. Hotza barruetan; hotza, desolazioak eraginda.Argazkiok XX.mendean egin izan den argazki erakusketa garrantzitsuenetakoan agertu ziren: New Photographicsen hain zuzen ere. Goiko aldeetatik ateratako argazkiak dira, hasierako kolpean ezer gutxi erakusten dutenak, baina harrapatu egiten zaituztenak. Gizakirik agertzen ez duten erretratuetan errez ikus dezakezu zure burua, aise, gure gizartea.Erakusketak duen sortarik interesgarriena Brown Sisters izenekoa da. Beverly emaztea eta bere hiru ahizpak dira 30 argazkiotan protagonistak. pop pilulakBeverly, Heather, Mimi eta Laurie dira Brown ahizpak. 1975az geroztik, urtero, argazki bat atera die Nicholas Nixonek. Ahizpek beti dute kokapen bera hautatu dute, baina aurpegietako irribarreetan, goibeltasunean, eta zimurretan ikusten dira denboraren arrakalak. Eta arropatan.40 urtez, ezelango etenik gabe, ahizpon argazkia atera du Nixonek. Argazki bana urteko. Ez du kale egin, eta ahizpek ere, ez dute kale egin. Beste erretratusorta gogoangarria da People with AIDS izenekoa.80ko hamarkada latza izan zen zentzu askotan. Ezezaguna zen gaixotasuna, hilkorra orduan, agertu zen. Kutsatzeko bideak urriak ziren: babesik gabeko sexu jardueraren, edota, odolaren kontaktu bidez. Drogak bereak eginak zituen, eta xiringen elkar trukatzea ere gaixotasuna zabaltzen joan zen. Gaixotasun ezezagun honek izua eragiten zuen. Medikuek ez zekiten (oraindik ere ez dakite) zelan borrokatu. Latza da erretratusorta hau. Mina, heriotzaren hurbiltasuna, ezintasuna bere gordinean azaldu nahi izan zuen Nicholas Nixonek. Beharbada erakusketak duen sailik gogorrenetarikoa da. Zahar egoitza batean bolondres gisara emandako garaitik agertutako argazkiak ere ez dira makalak. Zahartzaroa ez dugu, normalean, edertasunez begiratzen. Ez dugu begiratzen, eta kitto. Gizarteak baztertutakoak dira zahartzarora ailegatzen direnak. Gaztetasuna goratzen duen gizartean bizi gara, eta urte asko bizitzeak zokoratzea du ordain. Nixonek edertasuna agertu nahi izan zuen. Eta gero, bihotza kuzkurtuta duzula, argazkiek barrua hoztu dizutenean, gorputzaren baitan ezinegona sentitzen duzunean, hor non ageri den alaitasuna, gozamena, bizia, irribarreak. 7Couples izena eman zion sail honi. Berrienetarikoa da. 2.000 urtean hasitakoa. Sexuan olgatzen agertzen dira bikoteak. Gizonak emakumeekin, emakumeak emakumeekin, gizonak gizonekin. Jolas horretan argazkilaria ikuslea baino zerbait gehiago da, parte hartzailea. Bikote izena eman zioten sailari baina agian esan behar ziezaiokeen. Edozelan ere, izenak izen, liluragarria da.Nicholas Nixonen inspirazio iturri izan da beti hurbilekoa. Emaztea, esaterako. Eta emaztearekin batera, Sam semea eta Clementine alaba jaio zirenetik egon baitira aitaren argazkietan gordeak.Gutxigutxitan azaltzen da Nixon bere argazkietan. Esku bat, bere bizarraren hondarrak, ilea, azal apur bat. Erakusketa bikaina da Nicholas Nixonen argazki bilduma hau. Joaterik ez dutenek badute beste biderik bere argazkiekin gozatzeko, izan ere, baditu liburuak eta bere argazkiak oso ezagunak dira. Hala ere, aurkituko ez balute ezer, artikulu honetan bihoazkie bere lanaren lagin txikia.Nicholas Nixonen begirada zuri beltzezkoak ematen duen argitasuna aitzakia ezin hobea da Madrilera edota munduko edozein txokotara osteratxua egiteko. pop pilulakGarai batean Iban Zaldua 9Beiratea igarota plataforma moduko bat dago, estu samarra, hartxintxarrez estalia; hormigoizko balkoiaren beste aldetik, behetik, hiriko trafikoaren zarata sorgorra iristen da. Unaik ateleihoa zeharkatu eta urrats batzuk eman ditu; Beak, Unairen Adidasen zolek harriak zapaltzean eginiko hotsek ohartarazita, bista itzuli du harengana. – dakit hemen egotea baimenduta dagoen…– Ziurrenik ez; zer egingo zaio ba –erantzun du Unaik, besoak eskudelean bermatuz eta begiak pareko eraikinean finkatuz. Eskuak arinki igurtzi ditu–. Fresko egiten du, baina eguraldia ederra da.– Bai, urria izateko egun itzelak izaten ari gara.– Ez zenion erretzeari utzi…?– Egunean bakarra erretzen dut. Eta egun askotan, ezta hori ere. – Hori esaten duzue denok.Beak atxiki luze bat kendu dio Luckyari. Garai batean alutik ateratzen zaiona egiten duela erantzungo ziokeen Unairi, barre bat botatzearekin batera.– Garai batean sudur puntatik ateratzen zaizuna egiten duzula erantzungo zenidakeen. Beak ezin izan du barre labur bat botatzeko gogoa saihestu.– Nondik atera duzu Teenage Fancluben tixerta hori? Ez dut gogoan…– Berria da. Bilboko kontzertuaren ostean erosi nuen. Gustatzen zaizu?– Tira. Oso gatzgabea iruditzen zaio, Unairen musikataldeen kamiseta gehienak bezala. Hori ere esango ziokeen, duela urte batzuk.Teenage FanclubThirteenCreation, 1993. pop pilulak– Han ikusiko zintudala uste nuen.– Non, kontzertuan? Ez nekien taldea etortzekoa zenik ere.– Kia. Lehenengo diskoak izugarri gustatzen zitzaizkizun ba…– Niri? Nondik ateratzen duzu hori?– Grabatu nizun aurreneko diskoa Thirteen izan zen. Ferrokromozko zinta batean, ondo gogoan dut.– Oker zaude, Unai. Oparitu zenidan lehenengo kasetea L7ren Bricks Are Heavyrena izan zen. Oraindik edukiko dut hortik, ganbarako kutxetako batean.– Ba ez, Thirteen izan zen. Edo A Catholic Education. Baina Teenage Fanclubena, seguru.– A Catholic Education, akaso; izan ere, gustatzen zitzaidan haien disko bakarra da. Puff, ez dut entzuten duela… Han goian ibiliko da, beste zintekin batera… Baina Thirteen hori, esango nuke ezetz… Eta zure lehenengo oparia L7rena izan zen, lepoa jokatuko nuke.– Ezta Bandwagonesque ere? Jo, ba ni konbentzituta nengoen gustatzen zitzaizkizula…– Bandwagonesque zein da, dirupoltsarena? Hori biniloan zeneukan, ezta? Horko kanta batzuk ez zeuden horren gaizki. Baina geroagokoak... Bigunegiak niretzat. Ahotsjolas popero 11horiekin. Abestiak gehiegi luzatzen zituzten, gainera.– Horretan arrazoia eman behar dizut… Izan ere, egunotan horren inguruan pentsatzen egon naiz. Kontzerturako taldearen diskografia osoa berreskuratu eta, ondoren, uda osoan entzuten ibili naiz.Duela urte batzuk esateko duena ez zaiola interesatzen botako ziokeen Unairi: izan ere, musikari buruzko bere hausnarketa korapilatsu horietako bat planteatzera doakio. Gaur ez da ausartu, ordea. Beak beste zigarro bat erre beharko lukeela pentsatu du, baina, Unairi esan berri diona gogoan, poltsatik paketea ateratzeko keinua erreprimitu du batbatean.– Thirteeneko kantak entzuten ohartu nintzen. “Norman 3”, adibidez, hori da adibiderik argiena. Edo “Gene Clarke”, bere sarrera amaiezinarekin. Behin eta berriro errepikatutako melodia labur batean oinarrituak; akorde gutxi batzuk, luzatu eta luzatuak. Poparen historiaren hastapenetan, Beatlesen edo Kinksen aroan, bi minutu eta erditan konprimitzen zuten aurkikuntza, eta sarrera, irteera eta zubiak gehitzen zizkioten gainera, eta, ondoren, berehala, hurrengo hita konposatzeari eta grabatzeari ekiten zioten, horretarako amu egokia aurkitzen bazuten. Eta abestiak luzatzen hasi zirenean, 1966 edo Ilustrazioa: Lander Telletxea pop pilulak1967tik aurrera, mila gauza sartzen zituzten haietan, minisinfoniak eraikitzen saiatzen ziren, The Beach Boys edo The Who bezala. Teenage Fanclubek ulertu zuen, eta ez ziren bakarrak izan, gako perfektua aurkituz gero nahikoa zela luzatzearekin eta errepikatzearekin. – Agian kontua sinpleagoa da: ideiak amaitu zitzaizkiela, errepikatzearen errepikatzeaz. Rockak berritzeko ahalmena galdu duela: hilda dagoela. Revivala baino ez dela geratzen, mozorro batekin edo bestearekin estaltzen saiatzen badira ere.Garai batean singularraren bigarren pertsona erabiliko zukeen Beak: “Revivala baino ez zaizuela geratzen, mozorro batekin edo bestearekin estaltzen saiatzen bazarete ere”. Eta, agian, gehituko zukeen, maltzur, ez daukala jadanik hogei urte, irrigarria dela gaztetxo bat bezala janzteko duen tema, tixert zabal horiekin, lau ile gaizki orraztu horiekin. Baina bere buruari eutsi dio. – Ez nago ados. Gauza bat ona baldin bada, ez duzu amaitzerik nahi: zergatik ez luzatu, zergatik ez bultzatu denboran aurrera?– Ba aspergarria delako, Unai. Bizitza aldaketa delako, ez aldaketaren aurreko erresistentzia. Eta rocka ere aldaketa da, edo aldaketa zen, edo izan beharko zukeen, behintzat. Ez konformatzea, bertan goxo ez egitea. Teenage Fanclub horixe da, garai batean kanta erdi baterako emango ez zukeen lelo horretantxe babestea, burbuila batean bezala, umetoki epel batean bezala, eta hortik atera gabe irautea. – Eta ez al da izango, funtsean, akorde horiek ez dituzula maite? Ze, maite izanez gero, luzatzeak ez lizuke axola behar, kontrakoa baizik, ezta?– Ez dut uste.– Edonola ere, ziur nago Thirteenen grabazioa erregalatu nizula. Eta gustuko izan zenuela, orduko hartan.– Ba nik esango nuke ezetz –bi segundoko geldiune bat egin du Beak orduan–. Edo baietz esan nizula zuri atsegin emateko. – Atsegin emateko, zuk?– Harremanaren hasieran geunden. Hasieretan horrelako gauzak egiten dira, ez duzu uste? 13– Zuk badiozu.Bearen telefonoak dardar egin du: begirada azkar bat bota dio pantailari. Unairenak ere soinuren bat egin duela iruditu zaio, baina, behe aldetik datorkien trafikozarata guztiarekin, ez dago guztiz seguru: gizonak, edonola ere, ez du sakelakoa atera edo begiratzeko imintziorik egin.– Itzuli behar dugula esaten didate.Unaik baiezkoa egin dio buruarekin. Takoiek irrist egin diote Beari hartxintxarren gainean, baina ez da balantza egitera heldu. Unairen kirol oinetakoek hots narritagarri hori egin dute atzera, ateleiho estura hurbiltzen diren bitartean. Zorionez, ez dio itxaron eta aurretik pasatzera gonbidatu; egia esan, ez dago halako kortesietarako leku askorik ere, terraza hartan.Beak leihoa itxi, eta abokatuak zain dauzkaten bulegorantz egin dute, presarik gabe, korridoreko moketaren gainetik.Unairi galdetu nahi lioke ea tematu behar den klausula absurdu horretan, bikote berri batekin elkarrekin bizitzen jarriz gero lehenengo sei hilabeteetan umeak Bearen etxean egotea eragozteko asmo lukeena. Inor ez da etorriko berarekin etxera bizitzera, Unairi behin eta berriro errepikatu dion bezala. Baina hala izango balitz ere, zergatik ez zuketen Uxuek eta Garazik biekin bizitzeko aukera izan behar? Mendeku ergela iruditzen zaio Unairen aldetik.Garai batean Beak itzulingururik gabe esango ziokeen, zakar, arrapalada betean. Zorionez, segundo gutxi barru bere abokatuak egingo du, beraren ordez. pop pilulakWhat are you asking for? Iñigo BasagurenDuarte 15M ilitarizatuta esnatu da Madrilgo hiria. Kalean ez da militarrik ikusten, baina giroan zerbait berezia nabari da: izua. Kafetegian gosaldu dudan bitartean, gerraren oihartzuna zabaldu dute telebista zein egunkariek. Parisen hildakoak kontatzeari utzi diote, Sirian oraindik lana daukate. Terrorea terroreari erantzuteko. Demokrazia zein erlijioa bonba itxura hartuta. Beraien gudak, gure hildakoak.Behin kafetegitik irten naizela, aspaldi entzun gabe neukan abesti baten hitzak datozkit burura: Countries are fighting with chemical warfare / Not giving a damn about the people who liveNire burmuineko azken neuronan gordeta egon dira orain arte. Zelatari, beraien momentua noiz iritsiko zain. Abestiaren bideoklipa ere gogoan dut. Etxeko egongelan, munduaren suntsiketaren lekuko da John Lydon. Bere ahots sarkorrak eta begirada eroak zerbait gertatzen ari dela argi uzten dute. Urtea ere ez da hutsala. 1984. Piezak osatuz doaz, historian zehar luzatzen den hari fin baten laguntzaz. Halabeharrez, zer edo zer gertatu behar da urte honetan. Etxean ez, kaletik zehar, beltz handikote batek suntsiketaren beraren berri eman digu. Leherketen irudiak errepikatzen dira eta jendea kaletik korrika ari da. John Lydonen egongelan, kamerak zelatari daude. Telebistatik zein asfaltotik ikusita emaitza berdina da, mundua amaitzear dago.Baina, zer egiten du John Lydonek rap eta musika elektronikoa nahasten dituen abesti batean? Zergatik ohartarazi gaitu munduaren suntsiketari buruz? Eta nor da Mad Maxetik aterata dirudien beltz handikote hori?1972 urtea bukatzear da. South Bronxeko gazte taldeen arteko liskarrak gorenera heldu dira eta talde bakoitzak izugarrizko armategia batzea lortu du. Taldeen arteko talkek muga gainditu dute eta hildakoak zenbatzeari ekin behar zaio. Asko izango dira zerrenda osatuko dutenak. Guzti hori heroinaren uholdea sumatzen hasi baino ez denean. John Lydon, Afrika Bambaataa eta South Bronxeko gazte bandek munduaren suntsiketa iragarri zutenekoa. pop pilulakAbenduaren 2an hiriko talde guztiek bilera bat burutu dute. Bilera amaitzean ez da akordiorik lortu. Egun batzuen buruan Ghetto Brothers bandaren bake kontseilaria zen Black Benji erailko dute. Guda asfaltoan sentitu daiteke. Estoldek odol ugari irentsi beharko dutela ematen du. Pronostiko guztien aurka, Ghetto Brothersek Bronx auzoan zehar bake mezua hedatzea erabaki dute. Badakite nor den hiltzailea, taldekide ohi bat, baina ez dute mendekua bilatzen. Irtenbiderik errazena da, epe laburrera behintzat. Epe ertainluzera, ordea, Bronxeko gazteriaren suntsiketa baino ez du suposatuko.Deialdia eginda dago. Hoe Avenueko polikiroldegian hiriko banda guztiak elkartu dira. Ez da inor falta: Savage Nomads, Young Saints, Dirty Dozens, Majestic Warlords, Brothers & Sisters, Ghetto Warriors, King Cobras,… Polikiroldegian tentsioa nabaria da. Izerdia, begirada ezkorrak, eta labanen distira poltsikoen barnean. New York hiriko poliziak frankotiradoreak ezarrita zeuzkan inguruko teilatuetan. Ez zen beharrezkoa izan. Banda guztiak akordio batera heldu eta bakea sinatu zuten. Auzo barneko guda bukatu zen. Garaian, Bronxeko bandak beltz eta puertorricoarrez osatzen ziren. 17Etsaiak, bere anaiak izan ezik, hiriko zuri aberatsak zirela aldarrikatu zuten. Zuriak ez ziren Bronxeko etxe zaharkinetan bizi; ez zuten berogailurik gabe negurik jasan behar. Beltzak eta puertorricoarrak elkarturik, auzoaren alde lanean hasiko ziren.Black Spades bandak, bileraren izpirituarekin bat eginez, Zulu Nation taldea osatu zuen, hip hop kulturaren hedakuntzaren mugarrizko taldea izango zena. Horien buru, Afrika Bambaataa, John Lydonekin batera testu honen hasieran munduaren suntsiketaz ohartarazten gintuen beltz handikotea.Bataila irabazi eta auzo barneko guda ekidin zuten. Beraien auzoan ez zen odolik isuriko. Ez behintzat beraien artean eragindako zauriengatik. Baina bataila lokalek guda handiago baten adierazpenak baino ez dira. Bronxeko gazteek langabeziari eta zaldi gainean zetorren heriotzari aurre egin behar izango zioten. Baita maila goren batek sor zezaken guda nuklearraren mehatxuari ere. Azken mehatxu honi aurreko egiteko, Afrika Bambaataak lanabes berdina erabiliko du, mezuz kargaturiko musika. Laguntzaile, John Lydon eta bere begirada eroa.Gauez, etxera itzuli naizenean, bideoklipa ikusi dut behin eta berriz. Buruan gordeta neukan bideoklipa. Orain azaleratu dena. Bere momentua da. Nire apartamentutik kanpo munduaren suntsiketa atzematen da. Bonba ikusezinak lehertzen dira uneoro. Dronen flashek itsutu egiten gaituzte. Fobia desberdinak nabari dira atmosferan. Izu giroa hedatu da. pop pilulakBaikorki Xabier MontoiaARGAZKIA: ALBERTO CASINA 19M unduko gizonik ezkorrena zen. Hala zen adiskideentzat, baita haiek bezain ongi ezagutzen ez zutenentzat ere: denek lagun etsigarritzat zuten, tristetzat, erretxintzat. Isila ere bazen eta, beharbada horregatik, adi izaten zituen ingurukoak, ahoa irekitzen zuen gutxietan: zuzen eta gordin mintzatzen zen, aho bizarrik gabe. Aukeran, sobera zuzen eta gordin ere, gehienen ustez. Hartara, izugarri luzatu zitzaion begitan zutenen zerrenda, denboraren poderioz. Aitortu behar zitzaion kontrarioak bereganatzeko zuen abilezia aparta: lantokian, adibidez, beti elkarri mokoka ibiltzen ziren zuzendaritza eta sindikatuetakoek mesfidantza berberaz begiratzen zioten. Zuzendaritzaren aurka hitz egiten zuenean, agerian uzten zituen, bidenabar, sindikatuen ajeak. Eta antzera egiten zuen sindikatuen aurka aritzean ere. Esaten zuena esaten zuela, etenik gabe hazten zen bere hitzek zauritutakoen kopurua. Gizon moldakaitza zen berez, baina askoz moldakaitzago bilakatu zen, besteengan sortarazten zuen herra —oharkabean sarri— segika hasi zitzaionean. Eta herra horren hatsa lepo aldean sentitu zuenean, korrikari emanda, ez zen gelditu bere burua erabateko bakardadean aurkitu zuen arte. Jakina, hori ez zen goizetik gauera gertatu. Zetorkionaren estreinako zantzuak kafe makina ondoan jaso zituen, batzuek ez zutela agurtzen jabetzean. Haren albotik pasatu eta beste aldera begiratzen zuten, baina baziren agurra nabarmen ukatzen ziotenak ere. Halere, egunero berarekin bazkaltzen zutenek begiratu ere ez ziotela egiten ohartu zenean, orduan hartu zuen kolperik latzena. Sekula ez zioten azaldu zergatik jokatu zuten hala. Berak ere ez zien galdetu.Nolabait ulertu egiten zituen. Jendeak lasai bazkaldu nahi zuen, bakean, munduko edozein oker edo lazgarrikerietarik urrun, ez jario petral baten jabearen ondoan, profeta gogaikarri baten ondoan. Digestio egokia nahi zuten, eta berak eragozten zien; izan ere, isila izanagatik, metxa motzekoa ere bazen: gutxi behar zuen zapart egiteko. pop pilulakHalakoetan gauza zen bost minutuz jarraian hitz egiteko, tartean hamaika korapilo lotuz eta askatuz. Ilarren zaporeaz has zitekeen, eta kapitalismoaren aurkako mintzaldi sutsu batez buka. Harentzat ez zegoen kontu txikirik, edozerk balio zion gogoeta —iluna— egiteko. Pixkanaka, mailaz maila, entzuleak preso hartzen zituen sare bat osa zezakeen, harik eta, azken sastakoa joaz, denak pot eginda uzten zituen arte. Ez zioten barkatzen. Batez ere, bere ateraldien geziek, kapitalismoa jomuga izan ordez, ingurukoak zituztenetan. Bere bizitza ere izaten zuen itu, bere buruari jotzen zizkion, behin baino gehiagotan, ostikorik gogorrenak. Gogorregiak, berriz ere, denek uste baitzuten, bere buruaren kontra jardun beharrean, euren kontra ziharduela benetan. Ez dituk ironia ulertzeko ere gauza!, amorratzen zen asteburuan adiskideekin. Ergelak ez beste!Barre egiten zuten adiskideek eta adarra jotzen zioten, ez zuela inoiz ikasiko. Zintzoegia haiz, sinesbera. Gezurrak esaten eta irribarre egiten ikasi behar huke.Zintzoegia ez zen, seguru, baina bazitekeen sinesbera izatea, adiskideek salatu bezala. Bera zen benetako ergela, ergel galanta, ergel alaena, tenteletan tentelena, bera ez beste inor. Eta orduan zulo beltz batean behera amiltzen zen galgarik gabe, depresioaren hondoa jo arte. Eta egundo baino bakartiago eta okerrago sentitzen zuen bere burua. Hala behin eta berriz.Baina gauzak aldatu egiten dira, eta munduko gizonik ezkorrena ere bestelakotu zen noizbait. Haren aldaketa noiz gertatu zen eta, batez ere, nola eta zerk eraginda, misterioa da oraindik haren adiskideentzat. Sarritan hitz egin dute horretaz, data zehatz bat ipintzen saiatuz. Alferrik, ezin denak bat etorri. Oporretan aldatu zen, batzuen iritziz. Beste batzuentzat, aldiz, lanegun buruzuri batean gertatu zen, goizetik gauera, trauma gogor baten ondorioz edo. Aldaketaren ingurukoak zalantzazkoak badira ere, bi iritzietakoak bat datoz haren nolakotasuna definitzean: guztiz harrigarria, sinesgaitza. Harrigarria eta sinesgaitza, munduko gizonik ezkorrena nolatan bilakatu zen munduko gizonik baikorrena.Aldaketa erabatekoa izan zen, begibistakoa, nabarmena. Hala ere, askok ez zuen aintzakotzat hartu eta azpikeriatan zebilela uste izan zuten: hain aldaketa errotikoa gezurrezkoa baino ezin zitekeen izan. Mirari bat litzateke bestela, eta, mirariak biblian gertatzen ziren, beste inon ez. Ez da ergela, behintzat, azkenean konturatu da zebilen bideak 21hondamendira eramango zuela.Hala zioten batzuek, guztiaren funtsa beldurra zelakoan. Hasieran zioten hori. Geroago, asteak eta hilabeteak igaro eta hark berean jarraitzen zuela ikusita, etsi egin behar. Erotu egin zela argudiatu zuten orduan, bere senetik guztiz irtenda zegoela, eta hortik haren bilakaera xelebrea. Gainerakoek mirarietan sinesten zuten. Tarsoko Paulo zalditik erorarazi baldin bazuen Jainkoak, antzeko zerbait egin zezakeen harekin ere, guztiz aldarazi. Benetan?Zalantzak eta mesfidatien susmoak gorabehera, denbora munduko gizonik baikorrenaren alde zihoan. Egunez egun, haren alaitasun eta prestutasuna ilundu edo ahuldu ordez, areagotu baino ez ziren egin: lankideak bananbanan agurtzen hasi zen, bakoitzari bere izenaz deituz eta bostekoa edo masaila eskainiz. Eta, noski, irribarre bana: irribarre jaioberri eta, halere, beti abegikorra.Haren arma zen. Herra zaharra ziotenek ere, burua pixka bat makurtzen zuten irribarre kaltegabe harekin topo egitean. Nolabait, lankide bakoitzari behar zuena ematen zion irribarrea zen. Urduri zebilenari patxada zemaion, bakea bere baitan gerra zeramanari eta esperantza etsituta zegoenari: bakoitzak zegokiona aurkitzen zuen munduko gizonik baikorrenarengan. Ulergarria, beraz, lankideengan pixkanaka lortu zuen itzala. Hamarretakoa edo bazkaria bitartean hurbiltzen zitzaizkion, eta beren oldarrak eta negarrak aurkezten zizkioten, zerbait baliotsua balira bezala. Denak gozotasun berberaz hartzen zituen, eta ez zirela bakarrik sentiarazten zien: bera, gutxienez, han zeukaten.Goganbehartzen zituzten kontuen berri ematen zioten. Barrenbarrenean arakatuta, beren minen itzulinguruak uzten zizkioten agerian, lotsarik gabe. Dibortziatu berriak, dibortziatzen ari zirenak edo dibortziatzen ausartzen ez zirenak ere, han izango zituen, bakarka noiz suertatuko zain. Hala, lankide gorrotatuena izatetik maitatuena izatera igaro zen, zenbait hilabeteren buruan.Txundigarria. Edo izugarria, nondik begiratzen zaion. Mikel Lazkoz, munduko gizonik baikorrena ezkorrena zen garaian traizionatu ez zuen lankide bakarra, esaterako, gero eta kezkatuago zen. Arriskutsua irizten zion lagunaren bilakaerari, arriskua non zegoen zehaztu ezina zitzaion arren. Aztikeria irizten zion, nolabait, norbaitek munduko gizonik ezkorrenari begizkoa egin izan balio bezala. Areago, gero eta susmo handiagoa zuen hura beste norbait zela, haren betiko itxuraren azpian beste norbait ezkutatzen zela, zerbaitek edo norbaitek bahituta edo abduzituta zegoela. Beste azalpenik ez zion gertatutakoari aurkitzen, hain zen erabatekoa haren aldaketa. Hilabeteak igaro dira harrezkero, baina Lazkozen iritziak bere hartan dirau. pop pilulakNostalgiaz gogoratzen ditu munduko gizonik ezkorrenarekin izandako hitzaspertuak kafe makinaren aldamenean, baita tabernetako beren solasaldiak ere. Oso aspaldikoak iruditzen zaizkio, mende bat lehenagoko kontuak. Halere, eguneroko oasiak ziren lantokiko harremanen basamortu idorrean. Bertako baikorkeria orokor, zuri eta itogarritik pitin bat irtetea ahalbideratzen zion, eta hori asko zen zuzentasun politikoak dena lohitzen zuen garaian. Sail ezberdinetan lan egin arren, hamarretako kafeari sekula ez zioten hutsik egingo eta, lantokitik kanpo ere, garagardo batzuk edaten zituzten elkarrekin, noizbehinka. Miretsi egiten zuen lankidea, haren adore eta ausardia. Gozamen hutsa zen harentzat munduko gizonik ezkorrenak beste langileen uste harroak nola suntsitzen zituen ikustea. Berak inoiz egingo ez lukeena egiten zuen hark, lasailasai, kafea edatearekin batera. Hura garaia!Horregatik joan da gaur munduko gizonik baikorrenaren lagunartera, munduko gizonik ezkorrenaz galdezka. Han, ordea, galderak dituzte, nahi adina, ez erantzunik. Halere, zerbait ikasi du: aldaketa Lizarran pasatutako asteburu batean gertatu omen zen.Lagunik al du han, maitaleren bat?Gu gara haren lagun bakarrak. Edo izan gara, behintzat, orain guztien laguna da eta.Zer egiten zuen han, ba?, egin die berriz galde. Lizarra ongi ezagutzen du eta badaki han ezer gutxi gertatu ohi dena. Nekez irudika dezake inoren halako aldaketa funtsezkoa han. Puira igo al zen? Jakin nahi izan du, mistikarekin lotutako fenomenoa izan daitekeela susmaturik.Hango kanpinean egon omen zen. Aho bete hortz geratu da Lazkoz. Aurreko hilabeteetako gertakizunak aztertuta, atzera egiterik ez dagoela eta munduko gizonik ezkorrarenak betiko egin duela, betiko galdu dutela aitortu behar izan diote, azkenean, elkarri. Aitorpen mingarria guztientzat, baina ezinbestekoa. Munduko gizonik ezkorrenaren adiskide zaharrekin partekatzen duen sakoneko etsipena zaio Lazkozi eramangaitzena, ezer egiterik ez dagoelako ziurtasun berunezko hori. Haren irribarre etenik gabea gogoratu eta madarikazioka hasi dira. Eramangaitza zaie, iraingarria ere. Bereizi direnean, itzultzera gonbidatu dute munduko gizonik ezkorrenaren adiskideek.Laster, agindu die Lazkozek, elkarteko atetik. Heldu den asteburuan, agian.Eta bete egin du bere hitza, astebete geroago han baita, berriz ere, munduko gizonik baikorrena 23lantokian bost egunez jasan eta gero.Gehiegi izan da, azaldu die. Gogorra.Ulertu dute. Kontatu diotenez, bezperan agertu zen bertara, eta, ordu txarrean: haren hitz jario melenga nozitu behar izan zuten afari osoan. Lehen barre egiten genian harekin, behintzat, esan du haietako batek. Orain, ostera, aharrausiak baino ez.Baietz gainerakoek: Gero eta gogaikarriago zagok, halako zorionik!Urrun sentitzen dute guztiek munduko gizonik baikorrena, arrotz nolabait. Astean behin biltzen dira, gutxienez, eta izan dute haren jokaera luze eta zabal jorratzeko beta: beren azterketen emaitzak ezin okerragoak dira, ezkorrak horien ondorioak, argia euren behinbetiko diagnostikoa: zozokeriaren minbizia jabetu da, osoki gero, luzaz adiskide maitea izan dutenaz. Onenak izaten dira erortzen lehenak, irten zaio Lazkozi, barrubarrutik. Ados ditu gainerako afaltiarrak. Ilun daude eta beren hitzak mingotsak dira. Egundo baino argiago dakusate biziedo egiten diren munduaren logika maltzur hiltzailea, beren espeziearen berezko makurkeria.Sentimendu hori lagunartetik kanpo ere eramaten dute alboan, bakoitzaren etxe eta lantokiraino eraman ere. Eta arazoak sortzen dizkie, ugari, itsusiak: jendeak ezikusiarena egiten du haiek igarotzean, haiek agurtzeari utziz edo bururatzen zaien edozer eginez, dieten herra nabarmen uzte aldera. Erotu aurretik, munduko gizonik ezkorrenari gertatzen zitzaion bezalaxe. Ez zaie oharkabean pasatu.Elkarri aitortu diote, elkartera bildu diren ostiral iluntze batez: Munduko gizonik ezkorrenak bilakatu gaituk.Ondoren mutu geratu dira, onartu berri dutenaren garrantziaz batbatean jabetuta, zalantzak trumilka etorri zaizkien arte. Orduan, hitz egiteko premia izan dute. Hipotesiak pilatu zaizkie, eta bananbanan deuseztatu behar izan dituzte. Gero, goiz edo berandu, duda guztietatik libratu dira, ukaezin bezain saihestezin zaien batetik izan ezik: munduko gizonik ezkorrenak bilakatu badira, munduko gizonik baikorrenak ere bilaka daitezke, aspaldiko adiskide zoritxarrekoari gertatu zitzaion antzera. Bai, hobe onartzea: haiek ere inozo zoriontsuak bilaka daitezke.Hain zuzen ere, burua jaso eta besteei begiratu dienean, zoritxarrez ongi ezagutzen duen irribarrearekin egin du Lazkozek topo. pop pilulakDancehall. jamaikar kutsadura sendaezina.Aton Iturbe 25Pop doinu ederrak ziren batzuk, dotoreak, ondo borobilduak denak. Baina, tira, ez al ziren denak oso antzekoak eta kamuts samarrak? Ez al zuten formula itxura pittin bat susmagarria? Horixe galdetzen nion nire buruari orduan eta egun gauza bera pentsatzen dut. Bob Marleyk Reggae estiloa ezagutarazi zuen munduan eta esker onekoa izango da beti jamaikar guztientzat, baina bere bertsio gozotu eta lausotuak (errespetu osoz) ideia okerra iradoki zigun askori. Are gehiago, reggae estilo harretan pittin bat urrunago joaten saiatzean eta UB40ren disko bat gomendatzen zizutenean (garai hartan herriko dendetan erosten genituen diskoak eta lagun eta tabernariek bere borondate onenez ematen zizkiguten aholkuz fio ginen), orduan bai bukatzen zela kuriostasun guztia. Nirea behintzat, hor geratu zen, seko, 10 urte baino gehiagoz. Marleyk gutxienez abesti politak zeuzkan baina UB40rena pop historia guztiaren misterio handienetakoa da oraindik niretzat. Nekez izan da inoiz talde aspergarriago eta hutsalagorik. Nire amesgaiztoenaren soinu banda perfektua lirateke. Eta zer esanik ez, reggaeren inguruan gure artean ezarri zen “praka zabal koloretsu + riñonera” estetika negargarri hura. Ni bezalako “morrisseywanna be” baten antipodak!!Madarikatua beraz Marley eta mila aldiz madarikatuak UB40ko mutilak! Zuei esker, urteetan, Jamaikako musika ezezagun arrotz bat izan baita niretzat. Nirekin zerikusirik ez zuela eta ezer esaterik edo entzuterik ez nuela pentsarazi baitzenidaten, alproja horiek!Zorionez, melomano jaiotzen dena, melomano da beti, eta bere bizitzaren une batean edo bestean estilo musikal guzti eta bakoitzarekin topo egiten du. Batzuetan hor geratzen da dena, isilpeko gau baten liluran. Besteetan ordea, betirako lagun eta maitaleak Nire belaunaldiko beste askori bezala, Bob Marleyk ireki zizkidan reggae musikaren ateak. Tira, ireki, baita itxi ere, edo agian neu izan nintzen barrura sartzen ausartu ez zena, edo egia esateko, ataritik begiratzean interes handiko ezer ikusteko gai izan ez zena, eta denbora luzez ate horiek itxita mantendu zituena. Horretan ere ez dut uste bakarra naizenik. Marleyren abesti gozo, atsegin, eta eguzkitsu haiek Jamaikako hondartzetako postal turistikoak ziruditen. Jakin, banekien bere hitzek eduki politiko borrokalaria zutela, baina kadentzia kutsakor harrek sortarazten zuen “roilo on” betiereko hartaz lainotuta geratzen zen dena. pop pilulakaurkitzen ditugu. Eta bai, noski, reggaerekin egin nuen berriz topo. Lee Perryren bilduma baten bidez izan zen bigarren aldi hura, eta gau haren lilura eta aztikeria betirako geratu dira nirekin. Lee Perryri esker, reggaez gain, duba eta rocksteadya ere bazeudela jakin nuen eta Jamaikako musikaren ondarea, misterioz betetako altxor toxiko eta zirraragarri bat zela ere. Ameba baten moduan formaz aldatu eta edozein musika estilo kutsatu zezaketen mutazioak sortzen zituela ulertu nuen eta bere aztarnak inoiz imajinatu ez nuen nire kraut, postpunk edota techno disko kuttun guztietan zeudela ere. Kode arkano sekretu batean idatzitako hieroglifiko handi baten itxura hartu zuen denak. Baina, orain dator onena, kode sekretu horiek ulertzea (ulertzen saiatzea) bizitza osoko lana izan daiteke, eta hala ere, ahalegin handiena eginda ere, kanpoko geruzan harramazka txiki batzuk baino ez dago egiterik. Bost axola! hor baita gakoa, etengabeko bilaketaren zirrara da benetako hizpide (baita tarteko etsipena noizean behin, noski). Hor gauzatzen da Jamaikako musikaren botere ahalguztiduna, antzemanezina eta harrez geroztik, modu jasanezinez erakarri eta irentsi nauena. Harramazkan jarraitu dut harrez geroztik, eta jarraituko dut, inoiz amaierara iritsiko ez naizela jakin arren, aldioro azkazalak urrez betetzen baitzaizkit. Eta, Jamaikako ekoizle alkimista baten moduan, urre hori binilozko diskoetan prentsatzen dut eta plazer sonoro deskribaezinez betetzen dituzte gero nire belarriak; King Tubby, Jackie Mittoo edo Horace Andyren disko, Soul Jazz diskoetxeko bilduma, Londreseko Honest Jons disko dendaren aholkuz aurkitutako Dug Out, Dub Store, Basic Replay eta beste hainbat diskoetxeek eskainitako milaka doinu zoragarri ezberdinez.Itsuitsuan eta erreferentziarik gabe musika aurkitu eta entzutea plazer handia dela onartu arren, sarritan testuingurua izaten da doinu jakin batzuen benetako dimentsioa, ulermena eta gozamen osoa ahalbidetzen dituena. Eta horretan, Lloyd Bradleyren Bass Culture liburua izan da nire laguntzarik handiena. Izenburu beraren hitz jokotik hasita*, eta barneko kontakizun historiko mamitsu eta biziari esker, hainbat eta hainbat gauza ikasteko gai izan nintzen. Hala nola, Sir Coxsone Dodd eta Duke Reiden soundsytemen arteko lehia amorratuen berri izan nuen; eta horren bitartez, jende gehien dantzara erakarriko zuen doinu esklusiboenen bila egiten zituzten disko prentsatze sekretuen kontu txundigarria. Haren bidez sortu zuten berezko industria alternatiboa, lehia harrek eragin zuen bilaketa, berrikuntza eta moldaketa etengabea eta soundsytem haien inguruan sortzen zen festa eta kultura herrikoiaren adibide itzelaz jabetu nintzan. Hori gutxi balitz, Studio One eta Black Ark moduko estudioetan, bitarteko xumeenak izan arren, haien ezagutza sakonari eta inbentiba praktiko miragarri eta 27pittin bat magikoari esker ematen zen esperimentazio lan izugarriak aho bete hortz utzi ninduen. Baina batik bat, reggaea eta bere eratorri guztiak Kingston moduko ghetto beltz azpiratu eta pobreen espresio harroa zela ikasi nuen. Babylon bezala izendatzen zuten Europar eta Amerikar zekenkeriak bultzatutako homogeneizazio soziopolitikokulturalaren aurkako erantzun ausarta eta eredugarria aurkitu nuen, eta kontrako zentzuan , “lehen mailako” herrialde horretako musika underground eta aurrekoienetan ere, izan duen eragin sakona ere, ez bakarrik doinuen konposizioan, baita haiek ekoiztu, nahastu eta banatzeko garaian ere. Zoritxarrez, 1960 eta 1970eko hamarkadetako “urrezko” garaira murriztuz eta Marleyren heriotzarekin bat eginez, 1980ko hamarkadaren ateetan bukatzen da Bradleyren kontakizuna. Undergroundaren ezkutalekura, medio digitalen “erraztasunera” edota komertzialitate tentelera bira egin zuenaren aitzakiatzat. Ez da ate horretatik pasatzera ausartzen eta pena da, zeren hor dator historia guzti honen kapitulurik liluragarrienetako bat nire ustez. Txapa guzti honen arrazoi den eta bere 10. urteurrena dela eta, berriki berrargitaratu den Beth Lesseren Dancehall: The rise of Jamaican Dancehall Culture argazki eta testu bilduma zoragarria, hain zuzen ere. pop pilulakBere barnean murgiltzean, Beth Lesser bihurtu nahi nuke, eta bera bezala 28 urteko kanadar reggae zalea 1981ko Jamaikara iritsi eta Bob Marleyren heriotzaren ondoren irla magiko horren musika oraindik eta indar eta kolore biziagoz birjaiotzen ikusi ahal izan. 1980ko hamarkada osoa pasa zuen Bethek Jamaikan bueltaka Dancehall estiloaren jaiotza eta bilakaera dokumentatzeko, eta liburu hau material horren aukeraketa eta erakustaldi ederra baino ez da. Bethek, bere webgunean kontatzen duen moduan, ezin zuen inola ere Jamaikan gertatzen ari zena irudikatu, baina hara iristean, dancehalla bazter guztietara iristen zenaz jabetu zen, eta areago, bere aztikeriatik aldegiterik ez zegoela. Beraz, gustura amore eman eta erabat kutsatzeari ekin zion Bethek. Diskotik diskora, festatik festara, etengabeko dantza frenetikoan, liburua jamaikar musika modernoaren jaiotza eta eztandaren lekukotasun pertsonal arras inspiragarria bilakatzen da. lerro eta argazki bakoitzean Bethen bihotz taupaden azelerazioa sentitu daiteke, erreboltaren lilura erakargarria eta arriskuaren gertutasunak kitzikatua. Era horretan, King Jammyk 1985ko DJ saio batean Under Me Sleng Teng doinua bere soundsystemean estreinako aldiz jarri zuen egun hartako iskanbila ulertu ahal dugu. Casio teklatu xinple batean oinarritutako doinu eta erritmo, “riddim” harrezkeroztik, kutsakor eta zoragarri hark, medio digital “errazez” sortutako doinu tentela batzuen ustez, berrikuntza miragarria besteentzat, ezarri zuen mugarria garbi azaltzen zaigu orduan, eta behin horra iritsita, ez dago atzera egiterik, edo, behinik behin, iragana ez dago berdin ikusterik. Hala gertatu zitzaidan niri, eta Bob Marleyren doinu dotoreak fosilizatutako txirlak iruditu zaizkit harrezkeroztik. Dancehallean, bere erritmo bizietan, bere esperimentazio ausart eta nahasketa lotsagabean, bere estetika koloretsu kaletarrean, eta bere gethoarekiko atxikimen eta konpromiso harroan aurkitzen dut nik behintzat jamaikar musikaren espresiorik ederrena, baliotsuena eta eraginkorrena. Garai hartako OnU Sounds diskoetxearen postpunkelektronikadub hastapen aurrerakoietatik egungo Principe Recordsen batidaafronoise nahasketa txundigarrietara (bi adibide kuttun ematearren) edota beste milara, dancehalla musika berritzaile, fresko eta ausartenen erreferentzia bizia izaten jarraitzen du. Urte askoan!!(*) “Bass Culture” hori, “Kultura baxua” edo “Baxu Kultura” moduan itzuli daiteke, jatorrizkoan bezala bi esanahi erabat ezberdin eta aldi berean osagarriak iradokiz. Lehenak kultura herrikoia, xume eta ezakademikoa izendatuko luke, bigarrenak reggae musika bermatzen duen baxu soinu sakon eta erritmika bereziari. 29“Pop Pilulak” fanzinearen dealerakBERMEOLumaBILBO• Anti• Mongolia guneaDONOSTIATobacco DaysGASTEIZZuloa IrudiaIRUNGun Club estankoaIRUÑEA KatakrakSORALUZEGaztelupe taberna*Etxean jasotzeko: [email protected]: ALBERTO CASINA pop pilulakFeminazi baten asmakizunakKoldo Almandoz 31H¨itlerren zinegilea¨ gisa bataiatua, Leni Rienfesthal erregimen nazional sozialistak emandako zinelan ederrenen arduraduna izan zen. Garairako film estetikoki eta narratiboki aurreratuak. Ez dugu tarterik alperrik galduko Feminazi honen biografia eta filmografia idazten, nahi duenak badaki informazio hori non bilatu. Berandu nabil kolaborazioa entregatzen eta Pop Pilulaeko ¨Arbeiter Partei¨ak tarte txikia soilik geratzen dela argitu dit. Beraz ¨blizkrieg¨ artikulu bat idaztea da aukera bakarraDiotenez, Hitlerri barrabilak uzkurtu egiten zitzaizkion emakume hau parean jartzen zitzaionean. Emakume ederra, argia eta azkarra, ¨Wehrmacht ¨eko mandoak ilaran jarri eta isilarazteko gaitasuna zuena. Bai, badakit gure artean horiek ez direla harro sentitzeko moduko bertuteak. Baina zer egingo diogu... Talentua ez da beti azaltzen bataila eremu egokian edota gertukoen artean.Feminazi honek zinemari eman ziona ulertzeko, egin dezagun jauzi 1938. urtera. Alderdi nazional sozialistak joko olinpikoak antolatu behar ditu Berlinen.Eta munduari erakutsi nahi dizkio, aurretik sekula erakutsi ez zaizkion moduan. Horren ardura osoa Rienfesthal andereari eman zioten. Enkargua jaso eta Arriflex kamera enpresarekin hitz egin zuen Lenik: filmaketok gauzatzeko ordura arte erabiltzen ziren kamera pisutsuak alboratu eta kamera berria diseinatu zuen. Emaitza: 16 mm formatuko Arri 16 sb kamara. Kameralari bakar batek erabiltzeko moduko tresna. Bateria gerriko batean bildua. Hiru objektibo aldagarriz osatua, mugimendu bakar batean angelu irekia, erretratua edo tele aukerak zituena.Kontua da, Lenik Olympia izeneko filma egin zuela, eta oraindik inork ez du joko olinpikoen inguruan film ederragorik egin. Pelikula horretan gainera, handik 35 urtera Afrikan filmatuko zuen Die Nuba izeneko filmean frogatuko zuena antzematen da: Leni Riefensthalek ez zuen arraza perfektua bilatzen; perfekzioa baino ez zuen bilatzen. Horren lekuko, Lenik WhatsAppeko beltzaren kontzeptua ere asmatu eta filmatu izana, , WhatsAppa existitu baino ia 40 urte lehenago. pop pilulakGorputzetan idatzitako literaturaTxema RodriguezARGAZKIA: ALBERTO CASINA 33Artea non dago? Museoetan giltzapeturik? Ala museoetatik kanpora? Edonon? Nongura? Gaur egun, arteak (edo estetika deitu behar ote diot? edo artisautza?) gure bizitzaren mila gauza, mila objektu, mila artefaktu zeharkatzen ditu, eta edonon topatu daitekeelakoan nago, nongura. Hala ere, ez egin niri kasu gehiegirik, ez naiz inondik ere gai eta kontu horietan lar aditua, baina tira ... Nik artea (edo estetika?) kalean, jantzita daramagun arropatan, etxeetako edozein txokotan, gure telefonoetan edo larruazalean ikusten baitut. Bai, bai, larruazalean ere bai (eta gero eta gehiago, gero eta larruazal gehiagotan, behinik behin). Hainbat kulturatan erabili izan dira tatuajeak han eta hor, eta hainbat alditan. Tatuaje berba bera ere Samoatik ei dator, han tatau deitzen baita. Gero mundu osora zabaldu da berba hori edo horren tankerakoak, baita gurera ere. Polinesia aldean erabili dira tatuajeak (samoarrenak eta maorienak dira ospetsuenak), Ipar Amerikan ere indioek erabili dituzte, Japonian ere, Groenlandiako inuitek, Nepal aldean … Kultura haietako tatuajeek zentzua zuten eta dute (tokian tokian ezberdina, tatuaje motaren arabera ere ezberdina, baita tatuatutako gorputz atalaren arabera ezberdina ere). Baina, gaur egun, zentzu hori galdu egin da gure mendebalde turbokapitalista honetan eta arrazoi estetikoak gailendu dira erabat; zoru estetikoa berdindu egin da han eta hemen, hor eta han. Tatuaje bakoitzak zentzua du, bai, baina tatuajea daramanaren araberakoa izaten da esangura hori, gehien bat. Tira, ez naiz hasiko hainbaten beso, bizkar, hanka, lepo eta abarretan agertzen diren marrazkiak, zirrimarrak edo letrak goratzen edo egurtzen. Ez, ez da hori asmoa inondik ere. Bakoitzak bere gustuak ditu, bakoitzak bere perbertsioak, bakoitzak bere zoroak eta bakoitzak ere badu bere ametsetako tatuaje kutuna. Eta ni ez naiz inor horiek epaitzen hasteko (behintzat fanzine honen lerroetatik ez; tabernan, birra artean, akaso bai).Izoztutako amildegiaren ertzean ortozik dantza egiten hasi aurretik, pop pilulaketor nadin joan gura dudan lekura. Orain urte batzuk, gurean gutxienez, tatuaje gehienak (bale, ez dut egin ezelako ikerketarik, nire uste harroxkoa eta pertzepzio subjektiboa baino ez da) irudizkoak ziren: gai tribalek, tximeletek, iratxoek eta enparauek edertzen(?) zituzten neure ingurukoen gorputz atalak. Hortaz, artea (edo estetika?) nongura azaltzen hasi zen, hainbat euskarritan, hainbat tamainatan, baina arte plastikoa gehien bat. Margoztutako artea gurago bada. Hala ere, azken urteotan, gero eta gehiago ikusten ditut kaletik berbak tatuatuta daramaten besoak, edo tripak, edo hankak, edo bizkarrak, edo bularrak. Eta bitxi egiten zait, oso bitxi. Izan ere, zerk darama pertsona bat betirako bere larruan berba batzuk iltzatzera? Zerk?Ez pentsa erantzunik dudan horretarako; ez, ez dut, jakina. Airera botatzen dudan galdera bat baino ez da, inork erantzuteko modua balu, ba bejondeiola. Galdera da, baina gurago erantzun posibleak imajinatu, gurago erantzun posible bat gaur eman eta bihar beste bat, eta etzi aurreko bien kontrakoa. Batzuetan galderei erantzun zehatz eta behin betikoa ez emateak katxondoago jartzen nau: bakoitzak bere perbertsioak ditu.Beraz, zerk darama pertsona bat betirako bere larruan berba batzuk iltzatzera? Ba ez dakit, eta ez dut jakin gura. Beste gauza batzuk interesatzen zaizkit gehiago. Izan ere, nire ustez, literatura genero berri bat sortzen ari dira han eta hemen larrupean izkiriatutako berbekin (bide batez, baten batek aterako du Izkiriaturik aurkitu ditudan ene tatuajeak izeneko libururik?). Gorputzetan idatziko literatura dei genezake, edo, beste barik, gorpuztutako eta haragitutako “benebenetako” literatura. Eta hau ere artea, irudi erakargarrien(?) bidez egiten den artea, gainera.Eta, horrekin, adibidez, poesia merkea egiteko aukera aprobetxatu dezakete unibertsitateko literatura irakasleek eta katedratiko zaharrunoek larruetako berbekin apailatuko dituzten antologia berrien hitzaurreetan. “Orratzaren ziztadek larruazaleko geruzak zeharkatu egiten dituzte apurkaapurka subjektuaren barrenean tintarekin batera poesia pausatuz. Inurritutako gorputz atalek bizitza berri bati irekitzen dizkiote ateak, koloreetan tintatuko marrek haragiaren ohiko esangura iraultzen dute betiko, tinta bera ere performatuz”. Edo antzeko zerbait (berben ordena apur bat aldatuz gero ere, berdinberdin ulertzen da, ezta?). Horrekin ere, euskaltzaleak hasiko dira zutabeak idazten egunkarietan, blogariek sua emango diote teklatuari, sare sozialetan biral bihurtuko dira memeak eta bideoak. Denak izango dira lelo berberaren jirabirakoak: euskarak behar du larrupeko literatura, euskarak behar du egon tatuajeetan presente. Apokalipsiaren turutak ere joko dituzte hainbatek, gazteak kriminalizatuko dituzte hainbatek 35(gazteek ez dute euskaraz tatuatzen!), protestara deituko dute beste hainbatek (arrakasta eza ziurra da, jakina), gazteak limurtu behar ditugula esango du beste hainbatek. Azkenean, eredugarri jokatu behar dugula diotenetako batzuek Elhuyar hiztegi osoa tatuatzeko deia egingo dute: boluntarioak behar ditugu euskarari bultzada eraginkor bat emateko.Baina, tira, desbideratu naiz apur batean. Izan ere, ni arteaz ari nintzen, larrupeko literaturaz hain zuzen ere. Ba bai, literatura dago batzuen larruetan barrena (betirako dela ez ahaztu) eta, beti gertatu ohi denez, kalitate maila dezentekoa izango da batzuena eta kalitate eskasekoa bestetzuena. Baina, ziur naiz, larruan idatzitako euskal literaturaren lehen antologia izan daitekeela hurrengo urteetarako helburu (edo erronka). Era berean, sortu beharko dira unibertsitateetan fenomeno berri hau aztertzeko katedrak (nazioarteko labela balute, itzela izango litzateke). Euskal telebistak ere emango du inoiz Tafallako joteroekin batera larruazaletan idatzitako poesia emanaldirik, ezta? Gaztetxeetan programatuko dira tatuatutako poeten gaineko saiorik? Larruetako poesia eta argazki lehiaketak antolatuko ditu Atxondoko udalak, adibidez? Ardoa, tatuajeak, ikusentzunezkoak, bertsolariak eta zuzeneko musika nahasten dituzten emanaldiak antolatuko dira? Batbatean larruan tatuatutako literatura txapelketarik antolatuko du inork Durangoko Azokan? Gorputzetan idatzitako literatura (merkea?) bai, XXI. mendeko arte artefakturik artegagarriena, ezta?ARGAZKIA: ALBERTO CASINA pop pilulakMaya Derenen sekuentzia baztertua Yurre Ugarte 37Aurten ikusi dudan film sekuentzia gogoangarrienetako bat zuribeltzeko film pusketa baztertu bat da. Dantzan dabiltzan bikote batzuk ageri dira film deskarte horretan. Izan ere, beren barneko musikari jarraiki ari dira dantzan eta ez ikusentzuleok entzuten dugun emakume ahotsak abesten duen Mean to me abesti “standard” iparamerikarrari jarraiki. Sekuentzia inperfektua, ez da harritzekoa zuzendariak erabili ez izana. Hala ere, badu zerbait: ametsetatik sortutakoa dirudi. You tuben deskubritu ahala behin eta berriz ikusteari ekin nion, eta (hau idazterakoan) dauzkan 1.471 ikustaldi horietatik 999 nireak izango dira ziurrenik. Niri lapurtutako amets pasarte bat zelakoan, tematu nintzen bereizten sekuentziak zer zuen nire ametsetik eta nire ametsak zer zuen film pusketatxo hartatik. Kontua da ikustaldi bakoitzak sekuentzia horren bariazioak amestera eramaten ninduela gauetan. Goizetan, esnatu orduko, you tuben nenbilen atzera enegarren ikustaldiari ekiten. Martina Kudlacek zinemagile austriarrak zuzenduriko In the mirror of Maya Deren dokumentalak omen zekarren ditxosozko sekuentzia, eta noski, dokumentala etxean eduki arte ez nuen gustura lorik egin. Austriako online denda batean lortu nuen, dezente merke, gainera. Ahotsa Maya Deren berarena zen, bai, beti film mutuak egiten zituen zinemagilearena. Urteak neramatzan Maya Derenen izena entzun gabe; urteak bere filmak berrikusi gabe. Hara non, bat batean, haren sekuentzia baztertu bat zela medio, amets eta esnamets bilakatzeko zorian nenbilen.Nor da, bada, Maya Deren? galdegin zidan zinemagilea eta bi Goya saridun den nire lagunak adierazi nionean, aipatu sekuentzia baztertu horren “amesgarritasunak” bultzatuta, Maya Derenen bi film aukeratu nituela Eremuz Kanpo irratsaioak antolaturiko ebentorako *. Joño, zinemagilea eta Deren ezagutu ez! harrituta erantzun nion lagunari.“Hollywoodek ezpainetakotan xahutzen duen diruarekin egiten ditut filmak” aldarrikatu zuen Maya Deren zinemagileak aurreko mendeko 40. hamarkadan, Hollywoodeko star system delakoaren garai loriatsuan, Casablanca eta Citizen Kane bezalako filmak, zinemaren historia bete duten film horiek, ekoizten zirenean. Ordea, Welles, Vidor eta beste zinemagile garaikideen film arrakastasuak existituko ez balira bezala eta haiek egiten zituzten filmak ez bezalakoak egin nahi zituelako aritu zen Maya Deren. Ez baita txikikeria bat edo garrantzirik gabeko detailetxo bat orduko zinema munduaren giroa. Sunset Boulevard, Hollywood California, 1943. Aktore izan nahi duten ehunka emakume eta gizon, pop pilulakilaran, hautaprobetan parte hartzeko zain, izar bilakatzeko irrikan. Ekoiztetxe Erraldoien garaia; filmak barrabarra produzitzeaz gain, film horien banaketa munduan zehar zabaldu da, miloika ikusle baitaude txartela ordaindu eta zinema aretoetan istorio bat irensteko prest. Maya Deren, ukrainar jatorriko niuyorkiarra, Hollywood horretara iritsi zen 26 urte zituela, Katherine Dunham dantzari eta koreografoaren dantza taldearekin iritsi ere. Alexander Hammid txekiar erbesteratu politikoa ezagutu zuen, 30.hamarkadan txekiar zinema esperimentalean aintzindari izandakoa. Derenek ez zuen aurretiko film esperientziarik. Hala ere, 16mmko kamera bat erosi eta Hammidekin batera “Meshes of the afternoon” film luzea (Arratsaren sareak)zuzentzeari ekin zion. Hitz hauekin kontatzen du kamararen deskubrimendua: “Zinemagilea izan baino lehen poeta nintzen, nire baitako irudiak hitzen bidez adierazten nituen eta poeta kaxkarra nintzen. Kamera bat hartu nuenean, benetan nahi nuena egin ahal izan nuen, nire baitako irudiak ez nituelako hitzen bidez transkribatu behar”. Derenek denboraz baliatzen den artera egin zuen salto, beraz hitzak kateatzeari utzi eta aldi bereko irudiak kateatzen dituen artera igaro zen. Eta, Derenen beraren ustetan, kamerari esker poeta kaxkarra izateari utzi zion.Zer filmatu zitekeen Hollywoodek ezpainetakotarako bideratzen zuen adinako diru kantitatearekin? Hasteko, 16mmmko zeluloidea hautatu 39beharra zegoen, horrek autonomia bermatzearekin batera filmaketa prozesuaren aurrekontua gutxitzen baitzuen. Hollywooden, 16mmko formatoan, soilik B movie edo “B mailako” pelikulak eta dokumentalak egiten ziren. Aktore ezagunak? Filmaketa prozesu industriala? Horiek guztiak alboratu eta Derenek eta Hammidek ekin zioten film narratibo bat kontatzeari, hau da, istorio bat kontatzeari. Abangoardia zinema iparamerikarraren lehen film narratibotzat jotzen dena egin zuten. Film narratiboa: horretan Hollywoodeko filmeen pareko, istorio bat kontatzen baitzaigu. Hala ere, bere narraziogintzak ez dio gidoi fermuki hertsi bati jarraitzen, edo Ixiar Rozas idazleak esango lukeen bezala, Derenena ez da “fikzio kontrolatzailea”. Filmaketa industrialak, normalean, gidoi hertsi bat eskatzen du… David Lynchek telebistarako jauzia egin zuen arte behintzat. Hori beste kontu bat da, ordea. 40. hamarkadan, Derenek hauxe zioen:“ Mugitu eta aurrera doan bilbea edo istorio bat asmatu beharrean, erabili haizearen edo uraren mugimendua, erabili umeak, jendea, igogailuak, baloiak eta abar poema batek islatuko edo ospatuko lituzkeen moduan. Erabili zure askatasuna ideia bisualekin esperimentatzeko. Zure akatsengatik ez zaituzte kanporatuko.”Narrazioaren eta irudiaren arteko oreka nola mantendu; nola kontatu istorio bat irudien bidez irudien azalean galdu gabe edo, kontrara, irudien itxuran erabat murgilduta. Kamera bat eskuan hartzen duen orok erabaki beharko duen zerbait da. 30 urte beranduago, Wim Wenders Derenek ireki zuen atetik sartu zen bere lehen filmeetan eta istorioari bainoago irudiei eman zien garrantzia. Irudia eta istorioaren arteko erlazioari buruz Wim Wendersek hauxe zioen 1970. hamarkadan: “Istorioa, irudiaren odola xurgatzen saiatzen den banpiro bat bezalakoa da. Irudiak oso sentiberak dira, apur bat karakolak bezalakoak, adarrak ukitzen dizkiezunean gorde egiten dituzte, ze, irudiek, funtsean ez dute zaldiak bezala funtzionatu nahi, ez dute ezer garraiatu nahi: ez mezurik, ez esanahirik, ez irakaspenik, ez inolako moralik. Eta hain justu horixe da istorioek nahi dutena”.Derenek, filmaketa prozesuak eskaintzen dituen baliabide guztiak ederki aprobetxatuz eta berak nahi zituen istorioak filmeetan kontatzeaz gain, zinemari buruz teorizatu zuen eta liburu garrantzitsu bat argitaratu zuen 1946 urtean: “An anagram of ideas on art, form and film” (Film, forma eta arteari buruzko ideien anagrama bat). Derenek berak hauxe dio bere filmeei buruz: “Uste dut emakume baten pelikulak direla. Emakume batek daukan denboraren pop pilulakzentzua daramaten pelikulak. Gizonen indarra batbatekotasunaren zentzutik dator. Gizonak “ORAIN” gizakiak dira; emakumeak berriz, ”bilakatzen ARI GAREN gizakiak gara”, itxoin beharra daukagu, haurra izateko 9 hilabete itxoin behar ditu emakumeak. Hilero eraldatzen gara. Emakumeongan, denborak, “Bilakatzearen” zentzua dauka, eta hortik dator gure indarra. Gainera, “Bilakatzearen” zentzu hau oso garrantzitsua da denbora darabilen edozein arte diziplinatan: metamorfosia etengabea baita. Nire filmeetan gertatzen ARI DENA da inportantea eta ez, ordea, DEN HORI.”Agian “bilakatzearen” zentzu horretan oinarritzen direlako dira Maya Derenen filmak amets kutsukoak edo “narrazio onirikoak” bezalakoak. Eta horrexegatik ez da harritzekoa David Lynchek Deren inspirazio iturritzat hartzeaz gain haren eragin zuzena islatzen duten pelikulak egin izana (Lost highway izenekoa, bat aipatzearren). Bestalde, mutuak dira Derenen filmak (soinu banda dutenei geroago ipini zitzaien)eta egungo gizaki digitalki zaratatsuarentzat esperientzia gordina suerta daitekeela onartu beharra dago.Egile eta teoriko ez ezik, zinema ekintzaile ere izan zen Maya Deren. Meshes of the afternoon egin ostean, film saioak antolatzen hasi zen filma ikustarazteko, eta herriz herri, hiriz hiri, eramaten zuen: filma proiektatu eta ikusleekin hitz egiten zuen zinemari buruzko bere ideiak zabaldu nahian. Gainera, zinemaren estetika ardatz zuten hitzaldiak eman eta tailerrak antolatzen zituen. Maya Derenen zineklub ibiltaria zen eta AEBtako zinekluben aitzindaria izan zen. Frantzian ere, hamar urte lehenago, irudiaren beste poeta bat izan zen hango lehen zinekluba sortu zuena; Jean Vigok, Nizan, 1930an.Aurreko guztia hitz jario teorikoa genuke ez balitz nik neuk 80. hamarkadaren bukaeran Maya Deren deskubritu nuelako Londreseko ICAn egin zioten atzera begirakoan eta nire lehen film laburrak zuzentzerakoan haren eraginpean egin nituelako, edota sortzeko bultzada eman zidalako, inspiratu ninduelako. Orduko bideo kamera bat hartu eta grabatzen hasi bainintzen. Hasieran esan bezala, urteak eman ditut Deren ahaztuta eta kamerarik ukitu gabe... aurtengo maiatzera arte.2017 urtean gauden honetan, zinemari dagokionez, uste dut Jean Cocteauk aipatu zuen puntuan garela: “Zinema, poema bat bezain erraz egiten ez den arte, ez da librea izango” esan baitzuen Jean Cocteauk. Digitalizazioari esker, zinema, egun, poema bat bezain erraz egin daiteke, 40. eta 80. hamarkadetan baino errazago eta merkeago bai 41behintzat. Jada, ia denok zinebegi digital bat daramagu patrikan, eskuan. Editatzeko aplikazio edota programak ere eskuragarri dauzka edonork. Ezpainetako batek balio duenarekin egin ondoren, ikusgai ipini daiteke filma. Cannesen, 2015ean, Sean Bakerrek Tangerine aurkeztu zuen, hiru iPhone erabiliz egindako filma. Ez dago aitzakiarik. Beste gauza bat dira merkatua, babesa, dirua eta publiko zabala (edo kamera horiek sortu dituen kapitalismoa). Deren eta Cocteau zoratzen egongo lirateke.Gazte, 44 urte zituela, eta pobre hil zen Deren. Izan ere, pobreziak eragindako gosea ekiditeko hartzen zituen anfetaminek heriotzaraino gaisotu zuten. Gizonezko zinemagile abangoardista gehienak ez bezala, zinemaren historian sekuentzia baztertu bat izan da. Ordea, egun, sarean berreskuratuta, ikusgai daude haren lanak, sekula erabili ez zuen film pusketa bat barne, zure amets horren antza daukan horixe.* aurtengo maiatzaren 29an Bilboko Kafe Antzokian egin zen ebentoa, Eremuz Kanpoko Sotoa.In the mirror of Maya Deren dokumentala, 2008. Zuzendaria: Martina Kudlacek. Musika: John Zorn. pop pilulakARGAZKIA: LANDER TELLETXEA [email protected]/poppilulak@poppilulak

2023-12-01

maldan-behera

booktegi.eus TXEMA ARINAS maldan behera doa aguro nire gorputz biluzia I Gaurgero ez dut musikaz hitz egingo, egia esan gogoan izan ohi dudan gai bakarra, orain, aldiz, nire buruaz hitz egin behar dut, ezinbestean. Nire ustez badago jende asko neska guztiz arduragabeko eta adore gabeko nauela, gaur egun aspal di bezain argi gogora dezakedanez, hain zuzen ere auzoko nituen luzarotarren artean. Nire auzoko gehienek oso emaku me xelebretzat ninduten, bitxia zein ernaia hein handi batean, batez ere nire zaletasunik handiena eta gaur egun nire ogibidea zena ondo baino hobeto jakinda, eta baita haietariko gutxi ba tzuek ere gizakume txit sentibera eta ikusb eratzat ninduten aldetik. Azken hau, ostera, gure oso gertu gertukoek guregan oso bakanetan ikusi ohi dute. Patxadaz eta begi zorrotzez so egitea ezin gogokoago dut, orduak ematen ditut eztiro eztiro ostondoratzen diren hodeiei edo ura etengabe alperrikako isurian ari den iturriari begira. Aldi berean ere, aitortu beharrean nago berez oso emakume urduria naizela, maiz ere kakapirri hutsa, ezin naiz inoiz lasai moduan egon luzaro ezer egin gabe, beti zer edo zer eskuartean izan behar dut, bestela denbora alp errik galtzen ari naizelakoan nago, hots, ezer berririk sor tzeke edo hobetzeke. Eta ezta, ez, harritzekoa horrela senti tzea aspaldian halako egosk orra izan nendin motibo franko eta ezin saminago bat eman zida teneta. Hori dela eta, balite ke ordu guztiok nolabait betetzeko edo, musika betidanik ezinbesteko euskarri begitandu egin zait, gure aitak txikitan erositako pianoari ekinaren eki nez eta ia beti halamoduz erau zitako musika. Izarra mendiaren magalean eta itsaso zabalera begira ere dagoen gurasoen etxe ko egongelatik Steinwick piano handi eta eder horretan j oka jarduten nuen aldiro, erau zitako notak itsasora bertara isuri nahian edo, egunen batean zeharkatuko nuen itsaso zabalera jaurtikitako soinuzko mezuak izan balira bezala. Gau r egun, orain dela urte pila a tzerrian bizi naizela, edozein hiritako kontzertu batean nire painoa joka, sarri askotan ere nire gurasoen etxe aurrean en tzule bakarra nuen itsaso zabal eta goxoa gogora ekarri ohi dut. Orduan ere Luzaro jarraia n gogora etortzen zait, etxe atzean g enuen Izarra haitza, inguruko pagadi sarri ederra eta nire gurasoen etxetik gertu gertu, baina apurtxo bat beheran tzago, itsaso gainetik ere altxatzen zen Luzaro herriko etxe multzoa, herriaren ekialdeko ertzetik itsasoraino sartzen zen ibai meharra eta in guruko gainerako mendi eta haitzetako harizti zaharra eta arte zein gorosti bakan herabe batzuk ere bai. Gaur egun ere jaioterriaren oroitzapena oso bizia eta batik bat zolia omen da nire baitan, ezin besterik esan hain gogoko eta gogoan dudalarik. Baina ez dut inolako meriturik, hain beste auzokideren aldean, agian gaur egun gehienen aldean; lurra nekazariarentzat eta itsasoa marinelarentzat, hor dago gakoa, antzinako lege betiereko eta mutaezina, txikitakoa, gure etxean hamaika aldiz entzu ndakoa ere. Luza ro bihotz bihotzez maite dut. Txikitan eza gututakoa bederen, bertan jaio eta bizi naizelako, hor daude nire haurtzaroko bizipen gehienak, samurrak eta ahastuezinak suertatzen zaizkidanak, halakoak izan baitziren gehien gehienak geroxeago gertatutakoa gerta tu arte. Hala ere, berriro esa n behar dut ez dagoela horretan aparteko meriturik, topikoari gogor eta agian apurtxo bat sinesgogor ere eutsiz haurtzaroa benetako aberria omen da –ni, Seneca handiari jarraituz, aberria zoriontsua izan zinene ko/zareneko herr ia besterik ez delakoan nago , honek, ostera, garrantzirik gabeko ezer izaten jarraitzen du; zoritxarrez garai hartan, umetzarotan, Luzaron bazeuden guztiz alderantziz uste zutenak, aberria, edonongoa zein edonolakoa, itsuitsuan gurtu eta guztiz gain odo lezko sakrifi zioak eta guzti ere eskai ni behar zitzaizkion jainko ahalguztiduna eta asegaitza zela zin zinez uste zutenak. II Egun gutxi batzuk barru itzuliko naiz Luzarora, bertan gorazarre bat egin nahi ome n didate, ospatzeko moduko edo zein gauza egin duten luzarotarrei eman ohi zaien herriko domina jaso dezadan, nire kasuan Liverpooleko sari ospetsu hura aurtemehin irabazi izanag atik. Azken hau izanda ere ira bazi orduko Euskalduna auditorioaren buruek proposat u eta nik ia atoan onartu nuen kontzertuaren zio bakarra, Euskal Herrira bueltatzeko aitzaki hutsa. Ez nuen espero inondik ere Luzaron nire omenezko gorazarre antzeko ezer antolatzea bertako gehienentzat guztiz ezezaguna eta batez ere arrotza den sari bat jasotze hutsarengatik. Luzaro ez da inoiz oso herri musikazalea izan, bertakoak guztiz kontrakoaz harrotu arren, gutxienez nik benetan maite eta egiten saiatzen naizen musika ri dagokionez, oro har musika kultutzat hartzen dutena, hitz honek Luzaro bezalako herri txik i eta izugarri itxi batean era giten duen mesfidantza osoa kontuan hartuz, hau da, klasikoa, nik txikitandik jo egin ohi nuena Izarra mendiaren magaleko etxean. Luzaron, ostera, zort zikoetan, habaneretan, boleroe tan eta antzeko herri kant etan oso zaleak eta trebeak ei dira, egia esan bazkalosteko oso ab eslari finak topa daitezke edo zein taberna edo txokotan. Gaur egun, tamalez, agi an edade tuetan bakar bakarrik, gazteetan, berriz, rocka nagusia baita eta badirudi gero eta gutxiago herri kan tetan egiten dutela, bazkalosteetan gero eta parte gutxiago hartzen baitute, dago eneko asebeteak erabat ahituta e do, baldin ez bada auzitan ari tzeko edozein huskeriaren kontur a, eta ia ia beti politika kon tuak tartean, gogoan ondo baino hobeto dudanez; nol a ez, ziur naiz, oso, halako batean era baki zela nire familiaren etor kizuna. Gazteen zaletasun bizi e ta zalu honen adibide ezin gar biagoa da gaur egun Euskal Herrian gazte mordoak txalotua eta agian milaka entzungorrek txit gurtua ere den rock talde luzaro tar bat dugu, zoritxarrez orain ez dut izena gogoratzen, baina horregatik ere barkatzeko eskatzen diet taldekideei, hain luzarotar prestuak eta famatuak izanda, eta batez ere nik laster jasoko dudan dominaren berberaren jabeak ere diren aldetik. Nirea, ord ea, oso gauza berezia, baliteke bitxi samarra, begitantzen zait. Esan bezala, gure aitak umetan Steinwick piano bat ekarri zigun etxera, ez dakit ba nik zenbat aldiz eska tuta berez musikazale porrokatua zen gure amak, oso fina, bere gustu guztietan gure ai taren esanetan, bere hain leinu prestuari zegokionez, Garizabaldarrak beti gogoan zituela, ustezko finak, bai, jauntxo gar biak, besterik ez. Orduz geroz tik pianoa lagun min izan nuen, pianoaren aurrean kalean baino ordu gehiago ematen nu en, eta nire amak h orrela agin tzen zidalako ez ezik, sarritan ere nire gogoa zen, pianoak eskaintzen zidan plazerra oso g utxitan aurkitzen bainuen kale ko lagunekin, jolasean zein solasean. Pianoaren aurrean ere nire amaren beroa ezin gertuago sumatzen nuen, berak zekien apur ra irakasten saiatzen baitzen halabeharrez, gehienetan oso modu baldarrez. Geroxeago, nire pianoarekiko atxikimendua nolako estua eta etengabekoa zen erakutsita, nire gurasoek Donostiako egiazko piano irakasle bat kontratatu zuten astero Luzaroraino hiru b ider etor zedin. Irakasle honekin piano eskolak oso bestelakoak izan ziren, hasieran gorago aipaturiko bakardade zornatua edonola betetzeko bakarrik zen jarduera, ozta ozta ezustean, eskolaz eskola, orduetan begiratzeko horren atsegina, lasaigarria, zitzai dan leihoaz bestaldean nuen itsaso zabalera begira izaten nintzela, zaletasun serio eta batez ere ezinbestekoa bilakatu zen , gaur egungo behin betiko ogi bidea izan baino lehenago. Orduan ezin nuen asmatu piano jole profesionala izatera iritsiko nintzenik, are gutxiago nazioarteko piano j ole saridu na edo Liverpoolen esan zidate nez: maisugai garbi garbia, benetako berritzaile bat. Pianoa nire gurasoen kastako aberats, edo ustezko aberats, batzuen alabaren zaletasun xelebrea omen zen, hain zuzen ere xumea goak zirenengandik bereizteko zaletasun handiusteko bat, behin batean ere jauntxokeria zela entzun nion norbaiti. Oso uste arina ematen du, noski, esan liteke Luzaro bezalako herri txiki eta izugarri itxi batean ere denetarik dagoela, baina ez agian Luzaro beza lako herri bihozkabetu batean, kostaldeko malkor handi bati atxikita edota zintzilik bizi dena, gehiengo xumearengandik bereizten zirenak, edo behintzat bereizten saiatzen zirenak, jende makurtzat hartuta izan ohi dira, neurri handi batean, neurri osoan ag ian, hain maiz eta ozen aldarrika tzen zen geure arbasoen ustezko igualitarismoari uko egiten diotelakoan, gauza guztiz bar kaezina Luzaroko ustezko gizar te parekidezalean, beti ustezkoan, denak marinelak ala nekazariak, gainontzeko guzti guztia k, jauntxoak edo gutxienez sus magarriak. Zorionez umetan e z nintzen oraindik hortaz jabe tu, oraindik ez nintzen gauza, nire familia bezalakoak zirene nekiko errezeloaz, urteak aurrera joan ahala bihotz gaiztoko luzarotarren artean gero eta gehiago hedatu zen ezinikusiaz . Gaztetan, ordea, nire zaletasunak kaleko lagun bakanen artean sortarazten zituen mesfidantza e ta ezinikusia, eta tarteka marteka burla ere bai, berehala s umatu nituen gordinenean. Hobe nuen gure amak inposaturiko eskolak zirela esatea, nahitaez jaso beha rrean nengoela gurasoek aginduta. Nire amaren sendia ezagututa kaleko lagunak ezin ziren harritu, Garizabaldarrak betidanik handimandi galantak zirela guztiz sinistuta baitziren, guztirako fin finak, handiustekoak, burua Luzaron zutela eta bihotza Don ostia n. Dena dela, kaleko lagu nek antzeko zerbait sinistaraztea guztiz gaitza egiten zitzaidan piano aurrean ematen nituen or duak gehiegitxo baitziren agin dupeko ezer izateko. Egia esan, ezin nituen sekula engainatu, ez pianoarenean, ez eta ni bezalako neska fi n baten propio ziren beste hainbeste gauzatan ere. Kaleko lagunek ondo baino hobeto barneratuta zuten ni Luzaroko enpresa gizonik aberatsenaren alaba izateaz gain garizabaldar peto peto bat nintzela, jatekoan mokofin, jolasean izuti, solasean titilipala, h erriko kale estu eta aldapatsuetan beti azkena eta kaialdeko igerilekuan murgiltzeko ere beti aiko maikoetan egon ohi zena. Badaezpada, ezin nintzen amildu, ez behintzat garai haietan neramatzan soineko garestietan erreparatzeke. Hala eta guztiz ere, eta n ire kaleko lagunek nire zaletasun sasi sekretuari buruz zituzten susmoak alde batera lagata, ez dut uste inoiz pianoa nire ogibidea bihurtuko zela asmatu zutenik, are gutxiago nire arloan hain goraino iritsiko nintzela, nire ustez orain dela gutxi emandako Liverpooleko sariak ondo baino hobeto adierazten duenez, beharbada munduan diren musika sari handietariko garrantzitsuena, batez ere musikari gazte baten karrera sustatzeko orduan . Eskuarki, gertatutakoa gerta tu eta Luzarotik alde egin eta gero beste edoz ein zereginetan, buruhauste handirik edo ezer egiteko lan handirik emango ez zidana, jarduten nuelakoan egongo ziren, hain zuzen ere oraindik ere gogora ekartzek o guztiz gogorra, mingarria, a tsekabe hutsa, egiten zaidan a ahazteko bidean, edo bestela esanda , isilpeko edozein gauza, gehienok ahanztura isilean bakarrik antzeman ohi duguna. Izan ere, Luzaroko egun etan, gaur egun bezala, pianoa ren aurrean zeharo zoriontsua izaten nintzen. Tokian potian Debussyek, Chopinek, Schu mmanek ere bai, berehala gogai tzen ninduten eta. Eta saio gehienetan, bukatzerakoan edo, nire Tschaikosky maitea, Piano Kontzerturako 1 zenbakia, beti hain goxoa eta hunkigarria, teklatuari eutsi eta aurreneko notak erauzitakoan berehala goitik behera samurtzen nindue na. Geroxeago, Vienan ikasten ari nintzela Urale etako hotze tik etorritako lehendabiziko a modioa eta oraingoz ere azkene koa, nire errusiar mutiko kozkor eta egoskorra, beti gogora ekartzeko asmotan Beethovenen “Lisarentzako soinua ”ren laguntzaz, berak izugarrizko egonarriaz maitekiro irakatsi zidana hain sinplea izanda ere, baina beharbada horrexegatik. Sergy beti izan da i rakasle aparta, bere bertuterik handiena aipaturiko egonarria, benet an goraipatzeko modukoa musika rien, eta batik bat musika irakasleen, ezaugarri bitxiak ondo ezagututa, edota errusiarren piura malenkoniatsu zein asmae zinaz gain, berarekin ezkontzeraino l iluratu ninduena. Orain inoiz baino ziurrago nago irakaslerik onena ez dela musika gehien dakiena, musika gehien buruan sartuta duena, bere ikasleekin sekula amore ematen ez duena baino. Sergyk ez du amore ematen ia ia gauza guztietan, besteak beste, eta b eti irakaskuntza alde batera lagata, amodioan ere bai. Bestela gure artekoa ezinezkoa izango zen, are gehiago, ez zen inoiz inora iritsiko. Hasieran, eta hain planta oneko mutiko zintzoa eta saiatua izan arren, edozein neskato pinpirin liluratzeko gauza, b atez ere ni bezalako Luzaroko neska herabe bat, guztiz kikil dua udazken bukaezineko Viena arrotz, hotz eta latz hartan, ingelesez hainbestean moldatzen zena, baina alemanieraz tutik ere ez zekiena. Bera izan zen niregana jo zuen aurrenekoa, bere irakasle b etebeharrekin, edo mu sika hutsarekin, zerikusi rik ez zuen aurreneko eskeaz, zapatu gau batean berarekin afaltzekoa, harri eta zur utzi ninduena. Sergy nire irakaslea zen, niretzat garai hartan, nire karreraren hastapenetan nengo ela, oso kontutan hartzeko g auza, zeren ni baino bospasei urte bakarrik helduago izanda ere Sergy beste maila altuago bate an zegoen , beti nire gainea n jo eta ke, herrikide eta ikas eredu zuen Rachmaninoven partitura aldrebestuak nire kasketa arinean sartu nahian, baliteke behar bes te goraipatu ez dudan egonarriaz, sarritan ere oso m odu zatarrez, oso neska egosko rra bainintzen, sarritan ere nahiko mukizua, batez ere Vienako profesional guztiz saiatuak zituen beste ikasle batzuen aldean. Eta hala eta guztiz ere, gazte guztiz liraina, prestua eta agian ere bere begietara espainiar harroxko bat nintzen aldetik; jakinda, azken honekin batera doazen topiko guztiei eutsita, Sergyk ni regan erreparatu egin zuen, untx iek kotxeetako argiei bezala. Horregatik lehenengoan ezezko borobila eman nio n. Auskalo zertarako nahi zuen t ipo horrek nik afaltzera lagun tzea, oraindik ere gogoan nuen gure aitak artistei buruz eman dako aholkua, iritzi hotza, kontuz ibili, adi egon, ez dira fida tzekoak, kaskarinak, gezurrontziak eta , okerrena , gonazale porrokatua k eta asegaitzak ere bai. Azkeneko hau egunean hamaika aldiz edo gogoratu ohi zigun. Lizunkeria, gure aita bere onetik erabat ateratzen zuen hitza, batez ere ni tartean egonda, tartean edota erbeste an, bertan bekaturako, lizunke rietarako, aukera gehiago, m ordoka, izango nuela begitantzen baitzitzaion aita gaixoari. Hala ere, Sergyren gonbiteari ezetz esan eta berehala damutu egi n nintzen. Luzaron luzaro haus narrean egindakoan gure aitaren aholkuak zentzugabekeria hutsa zirela konturatu egin nintzen, ikaraga rri maite ninduen nekazari zahar baten kasketal diak eragindakoak, Sergy berez oso gazte zintzoa eta jatorra z en. Ez nuen, aldiz, ezeren bel dur egoteko motiborik, areago, ezta eskubiderik ere, nik eman dako erantzuna guztiz lekuz kanpokoa zen, baita iraingar ria hein handi batean ere. Orduan, geroxeago nire senarra izango zena ahalik eta azkarren bilatu eta barkatzeko eskatu nion ia ia belauniko eta negar zotinka. Baietz ba, banekien nik ez zegoela inolako motiborik zutaz mesfidatzeko, ulertu egin behar didaz u baina, Luzarotik nator, Euskal Herriko herri txiki eta itxi batetik Viena inperialeraino, bide luzeluzea nirea, joateko eta batez ere handik Luzaroraino berriz itzultzeko. III Itzuli egin naiz behin baino gehiago tan, eta guztietan ozta ozta isil gordeka, gurasoen etxeraino heltzeko herrian gelditu gabe, egun bakarra pas atzeko gehienez, etxearen egoe ra halamoduzkoaz jabetzeko eta, beharbada, behar beste den bora izan ezkero, barnealdea egurasteko leihoak aspalditik zabal zabalik utziz. Luzaron ez nuen jada beste egitekorik, inor agurtzeko edo inoren berri j aso nahirik, jakinda ere orain dik txikitako lagun asko herrian bertan bizi direla. Baina ez zidan ardura, beraiei gure aitarenak hain ardura eskasa izan zien bezala. Orain, berriz, oraindik hastapenetan dagoen karrera bat saritzek o domina bat jasotzera itzuli naiz. Badirudi Liverpooleko piano sari ospetsua irabazi izanak Luzaroko pertsonai garrantzitsu bat bilakatu nauela ustekabean, eg unkarietan, baliteke ere telebistan, azaltzeak emandako behin behineko garrantziari esker. Merezi dut, noski baietz, gehienbat eskatzen dizkidaten baldintza guztiak ondo baino hobeto betetzen ditudan aldetik, egin nahi didaten gorazarrea, egia esan oso luz arotar ospetsu edo garrantzitsu gutxi izan dira gure historia ziztrinean zehar, herriko plaza erdian harrizko oroigarri zatar bat duen Armada Invenciblearen buruzagietariko bat izan zen itsasgizon famatu hura alde batera lagata edono la ere fatxa zikin bat , fatxak exisistu ere ez zirenekoan , edota gorago aipaturiko rockeko s uperjator gogor drogoso konpro metitu gazteak. Bilbora heldu, Bilboko emanaldia baitzen Euskal Herrira berriro ekarri egin nauen egiazko zioa, profe sionala, besterik ez, eta gure nebaren etxean nengoela , orain dik ere bere etxean lo egin ohi dut Bilbora etortzen naizen gu txietan, Carlton hotel ospetsu eta ezin dotoreagoan gela bat hartzeko eskubide osoa dudan arren, ustez behintzat musika ren diva berri bat naizenez gero telefono dei bat jaso egin nuen Luzaroko udaletxetik . Shanti Andia delako domina eskaintzen zidaten Luzaroren iz ena lau haizetara hedatu izana gatik, telefonoaren hariaz be staldean zegoen kultur zinego tziak ondotxo zehazten ez zekien niri emandako nazioarteko sari ospetsu bati esker. Txunditurik nengoen, oso, eta ez Shanti Andia izeneko domina petral horren eskaintza hutsarengatik hain zuzen ere, hau emateko zioarengatik baizik: Luzaroren izena? Nire biografia murritz murritzean behin bakarrik edo azaltzen zen Luzaroren ize na, eta ezin dut gogoratu Liverpoolekoek saria ematerakoan aipatu ere egin zuten ala ez. Nik dakidala behintzat, eta hortaz zeharo ziur nago, Lazaroren izena ezertarako behin ere aipatu ez nuen ditxosozko saria jasotakoan. Eskerrona nire gurasoentzat eta g aur egun senar dudan nire orduko piano irakasle nagusiarentzat izan zen bakar bakarrik. Luzarori zegokionez, izena ere ez zitzaidan burutik pasatu une hartantxe. Oso urduri nengoen , eta nire ingeles traketsez ordu gutxi batzuk lehenago buruz ikasitako test ua bakarrik aipatzeko gai izan nintzen, halakoetan apur bat trebeagoa, i aioagoa izan banintz , lirikari jo egingo niokeen nire Luzaroko etxeko leihotik i kusten zen itsasoa gogora ekar tzearren, baina besterik ez Luzaroren kontura, herri horrek ez dit inoiz e zertan lagundu, ez dit inoiz ezer eman, alderantziz, maiteen nituen gauzetariko bat kendu egin zidan behin betiko. IV Sergyk konbentzitu ni nduen Bilboko kontzertua emate ko. Nik, ordea, banituen gogoan musikazaleagoak diren beste hiri interesgarriago batzuk, jakina , beti nire piano jole curricu lum txukuna kontutan izanda, Bilbo ez zen, ez da sekula izan, nire lehentasunetariko b at, ez behintzat benetako piano jole saiatu bat bihurtu arte, denok badakigu zelako gogorrak diren gure her kideak eurengandik gailendu nahi edo saiatzen dena rekin, atzerrikoekin duten gizabidea eta begikotasuna zein erraz ukatzen dizkiguten bertokoei, batez ere aurreneko hanka sartzearekin. Delako Sari ospetsuak bermatzen zidan Bilbon aldez aurre tik, hain gaztea izanik, hain bertakoa izanik ere, oraindik garrantzitsuagoak ziren beste auditorioetan behar bezala, hau da, denboraren poderioz, urteak aurrera joan ahala, kontzerturik kontzertu, e z erakutsitako profesionaltasu na. “Ezin dizute inolako ka tegoria ukatu Euskalduna bezalako eszenategi batean jotzeko Liverpooleko Saria eskuratu eta gero” behin eta berriro esaten zidan Sergyk, Bilbora ez joate ko jartzen nizkion erreparo guzt iak ezin ulerturik, berak baie tz uste izan arren, nire herri an lehenbiz ikoz jotzeak suposa tzen zidan erantzukizuna zel aeta. Baina ez, inolako eran tzukizunik ez, Bilbon jotze ko denborak aurrera egin behar zuen, eta ez nire piano jole iaiota suna ahalik eta lirainen, naba rien, maisuen erakustearren. Bilbon jotzeko gauza nintzel a, iragana kontutan hartzeke, iraganaren gogorkeria ahaztezina, nire buruari erakustearren baino. Eta ez nago oso seguru, egia esan, dagoeneko gertu nagoen ala ez, badakit kontzertu baka rra dela, kontzertu erabat arrunta. Seguru asko, botatzen ari naizen e rreparo guztiok alde b atera utzita, esne mamitan har tuko nautela, aurrean izango dudan entzulegoa guztiz ezeza guna izango zaidala, halabeharr ez, ez dudala berarekiko inola ko egiazko erantzukizunik musikaz aparte, hau da, ez dudala ezer erakutsi behar , eusk alduna izan eta urtetan atzerrian bizi eta gero. Askotan badirudi atzerrira joan eta itzuli nahi izan ez dugunok gure herria gutxiesten dugula, bertan gure ogibidea garatzeko aukerari uko egiten diogula, behar beste maite ez dugula. Hor dago koska, agian, ezin dudala lasai lasai baietz borobil bat esan, nahiz eta Bilboko kontzertua bat gehiago bakarrik dela buruan erabili, badut bertan jo beh arrean nago ela aztoratzen nauen sentimendu urragarri bat, oraindik behar bezalako gogoetarik egin ez du danaz. Ez nuen astirik, are gu txiago gogorik, nire burua beste inon bazegoen, eta betiere Euskal Herritik ahalik eta urrunen ahal izan ezkero. Dena dela, Bilbo ez da Luzaro, Bilbo Eu skal Herriko hiribururik handie na da, eskuzabalena, abegi korrena, modernoena, dinamikoe na, hau guztia eta beti turismo gidei erreparatuz , kanpotik datorrenarentzat behintzat, benetako metropoli bat bilaka tzeko ahaleginetan ematen duena, auskalo noizko baina hor daude betidanik hain kementsuak izan diren bilbotarrak euren hiria munduko handien ekin ur z ikin guztien gainetik eta erai kin herdoildu guztien azpitik p arekatu nahian, gaur egun ingu rukoen bekaitzak eta behialako tirabirek bakarrik eragindako setioari gogor eutsiz. Hori da behintzat kanpotik ailegatzen zaidana oso gutxitan bisitatu egin dudan hiriari buruz, ia ia Guggenheim famatuarekin zerikusik duen guztia, azken buruan euskal agintariek asmatu ahal izan duten kanporako erakusleihorik eraginkorrena. Ez dut Bilbon sekula jo izan, nire bidea, Euskal Herritik Vienako Musikaschul era, eta h andik Londreseko orkestraraino delako saria irabazi arte, oso beste lakoa izan da, ni egunero Luzarotik Donostiaraino kostaldeko trenaz joaten nintzen Salaberriren iloba baten piano eskolak jasotzera. Baina ez nuen esko letatik at Donostian ere denbo rarik eg iten, eskolak bukatu eta geltokirantz zuzen zuzen, beti arineketan doi doi garaiz iristeko, joaten nintzen, Luzaron, edo zehatzago izateko, nire etxeko pianoaren aurrean, hainbat arinen bueltatzeko asmoz eta betiere egun hartan ikasitako apurrari etekinik ateratzearren. Areago, Donostiaz ezer galdetuko baldin balidate ziur nago luzaro pentsatu beharrean nengokeela, hiria bera behar beste ezagutzen ez dudala aitortu aurretik. Izan ere, burua jo eta ke berotutakoan zer edo zer gogora baldin baletorkit, entzun ez bakarrik litzateke. Zer esa nik ez Bilboren kontura, gure aitaren eskutik bizpahiru bider bakarrik egon bainaiz , beti gogoz kilometroz baino urrunago izan zitzaigun hiri h artan. Hori izan zen nire haur tzaroko inguraldea, gure etxeko pianoaren aurreko its asoa, trenbide bazterretakoa eta Patx i Salaberriren ilobaren egonge la, gainerako guzti guztia atzerria, Luzaro barne. Nire k asuan, beraz, egiaztatzen omen d a norainoko zuzena den haurtzaroa benetako aberria dela dioen esaera ikar agarri zorrotza. Ia beti g ehiegikerietan ari naizela leporatzen dit Sergyk usu. Bal iteke, badakit nik horretan zer nolako zalea naizen, musika, musika bizitzaren ardatza egitea nire gehiegikeria nagusia da, edo hala behintzat esaten zidan nire aitak, profe sional moduan ihardun nahi nuela aitortu nionean. Hala ere, Sergyk deitzen dituen gehiegike riak – ene uste apalean gehie gikeria fantasiarekin nahastuz , badirudi ere nire senarrak ale maneradun herrietan luzaroegi bizi izan dela, betidanik oso gogoko izan ez dudan errealitatetik babesteko bide bat izan da, esaterako, gure aita hil eta gero pianoa berarekin hitz egi teko modu bakarra zela asmatu eta sinistu egin nuen, jakinda ere gure aita hil eta gero geratzen zitzaidan bakarra hutsune beteezin bat zela. Dena dela, S ergyk leporatzen zidan gehiegi keriarik handiena ez da hori, hori beharbada samurrena da, eta bere iritziz pianoa gaur egun jotzen dudan bezain ondo jotzera gehien lagundu behar izan nauena. Sergyk gaur egun Euskal Herria herri guztiz arrotza eta gauza askotan gaitzesgarria begitantzen zaidala uste du. Ez du ulertzen, bertan jaioa nai zelako ez ezik, azken finea n ezusteko hutsa, gure Londreseko etxean nahiz beste leku askot an ere Euskal Herria beti gogo an baitut uste eta nahi baino gehiagotan, janari, ohitura edota euskal senari buruz egin ohi ditudan aipuetan, eta zer esanik ez, euskal kanta bat ahoan xu rxulaka dudala harrapatzen naue nean, edota doi doi ezkutuan euskal musikagileren baten par titura bat, Guridi edota Aita Donostiarena kasuko, pianoa jotzen dudanean. Hala ere, Sergyren ustez nire euskaltasunaren ezaugarririk handiena, ageriena, Euskal Herriari buru z isildu ohi dudana omen da, lagun artean edo bertako gorabeherak, askoren gustuko gatazka politikoa hain zuzen ere, eztabaidagai suertatzekotan beti beti isilean ari naiz, berak dioenez ez dudalako nire herriaren oroimena zikindu nahi errealitatearen gord inkeriaz, sukaldean zein kantetan edota nota goxoetan bakarrik azaltzen zaidan herri idealizatu bat, erbesteratuok herrimina bideratzeko omen dugun joera bizia: oroimena gezurrez betetzea. Pentsa dezala nahi duena, eskubide osoa du, batez ere bera ere erbe steratua edo den aldetik, bere abe rriarekiko sentimendu eta min guztiak niregan ere igartzen ditu, eta ez da harritzekoa, are gutxiago gaitzestekoa, egunen batean kontatuko diot egiazko zergatia, beharbada berak espe ro baino lehenago, beharbada e re ezinbes tekoa izango zaidala ko Luzarora itzultzeko garaia iritsi orduko. V Luzarokoek domina bat lepotik zintzilikatu nahi didate, aitzakia Liverpooleko saria jaso izana, hau da, eta lehenago esan bezala, bertako egunkarien kultura ataletan zein BBCren telebista s aio batean azaltze hutsalagatik. Maltzurregia naizela ere egozten dit Sergyk, oso harroputz jotzen dudala herri txiki baten erabakia mesprezatzerakoan, are gehiago nire jaioterria izanda, ala beharbada horrexegatik ere, ez zuela niregandik halakorik espero, oso emaku me buru eta esku zabala nindue la. Baina horra hor bere emazte maitea, ustez beti apal apal eta dotore dotore jokatu duena, handiusteko bat aldatu zaiola bere herri txikiak eskaini nahi dion domina aintzat ez hartu nahian, edozein motiborengatik dela ez dago zergatik erdeina tu behar adeitasun handiaz, eta nitaz benetan harro harro izanda, eman nahi didaten sari xume hori. Sumatzen hasia da ere nire senar maitea, erdeinu hori oraingoz hastapenetan bakarrik dagoen divismo baten zantzua de la. Jakina, arrakasta a tzerrian lortu ezkero nire herri txikia mesprezatzera behartuta nago, batez ere arrakasta hori nire herrian aspaldi ukatuta edo dena delakoagatik ezinezkoa izan baldin bazitzaidan. Hori da Sergyk erabiltzen duen t opikoa nire jarrera zatarraren kontura astintzeko, eta gutxi balitz beza la ere bere gurasoekikoa behin berriro kontatzen dit sermoi modura, nola bere Uraletako herrixka ziztrin eta zikinetik irten eta gero bere buruari sekula ez itzultzeko zin egin zion, n ola bere aitak hitza ukatu egin zion pianoa ikasteko beka bat eskuratu berria zuela aitortu orduko, umetatik berarentzat gogoan zuen ingeneritzarakoa onartu beharrean, zer nolako disgustua hartu zuen bere amak etxea utzi eta urtetan ez itzuli eta gero, sik iera eguberrietan, bai astapotroa. Baina, eta baina honetan datza mezua, bere ama gaixotu eta gure aitak itzultzeko hilabetetan arrenka egin arren, bere ama hilzorian egon arte ez zen bere herri gorrota tuan agertu. Trenetik jaitsi, etxe zahar eta zabarrez eta lantegi hondatuez osaturiko ikuspegia aurrean izan bezain laster, abandonaturiko lantegietako tximinietatik irteten zen ezereza ren eraginez grisetik beltzera aldaturiko etxaurre eta hormen i tzalpean gaztetan pasaturiko ordu luze, asper eta etsigarriak gogoratzerakoan, putzu beltzez zulaturiko galtzadan barna zihoala, bere gurasoen etxe txikerrera ailegatuta, bere herri zikin eta ziztrinarekiko arrangura berpiztu zitzaion, une batez ezustean ospa egitekotan egon zen, hori ez zen bere etxea, bere etxea Vi enako Mariahilferstrassen zegoen, ez zen bere herria, ez zen aberria, mundu zabalean zehar auditorio on bat zuen edozein herri baino. Baina, batbatean atetik beragana lasterka, besoak altxatuta eta ia negar zotinka oldartu zitzaion gizon zaharkitua bere a ita zen, ezin zuen zirkin bat ere egin, gizon urtetsu urdinzuri hark besarkatu egin zuen, besoez lurrean iltzaturik zuela barkatzeko eskatuz, eta bere ama etxe barruan zain, galdutako seme maitearen zain, bizitzaren azke neko hatsari eutsiz. Hunkitu egin ze n alafede, ez zuen espero bere aitarengandik halako eta ustekabeko barkazio eskerik, alderantziz, beldurrak zegoen ama hilzorian izanda berak eskatuko zion, bere bat bateko damuaz bere amaren azkene neko minutuak biguntzearren. Zain izan gaituzu aspalditik , zure aitak beti oker egon dela, gaizki jo zuela, aitortu nahi dizu eta nik zure musika entzun , are hunkituago, ez zuen luzaro pentsatu, salaren txoko batean gaztetandik baztertuta, auskalo zeren errudun, zegoen pianorantz jo zuen, tekl atuaren tapa altxat u eta, espe ro bezala desafinaturik zegoela baina ez oso, erreparatu ondo ren jotzeari ekin zion sekulako gogoz, egundoko kemenez, gero eta atsegin handiagoz musikak bere gurasoen aurpegietan marrazten zuen zoriona, eta bereziki bere amarenean nareta suna, an tzeman arte . Orduan jabet u nintzen musikak gure iragana rekin adiskidetzeko duen indar mugagabekoaz , eta noski, nik ere berdin egiteko aholkatu zidan etorkizunean berriz inoiz ez damutzearren. Tolstoi edo Chejoven ipuinik kaxkarrenaren neurrira ere iriste n ez zen istorio hori entz unda, inondik ere edozein lati noamerikar kulebroi batekin antza gehiago zuena, gauza baka rra egin nezake, sudurra behar bezala zimurtu eta nire kasuak ez zuela bere topiko edota fabula inozo eta erraz horrekin inolako zerikusirik behin eta berriro azpimarratu. Ez kezkatu, Luzarora bagoaz, make sure that you will know it , gaineratu nuen mehatxu moduan ala beharbada promesekoan. Bien bitartean, Bilboko kontzertua prestatzen hasteko eskatu diot, oraindik ez dakigu zein izango den hiru garren musikagilearen pieza, aurrenekoa, eta gure ohiturari jarraituz, ezinbesteko Rachmanivoven pianorako kontzertu no2, bigarrengoa Bilboko entzulegoaren gustuko Beethovenen ezinbesteko Lisarentzako kontzertua, eta hirugarrengoari buruz ziur dugun bakarr a euskal musikagi le bat izan behar dela ezinbes tean, nik noizean behin hain gustura jo ohi dit udan hiru musi kagiletarikoren zer edo zer, hau da, Guridi, agian haren lanak ezagunenak direlako betidanik gure artean, Aita Donostia ger tuen zaidalako, edota Arriagaren “Los Esclavos Felices ”en hasie ra, besteak beste eta ezinbestez kosmopolitena begitantzen zaidalako euskal musikagil eon artean, betiere Bilboko en tzulegoaren berezko gustukoa izango delakoan. Hiruretariko edozein atsegin zait, hirurak ondo baino hob eto buruz jotzen baitakit, eta edozelan ere arratsalde bakar batean presta tzekoak, kontzertua datorren o stiral gauean izango da, denbo ra, beraz, soberan dugu edozein pieza nire atzamar retan boro bila egin arte prestatzeko. Nik be ti “dugu” esaten dut nire pi ano jole lanean Sergyren zuzendaritza ezinbestekoa baitzait, gutxienez pieza bat noiz eta n ola behar bezain bikain presta tuta dagoen erabakitzerakoan. Bestela ez naiz gauza inoren aurrean joka jarduteko, ez behintzat Sergyren onespena lortu arte, gaur egun ere ez oso aspaldi nintzen neskato ak zituen beldur berberak ditut eta. Entseguen aldetik ez dago kezkatzerik, eskatu eta espero bezala jarri di daten pianoa Londresen dudana bezalakoa omen da. Ez dut, beraz, ia ia ezer saiatu beharrik eskainitako piezak betidanik gogo eta finezia handiaz jotzen baititut. Agian Rachmaninovekin apurtxo bat gehiago saiatu behar dut, erru siarra ez zait zailegi suertatz en, alderantziz, Rachmaninov nire karreran gehien lagundu didan musikagilea omen da. Egia esan, nire ikurra bihurtu dut, gehienbat berari esker Liverpooleko saria eman zidatela aitortu behar dut. Behartuta, bi urtetan Rachmaninovekin jo eta ke ari bainintz en bospasei orduz egunero Sergyren arreta eta, batez ere, grinaren menpe. Horrexegatik ahalik eta txukunen jo beharrean nago, Beethovenen Lisarentzako k ontzertuaz aparte, hau da, mun duko edozein entzulegoren g ustuko pieza bat. Badakit nire gandik Ramanischo v txukun, berezi eta bikain bat espero dela, liluratzerainokoa, edo gutxienez nor edo nor kilikatzekoa. Ez naiz kezkatzen, gauza naiz, os o, zeren honaino iritsi baldin banaiz, hots, eskuratu dudan saria eskuratu egin badut, gaur arte ezin zuzenago eta zorr otzago gaitu naizelako omen baita. Den dena primeran suertatuk o da. Halabeharrean, pianoa jo tzea nire eginkizun bakarra da. Bilbon zein Sebastopolen, ez baitago inolako motiborik horrela izan ez dadin, nahiz eta Sergyk behin eta berriro galdetzen didan ea urduri nagoen nire herrian lehenbizi jo behar izateagatik, nire hitzei entzungor, hau da, publiko guztiak antzek oak direla eta pianoaren aurre an behin egonda niretzat munduan besterik ez dagoela musi ka baino hamaika aldiz behin eta berriro esan eta gero. S ergyk itxura egiten dudala uste du, mil aka aldiz ere erabilitako topi koei eutsiz, beti egia ezkutatzek o, ikaragarri arduratuta nagoe la, berak ere bere gurasoen aur rean lehenbizi jo zuenean beza la. Horregatik erantzun modua n irribarretxo makur bat opari tzen dit, bai zera! Adierazi nahian, eta badaezpada, ez kezkatu, datozen egunetako entseguetan inoiz baino gertuago izango nauzu, inoiz baino gogorrago, zorrotzago eta arduratsuago, maite zaitudalako , eta kontzert u hau nolako garrantzitsua zai zun zin zinez sum atzen dudalako. Batzu etan Sergy gaixoak ez du ezer ulertzen, ala ez du nahi, oraingoan bezala maiz Sergy gaixoa bere errealitatea nirearekin parekatzen saiatzen da , eta ia beti kale egiten du, nik Sergy gai xoari halakorik sekula ez eska tu arren. VI Azkenean goizero hiru orduz edo bakarrik egingo ditugu saioak, nik eskatuta. Astebete d ugu behar bezala entseiuak egi teko, eta bien bitartean nik beste gauza batzuk ere egin nahi ditut, besteak beste Bilboko kale txukundu berrietan zehar paseatu edota, beharbada, Luzaroraino heldu, ditxosozko domina emango didaten ostira la baino lehenago, nire guraso en etxea behin berriro bisitatz earren, eta bidenabar ea behin goz etxea saltzea edo erabakitzen dugun nire neba eta bi ok. Nire nebari oraingoan ere, eta telefonoz edo solasean jarduten dugun guztietan bezala, saltzea proposatu egin diot, hau da, bisitan joango nintzen ala ez galdetu didanean. Muzin egin dit beti bezala ere. Nire nebak ez du tutik erantzuten, agian ez du b eharrik, badaki laster alde egingo dudala eta erabakia behin berriro haizean geratuko dela. Gehienetan ere nire nebak ez du apenas hitz egiten, ez du gustuko derrigorrezko hitzak ez baldin badira, nire neba begiratuez erantzuten ohitu da, eta zer edo zer e sateko beharra baldin badu ezin nabariago zaio ondoeza aldartean, esan beharrekoa ahalik eta lasterren esaten saiatzen da eta askotan totelka edo marmarka egiteari eusten dio. Nire neba gaixoak isilean egon nahiago du, maite duten gizakiok inguratuta egon arren, aski du begi keinu xumeez erantzuteko, eta, orain bezala, Luzaroraino lagunduko nauen galdetzen diodala, purrustada batez bakarrik erantzun eta bere etxeko egongelatik alde egiten baldin badu ere, bere emazteak berak ez haserretzeko eskatuko dit, ni k ondotxo dakidanez, Jaime hitz gutxiko gizona dela gogoratuz, hau da, bioi komeni zaigun aitzakia borobila anaia eta senarraren uzkurkeria nola edo hala zuritzeko, biok ere egiazko zioa ondo baino hobeto dakigu eta. Lo más seguro es que me acerque este miércoles hasta Luzaro. Lortu egin dut gutxienez nire neba ate ondoan gelditzea, buelta ematea eta erantzun gisa erabiltzen dituen begiratu abailduetariko bat. Badaki dominarena, eta izan izango du bere iritzia dominari buruz, baina eman, ez dit emango, ez du zergatik halakorik e gin behar, nire asuntoa omen da, nahiko txo koskortuta nago zer egin behar dudan ala ez jakiteko, noski. Dena dela, bere begi uzkurrek argi eta garbi galdetzen didate ea zer galdu zaidan gurasoenean, beti bezala berdin dirauela, eta hau egiaztatzeko ez duda la inolako beharrik harai no joateko, berak inork baino hobeto arduratu egin baita azken urte guztiotan etxea behar bezalako egoera on batean mantentzen. Ezin da inoiz jakin ikusiko detan azkenekua izango dan ala ez. Nire neba, ostera, azkenekoa izango ez dela ziur dago. Hori da behintzat adierazi nahi izan didana begirada harritu batez: etxea ezin dela, inola eta inoiz ere, besterenganatu. Por lo que a mi respecta, dudo que v uelva alguna vez al pueblo des pués de que me den esa medalla, de hecho todav ía no sé si la voy a acep tar o no. Berriro erdarari jo egin diot, nire nebarekin, nahiz eta berak nik bezain ondo ala txarto euskaraz dakien, beti erdaraz egin ohi dut, aldika, ordea, euskaraz zer edo zer esaten diot horrela samurragoa egingo zaiolakoan, gure amak gurekin txikitan egin ohi zuen bezala. Tamalez gaur inoiz baino uzku rrago dago Luzaroko etxearen kontura, eta baliteke horrek eskainitako dominarekin zerikusirik duela. Baina, jakina, ez du zentzurik zuzen zuzen galdetzeak, berak beti ezezko beg iratu aspertu bat emango dit eta. De na dela, eta nire nebaren joka bidean ezelako aldaketarik sumatzen ez dudanez gero, hau da, ez duela inolako asmorik ni Luzaroraino laguntzeko, eta are gehiago etxearen nondik norako ez hitz egiteko, erdarara bere hala alda tzen naiz, gehienbat e re gogoratu berri baitut hanka sartze ederra izan omen dela, aspaldian, eta batez ere orain dela urte gutxi batzuk Luzaron gertatu zitzaiona gertatu eta gero, euskaraz inoiz eta inola berriro ez egiteko bere buruari emandako agindua de la medio. En fin, ya alquilaremos un coche o lo que sea para acercarnos hasta Luzaro . Orduan nire nebaren emaz teak galdetzen dit ea Bilbo zer nolako itxuraberritua den konturatu garen, badaki Sergy eta biok ditxosozko Guggenheim eta ostiralean bertan j oko dudan Euskaldun Jauregia ikus i berriak ditugula, baina ingu raldearen aldaketa harrigarriaz jabetu naizenentz jakin nahi du, eta baietz ba, benetan harritzeko moduko aldaketa bat jaso duela aspaldiko Bilbo ilun eta zik inak, oraingo hau, aldiz, pare ka liteke Europako edozein hiri apainekin, ikusi besterik ez dago Nerbio ibaiaren bi ertzetatik barreiatzen diren aspaldiko eraikin burges handiustekoen etxaurreetan egindako garbiketa txukuna, pil pilean zegoen hiri industrialaren kutsadurak belz turiko hormek eta teilatuek b erreskuratu duten mende hasie rako dotorezia, kolore biziak eta guzti. Gaur egun Riveran zehar joatekotan, edota Zazpi Kaleetan erosketetan edo pote tan, eta mende hasierako dotorezia izugarri ondo gorde egin duen Altzairuzko Hesiaren atzean g eratutako edozein hiritan zaudela sinets zenezake. Nire nebaren emazteak sudurra zimurtu du azken hau entzunda, gehiegikeria nabarmena bota egin berri dudana, desenkusatu behar dut nola edo hala, bada kizu Ertaeuropan hemen baino gehiago bizi izan naizela, den dena bertan ezagutu dudanarekin parekatzeko joera du. Baina, hala eta guztiz ere, Bilbo inoiz baino hiriago dela aitortu behar dizut, ikaragarri itxuraberritua, itxuragarbitua agian. Gainera, beti gogoan izan dut, benetako hiri garrantzitsu edo behintzat berezi, jator, dotore bat izateko, hiria zeharkatzen eta batez ere taiutzen duen ibai bat egon behar dela ezinbestez, hor dituzu Paris, Londres, Roma, Praga, Budapest... eta Bilbo, beraz, hiri bene tan koskorron pare parean. Nire nebaren emazteak, orain bai, txantxetan ari naizela uste du, hobeto, biok barre egiten dugu, Bilbo aipatu berri ditudan hiri guztion aldean, entzun beharrekoa, ikustekoa ez hainbeste, baina, dena dela, falta zaien bakarra be rtokoei hain nabari eta saihestezina zaien berenezko harropuzkeriaz nazkatuta akabatzeko. Bilbotarren harrotasun mugagabekoa kanp okoen begietara askotan, gehie netan agian, sarritan behar bezala ulertzen ez den arren, Bilbo inguruko herri gehienek behintzat benetako harrokeriatzat hartzen dute, baina ez da egia, bilbotar harropuz keria adar jotze hutsa da, adar jotze xume bat, batez ere kanpotik datozenei zirika mirika egitearren. Baina, jakina, Bilbo Euskal Herriko hiri nagusia dugu nahitaez, eta h ori hain t xikia den herri bate an barkaezina suertatzen da, ha rrotasunaren ordaina beti inbi dia. Nik behintzat aitortu behar dut, oraingoan ere, Bilbok harritu egin nauela, egia esan miresten dut bilbortasunaren ganora, berez oso ederra eta ar e gutxiago dotorea ez de n hiri batez harrotzeko motibo bat egiteko, duen edertasun edo dotorezia apurra inon baino hobeto nabarmentzeko edota apur horren txikertasuna ageriago uzten duten proiektuak aurrera ateratzeko, eta zer esan ik ez, guztiz alferrikakoak, i txura besterik ez d iren osagai urbanoei buruz, besteak beste ibilbide laburreko tranbia txatxu hori, ezinbestekoa, noski, tranbiadun hiri bat izateko eta kito. Cada vez me siento más a gusto paseando por esta ciudad . Nork esango orain dela hamar urte, nire neba, Luzarok oa gertatu eta gero, hona aldatu zela, orduan zen hiri ilun eta zikin honetara, behartuta gure aitaren lantegia saldutakoan Diputazioan sartu baitzen lan egitera jelkide zen gure aitaren lagun min baten eskutik, gure aitak txikitandik lagun zuen bihotz oneko jelkide bat, onek oa bezain koldarra, egia esate kotan, zeren, egon badaude, horrek behintzat askotxo lagun du zigun, batez ere Luzaro behin betiko lagatzeko aholkatuz, Luzaron bizitza jasanezina izango zitzaigula ohartuz, Luzaron batere maite ez gintuztel a gogoratuz. Adiskide jelkideak ere gure aitari abisatu egin zion behin baino gehiagotan: “aizu, Fabian, obe de zu fabrikia hainbat arinen zerrau eta beste herri batera erutia, hamen herrixan, bakizu nort zuk, aspaldi begitan hartu zai txuelako”. Ziur nago, g ure aitaren adiskidea ezagututa, bihotz bihotzez esan ziola, zin zinez maite zuelako. Baina gure aita egoskorregia zen, zeharo, eta gogoan izan zezakeen azkena amore ematea omen zen. Gainera ez zuen inolako arrazoirik bizitzeko, lan egiteko, lantegi bat s ortzeko hautatutako herria lagata. Bere emazte eta seme alaben herria hain zuzen ere, astapotro ahobero batzuen er ruz, are gutxiago euren agindue tara, uzteko. Aldatu zen bakarra nire neba izan zen, nora eta Bilbora, Diputazioko mahai b aten atzean burua bab esezkuta tzeko, berak esan ohi duenez . Aukeran Benidorm aldera joan nahiago izango zuen, udan eguzki galdatan goxo goxo eta neguan balkoitik itsasora begira, inoiz ez bezala lasai moduan bizitzera, beti potrojorran ahal izan ezkero. Baina berak ezin zuen a ukeratu, bera ez zen inola ere aberastu lantegia salduta koan, geratu zitzaigun apurra zorrek ez jandakoa baitzen, hain justu ere nire karrera ordaintze ko eta bere Bilboko pisua eros teko; kontserbak ez ziren inoiz oso negozio onuragarria izan, ez behintzat azken urteotan, gure aitarenak, Luzaroko handie na izanda ere, ezin zuen lehian atzerritik zetozenekin, eta baxurako arrantzak bizi zuen kri sialdiarekin ere ez. Aurre egi teko lantegia zabaldu, modernizatu eta batez ere konpartitu izan behar zuen nahitaez. B aina, esan bezala, gure aita egosko rregia eta beharbada helduegia omen zen aldaketa guztioi eki teko, eta bazkideak bilatzearena, hori ezin zitzaion kasketean sartu, urtetan bere eskuz eta ize rdiz eraikitakoa beste esku ba tzuetan uztea hain zuzen ere, hori bai bekatu larria, larriena beharbada, ezta pentsatu ere. Nire neba eta biok, oster a, berehala hartu genuen lante gia saltzeko erabakia, gure aita hil eta gero Luzaron ezer gutxi egiteko genuelako, ni beti atzerrian nire musika ikasketak zire la medio, eta berak egunero Bilboraino joan behar zuen Diputazioko mahai haren atzean esertzeko, ezkutatzeko. Egunero Bilbotik L uzaroraino kotxez, hogei minutuz edo errepidetik, ez da askotxo, beste batzuei hiriburu handi baten mutur batetik bestera joatea kostatzen zaiena baino gutxiago. Baina, Bilbotik Luzaroraino mundu bat zegoen, Bilbon, ordu ko hiri ilun eta zikina izanda ere, Euskal Herriko benetako hiriburua, edo gutxienez erakusleiho aparta, nire nebak bere burua guztiz erosoago, libreago, lasaiago, sentitzen zuen, Luzaron baino. Kontuan hartu behar dugu nire neba ez dela inoiz izan oso hiri zalea, bere her ri txikian ezin gus turago bizi zela ezagun zituen lau etxeen artean, gure aitaren lantegian zuen betekizun apalaz – gure aita k ez zion sekula lantegia etor kizunean kudeatzeko parada eman, ikasketan nahiko baldarra izan baitzen, ala berak zioenez, ikastea inoiz aintzakotzat h artu ez zuelako orduko lagunekin parrandaz parranda, Luzaro inguruko mendietan barna egiten eta hain gogoko zituen ibi laldietan, guztiz arrotzak zitzaizk ion Bilboko kale ilun eta ziki netan baino. Nire nebak Luzaro biziki maite zuen. Badakit nire nebak ez duela inolako gogorik nirekin Luzarora bueltatzeko. Beraz, ez diot nire neba maiteari lagun tzeko eskatuko. Baliteke azkenean damutzea eta ezer azaltzeke haraino laguntzea ezustean, egunero ez baitiote bere arreba bakarrari Luzaroko alaba kuttuna i zendatzen duen domina bat eskaintzen. Saiatu, milaka aldiz saia ninteke konbentzitzen guztiz, zeharo, nire ustez behintzat, erabatekoa den argudio batekin, batez ere bertara ez itzultzeko motiboa ondo baino hobeto jakinda. Esan niezai oke izendapen horrek g ure fami liari buruz Luzaron esan eta egindako guztia ezerezean lagatzen duela, gertatua gertatu, herritik eguna k joan ahala mihi eta begi luze gaiztoen indarrez bota egin gintuztela, Liverpoolen jasotariko sariari e sker, hau da, azken honek, sor tzez behint zat luzarotarra den emakume bati ematerakoan, herriaren izena lau haizetara zabaltzen du, nire bio grafia urria ren zenbait lerrotan azalduta bakar bakarrik baldin bada ere, pasadaz edo, nik Luzaroren izena sekula ez baitut aipatzen behartuta ez baldin banai z, nongoa naizen, non jaioa, zuzen zuzen ez galdetzekotan. Hortaz, pozaren pozez ez egin arren, udaletxeko zenbaitek nahitaez aitortu behar izan du domina hori behar baino merezituago dudala, oso gutxitan azaltzen baitira luzarotarrak nazioarte mailan, ez baldin bada, jakina, terrorismoarekin lotuta dagoen ze nbait albistetan, gure aitaren ean bezala. Eska niezaioke , beraz, dominaren emaitza men deku gisa hartzeko, berak ere merezi du, dezente sufritu egin du Udaletxean, oraindik gaur egun ere bertan dauden z enbai tzuen erruz, esan liteke hauei esker herritik alde egin behar izan zuela, eskatu babesa ukatu egin ziotelako, ia ia jaso zuen erasoaren erantzukizuna bere gain laga egin zuten eta. Dena dela, ziur nago, ni Luzaroko gorazarrera lagundu ezkero, urte askotan gure kontra ari z iren zenbaitzuen aurpegiaren i txurakeria ikusita biziro gozatuko duela. Baina ezin diot ezer esan ondotxo baitakit asaldatu ez dela asaldatuko, baina bai mututu, eta baliteke nik Bilboti k ospa egin arte hitzik ez esa tea, lehenago esan nuenez, nir e nebak ikaragarri ondo erabil tzen ditu isilak iskilu gisara, azk en finean Luzaron isilik egote ra moldatzeko ikaragarri ondo ere behartu egin gintuzten eta. Bestalde, oraindik ez dut erabaki azkenean joango naizenentz, baietz esan nion t elefo noz Bilbora ailegatu ordu ko hots egin zidan Luzaroko zinegotziari, eta baietz, hariaz bestaldean nuen gizona guztiz atsegina begitandu zitzaidalako, oso ahots gazte eta xaloa, nire saria eta batez ere nire piano jole karrerari buruz esan zizkida n iruzkina k eta laudorioak era bat gorritzeko modukoak zirelako. Begi bistan, belarri puntan hobeto esanda, zegoen lausengatu nahi ninduena, baina hain modu bizi eta maitagarriaz ezen berehala ahaztu egin nintzen Luzarotik bertatik dei egiten zidala, azken urteotan a hazten saiatu eta ondotxo lortu ere egin nuen nire herri maitatu zein gorrotatutik, txundituta ninduen gazte begiko eta berba lapiko horrek, eta ezin nuen jakinm ina ase barik telefonoa eskegi; nola edo hala bera edo bere senitartekoak ezagunak zi tzaizkidan jakin beharrean nengoen. Martxel, Martxel Garizabal det izena, eta senitartekuak gera la uste det . Hara hor Garizabaldar b at, badirudi nire amaren lehen gusu baten iloba, berak azaldu zidanez. Noski, ondo baino hobeto gogoratzen naiz zure izenaz, nola ez, txikitan behin baino gehiagotan ikusita daukat, erantzun nion, nahitaez Luzaro hain herri txikerra iza nda, baina sekula ez gurasoene an, gure amaren lehengusurik inoiz azaldu ez baitzen gure et xean, ez zuten gogoko, bertan bizi zen gizona, jabea, ez ze n fidatzekoa eta frankozalea zen, garai ilunetan bera ere izanda ko zinegotzia eta gainera, hau ez baldin bazen okerrena, kan potarra; hortaz, ez genuen merezi bisitarik jasotzea. Ba aldez aurretikan milesker dominagaitxik, benetan dixot, eskertzen dizuet bixotz bixotzetikan, baina eztakitx denbora izango detan Luzaroraino juteko, bakitzu barikuan Bilbon kontzertu bat eman biar detala, eta.... Baina, zinegotziak, orain nire senit artekoetariko bat, ez zuen amore emateko inolako asmorik, asteko beste edozein egunetan gorazarrea prestatze ko gai zirela asmatu zuen, edo zein gauza aukera ez galtzearren, hau da, ni bezalako luzarotar peto peto bat goraipatzearren, ondo baino hobeto bazek ien kontzertua eman eta gero ia ia segituan hegazkin batera igoko nintzela, nire lanbide betekizunak zirela medio. Ederto ba, datozen egunotan barikuko kontzertua prestatzen buru belarri eongo naiz, baina barikuan kontzertua atxaldeko zor tzietan izango dala kontuan izanda, g oixian bertan Luzaroraño gertu rau neike gorazarrean asunturako . Esan bezala, milesker aldez aurretik emanez, bihotz bihotzez, eta inola ere damutuko ez nintzela aginduz, agur egin zidan zinegotziak. Bai mutiko jatorra eta atsegina, ez nion ezer esan nahi gure bi familien arteko gorabeherez, aspaldiko ezinikusiaz zehatzago eta zorrotzago izateko. Baliteke, hain gaztea izanda, gorabehera guztion berririk ez izatea, ala agian aintzakotzat ez hartzea halako gauzak zaharren kontuak bakar bakarrik zirelakoan . Edonola ere, badirudi zinego tziaren begietara nazioarteko sari garr antzitsu bat irabazi duen piano jole luzarotar bat bakarri k naizela, hain zuzen ere beti danik izan nahi izan dudana, ni re bizi osoan izaten saiatu nai zena, ni definitze n nauen gauza bakarra jaioterriaren, sendia ren edo edozein gauzaren oso ga inetik, piano jole bat, luzaro tarra ala ez, horrek ez dit batere inporta, sekula ez dut gogo an izan, eta ez dut ere orain izan go. Bestalde ere, kanpotik eto rrita aspaldiko esamesok i aia ahaztuta dauzkat, eta ez da harritzekoa txikitan, Luzaron bizi nintzela, ez bainuen gure familiaren kontura esaten ziren hitz gorrietan, gezurretan, maltzurkerietan, sekula erreparatzen, beti zaharren kontuak zirelakoan, ni ere bai, hain justu ere, ni rekin zerikusirik ez zutenak, are gutxiago pianoa jotzearekin, dagoeneko ondotxo argi utzi izan baitut pianoa zela, dela gaur egun ere eta betiko, gogoan dudan ezinbestekoena, batez ere pianoa behar bezain zuzen eta txukun jotzea, ordua n ere, Luzaron nengo ela, kezka tzen ninduen gauza bakarra. Tamalez, herrian bazeuden zurrumurru maltzur horiek oso gogotan zituztenak, gehienak asmatuta izanda ere, horie tako asko gezur borobilak, ahazteko gertu ez zeudenak, euren ustez kontu guztiok ez dakit n ik zeren errudun bihurtzen gin tuzten. Baina bai, nolabait errudun bihurtzen gintuzten, Abalostar guzti guztiak, gainera. Nafarroako Lodosa inguruko herrixka batetik etorritako enpresa gizonaren ondorengo guzti guztiak. Ez zen egunero Luzaroko kaleetan aldarrikatzen zen salaketa bat, baina bai luzarotar askoren begiratuetan zein gure atzetik aditzen ziren txutxu mutxuetan nabarmentzen zen gureganako korromio ezkutu bat, guk orduan, txikitan, inola ere ezin asma genuena. Tx ikerra nintzela ere, eta piano ari hain atxiki a, jakinda, ez nintzen jabetzen osotoro ezinikusi isil hartaz, sumatu bai, zertxobait sumatu behar nuen nahitaez kaleko lagunen batek, olgetan ar i ginela eta betiere ni zirika tzeko asmoz edo, nire aitaren aspaldiko betekizun politikoaren kontura zer edo ze r aipatzen zidanean. Baina, ni neu zirika tzeko bakarrik zela uste nuen, orduan hain sarri erabiltzen zen irain moduko deskalifizakioa, frankista, frankista garbixa , esaten zidan askotxo maite omen ez ninduen orduko morrosko batek, edozein jokotan beti nire atzetik kale egin ohi zuena, garai hartan behintzat, eta oraind ik haurtxo bat nintzela, frans kista hitz itsusi eta zaurigarri haren esanahia guztiz ezezaguna izanda ere. Geroxeago bai, noski, halabeharrez jabetu behar nintzen frankista hitza ez zela bater e zuria, orduko giroak argi eta garbi uzten zuen nortzue n alde egon behar zen errugabe koa izateko, hau da, ezeren errudun ez izateko, gure aita, ustez, zen bezala, hau da, Frankoren garaian izandako zinegotzi bat, herrian inori egozteko asma zezaketen beka turik larriena. Eta gure aitari sarri baino askotan egozten zioten Frankoren garai ko udalean kargu bat hartu izana, hori hamar urte pasa eta gero ere, demokrazian bizi ginel a, edo haiek, gure atzetik txu txumutxuka ari zirenek, esan ohi dutenez, sasi demok razian. Berdin dio, gure aitak ez zuen politikarekin zerikusirik, paso egiten zuen, bere garaian herria hobetzeko asmoz egin baldin bazuen ere, arrantzaren ingu ruko gauzetan gehienbat, arran tzatik etekin handiagoak, berriagoak ateratzeko baliabideei zegoki enez, guztiz atzeratuta eta ahaztuta zegoen herri bat, amaigabeko gerraoste batean. Familiaz gain gure aitaren lehentasun bakarra bere enpresa zen, hogeita hamar inguru luzarotarrek, eta zenbait kanpotarrek ere, lan egiten zuten kontserbategia, probintzia maila n behintzat txikia izanda ere, herriko lantegirik handiena zen, Luzaro inguruetan zegoen Izarra mendiaren hego magalean zegoena, hain justu ere gure etxea zegoen mendiaz bestaldean, gure aitak betiere bere bizitzaren bi ardatzak elkarren ondoan izan n ahi baitzituen. Egia zen, gure aitaren bizitza bi ardatzon inguruan bakarrik txirikordatu zen, lantegitik etxe ra eta , oso noizean behin , herri ko kaira baxatzen zen kofradiakoekin eztabaidaka jarduteko arrainaren gorabeheren kontura edo orduan ere gai nagus ia zenaz, Errealaren gorabeher ez. Baina, esan bezala, oso gu txitan hortaz arduratzeko lantegiko bat bazuelako, beste gauza bat zen arrainaren harrapaket ak murrizten hasi orduko kofra diakoekin sortu ziren tirabira k, guztiz bidezkoa zenez arran tzaleen aldeti k, eta benetan diot gure aitak berak ere prin tzipioz horrela uste zuela, baina gure aitak bere lantegiaren onura bakar bakarrik gogoan izan behar zuen, eta horregatik ere arrainaren prezioa ahalik eta merkeen izaten saiatu egin zen, ahal izan bitartean, ud alean zegoela arrantzaleek arran tzuan gero eta arrain gehien atera zezaten mota guztietako aholkuak eta laguntzak eskainiz. Ez zioten barkatu, beti arran tzale xumea zapaltzen saiatzen zela zioten, enka ntean gogo rrena, gehien eta merkee n erosten zuena, Luza rokoa kontserbetarako behar zuen arrain guztiaren zati txiki bat izanda ere, batez ere Santander aldetik ekartzen zuen kopuruaren aldean. Orduko arrantzaleek hain ezinbesteko zuten modurik merkeena asmatu egin zuen bere ohiko merkatal abileziari esker. Ber ak hala zioen, eta b adago lekuko askok baietz esan go zuena, gure aita negozioetan nolako iaioa, azkarra, eragin korra zen, gogorrena behar izan ezkero, aitortuko dutenak, aspaldian Luzarora ia ia esku huts ik etorri eta gero, delako abi leziari esker, urte gu txitan aberastu zena. Beste batzuek, aldiz, ez zioten inoiz abilezia hori meritutzat onartu, abilezia horri abusu hutsa deituko zioten, ber e ondasun osoa botere faxista rekin izandako harremanen bidez lortu zuela bakar bakarrik gaineratuz, salatuz ere bai, eta zinegotzigoarena tartean. Baina nik ezin dut ezer es an, ez baitakit aitaren konpro misoa norainokoa izan zen delako botere faxistarekin. Asmatu bai, gure aitak orduko erregimena, hasieran behintzat, guztiz gogoko izan zuen, eta ez da ha rritzekoa Nafar roako leinu kar lista zahar batetik baitzetorren, baina inola ez karliston porro katu bat, politika kontuetan karlismoa soilik ezagututako Lodosa inguruko herri txiki baten semea baino, Gerra Zibilean parte hartzeko aukera izan ez zuena garai hartan gaz teegi a zelako, baina bai bi anaia errekete izan zituena, bere herrixkako familia gehienek bezala. Nik dakidala, nire neba eta biok genekiela behintzat, gure aita ez zen azalez batere politi ka zalea, hau da, etxean ez zuen inoiz politikaz hitz egiten eta kalean are gutxiago, mami handirik gabeko komentarioren bat gizalegeari eustearren edo, topiko hutsak, garaiko pen tsamoldeekin bat egiten zutenak gehienbat. Gure aitak lana bakarrik zuen gogoan, lantegia hobeto esanda, lantegia eta hau aurrera ateratzeko, mantent zeko ere egin behar zituen ahalegin guztiak. Jakina, gaur egun ikusita, behar bezala hausnartuta, badago jende asko, bazegoen g arai hartan Luzaron, gure aita rena oso jarrera politiko zuzena, garbia, zela esango zuena, orduko boterearekin bat zetorrena, gur e aita bezalako edozein enpresa gizonek ezinbestekot zat duena ordena delako, beste rik ez. Dena dela, eta politikaz nik ere zeharo paso egin arren, enpresa gizona izatea eta ordena maitatzea ezeren froga edo adibide ez dela ziur baino gehiago nago. Ala ez al zeuden, Luzaron bertan, guztiz abertzale porrokatuak ziren beste enpresa gizon b atzuk, frankismoaren aurka nola edo hala jo zutenak ahal zuten neurrian, hau da, diru emaitzen bidez, batez ere Franko, eta berarekin b atera hilzorian zegoen azkenetan zegoelarik. Baina gure aitarena oso bestelakoa omen zen, noski. Aita ez zen bat ere abert zalea, guztiz alderan tziz, gorroto bizia zien, karlista edo bezala, Luzaroko haietari ko asko lagun eta adiskide izan arren, bere aberri maitea pus katu nahi zutenei. Hau da, Euskal Herria, bere jaioterria barne, gure aitak Espainaren oinarria z ela argi, gar bi eta ezin ozena go aldarrikatu ohi zuen eta. Gure aita ez zen abertzalea, herri ko gizonik aberatsena zen, kanpotarra eta hau guztia gutxi balitz bezala , orduko agintari faxistek eskainitako zinegotzi kargua gogotsu eta asmotsu onartu zuen sei urtez, herri ak ezinbestekoak zituen hobekunt za eta aldaketak aurrera atera tzeari ekiteko asmoz. Berak amar i azaldu zionez, herria bultza tzeko egitasmo ugari zuelako, herria iraganari oso atxikia bizi zelako, herriak modernizazioaren bidean sartu behar zuelako, eta gur e aitak hain gogoko zituen antzeko beste egitasmo asko, gehienbat bere burua berez enpresa gizontzat zuen aldetik. Garai hartan oraindik gure aitak edozein erronkari gogoz eta kemenez aurre egiten zion. Zer esanik ez, ez zioten orduan barkatu , eta ez ziote n orduz geroztik barkatuko. Ez zioten gure aitari barkatu, eta guri, faxista zikin baten seme alabei, ere ez. Baina hortaz gure aita hil eta gero jabetu ginen, gureganako gorrotoa hain gogorra eta sakona zen, hain bortitz eta temoso azaleratu zitzaion Lu zaroko askori, ezen, ene gogoa musikan bakarrik edo bestelako gauzetan izan arren, bat batean guk ere sekula ezin asma genuen zerbaiten errudun bilakatu ginen. Bat batean ere isilean edo ezkutuan zeuden etsaiak nonnahi asmatu genituen, urtetan zelatan izan dakoak, besteak beste gure amar en senitarteko asko, garizabal dar prestu eta leinutsuak, sekula ere barkatu ez ziotenak gure aitarekin ezkondu izana, Nafarroako Erribe raren aldetik eto rritako gizontxo harro eta eg oskor horrekin, herrira heldu orduko kontser bategi batean sartu eta arrainari buruz behar beste ikasi eta gero bere kontserbategi propioa sortu zuena, hain zuzen ere hasieratik gogoan zuen asmoa, kontserben mundua ondo baino hobeto ezagututa, bere Lodosa inguruko herrixkako familiak zainzuriak, orbu ruak, piperrak eta abar aspaldi aspalditik kontserbetan jartzen baitzituen. Gure aita Luzarora iritsi zen ia ia esku hutsik, bere ondasun bakarra kemena zen. Lodosa inguruko he rri itogarri hartatik ospa egi teko irrikan zegoen. Batez ere, bere aitarekin bet idanik ezin kaskarrago konpontzen zelako, biak, gure aitona ere hamaika bider harroago eta egoskorragoa zen aldetik. Harrotasunak berak Luzaroraino bultzatu zuen, berak zioenez, bere bidea egiteko. Aberasbidea kontserba lantegia izan zuen, eta betiere neur ri apal batean guztiz handiagoak ziren ondoko herrietako beste kontserbatzaile batzuen aldean. Lodosa inguruko herri bateko nekazal sendi apal baten semea izan arren, Gerraostean ere gorriak bizi izan zituen, eskasia nonahi zela eta, baita Gudaren irabazle en artean ere. Gure aitak aitonak familia aurrera ateratzeko egindako eginahal guztiak goraipatzen zituen, baina ezin zuen bere aiurri bihurria jasan, beti ika mikatan ari ziren, nork bestea, ondokoa, beti gutxietsi nahian. Batak, semeari agindu ikasketa k egin nahi ez izanagatik, ain tzat hartzen ez zuelako, eta besteak gure aitaren egoskorkeria, urtero euren nekazal lurreta n biltzen zutenaz etxerako kon tserbak egin ohi baitzituzten, kontserbagintzaren zaharberri tzeari muzin egiten ziolako, sendiaren lursai letan landutako jakiak bakar bakarrik kontserbetan jartzeaz gain herriko beste nekazari batzuei erositakoa ere kontserbetan jartzeko asmoz makinarik ez erosi nahian. Gure aitak beti kontatu zigunez, eta oso gutxitan bere gaztaroaz ar i zen gurekin behintzat , gogoe ta asko egiten zuen familiaren ondasuna zabaltzeko. Gure aito nak, aldiz, behin eta berriro e zezka egiten zion. Gure berez oso izubera zen, eta Gerraren kontuak zirela eta joera hau nolabait zuritzen saiatzen zen, gauzak zeuden bezala ondo zeudela, b ehar beste bazutela, erantzunez, ez zuela inolako beharrik dirua alperrik gastatz eko arazoak bakarrik sorrarazi ko zizkioten tramankulu batzutan edo. Baina gure aitak ez zuen amore egin nahi, guztiz konbentziturik baitzegoen etor kizunari aurre egiteko ordur a arte erabilitako bide eta tresnak derrigorrez zaharberritu behar zirela. Baina ezin zuen inolako aldaketa edo hobekuntzarik egin bere Lodosa inguruko herrixkan, batez ere bertako auzokide gehienengan gure aita ren egoskorkeria berbera ant zemanda, jadanik bere negozioe tarako kemena eta ideientzat guz tiz murrizgarritzat zuen herri tik alde egitea irtenbide bakarra zuela begitandu zitzaion. Gauzak horrela izanda , kontserbekin zerikusirik zuen non edo non hautatu behar izan zuen, eta otu zitzaion bakarra kostal dera joatea izan zen, berdin zi on zainzuriak edo arrainak kon tserbatzeak, gogoan zuena hau egiteko baliabideak zaharberri tzea zen, sasi guztien gainetik eta hodei guztien azpitik. Gipuzkoako kostaldeko herri guztiak aztertu eta gero Luzaro aukeratu zuen, z ergatia ezin izan nuen inoiz asmatu, baliteke bertan bilatzen zuen lana eman ziotelako edo. Hiru urtez gero ago, aipaturiko kontserbategian etengabe lan egin ostean, eta gaur egun ere ezinbesteko dirua nondik atera zuen oso ondo ez dakidala, ez dakigula, be harbada nire ustez gure aitonak azkenik lagata, baina gure aitak sekula ez aitortuta, Conservas de Pescados Abalos S.A sortu zuen. Eta orduan bai, orduan Luzarora heldu eta astebetera edo, bertako kaleetan gora eta behera ikusteaz ezagun zuen, eta bera zeh aro liluratuta zeukan neskatoarengana jo zuen, berare kin, lehenengo aldiz eta inola ko konpromisorik gabe, inguruko herri bateko zinemara gonbidatzeko asmoz. Eskandalu ederra gure amaren ean, senitartekoen artean, arrotz batekin senidetu behar zutela jabetzer akoan, hau da, leinurik eta goiprestakun tzarik gabeko batekin, are okerrago, kanpotar batekin; gure aita ezin zen arrotzagoa izan, Luzaro herrian hogei belaunal diz geroztik ezagunak ziren garizabaldarrren begietara, bere hala begitan hartu egin zute n gure amarengana hurbildu ordu ko. Baina tira, horiek aspaldiko kontuak dira, ez dut luzaro pentsatu behar, ez dut gure aitaren lekutasunaren premiarik, nire senitarteko prestu eta leinutsuek gure aitari buruz egin zuten gogoeta asmatzeko; kanpotik etorrit ako arlote batek gutariko bat esposatu nahi du gurekin parekatzeko asmotan, bai lotsagabekoa. Eta jakina, hor i ezin jasanezinagoa egiten zi tzaien gure senitartekoei, gure aitak ez baitzituen haien senitar teko izateko eskatzen zituzten baldintzak betetzen, haiek leinutsu eta prestutzat zutena, hots, haiek bezalako luzarotar peto peto bat izatea edo behintzat, Luzaro inguruko herri xumeago batekoa, okerrenera joz, noski. Gure aitak ez zituen euren baldintzak betetzen. Eta a smorik ere ez, gure aitak kale an eza gutu eta maitatu neska batekin ezkondu nahi baitzuen bakar bakarrik. Berdin zitzaion, nik uste, gure ama taiuzko garizabaldarra zen ala ez, nik dakidanez, gure aitak ez zuen sekula inolako atarramenturi k lortu gure amaren familiaren gandik. Alderantziz, ber aganako erakusten zuten destaina beti kontuan hartuta, ez zien apenas hitzik zuzentzen, derrigorrez ko agurrak eta abar alde batera lagata, garizabaldar guztiok Luzaron oso garrantzitsuak ziren eta gure aitari ez zitzaion batere komeni haiekin oso jendaurre ko liskarretan egotea. Nahikoa zuen mesprezuaz, gure aita, ez ahaztu, enpresa gizona zen eta bere lantegia Luzaron zegoenez gero nola edo hala moldatu behar izan zuen sorbal da gainetik ikusten zuten luza rotar prestu eta leinutsu ho riekin dena dela aitak ba zekien gure amarekin ezkontzearren, hau da, gure amak bere famili aren erosotasunei, babesari, uko egin ziezaien, gure aiton amonenean zuena besteko konpentsazio bat eskaini behar ziola. Hori dela eta, gure aitak ez zion ezkon tzeko eskatu kontserbategiak a urrera egin ez zuen arte, hots, aurreneko mozkinak eman ez z izkion arte. Behin ikusita kon tserbategia bide onetik aurrera zihoala, gure amak ez zuen inolako eragozpenik jarri berarekin ezkontzeko, eta ez pentsa azken hau maltzurkeria hutsa denik, argi eta garbi esan ohi zuen gure amak, izugarri maite izan arren, ondo bizitzea, luxuz inguratuta, gogoko, ezinbesteko agian, zuen emakume bat zela aitortu beharrean nago eta, gure ama ez zatekeen inoiz kanpotik etorritako arlote batekin ezkonduko, gure aitak gura soen etxean zuen guztia eskaini izan ez balio. Gure amak berdin berdin bizi nahi baitzue n bere etxe berrian, bere gura soenean egin bezala, hots, es nemamitan. Gure aitak aurrene ko mozkinez Izarra mendiaren hego magalean eraikitako etxean, ekinaren ekinez l ortutako poderioaren seinale, gutxi gora behera potrojorran, eredu zituen bere familiaren andreen modura, ugazabandre prest u eta leinutsu baten modura, e txeko lanak egiteko neskameei aginduak emanez, eta seme alabak izandakoan hauen hezibidea antzera taxut uz, aginduka. Gure amaren ustez aitarekin ezkontzerakoan ez zuen ezertan ere bere leinuaren duintasunaz arnegatu behar, guztiz kontra koa, gure aitarekin ezkontz erakoan bere sendiaren mendeko tasunetik askatzen zen emakume l ibre bat bihurtzeko, zego kion duin tasun guztiaz inola ere zaputz ziezaioketen abizenari esker. Oso bestelakoa izan zen orduz geroztik gainontzeko garizabaldarrekiko harremanak, haiei nolabait traizio bat egin zielakoan, nire gurasoekin ezin hotzago, ezin zakarrago, joka tu baitzuten, existi tu ere zirela ahaztu eginez, eta hain ohiko denez, gutxienez gure aitaren d iruaren beharra izan arte. Eta hau guztia gutxi balitz bezala, nahiz eta gure aita gaixoak, berez ez oso eskuzabala izanda, baina gure amaren onuraren alde edozein gauza egiteko bet i prest, eskatu mailegua behin goan eman, garizabaldar prestu eta leinutsuok ez zioten ere sekula barkatu mailegua onartu behar izatearen umilazioa jasan izana. Horretarako, gure senitarteko leinutsu eta pres tuek guztiz asmatuak ziren aiko maikoak kontura a tera ohi zituzten, hau da, gure aitak dirua ematerakoan euren leinuaren ezereza aurpegiratu egin ziela, garai berrietako benetako boteretsuak nortzuk ziren bene benetan gogora ekarriz. Harrezkero aitortu nahi ez zioten begiramenduz tratatzeko behartuz. Hal a ere, zurrumurru ak besterik ez ziren garizabal darrek gure aitaren kontura esaten zituztenak, behin baino gehiagotan ere nire belarrira heldutakoak, ordura arte oso adiskide nituen luzarotarren aldetik ere b ai, azken finean garizabaldarrek urte askotan gur e aitaren ospea, eta batik bat bere ekimenari esker lorturiko arrakasta, zikintzeko, zapuzteko, herrian bolo bolo zabaldu zituzten gezurrak euren zekenkeria denon aurrean ezin ageriago geratu zen, Luzaron zuten esti mua urtez urte murrizten joan zen mendeet an zehar erakutsi eta oraindik ezeztatu nahi ez zuten handinahikeria zela kausa. Dena dela, eta ordu onean, badirudi garizabaldar guztiek ez dutela gure aitarenganako herra oinordetzan hartu, ez behintzat telefonoz Luzarotik hots egin zidan zinegotzia zen garizabaldar gazte hark. Gustauko litxakit zure etxetikan pasatzia Luzaron zoo zenian, bakitzu, gorazarrean detailetaz itzeiteko ero. Ondo ba , besterik ezin nion erantzun gaztetxo begiko edo ikaragarri – ikaragarri Lu zaroko seme izateko – gizalege tsu horri, ostegunean Luzaron egongo nintzela, gure gurasoen etxean zain, ea zer esan behar zidan gorazarre egunean galdu ta ez egoteko, hain nazioarteko sari garrantzitsua jaso arren, ez bainengoen oso ohituta hal akoetan, oso urduri jartzen nin tzela jende mordo baten aurre an ez baldin bazen, noski, pia noa jotzeko. Zinegotzi gazteak barre egin eta ez ke zkatzeko esan zidan, bera guzti guztiaz arduratuko zen. Ederto, bertan egongo naiz, ziur asko, nire jaioterri ez hain maitean baina bai maitatuan. Baina, jakina, ez nion halakorik esan, be rak ez zuen zergatik jakin behar Luzarorek in nuen lotura berezia eta min garriaren ezer, berak domina bat eman behar zidan bertan jaioa izanda ia mundu osoko egunkari gehienetan agertu nin tzelako. Telefonoa eskegi eta segituan nire nebarengana jo nuen. Ordu an ez zidan tutik ere esan, ohiko duenez gauzak desatseginak zitzaizkiola, purrustada xume bat bota , eta bere logelarantz alde egin zuen. Ez zuen zentzu handirik berarekin eztabaidaka hasteak, are gutxiago bere etxean egonda eta hain aspalditik elkar ikusi gabe, betida nik elkarri txitean pitean telefonoz hots egiteko eta idazteko ohiturari eutsi arren. Ez nuen inola ere nire neba aztoratu nahi, nirekin, oraingoan bezala, hain uzkur jokatu arren berak badauka motibo franko nahi adina erresumindurik izateko, ez diot nik purrustaka egiteko eskubidea ezeztatuko, ez du ezer jakin nahi Luzarori buruz, ez baldin bada gurasoen etxea nolako egoeratan dagoen ikusteko, eta errespetatu behar zaio. Ez dit esan, ez du egingo, baina gorazarrearena ikaragarri mingarria egi ten zaiolakoan nago. Lehen esan dudanez, gorazarrearena abalostarrak nola edo hala baina beti oso modu arinez mendekatzen gaituen ekitaldi baten modura gogoan har genez ake. Zergatik ez, oraintxe ber tan saiatuko naiz ildo horretatik nire nebarekin. Baina al per alperrik bera hain egoskorra izanda, gure aita bezainbat. Dena dela, nik gogoan hartu badut ditxosozko Shanti Andia izeneko domina Luzaro herria k guri barkazioa eskatzeko modu ezkutu bat edo dela. Honela esanda , badirudi burugabekeria galan ta, batez ere kontutan hartuta Luzaroko asko eta askok guri ezer barkatzeko batere gogorik izango ez duenik. Baina ez dit ardura, dominarena edonoren asmoa ez izanda ere, behin ere gehiago ikusi nahi ez nuen herriarekin bakea egiteko premiaz ko zerbait omen da, ez dut beraz aukera galduko, urtetan ere sustraien kontuak buru buztanik ez duela, gizakiok landareak ez garela, gizakiok gure se ntimendu eta gogoei bakarrik a txikiak garela beti uste izan baitut. Luzaraino iristeko Sergy dut bide bakarra kotxe bat alokatzen l ortzen badu bere ingeles txukunaren laguntzaz eta bertokoen traketsaren gainetik. Ez nion zinegotziak eskatu zidan laguntza onartu nahi. Luzarora, beti bezala azken urteo tan, isil gordeka iritsiko naiz, gure gurasoen etxeraino zuzen zuzen joateko, eta bert an baliteke dominarena behin berriro hausnarrean egin behar, ez bait ut oraindik oso argi barkazioa rena, noraino benetakoa izan daitekeen ala, aitzitik, Luzarori zor diogun erdeinuan amore emateko saio koldar eta lotsaga rri bat. Zorionez, eta behin eta berr iro dominaren asuntoaz bueltaka aritu bitartean, Sergyk lagunduko dit txintik ere esan gabe, aspalditik esana baitit Luzaro ezagutu nahi duela, nire jaioterria, kostaldeko euskaldun herri jatorra, oso noizean behin belarrira goxo goxo kantatzen dizkiodan z ortzikoak, habanerak eta enparauak ikasi nitueneko herria. Sergyk Luzarori buruz dakien guztia o rain dela gutxi betetzeko ditu dan kontzertuetako entzuleei b anatzeko idatzi didaten biogra fian azaltzen dena da doi doi, bertan jaio, koskortu eta nire aurrenek o musika aurrepausoak eman nituela eta kito. Gainerako guztia berak asmatu behar izan du, eta Sergy berez oso gizon baikor eta hunkibera denez gero, esan liteke Rachmaninoven musikak kalte handia egin diola errealitateari aurre egiteko orduan, Luzaro begit andu zaio oso herri berezia, txikia baina xarmagarria, non, eta inon ez bezala, hain berezia ere den Euskal Herri baten ohitura eta kondaira zaharrak tinko eta maitekiro gordetzen diren, hau da, Europa zaharre ko irudi erromantiko eta zeharo faltsuari eutsi egiten dion herri bat; nire ustez Rachman inov, Smetana, Dvorak eta enpa ratuak gure errepertoriotik ezabatu beharrean gaude... Errua, ostera, nirea da, nire familiari gertatuaz inoiz ezer kontatu ez diot eta. Bada garaia, eta ez ezkutuan gorde nahi nuelako, berak dakien bakarra nire gurasoak hilda ditudala, ez zidan inoiz galdetu nola, beharbada kontatzeko tragu txarra eragozteko edo, Sergy izugarri sentibera da, ezin nau negarret an ikusi, eta hala hasi ezkero berak ni baino gehiago sufritzen duelakoan nago. Horregatik, eta baita berak ere gordetzeko gauza asko zuelako, ez diogu inoiz elk arri kontatu gure haur tzaroko ezer mingarrir ik, egi a esan musika eta honen inguru ko guztia hizpide bakarra dugu. Gainerako guztia, hau da, eg unkarietan irakurri edota, batez ere kanpoan hotelez hotel gaudela, telebistatik entzuten duguna oso gaine tik bakarrik elkarri komentatzen diogu, batez ere gu rekin zeri kusi zuzenik ez duen albiste denean, bestela, Errusia edo Euskal Herriari buruzko albiste txar, triste edo atsekabe bat agertzen baldin bada, nire nebaren modura, hau da, purrustadatxo bat egin ohi dugu eta kito, hots, adierazi nahian ez dagoela esatekorik, dena aspalditik ondotxo eta agian ere alperrik esana bailitzan. Benetan diot, eta ia ia bakar bakarrik, kezkatzen gaituena musika da, neurri handi batean gure ordu ko kontu txarrak ahazteko behar ditugulako, hain atsekabekoa zaigun iraganaz ate rpe egiteko edo, biok gure familien kontur a ahazteko franko dugu eta. B egi bistan dago guk ere musika riok musika sendabide duten topikoari gogor eusten diogula. Hala eta guztiz ere, Sergyk Luzaroraino lagunduko dit, nik eskatuta, eta nahitaez bertan, nir e haurtzaroko herri xarma herragarrian, nire aita b ertako basapizti batzuek garbi tu zutela aitortu behar izango diot, horren ostean, bi urtetara, gure ama penaz hil zela, eta gutxi balitz bezala, hiltzaileak harrapatu, kartzelaratu eta kalera itzuli eta ge ro, nire nebari eraso egin ziotela, gaixoa kaletik zebilela biraoka egin zielako. Askotan gertatzen zaidan bezala, ez dut izango bestelako aukerarik. Sergyk, Luzarora ailegatu orduko , berehala sumatu ko baitu zerbait arraro nire jokabidean. Bertara iristen naizen guztietan, eta betiere hori ekiditeko egundoko saioak egin arren, bertara iritsi eta aspalditik ahaztuta nuena, edo erdi ahaztuta behintzat, ziztu batean berpizten zait eta. Ezin da bestelakoa izan, bertan aspaldian jazo zena, zitzaiguna nire neba e ta bioi, gogorregia izan zen behin gertatu eta betiko ahazteko bezala. Aurpegiratuko dit lehenago kontatu ez izana, eskubide osoaz gainera, eta orduan bai, orduan leloari eutsi behar izango diot, biok garen bezalakoak izanda gure iragane ko gauza atsekabets uak elkarri ez kontatzea hitzeman behar ez genuelakoan nengoela. Aitzakia ikaragarri makala da, aitzakiak ez du nondik hartzerik, berak behintzat ez dit inondik hartu ko, arinegia, errazegia, ergelegia baita. Eta orduan ere historia osoa kontatzeari ekin be har izango diot ezinbestez Sergyk, ni Luzarora iritsi bezain laster, z ergatik hain supituki atsekabe tzen naizen neurriz eta moldez uler dezan. Hau da, uler deza la zergatik Luzaroraino heldu eta herrian sartu beharrean inguruko mendi baten hego magalean dag oen nire gurasoen e txerantz abiatu ohi naizen, ozta ozta lasterka, akaso inork ikus ez nazan, zergatik, nire gurasoenera heldu orduko eta leihoak barrutik ireki arren, ez ditut pertsianak igotzen ilunpean lasai moduan egoteko. Uler dezala ere zergatik ez d udan inoiz ireki tzen nire gurasoen logela, aspal ditik giltzapean dagoena, zer gatik ez den inor sartu urtetan eta zergatik, bertan oraindik biltzeko gauza asko egon arren, goraintzi garratz guztiok usteldu arte laga nahiago ditugun nire neba eta biok. Esang o diot Luzarora gerturatzen garen aldiro berdin jokatzen dudala, herriko inork asma ez dezan iritsi berri naizenik, ez dudala herriko inork jakitea nahi Luza ron nagoela ala egon berri nai zela, eta ez hain zuzen ere niregana autografo eskean etor ez dadin, orain dela astebete gutxi batzuk arte ez baininduen herriko inork pianoa jotzeagatik ezagutzen. Sergyk nire herria rekin nolabait erresumindurik nagoela uste izango du, konta tu bezala herriko gizonik aberatsenaren alaba izanda herri xumearen mesprezua eta e zinik usia pairatu behar izan ditudal akoan. Erantzungo diot neurri handi batean baietz, txikitan Conservas Abalosen jabearen alaba izanagatik behin baino gehiagotan mihiluzeen inbidia eta destaina sufritu behar izan nituela, batez ere nire kaleko lagunen al detik gure aitaren kon tura botatzen zizkidaten ziri pozoitsuak. Baina, hala eta guztiz ere, badakit hori ez dela nahik oa zergatik nire herritik ezku tuan igaro nahi dudan zuritzea rren. Gutxienez ez ote da nahi koa Sargyk ondo baino hobeto ezagutu omen duen b ihotz handiko neskarentzat, inori inolako gorrotorik izateko gauza ez dena, are gutxiago denok nola edo hala bizi izan ditugun txikitako umekeriengatik . My father was murdered by people of Luzaro. Nik ez badiot behingoz kontatzen Sergyk ez du inoiz asmatuko, gure herriaz dakien apurra, hau da, euskal topikoez gain, albisteen bidez terrorismoarekin lotuta egon arren. Ezin du asmatu ezagun duen emazteak sekula hitz egin ez baitio nire herriak pairatzen duen izurriaz, berez oso urruti geratzen zai dan gai mingarri bat dela begitandu omen zaio, nekez eta oso txitean pitean telebista zein egunkarietan azaltzen dena. Berak dakienaren arabera nire familiak ez baitzuen printzipioz inolako loturarik politikarekin, gure aita enpresa gizona eta ama etxekoan drea, besterik ez, jende xehea, behargin hutsak, Euskal Herriko gatazka petr alaren nondik norakoei zegokie nez behintzat. You lied to me! Aitortu ere, aitortu behar izan diot zer edo zer isildu nuela, gure aitak izan bazuela nolabait parte hartzerik po litikan, Luzarokoan gutxienez zinegotzia izan zen aldetik. Gero saiatu behar izango naiz azaltzen gure aitaren parte hartze honen neurria, orduko erregimen faxistaren garaian izan arren gure aitak ez zuela bestelako konpromisorik izan, oraindik gaur egun e re herrian karlista garbi garbia zela esaten badiote ere azken hau egundoko bekatu ezin larriagoa balitz bezala , sumatzen ziela zetorren herritik zetorrelako. Hala ere, balite ke, gure aitak Luzaroren alde lan egiteko bakarrik zinegotzi kargua hartu zuel a esanda ere, Sergy sinesgogor geratzea, nire aitzakiei muzin eginez susmotan . Okerrena litzateke, jasanezi na duda izpirik gabe, maite du dan gizonarengan gure aita aka batu eta gero luzarotar askore ngan, gehienengan agian, ikusi takoa berriro bere aurpegian islatuta ikustea. My father was a good man. Jakina, bere alabaren hitzak dira, baina herrian badirudi denok berdin pentsatzen ez zutela, edo behintzat isildu egin zuten, hiltzaileak herrikoak zirelakoan kikildu zirelako edo, beharbada, erailketa gertatu eta gero aiko maikoetan hasi zire lako, gure aitaren gainean bota egin zituzten gezurrak zirela eta. Bestela ezin dut ulertu batbatean herrian nagusi egin zen isiltasuna, herriko gutxi batzuek , gure aitaren ondoan urtetan, lantegia sortu zuen aurreneko eg unetatik, jo eta ke lan eginda ko edota larunbatetan Luzaroko Maritimon arratsalderoko mus partida berarekin betidani k ere jokatzen zutenetariko gu txi batzuek, eta Lodosa inguruko herrixkatik heldutako beste gutxi batzuek emandako doluzk o hitzez gain, baina guzti guztiak derrigorrezkoak, hau da, h alakoetan ohikoak zirenak, esa terako , eztau eskubiderikan, ala, okertu in dia , bai seguru, zure aitta ziaro errugabekua zan – azken honek orduan ere pentsarazi egin zidana zeren erruduna izan beh ar zuen norbaitek eraila izate ko , herriko jende gehiena, hileta elizkizunetan azaldu arren, guztietan azaltzeko ohiturari eutsiz bestalde, isilik egon zen. Isilik garbitu zuten egune an bertan, herrian berria bolo bolo hedatu orduko, are isilago gure aitaren gorpu a kalean etzanda zegoela odolez ko lokatz baten gainean, anbulantzia heldu aurretik eta gero ere bai, gorpua jasotzerakoan eta isilago ere euren eguneroko zereginetara mantso mantso itzuli zirenean, halako zerbait noiz edo noiz gertatu behar zelakoan. Isildu ziren zerraldoa elizatik ateratzekoan eta baita ehorzketara lagundu ziguten bakanak. Isildu ziren, nik uste, esatekorik ez zutelako, ez behintzat hiltzaileen lagunen baten e horzketan entzuten ziren bezalakoak, n on ustezko hiltzaile eta lagun tzaileen izenak ozen ozen aldarrikatzen diren. Eta isildu ere isildu egin ziren ondoko egunetan, hiletan, urtetan, gaur arte agian, ez baitut gure aitari ger tatu zitzaionari buruz ezer en tzun Luzaroko inoren aldetik aspaldi honetan, batik bat Ermuko zinegotzi hura hil eta gero, Euskal Herriko zenbait lekutan, zorionez behintzat eta batez ere hiriguneetan, eman den aldaketa kontuan izanda ere. Hau guztia nire koinatak ondotxo azaldu dit bere senarra Luzaroko gorazarrera joateko animatzeko asmotan edo. Se tienen que dar cuenta de que las cosas ya no son como antes , hau da, orain jendea pankartaz eta guzti kalera irten ohi da erailketak gaitzesteko, orain badago jende askok hiletetan hiltzailee n aur ka oihuka egiten duena biktima gai ere diren agintari edota polit ikarien aurka ekin ordez, erru dunak argi eta garbi aldarrikatzen dituena, denok beti jakin izan ditugunak, beti gu kikildu, isildu, zokoratu nahian egon direnak, euren pentsamoldeeki n bat ez etortzerakoan bertako ak izateari uzten genion, hor taz ez genuen inolako eskubide rik ezer esateko, are gutxiago zinkurinik edo inolako minik, ez behintzat bene benetan sufritzen ari diren abertzale jatorrak, hau da, benetako euskaldun p etopetoak eta ki to, erbestera tuak edota espetxeratuak, beraiek zulatutako lubakian egon bitartean. Ahora los únicos que no dicen nada cuando matan a alguien son los de siempre. Beraz, eta hau da nire koinatari ulertu nahi diodana, honezkero arestian isiltzen zi ren pol itikoak onenean koldar keriarekin bat egiten zuen ustezko zuhurtzi bati eutsi nahian edo ez dira ere isiltzen, are gehiago, arbuiatu eta protestatu egiten dute betikoen edozein bidegabekeriaren aurrean, eta erailketen aurrean izan ez ezik, g utxiagorik ez, baita asteburue tan terrorista kumeek hondatu ohi dituzten diru kutxen edota telefono kutxen aurrean ere bai; alegia, arestian gaztetxo moz kor edo errabiatu gutxi batzue n huskeriak zirenak bakar baka rrik. Poztekoa, txalogarria, nos ki, honela esan behar dio t koi natari berria nolabait eskertzearren, baina baita galdetu ere hori oraindik Luzaron gertatzen den ala ez. Luzaro, biok daki gunez, oso herri berezia da, batez ere hiri handien ondoan, non guztiz zentzuzkoa da jen dea, hainbeste basakeriaz kope taraino eg onda, kalera oihuka at era izana, hiri handietan beti ko hauek gutxiengo ezagun eta erdeinatu bat baitira. Lehen bai, hiriez nagusitzen zirenak kale borroka zela medio, baina denboraren poderioz, batez er e Ermuko zinegotziarena gerta tu eta gero, eta baita gi zarteare n zati esanguratsu batek behin goan eta banan banan eman diren gainerako basakeriei aurre egin diolako, betiko hauek euren kale borroka esparrua gero eta gehiago murriztu beharrean egon dira, ozta ozta hirion alde zaharretan dituzten taberna zuloen esparruraino. Hala eta guztiz ere, Luzaron, ordea, eta gurea bezalako hainbat herritan ere, ez dut uste gauzak antzekoak direnik, ondotxo baitakit, baitakigu nire koinata eta biok, eta delako hiri handien aldean, Luzaron betiko hauek nagusi, edo behintzat ugariago, direla. Betiko hauek, eta gutxienez Franko hildakoan, herria beti menperatu egin dute, ez baldin bazen botoen bidez, Luzaron bertan alkatetza inoiz lortu ez b aitute, bai behintzat propagan da edota lehen ere aipaturiko kale borrokaren bidez, hau da, beldurraren laguntzaz. Jakina, herri txikietan ahoberoena, harroputzena, bortitzena, beti nagusi, eta gainontzeko guztiak honekin ondo konpontzeko, i nolako arazorik edo gaizkiuler turik ez izateko, seinalatua ez izateko, men egin behar, otzan otzan eta isil isilik. Horrela izan da orain arte, eta jakin nahi nukeena gaur egun ere berdin darraien ala ez, gaur egun ere betiko ahobero, harroputz eta bortitzok, gure aita hiltzeko agindua eman edo parte hartu zutenak, gaur egun nire herri aren borondatear en jaun eta jabe diren ala ez. Tamalez, nire koinatak esan diezadak een bakarra telefonoz hots egin zidan zinegotzi gazteak betikoekin zerikusirik ez duela, eta Euskal Herrian gertatutako azkeneko basakeriak zirela eta berak eta bere alderdiko zinegotzi kide guztiek salatu eta betikoei mozio baten bidez sala zitzaten erregutu zieten. Nire koinatak dioenez, e z zen nolanahikoa, beraz, domi na onartu bakarrik ez, nire neba konbentzitu ere behar dut Luzar oraino laguntzeko, naizen piano jole sa rituari eskainita ko gorazarre bat izan arren, ber ak familia guztiari egingo dio ten gorazarretzat har dezan, batez ere gure aita garbitu eta bera ere hamaika aldiz mehatxatuta eta irainduta izan ostean, Luzaroko kale gorrian bertan jipoitzen ausartu zirenak bertan baldin bad aude, eta ziur egongo direla, beti egon baitira ber tan, udaletxean bertan zelatan ala ezkuturik zenbait luzarotarri esker. Para que se les atragante tu medalla ... Nire koinatarena ulertzen dut eta aldi berean ikaragarri goibeltzen naiz, hona itzuli ar te Luzarokoa ia ia erdi ahaztuta bainuen, banekien nola edo hala egunen batean hara joateko gogoa berpiztuko zitzaidala, beti hala suertatzen zait Euskal Herrira itzultzen naizen bakanetan, beti ere Luzaroraino inguratzen naiz gure gurasoen etxea ikusteko asmoz bakarrik, eta beti ere bertan ezer galdu ez zaidala nire buruari esaten diot. Baina oraingoa guztiz bes telakoa da, orain badaukat ber tara itzultzeko aitzakia bat, ditxosozko domina, eta badirudi, hasieran nik ere nolabait gogoan hartu nuelako, eta ba tez ere orain, nire koinatarekin solasean egin ostean, egon balitekeela beste motibo mamitsuago bat urte askotan guk ez genekien zerbaiten erruduntzat hartu gintuztenek, luzarotasuna berbera ukatu egin zigutenek, eman nahi didaten domina, Luzaroko ohorezko domina nagusia hain zuzen ere, gogoz onartzeko, herrian inork baino mereziago baitut, baitugu nire neba eta biok, baina ez atzerrian emandako musika sari prestigiotsu bategatik, azken finean denok badakigu honi esker egunk arietan azaldu izanagatik ematen didatela gehienbat, baizik eta aspaldian egunkarietan ere azaldu egin nintzelako. Azaldu egin zelako nire familia osoa gure aitari gertatu ezbeharra eta nire nebari egin erasoa zirela eta. Banator bat nire koinatarekin nire nebari gorazarrean egotea oso me sedegar ria izango zaio lakoan, ikus dezan nola aspaldian hitza ere ukatzen zigutenek orain biotako bat omentzen dute ezer gertatu ez balitz bezala, hau da, dominak berak joandako urteotan jasandako isiltasuna eta gutxiespena berehala ezabatuko balitu bezala . Zoritxarrez, dagoeneko nire nebak hain gogoko duen purrustada luze batez garbi eta argi erantzun badit ez duela inolako gogorik niri Luzaroraino laguntzeko, berdin diola arestian gutaz ezer jakin nahi ez duen udaletik hots egin didaten ala ez, hau da, gu re aitaren hileta egunean eta ondokoetan inolako doluminik jaso ez genuen udal petraletik, nire neba kalean, herri osoaren aurrean, gogotik jipoituta izan eta gero inolako babesik eskai ni ez zion udaletik, gure aitaren lantegia saltzerakoan mota guztietako erraztasunak eman zizkigun udaletik, gure guraso en etxea modu onean mantentzeko m ota guztietako eragozpe nak ipini zizkigun aldi berean. Hau dela eta, onartu beharrean nago gorazarrean egongo diren luzarotar prestu eta orain hain bakezaleak – nire koinatak esan badit ere udaletxeko balkoi nagusian ETA EZ leloa due n pankarta zuri handi bat zin tzilikatu egin dutela direnen begiradei bakar bakarrik aurre egin behar izango diedala. Beg irada andana nire gainean, eza gunak, zorrotzak, lehorrak, beharbada kuxkuxer oak ere bai, ea nik euren begirada luze eta sarkorren aurretik pasatzerakoan nola jokatzen dudan asmatu nahian. Abalosen alabia, bai, ez al dezue gogoratzen , egunero pianua jo tzen zuana, oso neska lotsatixa, andra galanta aldatu bazaku! Badaukat beraz urteotan sufritu egin dugunaren kontura zer edo zer esateko aukera hain prestu, jator eta orain bakeza leak diren luzarotar guztion au rrean, ez baldin bada guregana ko erakutsitako bidegabekeria zuzenean salatzeko, oro har herri honetan euren seme okerren bidegabekeriak sortutako biktimei erakutsitakoa baizik, nire koinatak dioenez lehen ago isiltzeko, builarik ez egiteko aholkatzen zigutenek orain tutik ere esan gabe onartzen duten kritika bat. Dena dela, eta hau guztia ikaragarri gogorra egi ten zaidan aldetik, badaukat ere dominari ezetz esateko aitzakia bikain bat, oso lanpetuta nagoela ost iraleko kontzertuarenaz, orain dik ia dena prestatzeko, saiatzeko dago. Eta baliteke datorren urtean edo gertu egotea, baten batek daki. Baina baliteke ere sekula ez barkatzea egin zigutena. Ez litzateke oso harritzekoa, erailketa bera baino gogorra goa, mingarriagoa, suertatu zi tzaigun guzti guztia oraindik ere oso gogoan baitut, oso. Para que se les atragante tu medalla ... Eta are erosoago niretza t azk en buruan Luzarora ez bal din banoa, izango ez baitiot Sergyri ezer konturatu beharrik. Baina zoritxarrez Sergy Luzaro ezagutzeko irrikan dago eta badaki dominarena. Gainera, ezingo dut berarekin kon tzertuaren aitzakia erabil, biok batera prestatu eta entse atzen baitugu. Egia esan, berak badaki beti nik baino hobeto, noiz eta nola jotzeko gertu gauden. Oraindik ere maisu badut, nire errusiar maitea, beti izango duda n bezala, nire senarra eta mai sua, jotzeaz gain barkazioaren balioa erakutsi nahi zidana bere gurasoen pasadizoaren bidez, guztiz esanguratsua niregandik espero lezakeenaz. Eta bal din badago mundu honetan, musi ka baino milaka bider gehiago, maiteen dudan zerbait, hori da Sergy, pianoaz dakidan gehiena irakatsi ondoren eta egunero pianoan iaioagoa i zateko adore emateaz gain, bizitzaren gora beherei aurre egiteko ere bidezko aholkuak ematen dizkidan gizabanako bakarra baita, eta horregatik berarekin bakarrik zoriontsua izan naiteke, berari zor diot musikatik at bizitzeko eta gainera zoriontsua izateko hainbat motibo ere badaudela ikasi izana, eta horregatik ere, ni retzat ikaragarri gogorra suer tatu ahal izan arren, nire jaiot erria ezagut dezan aukera eman go diot, ezagut dezan bere osotasunean apika, bere alde onak eta txarrak, edo batez ere txar rak, gai nerakoez ederto ardura tzen baitira euskal agintari fin finak eta prestu prestuak. VII Asteazkeneko saioa oso laburra izan da Sergyk eskatuta, ez dugu zertaz kezkatu behar, datorren ostiralean guzti guzt iak, eta ohi dudanez, liluratuta utziko ditut, beraz joan bagai tezke Luzarora zinegotziarekin bildu aurretik herrian zehar bueltatxo herrimintsu bat ematearren. Sergyk harri eta zur uzten nau kot xe bat alokatu egin duela esan didanean. Dena prest dauka Luz arora joateko, irrikan dago, ez dago zalantza zantzurik. Orduan ea azkenean kontzertuko hirugarren zatia Guridirena izango den ala ez galdetzen diot, oraindik hori saiatzeko falta zaigula gogoratzek o, eta beti bidaia atzera bota tzeko asmoz. Baina alperrik da, berak gogoratzen dit gaur ber tan hots egin zidan zinegotziarekin bildu behar dugula, ez duela merezi goiz osoan pianori ekiten egoteak dagoeneko aurreneko bi zatiak, Rachma ninov eta Beethovenenak, ikara garri ondo, polito, txukun, jotzen baititut, horre tarako Liverpooleko sari famatua Rachmaninovi esker irabazi nuela berriro gogoratzen dit. Ederto ba, telefonoz emandako hitza bete behar dut, eta honekin batera Luzaroko mamuei aurre egin ere bai. Nor ote da senitarteko dudan zinegotzi hori? Ordu laurden b at barru jakingo dut Abalostar batekin zintzo eta baita eskuzabal ere jokatu nahi duen garizabaldarren bat dagoenentz. Bien bitartean, eta Behobiako errepidean Sergyk alokaturiko autoaz goazela, zernolako paraje ederrak begieta ra zabaltzen zaizkigun komentatzen dit, ia ia aho zabalik. Larre heze berde berdeak zein nabar nabarrak, haritz, pinu, pago eta beste hainbat zuhaitz urriez estaliko mendi txikiak, hauen magalean eta ondoko muino lau eta gozoetan barrena sakabanaturiko baserri zuria k edo harrizkoak, Luzarora hel tzeko saihesbidera iritsi aurretik bare bare eta urdin urdin sumatzen dugun itsasoa, nire gurasoen etxetik entzule bakarra nuen itsaso gozoa. Sergyk liluratuta ematen du, ezta gauza berria, bidaiatzea, alderdi berriak ezagutzea, guztiz gogoko ditu, eta bai Canadako baso handi eta sarrietan murgildurik, bai Saharako hondarrezko ortz emugari begira, nire Sergy koi tadua, bere Siberiako herrixkatik ospa egin zuena mundua ikustearren, hain sentibera den ezen beti beti eta berehala hunki tzen baitzait edozein alderdi berriren aurrean. What a really smashing landscape ! Azaldu behar diot goraipatzen ere dituen pinudiak ez direla bertakoak, kanpotik etorritako zuhaitz mota bat ber tako gehienak alboratu eta lurra k urtez urte hondatzen dit uzte nak, ustiapen hutsa direla arozgintzaren onerako. Bestalde, errepidea utzi eta Luzarorantz doan bide ertzetan azaltzen zaizkigun herriek ondo baino hobeto erakusten diote nire Sergy bihozberari aspaldi honetan egindako sarraski urbanisti koen eragina, e donon altxatzen baitira etxe berriak eta ia ia edonolakoak ere bai, gehienek gainera euren jabeen gustu txarraren adierazgarri eta behinola agian benetan bukolikoak izan ziren herri batzuen itxura ldaketa, bigarren egoitzen ohi turaren hedapena dela eta. Zor ionez nire senar maiteak bilatu nahi duen alde pintoreskoa topa dezake gorantz begira, mendirantz, non oraindik ere, eta ozta ozta kaleak jaso duen i tsusi itxuraldaketa horri muzin eginez, baserriek iraganari, hemen beti iragana denari, atxikiak ematen dut e, euskaltasun jator baten gordelekuak, auskalo zer nolako euskaltasunaz, basotik gertuago dagoena kaletik, hiritik, baino, jatorria baso an bakarrik duena, basotik bizi eta basora beti itzuli nahi duena, hau da, kaleari beti m uzinka. Eta basoetan zehar goa zela, gero eta estuagoa den bide kaskar batetik, itsasoa berriro azaltzen zaigu eta aurrean dugun aldapa n kilometro gutxi ba tzuk beherantz Luzaro hiribildu ko itsasbazterra. Luzaroko lur sail txiki eta itxia, aspaldian harresi batek inguratura zegoena, errep idearen azpian antzematen da. Bertan ere aspaldiko harresi horren zati den Ertarok o harrizko sarrera ikus dezake gu errepidetik, eta hain hiribildu estua izanik honen ertzetan halabeharrez eraikitako etxebizitzak eta txale berriak ere bai. Esan diot Sergyri Luzaro alde batera uzteko, zuzen zuzen joa teko Izarra mendiraino non gurasoen etxea dagoen. Luzaro mendebalderantz zeharo zeharkatu eta orain dela gutxi arte gure familiarena zen lantegitik igarota mendiaz bestalderaino gidatzeko eskatzen diot, berta n bai ta gomutaz bakarrik negar zotinka eragiten nauen nire haurtzaroko bihotz bihotzeko e txe zaharra. I ́m sorry, my heart melted . Biok irribarre egiten dugu. Azken buruan, malenkonia serioegi hartzen baldin bada barre eragiten du, malenkonia ez baita batere gauza serioa, masok ismo tankera bat baizik, iraga nean bilatuz negargura emateko den edozein pasadizo edo huskeriaz gozatzen duguna, beste rik ez, ez baitu bestelako helbururik, eta horretarako ere, g ure iraganean antzeko erabilga rririk topatzeko gauza ez bal din bagara, Rachmaninoven musi ka ezin egokiago dugu buru buztanik gabeko negar zotinei eusteko. Orduan, nire gurasoen etxera sartzeko geundela, eta Sergyk nire lehenengo negar zotinak antzeman orduko, eta emandako aholkuari jarraituz, arnasa hartu eta barruan topa nezakeen edozein gauzak inolako minik edo ez zidala egingo erabaki egin nuen. Horretarako esan egin nion nire buruari ez zuela zentzurik behin berriro haurtzaroko oroitzapenez buel taka hasteak, ez baitzen gurasoenera itzultze n nintzen lehe nengo aldia, eta minez gogoratzeko, negar egiteko aitzakia eman ziezadaketen gauza guztiek bere lekuan zirauten, hots, gure gurasoek erositako altzari eta oroigarri gehienak, apur apurka eta , denboraren edot a hezetasunaren ondorioz , ustel tzen ari zirenak, nire neba eta biok gogoko edota gogoangarri genituen gauzak banatu eta gero geratu zen koadroren bat, amak izugarri maite zuen pintura, batez ere bere amonak egin dako zenbait margolan, Luzaroko kaleak eta portua milaka ikuspegiz margotuak Frantzian bertan hastapenetan zegoen inpresionismoaren eraginpean Biarritz aldean zituen margola ri lagunei esker, txikitandik ezagun zitzaigun koadroren bat, esaterako, batik bat, gure amonak margoturiko bat, non Luzaroko azoka plaza goiz bate an azaltzen bai tzen jendez gai nezka, eta erabilitako kolore bizi bizietan erreparatuz doi doi eguzki galdatan, hau da, uda partean, nire neba eta bioi batere gustatzen ez zitzaigun koadro bat gogoratu nahi ez genuen Luzaro herriaren ikuspegi arineg i bat, mingarriegia agi an, era kusten baitzuen, horrexegatik etxean bertan laga genuen, gai nerako gauzekin batera ahanzturaren zurrunbiloan gal zedin. Ez zegoen, beraz, alde batera lagata amak bere gauzak gorde tzen zituen komoda, gure aitak kontuak egiten zituen zurezko mahai mar dula, denok elkarrekin, eta gure amaren kexei beti entzungor, bere ustez sukaldea ez baitzen gurea bezalako familia batentzat bazkaltzeko edo afaltzeko lekurik egokiena, esertzen ginen kaobazko mahai luzea, edota urtez urte emaku me bilakatzen nintzeneko artdeco ispilu faltsua, bestelako oroi tzapenik eragin ziezadakeen ezer. Bazegoen, ordea, geratzen ziren gauzak baino mingarriagoa izan zitekeen hutsune bat, batez ere behin errezelak zabaldu eta pertsianak altxatu eta gero, egongelako balkoiaren aurrean hai n zuzen ere, nire aspaldiko pianoak utzitakoa, denbora gehien pasatzen nuen tokia, hutsunea. Hamen zeuan ene pianua, aquí estaba mi piano . Berehala itzuli nion ingeles era bat batean txikitako euska raz zein gazteleraz esandakoa, hots, txikitan etxean e giten genuen hizkuntzaz ez baldin bazen, amarekin jolasean edo neskamearekin jener alean bai. Kale egiten ari nin tzen Sergyri emandako aginduan, ala beharbada ez, hitzeman bainion etxean topatuko nuenaz berriro hunkituko ez nintzela , eta hori esan bezala b eteta nuen, ez zidan topatutako ezerk inolako sentimendu edo minik eragiten, gauzak, gauza ustelak, hondatuak eta batez ere ahazt uak bakarrik ziren, zarama hu tsa. Orain hunkitzen nuena, ordea, lehen ez zegoen gauza bat zen, nire piano kuttuna, txikitako ad iskide bakarra, presaka eta ia ia debalde saldu behar nuena, beste inon lekurik ez, eta inola ere etxean bertan utzi nahi ez bainuen. What are you doing? Nire buruan bakar bakarrik dagoen piano bat jotzen ari nintzen, baliteke oroimenean, Sergy nire o sasun psikikoaz kezkatzen hasi zenean. Lasai laztana, oraindik nire onean nago, nik uste. Jotzen ari nintzen musikaz blai ziren orduko arrats horiek, goxo goxo gogora ekartzeko asmoz, Chopinen La Campanella , Schumannen Le gai laboureur , Bachen Jésus, que ma joie demeure ”, Debussyren Clair de lune , Granadosen Andalu za edota, nola ez, Betho veren Pour Élise , izenburu guz tiak frantsesez edo frantsesera itzuliak gure amak partitura gehienak Frantzian erosten baitzituen. Pour Élise , gure amak behin eta berri ro eskatzen zidan ikaragarri gogoko zuen pieza hori ahalik eta txukunen jo nezan. Baina, gure ama aurrean ez nuela, nire Satie maiteari atxikitzen nintzaion. Gaur egun ere bakarka jo beharrean nago, nire senarrari ez baitzaio nik publ ikoaren aurrean jotzek o bezainb este gustatzen. Zergatik hauta tu zenuen ostiraleko kontzer tuko lehenengo zatirako, senar txo, behin berriro Beethoven o spetsuegia. Nik, aukeran, gogo koen dudan pieza beti izan da Satieren Gymnopédieak, duda izpirik gabe, hain zuzen ere, Salaberri h andiaren ilobak, Donostiara bere eskolak jasotzera nindoala, erakatsi zidana. Gure amari ere atsegin zitzaion Satie delakoa, frantsesa zen guztia gogoko zitzaionez, baina gorra baino gehiago, oso burugogorra zen, ez zuen Satie bezainbeste maite, ez behin tzat Beethoven eta Chopin maite zituen heinean, azkeneko hau ere, nola ez , bera hain frantses zalea izanda, bera fran tsesaren propiotzat zuena polito betetzen zuen eta, musika arina, atsegina, liraina, ez ahaztu nire ama Bordeaux , Bordele inguruko herrixka b atean Moliereren hizkuntza ikasitakoa. Satieren musika hotzegia, hitsegia, askotan ere astunegia zela zioen, bereak bezalako belarri finek ordea Beethoven eta Chopin nahiago zituzten. Aspaldiko kontuak, gure ama gaixo rik zegoen eta musika sendabide edo zue n, eta jakina, beti bere esanetara men egin behar, gure ama inola ere larri ez genezan, gure amak Beethoven edo Chopin eskatu eta horra hor Enara txikia, Enara gaixoa pianoari beti atxikia, berak gogoko zuena bakarrik behin eta berriro jotzen. Jo ́ixu b ein berriro, maitia . Euskaraz gainera, gure a mak beti samurtu nahi ninduene an euskaraz egiten zidan, eus kara xantaia emozional modura polito erabiltzen zuen eta. Baina geure aitaren aurrean beti erdaraz barra barra, eta oso noi zean behin bakarrik, erdi ezku tatuta edo, euskarazko zer edo zer esan ohi zigun, agian gure aitaren aginduen zurruntasuna biguntzearren. Erdaldun hutsa zen gure aita, hogeita hamar urte baino gehiago Luzarora heldu ostean eta oraindik ere tutik ulertzen ez zuela esatea gustuko zuen . Gezur galanta, ondotxo bainekien nik Maritimoko partidetan bere mus kideek euskaraz barra barra egiten zutela eta berak, ordea, erdaraz erantzunda ere, den dena ulertzen ziela halabeharrez. Baina etxean ez, entzuterik ere ez zuen nahi, inola ere ez, agintzen zigun erdara hutsean egiteko, bere aurrean behintzat, ez ginen baserritarrak, ez eta arrantzaleak ere, Conservas Abalos lantegiaren jabearen seme alabak baino , señorituak , batez ere Garizabal abizena ere genuen aldetik, garizabaldar gehienek, guz tiz eskolatuak eta boteretsuak izanda ere, kalean behintzat gehienetan euskaraz egiten zuten arren, baina hori zen euren aberri kideen aurre an, itxura besterik ez, etxean erdaraz harro harro eta barra barra egin ohi baitzuten, euren burua antzinateko jaun txoen ondorengoak zirelakoan. Guk ere kalean ia beti euskaraz egin ohi genuen. Behartuta, gure solaskide guzti guztiak euskaldun peto petoak ziren eta, gehienak ere erdaraz totelka edo oihes egiten zutenak. Hori dela eta, gu re amari behin eta berriro ekiten genion gurekin euskaraz ahalik eta gehien egiteko, eta berak ezetz, etzoala arrantzalien iz keraz in nai gure aitaren bel durrez edo, eta baita berak halamoduz ere egiten zuelako, bere etxean ere tarterka marterka bakarrik egiten zuten euskaraz, maizenik n eskameekin eta etxera etortzen ziren arrantzale zein baserritar xumeekin, familiaren soldatapekoak ia ia gehienak. Hala eta guztiz ere, nire neba e ta biok euskara betidanik bizi ki maite genuen, alde batetik gure solasaldietako hizkuntza zelako, sutondoko h izkuntza, et a, aitortu beharrean nago, bes talde ere gure aitak etxean egit ea debekatzen zigulako, ezkutu ko hizkuntza bihurtuz, beti gure aitaren gibelean egiten genue na, nahiz eta berari ez zitzaion a xola kalean egiten baldin bage nuen, euskara Luzaroko hiz kuntza zen, akabatu egin zutenen hizkuntza berbera. Atxaldeon guztixoi, ba al dau norbaitt hor barruan? Nire senarra eta biok g eunden haren zain, baina dagoe neko hartaz ia zeha ro ahaztuta. Barkatzeko eskatu diot herriko kultura zinegotzitzat aurkezten den eta gure amaren lehengusina baten semea omen den hogei eta bospasei urte inguruko g azte lerden eta txima luze bati, kirolzale planta garbi garbia duena, surfista it xurakoa alegia, bere alkandora ren barrutik igartzen zaion likra zko elastikoan eta bere gisako ek hain gogoko dituzten eraztun, belarritako, lepoko eta galtza estu estuetan erreparatzekotan, hara hor hondartzatik etorri berria edo. Zu tia Marixan semia al zea? Badakit itsumustuan aurpegiratu diodala, uste dut ere ez zuela niregandik hain galdera zuzena gure bi familien arteko gorabeherak kontutan hartuta, noiz edo noiz kontura atera bai, ziurrenik konfidantza apurtxo bat gehiago behin lor tzekotan, azken funtsean gure bi familiak banatzen dituena ez da nolanahikoa, alderantziz, oso gauza larria, larriena ez baldin bada, ondotxo gogoratzen baitut, egia esan egunero akorduan, bere anaia handia gure aita garbitu zuten bi hiltzailetariko bat iz an zela. Bai, banon, baina aldez aurretikan gauza bat esan bihar diñat, badakitx ze gertau zan aspaldixan eta nahi diñat hik jakitia nik ezte tala nire anaiana inola ere zuritzen ... Zurbil dago gaixoa, eta aldi berean ere lasaitu ederra har tzen du espe ro ez bezala erantzun ez duelakoan. Nire aldetik ere, eta lasaiago egon dadin, ea ingelesez dakien galdetzen diot, gure bi familiena saihestu nahian eta batez ere Sergyk solasean parte har dezan. Tamalez, eta bestalde oso usu denez, akademia eskola pila, I rlandan hilabete askotako egonaldiak eta bestelakoak eman eta egin arren , oso baldar egiten du inge lesez zinegotziak, bere ingelesezko hitz jarioa oso motela dela dio alafede, eta Sergyri derrigor rezko eta oinarrizko esaldi gu txi batzuk eskaini ondoren eus karara itzultzen gara ia arnases tuka eta nik eskatua, eta bera behin eta berriro erdaraz saiatu arren, ziur aski euskaraz egiteko batere gogo edo ohiturarik ere ez dudalakoan. Aspalditikan ez nuan iten, baina gogo ikaragarrixa det berriro hasteko, kosta ta ere. Ageri da, baliteke, antzeko aitorpen bat egin eta gero oso modu onez, adorez, nagoela edozein gauzatarako. Hura ere pozten da, nire jarrerak den dena errazago eta arinago egiten baitu, batez ere soberan omen dauden aitzakiak, xehetasunak, zuriket ak eta antzekoak alde bat era lagatzea. Orduan ea ostira leko gorazarrerako gertu nagoen galdetzen dit, protokoloa ere azaltzen dit, ezin errazagoa, berak nire merituak irakurriko ditu eta behin domina lepotik zintzilikatuta nire eskerrona eman dezadan parad a emango dit. Gehienera jota ordu laur den bat iraungo du, beharbada gu txiago oso hizlari fina ez naizen aldetik, nik pianoaz ia ia bakarrik hitz egiten dut. Berak lehen irribarre eta gero , gogoeta egi ten du, eta , erdi txantxetan edo , piano bat udaletxera e kartzeko proposatzen dit. Zur eta lur geratzen naiz, ez nuen espero halako ateraldirik, ezetza, hortaz, borobila da, agian borobi legia eta ozenegia ere bai. Bat batean gure artean milaka metroko zulo bat zabaltzen da, atzera salto egiten duela ematen du, ezin zuen susmatu hain esker gaiztokoa nintzenik, batez ere hain preziatua den eta luzarotar banaka batzuek bakarrik jaso egin duten urrezko domina eskaini eta gero. Orduan ere nire ezetza hainbat arinen eta txukunen zuritzen saiatzen naiz. Hori dela eta , pianoa jo ezkero, nirea bakar bakarrik jo dezakedala esaten diot. Badakizu, artistaren maniak, eta hor dago koska, gorazarrea goizean izango da eta nire pianoa Luzaroraino eramatekotan arratsaldean bertan Bilboko Euskaldunara itzuli behar izango dute gauek o kontzerturako behar bezain prest egon dadin. Berak inolako eragozpenik izango ez dela baieztatzen dit. Nik ordea gogoratzen diot edozein eragozpen i zan ezkero Euskaldunako aseguru etxeak kontuak eskatuko dizkigula, niri eta Luzaroko Udalari ere bai, nire pianoa herrira eramateko ezinbestekoa da, eta ez nik horrela nahi dudalako, ohitura horrelakoa delako baizik, sinatu eta ezinbesteko zigilua ipinita izan behar duen eskaera bat non Udala lehen aipaturiko edo zein eragozpenen arduradun egiten den. Zinegotziaren begi tartea jesus batean aldatu egin da argitik ilunera, berriro gogoetatsu daukat. Badirudi bere burutazioa oso gogoko zuela, baina ezin da arriskatu badaezpada, bere karguan berria da , eta gorazarrearen a bere lehenengo erantzukizuna, hobeto gauzak dauden bezala uztea. Ados nago, hobeto gauzak hain bat arinen egitea oraindik ere e z bainago oso seguru eskainita ko domina zinez merezi dudan ala ez. Berak, zeharo betozko jarrita, et a delako apaltasun faltsua d ela eta, azken urteotako luzarotarrik omentsuena naizela gogoratzen dit, ez baita nola nahikoa irabazi berri dudan saria eta, are gehiago, musikaren hedapenaren alde egiten dudan lana. Lotsak nago, ikaragarri hestu hartuta, ni azken urteotako luzarotarrik o mentsuena benetan izaten baldin banaiz, horrek Luzaroren alde batere onik adierazten ez duela esateko. Isiltzen naiz inolako zergati rik ez eman nahian, nekatuta nago eta gorazarrearen eguneko gorabeherez hitz egin eta gero atzetik kuxkuxean dudan nire sena rrarekin inoiz baino bakarkiago egon nahiago nukeela konturatzen naiz. Geroxeao, gorazarria amaitu eta gero, bazkari bat eongo da uda leko jente guztixakin . Ez nuen asmatu, guztiz bidezkoa izanda ere otu zitzaidan bakarra udaletxera joatea izan zen, do mina jaso eta eskerrak eman orduko Bilbora berriz ziztu batean itzultzearren. Baina, badirudi bazkari bat hitz harturik dugula udaleko guztiekin. Nortzuekin bazkaldu behar? Herriko agintariekin noski, baina nik ez dut inor ezagutzen, zein da ba gaur egungo alkatea? Casimiro Landa, erantzuten dit, badakit, nik uste ezagutzen dudala, on dotxo gainera, gure aitaren mus kideet ariko bat, portuko ez dakit zer nolako kargu edo enkar gu, ez nuen inoiz asmatu, portu zaina nik ust e. Maritimon denbora gehien ema ten zuena musean zein solasean, potrojorran omen. Ezin dut ben etako adiskidea ote zen edo mus kide hutsa esan, baina jakin badakit gure aitak dezente estimatzen zuela, Casimiro gizon zintzo eta jatorra baitzen, gure aitak edonor estimatzeko oinarri biak. Maritimotik etxera bueltatzen zela, ia beti Casimirok portuan gertatutako edozein pasadizo hizpi de bilakatzen zuen. Casimiro berba lapiko galanta zen, oso apro posa partidak animatzeko, esan liteke bere jatortasuna horre tan zetzala, kontu katilua zelakoan. Azaldu, nik uste birritan edo etxetik azaldu zela, portuko ez dakit zer nondik norako, h ori zen behintzat aitzakia, edoz ein aitzakia ona omen zen gure aita etxetik erauzteko. Geroxeago denok bagenekien gure aitaren bila zetorrela Maritimora elkarrekin joateko gau harta n aspaldian hitzemandako partida baitzuten, partida garrantzitsu bat, saihestezina, gure aitak os o noizean behin botatzen zitue nak, gehienetan ere kanpotik e tortzen ziren beste muslari ba tzuk, ez baldin baziren haiek kanpora joaten zirenak, bertan dirutza galantak jokatzen baitz iren. Nire anaia eta biok bage nekien, edo gutxienez sumatzen genuen, herrian bolo bolo zebilen zurrumurru bat zen eta. Ezertaz inoiz jabetu ez zena, edo jabetu nahi ez zuena, axola ez zi tzaiolakoan baldin banago ere, gure ama izan ze n. Dena dela, guztiz poztekoa da gure aitak adiskideak, edo lagunak ere izan bazituela gogoratzea, gure aita hil eta gero herrian inork ezagutzen ez zuen gizaku me bat ematen baitzuen, egiatan bere Izarra mendiko urrezko dorretxean ezkutuan bizi zen jauntxo zurrupatzaile eta arrotz bat izan balitz bezala. Ez zait ahazten, ezin dut egin, gure aita hil eta gero , berari buruz entzundako asko eta asko, Luzaroko kapitalista bat ze la, hau da, ez Luzaroko enpresa gizonik kementsuena, edo gutxienez Luzaron bizi zen gizon ondratu eta behargin bat edo, kapitalista zerri zikin bat baizik, horre kin, hitz bakar eta zatar horrekin, eta batez ere garai hartan bizi ginen giro berezi, nahasi edo ustelean, Frankoren ondoko urte gogorrak hain zuzen ere. Iraultza egun bateko lor ea zela uste zuen bizilagun andana kontutan hartuta, nahikoa, ez bazen dena, adierazi nahi zuen, hildako kapitalista Euskal Herria zapaltzen eta hurrupatzen zuen zerri zikin bat izan behar zuela nahitaez, printzipioz, eskuliburu gorriak hala ebazten zuelak o eta kito; ez zuen beraz bizitzeko eskubiderik. Tamalez, bazegoen aipatu dudan jende pila, gure aita, Conservas Abalos lantegiaren jab ea, eta baita, edo agian horre gatik bereziki, Francoren garaiko zinegotzia izanagatik lehen azpimarratutakoaren edo ez da kit zer gehiagoren erruduntzat zutenak. Ez dut ezer espero gure aita aintzakotzat, hots, gizakumetzat hartzen ez zuten kaskagogor edota astakirten guztiengandik, ziur aski gaur egun ere orduko lelo berberei eusten diete, agian apurtxo bat eztiago, disimula tuago, garaiak nahikotxo aldatu baitira, ala itxuraz behintzat, baina mamiaz ez dakit horrenbeste. Bestela ezin da ulertu sasikume horiek oraindik ere herrian daukaten in darra, zinegotziak azaldu dida nez bigarren taldea udalean, e ta besteak beste bere anaia ku ttuna, gure aita garbitu zutenetariko bat, atxilotu, auziperatu, kondenatu eta pare bat urtez bakarrik espetxean egon eta gero kaleratu egin zutena. Ez dakit, egia esan ez dut jakin nahi, zein kondena murrizketarengatik. Esan bezala, sasikume guzti ongandik espero dudan bakarra orain behiala bezain kaskagogo rrak eta astakirtenak izaten jarraitzea da. Herriko gainon tzekoengandik, ostera, orduan esan ez zizkidaten, zizkiguten, hitzetariko baten bat espero dut irrikaz. Besteak beste gaur egun alkate den Casimiro bezalako gizon batengandik, gure aitaren adiskidea omen zena, bere erailketa egunean bertan biziki dolumindua azaldu zen a, egunean zehar, aldizka nega rretan ere, dolumina ematera etxeratu ziren bakanetariko bat. Baina orduan ere, gure aita etxean zerraldo genuela, besterik esa n ez zuena, eta jakinda ere zer nolako oilobustiak edo ipurgarbitzaileak ziren orduko luzarotar gehienak, agian hobe to, beldurrak nengoen, geunden, ahoa ireki orduko gure aita oso muslari ona zela esango zuen. Bakitzu gabi an kontzertu bat eman bihar detala Bilbon ... Ezin naiz, bada, bazkalondoko batek jota, kontzertura joan, hau da, sabela bete bete e ginda. Ulertzen du, baina alka tea eta gainerakoak aurkezteko behintzat eskatzen dit. Baietz esan behar, ez dago ihesbiderik . Ea ba Casimiro delakoak nitaz g ogoratzen den, hau da, bere mus kidearen alabaz eta ez orain hain famatua omen den Luzaroko piano joleaz. Dena dela, eta badaezpada, etxera etortzen zen bakanetan, “neska moñoña” esan ohi zion neskatila zoliaz gogoratzen ez baldin bada, gure aitaz galdetuko diot, ea berak sikeran gogoa n duen, aspaldiko adiskide, muskide, zurrut kide zuen aldetik. Alkatearengandik, ostera, hau da, gaur egungo politiko arrun tarengandik, ez dut ezer espero, gure aita hil zuteneko alkate ak egin bezala, eta bera ere orduan zinegotzi hutsa ere izanda, ez zuen erail ketaz ezer esan, etxean ia isil gordeka emandako doluminaz nahikoa zelakoan edo, ez da hiltzaileak atxilotu eta gero ere, are gutxiago herrikoak bertakoak zirela jakin eta gero, orduan ba i, orduko alkateak, Casimiroren alderdikoa zenak bera eta bere nagusiak ere, zertxobait esan zuen, “ danok bortizkerixa sufritzen deu nola edo hala ” edo antzeko zerbait, hau da, gure aitaren erailketa eta bere hiltzaileen atxiloketa lo tsagabeki parekatuz. E zin dut gogotik kendu nire nebak berak orduko alkatearen ahotik entzundakoa udaletxean bertan, a txiloketen kontra protestatzeko bilduta zeuden senitarteko guztien aurrean. Baliteke Luzaroko Udalak luzarotar guztiez arduratzen zela argi eta garbi uz tearren. Gure aitaren adiskideak, mus kideak edonola ere, ez zuen ere ezer esan. Ez zen bere betebeharra, bera zinegotzi hu tsa zen, portuko gauzez ardura tzen zena bakar bakarrik, eta jakina, sekula ez politikaz. Bai, horixe esan zion nire nebari Uda leko jarreraz g aldezka joan zi tzaionean, berak ez zuela politikaz ezer jakin nahi, ez zuela ezer ulertzen, portuko gorabeherez baino bakar bakarrik, eta horregatik Alderdian sartuta zegoen, horregatik ere bakar bakarrik, bai zera!, portuko ar azoak konpontzeko urtetan portuzaina izan eta gero. Luzaron, Euskal Herri osoan, gerta tzen zenaz iritzirik ematekotan Alderdiak esaten zuenera jo beharrean zegoen nahitaez, ba i gizon agindu esaten zuen guz tiarekin bat baitzetorren, ez zion ardura, garai hartan nire nebak leporatu bez ala, Alderdiak ezer argirik esaten ez baldin bazuen, Alderdiko baten batek ere erailketak eta atxiloketak parekatzen baldin bazituen, Alderdikoa izanda motibo franko izan behar zuen antzeko zerbait e sateko, eta gure aitaren adis kideak nire nebari berriro e rantzuten zion, udalean zeudeneta riko erantzunik emateko gertu zen bakar bakarra zenez gero, politika ez zela bere benetako ardura, portuko nondik norako ak baino soil soilik. Gure ait aren adiskide edo muskide baka rrak ez zuen bere Alderdiak agindutakoari e zer gutxiesteko. Ez zen beraz oso gizon azkarra, baina bai gaur egungo Luzaroko alkatea, gauza bitxia edonola ere, portuko nondik norakoez bakarrik arduratu nahi zuen gizonak orain herri oso baten ardura bere gain duena, ea ba oraingoan ere gure aitarenaz zer edo z er esateko parada ala gogoa duen , ala bestela eta behin berriro Alderdiak bakar bakarrik dioena. Ezta izango, ordea, inola ere ez, orain dela gutxi arte es aten zituen huskeriak ber berak. Gaur egun Euskal Herrian gauzak askotxo aldatu dira eta atzo ahapeka hitzegin ala isilean zeudenak, hau da, zehatz mehatz beste aldera begira zeudenak, betiere parekotasun bila zeudenak, herrian betikoak ez molestatzearren inolako iskan bila edota eztabaidarik sortzearen kontra zeudenak, gaur egun , aldiz , arestian nolabait ulertzen edo zuri tzen zituztenak zapuz teko gai dira. Kostata ere, zer en, Casimirok berak behin bate an ere nire nebari aitortu zion bezala: Ulertu bihar diazu, Fermín, hamen herri hontan danok alkarren ezaunak edo señitartekuak gea”. Jakina, denok ezagunak edo senitartekoak, eta honen lekuko ostirala arte agurtzen nauen zinegotzia, oso mutiko a tsegina, zergatik ez nabarmendu, arrunt poztekoa da, hau ere Alderdikoa izanda, oso gazte zintzo eta jatorra ematea, hain zuzena izatea ere, aldez aurretikan gauza bat esan bia ́izut, badaki tx... Poztekoa da ere gaurko zinegotzi honek ordukoekin, Casimirorekin berarekin, duen zerikusi eskasa. Orduan b alite ke haiek ere hiltzaileak zeharo zapuztea, baina ez zuten zinegotzi gazte honek bezain a rgi eta garbi esan, ez zidaten nire neba eta bioi ezer esan. Gehienak, Casimiroren modura, kikilduta zeuden, badakit, bagenekien, beste batzuk, eta ez dut esango gu txi ala asko ziren ala ez, hiltzaileen alde ala behintzat zale zirela; besteak beste , zinegotzi gazte honen senitarteko gehienak, gure senitartekoak. Hauek gure aita garbitu eta gero zerbait esan, esan bazuten, batzuek, zinegotzi gaztearen anaia eta bi hiltzaileetako bat zenak bereziki, gure aitak aspalditik merezi zuela, eta gainontzeko gehienek ere antzeko zerbait gaineratu zuten, gure aitak nola edo hala ondo merezituta zuela. Zergatik, zer dela eta hainbeste zimurkeria, krudelkeria, gupidagabekeria. Bat en batek daki, sumatu, suma dezaket urtetan gure aitarenganako ezini kusiaren zioa, haietariko bate kin ezkondu izanagatik, inbidia kanpotik etorrita eta bere kemenez bakarrik baliaturik berehala aberastu izanagatik. Bai horixe, batez ere inbidia, euren setakeria klasistak eragindakoa. Baina, ezin dudana ulertu, are gutxiago onartu, eta badirudi garai batean hala izatea nahi zutela, gure aitak, Luzaroko ustezko gizonik aberatsena izanagatik, bere burua karlistatzat izanagatik, Francoren garaian zinegotzia iza nagatik, kanpotik etorri eta Garizabal batekin ezkondu izanagatik, heriotza merezi zuena. Herrian bazeuden, ordea, hala uste zutenak, besteak beste, orain etxetik irten berri den zinegotzi gazte honen anaia handia, hil batzutan gure aitaren lantegian egon eta gero kanporatu behar zuena inork esan gabe langileburu jokatu egin baitzuen gainerakoei beti aginduka eta mehatxuka, agian gure amaren lehengusu baten semea zela sinetsita edo garizabaldar peto peto bat iza nda aginduka eta mehatxuka egi teko eskubide os oa zuelakoan. Edonola ere, gure amaren lehengusuaren semeak ez zion g ure aitari inoiz barkatu kanpo ratu izana, eta bazirudien lana gutxienekoa zela, lantegitik irten eta jarraian beste lan berri bat topatu baitzuen, beneta n bar kaezina zitzaiona gure aitak aintzakotzat hartu ez izana omen zen, hau da, familia artean halabeharrez onartu eta gero, edo hobeto esanda, onartzekotan zegoen arrotza izanda, inolako begirunerik erakutsi ez ziona. Jakina, nire neba eta biok hau guztiaz beranduegi jabetu ginen, gure ai ta hil eta gero Luzaroko lagun bakanei galdezka hasi ginenean, hau da, gure aitari herriko hormetan “betikoek” egin zioten salaketaz, Pedro Abalos, euskal langilegoaren etsaia . Orduan, guri argi eta garbi hi tz egiten ausartu ziren betiko bakanei esker, den ok ezagun zituzten zurrumurruetatik eta herrian gure aitaren kontura bolo bolo zebilt zen gezur eta ira inetatik, gure aita euskal lan gileen etsaia zela ziotenak, gure amaren lehengusuaren semea bezalako langile jator eta euskaldun peto peto bat bota egin zu elako, garizabaldarrak bezalak o luzarotar familia jator jatorrak mesprezatzen zituelako, e uskaldun zen orori gorroto zio lako kanpotik etorritako karlistatzar bat zen aldetik eta beste hainbat gezur beltz. Orduan bai, gure aitak urte guztiotan isi lean sufri tutakoa asmatu genuen. Berak ez zigun inoiz ezer kontatzen lantegiko gorabeherez, ezta herrian berari buruz esaten zenaz ere, etxea gure amaren ondoan laztanka, nire nebarekin eztabaidaka eta nirekin hainbe ste kostaturako tra mankulu horren atarramentu liluragarriaz gozatzeko zuen, e txetik kanpoko guztia bertan behera uzten zuen. Hori bai, jakin bagenekien gure aitak ez zuela batere maite Luzaroko zenbait bizilagun, batez ere bere langiletariko, eta bere uste beti guztiz atzerakoiaren arabera, tentelkeriak b esterik ez ziren kontura iskanbilak sortu ohi zituztenak. Bere ustez, urtez urte, buruz eta bihotzez, ekinaren ekinez eraikitako mundua, bere lantegia eta Izarra mendiko etxea batik bat, birrindu nahi z utenak, hau da, Franco hil aurretik agertzen ari zen l angile mugi mendua, komunismoaren mamua aldarrikatzen zuena, Espainia zatitu eta berenganatutako zatiaz Albania berri bat sortu nahi zuena. Halako kon tuak omen ziren gure aitak eta berea baino txikiagoak ziren beste kontserba lantegi batzuen jabeek, hau da, denboraren poderioz eta Alderdian banan banan sartu ala erbesteratu ome n zirenak, goitik behera sines ten zituztenak. Gure aitak ezin zituen egiten zizkioten eskaki zun zentzugabekoak eta bat bateko zangartekoak inoiz eta inola ere ulertu, bere ustez gauza k zeuden bezala ondo baino hobeto zeuden eta hala jarrai z ezaketen, zenbait aldaketa egi nez baina beti oinarriari eutsiz, hau da, Gerraren aurreko gehiegikeriei aurre egin zien ord enari, bere ustez gerraz geroz tik bakea eta oparotasuna ziurtatu zituen orde n betiereko eta kutuna. Hori zela eta, apur apurka azaltzen ari ziren aspaldiko alderdi politikoak eta berriak ere gogor eta zorrotz gaitzesten zituela, eta horregatik ere behin baino gehiagotan zenbait burugabekeria bota egin zuen jende aurrean, oraindik gero eta ezagunagoa egin zuena frankozale amorratu bat bezala. Zinegotzi gazteak alde egin berri du eta ia ezustean Sergyri ingelesez hasi natzaio. Be rak ere alkatearekin eta gaine rako agintariekin ez bazkaltzeko gomendatu egin dit gaueko kontzertua dela eta. Horretan Sergy oso zuhurra eta zuzena da, gure lanaren bikaintasuna garrantzitsuegia omen da domi na ziztrin baten erruagatik arriskutan jartzeko, bikaintasuna baita gure kontzertu ororen ard atza, pianoaz nire Satie maite ak, Beethoven h amaika bider goraipatuak edota oraindik hautatzeko dudan edozein euskal musikagilek halabeharrez bikainak izan behar dute. H orra hor Liverpoolen eman zida ten sariaren karia, ezer berriztatu egin ez baitut pianoaz. Ez naiz ere aparteko interpretatzaile bat, bere ukitu pertsonala beste batzuek musika kuartetetan ipinitako notei eransten diena bakar bakarrik, inor baino samurragoa, grinatsuagoa, finagoa, bortitzagoa edo ez nai zen aldetik. Nire bertute baka rra eta nagusia, ordea, musikagil e guzti horiek asmatu zituzten notak ahalik eta orekatuen, neu rritsuen, dotoreen, interpreta tzea omen da, edo kritikalari batek esan zuenez: giza eragina ahazten laguntzen duen teknika baten jabe omen da, musika bera azale ratzen duena edozein giza entzunpunturen gainetik . Ez na go oso ziur, zeharo konforme baldin banago ere, nire teknikaren interpretazio horrekin, baina nahitaez aitortu egin behar dut txikitandik notei aparteko begirunea izan diedala, kuartetetatik pianoaz askatu behar nituen izakiak balira bezala jotzen saiatu o hi nintzen, hau da, behinola norbaitek asmatuak izan zirela ahazten nuen, baliteke asmatza ile hori behin batean sentimen duren batek eraginda, porrot egindako amodio batek jota edota norberaren aberriarekiko maitasunak iradokia. Notak nota ziren eta kito, noten aurrean, atzean, azpian edot a gaine an ez zegoen ezer doinua baino, gainerako guztia, artistak gaineratu nahi ziena, noten bidez adierazteko zeukana, soberan zegoen, notek ez zuten zergatik artistaren gogoaren berri eman behar. Hortik ere nire teknikar i buruz ere esandakoa, zenbat buru hainbat aburu. Baietz, oso trebea naizela, oso neurtuta, orekatua, bikain bikaina, baina aldi berean ere hotzegia, nire iaiotasunak pianoaren atzean dagoen gizakumea ezabatzen duela, edo zehatzago esanda, zorrotzago agian , etorkizuneko errobot batek joko zuen bezain bikain jotzen dudala. Batzutan ere, Sergyk berak pianoaz askeago izateko gomendatzen dit, orduantxe g ogoan dudana, burutik pasa egi ten zaidana, notei eransteko, d oinua nolabait biziagoa, arina goa, egiteko asmoz . Alperrik aritzen da S ergy koitadua, bere hala gogoratu behar baitiot nik notei tinko eusten diedala, jatorrizko doinua musikagileak kuartetetan idatzi zuena b aita, eta ez nik bezalako piano jole ziztrin eta muskil batek airean berridatzi nahi duena. Hala jotzen ikasi nuen txikitan, nire amak zirikatuta, berak horrenbeste maite zituen doinuen asmatzaileak gogoz eta debozioz errespetatzeko errieta egiten zidan eta, bestelako edozein interpretazio traizio txiki baina txit mingarri bat zelakoan. Gauzak horrela izanda, eta Sergy gure Vienako egunetan behin eta berriro saiatu arren, gogor ekin nion gure amak erakutsitako bideari, kuartetatik notek adierazten duten doinua bakar bakarrik erauzi behar, eta hain txukun, bikain, egiten nuen ezen Sergyk ezin zidan inol ako erreparorik ipini, berak eraku tsitako teknika zuhurrari esker lortu bainuen orain dela gutxi Ingalaterran saritu berri didaten ustezko bikaintasun jenialgarri hori. I think the concert on Friday must be more emotive than usual because at this time you are going to play in your own country . Nire aberria ote da? Uko egin nion aspaldian nire aberria izateari. Gaur egun, ordea, Luzaro berriro nire aberri galdu txiker eta bakarra begitantzen zait, Euskal Herria oro har. Batez ere gogora etorritako an hona iritsi nintzenez geroztik gogotik kendu ezinik nabilena. Bertan jaio edota koskortu arren, ustezko aberkide askok ukatu zidan aberria, ziguna, gure aita arrotz, maltzur eta errudunaren ondorengoak ginen aldetik. Alde hemendik, español zikinok , hola zioen gure etxera zihoan bideko harresi batean, txukun txukun, itxuroso, hau da, margotzeko ezelako trabarik, beldurrik edo presarik gabe egindako pintada batek, egune ro etxera joaten ginela halabe harrez ikusi, irakurri ere, behar genuen agindu mehatxagarria, Luzaro herriaren, Euskal Herriaren, izenean ematen ziguten agindua, hots, herriko abertzale sutsuek faxistatzat hartzen zute n enpresa gizon kanpotarraren leinu madarikatu osoari. Sergyk ez du ulertzen, behin eta berriro azalduta ere, i ́m, n ot from here , ez daukat nire burua bertakotzat, ez didate nire bizi osoan permititu, jaiotzez nire euskaltasuna aldarrikatzeko eskubide osoa izan arren, ukatzen zidaten Conservas Abalos lantegiaren jabearen alaba nintz elako, hau da, kanpokoa izate az gain, baina beharbada gutxien inporta zitzaiena, Luzaroko gizonik aberatsena eta frankozale porrokatua, betiere euren uste eta hitzetan, frankista garbixa , zena. Hortaz, nik, guk, nire neba eta biok, ez genien inoiz gure aitaren pentsamolde motz eta arrotzei, ha u da, Espainia zaleei, muzin egin. Ez genuen inoiz gure aitaren jokabidea, bai bere langileekikoa lantegian sortutako iskanbilak zirela medi o, bai Frankoren osteko politi ka nahasian, zapuztu. Beraz, nire neba eta biok gure aita bezain errudunak ginen, ezin zen guregandik ezer onik, ezer abertzalerik, sikeran euskaldunik, espero, alde bakarra gu mehatxatu bakarrik egin gintuztela. Gure aita, ostera, akabatu egin zuten. You never told me your father was murdered . Bilbora bueltatu gara. Errepidetik gindoa zela ez diogu elkarri gauza handirik esan. Sergyri ondoezak jota eta larri larri neritzon. Ez zekien nola jokatu nire erantzunik ezaren aurrean, batez ere nire aitarena, ia ia tupustean, bota eta gero. Zurbil zurbil ipini zen, bat batean aurrean zuen emak umea ezagun ez balu bezala, bat batean beti izandako neskato arro tz ulergaitza bere alboan. Xehetasunak nahi zituen, baina ezin nizkien eman, ulertzeko bakarrik eskatzen nion, badaude, baditugu, gure baitan betiko gorde nahi ditugun gauzak, gure gogotik ze haro ezabatu nahi ditugunak, ikaragarri mingarriak direlako, batez ere aurrera jarraitzen eragozten gaituztelako. Berak ere ez dit den dena kontatu, uste dut, bere Siberiako herrixkako istorioa guztiz apokrifoa begitantzen zait eta. Baina tira, ez dit ardu ra, bakoitzak nahi edota behar duena konpartitzen du, gainontzekoa errotik ahaztea hobe dugu, batez ere mintzeko bakarrik balio baldin badu. Hori dela eta, lanera zuzenean itzultzeko eskatu diot, ezer esateko tarterik u tzi gabe. Kontzertuaren hiru garren za tia oraindik erabaki tzekotan dago, eta Sergyk hain gogoko, bihotzeko ere, duen Rachmaninoven pianorako bi garren kontzertua, bihotz biho tzez proposatu arren, ni ez nago oso konforme, Rachmaninov erromantiko hutsa da, telurikoegia, eta aldi berean ere nahiko aldrebestua eta, beraz , oso egokia entzulegoaren aurrean , eta azalez bakarrik bapo bapo, dotore dotore, maisu, geratzeko. Bestalde, aitortu behar dut nire arrakasta xumearen zati handi bat Rachmaninovi zor diodala, berari esker Liverpooleko sari ospetsu h ori eskuratu nuen, azken buruan bere musikaren bitartez Sergyk gaur egun pianoari buruz dakidan apurra irakatsi baitzidan. Baina hain erromantikoa den, maiz ere gogaikarria zenbait pasartetan, ezen orain dudan aldarteaz ez zait batere atsegina egiten, ald erantziz, sekula baino gogaika rriagoa. Rachmaninov eta Ama Errusiaren soinuak, aberriaren oroitzapena, gorazarrea agian, den dena hutsaren hurrengoa niretzat, ezin baitut nire ustezko aberriaren inolako oroitzapen onik gogora ekarri, nola bestela, ez baldin badut aberririk nire auzokoek aspaldi ukatu zidatelako. Hortaz, Rachmaninoven ordez, eta nire haurtzaroan hai n gogoko, eta aspaldi hone tan nahikotxo ahaztuta nuen ar ren, berriro ere oso interesga rria, liluragarria, nire haurtzar oko sasoirik gogorrenetan beza la aspaldion ikaragarri ere lasaig arria egiten baitzait suerta tzen ari zaidan Satie, batez ere Trois Gymnopédies famatuak, ber tan, bere lan gehienetan bezala , iradokizun bakarra noten neurria omen da, Satiek ez die sorterriari, naturari edota inolako giza sentimenduei inolako doi nurik eskaintzen, Satieren doi nuak matematika hutsa dira, musika gordin gordina, inolako gehigarririk gabekoa. Berak esan bezala musika konposatzea entzutea baino gogokoago zuen, askotan kaleidofonoa bezala ko tramankulu bat er abiltzen zuen, notak harrapatzeko asmo tan, azken finean soinu ehiztari hustzat zuen bere burua. Satie was as odd as you are... Banekien nik Sergyk ez zuela Satie batere gogoko. Sergy hortodoxoegia da, eta ez, ez naiz bere erlijioaz ari, musi kari buruz duen kontzeptuaz baino, Rachmaninov bezalako musikagileongan bukatzen dena, gainontzeko guztiak, Satie barne edota burura, ikonoklasta hutsak omen dira, inspirazio faltaren aurrean musikaren oina rriak iraultzeari ek iten diote nak, tradizioari inolako begirunerik erakusten ez diotenak. Hau izan da nire senar maiteak beti behin eta berriro esan ohi didana, Satie bezalako musikagi leen lanak aintzakotzat ez har tzeko emandako aitzakia, ez dutela bihotzik, izpirituarekiko mamizko den ezertan iradokitzen ez direlako, probokatzaile hutsak direla, egiazko talentu gabekoak. Oraingoan ere, Satie musikaria baino gehiago matematikaria zela gogoratu egin dit, bere musika edozein musikazale peto peto gogait egiteko modukoa dela, eta berari esker Bilboko entzulegoa lokartzen lortuko dudala, Satie bera loak hartzen zuela konposatu bitar tean, eta antzeko loreak. Baina, ez dit ardura Sergy orain purrustaka hasten bada, nik gogor eusten diot nire erabakiari, Satieren Gymnopédieak hautatu ditut ostiraleko kontzertuaren hirugarren zatirako eta biharamunean, Euskalduna Jau regiko arduradunei hainbat ari nen ekartzeko eskatu dizkiedan partiturak eskuratu orduko, saiatzen hasiko naiz. S ergyri gogoratu behar diot kon tzertuaren hirugarren zatiaren hautaketa nire esku dagoela, gainerako biak, ordea, Euskalduna Jauregiko erakundearekin hitzemandakoak dira, hau da, Guridiren El Caserioren pasarte bat eta ia ia edozein saiotan ezinbestekoa den Beethovenen Elisarentzako zatitxoa eta pi anorako kontzertu no3.ren biga rren mugimendua oso osorik, hauekin arrakasta ziur, batez ere, eta orain Sergyren hitzet an, Bilboko bezalako entzulego baten aurrean, musika zaletasunari dagokionez askotxo estimatzen ez duena urtean zehar ematen diren kontzertuetan erreparatu egin baitu nire senar zorrotzak. Hortaz, nahikotxo daukat Guridirekin Bilboko entzulegoaren gustukoa izateko. Bai parea, bertako musikagile bat eta Beethoven jauna. Hirugarren zatiari dagokionez, ostera, ez dut amore emateko inolako asmorik. Hirugarrena, ordea, nire trebeziaren erakus bide izan ohi dut, Hirugarrena beraz ahalik eta txukunen prestatzen saiatzen ari naiz, S ergyren musikagilerik maitatue narenaz bezala, gehienetan partitura ikaragarri zailak baitira, ezin aproposagoak harro harro agertzeko entzu leen aurrean, eta horretarako Rachmaninov aparta da, benetako musika korapilatsua eta txundigarria egiten baitu. Satieri dagokionez, arazoa oso bestelakoa da, aparteko abilezia ere eskatzen digu musikarioi, baina beharbada ez die entzuleei eskatu behar bes te erantzukizunik, ez behintzat Rachmaninovek eskain lezakeen lilurakeria, Sergy k ederto gogoratu bezala, fran tsesaren musika oso gauza bestelakoa da, soinuez egindako kiribilak batik bat, liluratzeko ere, baina horretarako ez du bihotzera zuzen zuzen jotz en, burura baino, halako esperi mentu musikalak aintzakotzat hartzen dituen burua, noski. Hala ere, Satie jo izan dut bakarka nengoela, eta Satie joko dut ostiralean ere, niretzat, nire gaur egungo gogoa asetzeko, ezin egokiagoa dela uste baitut. Behalte n Sie den Rotz ! Hor konpon edo antzeko zerbait esan dit Sergyk alema neraz, errusieraz gain ingelesa baino guztiz hobeto dakien eta maizago darabilen hizkuntza, Vienan urte mordoa pasa eta gero, ozta ozta lehenengo hizkuntza duena, eta hori dela eta, txit eanpitean, baina batez ere nirekin haserre dagoela, bota tzen dizkidan alemanerazko zir iak ingelesezkoak baino zorro tzagoak begitantzen baitzaizkio. Nire aldetik, ordea, pianoari ekin diot berandu arte, Satie nagu si, nire senar maiteari erakus teko ez dudal a saio handirik egin behar, Rachmaninovek bezain ondo menperatzen bai tut, Sergyren azterkaritza zuhurra gabe, beharbada gehien mintzen duena, eta horregatik ere Jauregiko eszenatokitik alde egiten du uskekabean, alemaneraz ere esan duen “hor konpon” ozen b at atzean utziz. VIII Nire nebaren etxeraino hamarrak aldera iristen naiz. Bertan Sergy nire koinatarekin solasean nola edo hala saiatzen ari da. Nire neba, aldiz, kanpoan lagunartean sumatzen dut. Badirudi Sergyk atzo gure aitari buruz aitortu ez nion guztia nire koinataren ingeles traketsaren bid ez argitu nahi duela. E sateko geratzen zaidana dezente baita; oraindik, nire koinata gaixoari ezin esan izan diot gauza handirik. Egia esan, egongelara sartzen naizenean ingelesezko hitzak bilatzen saiatzen ari da, gure aita Luzaroko gizonik aberatsena izateaz gain Frankoren garaian zinegotzia izan zela esateko. Benetako arazoa sortzen zaio gure aitaren benetako ideologia, herriko abertzale sutsuen aurrean errudun bilakatzen zuena hain zuzen ere, Sergyri zuzen zuzen azaldu nahi izaterakoan, ezin baitio karlismo delakoa zer arr aio izan zen behar bezain zeha tzmehatz irakatsi. Orduan nire koinatari laguntzeko esan diot bere herriko errusiar zuriak bezalako mugimendu atzerakoi eta monarkikoa zela, Antzinako Erregime naren alde borroka egiten zuena, gure aitaren jaioterrian oso hedatua zena, bertan, ikaragarri, zinez gogait egin arte, tradiziozaleak eta elizkoiak baitira. Honez gero, badirudi zerbaitxo ulertzen duela, edota ulertzen saiatzen dela behintzat, nik uste ni re nebak berriz azal ez diezaion. Jakin badaki Euskal Herrian arerio politikoa, haiek areriotzat hartu nahi dutena, hiltzen duen talde armatu bat dagoela, terro rista hutsak, gaizkile porroka tuak, basapizti alaenak. Tamalez, eta atzerrian maiz aditu behar d udanez, ezin dio konparaketak egiteari utzi, hori dela eta, eta beti bere jaioterriari be gira, Txetxeniako gatazka gogo ra ekartzen digu. It ́s not the same , erantzuten dio berehala nire koinatak, jakina, gatazka bakoitzak baditu bere ezaugarriak. Baina, hain azkar erantzun egi n dio, ezen Txetxeniakoa berta koarekin parekatzekoa guztiz zentzugabekoa dela begitantzen zait. Eta ez, koinata maitea, bal iteke funtsean, sustraian, Txetxeniakoa guztiz ulergarriagoa izatea, Stalinek bere garaian eta gaur egungo bere ondorengo Pu tinek txetxeniarrei egin diete nak herri oso baten gainean egindakoa zapalkuntzaren izena baitu argi eta garbi, eta beti ere petrolioaren estakurua hor tar tean. Luzaroko abertzaleek, o stera, bertan antzeko zapalkun tza bat e gon dela, eta badagoela, arrapostuko liokete ere, baina horrela hasi ezkero, batzuen indarkeria zuritzeko mota guztie tako aitzakiak, eta gainera azalez bakarrik ezagun zaizkigunak, asmatzen hasten baldin bagara, guk ere pairatzen, pairatu egin dugun indark eriaren zuritzaile ak hainbatean hartu behar geni tuzke, hau da, gure aitaren hiltzaileak eta zuritu, lagundu eta gainera goraipatzen dituztenak ere bai. Koinata mutu geratu zait, hausnarrean ari da, kanpora begira gauzak beti oso bestelakoak izaten dira, ez gara albiste guztion azpian dauden drama txikiez konturatzen, geurea bezalako drama batez. Zenbaki hutsak gara, atzo Israelen hamaika judu hil ziren atentat u batean eta ez dakigu kopurua ren arabera zapuzten behar garen ala ez, baina bada ezpada ere beti plazaratuko dugu lelo b erbera, israeldarrek palestina rren kontra egit en dituzten zapalkuntza eta lur lapurreta, mila ka hildakoren heriotza nolabait zurituz, eta gainontzeko gataz kei dagokienez beste horrenbes te, berdin berdin. Hala ere, e txera bueltatuz, g ertutik ezagutzen dugunera begira, jasan izan dugun tragedian erreparatzeko tan, gauzak badira oso bestela koak, ez dago inoren heriotza zuritzekorik. Nire neba eta biok hori ondotxo dakigu, odolez eta guzti, gure aitak ez zuen eman zioten heriotza merezi, e man z iotenak gure aitaren nolabaite ko portaera edo ekintzaren batek kaltetuak izan arren, denok noiz edo noiz aldamenean dugun norbait kaltetu ohi dugu. Bizitza horrelakoa da, nork bere interesen alde, ala ezustean ere, elkar jotzen du nahitaez. Orain koinatak baietz ba esaten dit. Barka iezadazu, ez naiz konturatu zuen aitarenaz ari zinenik, ni behintzat Txe txeniakoaz ari nintzen. Esaiozu zure senarrari nik ere edozein hilketa gaitzesten dudala, nola ez, niri ere ezagutu ez nuen aita ginarreba ken du zidaten bihotz gogorreko astapotro batzuek hala erabaki zutelako, ez zela euren gustukoa, kanpotarra, aberatsa eta Gerraren irabazlee n kastakoa, ez zuen beraz bizi tzeko eskubiderik. Sergyk ez dirudi oso konforme, gauzak banan banan aztertu behar dira, ezin dela geurea bezalako salaketa orokor bat egin Txetxeniakoa eta ber takoa parekatuz, gatazken mami ra joan behar dela berriro esanez. Ez diogu erantzuten, edo nik behintzat, nire koinatak utz egin baitio nire senarraren oraingo ingeles aldrebestua ulert zeari, ez diot ildo horretatik jarrai dezan biderik eman nahi, oso egun luzea izan da, saioez geroztik ez dut inolako gogorik eztabaidaka jarduteko, are gu txiago geure kasuan guztiz lekuz kanpo, guztiz mingarria den gai baten inguruan. Bihar osteguna , egue na, Luzaroko muga aldeko hizkera nahasian esaten den bezala, azkeneko saioa kontzertua baino lehenago, bihar ere Satieri ekin behar diot den dena kontrolpean izateko, nahi bezain txukun gera dadin. Logelara noala Sergyk ea Rachmaninovenaz behar beste, zuhu rzuhur, gogoeta egin dudan berriro galdetzen dit; Good Sleep ! Biharamunean nire nebarekin topo egiten dut sukaldean goizean goiz. Bistan dago art ean oheratu ez dela, mozkorron dokoa arintzeko kafe bat edo hartzen ari dela. Galdetzen diot irribarre xume b atez ea bart be randu etxeratu zen. Berak baie tz, bostak aldera edo. Ostegun gau batean, hemen, Bilbon? Ez sinistuarena egiten dut, baliteke ordu bata arte lagunartean egotea, afalostean, musean, pubez pub. Baina guztiz sinesgai tza egiten zait bera bezain g izon koskortuak diren bere lanki deak, batez ere emaztea e ta seme alabak etxean lagata, Bilbon egindako lagun guztiak lanean egin baitzituen, berarekin hain berandu arte parrandan egotea. Ez baldin bazegoen berarekin ohiko mutilzahar parranda za le amorratua , pub eta whiskyte gietan txit ezaguna. Dena dela, ez da, ez dut uste, nire nebaren ohiko portaera, ez behintzat gaztetatik ezagun dudanarena, hura oso parranda zale arina baitzen, jaiegunetan eta beti ezin modu neurritsuagoz. Ez, bakarrikan eon nintzan, gogoeta eitten . Euskaraz egin dit ezustean. Harri harri eginda utzi nau. Hizkuntza horrez sekula ez egiteko erabakia hartuta zeukala uste bainuen. Badirudi atzoko aitzurrak oraindik ere min egi ten diola, nolabait samurtzen du ela, aspaldi bere buruari egin dako aginduak aha zteko adina. Bere alboan esertzen naiz kafe katilua bete eta gero. Goizeko zazpiak dira, gainontzekoak oraindik lotan daude, ezin une aproposagorik nire nebarekin bakarka solasean egiteko. Esaidazu, Fermín, esaidazu egixa , zela zooz, ba al dezu proble marikan edo? Begiratzen nau zorrotz, une luzeegi batez bere begiak niregan josita daude, ez dut nondik ihesi egitekorik. Aspaldiko partez nire nebak irribarre egiten saiatzen dela ematen du. Ta azkenian ze, eguenian jungo al zea Luzaroko ditxosozko gora zarrera ala ze eingo ́zu? Txunditurik nauka. Orain dela bi egun Luzaroko ezer jakin nahi ez zuela argi eta g arbi esan zidan, oso modu uzku rrez gainera. Bere emazteak kontatu bezala, gure herriaren izena entzuteaz bakarrik aztor atzen da. Asteartean goraza rrearen kontura izandako hika mikaz geroztik ez dit ezer aipatu, ez eta atzo Luzarora egindako bisitaz ere. Harrezkero nik ere ez nion ezer aipatu nahi, onartzen nuen bere erabakia, Luzaroko gauzei buruz jakiteari muzin egitea. Horregatik zeharo harrituta nago, ez nuen espero halako galderarik. Damutu ote da? No estoy muy segura todavía... Orain azaldu behar diot zergatik, erdaraz badaezpada, ez dut inola ere berarekin euskaraz egiteko ohiturarik eta aitortu beharrean nago izugarri kostatzen zaidala im ajinatzea ere. Azaldu behar diot atzo Luzarora joan ginela, elkartu nintzen zinegotzia gure senitarteko bat zela, gure amaren lehengusu baten semea. Orduan asmatuko du, bai, Luzaron ditugun seni tartekoak asko dira, baina asmatuko du patua, patu baita, ezin okerragoa ia ia beti. Ba bai, nire n eba maitea, gure aita hil zute netariko baten anaia atxilotu eta gero ia ia jarraian kalera bota zutena, Luzaroko kaleetan barrena gozo gozo eta batez ere harro harro ibiltzen dena, Luzaroko kaleotan zurekin topo egindak oan jipoitu zintuena. Azaldu ere bere anaia txikerra oso gazte jatorra dela, bortizkeria zeharo gaitzesten duela, herriaren izen ona gogoan duela bakar bakarrik. Sudurra zimurtuko du, orain dirdiran duen irribarrea okertuko. Eta gure aitarena? Baietz, ez d udala inolako zalantzarik Garizabal txikiak gure aitarena ere gaitzesten duela, baita zeharo ere, basapizti alu baten anaia izan arren horrek ez du esan nahi berdin berdin pentsatu behar d uenik. Gauza asko aldatu, alda tzen ari dira Euskal Herrian, bere ema zteak berak esan dit, gero eta jende gehiagok terrorismoaren aurka oihuka egit en du, eta komunikabideetan ez ezik, baita kaleetan, plazetan eta ikastetxe askotan ere. Badirudi aspaldian isilik zeudenak esnatzen ari direla, abertzale sutsuek esaten zuten gu ztiari men egiten ziotenak apur apurka, banaka agian, lehenengo ezetzak esaten hasi direla. Horra hor, esate baterako, e skaini nahi dida ten gorazarrea, orain d ela urte gutxi batzuk guztiz pents aezina, niri, Luzaroko gizonik aberatsenaren, herriko langile x umeak hondatu eta abertzale zintzo ak zapaldu nahi zituen faxista tzarraren alabari. Bagenekien, hortaz, horrela adierazi egin zigutelako gure auzokideek, ez genuela inolako eskubiderik Luzaro herriari ezer eskatzeko, ez zergatirik, eta are gutxiago dolumini k. Merezi genuen, gure aita hil zuten berak halako eskarmentua aspalditik merezi egin zuelako. Bestela herritik ospa egin behar izan zuen, et a gainera gu denok eskutik era manda. Ez zen bertakoa, are okerrago, ez zuen izan nahi, ez behintzat herriko abertza le sutsuek eskatzen zioten modura, bere pentsamoldeei uko eginez, haiek esan ohi zuten guztiari men eginez. Eta gainera, gainontzekoen kontura aberastu egin zen. Ezin zioten barkatu, mehatxu bat zen eraiki nahi zuten Euskal Herrirako, koloka n jartzen baitz uen, kontra bai tzegoen. Onartezina, denon aur rean apala izan beharrean, zin tzo eta zuzen jokatu beharrean, hau da, esanekoa eta koldarra izan beharrean, bere burua espainoltzat zuela eta Euskal Herri batu, askatu eta sozialista batek buru buztanik ez zuela ozen ozen aldarrikatzen zuen. Horre gatik garbitu zuten, eta horre gatik ere Luzaroko jendeak bere heriotza otzan otzan onartu egin zuen. Azken hau ezin argiago egiten zaio nire nebari, ezin du ahaztu, horregatik berak bai, berak Luzarotik alde egin zuen behin betiko, batez ere gure aitaren hiltzaile harroputz horrekin Lu zaroko kaleetan topo egin eta gero. Ezin zuen sinistu, defecto de forma ez dakit zer, baina kalean zegoen babes gabeko gizon adintsu bat hil zutena, bi tiro garondoan, zuzen zuzen eta atzetik, egiazko koldarren modura, bi tiro eta listo, lan garbi garbia, inolako oztoporik gabe ekaineko arratsalde batean, gure aita portuko taber nara oinez zihoala bere lagune kin musean aritzeko, luzarotar gehienak bertan zeudela udako aurreneko eguzki izpi biziez gozatzearren. Tiro hotsak Luzaro osoan entzun ziren. Hala ere , hamabost minutu edo pasa arte, eta hain herri txikia izanda, ez zen inor azaldu tiro hotsen lekuan. Bazekiten zer izan zite keen, sumatu egin zuten hala be harrez, halakoak aspalditik berehala sumatzen baitziren herri alu horretan, hori dela eta ez zuten g orpua mugitu, badaezpa da, hila zegoen, guardia zibila etorriko, epailea, kazetariak, haien ardura zen, luzarotarrek ordea ezin zuten ezer esan, beti berdin izaten zen, ditxosozko kontenziosoa edo gatazka, zer gatik ez zen babestu hain mehatxatuta, arriskuta n izanda, urte askotan izandako ustezko lagunek hala aurpegiratuko zioten. Creo que las cosas están cambiando sustancialmente en este país ... Nire nebaren begiak nirega n gero eta josiagoak, nire aur pegi garbitu berrian, egia borobila, hitzen azpitik e ta batez ere ustez bidezkoa denaren gainetik, adieraz lezakeen keinuren baten bila. Ez du tutik ere esaten, ez du behar, azken urteotan isiltasunaren indarra hitzena baino hobeto erabiltzen du eta ni bere hitz urritasun temosora moldatu egin naiz, halabeha rrez. Hori dela eta, ezin hobeto ulertzen dut adierazi nahi didana begirada sakon, zorrotz, mingots horrekin, balitekeela Euskal Herri gehienean delako gauzak apur apurka aldatzen joatea, baina Luzaron ezin igarririk, bera behintzat duda mudatan dago, kost a egiten zaio sinestea bertako jende egoskorra, bihozgogorra, koldarra, ia ia egunetik egunera aldatu izana. Nor edo nor baliteke, baina gehienak ez, gehienak begitantzen zaizkio beti bezain egoskorrak, bihozgogorrak eta koldarrak. Hoiek eztia sekula aldatzen, hoiek badia oaindikan beti bezain alprojak . Ezin diot ala ez naiz ausartzen ezer gaitzetsi. Gehiegikerietan aritzen baldin bada ere badakit ondo baino hobeto munduko eskubide osoa daukala, nik baino gehiago duda izpirik gabe, Luzarotar guztiekin erresumindurik egote ko. Ni, ostera, oso modu zabalago batez ikustera behartuta omen nago. Hala behintzat uste izan dut nik beti, ni banintzen nire neba baino ikasiagoa, burutsuagoa, hotzagoa ere. Gainera, atzerrian bizi nintzen/ naiz, eta Euskal Herriko ustez ko gatazka kanpotik ikusita bestelako ikuspegi batez inondik inora ez ikusi arren, zentzugabeko bortizkeria sektario baten emaitza begitantzen zitzaidan, eta zait, aiseago, arinago, lasaia go ahazten da. Nire neba, Luzarotik alde eginda ere, or aindik Euskal Herrian bizi da, oraindik ere egunero, esnatu orduko, irratia piztu eta bertako albisteek, ia ia egunero, eta nola edo hala, ditxosozko gatazka gogora ekartzen diote. Are gehiago, nire nebak, bertan bizi denez gero, ia egunero ere gure aita h il zutenen kide edota zaleekin topo egin behar du edonon eta edonoiz. Berak ezin du ahaztu, bera behartuta dago egunero guri gertatutakoaz gogoeta egitea, berak ezin ditu barkatu oraindik ere gure aita hil zutenen kide edo zaleak izaten jarrai tzen zutenak, berak oso kontu an baitu oraindik ere gure aita hil zutenetariko edonor Bilboko kaleetan zehar lasai lasai eta harro harro, sasikume aluok horrela ibili ohi dira eta, joaten ikus lezakeela. Luzaron ikusi zuen bezala, hain zuzen ere oso gizalegetsu hartu ni nduen zinegotzi gazte horren anaia. Kalean ikusi eta ezin sinistu, gure aitaren hiltzaileetariko bat libre, Luzarora itzulita eta kalean zehar, herriko plazan bertan, gozo gozo eta lehen esan bezala harro harro. Ezin zuen jasan, beragana jo zuen, bere aurr ean gelditu eta aurpegira bota egin zion bakarka, ia ia ezkutuka, g ordetako samin osoa. Hitz zeha tzak, leunak beharbada, bilatzen saiatu zen, baina ikaragarri aztoratuta zegoen, bat bakarra topatu zuen, erdara garbian: asesino . Ez zuen besterik behar, ez d akit zer mailatan genuen lehengusuaren gogoa, bihotza uka tzen baitiot, iraultzeko, urratzeko. Hiltzaileak nire neba gogoz bultzatu egin zuen, baina bera asesino deika etengabean ari zen. Isiltzeko kasurik ez, hil tzailea gero eta urduriago. Orduan kolpe bat ez lurrera bota egin zuen. Behin lurrean ostikoka hasi zen, isiltzeko behin eta berriro. Nire nebak ez zuen jada ezer esaten, lurrean zegoen mugitu ezinik, gorputza zeharo mindurik, baina gogoa ere gero eta gogorturik hiltzailea agerian zelakoan herri osoa ren aurrean, are ageriagoan, ostikoka egit eari utzi eta “alde hemendi kan ala behinguan garbituko zaittugu” bota ondoren. Tamalez, nire neba berehala zutik jarri zen minutu gutxi batzuk lehena go jendez gainezka zegoen plaza hutsik ikusteko. Horregatik ezin du barkatu, horregatik ere ez du uste Luzaron behintzat ezer aldatzen ari denik. Eman nahi didaten domina gure aitari eskainiko diot . Oso euskara garbian esaten saiatu egin naiz, gaur egungo an behintzat, argi eta garbi nire asmoa zei n den behingoz jak in dezan. Bat bateko asmoa, nire neba nolabait lasaitzeko modu koa. Luzaz zain nago, baina alperrik, ez du ezer esango, ez behintzat dagoenek o begirada aspertu batez esan didana bainoago. Nire nebak badaki erabaki tinko bat hartu dudala, gorazarrera joango naizela, domina onartuko dudala, agian ere gure aitaren omenezko pare bat hitz botako dudala. Ederto, ez dio batere ardura, berak badaki nire promesa ri eutsiko dioda la, estimatzen didalakoan nago , baina ez du uste inolako zen tzurik dueni k, ez baitu ezer espero euren konplizitateaz eta koldarkeriaz herritik bota gintuztenengandik, ez du espero Luzaro inoiz herri abegikor eta irekia izatea hain hedatua eta errotua duen alderdikeria bortitza luzarotarren izaerarekin bat baitator, batez ere g ainontze koen iritziak aintzakotzat har tzerakoan, ezin baitute burur atu haiek ez bezala pentsa deza keen norbait ezeren, ezer oso larriren, erruduna izateke. Nire nebak ez du amore emango ber e setakerian, ez diot ere eska tzen, ez dut eskubiderik, beranduegi omen da aldatzeko, gehiegi sufritu du, nahikotxo dut ostiraleko kontzertura baldin badator, egia esan hori da biziki nahi dudana, nire nebari erakutsi kanpoan egondako urteak, nire hezkuntza berezian xahuturiko diru guztia, ez direla alferrikakoak izan, ez direla ihesbide hutsa izan, izan badutela euren atarramentu ona. Noski baietz, fijo jungo naizela. ¡Qué cosas tienes hermanita ! IX Egun ikaragarri ederra atera du, ez eguzkitsua, ederra diot, nik gogokoen ditudan egunetakoak, goizeko lanbro finak utzitakoa, hau da, zeru oskarbia, apurtxo bat hozkirria eta haizetsua, ez gehiegi, behar beste, kantuak esan bezala kresala azalean sentitzeko modukoa, umetako kresal usain ahaztezina, gogoari betiereko atxikia, Luzar oko etxetik itsasoaren zabalta sunera begira goxo goxo egote ko eta aldi berean bere hezeta sunaz blai egiteko. Etxe barruan, ostera, bai dela hotz handia, batez ere Sergyre ngandik heltzen zaidana, lehenengo aldiz honaino etorri eta gero, edo beharbada kontzertuaren hirugarren zatirako best e musikagile bat hautatu nuenez geroztik, Sergyk ez dit hitz handirik esan, hau da, derrigorrezkoez gain, ezin bestekoak kontzertuarena behar bezain txukun prestatzeko eta baita nire neba eta koinataren aurrean maiz espero bezain gizalegezko jotzeko ere. Be gi bistan dago ez didala barkatu nahi nire aitarena lehenago kontatu ez izana, hain ustekabeko gogorra jaso zuen eta. Oraindik ez, horregatik nik uste zain dagoela ea nik noiz horren kont ura aurreneko hitza egiten dio dan. Badakit noiz edo noiz barkatzeko e skatu behar izango diodala, badakit ez dela nahiko a aitzakia gisa eman nion eran tzuna, gauza batzuk hobe dugul a behin betiko ahaztea, sikeran isiltzea. Hala ere, eta biok edonola ere hain komedianteak garen aldetik, kosta egingo zait une egokiagorik bilatz ea. Sergyri hitzetik hortzera zer edo zer esaten baldin badiot, esandakoaz barrezka edo zirika egiteko gauza da, ni zeharo atsekabetzen, berak bakarrik ahal duen bezala mintzen. Halakoetan, hautatutako unea bidezkotzat ez hartzekotan, oso krudela izan dait eke, gehiegi, agia n, bere jatorri sasi asiatikoa ri, stalinianoari ere, egoztea gustatuko litzaidakeen oso modu zorrotz edo zak ar batez. Hori dela eta, itxarotea nahiago dut, berak emango dit aukera, keinu batez edo horretarako nigana propio etorriz, esan b eharreko guztia esateko, izugarri senti tzen dudala, urtetan ezkutatu diodana ez dela huskeria bat, batez ere senar emazteak izanda, alderantziz, ezinbesteko datu bat da elkar hobeto ezagutzeko, eta nik datu hori ukatu diot, damututa nago, horrela azalduko diot, damutzen naizela bene benetan, eta ez dela inolako mamizko aitzakiarik, nire buruari urte guztiotan emandakoak baino, hau da, lotsa eta beldurra. You must accept this prize on behalf of your father . Baliteke hau izatea Sergyren modua ni barkatzeko. Ez da lehenengo aldia nirekin amorratu eta gero, batbatean, eta batez ere hiru egunez ia ia tutik elkarri esan gabe egon ostean, ezer gertatu ez balitz bezala jokatzen duela. Hortaz, badakit nik ederto zelan jokatu behar dudan nire aldetik; ni k ere ezer gertatu ez balitz bezala. Badirud i dena esanda dagoela, nik era baki bat hartu nuen, nire motiboak nituen, berak ez ditu konpartitzen, barru barruraino zauritzen naute berarengan dudan konfiantza falta agerian utzi baitute, baina, ez dio ezer egi n, hori izan da nire jokabidea naizen bezala naizelako, berak bazekien, nirekin ezkondu aurretik, oso neska berezia nintzela, bitxi samarra, horrexegatik ere maitemindu omen zen. Gainera, berak ere baditu ha maika gauza kontatu ez dizkida nak, ziur nago, eta badakidalakoan dagoela ere bai. Beraz, biok baditugu motibo franko, bai elkar ulertzeko, baina elkarri esplikaziorik ez eskatzeko. Zorionez, eta bi egun erabat latz igaro eta gero, amodioaren gorabeherak berez hain latzak dira eta, Sergy nirekin haserret uta dagoenean ikaragarri gaizki pasatzen baitut, heldu bada bakeak egiteko momentua nire gurasoen etxeko balkoian bertan, txikitako itsaso zabalera begi begira, orduko piano notak berriro gogora ekarri nahian, atzetik besarkatzen nauela, lepondoa musukatze n didala, hain premiazkoa nuen aholkua emanez. Batez ere nik neuk gogoan nuenarekin bat egin duelako, asmoa behintzat ez dela kapritxo hutsa adieraziz, ez dela nire harrokeriarengatik bakarrik ditxosozko domina hori onartzen dudanik. Zergatik? Oraindik aiko maikoetan nengoelako, nire nebarekin hitz egin eta gero. Eskainitako domina onartzeko hainbat aitzakia bildu arren, onartzeak ere traizioaren usaina duela sumatzen hasia bainengoen. Badakit ordu gutxi batzuk barru domina emango didatenetariko asko, agian gehienak, ez direla nire nebaren gustukoak. Ezin dira izan, besteak beste, gure aita garbitutakoan isilik geratu egin baitziren, nire nebak egunotan bere isiltasunaz et engabean ondotxo gogoratu dida nez. Baina, horrez gain, eta gutxi ez bailitz an, gure aitaren hil ketaren aurrean isildu edo kokildu egin zirenak nire neba ere isilarazten saiatu ziren. Ezin ditu barkatu, Luzaro, bere ja ioterria, infernu bilakatu zioten, gure aitaren gainean egindako bidegabekeria aldarrikatzea eragotzi, eta hiltzai leek eta bere kideek herrian inposatu giro itogarrira moldatu behar zuen nahitaez, lasai, edota bizirik, jarraitu ahal izatearren. Jakina, ezin zuen lasai jarraitu, ez eta isilik ere, oroimena ikaragarria zen, batez ere egunero gure aita garbitu zuten lekutik igaro beharrean zegoelako lantegir ako bidean. Eta hori guztia hu tsaren hurrengoa bakarrik bailitzan, bi urte pasa ahala gure aita hil zutenetariko bat kalean libr e zegoela ezagutu zuen, are okerrago Luzarora harro harro itzulia. Zelan ez egin eztanda rik, behin batean lehengusu genuen hiltzailearekin Luzaroko kale batean topo eginda. Nik, ordea, berehala alde egin nuen nire musika ikasketak atzerrian jarraitzeko. Hau da, berehala ere ahaztu egin nintzen, ez gure aitaz, gure aitari gertatutakoaz baino. Banuen bestalde, aitzakia ezin potoloagoa, musika, nire bizi osoa betetzen zuena. Gaine rakoa, aldiz, hor zegoen, oroi menean galdua, baztertuta, badaezpada nire karrera nolabait oztopatzen zuen. Horrexegatik ez nion batere kontatu nahi nire senarrari bera e zagututakoan. Bai, nire aita arestian hil zen, badut neba bat oraindik nire herrian bizi zena, noiz edo noiz elkarrekin joango gara Euskal Herrira. Baina Euskal Herria ez zen Luzaro, ala bai, nik behintzat ezetz uste nuen, Luzaro herri txiki, ziztrin eta h its bat zen mapan galduta, Euskal Herria Bilbo, Donostia, Gasteiz, eta nik ere gogoz eta bihotz bihotzez ere euskaldun ditudan Iruñea edota Baiona. Hiriak, beti hiriak, gainerako h iri guztiak bezalakoak, handia goak edo txikiagoak baina denak ere gure herri a baino milaka aldiz abegikorragoak, non delako gatazka politikoa mugatua azaltzen zen, gehienetan al de zaharretara eta oso txitean pitean bakarrik tabernetako berriketa hutsaletara, saihesteaz nahiko nuen herri normal batean nengoela sinesteko. Hiriotan m unduko edonon bezala senti nintekeen, hain gertu nituen oroitzapenetatik libre. Luzaro, o stera, oso mingarria egiten zi tzaidan, dramaren muina, aipatutako gatazka horren islara hurrena, eta nire nebak, telefonoz sikiera, kontatzen zidanez, gauzak ez ziren batere aldatzen, betiko sasikumeak, aspaldiko hiltzaileak eta hauen lagunak, herrian nagusi. Hori dela eta, eta orduz gero Euskal Herrira hiruzpalau bider bakarrik bueltatu arren, betiere nire nebaren Bilboko etxera, ez nintzen inoiz Luzaroraino hurreratu, pentsatzeak ere bihotza goitik behera urratzen zidan eta. Oraingoan, berriz, aitor tzen dut amodioak eraginda eto rri naizela hein handi batean. Alde batetik, Sergy maitea nire jaioterria ezagutzeko irrikan zegoelako, benetako Euskal Herria, jatortasun etnikomaniatikoaren topikoari eutsiz, hau da, ustez behintzat euskal sustraiak, gogoa, gordetzen zituen herri xarmangarria idoroko zuel akoan. Bestalde ere, eta aitor penetan hasita naizenez gero, ni neu ditxosozko oroimenak akuilaturik. Gero gerokoa, espero e z nuen domina, inola ere nire herriarekin berradiskidetzen ez nauena. Hori ezin argiago dut, onartuko dut ordu gutx i barru eman nahi didaten domi na hala erregutu didatelako, ba i senarrak, bai nire harrotasu nak. Bada guztiz merezi dudan domina bat da, gutxi enez zinegotzi gazte eta jator horrek azaldu zizkidan betebeharren arabera. Banaiz, egiatan, Luzaroren izena munduan zehar zabaldu duen luzarotar bat, baldin bada nire biografia txikiaren datu huts modura. Orduan, edo zein beste luzarota rrek adina meritu eg inda da ukat domina petral hori eskura tzeko, beharbada iaz eman zioten rock talde horrek baino gehiago. Gainera, dagoeneko jabetu naizeta, badirudi delako rock taldearen merituak oso bereziak direla, Euskal Herriko eta kanpoko ere gazte pila erakartzen dut ela, oso gordinak bide diren letra batzuen bita rtez, den dena hankaz gora jartzen dutenak, beti ustezko ikusmolde anarkiko eta abertzale peto peto batzuetatik kantatuta, nolabait ere bi gauzok batera garriak baldin balira. Jakina, niri bost, hori zeharo zil egia da, nahiz eta halako taldeei dari en demagogia eta gaizki eta gu txitan larru jotzeagatik duten b ortizkeria jasanezinak begitan tzen zaizkidan –musikaz ez diot ezer, ez baitago esatekorik eta kito . Dena dela, milaka disk o saldu egin bazituzten, beraz haiek ere Luzaroren izena erosle guztioi zabaldu zieten, hain zuzen ere nik neuk egin duda n gauza bera Liv erpoolgo saria ri esker. Hortaz, ez dago dudarik domina hau eskaintzeko betekizunak oso anitzak direla , edo behintzat ez direla muga tzen, nik orain arte sumatu bezala, nolabaiteko kutsu abertzale bat dutenetara. Eskertzekoa da , beraz, ni bezalako faxistaku me bati antzeko domina bat ere eskaintzea, horrek adierazten baitu nazioarte mailan arrakasta bat lortu ezkero jaiotzatik daramadan errua barkatzen dida tela. Nire nebak, ordea, ez du inola ere aintzat hartu nahi izan, barregura sortu zaio sukalde tik ospa egin baino lehen. Nik ere jakin badakit aitzakia gisa bota egin diodala, domina hor ren onarpena nola edo hala zuri tzearren. Baina, aitortu behar dut nik ere ez dudal a oso ain tzakotzat hartzen, sinisten saia tzen naizela, baina alper alpe rrik. Zergatik orain eta ez aspal di? Ziur asko kinka berri batea n gaudela esango lidake zinegotzi gazte eta jator horrek azken hiru urteotako aldaketei begira. Nire koinatak ederto azaldu zidanez, beste zinegotzi gazte eta jator hura, Ermukoa, hil eta gero gauza asko aldatzen hasi dira herri madarikatu honetan, jende asko ustekabean itzarri egin zen, ordura arte isilik edota uzkurturik zegoe n gizakume asko eta askok, mul tzoka , lehenengo aldiz aski da aldarrikatu egin zuen Euskal Herriko hiri eta herri gehienetan. Luzaron ere protestak egon ziren, oso talde xume bat udal etxearen aurrean, pankarta ziz trin baten atzean, ia ia ezkutu ka, koinatak ere ondotxo konta tu bezala. Ez d a nahikoa, jakina , Luzaro bezalako herri txikie tan den dena beti apalago, geldoago, aldatu ohi da, horregatik ni bezalako faxistakume bati. B ai, zergatik gure buruak engai natu urtetan nire neba eta biok horixe izan bagara luzarotar gehienen begietara, Conservas Ábalos lantegiaren jabearen, zinegotzi ohi frankozalearen, askoren ustetan herriko putaku merik handienaren seme alabak izanda neurri batean ere erru dunak. Gainera, n i behartu naute Luzarora itzultzera, ni behartu naute behinola utzi nituen etxea, kaleak, itsaso zabala berriro gogora ekartzera, ni behartu naute ere nire iraganari berriro aurre egitera. Merezi dut, beraz, nolabaiteko ordain xume bat, ez urteotan egin zi daten, ziguten, kaltearengatik, horrek ez du konponbiderik, are gutxiago barkamenik, gure aita hildakoan herri osoa hiltzaileen ondoan kokatu zen asmoz ala gogoz. Domina merezi dut, izugarrizko esfortzua egin dudalako, Luzarora itzultzeko, txikitan hainbes te maite izan nituen herria, kaleak, kaia, itsasoa, den dena gogora itzuli zait hona etorrita, ezbeharraren lekura ere bai. Merezi dut domina hori herri honen gupidagabekeriak ni erbesteratu eta gero, domina horren bitartez Luzaro herriaren altzo berora ha rro harro itzul nadin adierazi nahi didala uste dut. Eta nik itzuli nahi dut, oraingoan bezala, edonoiz. Edo, baina beti nahi dudanean eta ezelako beldur, lotsa edo arazorik gabe. Behin domina hartuta hala izango da, ziurrenik, itzuliko naiz behin eta ber riro nire burua ondo al txatuta, nahiz eta domina, bes talde Londreseko etxean lagata, beti nire gainean eramango dut denon bistara. Ezingo dute esan, orduan marmar egin ohi zuten bezala, ni hemengoa ez naizela, ni kanpotik etorritako faxista baten alaba nai zela, ez dudala inolako eskubiderik nire luzarotartasuna lau haizetara aldarrikatzeko. Behin domina hartuta ez da inor nire luzaro tartasunari baldintzak edo era gozpenak jartzera ausartuko. H ala espero dut, horregatik eto rri naiz dominaren bila, horr egatik urduri urduri nago, ome naldiaren ordurako ezer falta ez dela, nire gurasoen etxeko bal koitik haurtzarok o itsasora begira, orduko piano notak berta tik helduko balitzaizkit bezala, Sergyk bizkarretik besarkaturik, Sergyrekin isilean pianoa joka hasteko ordua ren zain. Will we go on foot down to the city hall? Harantz goaz, kotxez Izarra mendiaren magaletik behera, harresi zaharreko sarbideraino, bertan Luzaro oinez herria goitik behera zeharkatzeko asmoz. Lasaiago joateko eskatzen diot nire senarrari, ez da presa rik, daudela pixka batean, ome naldiarena zenbat eta arinago joan gero eta hobeto, ez dut gogo handirik udalek oekin zein herriko zenbait per tsonaiarekin hizketan eta are gutxiago txutxu mutxuka egite ko. Gainera, bada aspaldi ez noala Luzaroko kalee tan zehar goxo goxo, inorekin topatzeko beldurrik gabe, hain zuzen ere asteazken honetan egon ginen bezalako herri inguruetan, erdi ezkutuka badaezpada gustuko edo ez ninduen norbait azaltzen zitzaidan. Gaur berdin dit nor azalduko, gaur herriak berak nola edo hala omenduko nau, et a be rtako guztiak jakinaren gai nean omen daude, gaur udaletxeko ateak zabal zabalik ditut, gaur Luzaroko udal gehiengo abertzaleak Conservas Ábalos lantegiaren jabe eta faxista zikinaren alabari herriak asmatu duen saririk garrant zitsuena, eta itsusiena ere bai – azken fine an urrez edo estalitako itsasontzi bat, bai originalak, arrantzale kaikuok! – emango dio. Horregatik lasai lasai, eta batez ere harro harro, joateko eskatu diot, bazen garaia nire herria, orain inoiz baino nirega natuagoa baita, esan liteke berriro luzarotartzen ari naizela, eta sentimendu arraro hori gero eta nabariagoa zaidala aspaldi ikusteke nituen kale maitatuetan barna noala, gutxitxo aldatu diren txikitako kale estu eta kresaltsuetan gorantz, hau, behiala be zala plaza nagusiraino heltzeko arnasestuka. Pozez beterik eta ia ia kantari igotzen naiz jolasleku izan nituen kaleetatik, ezin ahaztu garai alai haiek, aberria haurtzaroa ome n da, baliteke, dena dela, hau rrek, eta batez ere jolasean ari direla, ez dute a berririk. Ni, ordea, Cordobako latiniar filosofo famatuarekin bat nator, helduen buruhauste edota gorrotozko zantzurik gabeko bizitze horri benetako aberria deritzot, gain erako guztiak kartzela moduko ak dira, gure modu edota beharr etara egokituriko atzerri bate an bakarrik libre izan daiteke/naiteke. Dena dela, kaleok ez ziren s oilik nire haurtzaroaren eszena leku zoriontsua izan. Izan baziren ere gure familiaren ezbeharrarenak, ezin dut ere nire aita hil zuten kale bazterrera hurbiltzen ari naizela ahaztu. Bihotzak dar dar egiten dit, nire ibilera motelago egiten da, ez dut aurrera egin nahi, zuzen zuzen gorantz joanda plaza nagu sitik berrogeita hamar metro ingurura ote gaude, baina ez dut ere nahi bazter madarikatu hori saihestu, badakit bertatik igarotzeko herria inguratuko duda la, lehen guztiz alaia eta adi korra zen nire gogoa bat batean zeharo aldatu bitartean. Hantxe bertan il zeuen geure aitta ! Euskaraz esan diot, oharkabean, there was murdered my daddy . Zorabiatzekotan nago, hau guztia gogorregia da, bazter hori ez zegoen nire gogoan, bazter hori azaldu berri zait bere ageriko krudeltasun osoan, hortxe bertan hil zuten nire aita, hil zeuen, ene jainkoa!, sinisten ez dudan jaungoiko bihozgogor eta neurrigabekoa, euskaldun, fededun, bai le lo leloa, leloena leloherri nazkante honetan beti nagusi, batez ere errukirik ere ezagutzen ez duen Luzaro beza lako herri petral honetan. Hor txe bertan zerraldo erori zen nire aita hamaika tiroz josita, hor tik altxatu zuten bere gorpua bi egunetara zabor e dukiontzi bat odolezko zantzuaren gainean jartzeko, eta horra hor ere, zaborrez gainezka edota inguratuta, edukiontzi zikina, aspaldi ezabatu omen zen odolezko zantzuaren gain gainean. Ba ote da Luzaroko bazter bakarra zabor edukiontzi bat ipintzeko? Badir udi bertokoek hala uste dutela, bazter hori nola edo hala estali behar dela, ezin da batere samurrak ez diren oroi tzapenetarako lekurik utzi. Ez dago, beraz, oroimenerako lekurik, ez eta eskubiderik ere, jakin, jakin behar banuen, gure aita hil eta gero hainbat arin en ahazteko, Luzaro batik bat, saiatu bainintzen. Atzerrira i hes egin nuen, musikaren babes pean ezkutatzeko, eta bertan ezk utatuta bizi izan naiz gaurdai no, gure aita edozein gaixotasun edo ohiko den ezbeharren batek galduta izan banu bezala. Ora in itzuli naiz Luzarora eta, nahitaez, gure aitaren heriotzaren benetako zioa, bakarra, gogoratu behar izan dut: garbitu egin zuten, Luzaroko bi morroskok, biotako gure lehengusu batek, garbitu zuten Euskal Herriaren askatasunaren izenean. Nola ahan tz neza keen, nola ausartu ere egin nintz en ahazten. Gure aita kale baz ter horretan akabatu zuten oso gustuko ez zuten bi abertzale sutsuk, etsai zuten bi auzokok, bere arroztasuna eta, areago, urtetan ekinaren ekinez egindako aberastasuna inola ere bakartzen ez z izkion senitarteko batek. Kale bazter horren ondoan gure aitaren gorpua egon zen luzarotar guztien begien aurrean eta ez zuten ezer esan, isilean eta buru makur etxera tu ziren, bertan, sutondoko babesean, marmarrean egiteko ez dakit gure aitaren zein errur en kontura. Orain gauzak oso bes telakoak omen dira, orain ez dag o eskubiderik edo antzeko esal diak esan ohi dituzte norbait garbitzen dutenean betikoek, ez dela modurik Euskal Herria askatzeko, ez dakit zeren edo noren askatu behar baldin bada, eta baita o raindik ere hain agerian duten alderdikeriarik nazkagarrienaren arabera, halako ekintzek, bai, ekintzek, abertzaletasunari batez ere kalte egiten diotela, terrorismoaren ustezko ondoriorik latzena edota garrantzitsuena balitz bezala. Esan badut nire koinat a dela aldaketa honen berri eman didana, bere senarrak, ordea, ez du sinisten. Bere senarrak hitz guztiok behin behineko hitzak direla uste du, arestian esaten zituztenak bezalakoak, hau da, hiltzaileen arrazoiak aintzat hartzen zituztenenak, hori baitzen orduko giro politikoak gogoan hartzera bultzatzen omen zituena. Gaur egun, hain zuzen ere, guztiz kontrakoa esatera bultzatzen dituen giro berri ho netakoak bezalakoak. Hori dela eta, nire neba ez da etorri, ez da etorriko, nire nebak ezin ditu barkatu, ezi n da fidatu euren hitzen zintzotasunaz, benetan pentsatzen dutena esateko ausardiaz, eta edonola ere, badu oso argi orduan pentsatzen zut ena, gure aitari buruzkoa bere ziki, ondo baino hobeto adierazi egin zigutela euren mesprezu eta isiltasunaz. Ederto b a, konturatzen ari naiz nire nebaren motiboez, hasieran guztiz bortitzak begitantzen zitzaizkidan ak, agian nik ere hasieran duda mudatan ipini nituen arren, orain guztiz bidezkoak deritzet kale bazter horren ondotik igarotzean. Ingu ru minguruka ariko naiz herria zehar udaletxera iritsi aurretik. Bai, badakit bertan gure zain daudela. Sergy gaixoak berriz ez du ezer ulertzen, jakin behar nuen oraindik ere edukiontzia bertan zegoenentz. Bertan badirau, eta horrek askotxo pentsarazten dit. Ez n uen espero, ez, inolako oroiga rririk. Ezagutzen dut ondotxo herri hozkil, kuzkur eta, guztiz gain, higuingarri hau, ez dira ga uza inolako errukirik erakuste ko. Hori gehiegi eskatzea litzaiek e isiltasuna eta ahaztura bizi tzari aurre egiteko tresna kutt unak dituzten gizasem e bihozga beko batzuei. Hala ere, eta gauzen muinera jo beharrean zeharka joan nahiago dutenez g ero, gutxienez edukiontzia ber tatik kendu izana ikaragarri poztuko nindukeen. Ez dute egin, ez zuten beharrik edo, zertarako, gauzak hobe bere lekutik ez mugitze a, ez du inporta edukiontzi kaskar bat ere baldin bada bakar bakarrik. Baliteke gehiegi eskatzea, itxoitea. Abusatzea ere bai. Oso azkar ahaztu egi n dut orain dela egun bakan ba tzuetara arte ez nuela inolako eskubiderik herri honetan zer edo zer eskatzeko, ez nintzela hemengoa, bertan jaioa eta hazia izan arren. Gaur, ostera, Luzaroko alaba kuttuna edo izendatuko eta gero urrezko domina ziztrin bat ere emango didate. Gaur luzarotar peto petoa naiz eta gainera ohorezkoa. Zer dela eta, nire izena nazioarteko egunkari batean azaldu delako? Negar egiteko modukoa, ez zait or aindik inor nirega natu barkazio eske urtetan nire l uzarotarsuna kolokan jarri iza nagatik, bere garaian inor nireganatu ez zen bezala gure aita ren hilketa ahobetez eta errotik gaitzesteko edo sikiera bere dolumina emateko. Baina gaur domina bat emango didate inoiz ezer gertatu ez balitz bezala, Luzarora itzuliko banintz bezala ondo merezitua dudan gorazarrea eta domina jasotzera. Baina ez dut merezi, sekula ez naizelako luzarotar peto peto bat izan nire auzokoen begietara , hau da, euren antzera, herri ko jende xehea, ez da ere nirekin jolasean ziharduten bakanen antzera. Orain inoiz baino ar giago dut, zuzen zeuden luzaro tar jator eta prestuok ni haiek bezalakoa, ezta urrundik ere, ez nintzela, ba i begi okerrez, bai euren ondotik pasatzerakoan txutxu mutxuka, esaten zidatenean. Garai hartan ezin nuen ulertu, ikaragarri ez bidezkoa egiten zitzaidan nirekiko esker gaiztoko jokaera hura. Ba ote nuen nik nire aitaren bekatuen errua? Inola ez, ezetz esa ten zion nire buruari. Baliteke nire aitak zer edo zer gaizki egin izan a, baliteke ere leporatzen ziz kioten bidegabekerien erdiak egiazkoak izatea ere. Baina ez zen nire errua, ez nuen inolako erantzukizunik bere alaba iza nagatik. Ez zuten, haatik, inolako eskubiderik nire aitaren erruaren zati bat egozteko, izugarri errukigabekoa omen zen euretako askorekin txikitandik eskolan zein jolasean lagun zuten neska zintzoarekin hain bihozgogor jokatzea. Zerbaiten erruduna nintzela mamurtzera hasi nintzen, gutxien ez gure aitaren bekatuen lagun, hala bakarrik uler nezakeen bat bate ko ezinikusi hura, isiltasunaren mesprezua. Banekien nik gure aitak aldizka zeharo egoskor jotzen zuela, askotan ere oso zuzenak iruditu ez zitzaizkidan erabaki batzuk hartu zituela, beste ak beste oraindik Frankoren garaian bere langile batzuk kalera bota egin zituenean eskubi de sindikalak eskatu zizkiote lako. Baina banekien ere gure aitak gauza batzuk ezin zituela ulertu, ez zela bertan jaioa, ez eta herrian mika urte igaro eta gero ere, b ere bizkar gainera zetorkion mundu berrir ako, saia tuta ere ez zela moldatuko garai berrietara, aspaldiko ohitura txar eta samingarrien menpe bizi baitzen. Hala eta guztiz ere, noizbait norbaiti kalterik egin baldin bazion, ez zuen apropos egin, eta ez zuen ere inoiz beh ar baino bortitzago egin, goza tzeko edota are gutxiago inolako atarramenturik ateratzearren. Berak beti berea eta bere ondokoena defenditzen ari zela uste egin zuen, berea bati bat defenditzeko eskubide osoa zuela, berea, hau da, orduko mundu a, suntsitu nahi ziotelako, zeha ro oker zegoen arren. Hil zutenek, ordea, bere egoskortasun hori biziaz ordaindu beh ar zuela erabaki zuten. Gainon tzekoek, Luzaroko herri osoak, odolezko ordainketa hori nola edo hala merezituta zutela ere erabaki egin zuten. Horregatik isildu ziren bere gorpuaren aurrean, horregatik ere nire neba eta bioi herritik albait arinen alde egiteko gomendatu ziguten keinu hutsez, begiratu okerrez, bakarrik izan bazen ere. Eta horregatik ere, leporatu nahi zidaten errua ezi uler nuelako, berehala ospa egin nuen musikan aterpe bilatzearren. Gaur jaioterrira itzuli naiz eta azkenik dena ulertu egin dut, ni ez naiz hemengoa, nik aste honetan bilatu nahi izan dudan herria, ez da existitzen, dagoeneko ez behintzat. Nire aspaldiko Luza ro hura jolastokia zen batik bat, Luzaroko auzokoak jolaskideak ziren, elkar esti matzen genuen, Luzaro zen haur tzaroa, benetako aberria jakintsuak esan bezala. Egun batean, horratik, nire aita hil zuten egunean, dena bukatu zen. Orduz geroztik jolasik ez, jolaskiderik ez, aberririk ez, bakerik ere ez. Orduz geroztik Luzaro gure Izarra mendiko etxera murriztu zen, balkoitik ikusten nuen its as mugara, nire pianoari izuga rrizko saminez erauzten nizkion musika notetara. Zapaltzen ari naizen kaleak ez dira nire orduko Luzarokoak, kale garbiak, alaiak, abegikorrak. Zapaltzen ari naizen kaleak dira gure aitak heriotza topatu zuenekoak, kale hotz ak, biluziak, hitsak, zita lak. Ez naiz eroso kale orain arrotzotan barna noala, Bilbora bueltatu nahi dut, bertan behin tzat nire neba zain dut, orain dik ere desluzarotarturik bezain atsekabeturik, traizioa egitera noan neba, nik ez bezala aspaldian gur e aitaren heriotzak era gin zigun desluzarotarpena ondo baino hobeto ulertu eta onartu egin zuena. Ohorezko luzarotarra izendat u nahi naute gero eta gertuago dudan udaletxe horretan, pare bat urrats maldan gora, azkeneko izkina okertu eta hantxe bertan, behin betiko herri honekin berriro adiskidetuko nauen dominarekin batera, gure aita hil eta gero j asandako oinaze osoa, bidegabe keria guzti guztiak, gezurrak, irainak ahazten lagunduko omen didana. Ez naiz hain txatxua, domina xantaia hutsa da, denok badakigu herri alu horretan, zi negotzi gaztea bezalako luzaro tar jator eta prestuek fede onez ala ez eskaintzen didaten saria nire barkamenaren truke, bai zera! Barkamenik ez, ez dute behar, harroegiak dira horretarako, nire ahanzturaren truke eta kito. Eta orain, udaletxearen aurrean nagoela hain justu ere, balkoi nagusitik zintzilik dagoen ETA NO /ETA EZ dioen pan kartaren aurre aurrean, urte batzuk lehenago herriko presoen argazkiena zegoen leku berean, ezin argiago dakusat, Luzaro herriak, aspaldi honetan eman diren kontzientzia berpizkunde motela dela medio, hau da, Ermuko zinegotziaren basakeriaz eta hurrengoez ere gero, betikoen bort izkeriaz gogait eginda, lotsatuta eskuarki, nire haurtzaroko herri alaia eta abegikorra izatera itzuli nahi du. Noski, munduko eskubide osoa du hala izan dadin. Are gehiago, bazen garaia bere onera itzultzeko, betiko astapotro aluok inpo satu zioten egoera gogor, meha txagarri, itogarri horri behingoz muzin egitera. Hala eta guztiz ere, beldurrak nago niri apropos ez eskatutako laguntzaz egin nahi duten. Beldurrak nago e re jostailu hutsa naizen herri honen erantzukizuna zuritzearren. Zertara bestela zinegotzi gazte eta txit jatorraren gehiegizko gizalege hura? Zer dela eta hainbeste hitz potolo orain dela gutxi arte herri honetarako existitu ere ez zen auzoko erbesteratu bati ongi etorria eta eskerrona emateko? Etxera bueltau nah idet , i wanna go back home , faborez, please , bitte, pazháluysta , ez dakit Sergyri nola erregutu. Luzarora bueltatu naizenean nire burua euskaraz ari da ia ia etengabean, txikitako hizkuntza gozoan, jolas hizkuntza, hitz egiteko eskubidea ere, gogoa, kentzen saiatu ziren arren, hizkuntz a, euskara, beraiena bakar bakarrik omen zen, aber tzale sutsuena eta nolabait ere beraiekin bat egiten zuten luz arotar jator eta prestu guztiena. Nik, ordea, euskara maitatzen segitu dut urteotan, bakarrik ne ngoela nire buruari beti euska raz egiten nion, o raindik ere Luzaroko lagunekin jolasean egon banintz bezala. Tamalez, harrezkero maiz bueltatu egin naiz nirea ematen ez duen herri batera, azken urteotan herri biho tz gogorrekoa izatetik ni be zalako erbesteratu batekin abe gikorra izatera igaro dena, baina inola ez txikitan ezagutu nuen herria. Hemen dena arrotz egiten zait, eta txitean pitean mehatxagarri ere bai, nahiz eta kale gehienak eta auzoko gehienen aurpegiak ezin hobet o ezagutu, azalez bakarrik bai tzaizkit ezagunak, orain dela minutu gutxi batzuk ikusi banitu bezala. Berdin gertatzen zait nigana ozta ozta arrapaladan udaletxeko harmailetan behera dato rkidan zinegotzi jatorrare kin, ezin dudala, nahita ere, auzokotzat hartu. Horra hor domina bat eseki nahi didan zinegotzi txit gazte eta atsegina, hal a gogoratzen diot Sergyri, o raindik muturtuta azaltzen zaidan senarra nire bat bateko erreakzioagatik, hitzen beharrik –sarri baino gehiagotan ohi duenez izan ez duena bere sud urraren zimurduraz ondo bain o hobeto adierazi baitit beran duegi dela atzera egi teko, hona ino ailegatu baldin bagara, ho ts, udaletxeko harmailetaraino, biok elkarrekin eta eusk utik oratuta sartuko gara barrura derrigorrez, larri larri eta ahaide ere dudan zinegotzi gazteak aurpegira bota berri didan bezala, eta honen bidez ere zain d itugun agintari eta auzoko guztiekin agindu bezala. Ezin det ulertu zegaitti edo zetako omendu nai nauen . Sergyren sudurra berriro zimurtuta, badago nazka nazka egina nire portaeraz, ezetz, baiet z, hobe dut isiltzea. Bai, bada kit, domina kaskar hori onartu aurretik gogoeta handia egin behar nuen, gogoeta sakona, hain zuzen ere sekula egin ez dudana. Alde batetik ikaragarri pozten ninduelako nire herrian halako gorazarre bat jasotzeak, eta bestalde ere ezetz esaten ez dakidalako, batez ere zinegot zi gazte eta jator hau bezalako norbait aurrean dudalarik. Hori dela eta, nire nebaren zeresan zuhur eta mardulei entzungor egon nintzen, esan liteke muzin egin niela nire gogoa beste inon nuelako. Domin arena aparte ko eskaintza zen, nolabait ere ni re txiki tako herriarekin berri ro adiskidetuko ninduena, eta gainera bizian maiteen dudana ri esker, musikari, Liverpooleko sari ospetsua irabazi eta gero munduan zehar agian pittin bat ezaguna, gutxienez, egin nauen musika. Orain, azken buruan hamaika gogoeta ergel eta goibel egin eta gero, banago zinegotzi gazte eta jator honen aurrean, senitarteko dudana, udaletxe barrura azkar sartzeko erregutzen didana, danok zain dittuzu . Nire zain, aspaldian erbesterat uriko piano jole luzarotarra, Conservas Ábalosen jabearen a laba, azken urteotan Luzaro zeharo ahaztu egin zuen oraingo alaba kuttuna, honaino aiko maiko ailegatu eta nola edo hala zain dituen auz oko guztiak bertan behera uzte kotan dagoena. Egia esan, udaletxeko atetik igarotzerakoan une batez gelditu egin naiz, go goetatsu. Gorazarre honek ez du buru buztanik, ni ez naiz hemengoa , esan diot nire buruari aurre ra ezin eginik. Tira ba, Sergyk a lemaneraz edo errusieraz bela rrira xuxurlatu eta gero, besotik oratu eta barruraino sartu egin nau ia ia arrastaka. Udal areto nagusia jendez gainezka dago, txalo andana ni ikusi orduko, bat batean ezin dut ezer entzun, ez eta nire buruan darabildana ere. Momentuz ere txalo hotsak gortzen nau. Ikusi, besterik ezin dut egin. Badakusat inoiz ikusi ez dudan aurpegi pila, baina bai as palditik ikusita ez nituenak ere bai, besteak beste zaharkituagoak baina aldi bere an beti bezain zuhurrak eta lehorrak begitantzen zaizkidan txikitako nagusi gehienenak eta ozta ozta igartzen ditudan nire orduko jolaskideenak. Hasi nai z buruaz agurka iaia ere uste kabean, badira agur txikiak, hau da, buruaren astindu motelak, ezin dut nire burua imajinatu eskuaz agurka, ez da benetan oso nirea, munduan zehar, gutxi gora behera, hamai ka piano saio eman arren, oraindik ere jende a urrean guztiz izutia naiz, pr akak gorritzeraino egia esan, eta horregatik ere kezkatzen hasi naiz, dagoeneko nahikoa gorritu izan naizela ohartzen dut eta. Ezta, ez, nazioarteko piano jole saridun baten propi oegia, ala jaina. Zinegotzi gazteak, gari zabaldar gazteak, aurrera segi tzeko e skatzen dit keinu batez. Ezin dut, pasillo erdian geldi geldi nago, ikarak paralizaturik, buruaz agurka etengabean, ihesi egin nahi nuke, baina Luzaro herriaren aurrean nago aurrera joan ezinik. Mesedez, Sergy, atera nazak hemendik, ezingo diat. Ez dit ad itzen, batez ere orain txaloek udal txistulari taldearen azantzari bide ematen diotela. Badirudi gorazarreari hasiera emateko unea iritsi dela, agintarien mahairantz abiatu behar dut pasiloan barrena. Bertan alkatea, zinegotziak, abadea, nola ez oraindik e re hain elizuloa den herri alu honetan, Aldundiko ordezkaria eta beste hainbat ustezko handiki ere zain ditut. Txistu eta danbolinen hotsak alkatearen ondoraino laguntzen dit. Espero bezala ez dut ere oraingo alkate hau ezagutzen, betiko Alderdikoa izan ar ren ez naiz bere aurpegiaz gogoratz en, ez da harritzekoa ere gure aitaren lagun jeltzaleak baino gazteagoa baita, seguru asko ni baino belaunaldi zaharrago batekoa, nire orduko lagunen baten neba zaharra edo. Espero bezala ere ongi etorri guztiz gozo eta b eroa eman dit, bere aurpegian badago politiko pro fesionalen propioa bakarrik ez den irribarre zabal bat, zeharo benetakoa, zintzoa, ematen duena, ni bere ondoan ikusteaz ikaragarri pozten den alkate abegitsu eta adimentsu batena, inoiz baino ziurrago naiz nire presentzia ezinbestekoa zaiola Luzaro noraino aldatu den erakuste arren, Luzaro herriak bere seme alaba guztiak, sasi guztien gainetik eta hodei guztien azpitik, gogoz eta bihotzez maite dituela sinestearren. Nire ingurura begiratzen dut, Sergy aldendu zait, bakarrik nago bat batean iraganetik azaldu zaidan aurpegi ezagun eta ez multzo honen aurrean. Ez dakit alkateak nire omenez esandako hitzak merezi behar adina aditu eta balioztatu ditudan. Gorputza bakarrik dut aretoan, gogoa ost era nire aitaren hi lketaren egunean, begira ditudan aurpegi gehienak bazeuden egun hartan gure aitaren gorpuaren ondoan, gaur ez bezala, txaloka ari direla, egun hartan aurpegi ge hienok isilik zeuden, beste ba tzuk, ostera, ez zeuden, ezkututan zeudelako edo agian gure aitar en heriotza xanpainaz ospatuz, euren kideek kartzeletan ohi dutenez, hiltzaileei nolabait, bai estrategikoki, bai gogoz, lagundu egin zietenak. Horiek d ira orain faltan sumatzen ditu danak, egia esan, alkate eta zinegotziekin batera egotea espero nuen, udal honetan gaur egun ere bigarren indar politikoa direla baitakit, oraindik ere izu garrizko indarra dutela luzaro tarren iritziak baldintzatzeko zein gaitzesteko. Baina ez ditut ikusten, badirudi ez direla etor ri, ez dutela Luzaroko enpresa gizonik arrotz, ab erats eta faxi sta porrokatuaren alabari egin go zaion gorazarrean parte hartu nahi. Eskubide osoa dute eta gainera eskertzekoa litzateke egia balitz. Baina tamalez ez dut behar bezala begiratu. Orain, puskatxo bat sosegatzen naizela, txaloak eta txistuak is ildu d irela, aurrean dudan jende mul tzoan errepara dezaket, eta horra hor, txikitandik ere ezagunak ditudan aurpegi batzuekin topo egiten dudala aurreneko ler rotik, besteak beste lehengusu dudan astapotroarena, guztiz a tsegina eta zintzoa zaidan zinegotzi gazte eta jatorraren anaia nagusia, gure ama urtetan gaitzetsi eta baztertu egin zuten garizabaldarretariko bat, gure aita hil zutenetariko bat. Espero nuen, guztiz arraroa izango zatekeen bera hemen ez ikustea, azken buruan kartzelatik irten eta gero bere kideen buru izen datu zuten, heroi zuten. Badaude beste aurpegi ezagun batzuk honen alboan, txikitan ere euren burua abertzale sutsutzat zutenak, horregatik ez nau batere harritzen nire dominaren emaitza gaitzesten duen panka rta baten atzean ikusteak, guz tiz logikoa omen da orduan ere hiltzaileen ekintzak, guztiz eta guzti guztiak, goraipatzen zituztenen aurpegi ezagunak udal traidore eta espainiazale h onek Luzaroko enpresa gizonik arrotz, aberatsenaren eta faxista porrokatuaren alabari eman nahi dioten dom inaren aurka protesta egitea. Gutxienez gaur isilean egiten dute pankarta baten bidez, eta ez garrasika, mehatxuka, orain dela gutxi arte hain ohiko e ta gustuko zute nez. Orduan ez zen luzarotarrik haiek gogoko ez zuten inor txalotzera ausartzen zenik, are gutxiago gaur egingo didaten gorazarrea bezalako ezer proposatzera. Poztekoa da, egia esan pozarren nago, erakusten duten indarra gaur egon norainokoa da, oraindik ere aurreneko lerroan daude, oraindik ere gogoko ez dutenen kontra protesta egiten dute edoz ein gorazarre edo oroigarri egitekotan. Baina euren protestaren indarra inoiz baino motelagoa da, inoiz bai no kikiltzen du alde dugun jen dea, benetan maite gaituena, egin dugunarengatik eta baita sufritu dugunarengatik ere. Z oritzarrez, eta inoiz baino gu txiago izanda ere, badaude, oraintxe bertan jabetu berri naiz, ezustean ikusi dudan orduko lagun baten aurpegia, jolaskide nuen Hala eta guztiz ere, irriba rre egiten dut, pozarren, eske rrik asko, bai, merezi dut eskaintzen didazuen domina hau, nola ez, zu ek denok bezain luzarotar peto petoa naiz, zuetako asko eta askok, Ábalos Consevas b iltegiaren jabe eta zerri ziki naren alaba nintzen aldetik, buruez ezezka behin eta berriro ekin arren. Baina gaur eskatzen didazue, ia ia arrenka, domina hau otzan otzan et a irri zabalik onar nezan, ozta ozta ere inposatzen didazue. Hona hemen gure aitaren garaiko jelkidea izan zen alkate jator honek, nire lepoa makurrarazten saiatzen dena ditxosozko domina zintzilikatzearren, bistaz bakarrik ezagutzen dudana, noiz edo noiz portuko tabernetaraino gure aitaren bila joaten nintzela bertan berarekin musean ikusi ohi nuena. Ez dut gogoratzen, ostera, gure aitaren hilketa jazo eta gero, gure etxera dolumina ema teko etorri zenik. Ez da harri tzekoa ere, etorri zen bakarra orain dela bizpahiru urte hil zen bere lagun mina, Ceferino Alb iz, izan baitzen, bera ere jel tzalea izanik, baina ondotxo ere gogoratzen dut gure amari esan ziona ate ondoan bertan, “ en calidad de amigo personal ” edo, oso erdara txukunean, gure ama eta hirurok euskaldun peto petoak ginela jakin arren. Baina, noski, gure etxea ez omen zen behar beste euskalduna, gure etxean euskarari gorroto omen genion, horrexegatik gure aita garbitu zuten, frankozale amo rratua zelako, Euskal Herria behar beste maite ez zuelako, euskaldunak gogotik mesprezatzen zituelako. Baliteke ere, gure aitaren lagun mina erdaraz egite a, hain abertzale jatorra izan da, de toda la vida esan ohi dutene z, eta hitzez behintzat euskal tzale sutsua ere bai, doluminaren antzeko zer edo zer es ateko euskara aintzat ez hartzea, azken buruan berari ere eskolan irakatsi omen zioten euskara eta euskaldunak mesprezatzen. Luzaroko gainontzekoei ere irakatsi zieten mesprezu berbera, berez, geroxeago agian, koskortu eta gero, abertzale eta euskaltzale sutsuak izan arren. Orduan bai, orduan irakatsita ko mesprezuaz konturatu, beharbada belaunaldiz belaunaldi onartutakoaz, eta jarraian errudun bila hasi ziren, gertuen zituztenei begira, haiek bezai n abertzale eta euskaltzale su tsuak ez zirenengan errepara tuz, are gehiago nola edo hala tra bak, burlak edota arduragabeker ia itzela erakusten zituztenen gan. Alde horretatik ez zen inolako dudarik, nire aita, gure aita, erruduna zen, hori dela eta, sutsuenak zirenek kondenatu eta zigorra bete egin zuten, eta horr egatik ere gainerako guztiek nola edo hala ere men egin zuten ustez behintzat hiltzaileen bideekin oso ados egon ez arren. Besteak beste hona hemen oraintxe bertan domina zintzilikatu didan alkate jatorra, oso jatorra eta batez ere abegik orra, eta emandako hitzaldi motzaren arabera, gaur egun guztiz gogor eta agian ozen indar zaleen jokabidea gaitzesten duena. Milesker, alkate jauna, Luzaroko jaun andreok, gure aitaren hilketaren egunean isilik egon zinetenok, eskertzen dizuet Luzaroko alaba kuttuna izendat zen nauen domina hau. Ez nuen espero, benetan, serio ari naiz, Bilbon kontzertu bat ematea proposatu zidatenean ez nuen Luzaro gogoan izan, e z nuen ere Euskal Herrira etor tzeko gogorik ere, urrunegi geratzen zitzaidan eta. Izan ere, nire senar Sergy Euskal Herrira etortzeko tematu zen, nire jaioterria ezagutu nahi zuen eta. Luzaro? Zeharo ahaztuta nuen, bertan ez zitzaidan batere geratzen, batez ere nire gura soak hil eta nire nebak Bilbo a ldera alde egin eta gero. Oroi tzapenak, bai noski, haurtzarokoak, oro itzapenik goxoenak, agian gehienak bat izan ezik, denok ondotxo dakiguna, denok urteotan ahazten saiatu garena. Baina alperrik, ezin da ahaztu zure aitaren hilketa, ezin da ahaztu oraindik haurra zarela, ez duzu ulertzen zure aitaren bat bateko hutsune hori, orduan ama negarretan ikusten duzu, eta inork ez daki zer gertatu den azaltzen, alderantziz, inguratz en zaituzten guztiak aiko maiko etan hasten dira, hitzerdika egite n dizute, gezurretan. Koskor tzen zara hutsune hori gainean duzula, gure aita ezta itzu liko, joan egin da, eraman dute, ostu digute. Nortzuek, zergatik, erabat koskortu arte itxaroteko esaten dizute, bestela ez duzu ezer ulertuko. Baina koskortzen zarenean ez duzu ulertu nahi, ahaztu baino. Gure aitarena, herria, nolabait errudun suma tzen du zun herri madarikatu hori, koskortu bitartean isilean ezkutatzen zelako, erantzunik ematen ez zizutelako. Eta hau guztia ahalik eta azkarren eta, baldin bada, urrunen. Hori dela eta, ospa egin nuen pianoa aitza kia, musikak nire aitak utzita ko hutsunea hein handi batea n bete baitzuen. Baina, bazego en betetzeko asko, horregatik jo eta ke egin behar izan nion pianoari, gero eta musika bikainagoa, ederragoa, zoliagoa erauztearren. Ez dakit, aldiz, behar bezain ondo lortu dudan, senar eta batez ere iraka sle zein oso kritikari gogorra behar bada gogorrena, zor rotzena, eta gaiztoena ere bai dudan Sergyk oraindik bikaina izateko dezente falta zaidala behin eta berriro nabarmentzen dit eta. Hala ere, badirudi azkenotan pianoa ohikoa baino bikainago, ederrago, zoliago j o egin dudala, batez ere Sergyk bere gain hartu ninduenez geroztik, berari esker nituen akats bakan batzuk zuzendu ahal izan ditut, berari esker gero eta entzulego zabalago baten aurrean jotzeko ausartu egin naiz, eta berari esker , batik bat, saritu egin n indu ten Liverpoolen, gaur ematen didazuen dominaren motibo nagusia, zeren eta, uste dut ditxosozko domina hau sekula emango ez zenidatela, sari horren emaitza iragartzen zuten egunkarietan azaldu izan ez banintz, batez ere nire biografian Luzaro zenbat ald iz aipatzen den kontuan hartuta. Dena dela, berriro eskertzen dizuet, nita z onerako gogoratu egin zarete lako, eta ez bakarrik Ábalos Con servas biltegiaren jabe diruza le eta frankozalearen alaba nintzelako. Gogoratu egin zarete zuetako beste bat banintz bez ala, halakoa zinez naizelako, azken finean, zuetako askok nire luzarotasuna zalantzan ipini arren. Gaixoak, asko sentituta ere onartu behar nauzue zuen artean, nik merezi beste ohore z gainera, horrelakoa da ospea ren eragina, batez ere baliatu nahi izan ezk ero beste batenaz. Lastima nire neba bertan ez egotea, bera ere omendua izango zatekeen, honela izango zela uste nuen nik, baina berak ezetz, ni ere konbentzitzekotan egon zen, baina azkenez, Sergyk bul tzatuta, batez ere nire nebari jaramonik ez egiteko ah olkatu eta gero, nire haurtzaroarekin, Luzarorekin, berradiskidetzen lortu egin dut. Eta berak ordea, barkazio moduko gorazarre honetara ez etorrita, aukera galdu egin du bere setakeria dela eta. Lastima ere, edo batez ere, gure aita hemen ez egotea edo i kusi ahal ez izatea, ez baitut inolako zerutan edo munduaz harainoko bizitzatan sinis ten. Baina ez, domina hau onar tzerakoan ez dut inola er e gure aitaren oroimena mendeka tzen, nire nebari halabeharrez agindu bezala, nire buruari hona etortzeko egin nion a gindu a bera. Asmo zozoa, sekula ain tzakotzat hartu ez dudana, nire erabakia zuritzeko aitzakia hu tsa baitzen. Nolabait ere, azken buruan etorri naiz, hemen naukazue, urtetan errudun izan dudan herriaren aurrean, nire bihotz zaurituaren indarrez biziki gorr otaturiko jendearen aurrean. Eta banago, orain lepotik zintzilik dudan dominari begira, erabat hunkiturik. Nork esango, halako gauzak niri bost beti esan ohi zuena, hunkiturik eta eskerturik. Zergatik ez, nire buruari nire buruari mer ezituta dudala behin e ta berri ro esan arren, ez nuen espero. Azken urteotan Luzarotik ezer espero ez bezala, txikitan, gure ai tarena gertatu eta gero, inola ko errukirik lortu ez nuen bezala. Eta orain hau, orain, urteak pasa ahala, egunkari batean agertutako berriari esker, opa ri honek ustekabean harrapatu nau, Luzaroko alaba kuttuna izendatzen nauena. Nola ba, d omina hau jaso eta gero, urteo tan metaturiko erresumina, gorro toa, jakingurarik eza, azalera tzea. Esker gaiztokoa izan nahi izatetik eskerronekoa izatera. Mendekatzekota n, mendekatu egin banaiz, denok egin dugu gure iraganeko mamuekin. Orain egin nahi dudan bakarra, denon aurrean bihotz bihotzez esaten gustatuko litzaidakeena, azkenean indarrak biltzeko gau za banintz, nahiz eta berandue gi eman, alkate begiko honek eskerrak eman eta gero, faborez, eta gizalegezko irribarre luze batez, esertzeko eskatzen baitit, ezer esateko aukerarik emateke, bat bateko txalo andana baten ostean txistuak joka berriro hasten direla, nire aitaren izena aipatzea litzateke, gogora dezazu en, noren alaba nintzen, nik ahaztu egin ez baitut, inoiz ez, ezingo dut egin. X Garaiz iritsi gara Luzarot ik, udalekoak bazkal tzeko denborarik ez genuela ozta ozta konbentzitu eta gero, lasai moduan prestatzeko kontzertua hasi aurretik. Jende andana etorri da, esan liteke Euskalduna jauregia jendez lepo lepo beteta dagoela. Esan behar diot Sergyri gehiegitxo ez pozteko, are gutxiago harrotzeko, oso kontuan izan be har zuela, hiri horretan musika zaletasuna oso motela da, oro har Espainia osoan bezala, orduan Beethoveen edo hemen hain ezaguna eta ustez edo maitatua den Guridi bezalako euskal musikagile bat jotzekotan jendea berehala animatu ohi da, Guridi bezalako musikagile batek euskal entzulegoari gogoko en duena eskaintzen bait io: folklore. Erakargarritasuna, b eraz, ez datza nik piano jole bezala dudan ustezko ospean, aipaturi ko musikagileenean baino. Tira ba, zer edo zer entzun ote dute, esaten dit Sergyk sekula baino irribarre luze eta gozoago batez. Agian, baten batek daki, b aina Luzaroko gorazarreaz gain ez zait inongo kazetaririk edo zaleturik nireganatu elka rrizketa kaskar bat ere egiteko edo sikiera autografo ziztrin bat eskatzeko asmoz. Dena dela, ez naiz kexu, nahikotxo badut gaur goizean Luzaroko udaletxean lepotik eske gi zidaten dominaz. Hunkigarria izan da, benetan diot, ni behintzat zeha ro hunkitu naiz, eta ez bakarrik hango alkateak domina eskegi didanean edo udaletxeko are to nagusian bilduta zegoen jen dea, nire auzokoak, txaloka hasi direnean. Egia esan, hunkitu egi n naiz Luzarora heldu orduko, hango kaleetan gindoazela Sergy eta biok udaletxerantz, txikitan jolas egiten nueneko kaleak, gure aita hil zutenekoak ere bai. Gure aita, beti gogo an izan dut, nola ez bestela, bertara joan aurretik duda mudatan egon bainintz en, eta bertan n intzela, bere hilketaren aurre an isilik edota alde egon zire n auzokoen aurrean, alkatea di txosozko domina zintzilikatzera zihoakidan unean bertan, gure aitaren omenez, sikiera oroimenez, zer edo zer esan nahi nuen, nire nebari agindu be zala hain zuzen ere. Baina min tzogabe geratu nintzen, ezin nuen ezer esan. Eta ez nintzen beldur badaezpada nire aitaren omenezko zerbait esan izana, domina eskaini izana, probokazio gisara hartzen zuten. Horrek ez zidan batere ardura, alderantziz, neurri hand i bate an horixe zen nire asmoa, domina eskertu eta aldi berean guri egindako kalte handia aurpeg iratzea urteotan mesprezagarri tzat hartu gintuen herri biho tz gogorrari. Isildu egin nintzen, alabaina, jendetza haren aurrean nengoela. Ez nituen hitzak idoro, ez nekien ere merezi zuen zer edo zer esateak dena esanda baitzegoen nire prese ntziaz, Conservas Ábalos lantegiaren jabe diruzale eta Franko zalearen alaba, urtetan a tzerrian egondakoan bere jaioterrira itzultzen zena Luzaroko alaba kuttuna izendatua izat eko. Isildu nintzen ere inoiz izan ez naizelako oso berritsua, nahiago dut pianoz hitz egin, azken finean hori izan da betidanik, batez ere nire aita galdu eta gero, nire komunikabide nagusia, ez baldin bada bakarra. Horretarako gainera propio bue ltatu nai z Euskal Herrira, pia noa jotzera bakar bakarrik, zer nolako iaiotasuna lortu dudan, Liverpoolen emandako saria norainoko zuzena izan den, era kustearren. Hori da nire aitari egin ahal diodan omenaldirik onena eta horixe egingo dut joka hasi bezain laster, b atez ere hirugarren zatian, hori baita nik hautatu dudana, beti beragan pentsatuz, eta ez nire aitak musika oso gogoko zuelako. Gustatu bai, baina bere neurrian, hau da, duda izpirik gabe, musikak bere duintasun asmoa k betetzen zituelakoan, berezi ki pianoa bezalako tramankulu bat izanda, etxe burg es gehie netan nahitaez bat egon behar dela sinetsia. Esate baterako gure amarenean, honen senar bezala onartzen ez zuten etxean, gutxiesten zuten etxean, gure amaz gain, bertan jaio eta kos kortu egin zen bere bi hiltzaileetako baten etxea. Nire aitak pianoa erosi eta nire amak jotzera bultzatu egin ninduen, zekien apurra irakatsi egin zidan, bere senarra hil eta gero gogoan izan zuen musika bakarra hiletakoa izan arren. Ni, ordea, honaino iritsi izan baldin banaiz, nire aita hil eta gero hartu nuen erabakiari esker izan da. Ez dago munduan gogo koen dudan ezer, gehien interesatzen zaidanik. Izan ere, nire bizi osoa musikari eman diot, musikari esker nire aitarena nola edo hala gainditu ahal izan n uen, musika gogoan nuela, musi kaz blai nengoela, samina arinagoa egiten baitzitzaidan, pianoa behar bezain txukun, trebe, eder, jotzeko ezinbesteko grina sortarazten baitzidan hain gaztea izanda bizia erabat goitik behera irauli zidan ezbehar horrek. Baina, ez litzateke guztiz bidezkoa urteotan pianoari gogor eutsiz, ikasi eta ikasi, kontzerturik kontzertu, lortu dudan trebezia osoa haurtzaroan bizi izandako ezbehar horri egoztea, nire senar Sergyk izan badu eragin handia nire gaur egungo arrakastan edo. Bera da urteotan musika ren bide onetik gidatu nauela, bestela zeharo galduta izango nintzatekeen eta berehala amore emango nuke en. Bera izan da ere Bilboko Euskal duna Jauregira, hiriaren bihotz muineraino, museo famatuarekin batera arestiko hiri industrial honen aldakuntza egi aztatzen duen era askotako ekitaldietarako prestatuta dagoen eraikin erraldoi honetara, ekarri nauela, ia ia arrastaka, ezetz, ez dut hara joan nahi, oraindik ez, oraindik beste hamaika leku garrantzitsuago falta dira nire musika ezagutarazte ko hara joan baino lehenago. Denak ai tzakiak, bistan zegoen Euskal Herria nire jaioterria izanda, ez nuela batere aintzakotzat hartzen nire karrerako. Sergyk, ordea, ezin zuen ulertu. Egia zen, noski, Europan bakarrik hamaika leku garrantzitsuago bazeudela oraindik jotzeko. Baina, hala eta guztiz ere, Bilbo ezta makala plaza gisara, beti izan du bere ospea, txikia baina ospea. Bestalde, harrigarriena izan zen Sergyk berak azken hau gogoratu izana. Zure herrira itzuli behar duzu Liverpooleko jakitunek saritu dizuten maisu tasuna erakusteko, zor diezu zure aberkideei, kar kar. Egia zen berak nire jaioterria ezagutu nahi zuela, nire ahotik ezer gutxi zekien eta. Ez duzu inoiz zure herriaz hitz egin nahi. Nire herria txikia da eta bertan, politika dela medio, elk ar hiltzen dute, hori izan ohi zen nire erantzuna. Zu beti hain bekozko jaioterria aipatzen dizudanean, baten batek daki zer dela eta. Orain badaki, kostata baina badaki, Luzaroko gorazarre petral horren erruz den dena aitortu behar izan diot gure ezbeharr a gertatu zen kaleetan bertan. Nik ez dakidana, noraino gauza izan den nire senar maitea, kontzertu hau ematerakoan dudan atsekabea ulertzeko. Hain zuzen ere, izugarri gogorra egiten zaidala euskal entzulegoaren gus tu telurikoa asetzea, aberrira ko atxikime ndu estu estutik sortzen dena gehien bat, aberria totem odolzalea bihurtzen duena, eta honen bidez edozein bidegabekeria zuritzeko aitzaki a hutsa. Oraindik ere, ordu erdi kontzertua hasi baino lehenago, Rachmaninoven pianorako hirugarren kontzertua behar b este prestatuta nuenentz galde tu dit. Ezetz, borobila gainera, muturtuta ere bai, esan banion Satieren pieza batzuk nahiago nituela. Baina jaramonik ez , o.k, fine, as you wiss . Ez du ezer jakin nahi, kafetegian egongo da kontzertuak iraun bitartean. Ederto ba, bakarrik uzten nau nahi duena egiteari ezetz esate n diodalako, hori da nire bene tako senarra, irakasle zorrotza eta gogorra, bere esanetara men ez egitekotan bertan behera u zten nauena. Ardurarik ez dida la erantzuten diot, ia ia oihuka kamerinoko atea ixtera doala. Ez du ixten, bueltatzen da nigana zeharo asaldatuta. You are so unfair, noski naizela, berak niri emandako irak astordu luze guz tiak alferrikakoak izan direla dio, batez ere Rachmaninoven hirugarren kontzertua behar beste jotzen ikas nezan, R achmaninoven hirug arren kontzertua benetako piano joleen neurrira eginda baitago, piano jole handiak nabarmentzeko, ni ninduena gaur arte. Sentiarazten nau bere irakaslea defraudatu duen ikasle baldarra, maltzurra ere bai. Berriro azaldu behar diot baietz, aitortzen dio t Rachmaninoven hirugarren kon tzertua aparta dela, ikaragarri a beratsa eta korapilatsua, bene tako erronka. Gogoratu ere gogoratzen dit Rachmaninoven hirugarren kontzertuari zor diodana, Liverpooleko saria hain zuzen ere. Hala ere, ez dut amor e eman nahi, ez dut inolako indarrik Rachmaninoven hirugarren kontzertua jotzeko, hau da, ez dut guztiz zirraragarria den kontzertu hori jotzeko behar besteko kemenik. Egunotako bizipenak, batez ere gaur goizean bizi izandako emozi oa Luzaroko gorazarrean, indar getu egin naute erabat. Horreg atik behar dut Satierena bezala ko musika hotz, ezti eta ikaragarri zehatz bat, or aingoan ezin besteko dudan lasaitasuna eskaintzen didalako, bihotzez baino buruz jo nahiago dut. Sergyk erantzuten dit berriro as I wiss, dag oeneko ez dela bere ardu ra, bera da Rachmaninoven hiru garren kontzertua jotzeko teknika eta batez ere trebezia i raka tsi zizkidana, Satie bezalako norbait ez dut inolako irakasleren beharrik, banaiz nahiko iaioa hau eta nahi adina jotzeko, eta ez du zalantz arik ezin txukunago, ederrago, egingo dudala. Baina, Satieren laguntzaz ez dut inor txundituko, baliteke ere Satieren bidez, eta batez ere aurreneko bi zatiak jo eta gero, Euskaldunako entzulegoa izugarri aspertzea, nazkatzea ere bai. Zertarako orduan kont zertu hau, Bilbora etorri izana nire jendearen aurrean urteotan ikasi e ta ikasi, beti goiari gogor eu tsiz, lortu dudana erakusteko, munduan benetan ezaguna egin nauenari uko egiten baldin badiot. Orain bai, kamerinotik alde egiten du nire senar maiteak, zeharo aztoratuta . Icliti nafik, Leck mich am Arsch! Ez dakit behar bezala aditu dudan ala ez, popatik hartzera edo bidali egin nau, beti dena izorratu behar dudala aurpegiratuz. Orain bai dagoela benetan haserre, bere onetik at, zeharo, eta ohi duenez, alemaneraz zein errusieraz oihuka egiten dit. Berdin dit, berriz, hori baldin bada us tez maite duen emazteari lagun tzeko duen modua, eszenatokira irteteko ordu laurden bat falta dela. Ez nuen espero halako portaerarik . Asaldatzea bai, bera berez oso asaldak orra baita edozein huskeriagatik, are asaldakorragoa musikari dagokion guztian. Gaurkoa bezalako ekitaldi bat oso garrantzitsua omen da nirekin hain zatar jokatzeko, alabaina. Bakarrik utzi nau eszenato kira irten baino lehenago, bakarrik irteten ari naiz z ain eta irri kan ditudan entzuleen txalo andana jaso nitzan. Agur modura entzuleen aurrean makurtzen naiz, beharbada gehiegi erridi kuloarena ez egiteko. Agurretan galdu ohi naiz, ez dakit inoiz zeremoniatsuegia naizenentz. Lotsak eraginda edo, oraindik ere lotsak jota eszenato kiratzen naizeta, edozein txo txolokeria egiteko gauza naiz, batez ere Sergy nire alboan sumatzen ez baldin badut orain bezala. Dena dela, eta behar bezala, pianoa erdi erdian ikusita haraino noa, orkestra behar legez agurtu eta gero, z iztu batean esertzeko. Ikaragarri ederra jauregi hau, ez du ezertan apala sentitu behar Europan zehar dauden gainontzeko auditorio modernoekin, gaur egungo benetako katedralak omen diren futbolzelaien aldean, halako musikaren jauregietan bai dagoela azkeno i falta zaien egiazko handitasun izpiritualik. Eta eraikinean erreparatzekotan ezin argiago begitantzen zait Erdi A roko katedralak altxatzeko mai suen iradokimena eta gaur egungo arkitektoena oso parekoak direla, bietan jainko batek emana, gaur arratsaldean jaun eta jabe izango nauen jauregi honen kasuan musikaren jainkoak emana. Hori dela eta, eta honaino ailegatu baino lehenago hamaika auditoriotan ondo baino hobeto trebatua egon arren, apurtxo bat kikilduta nago Bilboko honetan, inola ere irudika nezakeen a, orain dakusadanez, hain handia, dotorea eta batez ere eguneratua. Doala azken h au Bilbotarren omenez, kultura rako, hots, kultura handiaren emankizunetarako hain atxikia ez den herri honetan, gutxienez euskal zilborraren inguruan ez dabiltzanetarako, hau bezalako eraikin eder eta moderno bat jaso izanagatik. Aitortzen dut, espero nuen Liverpoolekoan kikiltzea, Parisekoan zein Europaren Erdialdeko edozein hiri handiagokoan, baina ez Bilbon bertan. Gorrotatu egin dut herri hau, gogoz eta bihotzez, azken hau ere aitortu beharre an nago, nire Euskal Herriarekiko oroitzapen gehienak mingotsak, ezkorrak, neko soak omen ziren. Zeharo konben tzituta nengoen gure aitaren erailketa bezalako edozein beste bidegabekeria, neurri handi batean, eguneroko isiltasunaz kasuko, zuritzeko gauza den herr i batek ezin zuela izpirituare kin zerikusirik izan zezakeen ezer onik egin. Oker nengoen. Orain konturatzen na iz azken aurreiritzi honen zen tzugabekeriaz, guztiz musikazalea den Europaren Erdialdeko hori, musikar iok zein musikazaleok mistifikatu egin duguna, ez baita inoiz izan ere oso lurralde garbia moralari dagokionez. Miresten nituen lurralde hori etan mota guztietako gehiegike riak suertatu egin baitira Historian zehar, gertatzen ari dira gaur egun ere, kanpoko a onart zen eta integratzen inoiz enba razurik gabe jakin izan ez duten gizarte batzutan. Eta hala eta guztiz ere, bertan musikaz, musikaren izpiritu ahalguztidunaz blai egin nintzen inon ez bezal a, bertan inon ez bezala jorra tzen lortu egin baitute delako i zpiritua. Saiatuko naiz, beraz, urteotan ikasi dudana bere osotasunean erakusten, Liverpooleko sari ospetsu hori eskuratzeko egin bezala, bildu tako entzulegoak, edonongo entzulegoak bezala, merezi du eta. Lisarentzako kontzertuak ohiko txalo andana eragin du. Beharbada ez da izan oso aukera ona hasteko, ezagunegia da eta badirudi oso txalo galea naizela, berehala behar ditudala hurrengoetan ziur aritzeko. Ezta nazioarteko sari garrant zitsu bat jaso berri duen piano jole batek jo behar ote zuen erron karik e gokiena ere. Tira ba, Sergyk erabaki zuen aurreneko aukera honek Bilboko entzulegoaren gustuak hainbat arinen asetzen zituelakoan. Bigarrengo zatiari eutsi behar diot. Sergyk agindu bezala Rachmaninoven pianorako kontzertua 2o, en do menor, opus 18 , ren pa rtiturak ditu nire pianoaren gai nean. Ezin sinesturik nago, auditoriokoei argi eta garbi esan nien Satierenak ipintzeko, baina jaramonik ez, nire senarraren aginduetara makurtu egin dira erabat. Zain dut entzulegoa, Lisarentzakoaz gozatu eta gero gose gose. Ni ere makurtu behar Sergyren gogoetara? Zinez ezagutzen nautenek, gaituz tenek, zergatik ez orain esango lidakete. Beti horrela egin dut, eta bere asmo guzti guztiak bet i zintzo zintzo bete egin ditu danari esker gaur egun musikaren munduan izen bat naiz. Zergatik ez Rachmaninovekin jarraitu, bere Rachmaninov maitearekin bere apeta baldin b ada, are gehiago, gaur arrakas ta erraz eta azkar bat izateko bere aholkua baldin bada. Euskal entzulegoak Rachmaninoven musika telurikoa gustuko izango du halabeharrez, berehala identifikatuko da errusiar herriaren muinetik, delako arima oinazetutik, sortzen den musikaz, bere herritik bertatik sortzen den edozein gauzaz berehala identifikatzen den bezala. Balit eke, seguru asko baietz, miles ker aholkuarengatik, senartxo m aitea, zuk beti ap arteko zuhur tasunaz gidatu egin nauzu. Baina, gogoratu ere egin behar dizut Luzarotik itzuli eta gero agindu nizuna, ez dut gogorik Rachmaninovenn musika jotzeko, Rachmaninoven musikak bere errusiar sorterriarekiko atxikimendu handia du, egia esan herrimina oinarri du. Behin gehiagotan hitz egin dugu, hau bezalako musikagile batekin ar itzeko, bere musika samurregia ri behar bezala eusteko, muinera heltzeko, ezinbestekoa da bere musikarekin nolabaiteko atxikimendua ere izatea. Nik ez dut, ez in dut izan, batez ere nire herrira bueltan nagoelarik, izan litekeen modurik krudelenean erauzi ninduen herrira, nire aitaren erailketa euren isiltasunaz nola edo hala zuritu eta onartu egin zuen herri gupidagabeko honetara. Ni hemengoa naiz, lur hau ikar agarri maite egin nuen, nahiz eta, agian, bere itsasoa maiteago, gutxienez gertuago, izan, gaur egun ondotxo gogoratzen dudanez, hemen ne ngoela nire etxeko balkoitik i tsasora begira ordu gehiago eman bainuen herrira bertara begira baino. Dena den, hemen er roturik nengoen, hemen jaioa eta hemen koskortua, nire familia bertakoa zen, nire herriko askok ezetz esan ar ren, gure aita kanpoko enpresa gizon esplotatzaile eta espainol zikin bat zela ozen ozen alda rrikatu arren, hitzetik hortzera zein Luzaroko horma g orrotoz pintatuetan. Horregatik garbitu egin zuten, eta horregatik ere nik ezin nuen gehiago gure aitaren heriotza ontzat eman zuen herri koldar eta konplize hau maite. Nire gogotik erauzi nuen berak nirekin egin bezala. Euskal Herria, bai, jaio nintzen he rria, besterik ez, datu bat gehiago nire biografian, baina herri horri buruz ezer gutxi es an nezakeen, mesedez, ez galde tu ditxosozko arazo politikoaz, ez dit ardura. Eta ez, ez dago nire musikan euskal kultura edo senaren ezelako eraginik, nik dakidan geh iena kanpoan ikasi nuen, nire senarrak berak erakatsi zidan, hau da, errus iar batek, atzerritar batek. Ez dago, beraz, ezin da egon, inolako atxikimendurik Rachmaninoven musikaz, Sergy bere musika nireganatzeko, eta batez ere gozatzeko, behin eta berriro s aiatu baldin bazen ere. Berak bai, bazuen oso gog oko bere errusiar aberria gogo ra ekartzen baitzion. Enetzat musika notak, besterik ez ziren. Notek ez dute aberririk, orain buruz joka hasi naizen Satiek, Satie gaiztoak, bihurriak, zoroak, ederto erakutsi z uen bezala. Notak matematika hutsa dira, soinu hutsa, hori da behintzat frantsesa sinistarazten saiatu egin zena bere bizi osoan zehar modurik probokatzaileenean er e, eta hori da nik orain eraku tsi nahi diodana aurrean dudan entzulegoari, musikak ez duela bestelako iradokimenik behar noten lerroztapen libretik sor tzen dena baino. Horrelaxe sortzen da ere edertasuna, azalez bakarrik hotzak eta aldi berean ere ikaragarri arranditsuak diren hiru Gymnopédie hauek ezi n ederragoak baitira, ezin hun kigarriagoak Ra chmaninov baten erretorika malenkoniatsuari lekurik utzi gabe, soinuan bertan ez den beste ezertan erreparatzeke. Libre sentitzen naiz, libre edozein atxikimendu telurikoz zein, lehenbizikoz, Sergyren artezkaritzaz. Hori dela eta, noten denbora aldatzen dut nire atzamarren agindupean bakar bakarrik, batzutan arinago, beste batzutan motelago, eta txitean pitean ere oina esku mako pedalean tinko tinko luza tuz, soinuari eutsiz lausotzen hasi aurretik, bertan behera utzi arte. Sortzen ari naiz arrandiari nolabai teko zentzu bat eman behar diot, jauregi berri honek eskatzen didana, entzulego honek merezi duena, Sergyk ezin dit ezelako arduragabekeria aurpegiratu. Baina, hala eta guztiz ere, egin egiten du nire senar maiteak. Ikusi besterik ez dut egin behar bera er di ezku tuan dagoen eszenatokiko atak arantz noraino asaldatuta dago en asmatzeko. Akabatuko ninduke oraintxe bertan, baina aldi berean ere sinesten ez duen be re Jaungoiko ortodoxoari otoiz ka ari da, Satieren nota guztiak artez eta moldez gogoratzen lagundu d iezadan. Hala ere, oraingoz ez dut huts egin, berak uste baino milaka aldiz hobeto ba itakizkit Satieren nota zora garri eta xarmangarriok. Beti baka rka saiatu baititut nire lazta naren laguntza barik, Satie inoiz oso gustuko izan ez duenez gero. Badirudi Sat ieri ekin orduko izutu egin zela, gero, berari egindako traizioa edo ohartuta, asaldatu egin zen, eta orain, Gymnopedie kin hasi berri naizela, aspertuta sumatzen dut. Hori dela eta, keinuka hasi da bukatzeko esateko. Baina ez, hasieran bezala, ia ia bere o netik irtenda, gure ohiko konplize keinu bat omen da, nola edo hala lasaitu eta u stezko traizio hori dagoe neko zeharo ahaztuta niri laguntzeko berriro lanean ari dela adierazi nahian. Lepoa mozteko adierazten duen keinu horrez entzulegoan erreparatzeko esk atzen dit. Marmarka ari da, bai, adi dezaket, aspalditik euren tresnez hasteko zain dagoen orkestraren zenbait musikarirekin batera, baina tira, bezeroa beti zuzenago dago. Ez da harritzekoa, programan Rachmaninovena dator eta. Baliteke hemen bildutako ask o eta askok jotzen ari naizena ez ezagutu eta iragarritakoa dela sinestea. Ez litzateke ere harritzekoa, antzeko gauzak edonon gertatu baitzaizkit orain arte emandako kontzertu askotan. Dena dela, beti egoten da gutxiengo batek programa ondotxo dakiena, no la edo hala iruzur egitea guztiz ezinezkoa egingo lidakeena. Horiek dira marmarrean ari direnak, duda izpirik gabe. Baliteke orain arte onartu izana Satierekin egin dudan ezusteko hau, artistak, nosk i, asmaezinak. Inprobisazio an tzera bost minutuko arinker ia barka liezadakete, baina besterik ez, programan argi eta garbi zehazten da Liverpooleko sari ospetsua irabazi zuen euskal piano jole gazteak Rachmaninoven pianorako kontzertu, 2o, en do menor, opus 18, joko duela. Denok gertu daude behingoz jotzen has n adin. Rachmaninov polito ezagutzen duen gutxiengo hori gero eta urduriago dago ea noiz hasiko naizen ditxosozko errusiarrare kin. Beste errusiarrak, ostera, amore eman duelakoan nago, dagoeneko kontzertua batere axola ez balitzaio bezala. Orain bai, behingo an konturatu berri naiz egiten naizen bidegabeke riaz, ez dut inolako eskubiderik niri euren musika tresnez laguntzeko prest daudenen la na zapuzteko, ez nire Sergy maisuarena, ez eta zain eta ikarag arri bekosko ditudan musikarie na ere. Rachmaninoven partiturari eusten diot, goazen ba, ekin diezaiogun gaur mesfidati begiratzen bide didan piano honi. Ia ezustean erauzi berri diot hasierako akordea, kanpai hotsak adierazi nahi dituzten zazpi nota larrit an, bigarren kontzertu horren nondik n orako intentsitatea iragartzen duena. Berehala dut orkestra atzean. Rachmaninoven kontzertu hau sekula idatzitako erromantikoenetariko bat omen da, beraz partituratik sortzen ari den edertasun hunkigarria nahikoa da, gero eta ozenago ziren marm ar zakarrok isilarazteko. Azke nean, Sergyk zeruari eskerrak ematen ari dela dirudi. B adakit ez dudala errusiar piano joleek birtuosismorako duten joera berezkoa, baina nire interpretazioak oso argiak eta biziak izan ohi dira, eta nire senar errusiarrak ederto irakatsi bezala, ez naiz oldartzen Rachmaninoven bigarren kontzertu honetan. Lehenengo mugimendua bukatu eta bigarrena flautaz eta kla rineteaz bakarrik hasten da, eztiro eztiro, xarmant, ametsetan ziplo hasteko moduan, batez ere Errusiako eremu zabalez ametsetan hasteko, galdutako eta inoiz existitu ez den aberri maitagarria oroitzeko. Hala nahi zuen Rachmaninovek, eta bigarren kontzertu honek eragiten duen zirrara hain handia da ezen, Sergyk kontatu et a gogor kritikatu bezala, piano jole asko eta asko euren emozio ak ezkutatzen saiatzen diren. Nik ez dut inolako ahaleginik egin behar ezer ezkutatzeko, nire senarrak nik orain arte ekinare n ekinez lortutako birtuosismo aren adierazgarri uste izan arren. Nik ez ditut Errusiako eremu zabal zabalak eta nabar nabarrak gogo an inoiz ezagutu ez ditudalako, eta ez dut ere aberri bat gogora ekartzeko. Nire aberri bakarra musika da eta a halik eta txukunen egiten saia tzen naizen orain bezala, ezinbesteko trebeziaz eta belarriaz, jakinda ere noten interpretazioa nahikoa dela musika gileak eragin nahi zuen zirrara lortzeko . Horrela izanda, aurrean ditu danek euren aberria gogora ekarri ote dute. Hori da Rachmaninoven eragina, Sergyk bilatzen zuena partitura hau hautatzerakoan. Ederto ba, zoriontsu begitantzen zaizkit Bilboko entzuleok, hunkitzen baldin badira bene benetan Errusiako eremu zabalak ez di ren alderdi batzutan amets egi nez. Haiek badute oraindik herri honetako alderdi zoragarriez gozatzeko aukera paregabekoa, mugagabekoa. Niri, ordea, aspaldian ebatsi zidaten aukera hori nire aita hiltzerakoan. Garai hartan ukatu egin zidat en herri hau maitatzeko eskubi dea, edo behintzat haiek eraiki nahi duten aberria aintzat har tzekoa. Nire aita, gure aita, garbituz euren aberrian onartzen ez gintuztela esan ziguten argi eta garbi, ez zaituz tegu nahi, ez zaituztegu behar, ez zarete gutarrak, gure etsaiak zarete. Baina, haiek maite edo zuten aberria sortzez geurea ere zen, bertan sortu eta koskortu egin ginelako, bertakoak ziren gutarrak haiek kontrakoa esanda ere, eta bertan ere bizi nahi iza n genuen sasikume batzuek gure aita garbitu zuten arte. Orduan konturatu ginen ezetz, ez zela aberri berbera, haiek asmaturi ko beste bat baizik, haiek bezalako fanatikoentzat bakarrik aproposagoa, itxurosoagoa, asegarriagoa, eta gainontzekoen tzat ere izan behar baldin baz en, euren abertzaletasun mailar en arabera izango zen, haiek neurriak hartuko zizkieten, gure aitarekin egin bezala. Zoritxarrez gure aitak kale egin zuen, ez zen moldatzen haiek exijitzen z ituzten abertzaletasun neurrie tara, egia esan ez zu en haiekin ze rikusirik, ia ia guztian ezber dina omen zen, horregati k garbitu zuten, haien ustez a tzerritarra, esplotatzailea eta Franko zale amorratura zelako, ez zuen bizitzeko eskubiderik. Guk ere ez genituen euren neu rriak betetzen, baina, zorionez eta momentuz soil soilik, ez ginen horren bekatariak, bizi gintezkeen egiazko abertzaleen artean otzan otzan, ia ia isil gordeka, bizimodu hori guztiz jasanezina egin zitzaigun arte, edo are gehiago, guztiz bidega bekoa. Ahal izan orduko ospa egin genuen, nik musikaren babesaren bila, nire nebak anonimo izateko gertuen zuen hiri eta bizimodura, gure ama beste mundura. Hirurok erbestera tuak ginen, ziurrenik Luzarotik irten baino lehenago ere. Gure ama ezin da itzuli, nire anaiak ez du egin nahi, Euskal Herrian ber tan iraun arren, bertan erdi ezkutuan edo bizi arren, bertan beste edonon bizi balitz bezal a, Euskal Herria bezalako ames gaizto aspergarria gogotik saihesten saiatuz. Itzuli egin den bakarra, beraz, ni izan naiz. Luzaron eman didaten domina onartu dudalako . Ongi etorria gurera berriro ere, ongi etorria gure aberrira, gure isiltasunez edota konplizitateaz eraiki egin dugun aberri koldar honetara. Orain bai, onartzen zaitugu geure artean, merezi duzu eta, gure herriko munduan lau hai zetara eraman izanagatik, barkatuta zaude. Nire neba zuzen zegoen, domina hori irain huts a zen, lortutako ospeaz aprobe txatu nahi zuten euren herriaren izena nabarmentzeko nire kontura. Gure aita akabatu zutenean euren begiratuez isilik egoteko erregutzen zigutenek, begi horiez ere herrian ondo ikusita ez geundela adierazten zi gutenek, hau guztiaz gure aita ren erailketa ontzat eman zut enek, laster jasoko dudan domi na ziztrinaren bidez barkatu egin naute. Eta nik onartu egin dut. Sentitzen dut, neba maitea, huts egin dizut, ez zaude burutik jota, jakina ezetz, zentzudunena, argiena zara, eta nik itsuarena egin dut. Ia ia esatekotan nago domina horrek gure aitarena nola edo hala hondarr ean zuritzen duela, horren pre mia dugulako eta kito. Negarretan bai nagoela, beranduegi jabetu egin n aizela herri hone n bidegabekeriak ez duela muga rik, herri honek ez duela inolako gogorik benetan aldatzeko, urteotan egindako minan errepa ratzeko, nork bere errua aitor tzeko. Badirudi Luzaron ema ndako dominak hori guztia esta li nahi duela, saihestu nahi duela ezer gertatu ez balitz bezala. Baina ez, hasieratik jokoan sart u arren orain paso egiten duda la esan beharrean nago, domina hori ez da uste bezain garbia, odolez ez bada, bai behintzat s aminez blai dago, gure familia ri egindakoa, eta batez ere urteak p asa ahala Luzaroko inork barkatzeko eskatu egin ez digulako. Bukatu dut Rachma ninovekin, berriro txalo andana, negar zotinka n ago eta gehie nok musikak hunkituta dela uste omen dute. Sergyk ere uste ote du. Eta bai dagoela izugarri hunkituta nire piano joaldiak. Saiatu egin nintzen azaltzen hona itzuliz sentitzen nuena baina alperrik, ezin zuen ulertu ala ez zuen nahi, har ezazu domina hori, merezi duzu eta. Ez, senar maitea, neba maitea, guraso maiteak, Luzarokoek ez zuten merezi nik onartzea, kale egin dut , ezin diet ba rkatu urteotan sufritu dudan min handia, haiek inola ere eskatu ez didatelako, ezingo diot barkatu herri honi gurekin hain biho tzgogor jokatu izanagatik, eta horrega tik ere ezin dut zain duten Gur idiren euskal soinu errugabeko az jarraitu, min hartzen dut.

2023-12-01

661-klik

booktegi.eus KARLOS CID ABASOLO 661 klik HIRUGARREN HARRI KOSKORRA Booktegiko arduradun agurgarri hori: Duela bi urte Laztanak eta aizkorak nire bigarren poema liburua plazaratzeko mesede ezin ordainduzkoa egin zenidan. Bada, hirurogei urteko adinera iristeko urte bakarra falta zaidanez, uste dut badela garaia euskal literaturari neure hirugarren harri koskorra ekartzeko. Izan ere, ez dut Literaturaren Zubitegian bi obra soileko euskal idazle gisa agertu nahi. Hori dela eta, honekin batera bidaltzen dizut ene lehenengo prosa lana, 661 klik deritzona, mikrorrelatotik ez ezik, biografiatik, gutun generotik, saiakeratik eta ikus entzunezkotik ere baduena. Booktegin argitaratzeko modukoa irudituko zaizulakoan agurtzen zaitut. KCA 256 KEINU HEROIKORI GORAZARRE Sartu zinen Eus kal Herriko liburu denda batean , abiatu zinen euskal poesiaren sailera , asmo hori buruan zeharkatu behar izan zenuen lokal osoa, bukaeraraino, azken zokondoraino, eta han , Harri eta herri eta tropelekoak hautsa pilatzen zeuden apalategiko azken azken apaletik Keinu konplizeak hartu, zabaldu eta azken poemarekin egin zenuen topo, zeinean aitortzen bai nizun maite zintu dala, zuregatik emaztea eta alaba uzteko prest nengoela baldin eta egiten bazenuen poema liburu hori eroste ko keinu heroikoa, zeina egin baitzenuen minutu batzuen buruan. 661 KLIK HEROIKORI GORAZARRE Sartu zinen Booktegi webgunean, ezkerreko menuko hamazazpi sailetatik hama seigarrena aukeratu zenuen, poesia , alegia , zeinak saiakera (betiereko faroltxo gorria ) baino ez baitzeukan beherago . Arakatu behar izan zenituen titulu guztiak , azkeneraino , eta bertan topatu zenuen Laztanak eta aizkorak , eta han aitortzen ez nizun arren maite zintudala eta zuregatik emaztea eta alaba uzteko prest nengoela baldin eta egiten bazenuen poema liburu hori deskargatzeko klik heroikoa, bada, birritan pentsatu gabe egin zenuen . NAHITAEZ Joxemari egunero joaten da Zumaiako hondartzara, eta , gaur , hara non aurkitu duen itsas bazterrean botila bat, gazteek hondartzako parrandetan edonon (zaborrontzian izan ezik) botata uzten duten horietako bat, pentsatu du. Eta hasi da haietaz gaizki esaka. Beraiek ordaintzen ez badute , gurasoek ordaindu beharko lukete isun handi bat, seme alabek halakorik errepika ez dezaten , esan du ahapeka eta purrustaka . Baina Joxemarik ohiko bakarrizketa hori goitik behera moldatu behar izan du botilaren edukiaz ohartuta. Despedida mezu bat, urtetan lanean aritutako batena. “Nahitaez dut izena. Lanetik bidali berri eta urte luzez errentapean bizi izan nintzen etxebizitzaren alokairua ordaindu ezin nuenez , etxejabea k, auzitegira joan eta, etxegabetze prozesua has zedila eskatu zuen. Handik hamar hilabetera (hamar segundo iruditu zitzaizkidan hamar hilabetera) , etxejabea, prokuradorea, epaitegiko funtzionarioa eta hamar polizia bertaratu ziren ni etxetik bidaltzeko . Inguruan, etxegabetzeen kontrako plataformarik ez, bizilagun solidarior ik ez, auzo errukibera rik ez, hedabide etako berriemailerik ez, telebistetako kamerarik ez . Negarrez utzi nuen neure urtetako etxe hori. ” “Eta, dirudienez, baita bizidun kondizioa ere ”, esan zuen bere artean gupida zer den ez zekien Joxemarik . Handik egun batzuetara, hedabide eta sare soziale n bidez jakin du etxearen jabeak edonon ageri den influencer ospetsu bati alokatu diola etxebizitza : Baialabai du izena. Zalantza sortu dio idazleari mikrorrelato honek, bi erreferentzia urte gutxitan zaharkiturik geratzeko arriskua ikusten baitu. Izan ere, urte gutxiren buruan ez da izango agurerik Joxemari izena duenik (Joxemari guztiak hilda egongo dira ordurako), eta bai ala bai esapidea desagertuta egongo da a hozko euskaratik (idatzizkoan ez da sekula onartua izan). Eta, birritan pentsatu gabe, klik egin dio supr teklari. DENBORAREN NEURRIA Kuterra, Larrialdietara, bertan zenbait ordu, edo zenbait egun, plantan ohe libre bat egon arte, plantara (noizbait ohe librerik balego bertan, gerta bailiteke ez egotea eta fase hau saltatu behar izatea), bertan zenbait egun, Ume eta Nerabeen Psikiatria Pabiloian (UNPP) plaza libre bat egon arte, publiko batean edo, bestela (eta ia ziurki), itunpeko batean, UNPPra, bertan ahalik eta egun gutxien, irizpide bakartzat itxaron zerrenda hartuta, Eguneko Ospitalera (EO), bertan egun gutxi, kuterra, Larrialdietara, bertan zenbait ordu, edo zenbait egun, plantan ohe libre bat egon arte, plantara (noizbait ohe librerik balego bertan, gerta bailiteke ez egotea eta fase hau saltatu behar izatea), bertan zenbait egun, Ume eta Nerabeen Psikiatria Pabiloian (UNPP) plaza libre bat egon arte, publiko batean edo, bestela (eta ia ziurki), itunpeko batean, UNPPra, bertan ahalik eta egun gutxien, irizpide bakartzat itxaron zerrenda hartuta, Eguneko Ospitalera (EO), bertan egun gutxi, kuterra, Larrialdietara, bertan zenbait ordu, edo zenbait egun, plantan ohe libre bat egon arte, plantara (noizbait ohe librerik balego bertan, gerta bailiteke ez egotea eta fase hau saltatu behar izatea), bertan zenbait egun, Ume eta Nerabeen Psikiatria Pabiloian (UNPP) plaza libre bat egon arte, publiko ba tean edo, bestela (eta ia ziurki), itunpeko batean, UNPPra, bertan ahalik eta egun gutxien, irizpide bakartzat itxaron zerrenda hartuta, Eguneko Ospitalera (EO), bertan egun gutxi, kuterra, Larrialdietara, bertan zenbait ordu, edo zenbait egun, plantan ohe libre bat egon arte, plantara (noizbait ohe librerik balego bertan, gerta bailiteke ez egotea eta fase hau saltatu behar izatea), bertan zenbait egun, Ume eta Nerabeen Psikiatria Pabiloian (UNPP) plaza libre bat egon arte, publiko batean edo, bestela (eta ia ziurki), itunpeko batean, UNPPra, bertan ahalik eta egun gutxien, irizpide bakartzat itxaron zerrenda hartuta, Eguneko Ospitalera (EO), bertan egun gutxi, kuterra, Larrialdietara, bertan zenbait ordu, edo zenbait egun, plantan ohe libre bat egon arte, plantara (noizbait ohe librerik balego bertan, gerta bailiteke ez egotea eta fase hau saltatu behar izatea), bertan zenbait egun, Ume eta Nerabeen Psikiatria Pabiloian (UNPP) plaza libre bat egon arte, publiko batean edo, bestela (eta ia ziurki), itunpeko batean, UNPPra, bertan ahalik eta egun gutxien, irizpide bakartzat itxaron zerrenda hartuta, Eguneko Ospitalera (EO), bertan egun gutxi, kuterra, Larrialdietara, bertan zenbait ordu, edo zenbait egun, plantan ohe libre bat egon arte, plantara (noizbait ohe librerik balego bertan, gerta bailiteke ez egotea eta fase hau saltatu behar izatea), bertan zenbait egun, Ume eta Nerabeen Psikiatria Pabiloian (UNPP) plaza libre bat egon arte, publiko batean edo, bestela (eta ia ziurki), itunpeko batean, UNPPra, bertan ahalik eta egun gutxien, irizpide bakartzat itxaron zerrenda hartuta, Eguneko Ospitalera (EO), bertan egun gutxi, kuterra, Larrialdietara, bertan zenbait ordu, edo zenbait egun, plantan ohe libre bat egon arte, plantara (noizbait ohe librerik balego berta n, gerta bailiteke ez egotea eta fase hau saltatu behar izatea), bertan zenbait egun, Ume eta Nerabeen Psikiatria Pabiloian (UNPP) plaza libre bat egon arte, publiko batean edo, bestela (eta ia ziurki), itunpeko batean, UNPPra, bertan ahalik eta egun gutxi en, irizpide bakartzat itxaron zerrenda hartuta, Eguneko Ospitalera (EO), bertan egun gutxi, eta zaldiko maldikoaren zazpi bira horien alferrikakotasuna egiaztaturik, egonaldi ertaineko ospitalera (EEO, ez hain aspaldiko garaietan eroetxe edo zoroetxe −euskalkiaren arabera − deitzen zitzaion horretara, zeina, kasu askotan, hirurehun, laurehun, bostehun… edo bi milako kilometrora baitago bertan ingresatutako ume edo nerabe gaixoaren bizilekutik), hamar hilabeterako gutxienez. Biziki gorroto dut hamar hilabetekoari “ertaina” adjektiboa jarri ziona. Baldin eta ume eta nerabeen buru gaitzetatik aberastutako enpresen biltzar horietako batean topatzen baduzu hizlari, entzule edo koktelaren gozatzaile, esaiozu, irakurle, biziki gorro to dudala. Hamar hilabetek 25.920.000 segundo dituela. Ertaina inondik inora. EBAKIPUNTUA Galdutako bi arima gara arrainontzi batean igeri gabiltzanak. Pink Floyd Babelgo dorrean gertatu takoa ez zunan hainbesterako izan. Hala pentsatu ninan nik elkar ezagutu genuenean. Hik milaka hizkuntza jakin, nik bi eta libra erdi. Eskerrak inkomunikazioa gainditu genuen ebakipuntu bat topatu genuenean . EZ HAIN ARROTZA Bada hari mehe ikusezin bat oharkabean guk bizi izan gabeko geure iraganarekin lotzen gaituena, hala nola gure arbasoen mintzoarekin, hizkuntza hori arrotz gertatu arren. A.O. k, (bidenabar esanda, alabaren bitartez), zorrotz galarazi dit inizial horien atzean lubakitzen diren izen deiturak neure irakurle ugariei jakinaraztea, inizialen aldeko hautu horrekin datu babesa bermatuz eta, aldi berean, bere izena eta, ondorioz, bere izana partzialki ukatuz (alboko kalteak). Harira etorriz, A.O. Larache edo Al ´Araish herrian (hobetsitako hizkuntzaren arabera) jaio zen, protektoratu espainiarraren garaian. Bere bizitzako urte gehienak Madrilen (Espainia) eman ditu, hasierako itsasomina ga inditurik bertan gozo eginda. Aitaren aldetiko aitona Palentzia hirian (Gaztela Leon, Espainia) munduratu zen, euskaratik berrehun eta hogeita hamar kilometrora. Aitaren aldetiko birraitona , aldiz, Debakoa (Gipuzkoa, Euskal Herria) zuen, euskaldun petoa. Eta hara non , duela bi urte , A.O. Madrilgo (Espainia) bere etxeko salan atsegin handiz telebistari begira zegoelarik, ustekabean sortu zen Larache edo Al ´Araish herriko (hobetsitako hizkuntzaren arabera) birbilobaren eta birraitona debarraren arteko konexio magikoa, odol lotura. Ari ziren pantailan Espainiako (Espainia) errege emeritu delako baten ibilerak, zeintzuen berri ordura arte ezin baitzitekeen jendaurrean eman, banan banan eta zehatz mehatz aletzen, sosak gora, sosak behera, maitaleak gora, maitaleak behera , eta batbatean sortu zen aurreko paragrafoan aipatu konexioa: A.O. k, aparatu katodikoari sorginduta bezala beha, maistraki ahoskatu zituen Aitorren hizkuntza zaharrean gertatu zirenez euskaratu behar ez ditudan hitzok: − Monarkia kanpo ra. JIM Audio kaseten garaian (Hegoaldean, “zinten garaian”) artisau lana zen kanta bat hamaika aldiz entzuteko modua sortzea. Pletina bikoitzean zinta orij inala eta hutsa (“birjina” deitzen genion orduan) sartu eta, zinta hutsean kanta behin grabatu, birritan, hamaika aldiz, eta, hala, hamaika aldiz entzun, hamaika aldiz dantzatu dantza ezin lotuagoan, supazter txokoan , María del Mar Bonet handiaren Jim doinu gozoaren arrimuan. Adin aldea gatik izan ez balitz ... Berehalako b izihelburu etan bat ez gentozelako izan ez balitz … AITA ALABAK Laurogei urt e eta hamaika hilabeteko aldea. Udalerri berean. Bi pelotoi : matxinoz osatua bata , zelula zoroz bestea. Ez zu ten elkar ezagutu , ez zieten elkar ezagutzen utzi , eta, halere, ezin zuten gehiago ekar maitatu . Belardian etzanda bata, 1938an, bakarrik ; ohean etzanik bestea, 2019an, belardiko hilotzaren bilobez eta birbilobez inguraturik. Alberto Barandika IZENGOITIAK (I) Norena naiz? Izuarena, zeinak har tzen bainau atzamar zeharrargietan . Lorategi itzaltsuko untxitxoarena, zeinak usaimena trebatzen baitu . Jíři Orten Karel Jílek, Václav Jílek, Jíři Jakub, eta, batez ere, Jíři Orten izengoitietan lubakitutako Jíři Ohrestein poeta txekiar judua, joan den mendeko berrogeiko hamarkadan, protektoratuaren garaian, eta hogeita bi urte zituela (HOGEITA BI!) anbulantzia batek (ANBULANTZIA BATEK!) azpian harrapaturik hil zen. Adinak, naziek eta anbulantziek ez zioten poeta gorenetakoa izatea eragotzi. Jíři: txekiarrez gain, Mercedes Sosak eta beste gutxi batzuok soilik zuzen ahoskatzen dakigun izena. OSPITALEKO KAFETEGIAN Edurne ospitalean sartu zen enegarren odol analisia egitera. “Tira”, pentsatu zuen, “hemen nagoen bitartean, ez nagon etxean telelana egiten behinik behin”, esan zuen bere artean. Analisiaren ostean, ospitaleko kafetegian sartu eta bertan eman zuen ordu erdi eskas baina onuragarria. Jarraian, ospitaletik irten eta autobus geralekura egin zuen mantso mantso. Geralekuan eseri eta alabari bidali zion audio bat whatsapp bidez: Kaixo. Ba… hara, ikusten ari naiz zure bideo dei bat dagoela goizeko ez dakit zer ordutan, ez naiz enteratu, tira, ba, hemen nago, autobusaren zain, hamabost minuturako, kar kar, ze ondo, jada egon ninteke etxean, tira, kontua da analitika egin ondoren ospitaleko kafetegira joan naizela gosaltzera, baraurik negoen eta. Kafea eta txokolatezko palmera hartuz berdin du nahi nuen gosea. Eta ilaran nire aurrean zegoen emakumea, atso horietako bat, ene bada ta ni, zergatik dira horrelakoak?, nik ez dut uste horrelakoa naizenik, porque me horroriza , ez dut uste horrelakoa izango naizenik, ze inoiz horrelakorik egin ez bad ut, ez naiz orain izango hain nekagarria, tira, ez orain, baizik zahartzen naizenean, ziur nago ni ez naizela horrelakoa izango, baina… hara non atsoak kafesne bat eskatu duen, zerbitzaria kafesnea jartzen hasi zaio, eta esnea botatzear zegoenean, atsoak: “laktosarik gabea”, eta badoa zerbitzaria laktosarik gabeko esnearen bila, eta atsoak: “ez didazu galdetu gero”, nik uste dut laktosarekin arazoa duena dela aurretik abisatu behar duena horrelakorik gerta ez dadin, baina tira, bale, orduan zerbitzaria esne a berotzera joan da, eta makinan horretan ari zenean… badakizu nolako zarata egiten duten horrelako makinek, eta, gainera, makina ez zegoen aurre aurrean, baizik pixka bat eskuinaldera, eta han zegoenean, hara non diotson atsoak, bere atso ahotsarekin: “me sedez, ez berotu gehiegi”. Eta nik pentsatu: “tipoa ez dun enteratu, ze, logikoki, kafetegi handietan egoten den zarata horrekin, esnea berotzeko makina horiekin, ez dun enteratu ni de coña ”, eta pentsatu dut: “nolatan ba ez dio lehenago esan?”. Ba, horixe , zerbitzaria esnea berotzen eta berotzen, berotze ikaragarria, egia esan, tira, irakiten, badator beste gizon bat, beste zerbitzari bat, eta atsoari esan: “zer behar duzu? Kaferako esnerik?”, ze, jakina, kikaran kafea baino ez zegoen, eta atsoak: “ez, zur e lankide hura jada berotzen ari zait esnea, baina esan diot asko ez berotzeko, eta, halere, han dabil, berotu eta berotu”, eta bazetorren beste zerbitzaria esne pitxertxoa eskuan, eta badiotso atsoari: “andrea, zuk ez didazu ezer esan, laktosarik gabeko e snea eskatu didazu, ni joan egin naiz eta zuk ez didazu ezer esan”. “Bai, esan dizut, esan dizut, adi egon ez bazara, ez da nire errua izan, baina bai, esan egin dizut”. “Tira, nik bi esneetatik botako dizut, hotzetik eta berotik, epel egon dadin”. Eta hor relakoak dira atsoak. Baina kontua da, emakume hori baino lehen, ze luzaro egon behar izan dut itxaroten, atera kontuak, nik neure kafea eskatu ahal izan baino lehen (ze kafetegi hori autozerbitzu modukoa zen), jada palmera erdia jana nuela, eta, beraz, or daintzerakoan, esan diot: “palmera osoa zen, e?, baina erdia jan behar izan dut, izan ere, hain nengoen gosetuta…”. “Bai, bai, erraz imajina dezaket, ze emakume hori baino lehen, laukote bat egon da, erdi ijitoak, nik uste, ijito osoak ez baziren, ijitoak, bi emakume eta bi gizon, hara, zer ez zuten haiek eskatuko, denetik eskatu dute, de to , eta kutxazainak (ez nago ziur, ze urruti samar zeuden) behar baino gehiago kobratu nahi omen zien otarteko bategatik, eta haiek, egunero hemen ibiltzen direnez, primer an zekiten otartekoaren prezioa, jakina, kutxazainak baino askoz hobeto, eta egundokoa antolatu dute: engainatu nahi omen zituela… bere lana egiten ez bazekien han ez egoteko…eta… kar kar, oso… interesgarria izan da nire gosaria, eta, tira, nolatan ez naut e autobusaren zain nagoen bitartean ere entretenitzen? Eta horixe da kontatu nahi nizuna, laztana”. Alabak, audioa entzun ostean, tik tok bat egi teari ekin zion , amak bazkaltzeko zer jarriko zion bere buruari galdetzeaz bat. KAFE ESEKIA (I)1 1 Berria egunkariko paperezko edizioan argitaratutako bertsioa (2020 78). KAFE ESEKIA (II)2 2 Berria egunkariko webgunean argitaratutako bertsioa (2020 78). DENA DEN Eta, agian, denborari eta grabitazioari garaitzeko modu onena da murruen gainetik pasatzea aztarnarik utzi gabe, Itzalik utzi gabe. Marina Tsvetaeva Gaitza da berrogei ta hamar urteko adinera iristea ezbeharrak bata bestearen gainean pilatzen zaizkizunean. Hala pentsatu bide zuen Marina Tsvetaeva k Elaburga herrix kan deserriraturik urkatu omen zenean . Zaila da dirudun jaio arren alaba txikia umezurztegian gosez hil zaizu la onartzea. Nekeza da senarra eta beste alaba espioi tza delitua egotzita torturatu dituztela asimilatzea. Dena den, Marina Tsvetaeva k amodioaren kolore orotarikoak gozatu zituen (bere garairako heroitasun nabarmena ), poesia idatzi zuen (egokitu zitzaion denborarako ausardia ), eta polizi ek atxilo egin eta galdekatu zutenean , bere poesiaren itzulpenak irakurri zizkien erantzun bakar gisa. Gaitza da berrogei ta hamar urteko adinera iristea ezbeharrak bata bestearen gainean pilatzen zaizkizunean. Baina are gaitzagoa da ezbeharrak gorabehera bizitzari eutsi nahi eta, Elaburga herri xkan deserriraturik , suizidioz mozorrotutako hilketa pairatzea. GÚMER (I) Sukaldean zutik gosaltzeak baditu abantailak, nahiz eta ohitura hori maiz gaitzetsi didaten. Gosaltzeko modu horretaz damutzear nengoenean gertatu zen miraria: ogi txigortua gurin eta marmeladarekin eta kafesnea hartzeaz bat, leihotik begiratu eta bizilagun kuttuna ikusi nuen, laurogeita bost urte, tripaundi, O lentzero, Inés emaztea besotik helduta zeramala, ataritik furgoirako bidaia egunerokoan. Inés beti ere dotorea furgoira igo eta nik so egin nien senarraren begi beti ere maiteminduei. Ogi txigortua busti zitzaidan, baina, estreinakoz, ez kafesnera jausita. GÚMER (II) Baudelaire irakurri dudala demostratu nezake hitzotan , itsasoetako albatros txori handiak dibertimendu hutsez ehizatzen dituzten marinel gazteei erreferentzia eginez, Dickinsonen eraginpean idazten dudala txilarren begiak ikusi ditudalako itxurak eginez, Mistralen obra osoa irakurrita daukadala azuzenak diruditen musuak lerrootara garraiatuz . Baina ez. Inondik inora ez. Zilegi bekit esatea sukald eko leihotik begira nagoelarik sentitu dudala literaturaren harra , inoiz literatura lanik irakurri gabeko norbaitengan haragiztaturik. GÚMER ( III) Bazen behin Itsaso izeneko ume moko bat arropa esekitzeko pintza batean amaren izena txukun idatzi eta ondoan bihotz bat are txukunago marraztu zuena. Urteak eman zituen amak pintza hura ikusi gabe, harik eta bere burutik ere aienatu zen arte , sekula existitu ez balitz bezala. GÚMER (IV ) Telefono hotsa . Ahots ezagun bat. Gaztelaniaz. (Honatx itzulpena, Ipar Euskal Herriko ene irakurleek entelega dezaten) : “Egun on, Karlos , igo nire etxera, zerbait daukat eta zuentzat”. Igo naiz, eta , txintik esan gabe, pintza bat eman dit paper mutur bat oratuta daukana. Etxera jaits irik, irakurri dut paperak (gaztelaniaz) dioena eta nik, Iparraldeko irakurle maite horri, musutruk euskaratuko dizudana : “Hemen bukatzen da Lydia izeneko pintzaren istorioa, zeinak egun batez ekin baitzion arropa esekitzeko sokatik kalera erori eta, mundu zabalean barrena bidaiatzeari, harik eta hamargarre n pisuko bizilagun eskuzabalak aurkitu eta jabeari itzuli dion arte”. GÚMER ( V) Sukaldean zutik gosaltzeak baditu abantailak, nahiz eta ohitura hori maiz gaitzetsi didaten. Gosaltzeko modu horretaz damutzear nengoenean gertatu zen miraria: ogi txigortua gurin eta marmeladarekin eta kafesnea hartzeaz bat, leihotik begiratu eta bizilagun kuttuna ikusi nuen, laurogeita zazpi urte, tripaundi, Olentzero, Inés emaztea besotik helduta zeramalako imintzioa eginez, ataritik furgoirako eguneroko bidaia aspaldikoetan legez. Ogi txigortua busti zitzaidan, baina, bigarrenez , ez kafesnera jausita. HITZ GUTXIKO GIZON ONESTA Intelektualitatearen talaiatik, Salamancako errektoretzatik, militar faxisten matxinada bere hitz jario joria baliatuz hauspotu zuenari, zeukan izena zeulakarik ere, hiriko seme kutuna eta gainerako lausenguak oro kentzeko ere duintasuna behar da gero. Ernesto Erkoreka jauna Bilboko historiako alkate isilena izan zen. Aginte makila izan zuen garai zailetan, bere mundu ikuskerarekin bat ez zetozenei lagundu zien. Sasoi ilunetan, bere mundu ikuskerarekin bat ez zetozen zenbaiten lekukotzek (bere salatzailearena barne) babestu zuten. Ernesto Erkoreka jauna, joan den mendeko berrogeita hamarreko hamarkadan, laurogeita hamaika urte zituela (LAUROGEITA HAMAIKA!), pistolek Bilboko alkatetza utzarazia izan eta hogeita bat urtera, tranbia batek (TRANBIA BA TEK!) jota hil zen. Garrantzitsua da erraz ahoskatzeko moduko izen bat edukitzea. Baina are garrantzitsuagoa onesta izatea. JAKINTZA Hirugarren liburu hau idazten ari nintzela jakin bezain fite tematu zen Miren Josune kosta ahal kosta, leher edo zaparta agertu nahi zuela bertan . Haren nahiari (ohi bezala) men eginez, eta haren izena euskalduntzeko baldintza negoziaezinpean, hitzok eskaintzen dizkiot honako hau esateko: ni baino amiñi bat lehenago hilko dela noizbait, eta donokian dagoelarik inskripzio hau zizelkatuko dudala haren hilarrian: Hemen datza Miren Josune mitiko eta orojakilea IZENGOITIAK (II) “Idatzi dinat ipuin bat pintzari buruz”, esan diot. Irakurri egin diot eta berak, barre zantzoka: “Ez al duk gogoratzen zer esan nian pintz aren kontu hori gertatu zenean? Idazkera hura ez zela Itsasorena, pertsona nagusi batena baizik, eta, hori gutxi balitz bezala, eta hik ongi dakianez, Itsasok sekula ez didala Lydia izenez deitu, Lili edo Lolo izengoitiz baizik”. KAFE ESEKIA (III) Aupa, hi: Irakurri diat atzo Berria n argitaratu ziaten postalea edo. Zorionak, a sko gustatu zaidak (bainaren esperoan ni), intere sgarria duk hor kontatzen duana (bainaren esperoan ni), baina esan b ehar diat ezertaz idatzi aurretik ondo dokumentatu beharra dagoela lotsagarri ez geratzeko. Aipatzen duan usadio hori ez duk soilik Pragako taberna horrena eta, areago, ez zuan han sortu, Napolin baizik, zehaztu gabeko garai batean. Iturburuak ez dituk horretan ados jartzen: XIX. mendekoa dela ziotek batzuek . XVIII.ekoa omen duk , beste batzuen aburuz . Agian XVII.ekoa . Edo Erdi Arokoa. Gainera , hik gauz a bitxitzat kontatzen duan hori azken hamarkadan zagok mundu zabalean barreiatua , eta izena duenak izana duenez , hik txekieratik itzulita kafe esekia deitzen dioan horri caffè sospe so deitzen zaiok Italian, suspendu café herri frankofonoetan, café suspenso lusofonoetan, schwebender kaffee edo aufgeschobener kaffee germani arretan , café pendiente Hispanoamerikan eta Espainian , suspended coffee herri anglosaxoietan eta planeta osoan . Eta aztura berpiztu eta sare sozialen bidez global bihurtzeraino hedatu bazen , literaturari zor zioagu , Tonino Guerraren ipuin bati eta Luciano De Crescenzoren liburu bati , hain zuzen ere . Onlineko marketinean adituek eta ekintzaileek ohitura napolitar hura negozio bihurtu zitean domeinuak erosi z, webguneak eta Twiterreko kontuak sortu z. Córdobako Río Cuarto hiria udal ordenantza baten bidez atxiki zitzaio an modari. Café pendiente / Caffè Sospeso / Coffee for all film dokumentala 2015ea n ekoitzi zian koprodukzio argentinar, italiar eta estatubatuar batek , eta 2 017an, Internet bidezko streaming zerbitzuak saltzen dituen entretenimendu enpresa estatubatuar batek erosi egin zian, noski, jakina eta prefosta . Google maps en bidez jakin zitekek non dauden ekimenari lotutako taberna eta jatetxeak. Karlos, o raindik maite al duk elkartasun anonimoaren ikurra omen den kafe esekia? KAFE ESEKIA (IV) Sartu naiz Europako coffeeshare webgune guztietan, eta apuntatu ditut ekimenari lotutako hiri bakoitzeko tabernen izen eta helbideak. Zarpail zarpail jantzi, eta hasi naiz adineko k ontinentean barrena bidaiatzen, zerrendako taberna bakoitzean sartu eta galdetzera ea kafe esekirik ba ote daukaten niretzat. Please, do you have a suspended coffee for me? Per favore, c'è un caffè sospeso qui per me? S'il vous plaît, avez vous un café suspendu pour moi? Eta abar babeldar bat. Eta guztietako bezeroek, direla hipsterrak, direla muppieak, martiztarra banintz bezala egin didate so. Eta guztietako tabernari ek, beti ere ingeles mordoiloz eta gorrotoa begietan , ezetz oihukatu didate, Red Cross eko leihatilan emango dizkidatela nahi ad ina suspended coffee. ZERO ZAZPIKO GARAIETAN IDATZITAKOA Zero zazpi aurrezenbakia markatzen den guztietan erdi irekitzen da zirrikitu bat ezdutulertzenlandiara garamatzana. Han makina bat gerriko saldu dizkigute on ustean antza antza besterik ez, zeren ez baitigute gerrikook urkamendien self servicerako baino balio. Eta ahitu dira hari komunikatzaileak, eta eten da solasa, Persiako tapizak eta Beiruteko granada jaurtigailuak eros erosten ditzakedanetik ditudanetik nire auzoko hipermerkatuetan aste an behin, arratsero, esku diru edo arma eskuan sistema baliatuz. ZURE KEINU FALTSUAK Egizu kontu zure keinu faltsuak ligako emaitzak bezain ongi dazaguzkiela munduko basajaun bakartuenak ere. Harridura bidean jarri naute zenbait ezezagunek eta bidezidor lokaztuetan zendu naiz deshidrataturik. Patua, diote, Halabeharra omen, Zoria baitaukate erlijioaren parekotzat, zientziaren osagarri. MAITASUN STALINDARRA Urrats berde martzial batek biren ulua urratzen du. Asfaltoa amildu egin da berde ere, martzial ere baden giza dirdaian behera, hemen eta han, badaezpadako amaiera izango duen jolasa irudikatuz. Ez dago, ez, efektu kontrolaturik. Ustekabeak tenk egiten dio kordelari. Halabeharrak sehaskatik bertatik hautsi zuen esku korapilo bat (bater a eginiko ulua), urrats berde martzial batek han eta hemen orbandua . LOTSA Lotsa: bost letra izuaren mugan, handik betikotasunerainoko estrata ukitu ere egiten ez dutenak. Ez dugu deusik espero, ez gaitu zerga erotikoen zamak ikaratzen, biluza irmo bat susmatu da hitz handios bakoitzaren gibelean, hesteak ebatsi dizkidate goiz ilargigabe batean , eta zeure telefono zenbakia segundoro ez markatzearen zioaren azalpena lotsaz haragoko barrutian ediren daiteke. Gauero bihurtzen naiz orratz . Gau ero, gau ero, gau ero. MASOKISMOA Setazko iskanbila nagusitu da munduaz. Loriarik gabe bizi dira gihar herdoilduak. Aieneka eman nahi nuke urte pare bat. Erosta sabatikoa, zinkurinezko atsedena. Oinazearen orbainetan ezarri omen dute faltsukeria ezezagunaren oroigarria. Tankerik gabe. PASAPORTERIK GABEKOARENA Trenez tren zabilzkit preso hizki mizkitan barrez. Kartoizko elefanteak basamortuan hurrupaka norenak egin duen jakiteke. Auskalo batek dakien baietz ala baietz. Kurloiarenak eta bost esan zizkidaten hiri ezezagun horretako harresia, lantza eskuan, jagoten ari zirenek. Badakizu: pasaporterik ez eta. SEMAFORORI INTSUMISIOA Gaur ez dut bakarrik egon nahi, gaur zebrabidetu egin nahi dut espartinek, oinetakoek eta rentapercapitahandidun botek zeharka nazaten, bai eta batzuetan takoi konformagaitz psikoanalizagarriek ere. Ni, behin behineko zebrabide, goletarik gabeko bertute, Semafororen aurka borrokatuko naiz zeren eta antiseptiko desagerkor baiteri tzot, legeak hala behartutako bertute, erran nahi baita, ez bertute. UBI SUNT Udazkenak galtzadak trabeskatzen ditu, uhinen itzulerak eta eguzkien satorkeriak hostokatuz. Gaur da etortzeko, kreditu txartelak maginatik ateraz, bisoizko berokiaz estaliri k, eta jainko parabolikoarengan sinesten du: judizio berriaren aurreko azken jainkoarengan. ULTIMATUM JUSTIFIKATUA Eta hustu zait berben lapikoa3. Mututasunaren ertzetik hitz egiten diot gaur gutunik ekarri ez didan mezulari berriari. Asaldatzen nauzu, besterik ezean, beste norbaiten diosalaz, zeingoiou. Ene telegrama hark baialaez soila eskatu eta horra hor ahozko tiroketa: horrenbeste esplikazio, horrenbeste ñabardura. Hasia da unatzen hozkailua, purrustaka ari zaretenok nik gorroto, ehuneko bat eta erdia ados, populuaren borondate sakratua, herratsu zatzaizkit ziozuloan sartu ez naizen honi. Lepo eginen nuke, baina noren aurka, zeren alde , agortu da padura , leku utzi dio behakoen erasoari mintzoen etxe orratzak. 3 Zin dagit (zin dagizut, Ilaski Serrano!) hitzok ETB1eko 2020ko Berben lapikoa saio zoragarria baino askoz lehenago idatzi n ituela. LA DERITZON BIRUSA Badago birus bat, mundu zabalean hedatuko ez dena, zeren ez baititu Euskal Herritik haragoko mugak gaindituko. Gure artean ari da zabaltzen, gure izaera ari da suntsitzen, gure enda ari da birrintzen gazta edo ogia izango balitz bezala , eta, halere, inor ez da arriskuaz ohartu, inor ez da asaldatu. Euskaldun batek, ahoa irekitzen duen bakoitzean, kutsatzen ditu ingurukoak , eta euskaltzainek ere ez dute gaitz horretarako sendagairik aurkitu. Badago birus bat de LA oso larria. FILOLOGIAREN ONURAK Asma: hitz bat, bi esanahi. Asma asma: bi hitz, lau esanahi. Konbinatoriaren legeak literaturaren hobe beharrez. Sintagmen matxinadak leher egin du derrepente. Nahitaez batu dira sorkariak eta gaixotasunak. Odola, odola, odola: morfeme n itsaso likitsa. Ahoa josi diogu elkarri hildakoen hautsetik ihes. GINKASAK DENA SENDATZEN DU Zenbat ikono eraitsi diren, zenbat gorputz bihurtu diren gorpu beste ikono batzuen izenean , zenbat tenplu eraiki diren beste tenplu baten barnean matri oskak izango balira bezala . Katxi bat ginkas edan behar dut orain, hurrup, ikono, sarraski eta triskantzarik gabeko errealitate bat irudikatuko badut. Eta bihar, badakizu: ikonoklastaren ajea . ISIL DAITEKEENAREN MUGA K a. a.ri, desadostasunez. Joseba Sarrionan diari, maileguagatik (ez naiz Bunbury ). Zu eta ni maskara beti. Lengoaiak, beti jakintsu, dituen bertute handienetakoa da elipsia. Baina neurrizkoa, argia, murriztapen jakin batzuei egoki tua, laburtasun edota errima efektu hutsaren aitzakian bedeinka ezin daitekeena. Zu eta ni maskara (gara) bet i: honatx elipsiaren murriztapenekin bat datorren sakoneko egitura eta, hortaz, azalekoaren interpretazio posible bakarra, zeina ez bide baitzen esloganaren egileak pretenditzen zuena. Zu eta ni maskara (gara) beti: e gileak nahi izan gabe ere, publizitatea eta poesia gurutzatu diren leku miresgarria. GUTXIESTE MAILAK Pentsamendu bakarraren areriooi zilegi zaigu desadostasuna adieraztea eta obligazio onartzea. Ez, ordea, bat ez gatozenari izena eta, ondorioz, izana ere ukatzea. Perfektua ez naizenez, baina e z erabat inperfektua, inizialez eta letra xehez aipatu dut ber ori aurreko orrialdean . Besteren izenaren eta, ondorioz, izanaren ukazio partziala. NOR BAI, NOR EZ Pontifikatzen du Poetak Parnasoko pulpit utik: “Ez da nahikoa lerroak haustea poema on bat egiteko”. Edo, agian: “Ez da nahikoa lerroak haustea poema on bat egiteko”. Eta abar konbinatorio bat. Eta nik apal apalik erregutzen diot poeta agiria op ari diezadala abuztuaren 20an, ama nitaz erditu zen egunaren urtemuga horretan utz diezadala Mexico –United States barrier hori zeharkatzen, ez ditzala poliziak eta soldaduak bidal Río Bravora, Sonora eta Chihuahua basamortuetara, Colorado ibaira edo Behe Kaliforniako iparraldera ni errukirik gabe tirokatzera. Parnasoan poeta igeltsero gisa lan egitea beste asmorik ez darabilt, beren burua poetatzat daukaten hitz metatzaile horiek barrier hori gaindi ez dezaten. BI KOLORE BAINO EZ Papa, jo vull ser torero , papa, jo vull matar toro , papa, jo vull saltar als ruedos , ay, papa, jo vull ser torero. Albert Pla Inbidia diet Euskal Herriko euskal idazleei. Izan ere, artefaktu katodikoak elkarrizketatzen dituenean argitaratu zaien azken liburuaz, salbuespenak salbuespen, atzealdean itsasoa izaten dute dekoratu gisa, Kantauri itsaso zoragarria, Kresalaren kokalekua, edo mendia, euskal mendi berde eta ederren bat, Garoako Aloñaren tankerakoa. Euskal idazle madrildar naizen honi, ordea, eszenatoki transgresorea (adjektiboa ez da nirea) proposatu zidaten elkarrizketarako: Iruñeko zezen plaza, ez mendi, ez itsaso, baina (eskerrak!) Euskal Herrian kokatua, eta ez Pozoblancon edota Rondan (eskertzen diet detailea). Tira, pentsatzen jarrita, ez diet eskertzen, ez dago eta zer eskerturik, zeren saioa ez baita Euskal Herritik kanpo grabatzen. Grabazioaren eguneko gauean, Iru ñeko Zaldiko Maldiko kultura elkartean bi lagun jakintsurekin berriketa eta edanaldi atseginean ari nintzelarik, hara non, haietako batek zezen plazaren erdian ageri nintzeneko bi argazki erakutsi zizkidan, Twiterren argitaratu berriak. Egun batzuen buruan idatzi nion saioko aurkezleari mesedez, faborez eta arren eskatzeko saioaren z ati nagusian nire atzean ikusten ziren barrerako kolore gorri horiak atzeman ez zitezela trikimailuren baten bidez, hala nola, kolore aniztasuna zuri beltzera murriztuz. Lasai egon nintekeela erantzun zidan: “Zure atzean ikusten dena ez da bandera bat, ba izik eta bi kolore, Estatuko erkidego batzuek ere euren banderetan erabiltzen dituztenak”. Orain, hiru urte eta zenbait hilabete geroago , hogei hitz haiek sorrarazitako sumindura arindurik , denbora igarotzeak ematen duen hausnarketarako abagunea profitaturik, harritzen nau nola, espainiar peto petoa izaki, ez zidaten eskatu monteraz, kapotez, eta traje distiratsuz ager nendila plazan , nola ez ninduten zezen bat en aurrean jarri, txikuelinak, bular paseak, manoletinak eta igelsaltoak (nire espezial itatea) egiteko ditudan dohainak erakuts niezazkien euskal literaturaren zaleei. Eskertzen diet detailea. ZUK ETA BIOK BAINO EZ Joseba apirilaren 8an izendatu zuten euskaltzain oso. Ze poza, pentsatu zuen, apaltasunez, bueno, tira, apaltasunik gabe, uste diat merezi dudala, hobeto esanda, merezi nuela aspaldi. Bizitza osoa eman zioat euskalgintzari. Bazuan garaia, ze arraio. Izendapena ospatzeko, biharamunean biloba Markel eraman zuen Debako Santiago hondartzara (gaztetan, euskaltz ain oso izan baino zenbait hamarkada lehenago, Laparira joaten zen, aze garaiak haiek). Eguzkitakoa hondarrean arreta handiz sartu eta bilobarekin abiatu zen itsas bazterrera. Markel sartu zen aurrena uretan. Aurrena eta azkena. Aitite, ura dago super h otza! Joxemari bat batean ondoezik sentitu, konortea galdu, eta zerraldo erori zen. Sorosleak bertaratu eta hilda zegoela egiaztatu baino ezin izan zuten egin. Bihotzekoa, zalantza izpirik gabe. Biharamunean, euskaltzain izendatu berriaren eskela agert u zen Euskal Herriko egunkari euskaltzale guztietan. Hiletara azaldu ziren guztiek harridura erakutsi zioten elkarri: “Beti hain osasuntsua izandako gizona hiltzea ere”. Zuk, irakurle, eta biok baino ez dakigu zerbitzuan hil zela. INTERTESTUALITATEA (III) Heroiak ez dira suntsiezinak, negar egiten dute, sufritzen dute, mina sentitzen dute, askotan lur jota geratzen dira, ezin dira beti irmo egon, askotan nerbioak galtzen dituzte, ezin dira beti azkarrenak izan, ezin dute konponbidea lehenengoan aurkitu, ezin dute hegan egin, askotan behea jotzen dute, mundu guztiak bezala. Heroia: kausa noble baten alde ekintza onbera eta sakrifikatuak egiten dituena. Sentitzen dut, baina heroiak zarete. PORROTA? Saiatu nintzen behin, keinu konplizeez erdituz, eta porrot. Saiatu nintzen beste behin, laztanez eta aizkorakadez erdituz, eta berriz ere porrot. Baina zoriontsua nauzue lurrera erortzen diren mazoen ordez lurrera erortzen diren hitzak erabiliz semaforo gorria lagun. PORROTA? (film laburra ) HOBE Bigarrenez, eta gutxien uste zuenean, gonbidatu dute izkiriatzailea hizkuntza gutxitu horren literaturari buruzko telebista saiora, non haren liburu berria izango baitute hizpide. Haren prosazko estreinako lana, bazen garaia. Eta oraingo honetan aienatu za io inbidia. Izan ere, Arriluzen (Getxo, Bizkaia) egingo baitiote elkarrizketa: bai, oraingo honetan, zezen plaza baten ordez, itsasoa izango du atzealdean dekoratu gisa, Kantauri itsaso zoragarria, batere transgresorea ez den eszenatokia, eta bat egingo du ena telesaio horretako elkarrizketarik gehienetakoekin . Leku hartantxe, izkiriatzaileak, duela berrogeita zazpi urte, artean izkiriatzaile ez zela, baizik eta hamabi urteko ume mukizu bat (hamabi urteko ume guztienganako errespetu osoarekin esanda), Arri luzeko igeri zeharkaldian hartu zuen parte, eta, galipotez blai, ehun eta hogeigarren iritsi helmugara, Ereagako hondartzara. Eta Igeretxe hoteleko saribanaketan, igerilari eta senitarte gehienak aretotik alde eginak zirenerako, garaikur ñimiño bat eman z ioten, oraindik ere harro harro gordetzen duena etxeko trastelekuan. Hasiko da elkarrizketa, eta elkarrizketatzaileak gehien eragin dioten izkiriatzaileen izenak aletzeko eskatzen dionean, atzerantz mugituko du aulkia izkiriatzaileak, apurtxo bat bakarrik, apurtxo bat baina uretara amiltzeko aski, aulki eta guzti. Beheko harkaitzen kontra malkartuko da, hain zuzen ere. Eta den dena grabatuko du kamerak. Inoizko audientzia handiena lortuko du saioak irudi horiei esker. Kameraduna jaitsiko da arrapaladan kai muturreko eskaileretatik, kamera sorbaldan, eta ikusiko du (ikusi ez ezik, zintzo zintzo grabatu ere) paper plastifikatu bat daukala ondo ondoan izkiriatzaile prebisorea k, eta, paperean, haren azken mikrorrelatoa −argitaratu gabea− izkiriaturik, “Hobe” deritzona. Guztiz mikro, zeren lau hitzez eta puntu batez baino ez baitago osaturik: Hobe jaio ez banintz . KAFE ZENTZUZ BETEA Kafe bat aurrean duzula eserita egoteak zentzua izan dezake. Erraza da: nahikoa da ekimenari atxikiriko kafetegi atsegin batean sartu, eta, te, kafe edo beste edari edo jaki batekin batera, Zentzu bat eskatzea hamabost koroa txekiarreko prezioan. Zentzu bat ordaintzen duzun aldiro, elkartasunezko keinu konplize bat egingo duzu: Green Doors eko kafetegietan lanean trebatzen diren gaixo mentalei laguntzera bideratuko dira hamabost koroa horiek, eta, esker on gisa, kafe zentzuz betearen pegatina bat oparituk o dizugu. Urrun al dituzu ekimen honetako kafetegiak? Ez zara kafezalea? Ez du axolarik, zeure etxeko erosotasunetik ere lagun diezaiokezu eta proiektuari. Klik.

2023-12-01

booktegi_liburua_zutoin_beltza

booktegi.eus FITO RODRIGUEZ EVA FOREST ALFONSO SASTRE torturaren zutoin beltza Azalean: Asier Hernandez Klara Badiola Olatz Beobide Aurkibidea Torturaren zutoin beltza Hitzaurrea Egunerokoa eta gutunak kartzelatik Zutoin beltza Joseba Arr egiri: Elegia eta etorkizuna Torturaren zutoin beltza Fito Rodriguez 2021eko otsailaren 13an Joxe Arregi jasandako torturengatik hil zela berrogei urte bete dira. Norberak bere buruaren kontra deklaratzea besterik bilatzen ez duen aitortzak ez omen du balio judizialik baina, halere, hori baino ez du bilatu hemen poliziak euskaldunon kasuotan bederen. Hori dela eta Euskal Herriko Unibertsitateko Kriminologia Euskal Institutukoak “1960tik 2014ra bitartean Euskadin izandako torturaren ikerketa proiektua” zuzendu zuen baita Nafarroako Foru Erkidegoan antzerako ikerke ta burutu zuen ere ia 5000 torturatu kasuren berri dokumentatuz. Henrik hona lege ekimen hauek abian jarri dira E.A.En: Alde batetik 107/2012 DEKRETUA, ekainaren 12koa, Euskal Autonomia Erkidegoan, 1960tik 1978ra bitartean, motibazio politikoko indarkeria egoeran izandako giza eskubideen urraketen ondorioz sufrimendu bidegabeak jasan zituzten biktimak aitortzekoa eta biktima horiei kalte ordainak ematekoa. Eta bestetik, 12/2016 Legea, uztailaren 28koa, EAEn 1978 eta 1999 bitartean izandako motibazio politik oko indarkeriaren testuinguruan giza eskubideen urraketak jasan dituzten biktimei errekonozimendua eta erreparazioa ematekoa. Dena den, Europako Giza Eskubideen Auzitegiak hamaika aldiz kondenatu du Espainiako estatua, salatutako tortura kasuak ez ikertzea gatik. Torturak frogatzea zaila izaten da oso. Tortura frogatzea zailtzen duten polizia arauak aldatzea, ordea, erraza izango zen baina, esan daiteke, polizia torturatzaileak babestea eta, behar denean, saritzea errazago egiten duela Gobernuak, demagun, a txilotze inkomunikazioa ahalbidetzen duen protokoloa bertan behera uztea baino. Nire kasuan, hamar eguneko inkomunikazioa igaro ostean kartzelan sartu ninduten eta, pasatutakoa pasatuta, ezin esan kartzela gogor egin zitzaidanik. Giltzapeak giltzape, espe txea komisalgoa baino askoz eramangarriagoa izan zen.Hala ere, zenbait egunen buruan, botaka hasi nintzen gauerdian iratzartzen nintzelarik. Ez nengoen eri, baina bai gaizki. Ez nekien zer pentsatu, ez eta zer edota zeini zer esan ere, gau bat bestearen at zean gonbitoka esnatzeak eraman ninduen inguruan nituen lagunei ene kasuaz galdetzera, ustean, hori ergelkeria!, nirea gauza arraroa izango zela eta, aldiz, hura harridura hura... lagun gehienei espetxerakoan antzerakoa gertatu zitzaiela adierazi zidaten. “Komisaldegikoak ari haiz botatzen”, diagnostikatu zuten eskarmentu kolektiboak eman ohi duen herri jakinduriaz, “torturen garbiketak dituk, eta hobe kanporatzea barruan eramatea baino...” arrapostuz. Esaterik dagoenak mugak ditu eta egoera bakoitzean bot ereak esan daitekeenaren ertzak markatu ohi dituenez, ikasi nuen hori niretzat bakarrik gorde nahi ez dudanez, banoa neronek ere torturari buruz zerbait botatzera, argi esatera, gizarte gorputzaren gaixotasun horren ondorioak arintzen lagunduko dudalakoan. Hona hemen adierazteko dudana. Gizarte modernoen oinarria izan zen Ilustrazio garaian justizia, mendekua izatearen partez, ikerketa bihurtu zen. Horrela, frogak hartu zuen aurretik aitortzak zuen garrantzia. Erdi Aroko Inkisizioak aitorpenak eskuratzeko erabilitako torturen ordez, ustez egindako kalteen araberako arrastoei kasu eginez erdiesten ziren frogek ematen zuten kulpantearen berri. Ez zen, beraz, inork bere buruaren aurka deklaraziorik egin zezan onartzen erruduntasuna frogetatik zetorrelako eza guera berria aldarrikatzen zuen gizarte demokratikoan. Argien mendean, jakina, argibideak izan ziren azterketen ezaugarri nagusia, baita polizia zereginetan ere... Aipatu gizarte aldaketan justizia botere eragiletik nahiz legegiletik bereizi zen eta poliz ia bera, funtsean, bere menpean hartu zuen. Gobernu demokratikoak ardatz hauetatik garatzen hasi ziren. Hau da, argi esanda, torturaren erabileraren bazterketa ez dator, berez, kondena moral edo etiko batetik, gizarte eraldaketa oso batek eraginda izan de la baizik. Torturaren partez, beraz, froga lortu beharra zegoen, baina, tortura, berriz, nekez froga daitekeenez... demokrazian ote gauden zalantzazkoa izango da beti benetan torturarik ez dagoela frogatzerik ez dagoen bitartean. Komunikagaitza denaz ari tzeko balio du, besteak beste, literatura. Adibidez, kontraesan honetara gerturatu zen Ariel Dorfman idazlea bere «Herioa eta Dontzeila» antzezlanaren bidez. Hartan, protagonistak ez daki seguru bere torturatzailearen aurrean ote dagoen, atxiloturik egon z en denboraldia begiak itxita pasa zuelako baina, halere, arrastoak baditu, eduki, eta hori saiatuko da argitzen... Tortura kasu horren deskribapenean, ordea, gainerakoetan bezala bestalde, ez da torturatzailearen errua soilik azalduko, torturak berak ezku tatu egiten dituen funtsezko gizarte ezaugarriak agerian utziko dituela baizik (jarrera sexistak, memoria kolektiboarekiko mespretxua, inpunitatea...) benetan dagoen egoera politikoa nabarmenduz (konplizitatea, ustelkeriak...). Zergatik ez dute onartzen, bada, torturaren aipamena oraingo eta hemengo hedabideetan? Tortura ematen den tokian gizarte demokratikorik ez dagoela begi bistan uzten duelako, noski. Eta ez hori bakarrik, itaunketa polizialetan torturarik badagoen frogatzea zaila izan arren (Barne ministro guztiek ongi dakitenez...) torturaren erabilera sistematikoak benetan polizia ikerketarik ez dagoela frogatzen duelako. Norberak bere buruaren kontra deklaratzea besterik bilatzen ez duen aitortzak ez baitu balio judizialik baina, er a berean, hori baino ez du egiten hemen poliziak euskaldunon kasuotan bederen. Eta frogarik ezean, gizartea ez dela demokratikoa frogatuta geratzen denez, hobe barruan uztea kanporatzea baino... Larri daude. Gaixo gauzkate. Eva Forest idazle eta editore a, torturaren aurkako borrokalaria eta eskubide zibilen defentsan aritutako lagun konprometitua eta solidarioa izan zen, bizirik dagoen Alfonso Sastre bere bikotea bezain beste bederen, eta torturaren aurkako borrokan haien oinordekotza ez dugu ahaztu nahi . Ildo horretatik, torturaren salaketarekin batera, haien omenezko ekitaldiak antolatu dira Euskal Herrian eta liburu honek, beraz, haien lekukotasuna eman nahi du. Horretarako Alfonso Sastrek 1986an idatzitako eta Eva Forestek 1993an argitaratutako “La columna infame” izeneko antzezpenaren euskal ordaina (Zutoin Beltza izenekoa) estreinakoz taularatu eta argitaratu dugu elebitan. Halaber, Sastrek Joseba Arregiren omenez idatzi zuen poema ere argitaratu nahi izan dugu hemen. Esan bezala, “Zutoin Beltza” Alfonso Sastrek 1986an idatzitako antzerki pieza didaktiko txiki bat da, inoiz ez aurkeztua publikoaren aurrean. Izenburuak Milango zutabea gogoratzen du non herritarrak torturatuak izan ziren beste herritar batzuk egindako salaketengatik eta sortutako zur rumurru istorio faltsuak kausa. Hau dena 1630eko izurri beldurgarrian suertatu zen (orain bezalako sindemia garaian). Egia esan, orduko salatarien ohorea baino gehiago torturatzaileen salaketa erakusten zuen aipatu zutoinak. Pandemia, edo sindemia, saso i honetarako testu honek gogoratzen digu giza eskubideek herritarren segurtasunarekin talka egiten dutela eta torturaren aurka azaltzeak giza duintasunaren aldeko ezinbesteko jarrera behar duela izan. Testu horren aurrean, sarrera gisa, Eva Forestek 1975a n argitaratutako Journal et lettres de prison (Éditions des femmes) liburuaren hitzaurrea dakarkigu hona. Hartan, bere soiltasunean, errepresioak ukitzen duen alde barnekoia eta haren aurkako elkartasunaren premiaz modu hunkigarriaz azaltzeko lekukotasuna ezin hobeagorik eskaintzen digu. Hitzaurrea Egunerokoa eta gutunak kartzelatik Eva Forest Duela egun gutxi liburu hau argitaratzeaz hitz egin zidatenean, lehen bultzadak hori ukatzera eraman ninduen. Ez bakarrik barruan daraman eta oraindik idatzi nahi dudan borroka liburua ez izateagatik, baizik eta izkribu hau oso barnekoia delako, ez beste inork irakurtzeko pentsatua eta, horrezaz gain, oso egoera kritikoetan sortu nuen hau dena. Haietaz gogoratzen naiz nik egoera gain ditu ahal izateko egin nuela eta, bide batez, behar bezala jarraitzeko egin behar nuen ahalegin ikaragarriaz. Guztiaren gainetik aurrera segitu ahal izatea egun batez kontatu ahal izateko, une izugarri haien lekukotza uzteko. Haien distira oraindik itsuak dira, eta lotsatuta naukate. Hilabeteetan, gutun hauek salbatze taula bat izan dira inguratzen gaituzten eldarnioaren erdian, eta egoera zehatz eta atsegin bati heltzeko modu bat izatera behartzen naute: ezin hutsik egin hitzordura, beraz, betebehar gozoa izan da horretaz idaztea, egunik uzkurrenetan zutik mantendu nauen konpromisoa. Beraz argitaletxe bati emateko baimena ematen dut. Horregatik errefusatzen dut lehen kontrako jarrera. Izan ere, gero hobeto pentsatu nuen, era zehatzagoaz eta egoera kontuan hartuta... Egoera berri bat da hau, errepikatuegia izan arren, aspalditik elkartasunaz arduratzen garenontzat...eta ezin nion ihes egin dokumentu baten, testigantza baten, alerta oihua indartu eta hobeto ulertzen lagunduko duen gutun soil baten babesak zer bait egiteko duen garrantziari. Eta, ikuspuntu horretatik, erresistentziak menderatu nituen. Liburua argitaratzera doazenek uste badute beharrezko tresna bat dela, eta lagungarri gerta dakiokeela borroka horretan, proposamena atseginez onartzen dut. Hor du te: ahalik eta hoberen emango dutelakoan. Ez dut aldez aurreko irakurketarik edo berrikuspenik behar . Zutoin beltza Alfonso Sastre Koadroen taula 1. TORTURA MILANGO ERARA 2. ESPAINIAKO TORTURA KLASIKOA 3. GIZARTE JOKOAK 4. BEHEAN SINATZEN DUTENAK 5. KOMISARIO BATI TIRO EGITEA 6. TORTURAREN DEFINIZIOA 7. ATE BATZUEN ATZETIK 1. TORTURA MILANGO ERARA Agertokiko elementu bakarra zutoin bat da. «zutoin beltza». Pertsonaia anonimo bat —emakumea edo gizona — publikoarentzat berdin da, eta honela dio: KONTALARIA. — Kontatuko dizuegun istorioa Milanen hasiko da, non, batzuk etortzen diren bitartean besteak joaten diren, 1630ean gutxi gorabehera. Milanen jendeak oso gaizki pasatzen zuen. Izurri bubonikoaren saso ia zen, kronika ospetsu batean aipatua. Zein zen izurrite izugarriaren jatorria? Hildakoak pilatu egiten ziren, eta edozein etxe bizitzatan izurriteak gazte edo zaharrak seinalatzen zituen, eta hori gertu gertatzen zen; ez zen urrutiko gauza. Herritarren lankidetzak, nire ustez, argitasun gutxirekin ebatzi zuen gaia. Leiho txiki batetik, bi herritar atsok gizon goibel baten esku gaiztoak eta ankerrak ikusi omen zituzten, bazilo ilunekin ukendu gaiztoez hormak igurtziz. Modu gogor samarren bidez, preso bi lakatuko zirenei beren jokabide gaiztoa aitortu arazi zieten. Herritar zitalak exekutatu zituzten eta zutoin bat egin zen, gizarte zibilaren txalo artean, beren zigilu likatsuekin atentatu egin zutenen belztasuna betiko oroitzeko. Aldiz, ez zen inoiz izan han ukendu edo zigilu likatsurik eta zutoin beltza, berau altxatu zutenen belzkeriaren eta tortura metodo beldurgarrien memoria bihurtu da. Jarrai dezagun aurrera... 2. ESPAINIAKO TORTURA KLASIKOA Kontalaria jarraitzen du eta bi gizon taularatzen dira, otsoaren eta hartzaren nahasketa diruditen bi gizon, alegia —animali maitagarri horientzat barkamena eskatuz — Rinkonete izeneko gazte bat burua estalita atxilo daramatela. KONTALARIA. — Miguel Cervantesek «tormentu tragoak» deitu zion leh en ezartzen zen uraren tormentuari. “Rinkonete eta Kortadillo” izeneko nobela famatuan morroi batek istorio tristea kontatu zuen. (Morroia ateratzen da) Morroia. —«Aurreko egunetan hiru samin eman zizkioten lapur bati, eta denak bizi izan zituen ezer esa n gabe, ezer gertatu ez balitz bezala». KONTALARIA. —Horrela deitzen zioten «saminak» — horri, uretako tormentua horri, gutxienez, tortura antipatikoa dena. Historialari ospetsuak argi eta garbi kontatu izan du, munduaren eta jendearen kultura areagotzeko. (Morroia akademiko apur batez mozorrotzen da, Francisco Rodríguez Marín jauna da (Cervantesi buruzko aditua), bizarrarekin eta betaurrekoekin, eta liburu batean, irakurriko balu bezala, kontatzen du.) Morroia. —«Horri uraren tormentua edo ur berria deitzen zitzaion (ustezko otsoak eta hartzak deskribapenak dioena egiten dute). Gaixoaren aurpegian liho zapi bat jartzen zuten, sudur zuloak estaltzen, sudurretik arnasarik har ez zezan, eta ahoan ura izurtzen zuten, zapia erabiliz zurrustaka, zapia ezta rri sakoneraino eraman nahian». (Hala egiten dute, eta Rinkonetek hilzoriaren larritasuna du. Eztula eta oka egiten du.) KONTALARIA. —Cristobal Chavesek dioenez «Sevillako kartzelan» idatzi famatuan, beste leku madarikatu bat, funtzionario bat zegoela, os o estimatua, eta haren espezialitatea —«oinazetuak osatu eta sendatzea» — zen; izan ere, kalamitate hutsa baitzen bortxaren seinaleak agertzea, edo, are okerragoa , gizakia bera hilik geratzea, kolpez eta odolez beteta azaltzea. (Arregiren hilotzaren argaz ki erraldoiaren proiekzioa.) Lope de Vegak ere Espainiako ohitura zahar bezain ziztrin hori kontatu zuen, hantxe «Fuenteovejunan». Tortura saiakuntza zegoen... Ez duzue eszena gogoratzen? Nik gogoratzen dudanez, nahiko ona zen. Komendadorea hil ondoren, torturatu egingo dituzte. Eta zer esan beharko dute? Zer dute kontatzeko? (Gure aktoreek eszena hau irudikatuko lukete, pertsonaia bat eginez, aliatu egiten ziren jantziekin, ikusleen aurrean; bitartean, morroiak edo beste edozeinek pintada bat egiten du espraiarekin atzekoko paretan: TORTURARIK EZ.) Esteban. — Saia gaitezen. Ikertzailea izango naiz, egin behar dugun horretan hobeto entseatzeko. Izan bedi Mengo tormenturako jarrita dagoena. (Mengoren lana egiten duenak sabela handi bat jarri du jantzita . Moxal bat edo tortura tresna bat ere jarri dute.) Mengo. —Ez al duzu beste bat, flakoagoa aurkitu? Esteban. —Benetan zela pentsatu zenuen? Mengo. —Di presto. (Birak ematen dizkiote tornuari, hanka bat estutzeko edo luzatzeko.) Esteban. —Nork hil zuen komendadorea? Mengo. —Fuenteovejunak. Esteban. —Zakur alena, martirizatzen bazaitut? Mengo. —Hil arren, jauna. Esteban. —Aitortu, aker halakoa! Mengo. — Aitortzen dut. (Pixka bat lasaitzen dute. Arregiren proiekzioa desagertu egiten da.) Esteban. —Nor izan zen ba? Mengo. —Fuenteovejunak. Esteban. — Eman beste buelta bat! Ez da bat bera ere! Hara ikerketarekin! (Guztiek barre egiten dute. Narratzaileak morroia parte hartzera gonbidatzen du bertso hauekin.) KONTALARIA. —Bai, barre egitea negar ez egiteagatik; baina nondik dator tortura hitza? Hiztegira! Morroia. —Ados. (Irakurri liburu batean) Latinetik dator hitza, tortura da ere, eta «tortsio ekintza», bihurritzea alegia, esan nahi du. Tormentum soka bat ze n, bihurritze jasanezinetarako erabiltzen zena. «Tortus» hitzak latinez, bira edo haria ere esan nahi du. Definizio ospetsuak! Espainiako Akademiaren hiztegiak nola edo hala islatzen du hitz horiek erabiltzen ziren gizarte egoerak. Hiztegi honetan «soka t ratuaz» edo «txirrika» aipatzen da, eta honela dio: «txirrika batetik pasatzen zen sokan presoa zintzilikatzen zen bere pisuarekin ito zedin. Buruko tratuan ura irents arazten zioten gaza mehe baten bidez ere». KONTALARIA. — Utzi istorioak alde batera, gau za segurua baita hemen eta orain diktaduran bezala torturatzen dela. (Herri manifestazio baten grabazioa, kontsigna hau deklamatzeko: DIKTADURAN BEZAIN BESTE TORTURATZEN DA ORAIN ERE.) 3. GIZARTE JOKOAK KONTALARIA. — Egia esanda, ezin da tratatu umor e kutsurik gabe praktika beltz hori izugarria baita gaur bertan, eta Arregi, Zabalza edo Almeriaren izuak antzerkitik eta haren bidetik kanpo geratu daitezela. Gizarte jolasak, kuarteletan eta polizia etxeetan zakurren aisialdirako. Zakurra esaten baitzaio iluntasunean biktimari jipoitzen duenari.) (Morroiak joko horien irakasle gisa jokatzen du orain, eta besteek, berriz, haiek erakusteko monitore gisa.). Morroia. — Begiraleak, mesedez. Lehenengo ariketaren izenburua «Gurpila» da, eta berotzen hasteko balio du. (Begiraleak biktimaren inguruan jartzen dira eta txandaka kolpatzen dute, biktima lurrera erori arte. Orduan denak beren postuetara itzultzen dira.) Bigarren ariketa «Txirringa» da, «Ahatea» ere esaten zaiona. (Monitore batek eskumuturrak lotzen di zkio beste bati belaunaren atzetik, beste bati hirugarren batek ipurdian ostikoak ematen dizkio, eta «Txirringa» horretan ibiltzera behartzen du biktima erori arte. Gero askatu egingo dute eta bakoitza bere tokira itzuli egingo da.) Egin dezagun orain «Zaldiko maldikoa», mesedez. (Biktima aulki birakari batean lotzen dute, eta buelta zorabiagarriak ematen dizkiote, konortea galdu arte. Orduan, askatu eta lurrera botatzen dute. Suspertzeko ura botatzen diote. Biktima jaiki eta bere postuetara itzuliko dira.) Orain, «Zintzilikarioa» erakutsiko dugu, dibertigarrienetako bat, nahiz eta orain gutxi erabiltzen dela dirudien. (Biktima oinetatik lotu eta lurretik altxatzen dute sokatik gorantz tiratuz paretan itsatsitako edo sabaitik zintzilik dagoen polea batetik. Ondoren, soka hormako edo zoruko burdin batera lotzen dute eta biktima oinetatik zintzilik uzten dute. Orduan, sabelean jotzen dute, eta, gizona bada, barrabiletan. Biktimaren garrasiak entzungo dira orain Singapurreraino. Gero, berehala, koadroa desegin eta beren postuetara itzuliko dira. Ondoren, morroiak honela dio:) —«Kirofanoa» (eta eszenan egiten da). —«Bainuontzia» (eta egin egiten da). —«Elektrizitatea» (eta egiten da; hori guztia oihuz, garrasi luzez eta perkusio hand iz, eta, ahal dela, txalaparta, urruneko herri bati laguntza mezu bat jakinaraziko balitzaio bezala. Azkenean, morroiak perkusioa keinu batekin eteten du eta monitoreei eskatzen die:) —Orain, jolas psikologikoaren lagin bat esaldi eta irain komenigarriene n hiztegi txiki bat. (Monitoreek biktima, odoleztatuta, aulki batean ezartzen dute eta esaldi batzuk esaten dizkiote:) 1. Marikoia. 2. Larrua joko dugu zure amareki. 3. Viva España esan, putasemea. 4. Esan: «Iñaki Letamendi etarra zikina aurkezten da ». 5. Entzuten garrasi horiek? Ondoan, zure neska laguna bortxatzen ari dira. (Beste aulki batean, emakume baten biktima bat ere odoleztatu da. Horretarako esaldiak honako hauek izan daitezke, baina taldeak beste testigantza asko har ditzake.) 1. Zikin urdea zara. Ez duzu ikusten pixa egin duzula gainean? 2. Hilekoarekin zaude, urdanga? 3. Makila hau sartuko dizugu aluatik. 4. Aita atxilotzera joan gara eta beldurrez hil da marikoia. 5. Azken finean, maja zara eta guretzat lan egingo duzu. Tir a,kendu mukiak eta neska zentzuzkoa izan zaitez. (Isiltasun handia dago. Biktima mugiezinak dituzten bi aulkien gainean iluna egiten da. Esan beharrik ere ez dago gizonen edo emakumeen banaketan parte hartzea taldearen aukeren araberakoa izango dela eta n arratzailea gizon edo emakumea izan daitekeela, adibidez. Eta abar.) 4. BEHEAN SINATZEN DUTENAK KONTALARIA. — Torturari batzuek«odoluste ustela» esaten diote. baina sistema beltz baten zutoina da, eta intelektualek horren aurka idatzi arinak egin ohi ditu zte. Behean sinatzen dugunok —zioten aho txikiz — negar eta garrasi batzuk entzun dituztela uste dugu, Euskal Herrian, Asturiasen, Madrilen edota Valentzian, eta horrek gure pazientzia santua agortzen du. Begirunez eskatzen diogu, Fraga ministro jaunari, a razo honi buruz zerbait egin dezan. Horrelako idatziak erabili ziren, besteak beste, José Bergamín erbesteratzeko. Egun batean, ez dakit 70eko hamarkadan, kontua ez baitut eramaten, tortura haien kontra manifestu ugariak atera ziren ildo beretik. 5. KOMISARIO BATI TIRO EGITEA Mugimendu mantsoekin, Manzanas komisarioaren heriotza antzezten da. Narratzaileak honela dio: KONTALARIA. —Irunen gertatutako indarkeria ekintzak asko eman zuen pentsatzeko: baietz, ezetz, bai baina... Orduan, inbutuaren legeari buruzko poema latza entzun nuen. (Hurrengo poemarako musika egitea edo bilatzea iradokitzen da, eta kantatuko du, gitarrarekin edo beste edozein akonpainamenduarekin, morroiarekin.) ABESTIA. — Nire kontzientziaren aurka doa inbutuaren legea: Hiltzen ban aute, ordena da. Nire burua defendatzea, indarkeria. Nire kontzientziaren aurka doa inbutuaren legea: Ordenuaren zaindariek makilakadak ematen dizkidate. Indarkeria da, berriz, nire aldeko defentsa. Gorengo jaunek uste dutenez, ez daukat zeri heldu: Ni hi ltzen banaute bakea da eta gerra da ni defendatzea. Indarkeriak indarkeria sortzen du, esaten dute goibel. Negarrak entzuten dituzue. Ez al ziren gure oihuak aditu? Bizitza alaia heriotza tristea zuen ezagun. Horrela ikasiko dute besteek. Tormentuan bizik o dira tormentuaz bizitako piztiek. Horrela ikasiko dute besteek. diote tortura darabiltzaten piztiek. Nire kontzientziaren aurka doa inbutuaren legea Hiltzen bagaituzte, ordena da. Nire burua defendatzea, indarkeria. 6. TORTURAREN DEFINIZIOA KONTALARIA. — Gustatu zaizue funtzioa? Halere, bukatu baino lehen geratzen zaigun denbora NBEri buruz hitz eginez aprobetxatuko dugu; izan ere, 75ean esaldi seguru baten bidez definitu zuen tortura. (Morroiak definizio hori irakurtzen du, Nazio Batuen Batza r Nagusiak 1975eko abenduaren 9an formulatutakoa.) Morroia. — Torturatzat hartuko da funtzionario publiko batek edo beste pertsona batek, bere instantzian, nahita, beste pertsona batzuei jasanarazi dizkien zigor edo sufrimendu larriak, fisikoak nahiz menta lak, ekintza horren bidez informazioa edo aitorpena lortzeko asmoz. Pertsona bati egindakoagatik edo egin ote duenagatik zigortzea, edota, halaber, helburu beragatik pertsonak izutzea. KONTALARIA. — 75. urtean. Tokion ospatutako Sendagileen Batzarrean, Japo niako hiriburuan, tortura definitu zen, jende askok ez jakin arren eta gutxik gogoratzen dituzten hitzez. Morroia (irakurtzen du). — Tortura da pertsona batek edo gehiagok, nahita, sistematikoki eta begirunerik gabe, sufrimendu fisiko edo mentalez eragit ea beren kabuz edo edozein botere motaren aginduei jarraituz, beste pertsona bati informazioa atera araztera, aitortzeko bideratzea edo beste arrazoiren batengatik behartzea. (Testua utzi eta jendearentzat da.) Definizioa nahiko eskasa eta erabat eztabaidagarria. Hitz egingo al dugu horretaz antzezpen hau amaitzean? Adibidez, gogoratu daiteke Foucaultek torturari buruz zioena, ikerketa metodo bat baino gehiago, epaileak akaso emango ez duen zigorraren aurrerakina dela, alegia. Susmagarria izate hut sak, Foucaulten iritziz, zigor bat merezi izatea ekar dezake, «itaundutako soina, zigorraren eta egiaren estortsioaren aplikazio puntua da». Baina, gainera, guretzat, esan dugun bezala, sistemaren zutabe bat da! Zutoin beltza! (Argia zutabearen gainean et a txalaparta erritmo bizian, ilun osoa, luzea, egiten den bitartean.) 7. ATE BATZUEN ATZETIK (Ilunak gutxi irauten du argia itzultzen delako, orain hainbat estilotako ateen gainean, foroaren gainean proiektatuta —Antiguako kuartela, Puerta del Sol, Vía Layetana... —, eta narratzaileak, berriz, aktoreek ateetan finkatzen ez diren eta eguneroko ekintzak, edozein egunetan gertatzen direnak, egiten dituzten mugimenduak egiten dituzte.) KONTALARIA. —Ate horietako edozeinen atzean infernua egon daiteke. Morroi a.—Itxura inuzenteko ate batzuen atzean tortura kabineteak daude. Bestea. —Jendea aurretik pasatzen da ate horien beste aldean gertatzen dena imajinatu gabe. Beste bat. —Mundu honetako beste ate batzuk bezalakoak dirudite; beste aldean, dama batek poema liburu bat irakur dezake, gazte batek bizitza berri batean amets egin eta ispiluaren aurrean orrazten den bitartean. Beste edo Beste bat. —Ate horietan ez dago ezer hondaturik. Bertan ez da irakurtzen: PER ME SI VA NELLA CITA DOLENTE. KONTALARIA. — Edo, ITXAROPEN ORO UTZI SARTZEN ZARETENOK. Morroia. —Baina denek dakite infernua beste aldean dagoela. Beste. —Zutoin beltza. Beste bat. —Bota ate horiek. Beste bat. —Bota zutoina. (Txalaparta erritmo bizian aktoreak zarataz gainbehera etorri ko den zutoina eraistera doaz.) AMAIERAKO TELOIA Joseba Arregiri : Elegia eta etorkizuna Alfonso Sastre Ate batzuen atzean infernuak bizi dira. Nork ez daki hori? Zoratuta gaude, akaso? Ate batzuen atzean, ahots lizun eta ilunez, puzkerraz kolpeez eta guzti, ikaragarrizko algarez, Herioak hartzen gaituela badakigu. Askotan sartu izaten da infernuan. Batzuk ez dira handik atera. Joseba Arregi, zu. Urte asko igaroko dira, baina ezinezko hori badago: ezin da utzi, amets egin behar da: existitzen al da hori? Ate batzuek, irekitzean, bulego aspergarrienek dirudite, eta tristeak, mekanografo eta amets hilkorren tragedia arinak dituzte; baina hormaren hari mehean, norbaitek auhena bota du, eta, orain, bere larritasuna adierazi nahi du, ez baitu inork entzun behar pareten artean eta keinu zoologikoen eta haien Espainiaren aldeko orroen artean. Mundua amaitu da? Non nago ni ?, eta nire anaiak? Edo non zaudete zuek, hain barruan eta hain urrun? Zizurkilgo plaza badago oraindik? Adiskideen ar teko poteoa? Euskadiren ametsak, besarkada, bizitza? Ez zaitut imajinatu nahi, Joseba; utzi lo egiten pixka bat, etzanda. Nekatuta nago gaur, eta zu hilda zaude. Zu hil zara gaur, eta ni oso nekatuta nago. Zu oso nekatuta zaude eta ni hilda nago? Nire poetei eskua heltzen diet zuri eskua hartzeko, nire tristuraren esku ez geratzeko Eskua kolera da. A, zuk esan zenuen Vallejok, Peruko astoaz zenion moduan: Ez izan gaiztoa hiltzean, mantsotu! Mantsotu hiltzean, eta ez zara hilko! Joseba, orain, zer nahi duzu esatea? Oso gozoa da goiza gaur. Atzo, ikusten ez dituzun lainoak izan genituen, eta zirimiria fereka izan zen. Bihar zure bila joango naiz, ados? Inoiz ez zintudan ezagutu, baina orain zure itzala oso gertukoa sentitzen dut, eta ber ak ibiltzera animatzen nau, imajinatzen duzu zer...? Beraz, ez pentsa gu uztea: ez, ez, ez joan inoiz , begira, eta ez haserretu, ikusten zaitut, orain hainbeste hitz egiten baitut zutaz: denbora baterako baino ez da, eta ezin dut gaueko iluntasun hura ahaztu (ze gauzak esaten ditudan...) irratiz entzun nuen zure heriotza, eta pentsatu gabe esan nuen: madarikatuak izan zaitezte!, eta gauza bortitzagoak! Bestela, zutaz kantatu ondoren, hobeto nago, eta zuk jaikitzera animatu nauzu, eta zutik nago, i kusten duzu, eta bidean nago eta lore gorriak hilobira eramango ditut baina ez loreak heriotzarako, ez, baizik eta etorkizuneko karmesi edo eskarlata bat loratzeko lurrikararako, aski da elegiaz. Goiza gozo dago Txingudiko badian! Laster iritsiko da udaberria, beti bezala! Hondarribian, 1985ko otsailaren 9an

2023-12-01

Arrats-urdinean

booktegi.eus ETXEZAR arrats urdinean heure etxera itzul hadi gero Homero Irudimenetik paperera. Zeharkaldi gaitza, arriskutsua itsasoa Cavafis AITORPEN I Ezin itsasoa ezagutu duala baietsi, hondartzatik begiratuta baizik, baina ondoko ohar eskutada hau, bizitza olatuen artean osatua, azken kaialdean uztekoa duk, amaiera jakinik ez duen itsasaldi honen ondoren. Inolaz ere ez duk odisea baten kron ika; itzulera irudi lezakeena ere ez duk itzulera, norabide jakinik gabeko bidai bihurtze bat baizik, orain hemen egonarazten hauena eta gero agian beste inongo itsasoetara bideratuko hauena. II Nabigazio ez heroiko eta arrunt orotan jantzietan itsatsi oh i diren zipriztin gazien modura, halaxe hemengo lerroak, tantaz tanta gizaki izerdi hutsalez blaituak. Itsaski amorratuen erdiko asti ordu txikitan amestuak, behar baino burugabekiago ehunduak akaso, guztiak, baina, akitu begirada bezain egiazko. III Gesal zorabioaren dantza horretan, hika aritu haiz oharkizunetan, hika, nika eta nitanoz gehienetan, horixe baituk gizaki gisa arratseko oren barrenkoietako hizkerarik xamurrena; horixe, berdin ar zein eme izanik, hausnar eta aitor bide zintzoena. KARELETIK SO Leinu ERRADIOISOTOPOEN semea haiz, seme borta, heure adinkide guztien antzera, goroldiozko habia guri beratza agindua zizuetenek zuen kromosomak prometio, teknezio, uranio, plutonio, californiorekin nahasiak jaio baitzintuzteten. Isotopo ez poetikoen itzalpean iragan behar izan duk gero bizitza, Litle Boy, Fat Man, Ivy Mike zein Samuel Cohen anaiatzat harturik. Eta sarritan ahazt eraino iritsi haizen arren, bizitza digitalaren ondorio ere bai baihaiz. Lurra izan ditek beti kromosoma bastart horiek, halere, heure jatorri bortxatuaren oroitzaile anker . C.V. HIREAK abandonaturik, denbora luzea joan zaik itsaso gazietan zehar heureak ez ziren aireak arnasten, inorenak ez ziren uhin bortitzen gainean borrokatzen, besteren haizeei erasotzen. Liluragarri zirelako kostatu zaik heure begi belarriek aurkezten ziaten hutsalkeriaz ohartzea. Ez haute, baina, sirenen kanta xarmantek narkotizatu, ez haien isiltasun latzak bereganatu, ez haien lainoen arteko edertasunak noraezean gerarazi. Ez duk ino n behar baino denbora gehiago xahutu, beti bereizi uste izan baituk zer den bide, zer kaia, zer atseden leku, beti jakin uste izan baituk nondik hentorren eta baita ere, batzuetan, nora hindoan. Nekea duk orain heure jabea, lehenaldi iraganak sorrarazi etsipena zaik nagusitua, denbora lar eman baituk itsaso guztietan barrena heurea ez zen airea arnasten, besteren ekaitz erasoak pairatzen, inorenak ez ziren olatu bortitzetan pulunpatzen. Hireheureak zirenak kasik ahazten. Brankan BIZITZ IBAIAREN ur lasterrak itsasora orduko sortu haizeak urrundurik, Prévert en orbelak ekarritako minak eta oroitzapen samurrak jadanik ahantzirik, ahalaz bizirik beharko, bederen gogoan, hosto nabarrik gabeko zuhaitz kimuen denbora. Dasein NOSTALGIAREN soinu goxoa gabe, izateak eta denborak lainezatu zuten Oihan Beltzeko filosofoaren egiak ezabatu nahi hituzke orain gogotik, ingurutik, mundutik, hizki txikitan idatzi arren, oinaze etsipenez zizelkatua utzi baitzuen ezen garen gizakia merezimendurik gabe egoitzatua dela ortziaren azpian, era ez poetikoan egoitzatua, izarrez gabeturik, besterendurik, ondaretzat –norentzat? – bere lan nekezaren fruitu mingotsenak utzirik: Lurra erraustua, Bizitza suntsitua, Arima ezdeustatua. Antropozeno (formarik gabeko poema) MUNDUAZ eta haren norabideaz olerki bat ontzeak ez dirudik hain zaila. Aitzitik, hi bezalako eskarmenturik gabeko itsasturi batek ere erraz dik neurri eta erritmo ezaz, errimarik gabe, metaforaz peitua, zornez puztua, poema bat burutzea, errealitate guztia –ametsak, bizinahiak, oinazeak, maitasunak, lana – bil baitezake eufemismoz, metonimiaz eta sinestesiaz jantzitako zertzelada bakar b atek. Aurreko batean, adibidez –zein urrun geratu zaian duela bost urteko berri hura eta zein urri orduko xahupenak! –, 1,7 bilioi dolar inbertitu zitian munduak armatan. Horietatik, 610 mila milioi –harriturik? – jarri zitiztean yankeek. Mila milioitan be ti, 230 inbertitu zitian Txinak, 70 Saudi Arabiak, Errusiak 67, Indiak 64, Frantziak 58, Erresuma Batuak 47, Japoniak 46, Hego Koreak 40... Eta gutxixeago izan arren, munduko estatu guztiek inbertitu zitean jendea mundutik haratagotzeko tresna eta bitartek otan. Ez ohi dituk, agerikoa zaik, bitrinetarako edergailu, bizitza ilauntzeko metaforak eta metastasiak baizik, putre neoliberala osasuntsu irautekoak. Hark armak egin, esportatu eta aberastu, eta bestek, nonbait gerra estrategien arauez eta Justizia Ha ndiaren balantzak eskatuta, lagun ahaideak hilobietarako prestatu. Irail –izenizanaren indarra! –, irail hits, irail ertun hartatik aurrera, inperialismo armatuak –barkatua daukak erredundantzia – 2,4 milioi seme alaba zizkioan garbitu –garbitu baita eufem ismo poetikoena – Iraki gerran. Afganistanek ia 900.000 hiritar jarri zitian lurpean jarraian. Epe berean Somalian –non da Somalia? – 600 milatik gora izan dituk mundu honetatik eramanak. Pakistanen 325.000 baino ez. Libian, berriz, 200 bat mila. Agidanez, ez zaik inondik ere zaila horretaz poema bat idaztea. Eragozpenik izatekotan, molde egokia hautatzerakoan izango huke arazoa: kantu epikoa, epopeia, balada, eresia Albistea ALBISTEAK dioenez, alde egin diagu –guk geuk alde egin, antza – Afganistandik. Bukatua duk, beraz, Justizia Unibertsala ezartzeko gerra. Eta haren inguruko xahupenak. Alde egin diagu, baina ikasiak gaituk dagoeneko eta orain errazago eta merkeago aterako zaiguk munduan justizia ezartzea, dronak izango baititugu gerl ari –soldadu teknologiko – bakar, gerraren gutxieneko simetriazko etika bera –bi bando aurkarietako gerlariak hiltzeko egoerak arrunt berdina behar duela omen dioena – errespetatuko ez duena. Aurrerantzean, hildakoak –hilotz bihurtuko diren guztiak –, militar eta zibilak, haurrak zein nagusiak, gure Justizia onartzen ez duten alderdikoek jarriko ditiztek. Eta guk, haienganatu ere gabe, bideo jolas bateko avatarrak balira bezala akatuko ditiagu eskergabe haiek eternitatea bezain luzea den distantziaren e rosotasunetik, geure pantaila eta haur besaulki eroetatik. Gaurko albistea, halere, nonbait Pavesek idatzia, orripean zaik agertzen: inoiz ez duk ikusi poesiak gauzak aldatu dituenik. Halabiz (alabarentzako mikroipuina) PLANETA HARTAN ez zunan naturarik, ez behintzat hautsaz gaineko bizirik, arratoi gisako jenderen bat edo beste baizik. Banaka haiek adierazita zakinat nik, elkarren artean guztia suntsiturik, gertatu zirela munduan bakarrik. Baina ez pentsa: gero ere ez zunan ha n izan ez errurik, ez errudun eta ez erruaren kontzientziarik, eta zegoentxoa guztien artean errausturik, azkenean ez zunan ez inor eta ez ezer geratu zutunik. Hizki larri HAIEK Demokraziaz mintzo zaizkik, ahoa hizki larrien aparraz hanpatzen zaien bitartean, hortz ertzetik ñimiño huts garela behin eta berriz azpimarratuz eta gu, txiki eta urri izateagatik, irensteko eskubidea balute bezala. Haiek Bizikidetzaz mintzo zaizkik, eta haren sinbolotzat, egoitza, egoitza na gusia ezarri ditek, estrategikoki, gure Etxearen bihotzean, Estatuaren Begi armatua alboan mantentzen duten bitartean. Haiek Memoriaz mintzo zaizkik, eta hik serioski dihardutela sinetsi nahi huke, baina berehala uzten ditek argi ez direla guztionaz ari, azkar eta zakarki bazterreratzen baitute besteon Oroimena. Justiziaz mintzo zaizkik haiek, baina justiziak, unibertsal bilakatu duten justiziak errugabetzat babesten ditik bereak dituen torturatzaileak eta hiltzaileak, eta itsu plantak egi nez, aske uzten eta ohorez betetzen bere kumerik bihozgabeenak. Etikaz ere mintzo zaizkik, ozenki mintzo ere, eta etikoki ari direla sinetsi nahi hieke, baina ez ditek gure aurka aspaldi piztua duten enkerkeriaz aitortzekorik ezer . Askatasunaz ere mintzo zaizkik, baina berena denaz baino ez zihardutek, gure seme alabak bidegabeki mantentzen baitituzte espetxeetan eta gu geu ere ikusezinezko hesiz inguraturiko abaro gisakoetan. Haiek Terrorismoz mintzo zaizkik eta haren kontra predikatzen ditek bula rtsuki, eta zintzo dihardutela sinetsi nahi huke hik, baina ez ditek haiek praktikatua aitortzeko eta hartaz damutzeko zirkinik ere egiten. Haiek guztiona omen den Aberri Ama Babesleaz mintzo zaizkik, guk ez bihotzik, ez bururik, eta ez haiek beren zilborretik beren zilborrera mintzo direla ikusteko begirik izango ez bagenu bezala. Gure Kulturaz ere mintzo zaizkik ozenki, gure Herria ondare preziatutzat izango balute bezala, guztiok dakigunean haien gilborrari gure gastronomia eta haien poltsi koari gure lurraren espekulazioa besterik ez zaiela interesatzen. Gutarikoak bailiren, gure ondasunik gaitzenaz zinez arduratuta baileuden, amultsuki mintzo zaizkik gure Hizkuntza zaharraz ere. Espainolez mintzo zaizkik horratik gure Hizkuntzaz eta es painolez hitz eginarazten diate guztietan gogoz, legez eta aginduz. Haiek lausenguz eta hitz goxo, ezti eta lasaigarriz mintzo ere zaizkik etorkizunaz –geure etorkizunaz – dihardutenetan, eta hik zinetan sinetsi nahi diek. Alabaina, izerdiz, oinazez eta od olez zizelkatua duan arima maskurtuak mintzoaren hutsal aizuna bereizten erakutsi dik, eta baita ere haren atzean, ezkutatua, adiskidez jantzia datorren arerio ankerra atzematen. Transfusio EZ GINTIAN erromatar otsemeak otsotu, haren errapeko esnea luzaz xurgatu genuen arren. Ez gintiztean ez Leobijildok ez Suintilak beretu, gure biriketara aire godoa intsuflatu baziguten ere. Eta halaz ere odol inperiala aldatua diagu zainetara, soporta ezina baitzaigu jadanik zin batez –Anibalek bezala – betiereko bilakatu genuen gorroto sakratuaren hertsapen hetsia. Guantanamera BIZIKI egoki ederrak basapiztientzako kaiolak, dekretuz beldurgarri deklaratu gizakiak gordetzekoak. Duinak eta bidezkoak oso aplikatu zaizkien legeak eta nazioarteko itunak. Lehenago ohartuak ez zirenak ere jabetu dituk azkenik justiziaren bihotz zabaltasunaz, gizaki madarikatu haiei gupidatsuki luzatutako giltzarrapoez eta eskaini aterpeez. Mendeba ldeko Aita ahalguztidunari esker segitu ahalko ditek belaunikaturik eta, otoizterakoan ere, eskutur orkatilak estuki loturik. Nork jakin zenbateraino ez ote garen horrela agertzen ulerkor eta onbera, zenbateraino urrikalgarri, berdin butanoz jantzaraztean zein asteko hamabost minutuko patio atsedenaldia eskaintzean! Zeruko Jainkoa ere pozarren eta zoriontsu obra dibinoarekin: munduari so dagion bakoitzean, zenbat pietate ez digun ikusten eta zenbat ahalegin mairu gaiztoa erre konbertitzeko, porfin! Amodio EZ HAU, ez, nobio neoliberalak maite, kolonbiar indio gizagaixo hori, hi baino amorante emanagoak nahi baititu ohaide. Ez ahantz! Haren ahotsarekin, haren presentziarekin, ukitu hutsarekin orgasmoa, aingerutiar heiagora gogangarria erdietsarazten dioten amoranteak nahi baititu nobio neoliberalak alboan. Kapitalaren erritmo frenetikoan jolasten dakiten maitaleak behar ditik hark besoen artean; bere sos irribarrearekin pozten direnak, bere apeta zoroetara makurtzen direnak, bere mundu ustiaketa basatiak miresten dituztenak, bere urrezko zakila gurtzen dutenak. Amorante horiek dituk nobio neoliberalak zinez eta finez maite dituenak. Bakarmortuko aire idor goria latza baita, taxuz beharko zenituzkete haren desioak zaindu, ongi beharko zenukete haren gogoetara egoten ikasi, beti erne, beti adi, beti prest. Orduan bai, hala bai, orduan zuek ere izanen zintzaizkiokete maitetxo eta laztana, enetxo eta kuttuna, beste hamaika alu distiratsuren promiskuitatearen samaldan. Huraxe haren zoriona! Zuetaz balia, ondo pasa, asko goza, zuek izorra, eta, ordain gisa, eskerro na besterik ez nobio neoliberalak eskatzen dizuena. Hori baino ez, eta hori guztia uztarri eternalaren trukean eskaintzen dizuena. Disimetria ERROMESEN sinesteak, beharraren fedeak, sinesmen xumeak, berdin erlijio batekoak zein bestekoak, itxaropena baizik ez dik xerkatzen. Eta ezin balioetsi daitekeen bizitza eman ohi dik truke. Sinesmenaren apostoluak, tenpluko ozendari trebeak, berdin erlijio batekoak zein bestekoak, esperantza hutsala besterik ez dik saltzen, eta urre gorria baino ez e ramaten. Irristaldi JENDEA barre algaraka hasi bada ere, funtsean eta azalean arrazoi dik sindikalista horrek, agintarien politika ekonomiko antisozialaren hariak azaltzean, gure zerga gehienak eliteen probetxurako baino ez diren obra faranoiko etan xahutzen direla salatu duenean. Hain baitaude uztarturik faraoiak eta paranoiak xomorro neoliberalen imaginarioan. Han, urrun URREZKO domina bana agindu ziok Herriak errege, bankari, ministro, militar, gotzain ugariri. Zalantza bakarra dik orain lantegiko domina egile gogotsuak pentsu, ez baitu herri batzarrak trenkatu zein kalibretarako behar den trokela prestatu. Lorratz LORRATZAK zeruan, luze, amaigabe, goizeko urdina urratzen. Goldatz grisak zeru goian, ostertz batetik bestera, urdinaren gainean berriz marrazten, zabaltzen. Bat, bi, hiru, zazpi... hamaika jadanik golde kolpez sorrarazitako zitori girtain ihar azkengabeak zeru lautada berunduan. Zozo alaiak, haren kantu bulartsuak, nonbait ez ziek oraindik goragoko luma metalikozko hegazti urdin akatzaileei erreparatu. Postpaisaiak EDERRAK dituk hire mendiak, berdeak, emankorrak, inoizka sator zaratatsu gisakoren batek alderik alde zulatuak, sabel asegaitzeko zizare erraldoiak, maitasunezko jolasean legez, hire baitara xamurkiro barnera daitezen egokituak. Berdeak, gorrixkak, naroak hire bazterrak, eta bertan, atsegintoki maite, mendi lerroak haize sorgailuz landatuak, pendizak eta amildegiak burdinazko sarez josiak, akuifero ikusezinak gas zundaketek nabartuak. Urrezkoak dituk, halaber, hire basamortu distiratsu xarmangarriak, hegazti etsai ankerrek jaurti ohi dituzten berunezko arrautza lehergarrietarako gordeleku sakratutzat zainduak. Ilunagoak agian, baina beti zoragarriak, hire haranak, auzoak, hiriak, gizakion zoriona ernaltzeko kontzebituak eta porlan nonbait bizigarriz babestuak. Eta zer esan haien arteko lokarri zabalez, aniztasunaren erakusgarri eta dastatze estetikorako galipotez estaliez? Urrea, urregorria, arrea, berdea, beltza... bizitzaren kolore oro hiregan bilduak, aberri kuttuna. Horixe, euskal paradisu, horixe aurrerantzean ere, mendetako oroitzapen ezari jarraikiz, eskainiko zaian oparia. Itsaso berri AZALAREN LUZERAN nabaritu hituen orduan itsasoko urak ezin opa ziezazkinakeen lixakilima etengabeak, ezkata latzetako arrain ikusezinek eginak balira bezala. Epel, epelegi zegonan itsas ura, azal urdinxkako itsasoa, zeru lainotsuko kostakoa, koralez ko ez ziren ispilutxo igeldari distirantez betea. –Uretan, mesedez, bost minutu baino ez! Sorosleak begitarte aspertuaz begiratu zinan gero dutxetara abiatu hintzenean azaleko mikroplastikoak kentzera. Beira ZIURTASUNEZKO kristalen artean enmarkatua zihoakiok bizitza, egunerokoa. Bere berea dela, benetakoa dela kontatzen ziok ispilu zarpailak. Aske dela nabarmenarazten gero ledezko pantailak. Zuhaitzak, muxarra, hostoak, kotxeak, agure zimurtua, euria, haizea, haurrak, katua, dantzalekua, neskato horaila, oro irensten dik haren aurrean beirazko hesi haustezinak. Hondorik gabeko sabel gardenean gordea, harengandik oro bereiziz, urrunduz, iragan mina, bizi mina mikatzago egiten zaiolarik. Bizitza salb atzeko promesarekin, bizitza bizi gabe biziarazten omen ziok batiskafo horrek. Ispilu LAU EGUNEKO bizarrez, praka bakero zahar zulatuz eta markako oinetakoz jantzi haiz gaur , gimnasioan sotildu gorputzarekin eta telebistako protagonisten irudia simulatuz mundua lilura hezakeelakoan. Zer pentsa lar eman dik gero ingurukoen begi nini harrituek islatu diaten argazkiak. Irriño SUPERMERKATUTIK irtetean ate ondoko atso adats urdina hurbildu zaik, mitoidun ahurra zabalik zuela, txanponen bat luza hiezaion. Gorputza okertua, bizitzak konkortua zian. Ahotsa, oraindik kantari. Euro erdiko txanpona baizik ez, eta behin eta berriz makurtze keinua egiten urrundu duk, irribarre lasaia ezpainetan, inolaz ere merezi ez huen eskerrona oparituz. Ahanztura NOR oroituko honetaz guztiaz, honen ondotik ezer berririk ehunduko duenik ez bada? Nork oroituko orduan gure oroimena? BARNE ITSASOAN BARNA Hieroglifo ULERGAITZ eta ulergarri, hieroglifoen antzera, edota, poesiaren berezko ilunaz formulaturik, erantzuna galderan zintzilik daramaten Esfingearen enigmen gisara: nahi duenak baino ez ziok aurkitzen itsas labirintoari irteera. Osin aho BETEA DA jada, iragarri dik profetak, gizakiaren lasterra. Eta segitu dik iPadeko pantailan irakurtzen: Bukatua da zoriona amestu zueneko eguna, bukatua maitasun adoretsua ezagutu gaua, bukatua askatasuna dastatu goiztiria. Haize lasterretan barna nabigatzen duten ontziak miragune bihurtzen dira dagoeneko eguraldiaren berotze sapak egunez egun moldaturiko basamortuetan. Aurrez aurreko ortzi mugak jadanik ez die iparrorratzik eskainiko inoren ondorengoen begiei. Itxurazko ekaitzak bozgorailuen bidez zabalduko ditu amaierako hotsak et a trumoiak. Begiak, belarriak goritsu ez diruditen ezinduen protesi huts izango dira, eta behialako adimena, apokalipsirako teknologi tresna soila. Biribildu du gizakiak lasterketa, erantsi dik profetak, arrats estuka, ito hurran iritsi baita zeru ertzean baino ezin amai zitekeela pentsatzen zuen osin eternalera. Eta “amen” esanez, eta azal iluneko iPada besapean harturik, joan duk profeta, joan ere, irakurritakoak beste inon aldarrikatzera. Aiduru PIKUONDOAREN gerizpean, ez oso goiz –hotza ez baitu hitzak bidaide –, kafekikara alboan, paper sorta bat, bi liburu eta hiru arkatz mahaigainean, idazlea, begirada horko itsaso zabalean, hango txalupatan, harako gizaki haiengan, aulki ondoko txindurri ilaretan. –Horretaz, agian. Edo hartaz . Eta zergatik ez, ohikoaz? Nekeza patua: hitzaren epifaniaren aiduru arratsa, eguna, existentzia. Pessoaren lorategian NEGUTEGIAN bahengo bezala, ekintzaren aurkako lorea, ekintza ororen aurkako gorroto lorelegea erabaki huen haztea. Eta hori deliberatzean, bestelako lanabes oro lurperatu eta hitzezko loreak soilik erabaki huen lantzea, orotariko motak erein eta zainduz: hitzlore gorriak, bizitzazkoak, urdinak, amodio itsasokoak, belztaka erraietakoak, hemengoaz aserik goazkeeneko moreak, lore zuri bakezkoak, etsipenezko margulduak. Eta loreen euskarri, hosto berdekoak landu nahi izan hituen segidan, hosto berdeko adar itxaropenezkoak. Babesak BAZTERRA, bazterraldea, erreka jarioaren ikusgunea, aproposa bezain ziurra, ur emariak, nahasia bada ere, nekez harrapa baitezake ikuslea. Erreka hegia, errealitateaz jabetzeko laborategia, distantziako behategi objektiboa, arropa busti gabeko neutraltasu na eskaintzen duena. Bazterra, hegia, hanka puntak bustitzeko, uraren freskotasuna dastatzeko aukera ematen duen balkoia, zorabiorik gabekoa. Bazterra, hegia, ur nahasietan, barnera gabe, eraginez aritzeko talaia, bolizko dorrea, usategi gorena. Bazterra, ertza, hegia, errealitate uholdetsutik babesten uste gaituen oskola, oskol ikusezina. Aedo berri EGUNAK eta gauak eman dituk enbata bortitzei aurre egiten amaigabeko lerroak eta orrialde hutsak ametsez betetzen. Melesigenesen dizipulu berantiarra edo baihintzan, gauak eta egunak joan zaizkik hutsalkeriak zirriborratzen, hi heu ere hura bezain itsu, baina bizitza zer den antzematera iritsi gabe. Laudato si INORI harrigarri gerta balekio ere, jainkorik ez izateak hiri ez dik eragotzi Bergogliorekin bat egitea. Ez huke kristau anonimoen aldra osatu nahi –nahiago, baiki, hura ateo anonimoenean kontatzea – baina, entziklikatik hainbat atal kenduta, heureak egin hitzake gainerakoak, zintzoa eta errealitate gordinarekin bat datorrena baita gure planetak dituen ondasunen erabilgaitasun infinituaren gezurraz dagien salaketa. Salaketa ozena, oraingoz bere artalde inmunizatuaren aldetik ere zinezko oihartzunik izan ez duena. Irudi DENBORAREN ZIRAUN luze geldoa iruditu zitzaianak sugegorria gordea zian azal hezearen azpian. Haren ustekabeko haginkadak trumilka odoletaratu zian pozoia zainetan. Sukar goria hazi zitzaian borborka mendetan zehar mengeldutako gorputzean. Zurbildu zitzaian herioak bizirautearen ezkata urdinez biluztu eta lokamutsez jantzi hinduen ondoren. Ke artean lurrundu zitzaian mintzoa, monosilabo idorrek, aizkorak legez, itxaropenaren isuri lineala hausteari ekin zioten bitartean. Pozoinez puzturik, erditu ere egin zuan hire gorpua azkenik, armaz, herraz, segaz lehenik, bizitza ezaz geroztik. Haikuaren inperfekzioa HIRU LERRO larrien itzalpean bizi omen duk haikua, hitzaren danbatekoak errealitatearen jarioa noiz hautsiko zain. Suge LARROSONDOKO suge mutua, itsasoak luze isilarazi bertso lerro horzduna, paperezko petaloen artean ezkutatua, nork ez daki, itzalgaizka ibili arren, beti hagoela kosk egiteko trebatua? Trikuharri BOST haitz mutur, maitale baztertuari egin ohi zaion agurra bezain labur , bostak lurretik gandorra doi atereak, pago orbelaren haize ibilkera oztopatzeko jaioak Bost hiruki desitxuraturen erpinak, euripean herdoildu ganibet kamutsak, lurraren azaleko zauri gorritik sorturiko hezur zurituak Bost ahots hiratu, lurraren epeltasuna utzirik, behialako misterioen aldarri ozenki egitera etorriak. Bost giltza zahar, noble, iraganiko denborak larrazkeneko iraleku atzenduan utziak, ageriko gordailuaren sarraila urratzeko jarriak, Bost mutur, bost erpin, ahots, giltza, bost bostak gu ge u ginenaren oroitarri, denbora bezain zahar, Lurra bezain atso, inoiz bihotza azaleratu zain dautzanak. Pessoaren lorategian GOIZERO etorri ohi zaizkian zozoen txioek soinu eskandalagarriz hausten ditek lorategiko ihintzaren isila. Eta egunez egun, haziz zihoak, zeiharreko eguzkiak zilarrezko bilakatu ihintz ttanttek esnaturik, lore jauzilarien distira txioeztandaren baitan . Udaberri oro belardira hurbiltzen zaizkian doinuek bihotzaren pausua distortsionatzen diate, arraiki erakusten baitute maizegi perdigoietatik ihesi datozkiala gaixoak itzalak alaitzera, hire bizitzaren ostadarrak areagotzera. Taupadak HAIZE bortitzak irauli ditik itsasoak, nahasiak zauzkak ortzi ilunak Termopilak. Etsaiak izugarriagotuz zoazak itzalak, herioaren hotsa ozendu duk, harro, giroan. Zer agindu ote die Leonidak azken taupada itzali arte borroka dezaten? Mintzoaren lore BAINA ba al dakik? Mintzoaren loreak soilik lantzea erabaki duenaren aurrean, erraz uler lezaketek zozo gorbiziek agian ekintzarako lanabesak lurperatzearen arrazoia. Urrunduak (I). Adiskidea KANABERAREN sena, eguzki egarriz hazia, enbor sotil malgukoa, erauntsi gaitzak, haize zakarrak, errotik ateratzeko esperantzaz, harantz, honantz garrazki eragiten dutena. Maiz lurreraino makurrarazia, behingoz menperatua izateko astindua, inoizka arraildua... Alabaina, zirimola idorra zaiok kanaberari indar, ekaitz hezea seska samurrari ogi. Zalu dik kanaberak sena, haize zurrunbiloen bortitza garaitzeko odol izerdiz mamitua, zartatua uste dutenetan ere, erauzia izan gabe berera itzultzen baita erroetatik gora, zuzen, luze, tinko, harro, lehen baino zaluago gerria, lehen baino irmoago sustraiak eta, nahiz han hemen z auriorbanak ageri, inoiz baino duinago sena. Sabin Arana Bilbao adiskidea gogoan Islak CETME baten muturra garondoan, begi bistakoa zuan ez hintzela nahita asfalto beltzean belaunikatua. Ahoa zabalik eta mihia zoruan egotera behartua, gau argi hartako izarrak islatzen zitzaizkian begien aurrean biribildutako ur tanta biren gainean. Ttikittikiak, noiz gorrituko zain, ortziaren zabalak oparitutako azken itxaropen nahiaz beteak. Biktimak INDAR POLITIKAREN deusezak, urrun hurbil, goizegi, deblauki, doilorki hostobakandu loreak. Biktimak. Inoiz betiko bareturik beharko lukeen gizarte zirimolaren jasale urrikalgarriak. Indar estrategia hutsen jaupalemeak hautatu aldarekoak, egun argiaren zorion itxaropena ostu zaienak, gorrotoa eta herrak nekez deserrotuko dituztenak. Biktimak. Indarraren botereak zein beren oinazearekin betiko hisituki ezkonduta egotera kondenaturik nahiko lituzkeenak. Biktimak, bai. Botereak –aker urrinduak – bere idoloei eskaintza egiteko beti eskura behar dituen esneko bitinak. Urrunduak (II). Laboa AZAROKO amildegitik garrasia, garrasi ozen, luze, latz, sarkorra, labarretan behera ohi duen harkaitz euriarena bezalakoa. Suamildegiko garrasia, etsitu, artegagarri, izuadierazle, guk geuk sortu herots oihanean berehala erkindua. Bizihondarreko ulua, mezulari ituna, larrazkeneko uhin biziak, itsasturi xaloa bere dagiten sirenek eraginak iragartzen zituena. Neguko zeru ertzak idortu berri dizu, Mikel, eztarria; guri, aldiz, lar zauritu bihotza, bizitzaren hegitik egin baituzu jauzi soinu ororen partitura –esker hobeko – betierekora. Azaroaren isatsak amets hondartzara itzuli dig un pozbide bakana. Soteriologia KOBREZKO hodei irregularren ertz bigunetatik hedatzen diren goizeratu gabeko Eguzkiaren errainuek liluratzen haute, hire begien sakonean era ia simetrikoan irudikatzen baitute itsas dantza lasaigarria. Hire zainetako jarioa arazten ditek haien ertz saretuetatik zabaltzen diren izpiek, eta ezinago garden erakusten diate han segitzen duela Hark, goizero bezala. Eta ikusi ez arren, baina sineste hutsalen beharrik ere gabe, badakik, jakin, haren baitan dautzala oraindik bizitzaren hazi indar emaleak, itxaropenaren azken arrastoak, gizakiaren errauste eta deuseztatze grinari aurre egiten jarraitzeko kemena dakarkigutenak, eta beste inongo jainkok ezin opari litzakeenak. Kontrasteak MUTUTASUNA zaukan udazkeneko orbelak gordeleku. Mututasuna, halaber, aire, arnas, sorleku basoko udazken epelak. Ur gaziaren mintzoa din gizarrainak lakio, itsas enbatak, berriz, odol bero, eta hik, maitea, hik bizigai, itxaropen eta desio. Lemarik eza JADANIK heuk ere ez duk pentsatu nahi. Ez baitu hire txalupak lemarik, iluntasunaren lurralde sakonetatik datorren haizearen eraginez higitzen duk: atzo hara, gaur hona, bihar ez jakin nora. Baina hurbiltzen ari haiz eta ez duk pentsatu nahi. Hi heu ere, harako ehiztari gorputu haren antzera, hemen hago eta ezin duk egin gehiago. HONDARRALDE Itaka ageri DESIOEN eta espero izandakoen ifrentzu, itzulerak erantsirik zakarrek etorkizun zalantzagarriaren ezinegona, Tiresiasen igartze saioek ez beti asmatzen baitute zertan gauza daitekeen bidaiari amaiera emango dion azken arraunkada. Ilunkera BEHIALA ezagutu huen zuhaitz harroa, egun usteldua eta xomorro habia; masta garaian leihatila burutzen ari orain okila. Behe laino, haize samur, zirimiri firifiri jausia. Ameztiko isiltasunean azken tok toktok luzatuak. Soinu euri pausatua, barrenkoia, tantaien arteko oihartzun jauzikakoa. Behe laino, berun, haize samur, zirimiri gazia, firifiri jausia. Moko zimela, hegalpean lasto epela, hiru arrautza erruten ilunkerako okilemea. Basozain BIZINAHIAK, duintasunak, hik koherentzia deritzoan horrek arkatza eta papera utzi eta igitaia hartzera eramango hinduke, basoan bide bat zabaldu edo bederen basarteok zeharkatu artean. Denbora xehatzaileak eta bestetan trebatze faltak, halere, eskribaua ren lanabesak erabiltzera behartzen haute askotan gogoz kontra bada ere. Eta badakik ez luma, ez tinta, ez letrak ez direla inon irauteko tresna; eta are gutxiago, asunbeltz lahar garaiez beteriko lekuan. Horrek etsiarazirik igaro beharko dituk, bada, heure ametsak, behinik behin oihan honetan sasituta egon nahi duan bitartean. Parabola DRAMA, tragedia, epikaren uneko zorigaitza. Ia etenik gabe erori haiz pistaren erdian zorura. Hiru minututan bost aldiz hankaz gora jausia, hi, patinatzaile profesionala. Labainduta, apo gisa izotz zuriaren gainean etzana, eta harridura begiraden aurrean umiliatua. Destaina txistukaden artean amorruz betea, hogeita lau urterekin hasi zain gaurkoan, itsasturi hoberena izan behar hintzena, ospe ospeletik itzulia. Errohegoak HIRE hizkuntza, haren soinua, haran sakoneko herria, haize umela, zuhaitz lerdenak, belar muskerra, eguzki apala, motor hotsak, behi sunda, ezkilak, errekaren soinua, arkorotza, euria. Horratx egokitu zaian geografia. Hire hizkera, haitza eta mendia, arkatz zorrotza, paper horixkak, lau liburu, jendea, Bach, lagunak, semea, hirekin batera zaildu den emaztea, horra hor bizitzan, lurrean tinkatu hauten erroak, horietxek gizakiekin nabigatzeko hegoak, horietxek berak erauntsi orotatik babesten hauen aterpearen zutabeak. Penelope HITAZ gogoratzea irriño bat zintzilik ezpainetan, hi, urrun egonik, nitaz ezin gogora haitekeenean. Hozkirri GAINDIEZIN bilakatu zitzaizkian bihotzaren aldapak, belaunak gogortzean. Malkoak lapurtu zizkian gero itsasoak, musuak kirastean, bihotza hoztu unean. Deblauki, alu ihartuetaraino hurbiltzen atzeman huen sudurra, begietako bista laburtzean. Oharkabean hondoratu zitzaian jarraian oraindik ernaturik mantentzen uste huen bizi arraitasuna. Haize isil baten firrinda izoztua nabaritu zuan brankan. Soroak ERANTZUNIK gabeko galderez goldatu hituen ilunabar hits hartan ene baitako soroak. Ni, orduan, laia biak bizkarrean, teilatu nabarreko etxolarantz abiatu nindunan, ene orak, or ardi zaintzaile bikainak, uhalaz loturik ninderamalarik. Harrezkero, badakin, lugorri geratu ditun sorook. Harrera kontzertu ARIN zoazak notak, Arin soinu pausak, arin bost lerro luzetan irudikatu hotsak. Azkar zabilek tronpa, trebe biola, ferekan tekla zuribeltzetan hatzak, pasionaturik eskuineko arko beltzak, inoizka kornua, bakanago fagota... Partituraren matematikatik instrumentu malgu leialetara, burmuinetaratu uhinak, arestiko tinta pikorrak, aurpegirik gabeko musikariaren baitako ñabardurak sortazi gisa airean barreiatuak... Pozarren zuzendaria, berea baita ur bareetako kontzertuaren meritua eta arrakasta. Gaurko txaloak, ordea, gaurko zutitzeak, oihuak, guztiak –ez al daki oraindik berak? –, guzti guztiak, bihar olatu zakarren arteko malmutzak. Kohelet URBAZTERREKO sahatsa, behiala urispiluan hosto zilarrezkoak hazten hituena: zuen bion erdiko azal hautsiezin zirudienak xurgatu dik sirena maitatu gisara Hamletekin ezin ezkon zitekeen Ofelia. Laster hauspotuko ditik haizeak mendekuaren txinpartak eta, airean berez itzali ezinik, jarraian sakabanatuko heriotzaren uretarantz. Suzko berbak, garretan atera ordez, ahuleziak irentsi beharko ondoren, malkoek arras itzali gabe, halahola ilaundua. Eta hi, Ofelia, hauts bihurturik jada, eta laster euri lokatz bilakatua, ardo kupelak estaliko ditin gero heure edertasun miretsiak, eta horma harri xumeak ezkonduko heure izaera berrian. Bidaide AUTODESTRUKZIOAREN haragitzea, desiratu gabekoen eta gorrotatuen gorpuztea, barre itxurapean beti, isilkako malko jario lehorrean zaildua. Eta oroz gain, itsasturi, itsasturi zangarra, itsasturi adiskidea, adiskide mina. Tiberiades (remake) HEL GURI, hel, otoi, Jauna! Bizitzazko taulak hautsita, ez baitakigu nolakoa behar dugun fedea eta nolatan mugitu behar ditugun oinak porlanezko itsaso honetan hondoratu gabe ibiltzeko. Arrastirian galdua URXIRRIPA argia haizpetik ñir ñir erasian, udaberriaren eztanda hostoetaratu harizti erdiko belardi koloretsuan. Bertara bildu ohi hintzen, galtzeko asmoz, arratsero oroimenaren lausoa nabaritzen hasitakoan, huraxe baihuen bizigarriena akuareletara eramanak hituenen ar tean. Hemen HEMEN naukan azken egunsentiko karelean bermaturik, bekokia zut, igarotako itxaropenetatik oraindik esekirik, ekiizpi xamurren zain. Esnatze GOGORATZEN, laztana? Kalera orduko, bizitzaren orrialdeak elkarrekin urratzen hasi berri ginen ilunabar hartan zubiertzetik begira geratu gintunan biok, euriak ibai azalean zegizkien irudi apetasuek sorgindurik. Abiada bizian zetorren kamioi batek bide bazterreko istila zapaldu eta koipe ur likitsez bataiatu gintinan ezustean harrezkero gotik behera xehatu gaituen sinesmen berrian. Amets HIRE begietan oheratzen naizen bakoitzean, haien irrikaitz samurra sumatzen dinat sorbaldan. Orain NIREKIN hago, baina bakarrik egon hinteke, edo besterekin. Ongi dakin, baita nik ere, zilegizkoa dunala edozein unetan iritziz eta erabakiz aldatzea. Nahi dunanean, nahi dunalako. Besterik gabe. Bizitza nirekin igarotzea erabaki huen gazte, oso gazte, hintzelarik. Nirekin, ez besterekin, ez bakarrik. Denbora ehuleak elkarrekin igarotako urteak eta urteak beretzat gorde dituelarik ere, badakin aske haizela gogoko dunan bidea hautatzeko. Azalpenik eman beharrik gabe. Gura dunanean, gura dunalako. Ilargialdi BERRI IZAN nahiko lukeen iretargiaren ilunpean hire zain Inoiz betea izatera iritsi beharko duen ilargiaren argitan hiri so Hamazortzi whiski NIK HEMERETZI, Dylan, Hemeretzi hartu nahi nitian hiri lehian irabazteko agur esateko ordua iristean. Hasi nauk, eta ok egin diat seigarrenean; zail, beraz, zazpigarrenari ekitea. Inor ez inguruan balentriak txalotzeko, ezta hire ohiko tabernari uzkurra ere. Irentsi diat, halere, beira hotzekoa. Berezko bakardadea epeltzekoa, nonbait. Neuk bete ditiat edalontziak. Baita hurrengoa ere, eta azkena zitekeena, eta haren ondokoa, logela izoztuan. Hemeretzi guztira, denak ongi lerrokatuak, distiratsu, goraino beteak, guztiak nitaz egarri, guztiak neuri begira. Errerik diat eztarria, sabela, gibela, burua, okertua gorputza. Ez baitu eraginik bihotzean, lasai segi nezakek oraindik lehia n. Baina ez ezak gaizki har, Thomas, Hemingwayrekin zurrupatuko diat eta azkena. Agurtzeko unean ere nik nahiago zutunik gogoa. Koherentzia OIHUKATZEA, mintzatzea, aldarrika aritzea ezertan ahalegintzea, guztia zaldabai larruaren gaineko hatz ukitu l asterra bezain eraginkorra munduak hartua duen bidean. Hausnartzea, kezkatzea, amets berriak irudikatzea, tintazko kumeak sortzea, guztia zaldabai larruaren gaineko hatz ukitu arina bezain eragingarria munduak daraman bidean. Halaxe duk, egia duk, baina besterik ez dakik eta eginkizun hutsal hori baino ez bide dik mututzeko jaidura berezko duen poesiak. Idazten jarraituko duk, beraz. Hondarraldi LUZE ITXAROTAKORA iritsia, itsas hegia aurrean, hondarrera jaistea baino ez zaik falta. Behialako amodioen, amodio ororen, portu beratz, hark hinduen itsasora baino lehen bihotz gorputzez irentsia, eta hark erakarri hau berriz, imanak burdina zaharra bezala, hegan ikasi aurreko txori haurtzaroko habiara. Lemari ohartu ere gabe , huraxe izan baituk beti ipar, huraxe ekaitzetan artizar , huraxe itsasargi behin betiko itzulera bidaian. Eta hemen haiz, ez baihaute kanta samurren sareetan sirenek harrapatu, ez biziki arriskutsuago omen zuten isiltasun izugarriak amorostu, ez denbor ale bortitzek zurrunbilo amaigabeetan zurrupatu. Kostaratu ahala aldendu zaizkik erauntsiak, gau beltzak, hodei hitsak. Ez duk, ordea, itzuli zohardi egunik heure baitara. Huraxe, baina, arrats urdina jabaltzeko ezinbesteko kaia. Amaitua bidaia, hirekin zatorrek, isilik, kresal haize zorrotza ilunkerako hilotz itzal argalen artean. Hondarrera jaistea baino ez falta. EPILOGOA itsasotik aske eta bizitza sasoiko zahartzaroaren lasaitasunean bukatua, herioa hurbilduko zaik, bigun eta leun Homero, Odisea HOLANDAR ALDERRAIA ontzia ageri duk –ala Oihan Beltzeko ehiztariarena ote? – itsaso gaineko hodeien artean, nekaezin. Deabruaren antza baitu, ez diat zalantzarik: edo Van der Decken duk edo Gracchus bera arrats urdinaren azken izpietatik so degidana. Kabroi alaena! Itsasoratzeko gonbita egiten ari zaidak hortz eskaseko irribarre maltzur batez. Madarikatuak uste dik nahitaez behar dudala lehorreko esklabotza hautatu edo, jadanik berdintsua dena, berea bezalako as katasun hutsalera kondenatu. Ez bide dik ikasi gura gure leinukooi ez digula zahartzaro geldoak arimaren kemena ahultzen, ez gorputzaren indarra erauzten. Etsipen garaian ere brontzezko kaskoarekin estaltzen ditiagu guk ile urdinak. AURKIBIDEA AITORPEN KARELETIK SO Leinu C.V. Brankan Dasein Antropozeno Albistea Halabiz Hizki larri Transfusio Guantanamera Amodio Disimetria Irristaldi Han, urrun Lorratz Postpaisaiak Itsaso berri Beira Ispilu Irriño Ahanztura BARNE ITSASOAN BARNA Hieroglifo Osin aho Aiduru Pessoaren lorategian Babesak Aedo berri Laudato si Irudi Haikuaren inperfekzioa Suge Trikuharri Pessoaren lorategian Taupadak Mintzoaren lore Urrunduak (I). Adiskidea Islak Biktimak Urrunduak (II). Laboa Soteriologia Kontrasteak Lemarik eza HONDARRALDE Itaka ageri Ilunkera Basozain Parabola Erro hegoak Penelope Hozkirri Soroak Harrer akontzertu Kohelet Bidaide Tiberiades (remake) Arrastirian galdua Hemen Esnatze Amets Orain Ilargialdi Hamazortzi whiski Koherentzia Hondarraldi EPILOGOA

2023-12-01

booktegi_liburua_betiko_joanak

booktegi.eus JON SUAREZ betiko joanak Testua eta argazkiak: Jon Suarez Hitzaurrea: Bernardo Atxaga BETIKO JOANAK Babesa nahi izaten dute munduaren baitan bizi eta haren kakofonia astun zaienek, eta multzo zabal horretako batzuk Jon Suarezek Betiko joanak titulatu duen liburu honetan barneratuko dira. Ondo egingo dute. Hemen bildutako poemak, haiku eran taxututakoak, zoragarriak dira. Gauaren beltza! Alferrik ari zara, alferrik, elur… –dio 50. orrialdekoak; Negu kontuak: atzo baino hutsago egurtegia –57.ekoak; Gauero legez hamaiketako trena. Beste egun bat –irakurtzen da 33.ean. Eta horrela orriz orri, ehunka aldiz, be tiere irakurlearen barnean kaskabilo ezti baten soinua sortuz, edo argi izpi bat iratzarriz, edo zirrikitu bat zabalduz paisaiaren elementuren bat aurreneko aldiz bezala ikus dezagun. Iruditzen zait Jon Suarez heldutasun baten jabe sentitu zela halako un e batez, nola sentitzen den ibiltaria hamaika joan etorri egin eta gero, eta orduan erabaki zuela Bashô, Issa, Shiki eta gainerako maisuen tradizioa aintzat hartzea; ez bakarrik haien forma eta edukiak, baita, batez ere, haien kontenplatzeko modua ere. Pen tsa liteke, eta agian hala pentsatuko zuen berak ere hasiera batean, pauso arriskutsua izan zela hura, ez baita inor arrisku gabe barneratzen antzinako poeta japoniar klasikoek sortutako korrontean, zeina, azken ehun urteotan, Japonia mundura ireki zenetik , idazle eskolek ere hartu duten aintzat. Ez al ziren haiku berriok tradizio emankor horrek hedatutako geruzapean geratuko? Ez al zuten irakurleek esango: “Ondo daude, bai, baina ez dute orain arte idatzi denaren eragina ahantzarazten”. Alde batera, hala da. Jon Suarezek —maisu zaharrek bezala, alegia — istantak jasotzen ditu, ilaunak bezala desegiten diren denbora uneak; gainera, filosofia ekialdetarraren ukitua duen maitasuna erakusten du urtaroen araberako paisaiekiko. Beste aldera, ord ea, irakurlea harritu egingo da poema batzuk begi aurrean hartzean. Hala, kasu, 9 6. orrialdekoa: Udako arrats : trumoi, kazkabar, haize… Ez da Vivaldi . Edota 70.ekoa: Haikutarako. Hala dago arbola; ni ez, ordea. Bi aipamen horiekin aski da Jon Suarezen esku bereziaz ohartzeko: haikua gagaren esparrura eramaten du aldika. Eta, ez al da gaga, Barthes en arabera, poesiaren azken etxea, lengoaiaren higadura etengabearen ondoren poetari geratzen zaion aukera bakarretakoa? Memor iak huts egiten ez badit, Valle Inclán ek ere egin zuen zerbait ildo horretan, baina hark, esperpentoaren asmatzaileak , parodia gordinera jo zuen. Betiko joanak en ez da halakorik, ez dago koskarik, zakartasunik, dena sutila da. Malenkonia bera ere, umore edo isuri oparoena liburuan, sutila da. Pintura bat izango balitz, liburuak ez luke beltz nabarmenik izango, nola Dure roren enblema ospetsuan; kolore apalak izango lituzke, Lizardik neguko zeruan antzeman zituenen parekoak. Krisantemoa, zenbat minen ispilu! Eta hain eder … –dio 12. orrialdeko poemak; Ez gero esan leihotik ikusia, ilargi eder! –30.ekoak, ilargi betea eta l eiho bat irudikatzen dituen argazkiaren oinean; Bere mina du tximinia bakoitzak, bere plazera –53.ekoak. Bere beste haiku batzuek gag era bezala, Jon Suarezek idatzitako ez gutxik aforismora jotzen dute, edo, behintzat, aforismoaren ezaugarrietako bat egit en dute bere: irakurketaren eta ulermenaren arteko tartea. Segundo batzuk behar ditu irakurleak hitzek osatzen duten ideiaz jabetzeko. Zentzuaren erresistentzia hori, liburu honetan, esperientzia estetiko aparta da. Hirurehun poema inguruk osatzen dute B etiko joanak. Herena irakurri baino lehen ere, irakurleak ahaztua izango du munduaren kakofonia, eta beste toki batean sentituko da, babesean, isilduta hots zakarrak, eufoniaren barrutian. Bere eguneroko bizitzatik atera eta toki aparteko bat bisitatu nahi duenak, irakur dezala liburu hau. B. A. Une horiek guztiak denboran galduko dira malkoak euripean bezala. Rutger Hauer / Manu López Gaseni Asier, zuri: behinola maluta, betiere ur. KRISANTEMOARENA K Krisantemoa, zenbat minen ispilu! Eta hain eder… Abuztuko gau; izar uxo bat, bi, sei… Betiko joanak. Gure ortuan hamaika oroitzapen. Krisantemoak. Izarrak euri, bizitzaren ispilu. Horren iheskor… Arrosondoa . Arantza eta lurrin esku zaintsuek. Katedralean hamalau zikoina… Apostoluak. Begi ninietan ilgora, ia bete. Aiduru haurra. Iretargia leiho zuloan. Eta hemen inor ez. Mugarri zintzo, mendetako giltzari. Egun… goroldio. Argiitzala errezelean barna. Izarak zimur. Mesanotxean argazki sepia bat niri begira. Ezkila more, egun bateko lore, min dagidazu. Gaueko euri ipomoearen jantzi. Malkoak eder. Enara dantzan zeru arrasean. Urdin hautsia. Pinpilinpauxa mitxoletan dantzari. Maitasun galkor. Zure logelan biluzia etzanda. Modigliani. Federico Garciari Non dira dira eztainuzko bularrak, ilargi aratz? Isilisilik, kasik oharkabean, lehen hostoa. Atalasean: jasmina gibelean kafea aurrean. Oroi lorea udazken usainetan itokarrean. Sorgin haizea leihopean hosto bi irailsoinua. Dalia bakar bat beste hamaikak galdu loreontzian. Goiztiri gorri, eguna odoletan. Arra stimalko. Egunsentia. Marra gorri bat zara, Altzania berri. Zuhaitzak dio: “Goiz gorri, egun berri”. Aizkora, zorrotz. Hiru masusta orrien abaroan. Arantzak hogei. Iraileko orri, gorri min minean harro… Hil hurren! Malba txikiak. Armiarma haria zazpiak lotzen. Urmaelean bere malkoak edan sahats zaharrak. Enara, sorbeltz,… etorri gabe kasik bazoazte joan. Argi honetan akuarela zara, lautada ñabar. Gorrizta, hori, urrekara… soroak orenez oren. Sahats adarrak hesiaz bestaldera jolastokian. Amaraunean lipar kateatua. Sosegurik ez. Ogi usaina. Albinoni, opus sei. Zirriborroa. Arrats histua. Arimak sosegu zeruertzean. Mika txikiak, ikimilikiliklik, txotxetik edan. Mendebaldetik itzal luze, arrats labur ekiak agur. Itzal luzanga , arrats hondar honetan zer geratzen da? Goizeko seiak: irasagar usaina zure bularrek. Laino itxia. Atzoko pikondoa non dabil orain? Matsuo Bashōri 1 Haijin gaztea urmael zaharrean: non da igela? Mikel Laboari Lanbro trinkoa. Maite ditinat maite hire bazterrak. 1 Matsuo Bash ō, 1644 1694. Urmael zahar; Igelak jauzi dira Uraren hotsa. (Itzulpena: Ibon Uribarri). Botoi bat, bi, lau… Zoruan soinekoa ilbetetan blai. Ez gero esan leihotik ikusia, ilargi eder! Kantatu gura astigar gorriari… Laino itsua! Lorategian altzariak jasota. Orbel alfonbra. Zorrotzailea! Ez dakar euririk, ez. Garai joanak… Urriko hurritz, ortuan makalduxe ganbaran urre. Iluntze gorri, arrasti akitua. Hil da eguna. Hosto bat, zazpi… gogoari erauzi. Larrazken zorrotz! Gauero legez hamaiketako trena. Beste egun bat. Azaro haize, ebasle ozartua. Ahaztuko haut! Gaur bai, gaur bai, gaur paisaia naiz ni ere bide honetan. Semea hilda. Esku zahar zimurrek errezorik ez. Orbel artean iraupen izanen da oroipen oro. Mahaian gazta, menbrilloa, intxaurrak… Aulki huts hori… Txorimaloa belauneraino orbel. Txio txoriak. Lau hosto, bi, bat… Haize gorri, krudel, larrutzailea! Haurra begira, ilargia putzuan. Zalan tzaldia. “Adiorik ez”. Azken bi hostoen xuxurla isil. Azken orrian joango da betikotzat udagoien hau. Zure izena ispilu lurrunduan… Aienatu da. Bada banku bat, han, bide bukaeran. Bertan ama zain. Soineko horiz zagozkit gaur jantzia, biluztu hurren. Udazkeneko azken haikua jausi: biluz arbola . Makala, mihura. “Ni zurekin”. “Zugan ni”. Maitasun jolas . Ler eta gorosti gabonilean dar dar. Ez da hotza, ez. Behe lainoak basoa irentsi du: danga danga klask. Men di kaskoa… Kalbarioan belea karrankari, beltz. Ilbeteak du profilatu dorrea. Hontzak uhuri. Sehaska kanta aitxitxa zenduari gure txikiak. Hodeiak eta denboraren joana ur azalean. Zeinen tristeak ezki udazkenduak leiho honetan . Atezaindari, eguzki lore hila. Gurean bego! Eurilanbroa, hazbete ur putzuan. Dan! Hil kanpaia. Zer duk, karnaba, berriro ataurrean? Aitxitxa… joan duk. Zubi azpian ume biren itzala urzurrumurru. Gaztaina usaina, begiak lauso. Hator, mutil, etxera. Traste piloa urte zaharra sutan. Errepuierre! Maindire zuri… Itxi ditu begiak krisantemoak. BAZKO LOREARENAK Gorri izotza. Sutondotik begira lore gorria. Supazterra hotz ; kulunkaulkia isil; titarea , non? Ortzia urdin, errekastoa izotz, ekiak lotsa. Erakuslean du amak haserrea. Umeak jakin. Lats hormatuan dena lei, dena izotz argia leiar. Ilbeltz beltzean elurraren zuria beltzetan beltzen. Gauaren beltza! Alferrik ari zara, alferrik, elur. Elurmalutak nirekin zahartuta? baretasuna. Urtarril gazte… hiriko errotondan udaberria. Zilarrezkoa Aratzetik datorren hotz dirdaitsua. Mara mara, zuri… Etxeko gail urrean belea arrotz. Teila hautsi bi, dozena erdi ohol… Toki bat gaurko. Mira zaitzadan oraintxe, Aratz zuri, lurmendu aitzin. Bere mina du tximinia bakoitzak, bere plaze ra. Laino zerua. Eta azpi honetan sagar erreak. Euria ari du, sinesgogor igela: istilak begi bi. Ezin lo egin: nire hitzen oihartzun euri, euria. Urjauzi zuri: atzo isil, ozen gaur. Lamien kantu. Euriak festa: zizare, barraskilo, potxingo ume… Atertu digu. Kontuz, zizare ausart! Haurrak solte! Otso hilean ilargi eta eki eguerdi ortzian. Zelai zurian papoa hanpatuta txantxangorria. Pinuek ulu, tximiniak txistu: iparhaizea. Euri xehea, argiizpi bat akaso. Ortzadarrik ez. Elurra ari du. Beste soinurik ez gaur. Malutarena. Beheko sua. Txingorrak atabala . Eta ni, bakarrik. Ttantta batek, ttak! Pikondo iharretik: inurria kitto. Negu kontuak: atzo baino hutsago egurtegia. Arrats iluna : hiru zozo… bertsotan. Beltzenak poto. Otsail betean pikondoak hosto bi . Bi hosto: bat, bi. Kuku zaharra hormako erlojuan udaberri zain. Kalbarioa. Kanposantua. Barrezka Markitos. Foto bat egin eta izena eman: “Izengabea”. Loaloa lo. Niniak amamari txuntxurrun berde. Zozoa mozkor, udak esnatu nau negu betean. Kafe mikatza azalea leihoan papera zuri. Aste osoan hamazazpi silaba idatzi ditut. Ilargia nahi; besoa luzatuta eskua itxi… Zenbat hasperen errododendro honek leiho hegitik! Laino trinkoa supituan saretu… Hara hor Aratz! Bazko loreak udaberria galdu negu gorrian. TULIPARENAK Zuribeltzean: antzigarrak bilduta tulipa beltza. Gaztainondoan milaka arabazozo txioka… Txalo! Zazpi gurutze, nekosta bi, zozoa: kanposantua. Elurmalutak almendrondo petalo. Udaberria? Geldi geldi ni; nire itzala dantzan. Etxeko sua . Otea metan, algara eta oihu; sutan Markitos. Elurra izotz. Udaberri lorea egurtegian. Ez da ia ezer: euri txikia eta… melankolia. Zirimiriak xirripari xuxurla isilmisilka. Bisutsetan blai motxaile xaharra erretenean. Esku ahurrean milioika zirimiri. Harri koskor bat. Kanpaiak jo du. Zortzi bele karranka apaiztegian. Hara, kimua! Udazkeneko orbel ezinbestean. Firfira dantza ezkihosto gazteek. Oraindik lotsaz. Elorri beltzak edertasun zuria. Udabe rria. Haikutarako. Hala dago arbola; ni ez, ordea. Martxoan txiki udaberritxoa nire bonsaian. Hatzaren puntan ilargi biribila. Haurra negarrez. Bedatse goiza: lainoarenak gaur elorri liliak. Putzua ispilu. Haserre nartzisoa hegoarekin. Ñirñir, ñir ñirñir, gau beltzean izarra, baina zu soraio. Orkidea bati ama oparitu diot. Txit pozik daude. Behingoagatik hiazintoari miraz nartzisoak so. Euripean , oi! Beste soinu bat dute arratsaldeek. Beste inor ez apirilaren zain banku honetan. Aranak lore lautada elurtuan. Nori kontatu? Ekaitza dakar. Lipar batez usaina. Ezkia dabil. Bustita nago, eder ene paisaia. Euria ari du. Kolore festa langar eta eguzki gereziondoan. Bihotzik ez du. Baina negarrez ari, negarrez haltza. Hego haizetan izara zuri bi. Amaren poza. Egur artean usapalaren lumak. Lotan katua. Bernardino Domingo, Galarreta; Miguel Gil, Zalduondo; Mauricio Rodríguez , Gordoa. Hiru maisu. Mila bederatziehun eta hogeita hamaseiko abuztuaren bederatzian Otsaportillon asasinatuak. Hiru haur saldo jolas, liburu, barre ; amets biziak. Agorril gorri hiru maisu hilotzik ; amets itoak. Hiru tulipa apirilak hamalau ; amets piztuak. Erromeria Armentiako zelaian. Basoan kukua . Kuku pe kuak. Ez daukat patriketan haikumaikurik. Haize, txintxarri, lats, kilker, txio, erle: isiltasuna. Buztanikara adar puntaren puntan. Erori ezetz! Behe lainotan koltza soroak. Baina mitxoleta bat… Masaoka Shikiri 2 Han eta hemen haize eragile, haize pinpilinpauxa. Basoak “ku ku”. Patrika bete amets kukuak ere bai. Buztangorria etxeko larrainean. Udalehena. 2 Masaoka Shiki, 1867 1902. Han eta hemen haizeak bultzatuta pinpilinpauxa. (Itzulpena: J.S.). Izarapean isilgordeko usaina zure hatz bitan. Inurri ilara bidean trabeska. Ez naiz ausartu. Hatzaren punta erleari eskaini… Haurra negarrez. Mokoka dabil bere buruarekin lertxun txikia. Lau tximeleta. Lau tatuaje, bana, bala zaurietan. Egun txintak du esnatu ispilua: Drawing Nude Klimt. Sasiak janda errotarri zaharra. Huntzak paretak. Haize leuna, arropa esekita. Blusa zabalik… Kabayashi Issari 3 Luzea gaua. Lore gorririk ez nik egunsentian. Arkakaratsa laino horma Urkillan (amaigabea ) Sasoi ederra; haurra baloiarekin. Zimel tulipa. 3 Kabayashi Issa, 1763 1828. Gau laburra. Lore gorria jaio parra gainean. (Itzulpena: J.S.) GERANIOARENAK Geranioak, belar moztu berria… Udahotzikara. Hamaika maiatz enbor ihar ustelak oraindik ere. Pacori Berriz loreak, berriz udaberria… Baina zu falta. Sorginetxeko harri biren artetik sorgin lore bat. Atseden hartu ibiliz, ibiliz… Mihilu xendra. Hatz mamietan titiburuak harro. Ezpainak gose. Petalo zuri ala inguma ote amak ilean? Peonia bat irekitzear. Ez daki ez zaudela. Ireki dadin, peonia laztantzen hiru txindurri. Peonia bik lorategi txikia mukuru bete. Peonia eder lau egunez baino ez. Eta halere… Arani Peoniari petalo bat erori. Haurra jaio da. Peoniaren hamazazpi petalo mahai gainean. Yosa Busoni 4 Peoniari ez zaizkio oraindik denak erori. Ez dut, ez, aurten peoniarik moztu. Appassionato. 4 Yosa Buson, 1716 1784. Galtzen ari peonia. Bihiruko petalo mordotxoak. (Itzulpena: J.S.). Zapaburua burujabe haurraren piperpotoan. Goizabarrean, neuk ikusi dut: uda! Bostetan edo. Heskai erdian, gordean baina eder, kala bakar bat. Begiak itxi, entzun baino ez: Aratz sinfonikoa. Orain bai orain ez erromero usaina. Haize eroa. Ezin izan da: arantzek ito dute arrosa bera. Lorategian izpiliku burrunba. Bospasei erle. Goiz argi guri burkoan pausatua… Brodatu xaharra… Hotzez dardarka iluntzean makalak. Iparra dabil. Ezkiusaina lizarraren hostoek. Auzolana. Murgil bi dantzan, hiru lirio. Bidean intxaur oskol bat. Zureak dira marrubi gorrienak, zozo gurea. Hodeiak hil du intxaurraren itzala. Eta nirea. Matxinsaltoa ihintza dastatzen belar finetan. Joare hotsa, artilea txarrantxan. Amets galdua. Udako arrats: trumoi, kazkabar, haize… Ez da Vivaldi. “Kastellanoak” galsoroa itsaso. Itsaskirria. Lamia legez zubipean biluzik erromesa. Muskerra musker; bero sargori sapa eta eguzkiz blai. Teila zaharrak babestuko nau gero, iristen banaiz. Ispilu hautsia. Eta zazpi katu beltz hari begira. Estoldan preso begi bi erreguka. Arratoitzarra. Bat, bi, hiru, lau… Amets handiak biltzen Ahmed txikia. Loratu zara, ekaineko magnolia, loratu zara. Sasi arteko zidor itxi meharra. Galduko nauzu! Leiho itxia. Bostetako iluntze, tximista, trumoi… Teilatupean kardantxiloa uzkur. Kardantxiloa? Sasiarantzan odolak gorrituta ihintz tanta bat. Altxor txikia: bi hortz, hiru puxtarri, lau bala zorro… Insomnioa: ilbetea leihoan, ametsak amets. Gari, garagar, olo, zekale… zenbat uda gaur hemen! Uztailuztaila: kilkerrak, eguzkia eta kilkerrak. Garagarretan karmin musu bizia. Mitxoleta bat. Elaioihuak gari orrazten ero. Ekaitza dator. Egur txondorra. Traktore zaharra maldan behera. Beste uda bat; bi gurdikada egur etxe aurrean. Sorgin haizea. Lastoa istant batez bizipoztua. Ginkgo hostoak zure leiho aurreko blusa garbian. Lipartxo batez betiereko izan oinaztargia. Egun iluna. Sortaldera begira ekiloreak. Begiak izar gau izarrik gabean. Itsasartea. Joana jada apenas marraztu den txalupa uhara. Ez dut aurkitz en ohean galdu dut bart azken poema . Denbora hartu lipar bat laztantzeko begiratzeko. Ardi bakarra. Saudadea dario zintzarri horri. Goian zerua eta behean lurra ametsik gabe. Belatza! Ez, bi! Dorrean hiru kanpai eta usoak. Halaxe zaitut, bideko iturri: egarri eta ur. Joan da beste bat ezari ezarian haatik joan da. Geranioak, burdin langa kirrinkaz… Arrats hildua. Assentiré de grat, car només se’m donà d’almoina la riquesa d’un instant. Si podien, però, durar la llum parada, l’ordre clar dels xiprers, de les vinyes, del s sembrats, la nostra llengua, el lent esguard damunt de cada cosa que he estimat! Salvador Espriu Gogoz onartuko dut, ez bai tzitzaidan, limosna bezala, lipar baten aberastasuna baizik eman. Iraungo balute , ordea, argi geldi ak, altzifreen, mah astien, soroen ordena garbiak, gure h izkuntzak, maite izan d udan gauza bakoitzar i buruzko begirada mantsoak! Haikuok ere, euripean malko, galduko dira. Instar aquae tempus Zalduondo, 2021 .

2023-12-01

booktegi_liburua_tom_sawyer_detektibe

booktegi.eus MARK TWAIN Tom Sawyer, detektibe Itzulpena: Gilermo Etxeberria LEHENENGO KAPITULUA Horrelaxe bada, Sim gure agure beltza Tom Sawyerek eta biok askatu, eta hurrengo udaberrian ginen. Sim katez lotuta zegoen, esklabo izanik, ihes egin zuelako. Silas erretorearen etxaldean zegoen, Arkansasen. Tomen osaba zen Silas. Jelaren erreinua poliki poliki urtzen ari zen lurrean eta giroan, eta gero eta bertarago genuen zangoak airean ibiltzeko garaia. Geroago amarru bolada iritsiko zen, ondoren txirringena, handik gutxira turutena, eta azkenik uda izango genuen, lasai lasai igeri egitera joateko. Haurrak geroari begira jarri eta udaldia oso urruti dagoela konturatzen direnea n, izugarri aspertzen dira etxean. Hori bai: orduan intzirika eta kopetilun egon ohi dira. Bada zerbait kezkatzen dituena, baina ez dakite zer . Nahigabetu, larritu egiten dira. Eta pentsaketa isiletan pasatzen dute denbora. Horrelakoetan toki bakartiren b at bilatzen dute, baso mugan altxatzen den zuhaitzen bat edo, eta han esertzen dira. Handik behera begiratuz, Mississipi zabalean zehar, milia askotako lurraldeak ikusten dira, ezin zabalagoak. Badira han lurralde erdi ezkutuak, lainopeko baso ilunak. Han daude urruti eta bare, isil, geldi. Gustatu izan zaigun guztia, maite izan dugun guztia hilik dagoela ematen du, desagertu egin dela ematen du; geu hilik edo desagerturik egotea nahi izan bagenu bezala, dena pikutara bidali nahi izan bagenu bez ala. Ba al dakizue hori zer den? Udaberriko sukarra, horrela du bere benetako izena. Sukar horrek inor hartzen duenean... zera... behar izaten da... a! Ezin da garbi esan zer behar izaten den. Baina premia horren zorrotza bihotzean min emateraino iri sten da. Badirudi derrigor ihes egin behar dela. Ihes egin bai, egunero ikusiz nazkatzeraino aspertu gaituzten gauza guztietatik ihes egin, eta zerbait berri ikusi. Bidaiari bihurtu nahi izaten da, urrutira joan, herrialde ezezagunetara, gauza guztiak ezku tu, zoragarri eta erromantiko dituzten horietara. Horrenbestekorik aurkitu ezin denean, abentura txikiagoekin konformatu behar izaten da, baina alde egin behintzat, eta eskerrak eman alde egin baldin badaiteke. Bueno, bada, Tom Sawyerrek eta biok udaberriko sukarra genuen. Klase txarrekoa gainera. Baina ez pentsa Tomek alde egingo zuenik, bai zera! Berak zioen bezala, bere izeba Pollyk ikastetxea utzi, eta oporretara joateko baimenik emango ez ziolako. Beraz, nahiko kikilduta geunden. Arrats bate an, ate nagusiko eskaileretan behin eta berriro betiko leloa dantzatzen ari ginela, izeba Polly irten zen eskutan gutun ba zuela, eta honela hasi zen hizketan: – Tom, zure gauzak bildu eta Arkansasera joan behar duzu, zure izeba Sallyk han behar zaitu eta. Pozak ia leherrarazi ninduen nire larruan. Uste nuen Tom kolpetik altxatu eta izebarengana joango zela besarkada handi bat ematera. Baina nire zintzotasuna dudatan jartzen baduzue ere, Tom geldi geldi geratu zen, ez zen batere mugitu. Ia negarrak em an zidan, Tom hain zoro portatzen ikustean. Gutxi zen, bada! Dena galtzeko arriskutan geunden, Tomek bere esker ona agertzen ez bazuen. Baina ez, hilda bezala ematen zuen, mugitu gabe, pentsakizun sakonetan. Ni, berriz, estu eta larri, handik alde egitek o su bizi batek hartuta. Azkenik Tomek hitza bota zuen —bere lasaitasunak makilkadaka erasotzeko gogoa ematen zidan —. – Izeba Polly, asko sentitzen dut, baina oraingo honetan barkatu egin beharko nauzula uste dut. Izeba Polly harrituta geratu zen, et a berehala sutan jarri zen, jelazko lotsagabekeria haren aurrean. Gutxien gutxienez minutu erdi bat egon zen hitzik atera ezinda. Nik, bitartean, Tom zirikatzeko astia izan nuen, eta aho petik esan nion: – Burutik eraginda al hago? Horrelako suertea eskai ni, eta nola baztertu behar diagu? Tomek, ordea, lehengo lepotik burua. Hortz tartetik erantzun zidan: – Huck Finn, zer nahi duk? Hanka egiteko dudan tirria agerian jartzea, ala? Polita maltzurkeria! Izeba segituan zalantzan hasiko litzateke, eta arrazoi z gainera, eta gaixotasunak, edo arriskuak, edo horrelako eragozpenen bat asmatzen, eta nik baino hobeto dakik azkenean ezetz esango zuela. Hik utzi niri kontu horiek egiten. Ez zitzaidan inoiz horrelako asmakizunik bururatuko. Baina Tom Sawyer zuzen zebi len. Beti zuzen. Beti arrazoiaren jabe. Nere bizitza guztian ikusi dudan bururik argiena zuen. Beti prest egoten zen, edozein estualditan lasai. Une hartan izeba Polly berriro oilartu zen, ia garrasika ari zen esaten: – Barkatu egin beharko zaitudala, o rduan? Barkatu egin behar ... Ez dut sekula horrelakorik entzun. Modu horretan hitz egiten ausartu niri...! Niri gainera...! Tira, tira... Alde hemendik, eta ospa hire gauzen bila! Eta berriro inoiz barkatzeko esatea gogoratzen bazaizu... lizar makila eraku tsiko dizut! Parean pasatzean gogorki jo zuen titareaz buruan, baina Tomen muxinak eskaileretan gora abiatu bezain laster bukatu ziren. Bere goiko gelara iritsitakoan besarkada bat eman zidan, pozez zoratuta, ibilaldi hura egin behar genuelako. Abiatu aurretik damutuko zaio joaten utzi izana —esan zidan — baina orduan oso zaila izango zaio galaraztea; ez du modurik aurkituko. Esan duena esan du, harroa da, eta ez du atzera egingo. Hamar minutu ez zuen egin Tomek, behar zuen guztia biltzeko. Gaine rakoa bere izebak eta Maryk prestatuko zioten. Gero beste hamar minutu izeba lasaitzeko, denbora emateko, eta berriro goxo eta atsegingarri agertzeko. Tomek esaten zuenez, izan ere, hamar minutu behar ziren izeba Pollyk lumaje erdia laztua zuenean haren la ztasuna uxatu eta gozatzeko; lumaje osoa laztua zuenean, orduan hogei minutu behar izaten omen ziren. Oraingo honetan lumaje osoa zuen laztua. Azkenean behera joan ginen, eskutitzak zer zioen jakiteko kezkatuta geunden eta. Izeba Polly gela ilun batean es erita zegoen. Papera magalean zuen. Gu eseri ginen eta bera hasi zen: – Alderdi hartan ikaragarrizko istiluak omen dira. Huck eta zu lagungarri izango zaretela uste dut, kontsolatuko dituzue. Bai, horretan behintzat lagunduko diezue. Badirudi badutela han auzoko bat; Brace Dunlap omen du izena, eta azkeneko hiru hilabete hauetan Bennyren atzetik omen dabil, ezkontzeko asmoz. Azkenean, argi esan omen diote, ez duela ametsik egin behar eta ahazteko behingoz amets urdin hori. Brace Dunlap, berriz, sumindu egi n zaie horrekin. Atsekabetan daude orain horregatik. Nire ustez nahiago dute berriro adiskide bizitzea. Gauzak zuritzeko asmoz haren anaia bat hartu dute etxaldean lan egiteko, baina erabat astakirtena izan behar du. Eta hori, horrelako gastuak ordaint zeko ezinetan dabiltzala, eta gainera Dunlapen anaia ezertarako behar ez dutela. Isildu egin zen apur batez: — Dunlap horiek nor diren? Osaba Silas eta izeba Sallyren etxetik milia bat ingurura bizi dira. Hango nekazari guztiak elkarrengandik milia bat i ngurura bizi dira. Brace Dunlap hori gainerako guztiak baino askoz ere aberatsagoa da, eta esklabo beltz sail handi baten jabe da. Alarguna da, hogeita hamasei urte ditu, eta ez du seme alabarik. Harro harro dago bere aberastasunagatik, eta hango jendeak b adio halako beldur pixka bat. Nire ustez, gustatzen zitzaion edozein neska lortuko zuela pentsatuko zuen, eta nahiko mina hartua izan behar du Benny bere etxera eraman ezin izan duelako. Jakina! Bennyk apenas dituen Braceren urteen erdiak ere, eta hura bez ain gozorik eta gustukorik ez dago mundu osoan. Bueno, zuk ezagutzen duzu. Osaba Silas, agure gaixoa... lastima da horrelako zurikeriatan ibili beharra... Hain larri ibili, hain behartsua izan, eta Jupiter Dunlap bezalako alfer bati soldata eman behar, hor ren anaiari gustu egiteko. — A zer izena! ... Jupiter ... Nondik atera dute izen hori? — Izengoitia besterik ez da. Bere egiazko izena aspaldi ahaztua dutela uste dut. Hogeita zazpi urte ditu, eta igeri egitera lehendabiziko aldiz joan zenetik jarri ziote n izengoitia. Erazten ari zenean, lau erru txikiz inguratutako duro baten tamainako erru bat ikusi zion maisuak ezkerreko belaunaren gainean. Jupiter eta haren lau ilargiak gogorazten ziotela esan zuen maisuak. Barregarria iruditu zitzaien mutikoei, eta ha rrez gero Jupiter deitzen hasi ziren. Eta Jupiter geratu da. Luzea da bera, narrats, kaiku samarra, diruzalea eta aski beldurtia. Baina mutil ona da. Ile luzea darama eta ez du bizarrik. Xentimo bat ere ez du bere bizitzan irabazi, eta Bracek mantentzen du ; arropa zaharrak ematen dizkio eta gutxietsi egiten du. Jupiterrek badu anaia bizki bat. — Eta nolakoa da bizki hori? — Jupiterren antzekoa, berdina, esaten dutenez. Halakoa omen zen behintzat, badira ia zazpi urte inork ikusi ez duela eta. Hemeretzi hogeiren bat urte zituenean lapurretan hasi zen, eta harrapatu egin zuten. Baina kartzelatik ihes egin zuen, eta badirudi honantz, Iparralderantz etorri zela. Geroztik, bere etxekoek izan zuten zenbait berri, bide eta etxe lapurretan ari zela, baina horie k ere aspaldiko gauzak dira. Honezkero hilik izango da, etxekoek behintzat segurutzat dute hori. Hartaz ez zaie hitzik ere entzuten. — Nola du izena? — Jake. Isil une luze samarra izan zen; pentsakor zegoen izeba zaharra. Berriro hasi zen: — Gizon horrek zure osabari jartzen dion umore txarra da Izeba Sally gehien kezkatzen duena. Tom harritu zen, eta ni ere bai. Tomek erantzun zion: — Umore txarra? Osaba Silasek? Txantxa izango da hori! Ez nekien nik inolako umorerik zuenik. — Bai, zaputzaldi ga itzak izaten omen ditu harengatik, zure izeba Sallyk kontatu didanez. Jupiter benetan makilkadaka dantzatu nahi izango balu bezala ibiltzen omen da batzuetan. — Izeba Polly, horixe da nire bizitzan entzun dudan gauzarik harrigarriena; eztia bezain goxoa d a eta! — Bai, baina izeba Sally oso nahigabetuta dabil, hori gauza ziurra da. Zure osaba Silasek aldakuntza handia izan omen du eztabaida haien ondotik. Eta auzokoak marmarrean ari dira aldaketa horiengatik, eta normala da, zure osabaren jokaera kritikatzen dute. Osaba sermolaria da eta bere lana ez da mokoka aritzea. Izebak dionez, osabak gorrotoa dio pulpituari; gorrotoa baino lotsa gehiago, nik uste. Eta jendeak ere hotz hotz hartzen omen du. Badirudi dagoeneko, osaba ez dela lehen bezain izen onekoa. — Tira, tira. Hau dena ez al zaizue nahiko xelebrea iruditzen? Zuk badakizu ondo, izeba Polly, hura ona izan da beti, maitagarria, alaia, argia eta atsegina. Aingerua ematen zuen eta! Zer uste duzu gertatzen zaiola? Zer gertatuko ote zaio? BIGARREN KAPITULUA Sekulako zortea izan genuen; txiripaz harrapatu ahal izan genuen Iparraldetik Luisianako ibai txikietara zihoan stemwheler bat (ibaietan ibiltzen den ontzia). Horretan goi Mississipi osoa, eta gero behe Mississipi osoa jaitsi ahal izan genuen Arkansaseko landetaraino, San Luisen ontziz aldatu beharrik izan gabe. Ibilaldi bakar batean mila milia ibiltzeko gutxi falta zitzaigun. Baporean bakardade ederra zegoen. Bidaiari bakar batzuk ginen. Zaharrak ziren gehienak, taldetxotan esertzen ziren guregandik urruti samar; beren kulunkatxoak egin, eta geldi geldi egoten ziren, txintxo txintxo. Lau egun behar izan genituen ibai nagusitik irteteko, maiz jotzen baikenuen ibai hondoa. Baina axola gutxi guri... Horrelako gauzek axola gutxi izaten diete gu bezala doazen mutilei. Abiapuntutik bertatik, seguru ginen Tom eta biok ondoko gelan bazela gaixoren bat. Ontzi mutilek norbaitentzako janaria ekartzen zuten hara. Berehala hartu genuen misterio hura argitzeko asmoa. Tom aurreratu zen galdetzera. Ontzi mutilak esan zigunez, bazen han gizon bat, baina bere ustez, ez zuen gaixo antzik. — Baita, baina ez al dago gaixorik? — Ez dakit nik; baliteke egotea, baina itxura egiten ari dela iruditzen zait niri. — Zergatik pentsatzen duzu hori? — Begira... gaixorik balego noiz edo noiz erantziko litzateke. Ez al zaizue iruditzen? Hori, ordea, ez da inoiz erazten; botak behintzat ez ditu inoiz ke ntzen. — Hori da jakinmina! Eta etzaten denean ere ez? — Ezta. Jaki gozoak aurkitzen genituen beti Tom Sawyerrentzat; ez baita munduan misteriozko gauzak bezalako jaki gozorik. Hari, eta niri ere, aurrean pastel bat eta misterioren bat jarriz gero, ez genuen lanik izango aukeratzeko; berez erabakiko zen. Nire izaeraz, beti ibili naiz pastel bila: Tom, berriz, misterio bila beti. Gizonak oso izate desberdinekoak izaten dira. Hori da onena. Tomek ontzi mutilari galdegin zion: — Nola du izena gizon horrek ? — Phillips. — Non ontziratu zen? — Alexandrian, Iowa baino lehenago ontziratu zela uste dut — Zergatik uste duzu itxura egiten zuela? — Ez dakit; ez dut horretan behin ere pentsatu. — Begira pastel bila dabilen bat — pentsatu nuen nirekiko —. — Berezitasunik nabaritzen al zaio bere hitz edo egitetan? — Ez, ezer ere ez; oso beldurtia ematen du, hori bai, eta atea gau eta egun itxita dauka. Eta jotzen denean, harik eta zirrikitutik begiratu eta nork deitzen duen ikusi arte ez du sartzeko baimenik ematen. — Arraioa! Interesgarria da. Pozik botako nioke begiradatxo bat. Aizu, hurrengoan sartu behar duzunean ez al zaizu iruditzen atea bultza nezakeela eta...? — Ez. Inola ere ez! Ate atzean egoten da beti. Ahoa bete hortzekin utziko gintuzke. Tom pe ntsakor geratu zen. Azkenik erantzun zion: Aizu, zure mantala utzi eta utziko al didazu bihar goizean gosaria eramaten? Ordainduko dizut. Ontzi mutilak gogo onez onartu zuen, mutil nagusiak eragozpenik jartzen ez bazuen behintzat. Tomek baietz esan zion , mutil nagusiak baimena emango ziola uste zuen eta. Eta horrelaxe gertatu zen. Hain ongi konpondu ginen gainera, ze biok izan baikenuen sartzeko aukera, bakoitzak bere mantala eta janari erretiluarekin. Tomek apenas lorik ere egin zuen, ez baitzuen atsed enik harik eta gela hartan sartu eta Phillipsen misterioa argitu arte. Honetaz susmo pila gaitza asmatu zuen gau osoan. Alferrik izango zen dena; izan ere, gauzak argitu behar direnean, zertarako ibili uste usteletan burua hausten? Nik ez nuen lorik galdu. Ez nuke xentimorik ere emango Phillipsi buruz ezer jakitearren — pentsatu nuen nire golkorako —. Horrela, bada, hurrengo goizean mantalak jantzi biok, janari erretiluak hartu, eta bagoaz. Tomek gelako atea jo zuen. Gure gizonak zirrikitu bat ireki, begiratu, eta sartzen utzi gintuen. Segituan itxi egin zuen atea. Arraioa! Hura ikusita, ia erori egi ten zaizkigu erretiluak. Tomek bota zion: — Nola! Jupiter Dunlap! Nondik sortu zara zu? Pentsatzekoa denez, gure gizona aho zabalik geratu zen. Hasieran bazirudien ez zekiela zer egin, izutu, poztu, ala bi gauzak batera, edo ez bata eta ez bestea, baina azkenean poztea erabaki zuen. Orduan berriro etorri zitzaion kolorea, hasieran zuri zuri geratu baitzen. Ondoren hizketan hasi ginen, berak gosaria eztarritik behera bidaltzen zuen bitartean. — Baina ni ez naiz Jupiter Dunlap — esan zigun —. Oraintxe kontatuko dizuet nor naizen; baina isil isilik egongo zaretela agindu behar didazue. Ni ez bainaiz Phillips ere. — Isilik gordeko dugu — agindu zion Tomek —; baina zu Jupiter Dunlap ez bazara ez duzu nor zaren esan beharrik. — Zergatik? — Jupit er ez bazara, beste bizkia, Jake, zarelako. Jupiterren irudi berbera zara eta. — Egia, ni Jake naiz. Baina esan esaidazu. Nola ezagutzen gaituzu Dunlaptarrak? Tomek aurreko udan bere osaba Silasen etxean gertatu zitzaizkigun abenturak kontatu zizkion. Eta Jakek, bere etxekoen berri guztiak zehatz mehatz genekizkiela ikusi zuenean, konfiantza hartu zuen, eta libre eta xaloki mintzatu zitzaigun. Ez zen berari buruz gu engainatzen ahalegindu. Oso zorte txarra izan zuela esan zigun, eta oraindik ere txarra z uela. Esaten zigunez, azkeneraino zorte txarra izango zuela uste zuen. Esan zigunez, oso bizimodu arriskutsua zeraman, eta... Orroa antzeko bat bota zuen eta burua makurtu zuen besteari entzun nahietan dagoenaren antzera. Guk ez genuen hitzik esan, eta se gundo pare batez isilik geratu ginen denok. Bitartean zurajearen karraska eta azpiko makinariaren burrunba besterik ez zen entzuten. Gero kontsolatzen hasi ginen; bere jendea aipatu genion, Braceren emaztea jadanik hiru urte zirela hil zela, Bracek Bennyr ekin ezkondu nahi izan zuela eta neskak ezezkoa eman ziola, Jupiter osaba Silasen etxean ari zela lanean, Jupiterrek eta osaba Silasek etengabeko errietak zituztela elkarrekin. Horrelako berriak entzutean algara batean hasi zen barrez, bere buruari eutsi ezinik. — Arranopola! — esan zuen —, esamesa guzti horiek entzunda, beste garai batzuez gogoratzen naiz; gaztetu egin naiz. Zazpi urte eta gehiago ere badira agian esamesarik entzuten ez nuela. Zer diote orain niri buruz? — Nortzuk? — Kolonoek... eta se ndiek. — Oh, zutaz ez dute inoiz hitz egiten. Nik behintzat zutaz gorespenak besterik ez diet entzun, oso aspaldi. — Deabrua! — egin zuen oihu harriturik — Nola liteke hori? — Aspalditik hilda zaudela uste dutelako. — Zer? Egia da hori? Dagoeneko gores penak eginez? —egin zuen oihu su bizitan, salto batez zutik jarrita —. — Gorespenak, bai. Bizirik zaudenik ez du inork uste. — Hortaz, salbaturik nago, ez da zalantzarik, salbatuta nago! Etxera itzuliko naiz. Hantxe ezkutatuko naute eta bizitza salbu izango dut. Zuek ondo gordeko duzue sekretua. Agindu isilik egongo zaretela... zin egin iezadazue ez duzuela inoiz eta inon nitaz hitzik aterako. A, mutilak, erruki izan gau eta egun jazartzen duten gizagaixo honetaz, inork ikusiko ote duen beldurrez dabilen gizagaixo honetaz. Ez dizuet inolako kalterik egin, ez dizuet inoiz egingo, nire hitza ematen dizuet. Agindu iezadazue lagunduko didazuela. Zakurra balitz ere aginduko geniokeen guk hori; zin egin genion, beraz. Gizajo arloteak ez zekien nola e skertu. Bere buruari eutsi eta musukatu ez gintzan ahalegin izugarriak egin behar izan zituen. Hizketan jarraitu genuen. Jakek maletatxo bat atera eta irekitzen hasi zen, eta buelta emateko eskatu zigun. Horrela egin genuen, eta berriro bueltatzeko esan z igunean, Jakek ez zuen lehengo gizonaren antzik ere. Betaurreko urdinak zituen, bibotea beltza eta masaileko bizarrak luze ilunak — nire bizitzan ikusi dudan ondoen imitatutako ilea. Bere amak ere ez zuen ezagutuko. Orduan bere anaiaren antzik ba ote zu en galdetu zigun. — Ez — erantzun zion Tomek —. Ez duzu haren antzik inondik ere, ile luzea izan ezik. — Ederki. Hara iritsi aurretik motz motz egingo dut. Horrela, berak eta Bracek nire sekretu hau gorde, eta kanpotarra banintz bezala biziko naiz haieki n, eta auzokoek ez dute ezeren susmorik hartuko. Zer iruditzen zaizue? Tom pentsakor isildu zen unetxo batez, eta gero berriro hasi zen: — Horra, bada, esan beharrik ere ez dago, Huck eta biok gordeko dugu, basi, sekretua, baina zu isiltzen ez bazara, arrisku pixka bat izango da noski, eta... Asko ez, beharbada, baina pixka bat bai. Garbi esango dizut: zu hizketan hasten bazara, jendeak suma dezake zure ahotsa Jupiterraren berdina dela. Eta horrek bidea emango die, agian, beste bizkia, hila uste zutena, baina denbora horretan guztian beste izen batekin gordeta egon izan litekeena gogoratzeko. — Arraioa! — esan zuen. Izugarri bizkorra zara. Arrazoia duzu. Gor mutuarena egingo dut inguruan auzokoren bat denean. Horixe bai, ondo ginen xehetasuntxo hori ahaztuta etxeratu izan banintz...! Hala ere, banenbilen ni jazartzen nauten alproja horiengandik libratzeko bazterren baten bila. Mozorro hau jantzi, bestelako janzkeraren bat hartu behar nuen eta... Jauzi bat egin zuen ate aldera, belarria hartan jarri eta adi adi geratu zen, zur zuri eginda, arnasestuka bezala. Gero isilpean esan zuen: — Eskopeta prestatzeko soinua ematen zuen, oh , Jaungoik o maitea. Hauxe da, bada, bizitza tristea! Ondoren aulki batean eseri zen, hilda bezala, baldartuta, ezereztuta, eta aurpegiko izerdia lehortu zuen. HIRUGARREN KAPITULUA Geroztik berarekin egon ginen ia denbora guztian, eta, bat ez bazen bestea, geratzen ginen lotara, bere gainean zegoen ohean. Bakardade osoan bizi izan zela azaldu zigun, eta lagunak izateak asko kontsolatzen zuela; zorte handia zela beretzat inorekin min tzatzea. Jakingura izugarria genuen bere sekretuaren berri jakiteko, baina Tomek esaten zuenez, gure gogoak ez adieraztea zen onena; era honetan hizketaldiren batean ziur esango zigula eta. Galdezka hasi izan bagina, izan ere, errezeloa hartuko zuen, eta b arraskiloa bezala bere oskolean sartuko zen. Eta, horrela, Tomek esan bezala gertatu zen. Jakek bere arazoaz hitz egiteko gogoa zuela ez zen asmatzen zaila. Baina hasieran kikildu egiten zen bere sekretua mingain puntan hazkuraka hasten zitzaionean. Beg ira nola iritsi zen guztia lasai lasai esatera: baporearen gainean ziren bidaiariez galde eta galde hasi zen, axolarik ez balio bezala. Garbi eman genion guztien berri, baina ez zen asetzen. Behar hainbat xehetasun ez genion, nonbait, ematen. Bidaiarien e zaugarriak hobeto azaltzeko eskatu zigun. Bai Tomek egin ere. Azkenik, Tom arlote zarpatsuena nolakoa zen esaten ari zenean, gure gizona dardarka hasi zen, eta arnasarik gabe hitz hauek bota zituen: — 0, Jaungoiko maitea! Beraietako bat da... Pentsatzen n uen nik, bai! Ontzian bertan ditut! Libratuko nintzela uste nuen, baina beldur nien, bai. Segi azzaltzen. Geroxeago, Tom beste ziztrin baten berri ematen ari zela, berriro hasi zen ikaraz. — Hori da! Horra bestea! Ekaitz gau on bat bagenu behintzat... O rduan ezkutuka lehorrera iritsiko nintzateke!, ikusten duzue. Espioiak jarri dizkidate. Hor goiko ardandegian edariak erostea lortuko zuten, eta aukera horrekin norbait erosi ahal izatea egokituko zitzaien, mutilen bat, morroiren bat, nornahi... nire ikusk a eta zelatan nire atzetik ibiltzeko. Hondartzara inork ikusi gabe iritsiko banintz ere, ordubete baino lehen dena jakingo lukete. — Beraz — jarraitu zuen —, tokiz aldatuz eta oso kontuz ibili beharko nuke. Milaka dudatan jardun zuen gorabehera haietan n ahastuta hitz egiten ari zen bitartean. Baina abiatuta zegoenez zuzen zuzen esan zigun: — Berebiziko lapurreta izan zen. San Luisko bitxitegi batean jo genuen. Ba al dakizue zer bilatzen genuen? Diamante mardul pare bikain bat, hurrak bezain potoloak. Mun du guztia joaten zen haiek ikustera. Dotore jantzi ginen, eta egun argiz eskuratu genituen. Bi diamanteak hotelera bidaltzeko esan genien, erostea komeni ote zitzaigun kalkulatzeko. Eta aztertzen ari ginen bitartean, faltsuak utzi genituen, eta hamabi mila dolar ordaintzeko bezain garden eta finak ez zirela esan genienean, jakina, faltsuak eraman zituzten bitxitegira. — Hamabi... mila... dolar! — esan zuen Tomek Eta diru pila hori dena balio zutela uste al duzu? — Ezta xentimo bat ere gutxiago. — Eta zu re lagunek diamanteak hartu eta hanka egin al zuten? — Pozik eta lasai asko gainera. Ez dut uste oraindik ere bitxitegian lapurtu egin genituela dakitenik. Baina, konturatuko zarete, San Luisen geratzea ez zen oso zuzena. Beraz, nora joan pentsatu genuen. Batek alde batera joateko esaten zuen, besteak, berriz, bestera. Azkenean zotzetara egin genuen eta Goi Mississipik irabazi zuen. Diamanteak paper batean bildu eta gainean gure izenak idatzi genituen, eta hoteleko enplegatu bati utzi genizkion zain du zitzan; gainera, hirurak batera ez baginen gutako inori ez emateko agindu genion. Ondoren hirian behera joan ginen, bakoitza bere aldetik, eta badut susmoa denok asmo bera genuela; ez dakit ziur baina denok asmo bera genuela iruditzen zait. — Zein asmo gero? — Besteei lapurtzea. — Nola? Lortzekoan denak saiatu ondoren dena batek eramatea? — Horixe. Horrek atsekabetu zuen Tom. Jokabiderik zatarrena eta alprojena zela esaten zuen, sekula entzunda zuen zikinena. Jake Dunlapek, ordea, bizimodu h artan ohiko jokabidea zela erantzun zion. Esaten zuenez, horrelako bizimodutan sartzen diren pertsonek nahitanahiez bakoitzak bere aldera jokatu behar du, ez baitio beste inork lagunduko: — Badakizue, bi diamanteak hiruren artean banatu ezin izatea zen kakoa... Baina ez dago horretan pentsatu beharrik, ez baitziren hiru. Kale bazterretan zehar ibili nintzen, pentsatu eta pentsatu, jo eta ke. Eta nirekiko pentsatzen nuen: “Diamanteak lehenbail ehen, aukera on bat izan bezain laster eskuratuko ditut, eta mozorrozko jantzi bat prestatuko dut. Ondoren, adiskide guztien ingurutik alde egin eta, seguru nagoenean, mozorroa jantziko dut, eta orduan aurki nazatela ahal badute.” Horretarako, gezurrezk o bizarrak, betaurrekoak eta nekazari jantziak erosi nituen, eta dena maleta txikitxo batean sartu nuen. Mota guztietako gauzak saltzen dituzten denda horietako baten aurretik pasatzen ari nintzen batean, horra non ikusten dudan nire lagunetako bat, Bud Dixon. Poztu nintzen eta goikorako pentsatu nuen, “ea zer erosten duen” . Kuzkurtu eta ezkututik begira hasi nintzen. Zer uste duzue erosi zuela? — Bizarrak — esan nion nik —. — Ez. — Betaurrekoak? — Ezta. — Hago isilik, Huck Finn, ahal ba duk, ez duk as matuko eta. Zer zen hark erosi zuena, Jake? — Gutxien uste duzuena. Destorlojugailu bat besterik ez: destorlojugailu txiki txiki bat. — Eta zertarako behar zuen hori? Nik ez dakit. — Horixe gertatu zitzaidan niri ere. Harritzekoa zen. Ametsetan bezala nengoen. “Zertarako ote du horrelako tresnatxoa” , pentsatu nuen nirekiko, eta gero, handik irten zenean, ezkutuka jarraitu nion berriro atzetik. Jantzi zaharreko denda batera sartu zen. Franelazko alkandora gorri bat eta zarpail puskatu ba tzuek erosi zituen han, oraintxe jantzita dauzkanak, hain zuzen, zuek esan didazuenez. Gero kalera jaitsi nintzen, eta gero nire gauzak ontzian ezkutatu nituen, ibai gora joateko hartu genuen hartan bertan. Berriro lehorrera itzuli nintzen eta suerte oneko abentura bat gertatu zitzaidan. Beste laguna ikusi nuen, jantzi zaharreko denda batean sartzen ari zela hura ere. Gero hirurok diamanteen bila joan ginen, eta jasotakoan barkura itzuli ginen. “Zakur gau madarikatu bat igaro genuen, ezin baikenuen ohera jo an. Esna egon behar genuen, eta elkarren zelatan. Hiruron artean horrelako lotura izatea benetako mina, penagarria izan zen; izan ere, azkeneko aste parean elkarrekin oso erretxinduta geunden, eta diru kontutan, lapurreta kontutan bakarrik ginen elkarren lagun. Eta okerrena zena, hirurontzat bi diamante besterik ez genuela. Lehendabizi afaldu egin genuen, gero baporearen gainaldean gora eta behera ibili ginen gauerdi pasatxora arte, erre eta erre, geratu gabe. Ondoren nire gelara jaitsi ginen esertzera. A teak itxi eta paper zatia zabaldu genuen, ea diamanteak bertan ziren ikusteko. Beheko ohe gainean jarri genuen, hiruron bistan. Eta han geratu ginen, logaleari eusteko gauza izan ez ginen arte. Lehendabizikoa Bud Dixon errenditu zen. Zurrunka batean hasi zen. Bazirudien soinu hark luzaro iraun behar zuela. Burua bular aldera erori zitzaionean, Hal Claytonek diamanteei begiratu zien, eta gero ateari. Berehala konturatu nintzen. Eskua luzatu nuen, papera hartu, eta biok zutitu egin ginen. Apur batean zain ger atu ginen, hotsik atera gabe. Budek ez zuen ikararik ere egin. Kanporako atearen giltzari buelta eman nion, oso leun eta astiro. Krisketei atzeratu, kontuz, eta bagoaz biok inolako hotsik gabe, atea arreta handiz itxi ondoren. “Ez zen ezertxo ere mugitzen . Ontzia leun eta dotore irristatzen zen ibai zabalean barrena, ilargiaren argi apaletan. Ez genuen hitzik ere esan, baina zuzen zuzen joan ginen zubi artera, eta txopara begira eseri ginen argi zuloaren ertzean. Ondo genekien biok zer gertatuko zen; ez genuen ezer adierazi beharrik. Bud Dixon esnatu eta diamanterik ez zegoela ikustean zuzen zuzen etorriko zen guregana, gizon horrek ez baita ezer eta inoren beldur . Etorriko zen, eta orduan kareletik behera botako genuen guk, edo borrokan hilko genuen elka r . Hori pentsatzeak dardara sortu zidan, ni ez bainaiz beste batzuk bezain kementsua. Baina beldurti agertzen banintz... A, ez, hori inola ere ez. Hori dena baino burutsuagoa nintzen. Ontzia nonbait lehorrera hurbil zedin irrika bizitan nengoen. Orduan leh orrera salto egingo genuen, eta borroka arrisku gutxiago izango genuen. Beldur izugarria nion nik Bud Dixoni. Baina tamalez, ez zuen ematen horrelako zoririk izan behar nuenik. “Denbora bazihoan, denbora luzea, eta nire gizona agertzen ez. Ederki kostata, baina egunsentia ere bazetorren, eta Dixon ez zela azaltzen. Mila arraio! —esan nuen — ez al da kezkatzekoa? “Deabrua — esan zidan Halek —. Adarra jotzen ari dela uste al duzu? Ireki papera!”. Ireki nuen, ireki, eta azukre kozkor pare bat besterik ez n uen! Horregatik zegoen hain lasai eserita, lo zurrunka batean. Harritu egiten al zarete? Iruditzen zitzaidan bai niri. Hark bi paperak zituen gertu, eta gure sudurren punta puntan aldatu zizkigun. “Lur jota geratu ginen. Baina beste ezeren aurretik plan b at prestatu behar genuen, eta horixe egin genuen. Papera lehen zegoen bezalaxe tolestu berriro, maltzur maltzur sartu gelan, eta ohe gainean utziko genuen berriro, tranpaz ez ginela konturatu itxura egin, Dixonek bere zurrunka zaratatsu haiekin ziria sart u nahi izan zigunik ez bageneki bezala. Ez genuen bistatik galduko, eta lehorrean igaro behar genuen lehenengo gauean mozkortu egingo genuen, goitik behera miatu eta diamanteak kendu. Gainera, astindu eder bat emango genion, nahiz eta horrekin arriskutan s artu. Baina hari lapurtuz gero, ez genuen astindu beste erremediorik, bestela berak jazarriko gintuen eta, guri beste horrenbeste egiteko. Baina nik ez nuen itxaropenik. Banekien hura mozkortzea erraza izango zela — prest egoten baitzen beti horretarako —; baina zertarako balioko zigun horrek? Hura miatzen urtebete igaro arren, onenean ez genioke ezer aurkituko… “Hala ere, une hartan itxaropen pixka bat hartu nuen, eta lehengo pentsamendu beltzak baztertu. Buruhauste galanta eman baitzidan gogora etorri berri zitzaidan asmo batek. Buruhaustea eta poz mardula ere bai. Botarik gabe nengoen, oin handituak baretzeko. Bota bat hartu nuen berriro jazteko, eta takoia ikustean arnasarik gabe geratu nintzen. Oroitzen al zarete hain txunditurik utzi ninduen bihurki n hartaz? — Bai — esan zuen Tomek, zirrara batek ematen ziola —. — Entzun ongi. Bada, takoia ikusi nuenean zera bururatu zitzaidan, ba nekiela nik diamanteak non zeuden. Ikusten duzue, takoiak altzairuzko txapatxo bat darama torlojuz josita. Bada, gizon hark botatako torlojuak besterik ez zuen; beraz, bihurkina zertarako zuen ez da zaila asmatzen. — Harrigarria duk, Huck — esan zidan Tomek. — Entzun, bada. Jantzi nituen botak, eta biak behera jaitsi ginen. Azukre papertxoa ohe gainean utzi eta eseri eg in ginen, batere zaratarik atera gabe. Bud Dixon zurrunka baten zegoen oraindik. Hal Clayton ere, asko luza baino lehen lotan zen. Ni ez, ordea. Nire bizitza guztian ez naiz sekula une haietan bezain erne egon. Nire txanoaren hegalpetik zelatan ari nintzen , azpialde guztia ikusten nuen; ondo begiratzen nuen ea oin zolaren puskarik ikusten nuen. Asko kosta zitzaidan, eta ia alferrik nenbilela pentsatzen hasi nintzen. Baina azkenean ikusi nuen bila nenbilena; lurrean zegoen, bazter batean, eta ia zoruaren kol ore berekoa zen. Zatitxo borobil bat zen, behatz txikiko azkazala baino gehiago ez. “Hortxe zegok diamantea”, pentsatu nuen. Geroxeago haren berdin bat bilatu nuen. “Pentsa ezazue gaizkile haren azkartasuna eta odol hotza! Bera izan zen lapurreta arriskua lehenengo aipatu ziguna, eta plan guztia egin zuena. Eta gu buru belarri sartu ginen putzuan, eta hark esandako guzti guztia egin genuen, artaburu pare bat bezala. Gero aukera on bat bilatu zuen takoien txapak askatu, zola ebaki, diamanteak sartu eta berriro josteko. Eta lasai lasai utzi zuen guk gezurrezko lapurreta egin geniezaion, eta gau guztia bera uretara botatzeko zain gera gintezen. Ederki asmatu zuela iruditzen zait”. — Hortaz seguru egon — esan zion Tom Sawyerrek harriduraz beterik. LAUGARREN KAPITULUA “Gauzak horrela, egun osoan elkarren zelatan egon ginen, eta garbi esango dizuet, gu biontzat ez zen gauza erraza izan. Iluntzean Iowa inguruan dagoen Missouriko herrixka horietako batean lehorreratu ginen. Ardandegi batean afaldu eta hi rugarren solairuko gela batean hartu genuen ostatu. Ohe zabal bat eta ohe txiki bat zituen. Lotarako garaian, barruko korridore ilun batetik pasa ginen. Elkarren ondotik gindoazen. Ostalaria aurretik, eskuan kandela bat zuela, eta azkenekoa ni. Nire malet atxoa korridoreko pinuzko mahai baten azpian gorde nuen, eta hirurak gelan sartu ginen. Whisky botila bat jaso ziguten, eta jokoan hasi ginen. Budek nahiko whisky edan zuenean, beste biok ez genuen gehiago edan, baina berari ez genion gelditzen utzi. Aulkitik erori eta zurrunka hasi arte edanarazi genion. Orduan gure lanari ekin genion. Onena gure botak erantzi eta Budi ere eraztea zela esan nion Hali, zaratarik ez ateratzeko. Horrela beldurrik gabe ukitu, miatu eta astinduko genuen. Horrela egin genuen. Buden botak eta nireak elkarren ondoan jarri nituen, eskura edukitzeko. Gero Bud erantzi eta sakelak, josturak, galtzerdiak, bota forruak, eta gainontzeko guztiak miatu eta aztertu genizkion, eta arropa fardoa ere bai. Baina ez genuen diamante itxurako ez er aurkitu. Bihurkina aurkitu genuenean, Halek honela esan zuen: “Zer arraiotarako ote du hau?” Nik ez nekiela erantzun nion. Baina niri begira ez zegoen batean sakelan gorde nuen. Azkenean, Halek errendituta eta kemenik gabe zegoela zirudien, eta gehiago ez zuela bilatu nahi esan zidan. Huraxe zen ni itxaroten nengoena. Orduan honela esan nion: — Bada toki bat begiratu ez dioguna. Non — esan zidan —. — Urdaila. — Arraioa! Ez naiz konturatu. Oraintxe bai erdi erdian asmatu dugula, seguru. Zer egingo dugu? — Ikusiko dugu — esan nion —. Gera zaitez bere ondoan ni droga denda batera noan bitartean. Zerbait aurkituko dudala uste dut, diamante horiek dauden zoko beltzetik ateratzeko. Azkarra nintzela esan zidan, eta bere aurre aurrean nireak jantzi ordez Buden botak jantzi nituen, baina bera ez zen konturatu. Bota haiek handitxoak nituen, baina askoz ere okerragoa izango zen estuegiak izango banitu. Korridoretik zehar itsumustu batean irten nuen, maletatxoa hartu, eta minutu erdi baino lehen ibaian gora nintzen ihesi, orduko bost miliako abiadan. Eta ez zitzaidan oso desegokia iruditzen, egia esan, diamante gainean ibiltzea. Abiatu eta bost minutu baino lehen, milia batez alde egin nuela esan nion nire buruari, eta oraindik dena lasai egongo zela. B ost minutu gehiago, eta atzetik nahiko tarte utzi nuela pentsatu nuen, nahiz eta gure gelan geratutako gizonak laster hasiko ziren kabalatan ea zer gertatu ote zitzaidan. Beste bost, eta Hal gelan bueltaka ikusten nuen kezkaz beterik. Beste bost, eta milia eta erdi tarte banuela, eta Hal erabat kezkatuta zegoela; biraoka hasita izango zen honezkero. Geroxeago (berrogei minutu izango ziren honezkero): “Dagoeneko badaki ziria sartu diodala”. Berrogeita hamar minutu... Orain, — pentsatu nuen — egia ulertz en hasi da. Miaketan diamanteak aurkitu eta, hitzik esan gabe, sakelan sartu ditudala usteko du... Bai, eta kanpora doa nire bila. Hautsetan aztarren berriak aurkitu nahi ditu, baina horiek ibai gora eta ibai behera doaz. Baina orduantxe gizon bat mando b aten gainean aldapan behera ikusi nuen, eta tximista baino azkarrago kuzkurtu eta ezkutatu egin nintzen. Kaikukeria galanta egin nuen! Nire aldera iritsi zenean, gelditu egin zen, eta apur batez ni irten zain geratu zen; gero berriro abiatu zen. Baina gero ztik ez nintzen lasai. Hark Clayton aurkitzen bazuen, ni horrela ezkutatuz eta iheska ikustean galdu egin nuela pentsatu nuen. Dena dela, goizeko hirurak aldera, Alexandria aldean nintzen nire hezur zahar eta guzti. Han stemwheler hau ikusi nuenean poz g alanta hartu nuen, ulertuko duzuenez, nire burua salbatua bainuen. Egunsentia zen. Ontzira igo, eta gela hau eman zidaten. Erropa hau jantzi eta pilotuaren gelatxora igo nintzen, dena ikusteko, nahiz eta hori beharrezkoa zenik ez uste. Eserita nengoen, eta egonaren egonez, diamanteekin jostatzen hasi nintzen. Baporeak noiz alde egingo zuen zain nengoen. Baina baporea ez zen mugitzen. Makinaria konpontzen ari ziren. Baina nik jakin ez, ezbainaiz ontzi gauzetan oso ikasia. Hitz gutxitan, baporea ez zela ilun du arte atera. Baina irten baino askoz ere lehenagotik, ni gela honetan ezkutatuta nengoen; izan ere gosaldu aurretik, Claytonen ibilera zuen gizon bat ikusi nuen urrutitik, eta segituan pentsatu nuen: “Ontzi honetan sagua tranpan bezala harrapatuko nau. Z elatan eta zain egongo da... ni lehorrera jaitsi zain. Gero jazarriko nau beretzako toki egokiren bateraino, eta diamanteak kendu... eta gero...” Ah, banekien nik zer egingo nuen horrelako batean. Ez nuen etorkizun ona, ez da? Eta bistan da, bestea ere baporean dago. Ez al da hau zakur batentzako zortea? Zuek, ordea, lagunduko didazue salbatzen, ezta? Ai, mutilak! Erruki izan ezazue heriotza arriskutan dagoen gizagaixo honetaz, eta salba nazazue... muin emango diot nik gero zuek zapaltzen duzuen lurrari! ” Mintzatzeko txanda iritsi zitzaigun. Lasaitu genuen nolabait, salbatzeko moduren bat aurkituko genuela eta, eta beldurrik ez izateko. Zerbait baretu zen, eta takoietako txapak askatuaz, alde guztietatik erakutsi zizkigun bere diamanteak. Argiak jotzen z ituenean oso ederrak ziren, sutan zeudela eta alde guztietatik garrak botatzen zituztela ematen zuten. Baina edozein modutara ere, gizon hura astakirtena galanta zela iruditu zitzaidan. Nik bere ordez, diamanteak lagunei emango nizkieke, eta lehorrera bida liko nituzke, ni bakean uzteko. Baina hura bestelakoa zen. Aberastasun handia omen ziren, eta nik esan niona egitea zaila zela, esan zuen. Bi bider gelditu ginen makinaria konpontzeko. Eta luzaro egon ginen mugitu gabe. Geldialdi hauetako bat gauez izan z en, baina ez zen hain iluna, eta Jake beldur zen lehorrera jauzi egiteko. Baina hirugarren geldialdian aukera hobea izan genuen. Basoko ontziola batean gelditu ginen; gaueko ordu bata pasatxo zen, eta osaba Silasen etxetik berrogei milia gora geunden. Ze rua gero eta ilunago zen, eta ekaitza ere ez zen urruti; Jakek ospa egiteko ordua iritsi zitzaiola erabaki zuen. Handik gutxira zaparrada latza egin zuen, eta haizeak izugarrizko indarra hartu zuen. Marinelak buruan jutezko zakuak zituztela zebiltzan. Jak erentzat horrelako bat lortu genuen eta txopa aldera joan zen bere maletatxoarekin, gainerakoek bezala aurrera jo zuen, eta lehorrera jauzi egin zuen. Zuzien argia atzean utzi eta ilunpetan mugitzen ikusi genuenean, pozik sentitu ginen. Poz laburra izan g enuen, ordea. Handik zortzi hamar minutura beste biak korrika azaldu ziren, eta tximista bezala lehorrera salto eginez, ilunpetan desagertu ziren. Eguna argitu arte itxaron genuen itzultzen ote ziren, horren itxaropena baikenuen, baina alferrik; nahigabet uta eta adoregabetuta sentitu ginen ikaragarri. Jakek korrika egin eta besteek ezingo zutela harrapatu, genuen itxaropen bakarra; bere anaiaren etxera onik iritsiko zela, eta han ezkutatu eta seguru biziko zela. Jakek ibai ertzetik abiatzeko asmoa zuen, e ta Brace eta Jupiter etxean zeuden eta han beste inor ote zen begiratzeko, eta ilunabarrean bere bila ateratzeko, eskatu zigun, dena jakiteko. Sikomoro basotxo batean itxarongo zigula esan zigun. Baso hori osaba Silasek ibai ertzean zuen tabako soroaren at zean zegoela, eta oso alderdi bakartia zela. Luze mintzatu ginen Jakek salbatzeko zituen aukeraz. Tomek esaten zuenez, haren bi lagunak ibai gora abiatu balira, izugarrizko zortea zen. Baina nekez joango ziren gora aldera, ondotxo baitzekiten Jake nongoa zen. Errazagoa zen bide zuzenena hartu, eta egun guztian, berak sumatu gabe, jazartzea, eta arratsean hiltzea ere, gero botak kentzeko. Beraz, oso larriturik geunden. BOSGARREN KAPITULUA Biharamun eguerdira arte ez zuten makinaria konpondu. Horregatik, etxera iritsi orduko iluntzen ari zuen eta ez ginen bidean gelditu, eta sikomoro basotxo aldera joan ginen presaka. Jakeri berandu zergatik gentozen esan nahi genion, eta geratzeko bertan itxaroten, Braceren etxera joan eta han gauzak nola zeuden jakin arte. Ia gaua zen izerditan eta neka neka eginda iritsi ginenean. Basabikondoak aurrean genituen. Eta orduantxe konturatu ginen basotxoan bi gizon sartu zirela korrika, eta “laguntza niri” oihu lazgarri batzuk entzun genituen. “Seguru J ake gaixoa garbitu dutela” — esan genion elkarri —. Hain ikaratuta geunden, ze korrika ihes egin genuen tabako soro aldera, eta hantxe ezkutatu ginen. Makurtu ginen unean, bi gizon oihuka iritsi ziren eta basotxoan sartu. Handik apenas segundo batera la u gizon atera ziren, eta bidean barrena abiatuta, haietako bi besteen atzetik, eta lauak korrika bizian. Lurrean etzan ginen, kemenik gabe eta beldurrez beterik, eta adi adi geratu ginen ea korrika saio gehiagorik ikusten genuen. Baina luzaroan gure bihot zaren taupadak besterik ez genuen entzun. Basabiondoek gertakari izugarri hura ikusteko aukera zuten. Mamu artean geundela ematen zuen. Hotzikara gaitzak sentitzen nituen. Honetan, ilargi handi zuri zuria azaldu zen arboladiaren gainean. Gure inguruan itza l beltzak mugitzen hasi ziren. Bat batean Tomek belarrira esan zidan: — Begira; zer da hura? — Tira, gizona — esan nion —, ez ezak jendea horrela izutu! Ikaraz hiltzeko zorian horrelako tontokerietan nahastu gabe ere eta. — Begira; berriro esaten diat. Basabiondoetatik zerbait zetorrek. — Jaungoiko arren, Tom! — Izugarri altua da! — Oh, Jauna, Jauna. Babes gaitzazu... — Ixo! Bazetorrek honantz... Dardaraz zegoen Tom. Arnasarik gabe. Zurrumurru bat zen haren hizketa. Begiratu behar izan nuen. Gauza hura bidetik behera zihoan... Zuhaitzen itzalak ezkutatzen zuen. Ezin guk garbi ikusi. Ilargiak jo zuenean are gehiago kuzkurtu ginen. Jake Dunlapen mamua zen. Horixe esan genion elkarri. Minutu pare batez geldi egon ginen; mugitzeko ahalmena gero etorri zitzaigun. Ordurako joana zen. Hizketan hasi ginen, oso baxu, eta Tomek honela zioen: — Mamuak guztiz nahastu eta ketsuak izan ohi dituk, lainoz eginak bezala. Baina hau ez huen tankera horrelakoa. — Ez — esan nion —. Horren betaurrekoak eta masailetako bizarrak argi ikusi ditut nik. — Bai, eta nekazari dotoretuaren bere jantzi horiek ere bai ... eta arrasto berde eta beltzezko galtzak ere bai... — Panazko txalekoa ere bai, bere lasto koloreko koadro eta guzti. — Ederra kapelua mamu batent zat! Pentsa lehenengo urtea zela kapelu mota hura erabiltzen zela; tximinia tutu bat, beltza, hegalduna, oso altua, tontor borobilekoa... azukre opil baten modukoa. — Ohartu al haiz bere ilea berdina zen, Huck? — Ez, baietz iruditzen zaidak, baina kontr akoa ere iruditzen zaidak. — Niri ez bata eta ez bestea ez zaidak iruditzen. Baina konturatuko hintzen maletatxoa bazeramala. — Bai, hori bai. Mamu baten maletatxoa! Nola sartu buruan hori? — Zer ari haiz esaten? Ni hire tokian, Huck Finn, pixka bat e snatzen saiatuko nintzateke. Mamu batek daraman guztia fantastikoa bihurtzen da. Beren ondasunei eusten diete, biziek bezala. Ikusi duk. Bere jantziak fantastikoak bihurtu dira. Hortaz, zergatik bere maletatxoa ere fantastikoa ez bilakatu? Jakina, horrela izan da. Arrazoia zentzuzkoa zen. Ezin ezetz esan. Bitartean, gure aspaldiko bi lagun pasa ziren handik berriketan, guk entzuteko moduan, Billy Withers eta bere anaia Jack: — Barrenean zer uste duk zuela? — esan zuen Jackek —. — Ez zekiat. Dena dela, astuna zuan. — Bai; eramateko moldea zian guztia; Silas agureari beltzak garia lapurtzen ziola uste nian. — Nik ere bai. Horregatik pentsatu diat onena ez ikustearena egitea zela. Biek barre egin eta alde egin zuten, eta guk ez entzuteko moduan ja rri ziren. Hizketaldi hark garbi erakusten zuen ordurako osaba Silas gaixoa zein gaizki ikusia zegoen. Ez zukeen inork inoiz beltza garia lapurtzen harrapatu eta zigorrik gabe utziko. Haien marmarretik beste hitz batzuk iritsi zitzaizkigun, eta haiek argi agoak ziren oraindik. Noizbehinka algararen bat edo beste entzuten zen. Lem Beebe eta Jim Lane ziren. Hau ari zen esaten: — Nor, Jupiter Dunlap? — Bai. Ah, ez dakit. Hala uste dut. Soroan aitzurrean ari zela ikusi dut, hain zuzen ere eguzkia sartu aurretik... Bera eta erretorea. Gaur gauean etortzerik ez zuela esan zuen, baina azukrea hartzeko bai, beharrik izanez gero. — Nekatuegia zegoela uste dut. — Bai... Oso langilea da! — Hori uste al duzu? Puntu honetan barrez hasi ziren eta alde e gin zuten. Gure gordelekutik irten eta haien atzetik abiatzea hobe zela esan zuen Tomek, gure bidea baitzen; izan ere, ez zela gauza atsegina izango, zioen, bat batean mamua aurrez aurre ikustea. Horrelaxe egin genuen, bada, eta beste berririk gabe etxeran tz abiatu ginen. Gau hura irailaren bia zen... larunbata. Ez zait sekula ahaztuko. Laster jakingo duzue zergatik. SEIGARREN KAPITULUA Abiatu ginen, beraz, Jim eta Lemen atzetik Sim zaharraren txabolaren atzeko hesiraino. Sim txabola hartan zegoen preso askatu genuenean. Eta horra non txakurrak gure ingurura biltzen zaizkigun, ongietorria emateko bezala. Gainera, etxeko argiak piztuta zeudenez, beldurra erabat joan zitzaigun. Ia sartzen ari ginela Tomek esan zidan: — Geldi! Eser hadi hemen apur bat, zer arraio. — Zer gertatzen zaik? — galdegin nion —. — Deabrukeria! — erantzun zidan —. Ez al huen pentsatzen lehendabizi familiari basabiondo artean nor hil duten, gaizkileen berri, eta gorpuari kendu dizkioten diamanteen berri eman beha r zaiola? Ez al duk pentsatu gertakari hau gorri kolorez margotu, eta besteak baino azkarragoak garenez, kasu honetatik etekina ateratzea? — Bai noski. Eta hi ez hintzateke Tom Sawyer izango horrelako aukera baztertuko bahu. Iruditzen zaidak — jarraitu nu en — ez dela inor pintura faltaz kexatuko, hi gertatuak apaintzen hasten baldin bahaiz behintzat. — Oso ondo — erantzun zidan —, eta zer erantzungo hidake hik horrelako asmorik ez dudala esango banik? Erantzun horrez harriturik, esan nion: — Gezurra del a erantzungo niake! Ez haiz seriotan ari, Tom Sawyer . — Berehalaxe ikusiko duk. Mamua oinutsik al zihoan? — Ez, ez ziaken. Eta zer? — Itxaron... Dedukzioa emango diat. Botak jantzita al zituen? — Bai, ongi ikusi nizkian. — Zin egingo al huke? — Zin egiten diat. — Baita nik ere. Horrela bada, ba al dakik horrek zer esan nahi duen? — Ez. Zer esan nahi du? — Lapurrek ez dituztela diamanteak hartu. — Alajaina! Zergatik uste duk? — Ez diat usterik. Bazekiat. Galtzak, betaurrekoak, masaileko bizarrak, maletatxoa eta gainerako gauza guztiak ez al dira fantastikoak bihurtu? Mamuak zeraman guztia fantastiko bihurtu da, ezta? Beraz, beraz, horra eta hona arima galdu bezala ibiltzen hasi d enean botak ere fantastiko bihurtu zaizkio. Eta hori gaizkile haiek botak eraman ez dituztenaren froga aski ez bada, ez zekiat froga zeri esan behar zaion. Erreparatu ongi esandakoa. Nik ez dut sekula haren pareko bururik ikusi. Nik banituen begiak, eta gauzak ikusi ere, ikusten nituen, baina ez nuen gauzen adiera eta esanahia asmatzen. Tom Sawyer, ordea, erabat bestelakoa zen. Tom Sawyerrek zerbait ikusten zuenean, bazirudien hura tente jartzen zela eta hizketan hasten zitzaiola, eta Tomi zekien guztia esaten ziola. Nik ez dut horrelakorik sekula ikusi. — Tom Sawyer — esan nion —. Berriro aitortu behar diat hainbat bider aitortu izan dudana. Ez nauk hire botei betuna emateko dina. Baina arrazoia duk. Jaungoiko Ahalguztidunak eginak gaituk guztiak, b aina batzuei begiak edukitzeko eman dizkie eta beste batzuei ikusteko, eta ni bigarren hauetakoa naizela uste diat. Segi hizketan. Orain konturatzen nauk lapurrek ez zituztela diamanteak ostuko. Baina zergatik ez zituzten ostuko? Ba al dakik? — Gorput z hilari botak kendu baino lehen beste bi gizonek uxatu dituztelako. — Hori duk. Oso argi ikusten diat. Baina, zergatik ez diagu gertatu den guztia kontatu behar, Tom? — Baina nola ez duk ulertzen, Huck Finn? Zer gertatuko duk orain? Bihar goizean auzitegian epaiketara deituko dutela. Oihuak entzun zituztela esango ditek, korrika joan zirela, eta garaiz iritsi zirela... ezezaguna ez salbatzeko. Ondoren, epaileak berriketan hasiko dituk, isildu gabe, eta azkenean erabaki bat hartuko ditek: Gi zajoa, tiroz, labankadaz edo makilkadaka hila zela, eta Jainkoaren borondatea zela. Eta hilobiratu bezain laster, haren ondasuna auzi gastuak ordaintzeko eramango dizkitek, eta orduan iritsiko zaiguk probestu behar dugun aukera. — Nola, Tom? — Bota horie k bi dolarretan erosiko dizkiagu. Egia esan, zoratuta geratu nintzen. — Arraioa! Hortaz, Tom, diamanteak guretzat izango dituk. — Hala ematen dik. Egunen batean sari ederra eskainiko duk diamanteak itzultzeagatik. Mila dolar bai, ziur . Dirutza hori gur etzat izango duk. Orain goazemak korrika gure jendea ikustera. Eta kontu!, ez zekiagu ezer hilketa, diamante eta lapur kontu horiez. Ez ahaztu gero! Tomek esandakoak goibeldu egin ninduen, egia esateko. Nik diamanteak saldu egingo nituzke — bai, jauna — hamabi mila. dolarretan. Baina ez nuen hitzik atera. Guztiz alferrik izango zen eta. — Eta zer esan behar ziaogu — galdetu nion — izeba Sallyri herritik hona iristen hainbeste berandutu garela azaltzeko? — Erantzutea hire kontua duk — erantzun zidan — Azalpenen bat asmatuko duk, nik uste. Tomek lehengo lepotik burua, beti zuzena eta sentibera. Ez zuen inoiz gezurrik esango. Etxera sartu ginen eta barruko pozak kili kili egiten zigun hango gauza ezagunak ikusita. Izeba Sally negarrez zegoen, haurrak zo ko batean kuzkurtuta, eta agurea bestean, otoitzean beharrean, dagoenean zeruko laguntza eskatzen duenaren antzera. Izeba Sally pozaren pozez etorri zitzaigun guregana masailak malko mardulez beterik zituela, eta belarriko bana eman zigun, eta gero besarka tu eta laztandu eta maitez buruan jo. Gurekin ez zekien zer egin ere, gu ikusteak hainbesteko poza eman baitzion. — Non ibili zarete — esan zigun — kalez kale, alfer galduak? Izutu eta erotu egin nauzue. Aspalditik daude hemen zuen tresnak. Lau bider gut xienez prestatu dut afari berria, zuek etortzean bero bero eta goxo goxo izateko. Azkenean aspertu egin naiz, eta benetan esaten dizuet, orain...bizirik larrua kenduko nizueke! Goseak hilda egongo zarete, noski. Gaixoak, gaixoak. Tira, mundu guztia esertze ra. Azkar, ez galdu astirik! Hura poza! Berriro gari ogi noble hura, txerri txuleta haiek, munduan behar den guztia. Osaba Silasek bere antzinako bedeinkapen dotoreenak eskaini zizkigun. Eta aingeruak doinu hartan dilindan zebiltzan bitartean, ni gure atz erapena zuritzeko zerbaiten bila ari nintzen. Jaten hasi bezain laster horixe galdetu zigun izeba Sallyk, eta nik erantzun nion: — Ba, esango dizut… ikusiko duzu… andrea… begira… — Huck Finn! Noiztik esaten didazu andrea? Gela honetan bertan sartu zinen egunetik ez al dizut behar adina musu eta masaleko eman, ala? Orduan Tom Sawyer zinela uste nuen, eta Jaungoikoa bedeinkatu nuen zu hona bidaltzeagatik, nahiz eta niri lau mila gezur esan eta nik, lapiko batek bezala, denak sinestu. Esaidazu Izeba P olly, beti esan izan didazun bezala. Horrela egin nuen, eta nire erantzuna eman nion: — Begira izeba. Tom Sawyerrek eta biok oinez etortzea erabaki dugu, bideko baso usaia hartu, eta bustita ibiltzeko. Bidean Lem Beebe eta Jim Lane topatu ditugu, eta arr atsean beraiekin masustak biltzera joateko eskatu digute. Esan digutenez, Jupiter Dunlapi zakurra eskatuko zioten, arestian ikusia baitzuten. — Non ikusi dute? — galdetu zuen agureak, eta horrelako txorakeria bat zertarako galdetzen zuen jakitearren begi ak altxatu nituenean, bere begiak ikusi nituen; nigan trinko zituen, txinparta jarioa zutela ematen zuten. Izugarri harritu nintzen eta jelatuta geratu. Baina berriro kemena hartu, eta erantzun nion: — Zurekin aitzurrean, eguzkia sartzen ari zenean ed o. Osaba Silasek Hum! egin zuen muturtuta, eta ez zuen galdera gehiago egin. Beraz, nik jarraitu nuen: — Kontatzen ari nintzenez… — Nahikoa da, ez dugu gehiago esan beharrik… Izeba Sallyk bota zidan hori, oso haserre niri begira. — Huck Finn — esan zidan — Nola esango zizuten laguntxo horiek masustak biltzera joateko … lurralde honetan? Argi ikusi nuen hanka sartu nuela, eta ezin izan nuen hitz bat ere gehiago esan. — Ikusiko duzu, andrea... ejem!... linterna bat zutela esan digute eta... — Oh! Ixo, ixo. Ikus dezagun. Zer nahi zuten zakurrarekin? Masusta ehizara joan? — Nik uste, andrea... — Ea, Tom Sawyer! Zer gezur klase ari zarete asmatzen horrelako tontokerietan sartuta ibiltzeko? Esan. Baina hasi baino lehen, jakin ez dizudala hitz erditxo bat ere sinesten Huck eta zu kaikukeriaren bat eginak zarete... ondo dakit hori. Ezagutzen zaituztet... biok ezagutzen zaituztet. Ea ba! Azal iezadazu zakurrarena eta masustarena, eta linternarena eta berriketa guzti horrena... Eta hitz egin garbi eta zuzen, entzuten duzu? Tom barren barrenetik minduta azaldu zen, eta gizatasun bikain batez esan zuen: — Samingarria da benetan, nornahik egingo lukeen hutsegite bak ar batengatik, Hucki buruz horrela hitz egiten entzutea. — Zer hutsegite duk hori? — Marrubiak esan ordez masustak esatea. — Tom Sawyer, benetan esaten dizut, berriro engainatzen banauzu... — Izeba Sally, zuk ez dakizu... ez duzu ulertzen noski, baina ez duzu inolako arrazoirik. Natur historia ikasi izan bazenu, jakingo zenuke bai, munduko alde guztietan, hemen, Arkansasen salbu, hain zuzen, marrubiak zakurrarekin... eta linterna batekin joanda biltzen direla. Atsoak, ordea, gaizki esaka ekin zion, Tom zaparrada haren azpian ito beharrean. Hainbeste sutu zen, ze hitzak ere borborka botatzen zituen. Eta horixe zen Tomek nahi zuena. Izeba haserrez itsutzea nahi zuen, horrela, arazo honetaz nazkatzen bazen, gero ez baitzuen hitzik ere esan nahiko, eta ezta beste inori hitzik ateratzen utzi ere... Eta horrelaxe gertatu zen, gertatu ere. Lasaixeago eta zutik egoteko gauza izan zenean, Tomek lasai lasai esan zion. — Hala ere, edozein modura... — Zaude isilik egin zuen oihu izebak —, ez dizut hitz bakar bat ere entzun nahi. Modu horretara, patxada ederrean geratu ginen, eta berandu ailegatze hark ez zigun beste lanik eman. Tomek dotore asko zuzendu zituen okerrak. ZAZPIGARREN KAPITULUA Benny, osaba Silasen alaba, oso serioa zen. Noizbehinka intziriak entzuten zitzaizkion. Baina laster hasi zen Maryz, Sidez eta Tomen izeba Pollyz galdezka. Orduan izeba Sallyren hodeiak joan ziren, umore onez jarri zen eta bere itxurarik atseginenean azaldu zen, afaria giro alai batean bukatu arte. Baina gure alaitasunak ez zuen agurea kutsatu. Kezkaturik zegoen eta bere tristurak bihotza urratzen zidan. Afalondoan beltz batek atea jo zuen. Lastozko kapelua eskutan zuen. Esan zuenez, Bracek kanpoan zegoen bere anaia ikusi nahi zuen, afaltzeko zain nekatuta zegoen eta ea osaba Silasek hura non zegoen esango zion. Ez dut behin ere osaba Silas hain gogorki eta zitalki mintzatzen ikusi. — Ni al naiz, bada, horren anaiaren zaintzailea? Berehala damutu zitzaion hitz horiek esana. Eta limurtu nahiz, presaka eta bigun bigun jarraitu zuen: — Ez da beharrezkoa zuk hori esatea, Billy. Uste gabean, erreta harrapat u nauzu... Egun hauetan ez nabil oso ondo eta ez zait kasurik egin behar . Esaiozu ez dagoela hemen. Beltzak alde egin zuenean, osaba Silas jaiki eta gora eta behera bueltaka ibiltzen hasi zen, eskuak burura eraman eta ileak igurtziaz. Penagarria zegoen. I zeba Sallyk ez ikusiarena egiteko esan zigun ahopetik, bestela haserretu egingo zela eta. Agure gaixoa batzuetan lotan ere etxean zehar ibiltzen omen zen. Horrelakoetan Bennyk laguntzen omen zion, berak ezagutzen zuela ondoen eta. Bitartean, osaba Silas e tengabeko purrustan, baina gero eta nekatuago. Orduan Benny altxatu zen, eta haren alboan jarrita, besoa gerritik pasaz, harekin bueltaka hasi zen. Agurea poliki poliki irribarrez hasi zen, aurpegia alaitu zitzaion, eta neskak lotara joateko konbentzitu zu en. Elkarrekin oso atseginak ziren biak. Ikuskizun goxoa huraxe benetan. Izeba Sally oso lanpetua zebilen haurrak oherako prestatzen. Horregatik, Tom Sawyer eta biok ilargiaren argitan ibilalditxo bat egitera atera ginen. Angurri sorora sartu, eta bat jat en hasi ginen; elkarrizketa luzea izan genuen. Ordu pare bat angurria jaten, berriketan, erretzen. Gero etxera itzuli ginen. Etxea lasai eta ilun zegoen, jende guztia ohean. Tomek dena ikusten zuen beti. Orduan konturatu zen lehenago sukalde sarreran zeg oen bata berdea desagertu zela. Baina gu ere ez gintuen loak hartzen; berriketan geratu ginen berriro, ezertarako gogorik gabe. Gizona nola hil zuten, ikusi genuen mamua eta gorabehera guztiak etortzen zitzaizkigun burura, eta horrela ezin lo egin. Halako batean, Tomek ukitu ninduen eta kanpora begiratzeko esan zidan. Norbait zebilen han. Bai, mamu bat antzeman genuen atarian balantzaka, baina oso ilun zegoen eta ezin ikusi. Bat batean ilargia zuri zuri nagusitu zen, eta kanpoan zebilenak kirten luzeko pala bat zeramala ikusi genuen. Bizkarrean zeraman eta bata berdea zuen. Tomek esan zidan: — Lotan dabil paseatzen. Atzetik segitzeko modua bagenu eta nora doan jakin! Begira, tabako soroa inguratu du. Bistatik alde egina da. Tamalgarria hobeto lo egin ez in izatea. Luzaro egon ginen zain, baina ez genuen itzultzen ikusi. Oheratu eta milioika amets txar egin genuen. Baina argitu orduko zutik ginen. Hain zuzen ere, bitartean ekaitz jasa amorratu bat sortu zen, tximista, trumoi, haize eta euri izugarria. — Entzun — esan zidan Tomek — oso gauza jakingarri bat esango diat. Bart atera ginenean, familiak ez zekien Jake Dunlap garbitu zutenik. Ba, begira, Hal Clayton eta Bud Dixon ihesi bidali zituztenek ordu erdi baino lehen guztiaren berri zabalduko zuten, norma la denez, eta auzoko guztiak, hori entzunda, korrika aterako landaz landa berria zabaltzen lehenengo izateko. Hauek, izan ere, hogeita hamar urtetan ez dute horrelako gertakari nabarmenik izan kontatzeko. Baina hori kezkagarria da. Ez dut ulertzen. Tom larri zegoen, jakin nahiez. Atertu zain zegoen, kanpora joan eta ea gertakariaz zer zioten hitz egiteko. Tomek esaten zuenez, ezer kontatzen ba ziguten, erabat harritu eta eskandalizatu bezala agertu behar ginen. Atertu bezain laster atera eta alde egin genuen, ordurako egun betea zen eta. Bidean gora joan ginen paseoan, eta noiz edo noiz, pertsonaren batekin topo egitean, egun onak ematera gelditzen ginen; noiz iritsi ginen kontatzen genion, etxeko jendea nola utzi genuen, zenbat denboran egongo gin en han, eta beste gauza asko. Baina inork ez zigun gertatutakoaz hitzik esaten. Horrek txunditzen gintuen, eta ez arrazoirik gabe, noski. Tomek zioenez, basabiondoetaraino iristen baginen gorpu hila aurkituko genuen, eta ez omen genuen pertsona bizirik a urkituko. Uste zuenez — zioen — gizon haiek lapurrak baso barreneraino jazarriko zituzten, eta han hauek aukera ederra izango zuten aurre emateko, eta beharbada, elkar hil zuten, eta horregatik ez zen geratuko inor gertatuaren berri emateko. Horrela, b erriketan, basabiondoen aurretxoan ginen, ia konturatu ere egin gabe. Dardaraz hasi nintzen, eta ez nuen pauso bakar bat ere gehiago eman nahi, nahiz eta Tomek horretarako zurikeria guztiak egin. Hark ezin zion bere gogoari eutsi. Gorputzak oraindik botak jantzita zituen ikusi nahi zuen. Horrela, bada, basotxoan sartu zen... baina minutu bat baino lehen atzera itzuli zen, begietatik txinpartak botatzen zituela: — Huck! — esan zidan —. Alde egin du! Alde egin du, benetan. Ez dago arrastorik ere. Lurra zapa lduta bezala dago, baina odolik baldin bazegoen, euriak garbitu du, barru alde horretan lohia eta lokatza besterik ez dago eta! Azkenik, nire susmo txarrak astindu, eta neronek begiratu bat botatzeko sartu nintzen. Egia zen Tomek esandakoa. Ez zegoen gorpuaren arrastorik ere. — Zorte madarikatua!... — esan nuen — agur diamanteak! Ez al zaik iruditzen lapurrak berriro etorri eta eraman egin dutela, Tom? — Hori ematen dik. Litekeena. Baina horretarako astirik izan dutela iruditzen al zaik? — Ez zekiat — esan nuen nahigabez beterik — Gehiago oraindik. Ez zaidak axola ere. Botak behintzat eramanak dizkitek, eta haiek behar genizkian... Niregatik, hil hori gera daiteke basoan eserita, ni bila joango natzaion zain baldin badago. Tomek ez zuen nahas keta gehiagotan sartu nahi izan, nahiz eta hildakoari zer gertatu ote zitzaion jakiteko irrikitzen egon... Baina onena handik txintik ere atera gabe alde egitea zela esan zidan, asko luzatzen baginen norbaitek ikusiko gintuela eta. Aspertuta, nekatuta, at sekabetuta eta engainatuta itzuli ginen etxera gosaltzera. Ordura arte ez zitzaidan sekula gertatu izan hildako baten gorpuak hainbeste aspertzea. ZORTZIGARREN KAPITULUA Gosaria ez zen halako pozgarria gertatu. Izeba Sallyk leher eginda eta zaharkitua ematen zuen. Haurrak elkarri mokoka eta zarata ateratzen uzten zituen. Ezer ere ez zuela entzuten ematen zuen, eta ez zen horixe bere ohitura. Tom eta biok gauza gehiegi genuen pentsatzeko, eta horregatik ez genuen ahorik zabaltzen. B ennyri lo gutxitxo egin zuela igartzen zitzaion, eta aitari begiratzeko burua pixka bat jasotzen zuenean, haren begietan malko distiratsuak ikusten ziren. Agureak, berriz, nahiz eta janariak platerean izan, hozten uzten zituen, han zeuzkanik ere konturatu gabe. Seguru seguru, sosegurik gabe gogoetan ari zelako. Ez zuen ezer esan, ez zuen ezer jan. Geroxeago, beltzaren burua azaldu zen berriro atean. Brace nagusia geroz eta kezkatuago zegoela Jupiterrengatik esan zigun, ez baitzen oraino inondik agertzen. — Silas nagusiak nahi ote du... Beltza osaba Silasi begira zegoen, eta bat batean isilik geratu zen, hitz guztiak ahoan izoztu balitzaizkio bezala. Osaba Silas dardara batean eta arnasestuka jaiki zen, bere buruari eusteko eskuak mahai gainean jarri, eta begirada beltzarengan iltzatu zuen. Arnasa sendo bat egin, bi edo hiru aldiz eskua zintzurrera eraman, eta azkenean hitz hauek esan zituen, borborka antzean: — Baina hark, hark... pentsatzen du... Zer uste du? Esan iezaiozu... esan iezaiozu.. Ondoren aul kiaren gainera erori zen, etsita, indarrik gabe, eta ozta ozta entzuteko moduan esan zuen, ahopetik: — Alde!... Alde hemendik!... Beltzak ikara aurpegia jarri zuen eta korrika atera zen. Guztiok sentitu genuen, arraioa, ez dakit nik zer sentitu genuen, baina hunkigarria zen gizon hura han, arnasestuka, begiak zuri zuri eta hilzorian bezala ikustea. Gutako inor ere ez zen mugitzeko gauza. Benny, ordea, goxo goxo ondoratu zitzaion, masail errekak malko zilarrez bustita; agurearen aurrean jarri zen , bere bularren kontra estutu zuen buru zuritu beneragarria, eta zartako bigunak eta losintxak egiten hasi zitzaion. Gero alde egiteko keinua egin zigun, eta, obedituz, poliki poliki atera ginen, hango nagusi heriotza izan balitz bezala. Tom eta biok baso aldera abiatu ginen handik, orduko giroaren eta aurreko udakoaren artean zegoen alde ikaragarria komentatzen. Aurreko udaran sosegua eta zoriona zen dena, jendeak zerutan jartzen zuen osaba Silas, eta hau alai, onbera, jolasti eta atsegina zen. Orain, ber riz... Ene Jainkoa! Burutik ez bazegoen gutxi falta zitzaion. Horretan bat gentozen biok. Egun ederra zen hura, eguzkitsua, ikusgarria. Zenbat eta mendixkan barrena zelai aldera gehiago joan, arbolak eta loreak ederrago eta bakanago azaltzen ziren. Eta ha inbat eta zentzugabeago iruditzen zitzaigun horrelako mundu batean hain goibel ibiltzea. Ustekabe batean, bat batean arnasari eutsi nion, eta baita Tomen besoari ere. Gibela, birikak eta gorputz osoa erori zitzaizkidan oinetara. — Horixe duk...! — esan nu en . Jauzi bat egin eta basarte baten atzean ezkutatu ginen, dardara batean. — Kontuz!... Ez atera hotsik — esan zidan Tomek —. Zelai ertzean eseri zen, bere pentsamenduetan murgildurik. Tomi alde egiteko tiratzen nion, baina ez zuen nahi izan, eta ez nintzen ausartu bakarrik alde egitera. Mamu bat ikusteko aukerarik berriro ez genuela izango esan zidan, eta, larrutzen bazuten ere, hura ikustera geratu nahi zuela. Beraz, nik ere begiratu egin nuen, hiltzerainoko izerdia kostatzen bazitzaidan ere. Tomek hitz egin behar zuen, baina oso behetik egin zuen: — Jake gaixoa! Berekin ditu gauza guztiak. Ikusi orain lehen dudatan jartzen gintuena … ilea. Ez darama lehengo tankeran, luze; motz motza du; lehen ere esan zigun. Huck, ez diat nire bizitzan inoiz mamu naturalagorik ikusi. — Ezta nik ere — erantzun nion —. Edozein tokitan ezagutuko nikek. — Baita nik ere. Oso sendo eta jator zirudik. Hil aurretik bezalakoa ematen dik. Berriro begiratu genion, eta Tomek hitz egin zuen berriro: Ez darama lehengo tan keran, luze; motz motza du; lehen ere esan zigun. Huck, ez diat nire bizitzan inoiz fantasma naturalagorik ikusi. — Huck, mamu horrek badizkik erabat aparteko berezitasun batzuk, ez al zaik iruditzen? Ez likek egun argiz hortik eta hemendik errondan ibil i behar . — Egia duk, Tom... Horrelako gauzarik ez diat inoiz entzun. — Nik ere ez. Bai zera, ez omen dituk sekula gau betea izan arte ateratzen eta... eta hamabiak pasatxo arte... eta hamabiak pasatxo arte... Horrek tratu itsusiren bat duela iruditzen zaidak. Egin kasu nire hitzei. Ez diat uste egunez errondan ibiltzeko eskubiderik duenik. Horrek hezur eta mamizkoa ematen dik gero! Jakek hemen gor mutuarena egingo zuela esan ziguken. Orain zerbait esango bagenio ere itxura egingo lukeela uste al duk? — Jainkoaren errukiagatik, Tom, ez esan horrelakorik! Hitz egiten badiok, hemen bertan eroriko nauk seko. — Egon hadi lasai, ez noakiok ezer esatera. Begira, Huck... Buruan hazka ari duk, ikusten al duk? — Bai, eta zer? — Zer? Begira, zertarak o egin behar dik hazka? Ezin ziok ezerk hazkurarik eman, burua lainoz egina dik... Lainoz edo antzeko zerbaitez, eta ezin ziok horrek kilimarik egin. Lainoak ez dik kilimarik. Hori zakurrek ere bazekitek. Hor, ba, hazkurarik ez badik, eta izaterik ere ez , zergatik egiten dik hazka? Bizioz egingo ote dik? — Ez, jauna, ez diat uste. Mamu horren jokaeraz ez negok batere pozik. Badiat susmoa engainatzen ari zaigula. Zergatik? Horixe ba... Huck! — Zer duk? Zer gertatzen duk orain? — Begira! Bere trabes ez direla arbolak ikusten! — Nola, Tom? — Tira, egia duk eta... Behia bezain trinko eta betea duk eta!... Dudetan... — Huck! Tabakoa dik ahoan...! Deabrua! Mamuek ez diate tabakorik erabiltzen!... zerekin egin behar ziotek, bada, hozka?... Huck! — Adiadi negok. — Ez duk mamua. Jake Dunlap bera duk! — Sorginkeria! — esan nuen nik —. — Huck Finn... Hilaren gorputzik aurkitu al genuen basabiondoen artean? — Ez. — Eta arrastorik? — Ezta. — Ba, konbentzitzeko moduko arrazoia duk. Han ez zegoen gorpurik. — Nola, Tom? Hik ere badakik entzun genuela... — Bazekiat, bai, oihu pare bat, hiru bat entzun genizkian. Inor hil zutela frogatzen al du horrek? Ez noski. Gero lau gizon korrika, baina hor dagoen hori paseatzen irten zuan, eta mamutzat jo geni an. Baina hi bezalako mamu duk hori. Ilea motz motza utzi dik, guri aurretik esan bezala. Mamua? Bera? Intxaurra baino gogorragoa zegok. Orduan dena ulertu nuen, eta konturatu ere bai mamua zela pentsatu genuenean zein txotxoloak izan ginen. Izugarri pozt u nintzen hil ez zutelako, eta baita Tom ere. Jakek guk ez ezagutuaren itxura egitea nahiago ote zuen ala ez galdetu genion elkarri. Berari galdetzea zela onena pentsatu zuen Tomek. Beraz, bereganantz abiatu zen, eta nik jarraitu egin nion, eta atzeraxea go gelditu nintzen, artean ez bainekien mamua zen ala ez. Bere ondora iristean Tomek eman zion hitza: — Huck eta biok bene benetan pozten gara zu ikusita. Ez zaitugu salatuko, zaude lasai. Zure ondotik pasatzean ezezagunaren itxura egitea hobe dela pentsa tzen baduzu, esan iezaguzu garbi, eta ikusiko duzu zure aldekoak garela. Nahiago dugu besamotz geratu zuri kalterik txikiena egin baino. Lehendabiziko unean harrituta geratu zen gu ikustean, eta ez oso pozik, egia esan. Baina Tomek hitz egin ala, gero eta atseginagoa agertzen zen, eta nire adiskidea isildu zenean, besteak barre egin zuen, eta buruaz baietz adierazi zigun; eskuez keinuka hasi zitzaigun, eta: — Gugu... gu gu... egiten zuen gormutuen tankeran —. Orduantxe gizon batzuk zetozela ikusi genu en. Zelaiaren beste aldean bizi zen Stave Nickersonen morroi batzuk ziren. Horregatik Tomek esan zuen: — Oso ongi imitatzen duzu soinu hori. Hobeto imitatzen duenik ez dut sekula ikusi. Arrazoia duzu; gurekin ere itxura egin, besteekin bezala. Horrela ohitu egingo zara, eta ez duzu kirtenkeriarik egingo. Zuregandik urrutitxo ibiliko gara gu, eta ezezagunaren itxura egingo dugu. Gero, bidean, Nickersonen jendearekin topo egin genuen, eta uste izatekoa zenez, galdezka hasi ziren ea hura kanpotar b erriren bat zen, nondik zetorren, izena nola zuen, erlijioz baptista ala metodista zen, politikaz wig ala demokrata, herrian zenbat denbora pasatzeko asmoa zuen, eta horrelako beste mila galdera, kanpotarren bat iristen denean egin ohi den bezala. Gormutu aren keinuetatik oso gutxi ulertu zuela erantzun zuen Tomek, eta gu gu harekin ere beste hainbeste gertatu zitzaiola. Gero zain geratu ginen, larri baikinen haiek alde egin eta Jakeren ondoraino iritsi ziren arte. Tomek esaten zuenez, hari asko kostako z itzaion gormutua zela ez ahaztea. Jake gogor ari zela eta keinuak trebeki egiten zituela ikusi genuenean, berriro ibiltzen hasi ginen, ikastetxera irten ordua baino lehen iristeko.. Benetan haserretu nintzen Jakeri basabiondoen arteko eztabaida entzun ez niolako, bizitza ere ia galdu baitzuen hartan; ez nuen etsitzen haren berririk jakin gabe. Tomek ere sentitu zuen, bere modura, baina ez zuen ezer esan. Kontuan hartu behar zen, izan ere, gu Jakeren larruan egon izan bagina, berdin egingo genukeela, eta ez ginatekeela ezertan ere arriskatuko. Neska mutikoak asko poztu ziren gu berriro ikusita, eta oso astialdi ona pasa genuen. Ikastetxerakoan Hendersonen semeek gormutu iritsi berria ikusia zuten eta beren lagunei kontatzen ari zitzaizkien. Jakina, ikasleak ere jakiteko irrika bizitan jarri zituzten, eta ez zen beste hizketa gairik han. Tomek esaten zuenez, sekretua gordetzea gauza gogorra zen; eta gainera bagenekien inori kontatuko bagenio heroien ospea lortuko genukeela. Baina , hala ere, sekretua gordetz eak heroiago egiten gintuela. Milioi bat neska mutilen artean, bi onenak ere ez ziren izango sekretuak gordetzeko gauza. Hori zen Tom Sawyerrek gure egitekoari buruz zuen irizpidea, eta niretzako, munduko irizpiderik bikainena Tom Sawyerrena zen. BEDERA TZIGARREN KAPITULUA Bi edo hiru egunen buruan Mutua erabat ezaguna egin zen herrian. Adiskidetasun handia egin zuen; denek maite zuten eta harro ibiltzen ziren hura bezalako bitxitasun baten lagun. Gosaltzera, bazkaltzera, afaltzera deitzen zuten. Zerrikiz eta eltzekoz asetzen zuten, eta hari begiratzen eta miresten ez ziren inoiz nekatzen; beti ari ziren fenomeno haren berezitasun berriren bat aurkitu nahirik. Hura bai zela berezia eta erromantikoa! Haren keinuek ez zuten ezertarako balio; jendeak ez zituen ulertzen, eta berak ere ez, agian. Baina gu gu asko egiten zuen eta horrela mundu guztia pozik uzten zuen, hura entzunda harriturik. Mutuak harbeltz zati bat eta arkatz zuri bat lortu zituen nonbaitetik. Jendeak galderak idazten zizkion, eta ber ak erantzun. Baina bere letra ez zuen inork ulertzen, Brace Dunlapek izan ezik. Bracek esaten zuenez, ez zuen letra hura oso ongi ulertzen, baina hala ere beti moldatzen zen adierazpena nolabait argi jartzeko. Bracek esaten zuenez, Mutua urrutiko lurral deren batetatik etorria zen, berak esaten zuenez; lehen aberatsa izana zen, baina iruzurgile batzuek lapurreta egin zioten, eta orain miseria gorrian zegoen, inolako bizibiderik gabe. Denek goratzen eta txalotzen zuten Brace Dunlap, kanpotarrari laguntza ematen ziolako. Egurrezko txabola bat beretzat bakarrik eman zion, eta bere esklaboei txabola zaintzeko eta mutuari behar zuen guztia emateko agindu zien. Batzuetan Mutua gure etxera ere etorri zen, Silas zaharra oso triste baitzegoen egun haietan, eta be ra bezain triste zegoen jendearekin hitz egiteak kontsolatu egiten zuen. Tom eta biok ez genuen ezagutzen genuenik inola ere aditzera ematen, eta berak ere beste horrenbeste egiten zuen. Familiakoek etxeko atsekabeei buruz hitz egiten zuten, nahiz eta Mutua aurrean izan, ez balego bezala. Baina guk pentsatzen genuen han esandakoak entzun arren ez zela kalterik izango. Gehienetan, normala zenez, ez zuen arretarik jartzen, baina batzuetan bai, ordea. Horrela bi edo hiru egun pasa ziren. Jendea Jupiter Du nlapi buruz galdezka hasi zen. Auzokoei hartaz ezer ote zekiten galdezka hasi zen, nondik zebilen behintzat. Ez zuen inork haren berririk; buruari eraginez, ezezkoa adierazten zuten. Eguna igaro zen, beste bat, eta zurrumurrua zabaltzen hasi zen, ba ziteke ela norbaitek hila izatea. Pentsa nolako iskanbila sortu zen orduan. Larunbatean bizpahiru talde antolatu ziren basora haren bila joateko, eta horrela abiatu ziren hildakoaren gorpua aurkitzen ote zuten. Tom eta biok laguntzera joan ginen. Lan zintzo eta noblea izan zen hura! Tom buru belarri ibili zen haren bila, ez jan eta ez lo egiteko gauza zela. Esaten zuenez, gorpua aurkitzen bagenuen, gure izenak ospe handia hartuko zuen, eta horrela, ito izan bagina baino askoz ere gehiago hitz egingo zen gutaz. Gainontzekoak nekatu ziren, eta bilaketak utzi egin zituzten. Tom Sawyer , ordea, ez. Huck ez zuen amore emateko eta errenditzeko ohiturarik. Larunbat gauean ez zuen une batean ere lorik egin; plan bat prestatzen ari zen, eta goizalderako prestatua zuen. Oh etik aterarazi ninduen, eta bere onetik irtenda, oihuka esaten zidan: — Altxa, Huck, jaiki eta jantzi azkar . badut plan bat eta. Ehiza zakurra, horixe! Handik minutu pare batera, ibai ondoko bidean gora ginen, herrixka aldera. Jeff Hooker zaharrak bazuen ehiza zakur on bat, eta Tomek zakur hura eskatu nahi zion egun hartarako. Nik orduan honela esan nion: — Honezkero arrastoa galdua duk, Tom; ez ahaztu euri jasa galantak izan direla. — Ez zaiok axolarik, Huck. Gorpua basoko edozein alderditan ezkutatu ba dute ere, zakurrak aurkituko dik. Hil eta lurperatu badute ere, ez zuten oso sakon zulatuko. Eta zakurra haren gainetik pasatzen bada, ziur usainka aurkituko duela. Huck, arrakasta gaitza lortuko diagu oraingo honetan, ikusiko duk. Tom begietatik sua zer iola zegoen. Berotzen zenean tximistak botatzen zituen inguru guztian. Hona zer burutu zitzaion: (minutu pare batean bere plan osoa azaldu zidan), gorputz hila aurkitu ez ezik, hiltzailearen aztarrena ere bilatzekoa zen, eta baita hari hatzaparra eransteko a ere. Eta ez zen auzia, besterik gabe, horretan geratuko, aitzitik, hiltzailea makilkadaka dantzatuko zuen Tomek, eta... gero... — Entzun — esan nion — hobe izango duk lehendabizi gorpua aurkitzea. Gaurkoz aski dela iruditzen zaidak. Gure susmoek diotene z, ez zegok hemen ez hilik eta inolako garbiketarik ere. Madarikatu horrek hanka egin dik beharbada, eta ez zegok hilik. Hitz hauek lotsagarriak iruditu zitzaizkion. — Huck Finn — esan zidan — jendea kikiltzeko hi bezalakorik ez diat sekula begien aurrea n ikusi. Zer mesede egiten dik agian gorpurik ez dagoela eta beharbada inolako hilketarik ez dela izan berekoikeria itsu horretan pentsatzeak? Mesederik ez, noski, nire ustez. Ezin diat ulertu horrela zergatik ari haizen. Nik ez niake horrelakorik sekul a egingo. Eta hik ondo dakik, gainera. Izen eta ospe handia lortzeko aukera bikainena dugunean, hik... — Oh, ixo! — eten nion hizketaldia —. Lotsatuta negok. Nire hitzak jan eta gezurtzat ematen dizkiat. Ez diat ezer esan. Egokiena dena egin. Bost axola n iri hura. Hil badute, hi haina poztuko nauk: eta baldin... — Nik ez diat esan pozten naizenik, baizik... — Bueno, ba, hartara hik haina sentitzen diat. Hire iritzia nire izango duk. Bera... — Ez zegok hemen iritzirik, Huck Finn; hemen ez duk inor iritziaz ari. Zerari buruz berriz... Ahaztu zitzaion hizketan ari zela, eta ibiltzen jarraitu zuen, gogarte sakonetan sartuta. Berriro berotzen hasi zen, eta berehala esan zidan: — Huck, denek amore eman eta gero, guk gorpua aurkitu eta gero hiltzaile gai ztoa harrapatu arte aurrera egitea nabarmenagoa izango litzateke gertatu diren gauza harrigarri guztiak baino. Hori bai izango litzatekeela ohore eta ospe handia, eta ez guretzat bakarrik, osaba Silasentzat ere bai, guk lortu dugula eta. Ikusiko duk horrel ako gauza batek bihotza nola alaitzen dion. Baina Jeff Hooker zaharrak jelatuta utzi gintuen bere burdinolara sartu eta zertara gindoazen esan genionean: — Braman zakurra, nahi baldin baduzue; baina ez duzue gorpurik aurkituko, ez baitago gorputzik aurki tzerik. Aspertuta utzi dituzte denek bilaketak, eta oso ondo egin dute gainera. Pentsatzen hasi bezain laster konturatu ziren gorpurik ez zegoela. Eta esango dizuet zergatik. Zergatik hiltzen du pertsona batek bestea, Tom Sawyer? ... erantzun honi. — Zerg atik? Zera... — Erantzun! Ez haiz tontoa. Zergatik hiltzen du. — Oh! Ba, batzuetan mendekuz eta... — Itxaron. Goazemak poliki poliki. Mendekuz diok, eta hala duk. Borra ba, nor arraiok mendekatu nahi behar dik gizajo arlote, ezertarako balio ez duen horretaz? Nork uste duk hil nahiko lukeela untxitxo hori? Tom jela puska bezala geratu zen. Pertsona batek bestea hiltzeko arrazoiak behar dituenik bururatu ere ez zitzaiola egin uste dut, eta orain konturatzen zen nekez gorrota zezakeela inork Jupiter be zalako arkumetxorik. Gero honela mintzatu zen errementaria: — Ikusten duk, beraz, mendeku susmo guztiak baztertzekoak direla. Eta bestela zergatik hil? Lapurtzeko? Horixe bai izango zela, Tom! Bai, jauna. Uste diat oraingoan asmatu dugula. Norbaitek haren tiranteetako belarriak izateko irrikaz... Asmaketa hura barregarria izaki, ordea, eta errementaria bera barrez hasi, eta barrez jarraitu zuen lehertzear . Tom guztiz kopetilun eta atsekabetua zegoen. Antzeman nion hara joan izanaz lotsatu egiten zela. Baina Hoocker zaharra ez zen errukitu. Pertsona batek bestea hiltzeko pentsa litezkeen aitzakia guztiak ahitu zituen, haietako bakar batek ere balio ez zuela txatxuenak ere ikusteko moduan. Gizona ez zen atertzen txantxak egiten, eta berdin gorpuaren bila joan zen jendeaz. Ostera algaraka hasi zitzaigun, eta beste barre algara bat, luzea, bota zuen, handik km. batera entzuteko modukoa. Ordurako Tomek ezin zuen jadanik atzera jo, eta honela esan zion: — Ederki. Askatu zakurra. Errementariak askatu zuen, eta guk handik alde egin genuen. Errementaria eroa bezala jarraitzen zen algaratan. Zakurra oso maitagarria zen. Ehiza zakurra baino atseginagorik ez dago. Hark ezagutu eta maite gintuen. Salto eta buelta hasi zen gure inguruan, eta izugarrizko poza zuen bere burua jai eguna gozatzeko aske ikusirik. Baina Tom erabat triste zegoen, eta konfiantza galdurik esan zidan: — Hobe nukeen honelako lan batean arriskatu aurretik ondo pentsatu izan banu. Jeff Hoocker zaharrak jende guztiari kontatuko ziok, gain era, eta sekulako barrak egingo dizkitek gure bizkarretik. Hortaz, etxe aldera abiatu ginen, muturtuta eta hitzik esan gabe, bide zidor ezkutu batzuetatik. Tabako soroaren urrutiko ertza pasatzean, zakurraren zaunka luze bat entzun genuen, eta harengana j oan ginen korrika. Indar guztiaz ari zen lurrean aztarrika, eta noizik eta behin burua alde batera eta bestera jiraka berriro zaunkari ekiten zion. Bazen hantxe hilobi antzeko lur mutur bat; euriak lubakitxo bat egin zion nonbait zoruari eta hutsarte bat ageri zen. Hara iritsi orduko isil isilik begiratu genion elkarri. Zakurrak gehixeago barrendu zuenean, zerbaiti heldu zion. Tiraka hasi zen, eta hara non ikusten dugun beso bat txaketaz jantzita. Tom garrasika hasi zen: — Begira, Huck! Topatu diagu azken ean! Ikaratuta nengoen. Lasterka batean bide aldera jo genuen. Aurkitu genituen lehendabiziko pertsonak hartu eta hara eraman genituen. Txabolatik aitzurra ekarri eta gorputza atera zuten. Ez dut inoiz halako ikara girorik ikusi. Aurpegitik ez zen ezer ezagutzen, baina beharrik ere ez zegoen. — Jupiter gaixoa — zioten denek —. Azkeneko zarpailetaraino jantzi guztiak bereak dira. Norbait korrika joan zen aurkikuntzaren berri zabaltzera eta epaile jaunari deitzera, behar ziren paperak egin zitzan. Tom eta biok etxe aldera joan ginen korrika. Tom suak hartuta eta ia arnasarik gabe zegoen osaba Silas, izeba Sally eta Bennyren ondora iritsi ginenean. — Huck eta biok aurkitu dugu — esan zien oihuka Tomek Jupiter Dunlapen gorpua aurkitu dugu, biok bakarrik, haren bila ari zirenak bilaketa utzi eta gero. Guri eskerrak... guregatik izan ez balitz, ez zuten sekula aurkituko. Garbitu zuten, bai, hil egin zuten. Mailuz edo jota. Berehalaxe noa hiltzailearen bila, eta edozer gauza apustu harrapatzen dudala...! Izeba Sally eta Benny jauzi batez zutitu ziren, txuri txuri eta erabat harrituta zeuden. Osaba Silas, berriz, beruna bezala erori zen aulkitik lurrera. Negarrez esaten zuen: — O! Jaungoiko maitea, aurkitu egin duzue! HAMARGARREN KAPITULUA Hitz ikaragarri haiek jelatuta utzi gintuzten. Minutu erdi batean gutxienez, ez ginen ez oinik ez eskurik mugitzeko gauza izan. Gero agurea altxatzera abiatu ginen, eta aulkian jarri genuen. Benny laztantzen, musu eman eta kontsolatzen saiatu zen, eta izeb a Sallyk ere beste horrenbeste egin zuen. Baina emakume gaixoak erabat larrituta zeuden, lasaitasunik gabe eta iaia zertan ari ziren ere ez zekitela. Tom lur jota zegoen. Harri eta zur bihurtu zuen atsekabe hark; bere osabari lehen ere egindako kalteek ba ino mila bidez gaitz gehiago egin ziolako. Noski, ez zen horrelakorik gertatu izango ohore eta izen handiren bila ibili izan ez balitz, eta gainontzekoek bezala gorpua bake bakean utzi izan balu. Baina berehala bizkortu zen, eta zera esaten hasi zen: — Osaba Silas, honetaz ez esan hitz bakarrik ere. Arriskutsua da, nahiz eta egiaren antzik ere ez izan. Izeba Sallyk eta Bennyk esker onez begiratu zioten hitz horiek entzutean, eta haiek ere berdin mintzatu ziren. Baina agureak etsipen beltzez eragiten zion buruari, eta aurpegia malkoz bustita zuela, honela esan zuen: — Ez... Ni izan naiz. Jupiter gaixoa! Ni izan naiz. Bai gauza ikaragarria haren ahotik hitz hauek entzutea! Gero agureak hizketan jarraitu zuen, eta dena kontatu zien, hasieratik azkeneraino, tragedia osoa... Tom eta biok iritsi ginen egunean bertan gertatu omen zen dena... ilunabarrean. Jupiterrek etengabe nazkatzen omen zuen, eta erdi ero bihurtu omen zen, eta orduan, makila hartu eta buruan jo omen zuen indar guztiaz. Konorterik gabe erori o men zen lurrera. Damuak eta larritasunak harturik, belaunikatu eta Jupiterren burua altxatu eta zerbait esateko eskatzen omen zion, hitzen bat esateko, hilik ez zegoela behintzat. Handik gutxira, eroritakoari kordea berriro etorri zitzaion, eta burua eusten ziona nor zen konturatzean, salto egin zuen heriotzaren aurre aurrean balego bezala, eta hesia gainetik pasatuz, korrika baso aldera joan eta han ezkutatu omen zen. Horregatik, gauza handirik ez ziola egin uste zuen osaba Silasek. — Baina — esan zu en geroxeago — beldurraren eraginez bakarrik izan zen ibiltzeko gauza, eta jakina, berehala galdu zuen kemena. Berriro sasi artean erori zen konorterik gabe, eta inguruan ez baitzen inor laguntzeko, bertan hil zen. Honetan geundela agurea oihuka hasi zen, eta negar zotinka, eta hiltzailea bera zela, eta Kainen zigorra gainean zuela, eta bere familia zoritxarrean amildu zuela, eta laster bilatu eta aurkituko zutela, eta zuhaitz adar batetik zintzilika urkatuko zutela, eta abar . — Ez — esan zion Tomek —. Ez zaituzte bilatuko eta ezta urkatuko ere. Ez zenuen zuk hil. Ez zuen makilakada batek hil. Beste norbaitek garbitu zuen. — O, bai! Nik hil nuen... neuk bakarrik. Beste inork begiratzen al zion, bada, haserrez? Beste nor egon zitekeen harekin haserre? Begiak altxatu eta begiratu egin zigun, gutakoren batek alproja haren kontra gorrotorik izan zezakeen norbaiten izenik eman geniezaion zain. Baina alferrik itxaron zuen noski. Harrapatu gintuen, bai, eta ezin genuen hitzik esan. Konturatu zen orduan, eta b erriro goibeldu zen, nire egunetan ikusi dudan aurpegirik kezkatsu eta zoritxarrekoena jarri zigun. Tomek ustekabeko ideia bat izan zuen: Baina, geldi!... Lurperatu ere norbaitek egingo zuen. Ikus dezagun, bada, nork? Batbatean isildu zen. Nik igarri nion zergatik. Heriotz ikarak sentitu nituen hitzok entzutean, oroitu bainintzen, gau hartan, ilunean, osaba Silas inguruan ikusi genuela, kirten luzeko pala bat zeramala. Eta nik banekien Bennyk ere ikusi zuela, egun batean hori esaten entzun bain ion. Isildu eta bertan Tomek hizketa gaia aldatu zuen, eta osaba Silasi erreguka hasi zitzaion isilik egoteko, eta berdin guri ere. Osaba Silasek isilik egon behar zuela esan zuen, ez baitzegoen bere burua salatzera beharturik; sekretua gordetzen bazuen, e z zuela inork jakingo; gauza argitzen bazen eta osabak kalterik bazuen, ordea, bere sendiaren bihotza urratu eta sendia bera ere hautsi egingo zuela, eta horrek ez ziola inori ezeren mesederik egingo. Beraz, osaba Silasek azkenean, hitz emanda bezala jokat uko zuela. Orduan denak lasaiago sentitu ginen, eta ahaleginak egin genituen agurea bizkortzeko. Isilik egon beste lanik ez zuela esan genion, luzaro baino lehen dena ahaztuta egongo zela eta. Osaba Silasen errezelorik izango zuenik ez zegoela inor ere, e saten genion behin eta berriro, hain ona eta maitagarria izaki. Eta Tomek ederki esan zuen bihotz guztiz: — Ikus dezagun. Pentsa dezagun minutu bakar batez. Azter dezagun auzia. Hemen dago osaba Silas, hamaikatxo urtetan sermoilari izana... Urte horietan guztietan arima osoz eta era guztietara ona besterik ez du egin, beti bere kontura. Jende guztiak maite eta e rrespetatu du. Bakezale agertu da beti, eta ez da inoren aurka sartu. Ez da sekula izan inor jotzeko gauza, denek dakitenez. Horrelako gizonaz nola ezer susmatu? Lehenago... — Arkansasko Estatuaren agintarien izenean preso hartzen zaitut Jupiter Dunla pen hilketarengatik — oihu egin zuen sheriffak atetik. Ikaragarria izan zen. Izeba Sally eta Bennyk osabarengana salto egin zuten, negarrez eta aieneka besarkatzen eta lepotik heltzen zioten. Eta izeba Sally garrasika hasi zen: — Alde hemendik!, ez duzue eramango, ez duzue harrapatuko. Eta beltzak taldeka eta orroka etorri ziren ate aldera... eta, tira, ezin nuen jasan. Aski zen pertsona bakar baten bihotza puskatzea. Horregatik, hanka egin nuen. Herrixkak gela bakar bateko kartzela zuen. Hara eraman zu ten, eta denok joan ginen agurtzera. Ausarta zebilen Tom. — Gau ilun hauetako batean — esan zidan — arriskutsua izango duk, baina aukera aparta izango diagu osaba Silas hemendik ateratzeko, eta horrela, gure ekintza handi hori alde guztietan aipatuko dite k, eta oso ospetsuak izango gaituk. Baina agureak ez zuen plan hura ontzat hartu. Tomek belarrira kontatuz batera ukatu zuen. Inola ere ez, esan zuen, bere eginbeharra legearen pisu osoa onartzea zela, eta kartzelan jarraituko zuela azkeneraino, handik bi zirik ateratzen bazen ere. Honek Tom atsekabetu eta izugarri triste utzi zuen. Baina agindu haien aurrean burua makurtu beharra izan zuen. Baina Tomi bere errua zela iruditzen zitzaion, eta agurea askatu egin behar zuela, eta horixe esan zion izeba Sallyr i, honek pena ez izateko, eta Tom bera gau eta egun arituko zela, jokoa argitu, eta osaba Silas errugabea zela ari eta garbi utzi arte. Atsoa oso maitagarri izan zen Tomekin, eskerrak eman zizkion, eta bazekiela, esan zuen, ahal zuen guztia egingo zuela. Bennyri etxea eta haurrak zaintzen laguntzeko eskatu zigun, eta erdi negarrez agur eginik landetxera itzuli ginen, atsoa kartzelatzainaren emaztearen etxean utzita. Harekin bizi izan zen hilabete batez, urrian auzia hasi arte. HAMAIKA GARREN KAPITULUA Bai, jaunak, ederra izan zen benetan hilabete hura gu guztiontzat! Benny gaixoa nolabait saiatzen zen, eta Tom eta biok ere egiten genituen gure ahaleginak etxeko lasaitasunari eusten; ezin, ordea, igarriko diozuenez. Horixe bera gertatz en zen espetxean ere. Egunero joaten ginen zaharrak ikustera, baina hura benetan gauza tristea zen. Osaba Silasek lo gutxi egiten baitzuen, eta indarrik gabe egoten zen; burua nahastu egin zitzaion, eta zoritxarrak bere onetik atera eta hilko ez ote zuen p entsatzen hasi ginen. Gogor egiteko eta animoak hartzeko esaten genionean burua dantzatu eta balantzatu besterik ez zuen egiten. Bihotzean hilketa baten pisua eramatea zer den jakingo bagenu, horrela ez ginatekeela mintzatuko esaten zigun. Tom eta guk guztiok berehala erantzuten genion gertatua ez zela hilketa izan, ustekabeko eta nahigabeko heriotza izan zela, etab... Baina hark ez zuen alderik ikusten. Auzi eguna hurbildu ahala, gero eta tolesgabeago eta zintzoago agertzen zen, ikusten duzue ongi, ara zoa zegoen baino mila aldiz okerrago jartzen baitzuen jokabide horrekin, eta izeba Sallyrentzat eta Bennyrentzat ez baitzegoen kontsolatzeko modurik. Hala ere, agureak hitz eman zigun jendearen aurrean ez zuela ezer esango, eta horrek asko poztu gintuen. Tom Sawyer hor ibili zen hilabete osoan osaba Silasen aldeko plan bat prestatzeko asmoz burua estutzen eta hausten. Askotan gau osoan esna edukitzen ninduen bere lan aspergarri harekin, baina bazirudien bide zuzenik ez zuela asmatzen. Nire aldetik, burua haustea alferrik nuela pentsatu nuen, auzia beltz beltza baitzegoen, eta ez nuen batere itxaropenik. Tomek, berriz, lehengo lepotik burua, setatsu beti. Beste gauzarik ez zuen kaskoan, planak egin, pentsatu, garunak urtu, horixe zuen bere bi zimodua. Iritsi zen azkenik auzi eguna, urriaren erditsuan, eta denok auzitegira jo genuen. Bete beterik zegoen, pentsatzekoa denez. Osaba Silas gaixoa! Pertsona biziarena baino gorputz hilaren antz gehiago zuen. Begizulo handiak, meharra, tristea, penagarria benet an. Benny bere albo batean eseri zen eta izeba Sally bestean, biak buru zapiz estalita, eta atsekabeak zapalduta. Baina Tom gure abokatuaren ondoan eseri zen, beti bezain lotsagabe, uste izatekoa zen bezala. Abokatuak ez zion eragozpenik ipini, eta epailea k ere ez. Batzuetan, Tomek abokatuari paperak eskutatik kentzen zizkion, eta oso ederki egina iruditzen zait gainera, sasiletradu hura oso inozoa baitzen, euria ari zuela juxtu juxtu etxera sartzen zekiena, jende arruntak esaten zuenez. Juratukoei zina ha rtu ondoren fiskala hasi zen hizketan. Halako txosten ikaragarri bat egin zuen agurearen aurka; hainbesterainokoa, ze hau intzirika eta zotinka jarri baitzuen, eta Benny eta izeba Sally negar batean. Erailketa azaltzeko zuen moduak txundituta eta zorabi atuta utzi gintuen denok, agureak kontatua zeharo bestelakoa baitzen. Esan zuenez, baziren bi lekuko osaba Silas Jupiter Dunlap hiltzen ikusi zutenak; ongi pentsatu eta nahita hil zuela, eta osaba Silasek Jupiter hil behar zuela argi esan zuela makilaz jo baino pixka bat lehenago. Jupiter sasi artean gorde zuenean ere ikusi omen zuten lekukoek, eta seko hilda zegoela ere ikusi omen zuten. Gainera, osaba Silas geroxeago itzuli eta Jupiterren gorpua arrastaka eraman omen zuen tabako sororaino, bi gizonek ikusi omen zuten langintza horretan. Azkenik esan zuenez, osaba Silas gauez itzuli eta gorpua lurperatu omen zuen, eta honetan ere ba omen zen gizon bat ikusi zuena. Nire buruari esan nion gure agure gaixoa, inork ikusiko zuenik pentsatu ez zuelako, gezurreta n ariko zela, izeba Sally eta Bennyri bihotza ez urratzearren edo, eta honetan behintzat erdi erdian asmatu zuen. Neronek ere beste horrenbeste egingo nuen, gezurrak esan, eta sentimendu oneko edozein pertsonak berdin jokatuko zuen, emakume gaixo haiei be rez ez zuten zoritxarra eta samina saihesteko. Hortaz, bada, gure abokatua zer esan ez zekiela geratu zen, eta Tom bera ere une batez larri sentitu zen, baina berehala bere buruaz nagusitu eta lasai itxura egin zuen, baina nik banekien ez zegoela horrel akorik. Hotzikara batek dardaratu zuen jende guztia Abokatuak juratukoei zer frogatu nahi zien adierazi zienean, eseri eta lekukoen txanda iritsi zen. Lehendabizi fiskalari egokitu zitzaion. Lekuko pila bati deitu zion, hildakoaren eta osaba Silasen artean gorrotoa zela frogatzeko. Lekukoek osaba Silas hildakoa mehatxatzen ikusi zutela jakinarazi zuten, eta hildakoak bere bizia arriskuan ikusten zutela, eta haietako bizpahiruri esan ziela ziur zegoela lehenago ala beranduago osaba Silasek hil egingo zuela . Tomek eta gure abokatuak galdera batzuk egin zizkieten, baina alferrik izan zen, ez baitzuten esandakorik ukatu. Gero Lem Beeberi egin zioten deia, eta deklaratzera agertu zen. Orduan gogoratu nintzen gau hartan Lem eta Jim Lane pasatu zirela, Jupiter Dunlapi zakurra edo beste gauzaren bat eskatu behar ziotela esanez. Masustak eta linterna ekarri zizkidan horrek burura, eta hauek Bill eta Jack Withers gogorarazi zizkidaten, osaba Silasi garia lapurtzen zion beltz batetaz hitz egiten pasa baitziren gure ondotik; horrek berriz, gure adiskide mamua gogorarazi zidan, horrenbeste izutu gintuena, eta gure albotik ia ordu berean pasa zena... Eta hantxe zegoen mamua ere, eta modu berezian gainera, gormutua eta kanpotarra izateagatik; aurreko aldean aulki bat jarri zioten, eserita lasai egon zedin. Horrela, garai hartan gertatutako guztia gogoratu nuen, eta horrek ilundu egin zidan animoa, aurretik zein ederki eta geroztik zein gaizki bizi ginen pentsatuaz. Lem Beebek zin egin, eta horrela hasi zen: Banentorren etxera egun hartan. Irailaren bia zen, eta Jim Lane nirekin zetorren. Ilunabarrean gogor hitz egiten entzun genuen, errietan bezala. Ber bertan ginen, eta hurritz adarrak besterik ez zegoen tartean (hesiaren luzeran gindoazela esan nahi du hone k), eta ahots bat honako hau esaten entzun genuen: “Behin baino gehiagotan esan dizut hilko zaitudala”, eta preso horren ahotsa ezagutu genuen; gero adarretatik gora makila bat ikusi genuen altxatzen, gero, jaitsi ahala, kolpe bat entzun genuen, gero intzi ri pare bat, hiru bat; hanka puntetan jarri eta biktima nor zen ikusi nahi izan genuen, eta Jupiter Dunlap ikusi genuen, lurrean hilda. Preso hori bere aldamenean zegoen, zutik, makila eskutan zuela. Handik gutxira hildakoa hartu eta arboladi batera arrast aka eraman zuen, eta bertan ezkutatu zuen. Gu makurtu egin ginen, ez genuen hark ikusterik nahi, eta gero alde egin genuen. Ikaragarria zen. Deklarazio hark jende guztiaren odola jelatu zuen, eta Beebe hizketan ari zen bitartean, isiltasun gaitza sentitze n zen auzitegi osoan, inor ez balego bezala. Bukatu zuenean negar zotinak entzuten ziren areto osoan, eta denek elkarri begiratzen zioten, esanez bezala: “Ez al da, gero, ikaragarria? Ez al da dardarka jartzeko modukoa?” Orduantxe, bitxikeria batek harri tuta utzi ninduen. Aurreneko lekukoak gorrotoaz eta mehatxuez hitz egiten ari ziren bitartean, Tom Sawyer haiei begira zegoen, erne eta oso kementsu. Eta bukatu zutenean gogor eraso zien gezurretan harrapatu eta haien esanak gaitzetsi nahiz. Baina oraingoa n oso bestela ari zen. Lem deklaratzen hasi, eta ez Jupiterrekin hitz egin nahi zuela, ez zakurra eskatu nahi ziola aipatu ez zituenean, Tom adi adi jarri zen gezurren batean harrapatu nahian, eta bazirudien berriro galdezka hasiko zitzaiola, buruz buru borrokatuz. Eta nik uste nuen ondoren biok elkarrekin deklaratu beharko genuela, eta Beeberi eta Jim Laneri entzun genizkien hitzak esango genituela. Baina Tomi berriro begiratu nionean hotzikarak sentitu nituen. Oso pentsakor eta kopetilun zegoen... arima handik kilometrotara balu bezala. Lem Beebek esaten zituen hitzetatik bakar bat ere ez zuen entzuten; hark bukatu zuenean, Tomek lehengo jarreran jarraitu zuen oraindik puska batean. Gure abokatuak ukitu zuen, eta orduan Tomek, beldurra aurpegian marraz ten zitzaiola, burua altxatu eta esan zion: — Har ezazu lekukoa zure kontura, iruditzen bazaizu... Utz nazazu bakean... Mesedez, utz nazazu, orain pentsatu beharra dut... Zoratuta geratu nintzen. Ezin nuen ateraldi hura ulertu. Eta Benny eta bere ama, ah !, ba zirudien gaixoak bezala larrialdiak jan behar zituela. Buru zapiak pixka bat baztertu zituzten, alde batera jarriz, eta Tomen begiratua berenganatzen ahalegindu ziren. Alferrik, ordea. Neuk ere ezin nuen begiratu hura topatu. Gure uso inozoak, bera z, lekukoa erasotu zuen, baina ez zuen ezer garbirik atera, gure abokatua bera ere nahastu egin baitzen. Ondoren Jim Laneri deitu zioten. Aurrekoa bezalaxe mintzatu zen. Tomek ez zion Laneri ere hitzik entzun, setatsu jarraitzen zuen bere pentsakizunetan, laino artean, ametsetan balego bezala. Beraz, uso inozoa bakarrik aritu zen berriro, eta lehen bezain trakets ibili zen. Fiskala pozik zegoen, epailea ez ordea, haserre ematen baitzuen. Tom abokatu tituluduna bezala zen (Arkansasko legeak defendatzai learen laguntzat edozein aukeratzeko eskubidea ematen baitio akusatuari), eta osaba Silasek horretarako Tom aukeratu baitzuen. Tom, ordea, dena hondatzen ari zen, eta aise ulertuko duzue epaileari zenbateko grazia egiten zion gauzak. Gure usoa Lem eta Jim zirikatzen ahalegindu zen, baina hona atera zien gauza bakarra. Honela galdegin zien: — Zergatik ez zenuten ikusi zenutena orduan esan? — Beldur ginen arazo horretan sartzeko. Gainera, ibai ondoko bidetik gentozen, aste beteko ehizara joateko asmoz. Baina itzuli ginenean, gorpuaren bila ari zirela jakin genuen, eta orduan Brace Dunlapengana joan ginen, eta genekien guztia kontatu genion. — Noiz izan zen hori? — Irailaren 9ko larunbat gauean. Epaileak ozenki esan zuen: — Atzeman eta lotu itzazu bi lekukook, hilketa ezkutatzeko susmoarengatik. Fiskalak jauzi batez zutik jarri, eta sutan balego bezala esan zuen: — Jaun agurgarria! Protesta egiten dut agindu harrigarri horren... — Eseri! — esan zuen epaileak, bere mailuaz mahai gainean jot a — , begirunea zor diozu epaimahaiari. Horrela egin zen, eta gero Bill Withersi deitu zioten. — Irailaren 2ko arratsean edo, preso honen soro ondotik nindoan; eta Jack nire anaia ere nirekin zihoan. Gizon bat ikusi genuen, bizkarrean zerbait zeramala, e ta gari lapurretan ari ote zen beltzen bat iruditu zitzaigun, baina ezin izan genuen garbi ikusi. Geroago konturatu ginen gizon hark norbait zeramala bizkarrean. bizkarrean. Gainekoa zintzilik nola zihoan eta besteak nekez zeramala ikusi genuen, eta mozk orren bat izango zela iruditu zitzaigun. Ibilerarengatik Silas erretorea zela iruditu zitzaigun, eta bidean Sam Cooper mozkorrik aurkituko zuela pentsatu genuen — hari beti zintzotzeko esanez ari baitzen — eta arriskurik izan ez zezan eramango zuela edo... Osaba Silas gorputza tabako sororaino, zakurrak aurkitu zuen tokiraino eramanez... Pentsamendu horrek entzule guztiak ikaratu zituen. Baina haien aurpegietan ez zen inolako errukirik azaltzen. Haietako bati hau entzun nion: — Nik sekula entzun izan duda n hilketarik odol hotzezkoena da hau; hildakoa modu horretan eraman eta lurperatzea! Eta nork eta sermolariak, gainera! Eta Tom, artean, pentsatu eta pentsatu, ezertaz konturatu gabe. Beraz, gure abokatuak galde eta galde ekin zion testiguari; ahal zuena egin zuen, ezer gutxi, noski. Ondoren Jack Withers aurkeztu zen, eta Billek esandako gauza berberak errepikatu zituen. Haren ondoren Brace Dunlap aurkeztu zen. Izugarri triste zirudien, ia negarrez. Inguruan zirrara bat, marmar hotsa entzun zen. Jende guztia erne eta adi adi zegoen, eta herriko emakume batzuek honela zioten: — Gaixoa, gaixoa! — gehienek negarrez —. Brace Dunlapek zin egin zuen: Aspaldidanik nengoen kezkatsu, nire anaia zela eta, baina ez nuen sekula pentsatzen horrelako gauzari k gertatu behar zitzaionik. Jupiter bezalako ogi puska bati inork minik egiteko kemenik izango zuenik, nork pentsatu? — Une honetan ziur nago Tom axaletik dardarka ikusi nuela, baina momentu baterako lehen bezain muturturik geratu zen, eta, pentsatuko du zuenez, nik ere ezin nuen pentsatu sermolari batek gaiztakeriarik egingo zionik, ez baitzen erraza horrelako gauza itxuragaberik bururatzea. Horrela, bada, ez nion gehiegizko garrantzirik eman bere egoerari. Orain, berriz, ez diot nire buruari sekula bar katuko! — Bestela jokatu izan banu, orain nirekin egongo litzateke nire anaia gaixoa! Hemen guztiz lur jota agertzen zen, ito egiten zen, eta pixka batean isilik geratu zen. Jendeak errukizko hitzak esaten zituen, eta emakumeak negarrez zeuden. Isiltasun handia nagusitu zen aretoan eta osaba Silas zoritxarrekoak berebiziko intziria bota zue n, denek entzuteko ahalakoa. Gero Bracek hizketan jarraitu zuen. — Irailaren 2an Jupiter ez zen afaltzera etorri. Larritzen hasi nintzen, eta nire beltzetako bat auzipetu horren etxera bidali nuen, baina han nire anaiarik ez zegoela esanez bueltatu zen. Oheratu nintzen, baina loak ezin hartu. Kanpora atera nintzen, gaua oso aurreratua zen, eta paseatuz auzipetu horren etxeraino joan nintzen. Luzaro samar ibili nintzen inguru haietan, nire anaia ikusiko nuelakoan; ez nuen pentsatzen ordurako munduko pena g uztietatik libre zegoela jadanik, beste mundu hobe batean zegoela... Ahotsa berriro itota geratu zitzaion eztarrian, eta isildu egin zen. Emakume gehienak aieneka hasi ziren berriro. Berehala bere buruaz nagusitu, eta jarraitu egin zuen. — Dena alferrik izan zen, ordea. Etxera itzuli nintzen eta loak hartzen saiatu, baina dena alferrik. Egun baten edo biren buruan jende guztia larri zen, eta preso horren mehatxuak aipatzen ziren, errezeloa edo adieraziz, bururatu ere ez zitzaidana, nire anaia hil egin zu tela. Denak gorpuaren bila hasi ziren orduan, baina ez zuten aurkitu, eta lan hori alde batera utzi zuten azkenean. Jupiter egun batzuk nonbait igarotzera joana izango zela pentsatzen nuen nik, eta, bere atsekabeak pasatu ondoren, lasai etorriko zitzaigula . Baina ilaren 9ko larunbat gauean Lem Beebek eta Jim Lanek dena kontatu zidaten... hilketa izugarri horren berri eman zidaten. Bihotza bertan hautsi zitzaidan. Une batean xehetasun bat gogoratu zitzaidan, ordura arte erreparatu ez nuena: preso hori ametse tan paseatzen zela esaten baitzen, eta gauza bitxitan aritzen zela, nahiz eta zer egiten zuen inork ez jakin. Azalduko dut burura zer etorri zitzaidan. Larunbat beldurgarri hartan gau betea zela, eta preso horren etxe inguruan benetan triste nenbilela, ai tzur hotsa entzun nuen tabako soro bazterrean. Makurtu eta hesi artetik begira hasi nintzen, eta preso hori zulo bat egiten ikusi nuen... kirten luzeko pala batez... eta berriro estaltzen. Bizkarra ematen zidan, baina ilargi bete betea zen eta bere bata berdea ikusi nuen. Garbitu zuen gizona lurperatzen ari zen! Eta hau esanik aulki gainean erori zen, intzirika eta arrantzaka. Ia jende guztia negar zotinka hasi zen, oihuka. — 0h, izugarria, ikaragarria da! Zirrara gaitza izan zen, eta inork ere ezin zuen burua garbi eduki. Eta orduan, osaba Silasek, bat batean jaiki, txuri txuri eginda, eta hona zer dioen: — Hori dena egia da!... Hotz hotzean hil nuen! Arraioa! Harri eta zur utzi gintuen! Denak zutitu ziren areto zabal hartan. Hura ikusteko lepoa luzatzen zuten. Epaileak mahaia mailuka dantzatzen zuen; sheriffa, berriz, garrasika: — Ordena!... Ordena guztiek!... Bitartean agurea zutik, dardaraz, begietan tximistak zituela, bere emazteari eta alabari ere begiratu gabe (besarkatzera joan bait ziren, isiltzeko eskatuz). Eskuekin uxatu egiten zituen, eta bere hilketa hartatik bere arima beltza garbitu nahi zuela, eraman ezinezko zama hura bere gainetik aldendu nahi zuela, esanez. Gero, amorratuta, hizketan hasi zen, eta dena kontatu zuen, epa ileak, juratukoek, lege gizonek eta jende guztiak arnasestuka begiratzen ziotela. Izeba Sally eta Benny, berriz, penarik handienez, negarretan. Eta harritzeko gauza! Tom Sawyerrek ez zion ezertarako ere begiratu! Nola, gainera, begiak finko jarrita baitze uzkan nonbait, ez dakit non. Beraz, agureak bereari eutsi zion, hitzak suzko erreka bat bezala borborka atereaz. — Nik hil nuen! Erruduna ni naiz! Baina ez nuen sekula horretarako asmorik izan (nire mehatxu direlako horiek gezur galantak dira), mailua alt xa nuen arte... Orduan bihotza izoztu egin zitzaidan... sentimendu on guztiek niregandik alde egin zuten, eta hiltzeko asmoz jo nuen. Une hartan gogoan neuzkan bere gaizki esan guztiak, bere irain guztiak, eta haren anaia gizatxarrarenak, hortxe dagoen hor renak. Oroitu nintzen bi horiek nola konpondu ziren jendearen nirekiko maitasuna itzaltzeko, eta horrela ni ekintza gaizto batetara bultzatzeko, ni eta nire sendia hausteko, nahiz eta guk horiei inolako kalterik egin ez, Jainkoa lekuko. Eta hori dena me ndekuz nahi zuten... Zergatik? Nire alaba garbi errugabeak, nire ondoan dagoen neskatila honek uko egin baitzion Brace Dunlapek berekin ezkontzeko zuen gogoari, ez zuen beldurti kankailu horrekin ezkondu nahi izan... eta gaur hona marruz etorri zaigu, beti bost axola izan zaion anaiarengatik... (puntu honetara iristean, Tomek salto bat egin zuen, eta orduan alai agertu zen zalantzarik gabe)... Eta esan dizuedan unean Jainkoaz ere ahaztu nintzen, nire arimako garraztasuna bakarrik nuen kontuan... Jainkoak ba rka nazala! Eta hiltzeraino jo nuen. Bertan behera damutu zitzaidan... Oh, bai!, baina nire familia gaixoa bururatu zitzaidan, eta horrengatik ezkutatu behar izan nuen egin nuena. Sasi artean sartu nuen gorpua, eta ilundu ondoren, aitzurrarekin itzuli eta gorpua lurpean sartu nuen. Tomek jauzi bat egin, eta oihuka esan zuen: — Orain... badauzkat hari mutur guztiak! — eta eskua, beti ere keinu dotorez, agurearengana zuzenduz, honela jarraitu zuen: — Eseri zaitez! Hilketa bat izan zen, bai, baina zuk ez d uzu horrekin zerikusirik! Une hartan orratz bat erortzen ere entzun zitekeen. Agurea, txundituta, aulki gainera erori zen. Izeba Sally eta Benny aho zabalik geratu zitzaizkion, harri eta zur, zer gertatu zitzaien ere asmatu ezinda. Eta hori bera gertatu z itzaien han zeuden guztiei ere. Hura bezalako jende nahasturik ez dut inoiz ikusi, ezta haiek bezalako begi zorrotz eta tinkorik ere. Tomek lasaitasun harrigarriz jarraitu zuen: — Hitz egin al dezaket, jaun agurgarria? — Bai, alajainkoa!... bai. Aurrera! — erantzun zion epaileak, besteak bezala harriduraz jelatuta —. Tom zutik zegoen. Segundo pare bat itxaron zuen, efekturen bat lortzeko, berak zioenez, eta gero bere patxada zahar harekin esan zuen: — Orain dela bi aste auzitegi honen aurrealdean iragarki bat jarri zen San Luisen lapurtutako bi diamante lodi ekartzen zituenari bi mila dolarreko saria eskainiz. Diamante horiek hamabi mila dolar balio dute. Baina utzi dezagun hori alde batera, une egokia iritsi arte. Goazen orain hilketarekin. Horri buruz guzti guztia kontatuko dizuet, alegia, nola gertatu zen, nork egin zuen... xehetasun guztiak. Ikusi bazenute, ikusi, jende guztia zalapartan, adimena zorroztu eta dena ongi entzuteko egoki esertzen... — Hor ikusten duzuen gizon hori, — hasi zen Tom — Brace Dunlap hori, marraskan etorri zaigu denon aurrera, denok dakigunez tutik ere axola ez zaion anaiarengatik. Gizon horrek hemen ikusten duzuen neskatila honekin ezkondu nahi zuen, eta baiezkoaren ordez, ezezko borobila jaso zuen. Horregatik, mendeku izugarria hartuko zuela adierazi zion Bracek osaba Silasi. Osaba Silasek ongitxo zekien Dunlapen ahalmen eta diru pilaren handia. Bazekien Dunlapen aurka borrokan hasiz gero, hark zapaldu egingo zuela. Horrega tik, kezka lazgarritan bizi zen, baina ahalegin guztiak egin zituen Dunlap lasaitu eta adiskidetzeko. Jupiter, haren anaia, ezertarako gauza ez zena ere, landetxean enplegatu zuen, eta jornala ematen zion, nahiz eta hari ordaintzeko osaba Silasen sendia estu estu jarri. “Jupiterrek, bere anaiak zirikaturik, ahal zuen guztia egiten zuen agurea nazkatzeko, eta honek jo zezan, modu horretara herri honetako jendea gure osabaren aurka jarriko baitzen. Eta horrela gertatu zen, gertatu ere. Mundu guztia etsai tu zitzaion, gauza ikaragarriak esaten zizkioten; gure osabaren bihotza urratuz eta hautsiz zihoan. Bai, barren barreneraino mindu eta sutu zuten, eta horregatik askotan ez zekien burua non zeukan ere. “Goazen aurrera. Zoritxar guztiak ekarri dizkigun lar unbat hartan, hemen azaldu diren lekukoetako bi, Lem Beebe eta Jim Lane, osaba Silas eta Jupiterren ondotik pasa ziren. Horiek lanean ari ziren... “Esan duten guztitik hau bakarrik da egia, eta gainerako guztia gezur hutsa. Ez zioten entzun osaba Silasi J upiter hilko zuenik. Ez zuten entzun inongo kolperen hotsik. Ez zuten ikusi osaba Silas sasi artean ezer ezkutatzen. Begira iezaiezue orain! Hortxe daude, mingaina gehiegi askatu dutelako damututa. Nolanahi ere, damutuko zaizue ederki nik bukatu aurret ik. “Egun hartan, larunbat gauean Bill eta Jack Withersek gizon bat ikusi zuten, bizkarrean beste bat zeramala. Esan duten gainontzeko guztia gezur hutsa da. Hasieran beltz bat zela uste zuten, osaba Silasi garia lapurtzen edo ari zena... Begira, begira, bi gizon horiek zein harrituta dauden norbaitek beren hitzak entzun zizkielako. “Izan ere bi horiek ongitxo dakite bestea arrastaka zeramana nor zen, eta oso ongi dakite baita ere (nahiz eta hemen osaba Silas zela zin egin duten) hura ez zela osaba Silas. .. oso ongi zekiten hori zin egin dutenean ere. “Norbaitek ilargiaren argitan hildakoa lurperatzen zuela ikusi zuen gizon batek. Baina lurperatzailea ez zen osaba Silas, ordu hartan ohean baitzegoen. “Orain, aurrera egin baino lehen, galdera bat egin be har dizut zuri, jaun agurgarri horri: konturatu al zara inoiz pertsonak buruhausteren batean edo larri daudenean, ohartu gabe behatzekin zerbait egiten aritzen direla? Batzuk sudurrean hazka aritzen dira. Beste batzuk bizarrari tiraka. Beste batzuk katere n batekin jostatzen ibiltzen dira. Badira masailean, kokotxean edo ezpainetan zenbakiren bat edo letraren bat egiten dutenak ere. Neuk ere hori egiten dut: letra pare bat egiten dut, VV handiak, bai masailean, bai kokotxean, bai ezpainetan, haserre edo pentsakor nagoenean, eta gehienetan ez naiz konturatu ere egiten letrak egiten ditudanik”. Harritzekoa, neuk ere berdintsu egiten dut, baina 00 idatziz. Jendeari erreparatu nion, eta mundu guztiak buruarekin baietz esaten zuen, “egia da hori” aitortuz bezala . — Horrela, bada, jarraitu zuen Tomek — , larunbat hartan (ez, aurreko gauean) lurrunontzi bat iritsi zen Flager’s Landingera, hemendik berrogei miliara; sekulako euri zaparrada ari zuen, trumoiak nahi adina. Ontzian lapur bat zetorren, etxe honetako ata rian iragarrita dauden diamanteak zeuzkana. Lapurrak bere maletatxoarekin lehorrera salto egin, eta korrikari eman zion ekaitzpe ilunean. Herrixka honetara iritsi nahi zuen, hemen lasai eta libre biziko zelakoan. Lurrunontzian ba zebiltzan, ordea, ez kutuan bere bi lagun, haren zelatari. Bazekien hark aukera baldin bazuten bertan hilko zutela, diamanteez jabetzeko. Diamanteok hiruren artean lapurtu baitzituzten, eta gero, aipatu dudan lagun horrek hanka egin zien, diamanteak hartuta. “Hamar minutu ez ziren pasa beste biak lagunak ihes egin ziela konturatu zireneko. Lehorrera salto egin, eta haren atzetik ekin zioten. Ziur aski pospoloak piztu eta arrastoak ikusi zituzten. Dena dela, larunbat osoan segi zioten, hura konturatu gabe. “Ilunabarr ean gizon hura basabiondo baratzetxora iritsi zen, osaba Silasen tabako soro ondoan dagoen hartara. Han sartu eta, bere maletatxotik, mozorro jantzi bat atera zuen, herrixkan inork ikusi baino lehen janzteko... “Eta kontuan har ezazu, jaun agurgarria, osa ba Silasek Jupiterri makilakada bat jo baino geroxeago izan zela hau, egia baita makilaz jo zuela. “Baina lagunek lapurra basabiondo basotxoan sartzen zela ikusi zutenean, sasi artetik irten eta haren atzetik sartu ziren. “Biktimaren gainera jauzi egin, eta hiltzeraino egurtu zuten. “Bai, jaunak; nahiz eta erreguka eta oihuka aritu, ez ziren hartaz errukitu, eta hil arte makilaz egurtu zuten. Orduan, bidetik zihoazen bi gizonak, oihu haiek entzun eta, basabiondo basora sartu ziren. Lapurrek korrika alde egin zuten haiek ikusita, baina gizonek atzetik segitu zieten. “Baina guzti honetan minutu pare bat besterik ez zen igaro. Azkenik iritsitako bi gizonak nekatu egin ziren besteei segika, eta, soseguz, itzuli ziren berriro basabiondo artera sartzeko. “Zer egin zuten orduan? Nik esango dizuet zer egin zuten. Lapurrak mozorro jantzia maletatxotik aterata zuela ikusi zuten, eta haietako batek hartu eta jantzi egin zuen. Tomek isilune bat egin zuen une horretan, beste efekturen bat lortzeko, ziur aski. Gero berriro hasi zen: — Nor izan zen hildakoaren mozorroa jantzi zuena? Jupiter Dunlap bera...! — Arraioa! — esan zuten denek —. Silas agurea aho zabalik geratu zen. — Bai, Jupiter Dunlap izan zen. Ulertuko duzuenez ez dago hilik. Gero botak kendu zizkioten, eta Jupiter Dunlapek hildakoarenak jantzi zituen, bereak hildakoari jarriz. Jupiter Dunlap han gelditu zen, eta beste gizonak lapurraren gorpua eraman zuen. Gauerdiz osaba Silasen etxera joan zen, bata berdea hartu, jantzi eta kirten luzeko aitz urra hartuz, tabako sorora joan, eta han lurperatu zuen hildakoa. Hona iritsi zenean, minutu erdiko pausaldia egin zuen. — Eta nor uste duzue zela hildakoa?... Jake Dunlap, jendeak aspaldi hilik zela uste zuena. — Arraioa! — Eta lurperatu zuena Brace Dunlap bere anaia izan zen. — Arraioa! — Eta nor uste duzue dela keinuka ari den inozo hori, azkeneko asteotan kanpotar eta gormutu itxurak egiten ari dena?... Horixe da Jupiter Dunlap!... Deiadarka hasi ziren denak. Benetan esaten dizuet ez duzue la sekula ikusi horrelako iskanbilarik. Tom jauzi batez Jupiterri hurbildu zitzaion, betaurrekoak eta gezurrezko bizarrak kendu, eta hara non ikusten dugun hildakoa, beste edozein bizi bezain bizirik. Izeba Sally eta Benny osaba Silasi laztanka eta musuka hasi zitzaizkion, oihuka eta losintxaka, eta agurea inoiz baino nahastu eta zoratuago, badela, gero, nahikoa. Berehala jendea garrasika hasi zen: — Tom Sawyer! Tom Sawyer! Ixo denak! Utzi Tom Sawyerri hitz egiten! Aurrera, Tom Sawyer! Horrekin harro harro jarri zen, herriaren salbatzaile eta heroi bezala agertzea baita Tom Sawyerrentzat pozik handiena, berak dioenez. Hortaz, bada, denak apur bat lasaitu zirenean, berriro ekin zion hariari: — Ia bukatzera noa. Badirudi Brace Dunlapek osaba Silas lepo lepo egin zuenean, burua galdu eta haren anaia jotzeraino, bere ordua iritsi zitzaiola, bere aukerarik onena iritsi zitzaiola. “Jupiter basoan ezkutatuko zen, gauez lurralde honetatik ospa egiteko, susmoa dudanez. Orduan Bracek osaba Silasek hil zuela sines taraziko zion jende guztiari, eta gero nonbait estali zuela. Horrela osaba Silas zanpatzen zuen, eta urkatzen ez bazuten, herritik kanpora bidaliko zuten behintzat. “Plan hau antolatu zutela uste dut, baina beste anaia, basabiondoen artean hilda topatu zutenean, ez zuten ezagutu, itxura oso aldatua baitzuen, baina beste gauza bat, hobea, pentsatu zuten: biak mozorroz jantzi, eta Jake lurperatu, eta geroago Jupiterren jantziekin atera lurpetik. Gainera, Jim Lane, Bill Withers eta gainerakoak diruz erosi, hola halako gezurrak esan zitzaten, eta horixe egin dute. Hor dituzue. Lehen ere esan dut nik hizketan bukatu orduko ongi damutuko zitzaiela gehiegi hitz egina. “Hortaz, bada, Huck Finn eta biok lurrunontzian etorri ginen lapurrekin, eta orain hilik dagoe nak kontatu zigun diamanteena. Bazekien besteek aukera bazuten hilko zutela. Huck eta biok ahal genuen guztian lagunduko geniola hitz eman genion. “Basabiondo basora joan ginen eta hil egin zutela iruditu zitzaigun. Baina biharamunean itzuli ginenean han hilik ez zela konbentzitu ginen. Eta Jupiter Dunlap Jakek zuen mozorro berarekin jantzita ikusi genuenean, Jakek berak aurrez esan bezala, gor mutuarena egiten ari zela iruditu zitzaigun. “Bai, jaun andreok; Huck eta biok buru belarri aritu ginen hildakoa ren gorpuaren bila, nahiz eta besteak nekatu eta utzi, eta azkenean aurkitu egin genuen. Harro geunden horregatik, baina osaba Silasek jelatuta utzi gintuen hildakoa berak hil zuela esan zigunean. Ederki damutu zitzaigun orduan gorpua aurkitu izana. Eta osaba Silasen lepoa salbatzea erabaki genuen. Lan zaila benetan. Osabak ez baitzuen kartzelatik indarrez ateratzerik. Ez ahaztu Sim gure agure beltza ere horrela atera genuela. Hilabete osoan gogor saiatu naiz osaba Silas salbatzeko moduren baten bila, baina ez zitzaidan ezer jatorrik bururatzen. Eta horrela, esku hutsik etorri naiz gaur auzitegi honetara, inondik ere itxaropen izpirik ikusten ez nuela. “Hala ere, kolpetik zer edo zerk atentzioa eman dit, eta, horrek eraginda, pentsatzen, ohartzen eta begiratzen hasi naiz, nahiz eta denei pentsatzen bakarrik ari nintzela iruditu. Eta gero, osaba Silasek “berak hil zuela” kirtenkeria hura esan duenean, gauza bera ikusi dut berriro, eta orduan jaiki naiz eta epaiketa hautsi dut, banekiela une horreta n Jupiter Dunlap begien bistan nuela. “Keinu batengatik ezagutu dut... buruan ondo sartuta baitu. Orain dela urtebete hemen egon nintzenean ere keinu horixe bera egiten ikusi nuen. Tom berriro isildu zen, eta minutu batean pentsatzen egon zen, efektua lortzeko berriro ere. Ederki konturatu nintzen. Gero bueltatu egin zen, hitz egiteko tokitik alde egingo balu bezala, eta doinu nekatu axolagabe batez esan zuen: — Uste dut hori dela guztia. Hura bezalako zaratarik ez duzue zuek sekula entzun! Je nde guztia ari zen iskanbilan. — Zer keinu ikusi diok? Geldi hortxe! Zirikatu ondoren isilduko haizela uste al duk? Zer egin du? Jakin egin nahi dugu! Agerikoa da Tomek nahi zuen efektu hura lortu zuela. Idi pare batek ere ez zuen handik aterako. — Oh, e z da beste munduko gauza — esan zuen —. Nahastu samar ikusi dut Jupiter Dunlap, agian osaba Silas egin ez duen hilketa batengatik urkamendira eramango zuela pentsatuz edo. Geroz eta larriago zegoen, eta nik ez nizkion begiak gainetik kentzen, nahiz eta itx uraz ez egon hari begira... Ustekabean bere eskuak lanean eta dantzan jarri ditu, eta berehala ezkerreko eskua jaso eta masailean gurutze bat egin du. Horretantxe harrapatu dut. Txundituta, oihuka eta txaloka hasi ziren berriro denak. Eta jakina, Tom harr o eta zoriontsu, bere buruaz zer egin ez zekiela. Gero, epaileak, mahaira begira tinko jarririk, esan zuen: — Entzun, semetxo; azaldu dituan azpijoko odoltsu guzti horien xehetasunak ikusi al hituen hik? — Ez, jaun agurgarria; ikusi ikusi, ez dut batere egin. — Bakarrik ere ez! Istorio hori dena geldiunerik gabe kontatu duk, bada, heure begiez ikusi izan bahu bezalaxe. Nola moldatu haiz? Tomek trebe eta lasai erantzun zion: — Bada... aztarrenei erreparatuz eta hari muturrak lotuz, jaun agurgarri hori. Polizia lan arrunt bat, inolaz ere. Edonork egiteko modukoa. — Ez, horregatik! Milioi bat lagunen artean ere ez da pare bat izango horrenbeste egiteko gauza. Oso mutiko azkarra haiz. Gerora han zeuden guztiak, beren buruei eutsi ezinik. Txalo beroak jotzen zizkioten Tomi. Eta bera... munduko zilar guztiaren truke ere ez zuen salduko momentu hura. Ondoren eaileak: — Baina ziur al hago arazo honetan gauza guztiak argi geratu direla? — Ziur, noski, jaun agurgarria. Hemen dugu Brace Dunlap. Uka d ezala, ausartzen bada, horretan parte hartu izana... Apustu egiten dut damutzen zaiola isilik ez egona... Tira, tira, geldi geldi dago, ikusten duzuenez. Eta bere anaia ere ez da mugitzen. Eta gezur galantak bota dituzte lau lekukoek, horretarako hartu bai tute dirua; horiek ere geldirik daude. Eta osaba Silas, alferrik izango litzateke horri kasu egitea. Berak zin egin arren, ez nuke nik sinetsiko hark esandakorik. Ateraldi honekin, barrez leher egin zuen jendeak. Epailea bera ere algaraka hasi zen. Tomek ortzadar ederra bezalakoa ikusi uste zuen. Guztien irribarreak bukatu zirenean, begiak epailearengana jasoz, honela esan zuen Tomek: — Jaun agurgarria, areto honetan lapur bat dago. — Lapur bat? — Bai, jauna. Aldean ditu hamabi mila dolarreko diamante horiek. Ene bada eta, zer iskanbila!... Jende guztia oihuka berriro. — Nor da, nor da? Esan. Epaileak: — Seinalatu ezak, mutiko. Sheriff, zuk atzeman eta lotuko duzu. Nor da? — Hildako hori... Jupiter Dunlap. Hori entzutean, harriduraz eta zirraraz egindako beste trumoi batek egin zuen eztanda. Eta Jupiter, lehendik ere txundituta bazegoen, are eta zoratuago geratu zen Tom Sawyerri entzutean. Azkenik Jupiterri hitza ahoratu zitzaion nonbait eta ia oihuka esan zuen: — Gezurra da hori. Jaun agurgarria, hori ez da joko garbia. Aski itsusi dago nire arazoa, erretolika horiekin okerragotu gabe. Bai, gainerako guztia egin dut... Bracek horretara zirikatu eta bultzatu ninduen, egunen batean aberastuko ninduela hitza emanez. Eta nik egin nuen, orain damutzen zait egina, eta hobe nuke egin ez banu, horra. Baina nik ez ditut diamanteak lapurtu, ez daukat nik diamanterik. Hilko ahal naiz oraintxe bertan gezurra badiot! Sheriffak mia nazala eta ikus dezala. — Jaun agurgarria — esan zuen Tomek — lapur deitzean ez dut gauza bere izenez esan, eta hitz hori baztertu beharra dut. Diamanteak lapurtu ditu, jakin gabe, ordea. Bere anaia Jakeri lapurtu zizkion hil eta gero, Jakek bere bi lagun lapurrei lapurtu baitzizkien. Baina Jupiterrek ez zekien lapur tzen ari zenik, eta diamanteak aldean zituela ibili da errondan hilabete honetan. Aldean ditu hamabi mila dolar balio duten bi diamanteek, eta diru horrekin ibili da hara eta hona arlote baten gisan. Bai, jaun agurgarria, aldean ditu oraindik. Epaileak ko peta gora esan zuen: — Miatu ezazu ondo, Sheriff. Sheriffak, miatu, aztertu, ikertu eta arakatu zuen goitik beheraino, alde guztietan. Galtzerdiak, kapelua, forruak, azpildurak, botak, dena. Eta bitartean Tom isil isilik, bere efektu haietako bat prestat zen. Azkenean Sheriffa errenditu zen, eta jende guztia engainatuta bezala zegoen begira. — Zer da? — esan zuen Jupiterrek — Ez al dizuet nik esan? — Hi, mutiko, oraingoan ez duk asmatu — esan zion Tomi epaileak. Tomek orduan sakonki pentsatzen ari dena ren itxura egin zuen, buruan hazka eginez. Gero, bat batean begiak altxatu zituen: — A, badakit. Ahaztuta nengoen. Gezurra zen, eta nik banekien. — Ekarriko al dit norbaitek mesedez bihurkintxo bat? Jupiter, zure anaiaren maletatxoan bazen bat, baina us te dut ez zenuela hartu. — Ez, ez nuen hartu. Ez nuen ezertarako behar bota egin nuen. — Zertarako zen jakin gabe bota zenuen. Bitartean Jupiterrek berriro jantzi zituen botak, eta Tomek eskatutakoa eman ziotenean, han zeudenen buru gainetik pasa eta Ju piterri esaten dio: — Jarri oinak aulki honetan. Eta belaunikaturik, takoietako txapako torlojuak askatzen hasi zen, mundu guztia begira zegoela. Eta botatik diamante bikain hura atera, eta zain zeuden guztiek ikus zezaten jaso zuenean, distiratsu azaldu zen, bere argia alde guztietara zabalduz. Eta jende guztia arnasarik gabe. Jupiter, berriz, burumakur zegoen, triste, inoiz inor ikusi ez dudan bezala. Eta Tomek beste diamantea jaso zuenean, tristeago oraindik. Noski, bada! Pentsatzen ba itzuen alde egin izan balu aberats eta libre izango zela urrutiko lurralderen batean... maletatxo hartan bihurkin hura zertarako zegoen asmatu izan balu! Dena dela, une haiek benetan zoragarriak izan ziren eta Tomek ospe galanta lortu zuen. Epaileak diaman teak hartu, zutitu, betaurrekoak altxatu, eta esan zuen: — Nik gordeko ditut, eta jabeei abisua bidaliko diet. Bila datozenean, gustura emango dizkiat hiri bi mila dolarrak, ondo irabazia duk eta diru hori... Eta gainera, herri honen esker onik beroena ere irabazi duk, sendi errugabe eta iraindu bat hondamenetik libratu dualako, gizon zintzo eta onberena heriotzatik salbatu dudalako, eta gaizkile gogor eta gorrotagarrienetako bat eta bere lagun zirtzilak legepean jarri ditualako. Beraz, hantxe m etalezko tresnazko musika banda bat egokitu izan balitz zerbait jotzeko, munduko ikuskizunik bikainena izango genukeen. Horixe bera esan zuen Tom Sawyrrek berak ere. Ondoren Sheriffak Brace Dunlap eta bere taldetxoari eskua ezarri zien. Handik hilabetera izan zen auzia, eta handik zuzen kartzelara bidali zituzten. Eta jende guztia berriro zalapartaka ibiltzen zen osaba Silasen elizan sartzeko, inoiz baino maitagarriago agertzen zen osaba Silas eta honen sendiarekin, hainbat eta hainbat zurikeria eginez. Osaba Silasek asma litezkeen sermoi pisuen, nahastuen eta aldrebesenak predikatzen zizkien. Edonor erotzeko moduko sermoiak, gero nork bere etxea topatu ezinik ibiltzeko modukoak. Baina jendeak sermoirik argien, dotoreen eta ederrenak zirela esaten zuen. Eta errukiak edo maitasunak eraginda, denak joaten ziren entzutera, eta gogotik egiten zuten negar . Baina nik deklaratu behar dut nire osasunarengatik, ondoezak eta zorabioak sortzen zizkidatela, burmuinak salda bihurtzen zizkidala. Pixkanaka pixkanaka agurearen zentzua suspertu zen, eta sekula baino argiago bihurtu zitzaion, eta hau ez da zurikeria. Eta horrela etxeko guztiak txoriak bezala zebiltzen zorionez, Tomi eta bioi esker onik beroena ziguten, nahiz eta nik, nire aldetik, ezer egin ez. Eta bi mila dolarrak iritsi zirenean, Tomek erdia eman zidan, eta ez zion inori hitz erditxorik ere esan. Horretaz ez nintzen harritu, ezagutzen bainuen.

2023-12-01

Sugarraren-sakontasuna

booktegi.eus OSCAR MANSO sugarraren sakontasuna itzulpena: Joseba Barriola Prest egon behar duzu zure zeure sutan errea izateko. Nola birjaio zaitezke errautsa bihurtzen ez bazara? Friedrich Nietzsche Horrela mintzatu zen Zaratustra. AURKIBIDEA INTRO I II LEHEN LIBURUKIA – DESAFEKTUAREN DEFENTSA I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII BIGARREN LIBURUKIA – LABEZOM ORROAK HIRUGARREN LIBURUKIA SCHRÖDINGER DISIDENTZIAREN APOKALIPSIA NIRE ETSAIA DEABRUA BADA DONOSTIA 2016. AKROSTIKOA IZENEZ ETA HARRIEZ I IZENEZ ETA HARRIEZ II IZENEZ ETA HARRIEZ III AITA HIL KONPROMEZUA KAIKUAREN BLUES A HAU ARBOL BAT DA LAUGARREN LIBURUKIA – BERE IRUDI ETA ANTZARA TRACK 1 TRACK 2 TRACK 3 TRACK 4 TRACK 5 TRACK 6 TRACK 7 KODA INTRO I Haurra, sutara. Ez diozu zergatik beldurrik eduki behar sugarraren sakontasunari. Fenix laztandu ezazu eta beha: Hegazti harrapariak kaleak patruilatzen ari dira , bai, baina, eta zu? Nor zara? Ez aingeru ez deabru, badakit, bakarrik mugitzen den kaskarkeria, engranajera batzeko atea irekitzen duen betiereko REM fasea . Hain kaskar, ez zenuela posible zure bihotza ere makinaren parte izan zitekeenik sinistea. Badakit, nitaz ere hitzegiten dut. Nire kaskarkeriaz eta zeru gris etaz (Etorkizunarako asmatzen dut: zeru urdina eta hondartza eguna zirrikitutik 2,50 sartuz . 15 minutu.) Haurrok, sutara. Sugarran sakondu . Gehenan jaio ginen obra hondakin kartsua izanik Mundua zirku bat bada zu hartza izan nahi duzu monozikloan biraka, aldi berean protagonista eta esklabua, badakit, nik ere frogatu dut fokuen beroa. Ez dut karpa utzi nahi adimen bikaina dudalako, trakestasun hutsagatik baizik. Desoreka da nire oreka. Desilusioa nire lilura. Alderantziz ere funtzionatzen du: Oreka da nire desoreka. Lilura da nire desilusioa. (Etorkizunarako asmatzen dut: 10 gurpileko monozikloak.) II Entzun, nere haurra, sugegorrien errunaldi, herrestan doan sukarraren izerdi epel, desobeditu beharko dituzun hitz hauek: Sugarran sakondu, txinparta bakoitzaren erdiguneraino aitzurtu, bidea egin bere jugularreraino. Desesperazioa lehoiaren ahutzan alferrikako aldagaia da. Ez dago beste irteerarik itomena baino ez baita Jainkoaren lurraldea euliarena baizik. Ez zaude Aitaren legearen pean beraren hilobiaren gainean baizik. Ireki ezazu zauria. Bere erresuminean sakondu. Ez zaizu auria orbainduko bere begiekin obsesionatua bazaude, maite baduzu, Suaren sakonenean, hezur horren barne barnean, han dago giltza. Jakintzaren arbolatik jan zenuen eta ez dago jada atzera bueltarik, baina har dezakezu Lilith eskutik eta mundua zeharkatu kaosa , xamurtasuna eta benetako xalotasuna hedatuz . Entzun ondo, nire haurra: edertasuna bada. Badakit ikusten duzula aingeruaren hilotza murtxikatzen duen harra, baina bada zerbait darion kiratsa eta bere harrokeriaren zehaztasuna baino harantzago . Bada zerbait hara ntzago. Fida zaitez. Dena ez da hutsune hau. Dena ez da eremuan flotatzen ari diren arrainak bezela azkenetan egotea. Batzutan oxigenorik badago. Batzutan edertasuna. Zin dagizut, ene haurra, sugegorrien errunaldi. Ez da dena ezdeus bat zarela jakitea eta hala ere idazteari ekitea. Dena ez da kaleetan larriturik zure izena pintatzea, lehioetatik jauzi egitea, desesperatuki oihukatzea besarkada jasotzeko duinak garela. Edertasuna bada. Ireki ezazu zauria. Bere saminean sakondu zeure buruarekin aurrez aurre gelditu arte. Lasai. Arnasa hartu. Ezein eskuk ez dizu min gehiagorik egingo zure eskuak baino. (Etorki zunarako asma kizuna : autolaguntzarako poesia. Ziurtasunaren premia duten memeloentzako gida liburua.) Haurra, sutara. Ez dago zergatik beldurrik eduki behar sugarraren sakontasunari. LEHEN LIBURUKIA – DESAFEKTUAREN DEFENTSA I Etsipen elekriko honetan murgildu naiteke eta denborak sendatzen duela koan , dena ahal duela koan itxurak egin; denborak gezurtiak harrapatzen dituela eta berdin elbarriak, ez dut gogoan jadanik zein ordenean den hau, eta miseriaren mugan , heroiak piltzarren artean kantatze n duten gunean , ziurtasunezko larruazala duen deabrua denok lasai gaitezen. Esan ez ote duzun amestu noizbait zure gogoa eta nirea bat bera zirela, zuk hitzegin eta nik entzuten nuela eta denak zentzurik bazue la eta dena ulermena ze la. Esan ea diodan hau ez ote dizun zauritzen ziurregiak, alferrikakoegiak diren hitzen ertzak, agian, zauritzen duten bezala, elkar ulertzea ez ote den are grina gehiagoz elkar maitatzea edo gorratatzea ahal balitz (eta beti ahal da, ez da?) ea entzuten dituzun hitzek, baina baita ahoskatzen dituzun horiek ere, noizbait zentzurik izan ote duten, zerbaitez beteak egon ote ziren eta ez ote diren beti azala soila izan. Esan ea zu ere denborak dena senda eta dena ahal duela sinistearen desesperazio elektriko honetan murgildu ahal zaitezken, denboran, epaile gupidagabe bakarra bezala, egiazko jainko bakarra balitz bezala, sinistu ahal duzun, orain, jada, inork jainkoetaz sinisten ez duen garai honetan nahiz eta horien bila dabilen desesperatuki pentsaezinezko izkinetan. Nola izango da hori jainko bat larru eta hezur hautsiko automata memelo hori, besterik ez bada trapu bat baino neonezko euripean hatsantzen ari den txakur gaixoa? Nola izango da hori jainko bat pisura eta desordutan saltzen bait da sukar telebisiboaren gau eko etsipenen artean? Eta haatik, esan ea zintzotasun osoz baiezta dezaidakezun kezko munduak promesten zizkizuten jainkoak ez dituzula inoiz gurtu, ea ez ote duzun errautsa arnastu oxigenoa, k utsadurarik gabeko aidea, promoziozko eskaintza ebangelikoa zelakoan. ez ezazu gal egia, pakea, edertasuna, argitzapena eskuratzeko okasioa. Ez du preziorik, eta hala ere prezioa ordaindu dugu, tentelak bakarrik nahasten bait du prezioa paperari eta metalarik ematen diogun balio lurruntsu horrekin, azken honen faltak jarauntsirik gabe uzte bait ditu behartsuak, ankapetzen ditu ankapetuak. Esan ea bizkarrean zenbaki bat duten jainkoei, hitzaren funanbulistei, autsiabartza arrotzei otoitz egin ote diezun. Har dezaket sakonki arnasa eta itxurak egin zoriontasuna hautu bat dela, denok, salbuespenik gabe, une guztitan behar eta ahal duguna. Itxurak egin dezaket aurkakoa porrota delakoan; baina, zergatik zaurituko dut horrela nire burua? Zergatik gogaitu nire burua postaletan zirriborraturiko hitzak, telesailetan ahozkatutako hitzak, erakuslehiotako modako uste sendoak seriotan hartuz? Ez, ez da preziso zoriontasuna iraunkorrean sinistea ezta denbora hartzea epailetzat eta or bainegiletzat. Ez diot saminari samina gehiago erantsiko antsietatearei antsietate gehiago itomenari itomen gehiago. Jateko, maitatzeko behar dudan elektrizitate honekin nahikoa da; gurari unean ber tan asetutako desioen paradisua prometatu bait ziguten, eta benetako zoriontasuna da, mundu guztiak horrela dio, etxe bat elektrodomestiko dotorez betea, urteko oporrak herrialde exotiko batean, amodioa, baina batez ere sexua, salgai jarritako azken tresnekin substantzialki hobetua. Zoriontasuna da norbera norberarekin pakean egotea, lobotomizatua. Dena, beti, hain den elektrikoa, hain maneiukorra, hain arraroki ulergarri, hain botoia zapaldu mundua, plazer osoz, desgertarazteko, traizioz, deskuiduan. Esan ea esku honetan sartzen de n guztia ez ote den unibertsoan sartzen den guztia, ea badagoen neurririk gure neurritik at, ea sumatzen duzun zure ongizatea soilik den ik zaku ha utsi hau, edonolako mugaren aus entzia. Esan ea ez ote zu zeu amesten zuzen eta ontasunez betea, eta hala ere badakizu hildakoan hilautoa semaforo guztitan geldituko dela autopistetako ordainleku guztitan ordainduko duela; hilko zarenean eskoletako haurrak zoriontsu aterako direla eskoletatik, maitaleak elkarrekin batera iritsiko direla orgasmora, bi buru et a hiru buztan dituen kume bat jaioko dela: hilko zarenean yonkiak jarraituko duela ospitaletan lapurtzeko ahaleginetan, apaitzak sermoi estandar bat botako duela, zure auzoan denok oihuka iruzkinduko dutela azken partidua, edo azken eskandalu nolabaiten p olitikoa, zure lagunak, irrifar konplizeak eginez, ez direla atzeratuko berriz elkarrekin biltzeko, eta, agian, planeta berri bat aurkituko dela eta gizakiak hura konkistatzeko ametsa egingo duela, holakoa bait da zure neurria; horrelakoa ere zure handitasuna. Esan ea hau dena ulertzen duzun, hau dena asimilazen ote duzun eta ez ote zaren haurrek egiten omen duten bezala, zu ere negarretan lehertzen, zu, zure ametsetan zuzen eta on ikusten zaren hori, zaborrez inguraturiko lorea, oinarrizko biziraupen auziagatik soilik mimesia besarkatzen duzun hori, eta soilik zeruak baino haratago eta lur hau baino haratago zerbait existituko balitz, soilik horregatik, badaezpada ere, otoitzat egiten badituzu n eta esaten duzu: oh, Jauna, libra n azazu besteengan bermea bilatzetik ni baino niago sentitzen dudalako zeren eremita, ihes egi ten dion mundu hori gabe , ez da inor, ez da ezer: libra nazazu eromenatik egur zainetan, zoladuraren arrakaletan, beldurren eta burdin saren atzean marrazturiko aurpegiak ikustetik, eta nire neure bestaldetik bizitza entzutearren ateetara belarria hurbiltzetik; eta libra nazazu, oh, Jauna, denbora desiratzetik, asetzen ez duen airetik, desnorabidetzen gaituen amodiotik: ez bait dut nahi suzedaneo aseptikorik, zentzudunegiak, ordenatuegiak, eta sailkatuegiak klase ertaineko kutxatxo txikitxotan, ezta inoren jabe izatea, ezta ezerrena ere, ezta oraindik bizirik, oraindik errealak diren gorputzen berotasunarena; libra nazazu, oh, Jauna besteengan nire nia bilatzetik, nazioen bilaketa eta jatorriaren beren mitoak erostetik; libra nazazu besteengan niaren bertsio hobegoagorik bilatzetik nire aisialdiaren denborarako plazer objektu gisa autoeratzetik nire burua serio egi hartzetik, nire burua gehieg izko broma tan hartzetik; libra nazazu poemei barkaberatasuna eskatzetik, agian jainko galdu baten ordezkoak bait dira, inoiz, egia esan, nire mahaiara gonbidatu ez dudan jainko ren batenak , esaten duzu, otoitz egiten ari denaren modura Baino, nola izango da hori jainko bat zimurrez beteriko haurtxo izutu patetikoa? Murgil zaitezke etsipen teoriko honetan zeure burua arrazoiaren gorena dela pentsatuz, albatroen begiradaz eta okadaren zaporea ahosabaian , ezjakinek, galduak egonik bere burua aurkituko dutela ziur, lurrean hedatzen dituzten mapak kontenplatuz . Bruxula bat eta nolabaiteko usai ahalmena aski izango balira bezala bere agnosiaren gauean. Baina ez, noski. Eta zuk badakizu. Eta badakizu uste duzula dakizuna baino gehiago badakizula. Gai za ra jakiteko edozein giza neurritik baino haratago, gizatiarra zarelako, jainko jainkoen artean, erridikuluaren giltzarria, badakizu, eta haatik, ez al da hori sentitzen duzuna? Ez al da hori sentitzen duzuna eta lau haizetara oihukatzen ari zarena (oihuka zaudela jakin edo ez, ez nazazu ez zaitez engaina)? Zergatik autobaieztapen hori jakinda ere karta guztiak, goiz hala berandu, eroriko direla, kartak banatzen dituzten esku guztiek hatz hezurrak markatuak dituztela, metakarpoek gehiago dakitela gezurtiak izateagatik deabru izateagatik baino? Murgildu zaitezke etsipen teoriko honetan, ziurtasunez ez jakitearen amildegian, ea lurzoruak irentsiko ote dituen zure pausuak kalea zeharkatzerakoan ea arnasten dugun airea aire den edo amets, ea jasotzen duzun amodioa amodioa den edo inertzia, bainan badakizu , usaitzen duzunean, miseria ikusten. Badakizu hutsa ikusten justizia hitza nork ahoskatzen duen arabera. Gizaki hutsalak merezi duen isiltasuna entzuten badakizu. Gauza gutxi jakingo duzu, gauzaren bat, akaso, (gutxi, denak dakizula uste baduzu ere) baina badakizu ez daukala mundu guztiak anima bat, ez zaiola ez mundu guztiari eztarria uzkurtzen ezta lokitan bihotzak taupadak ematen. Ez dela mundu guztia zalantzan egoten lehioa irekitzea ren eta sitsa ankapetzearen artean. II Ba al dago atzaparrak hazigabeko zapelatzik , drogadiktoentzako erretiro espiritualik , bidai organizaturik jende organizatuarentzat , erretako bizkarrentzat polilarruzko , sofaren bat iraungitako loteria txartelen bat ameslari porrokatuentzat? nahi dut prezio oneko hondeatzaile bat eta kristalezko begi bat esango didana Hong Kong eko denbora zehatza eta munduko hizkuntza guztiak ezagutu nahi ditut eta beren azentuak eta Lu rreko gizon eta emakume guztiekin oheratu, eta haur guztiak arbuiatu eta oso geroko zahartzaroan zaharreriaz hil eta miretsia izan eta errespetatua eta maitatua eta jelostua eta eskuztatua eta azkenian gorrotatua izan eta egotzia eta erbesteratua eta plaze rez hautatu riko geroko zahartzaroan berriro hil apeta ema ten didan une zehaz egokian eta une bakoitzean nahi dudan guztia nahi dut eta une bakoitzean nahi dudan guztiak aspertzen nau eta desira hau amaigabe eternalki asegabea manipulatzaile eta despota eta hori da zoriontasunaz ulertzen dudana Ba al dago 900 hazbeteko telebistaren bat Copa ren finala ikusteko sarreraren bat errepideetako kluben baterako deskont u txartelaren bat orgiak santuetsitzen dituen erlijioren bat kontsumo grinatsua baino droga indar tsuagor en bat ? Nahi dut nahi dut nahi dut nahi dut katu bat irendu eta azkazalak ebaki ahal izateko kanario bat kaiolatzeko txakur bat bezatzeko elefante bat monozikloan ibiltzen erakusteko seme bat manipulatzeko eta uniformez jazteko maitatu nahi dut min ik izangabe larrutan egin kulpa sentimendurik gabe ondoriorik gabe erahil e ta hau dena esan nahi dut hau dena esan inork bere miseria nigan proiektatu gabe epaitua izan gabe nahi dut nahi dut nahi dut hau dena zuk nahi izatea badakit hau dena nahi duzula d enok gurtzen bait dugu Supermerkatuaren Andere Gurea Supermerkatuaren Andere Gurea zein ongi portatu naizen aurten huron bat erosi dut suge bat, kanario bat bi hautsontzi azken belaunaldiko mobil bat liburu zahar baten lehen ediziokoa ohe bat piolet bat gauza bat ez dakidana zertarako balio duen ezta nola deitzen zaion Supermerkatuaren Andere Gurea Ba al dago herrialde merkerik zure biltegietan? Haur galduren bat ekonomia ministroren bat etxeren bat parkeren bat hondartzaren bat ozeanoaren bat sotck ean? Supermerkatuaren Andere Gurea ba al dago zurea ez den ospitaleren bat misilen bat gobernuren bat gogamenen bat? Nahi dut nahi dut nahi dut erloju bonba bat laser ezpata bat usain kengarri bat desinfektatzaile bat desparasitatzaile bat indarkengarri bat nire kontzientzia bezala marka txurikoa Supermerkatuaren Andere Gurea datozela nigana zure aintza guztia eta zure iragarpenak datozela nigana zure indar guztia eta zure patenteak Supermerkatuaren Andere Gurea eguneroko gure ogia azalik gabeko xaflatan nahi dut asepsia plastikoan bildua lizunar i erresistentea 200 metrotaraino urperagarria herdoilgaitza suntsiezina adimentsua gantz bajukoa Supermerkatuaren Andere Gurea zure katalogoetan gure esentzia bilatzen dugu eskeintza hoberenak deskontu hoberenak Supermerkatuaren Andere Gurea zure kreditoa epe erosotan ordaintzeko grazia emaiguzu Emaiguzu fidelizazio txartela ongarrigaien eta landare usaintsuen Erreinua bixkotx eta laboreen Edena Andere Gurea zerutik guri begira zaudena eta dena ikusten duzuna zure mila anteoju eta zure istiluen aurkako poliziekin Supermerkatuaren Andere Gurea zureak di ra grazia eta ohorea zureak gure hobariak zureak gure bizitzak Supermerkatuko Andere Gurea artikuluz beteta zaude Bedeinkatua zara merkatari guztien artean eta bedeinkatua izan dadila zure sabelaren fruitua boterea Heresia Santua Niaren Ama Erregutu ezazu gu erosle on alde orain eta gure heriotzaren orduan Amen III Ongi etorriak infernura fedearen eta patuaren exegeta hipokritok. Ongi etorriak Heretikaren , sugarretan dagoen pakearen eremu grabitatoriora . Ongi etorria memoria, Historia, garaituen huts sakratua. Ongi etorriak heriotzaren gune gorenera, bortxakeriaren klimaxa, humiliatuen aitagurea. Ongi etorriak herpesara, zauri irekien kiratsara, zurikeria eternalera eta, i silik, orain soilik hitzegiten dute hezurrek: ospetsu drogatuak narrasten direlako lurzoruen barna agian egun bat maitagarrien kontu zaharrak supermerkatu bakoitzean jainkoen ondoan digito bakoitza memoriz ikasten duten kobratzaile aspertuak hilobi bakoitzean jadanik ahazturiko izen bat iraunkortasun saiakera hutsala narrasten direlako sotck option sak egun batez bere ametsatik bortxatuak , errealak hila dagoen guztia bezala piztu ditzagun bada argizari guztiak laudatua izan bedi huts guztien Jauna: Zeren denek dabiltzate asebeteak teledendako mekanismoz zaki lak luzatuz laser depilazioa egin ondoren arinki kaltetuak bere bular operatuetatik adeitsu irrifarrak eskeintzen Laudatua izan dadin insektua basoan despistaturik sartu eta han ezer ez zegokiola sentitu zuen a. Zeren, oraindik, gelditzen bait da gizatas unik. Laudatua izan dadila. Oraindik entzun dezaket merkatuetan bere jainkoei sakrifizioak eskeintzen. IV Urrea da zure lokatzazko bihotzak desira duen guztia. Amesten duzu Midas zoroaren ametsa zure ametsa dela, baina haren etsipena ez zaizu heltzen, horretarako preziso delako arima bat izatea. Garai batean hautsa izan ziren eta orain inperioak agintzen dituzten jainkoei otoitzak egiten diezu, zer espera zitekeen zugandik? V Denok pekaturik gabeak . Inor ez da asesinoa . Mila hizkuntza hitzegiten duen eta ahotik zianuro bitsa botatzen duen gizonari kasu egin. Begira bere letagin izugarriak, miretsi bere begi predatzaileak. Bera da, monstruoa. Bera da, erruduna. Bera da airea arrarotzen duena. Bera da urak pozointzen dituena. Begira nola ohiukatzen duen eta bihurrikatzen den gure akuilu eztenaren ukipen zorrotzarekin. Nolako hipokresiaz negar eta erreguka ari den gure epaitegiaren aurrean gurutziltzatua eta bilutsik. Denak pekaturik gabeak Inor ez da asesinoa. Begira bere od ola borborkaria gure espeziearen pekatuak ureztatzen. Farra egin bere malkoekin. Ttu egin bere oihuen gainean. Nork eman zion hasiera borroka honi? Nork hartu zuen lehena aizkora? Aske gara lehen harria botatzeko. Ezer ez da garrantzitsuagorik norbera sinisteko kapaz den hori baino. Ezer ez da garrantzisuagorik lo hartzerakoan osatzen dugun errelatoa baino. Ezer azalduezin a den gau ilunean ezer ez da garrantzitsuagorik pekatutik libre garela asesinoak ez garela gure eginbeharr a babestea eta epaitzea orekatzea eta haustea dela errepikatzea baino. Eta horregatik hortzen tartean labana beti, horregatik hilotza gure eresi guztietan. VI Gure Jaun eta Jainko hori, zu bazara nor aintza, ohorea eta ahalmena hartzeko, zeuk baitzenituen gauza guztiak egin eta, zuk nahi izan duzulako, baitira sortu eta dira oraindik Apokalipsia 4:11 VII Hau da lebiatan hezur jada disolbatuetan kraskaturiko santua irentsi zuena, fosa amankomunean nahasturiko mito eta haurren hondakinak bezala. Hau da Seol, Hades, sua eta sufrezko Gehena, metaforaren ur hasarretuen artean agertzen den basapiztia. Hau da Sortzailearen hats kiratsduna bere miseriaz kutsatzen gaitue na. Perfekzio helbarria bere irudi eta antzera. Hau da Paradisua suntsitzen duen p iztia. Herrestan doan sugea. Hauek dira gure beldur guztiak, erein dezagun beldurra. Hauek dira gure aitzaki guztiak, gure etsaien bihotza jan dezagun . Oh, Aita. Esker mila, Aita. Hau da desiratzen dudan guztia, esker mil a, Aita, itunak hautsi, zeruak odolustu, esker mila, Aita, gurutzeak erre, itzalak jazarri, epaiak eman, eguzkiari sartu gelazko ezpata puto bat, esker mila, Aita. Hau da desiratzen dudan guztia Oh, Aita Hau da basamortuan alderrai ibili zen profeta zure hitzaz eta zizarez elikatua, zure etorreraren berri onare eta inontzentziaren debekua ren predikua egin zuena Hau da sakrifizioaren aldarean bere semearen larruazala ausikika erauzi zuen ama. Hau da zure koleraren mana erabat idortua. Zure hitza amodioa eta gorrotoa, senidetasuna eta genozidioa inspiratuz. Esker mila, Aita; non zaude, Aita? Elektrizitate ilun batek zeharkatzen du mundua. Otiizurrite baten iratzartzean premua hil egingo da. Itoko da Farao ia bere malkoen olatu erraldoien artean. Gerrarako deia dabil tenpluetan. Esker mila, Aita. Zure alde hilko naiz, Aita. Non zaude, Aita? Nork du arrazoia denok arrazoia abandonatu dutenean? Nor dago arrazoiaren beldur denok bizkarra eman diotenean? Hau pake mezu bat da Bortxaren bidez araztua. Hauek dira sakramentuak odolarena eta gorputz moztuarena barreiatze bonbarena eta errekuntza txuriaren suarena. Hau da bidea , egia eta bizitza. Esker mila, Aita. Hain galdua nengoen, Aita ! Hau da Unibertsoaren kreazionea eta Arkan sartu zituen Noek espezie bakoitzeko bikote bat, baina zerbait gertatu zen dinosaurioekin, Aita, ez ziren ongi portatu dinosaurioak. Larru jotzea, satsukeria, sodomi an erori ziren zorizko jokoetan aritu ziren, gehiegi edan zuten, drogatu ziren, hilaurtu zuten, ez zuten festak santifikatu, zientzian jarri zuten fedea, lapurtu zuten, gezurretan aritu, lagun hurkoaren emaztea desiratu zuten, kondoiak erabili zuten, Partidu Komunistaren kide egin ziren. Umore senari k ba al duzu, Aita? Txantxa jasaten al duzu? Zerbait gertatu zen dinosaurioekin, Aita. Non zaude, Aita? Zein bazter ilunetik ari zara guri beha eta epaitzen? Hau da nire heriotza, Aita. Komiko triste guztien izenean, atsekabetutako pailazo guztien izenean , bere joku eta irrien atzean errendatua Hau da nire heriotza, sentitu behar denean sentitzen dutela frogatuz negar egiten duten eta izkutatzen ez diren guztien izenean errendatua ez lehenago eta ez beranduegi. Elektrizitate ilun batek zeharkatzen du mundua: suntsituak suntsitzen ditu, madarikatuak madarikatzen ditu, ankapetuak ankapetzen ditu. Nolatan jaurtiki ko dituzu merkatariak Tenplua bera merkatua danean? Ontasuna sortu bait zenuen baina baita beraren urruntzea ere Bizitza sortu zenuen eta bizitzarekin akatzeko milioi bat modu. Edertasuna sortu zenuen eta bere izaki itxuragabetuak. Zoriontasuna sortu zenuen eta zoramena. VIII Eta bestela esaidazu oh, Aita, nork egingo du gau honetan osto idorren artean lo eta euri zaparradetatik babesteko nork jarriko du bere buru gainean guardasola hautsia? Nork joko du xirula gozo bat hain mingoski agure guztiak lerroan jarrita Hammelinen atzetik dantzan jarriz? Esaidazu, Aita, nork begiratuko zaitu zu ikusi gabe? nork hitzeging o dizu zuri hitzegin gabe? nork esk einiko dizu irrifarra ahoa ezkardaz beteta? Zein da bere izena? Zer da izen bat? Nork hitzegingo du zurekin gau honetan —oh, Aita, esaidazu, Aita mesias ahaztuen ohantze gainean lo egonik bota batzuk zillarrezko txanponen txilin hotsez hurbiltzen diren bitartean ? Zuk so rtu bait zenuen maitasuna eta bihotz hilak. Beha ezazu zure seme alabak banan bana. Leittu ezazu beren begiradan. IX Korrok egiozue apoen erregeari. Korrokatua izan dadila Urmaelen Jauna. Gure hezurren hezetasunak ernaldu dezala kupre eta koltan meatzeak Korrokatua izan dadila Jauna. Orain ilargiak bere gorozkien koroa argitzen duen unean, orain goroldio beltzak gure begiak estaltzen dituenean, korroka ezazute zuen salbazioaren alde. Korrokatua izan dadila Jauna Ohigel Oh Urmaeletako igel. Unibertsoaren Apo Gorena Zue Aintzaz beterik daude ur geldituak eta ura hustutzeko guneak. Aintza Apo Erredentoreari. Korroka ezazute aleluia bat. Porositatearen le geak babesten gaitu. Aleluia. Apo Erredentorearen Esku Ikustezina. Poztasunez dar dar egin anaiok, jaio bait da Zapaburu Jainkoa. Urmael honetatik eta ez Belenetik zeharkatuko ditu tenpluen estolda guztiak, eta Jaunak doministiku egindakoan pulmoniaz gaixotuko da mundua, eta Jauna pulmoniaz gaixotzen danean mundua hezur muina soilik izango da. Korrokatua izan dadila Jauna, Unibertsoaren Jainkoa. Beterik daude elbarriak eta txiroak bere Gloriaz Oh, Aita Gurea lurrazpitik jariatzen duzuna, findegietan gantzutua izan zinen . Bete daitezela zure odol ilunez hirietako motorrak. Ohigel. Ohigel lurrazpikoan Oh, Aita Gurea fibra optikoan itxuraldatua, Zure exean sartzeko duin ez gara, baina Zure hitz bakar bat aski litzateke gu denok akatzeko. X Aleluia gol anaiok lur honetan maitagarriak dantzan ari bait dira birjina ustela k bezala bilutsiak. Aleluia gol anaiok Jainkoa hil da, gora mitoa! Gamelua leoi itxuraldatu zen lehoia haur haurra futbol baloia. Ireki daitezela nire txakr ak Irakurri ezazue nire barra kodea: Jainkoa hil da, dena zilegi da! Jainkoa hil da, gora zonbia! Nire egia Zure egia Bere egia Nire sinismena Zure sinismena Bere sinismena Denak erlatiboki faltsuak Denak erlatiboki egiazkoak Errelato handiak erori ziren. Lauda ditzagun mikroipuinak. Jainkoa hil da, gora panteismoa! Arrazoia hil da, gora Jainko birjaioa! Aleluia gol anaiok Aleluia anaiok amen. XI Dardarka dut eskua loezin antsiolitikoak nire baitatik irtetzeko nahiaren sentsazioa , nire baitatik eztanda egiteko nahiaren sentsazioa. Irratia, prentsako izenburuak, foroetako eztabaidak, irainak, amorrua, doi doi ekarritako argudioak. Irakurtzen ari naiz eskale gaizki aterpetuak plastikozko edalontzia eusten duen bitartean. Eta zer drogatan gastatuko balu? Dardarka dut eskua, dardarka ahotsa, dardarka hitzak teklatuan, dardarka nire poemak, hotz dago, beroegia. Gizadiaren parte naiz eta gizadia hau da. Ez, ez dut beti indarrik izaten beren begiradetan argia ikusteko. Ezin dut beti begiak bortxatu benetan imaginatu beharko nukeela dirudiena antzemateko. Jende ona bada, bai. Jende ona egunero ankapetua. Jende ona humiliatua ikastetxeetan, institutoetan, unibertsitateetan, lanzaborretan, bulegoetan Jende ona badago memeloe n neurriko errealitatean atzitua. Jende ona badago, bai, baina gehienek beren alde iluna askatzen du te lasai ez dutelako ankapetuak izan nahi, ez dutelako humiliatuak izan nahi, ez dutelako tratu txarrak jasan nahi. Jende ona badago, baina ezinduak dira krudeltasun infinitoaren mundu honetan. Jende ona badago, baina ez dira gaituenak, hoberenak. Eta Darwin Zerutik irrifartsu Aitaren eskubian. XII Hau da paradisuarekin amesten duen emakumea, kredito entitateen ate dizdiratsuetan bere hezur nekatuak marruskatzen dituen bitartean. Hau da “empresa pribatuaren xede bakarra etekinak lortzea da” erakusiko dion testu liburua erosi ezin duen ikaslea. Zeren ezkerreko esku ikustezinari inoiz ez zaio axola eskuineko esku ik ustezinak egin ditzakeena. Zeren zailagoa da gamelu batentzat jostorratz bat heroimano bati saltzea aberatsentzat Zeruetan txoko bat erostea baino. Oh, Ama. Eskerrik asko. Ama. Kontsumitzaileen gain dirua botatzen duten helizeen Erregina. Zu estadistikaren asepsia kriminala eradoskitzen duzuna. Zu kalkuluaren magia harrigarriaren Jainkotsa. Oh, Ama. Eskerrik asko. Ama. Hori da behar genuen guztia, eskerrik asko, Ama, zibilizazioen suntsipenerako aitzaki numeriko bat, arratoi, haur, kakalardoen larruan gure armak probatzeko algoritmo logiko bat, teoria zientifiko bat laguntzen diguna, gauetan, gaitasunik gabeko hilotzen gainean lo egiten. Hau da Camboyan dagoen fabrika. Hauek dira Kongon dauden meatzeak. Hau da hirietako arimetan pilatzen ari den zabor toxikoa Hau da justuen ametsa makina elikatuz. Oh, Ama, Eskerrik asko, Ama. Hondakin industrialetan afaltzen duten gorputz nimiñoen dantza hau da bizitza imajina daitekeen mundurik hoberenean. Eskerrik as ko, Ama. Patera eta errefuxiatuen orgia hori dezimal infinitoak dituen zatiketa baten gainontzekoa soilik da. Eskerrik asko, Ama. Zu bizi eta erregina bait zara aberastasun posibilitate arrazionalen eta horien parte izateko aiduru aluzionogenoaren artean Zu, zure semeak Ospitaletan erditzen dituzuna, Ama Ekonomia, gau hotzetan kutxa automatikoetako kartoien artean hil daitezen. BIGARREN LIBURUKIA – LABEZOMORROAK (Poema izan ezin duen zerbait) 5 zenbakira esleitua Babes Ofizialeko putzu eder hau mundu guztia txaloka txalo dezan mundu guztiak 9 zenbakira esleitua epe erosotan oradaintzeko kreditu inbidiagarri hau mundu guztia txaloka txalo dezan mundu guztiak 10 zenbakira esleitua dilista plater bikain hau mundu guztia tx aloka txalo dezan mundu guztiak non daude labezomorroak beren zornea behar dugunean non daude jakintsuak non gerlariak non dago arrazoia non nago ni arrazioarekiko 3 zenbakira esleitua erabilera anitzeko labana mundu guztia txaloka txalo dezan mundu guztiak 36 zenbakira esleitua ankarik gabeko maniki hau mundu guztia txaloka txalo dezan mundu guztiak Zein makinak diseinatu du egitura hau zer arkitektura mota da hau edozein zenbakiari esleitutako edozein motatako bizitza esleituak izan d iren gainontzeko guztien amorrua sufri edo kunpli dezan bizitza horrekin sugearen habitatetik agurtzen dut haurra denok txaloka txalo dezaten denok homo oekonomikusaren habitatetik agurtzen dut eskalea denok txaloka txalo dezaten denok Teoria politikoak igortzen dizkidate, itxura emanez ziur daudela urrutira eraman ahal izateaz. eta beren begirada fidatuez fidatzen naiz fidatzeari uzten dudan arte aspertzen naizen arte txistea antzema ten dudan arte baina ez naiz farrezka hasten ez hasieran, be hintzat, gero bai eta denok txaloka eta azkenian ulertzen duzu txistea, joder, kostatu zaizu 34 zenbakiari esleitutako panpin etxea txaloak txaloak 13 zenbakiari esleitutakoa eguberritako arbola txaloak alaitasuna txiroa da, badakizu? orain arbol bat du babestu ahal izateko segundo batzutan normalak direla usteko duten semeen sardeskak eta anteajuetarako zorroak (telebistako normaltasuna labezomorroen hain gustokoa den hori) baina txalo txalo egin ezazue orain da gladiadoreak bilusten diren unea eta gudatan zizelkaturiko giharrak eta harea elkarrekin nahasten dir a eta espasmoen artean z ulatzen dute bere n gorputzak hau da izerdia eta atletismoa hau da odola eta gizonkeria hauek dira altzairuzko zakilak marmorean zizelkaturiko ipurmasailak hau da edertasuna txalo ezazue eraman semeak hau dena ikustera itxi eizkiezu e begiak ez dezaten zakilak ikus (lizunkeria hutsa!) baina borroka… ah! borroka… bere semeek baliotsi beharko lukete edertasun hori txalo ezazue erakutsi eiezue zuen kimuei txalotzen gladiadoreak azpiratuen odola okaztatzen duenean gladiadoreak zatikatuaren besoa altxatzen duenean ez dago balentria handiagorik makina irrifartsu dago txaloak 123 zenbakiari esleitutakoa 10 kokaina gramo txaloak 12 zenbakiari esleitutakoa 50 hachis gramo txaloak 321 zenbakiari esleitutakoa 20 speed gramo txaloak Presente daudenetatik nork irakurri du Nietzsche? 10 opio gramo esleituak Presente daudenetatik nork irakurri du Biblia? 10 ketamina gramo esleituak txaloak bizitza lehiaketa programa bat da. baina non daude labezomorroak gehiegi ari dira atzeratatzen gustagarriak zaizkigu labezomorroak erradioaktibitearekin ere bizirauten dutelako eta gu hasi gara jada uranioz usaitzen (zertaz ari da tontolapiko hau idazten) txaloak ez dadila inor kanpoan gelditu denok dena ulertzen dute elertzeko asko ez badago ere txaloak ez zaitezte kanpoan gelditu esan baietz baietsi pozez zoratzen artistak sormen artistikoaz jardun intelektual sakon aren hesteetako gogoeta sakon aren bide bezala hitzegiten dizuenean txaloak artista hutsa islatzeko gai izan da koño! Honek txalo are handiagoa merezi du joder! Oso zaila ze n hori txalo itzel bat eta akolitoak eta imitatzaileak eta dizipuluak eta itzultzaileak eta kaka ez dakit labezomorroak Non daude labezomorro puto horiek txalo ezazue jenioak nobela bat idatzi bait du nobela nola idatzi behar den azalduz nobela idazteko ideia putorik izan gabe metatxaloak metatxaloak Nork irakurri du Vila Matas? metadomina nork irakurri du Faulkner? sarien uhar inkontzientea Esleitua Ulises en edizio zoragarri bat , polibeltza eta politxinatar eta polilatindarrezko polilarruan , Molly Bloom guztiz ederraren misterioen erraiak atera dituen zuritxoentat txaloak (eta amnesia eta dardara eta izua eta magia) ahots baten bila nabil baina ekaitz bat aurkitzen dut barka nazala irakurle despistatuak bilatzen ari zena hautsa enamoratua balitz baina edertasun guzti hura makinak irentsia izan zen eta ez dut itxurak egin nahi ez hemen ez dut ihes egin nahi ez honekin Ez dakit zer dioten eskuliburuek poemak izan behar duenari buruz agian egongo da bere mugak gainditzen agian egongo da bere hizkera zikintzen baina zure ingurura begira ezazu Amnesia hau eta dardara hau izu hau eta magia hau dira poemak idazten dituztenak Ez dira nire asmakizuna ez dira nik erabakitako ezer Hau bakarrik da zentzugabekeria guzti honi emandako sabel erreakzio bat (eta haatik) noiz iritsiko dira labezomorroak behar ditut labezomorroak behar dut beren zornea honenbesteko miseria edertzeko txaloak txaloak sarean bideoak katutxoak txitak gizon zibilizatuaren harresien kontra ankak lehertzen etorkinak txaloa txaloa alaitasuna debate lehiaketak deitu eta irabazi sukalde bateria bikain bat. deitu eta zure herriarentzat zine festibal bikaina irabazi Hollywood eko izarrak zure kalera etorriko dira eta Erramun tabernan antxoak jango dituzte eta anaitasun unibertsala delako hori ulertuko duzu larru eta zeloak dituzten, hezur eta adizioz beteriko idoloak miretsiz txaloak txaloak izar handientzat eta argazkiak argazki asko milioika argazki argazkiz bete ezazu zure bizitza kakaren hutsunea baina hau ez da poema bat zein kaka mota da hau nola izango da hau poema bat hain zaila da egiatia izatea hain zaila da mozorroa ahaztutzea zein garesti ateratzen den gure pertsonaiatik irtetzea txistuak txistuak ez du balio pertsonaiatik irtetzea nor bere burua saltzen jakin behar da joder! erosalmentaren amaiera aldarrikatzeko jakin behar da nor be re burua publizitatzea joder! publizitatearekin amaitzeko ekoizpen masiboa bihurtu behar da norbera joder! ekoizpen masiboarekin amaitzeko zatozte behingoz, labemozorroak zuen zornea nahi dut nire ezpainen ertzetan gizazapore honek kutsatzen bait nau gizazapore honek usteltzen bait dizkit hitzak txaloak oraindik hil ez den poeta bat da hau edo hilda nagoelarik ari zara hau irakurtzen ez du inportik txalo ezazu imajina nazazu pijamaz jantzia mozkorra erretzen bihotza eskuan tekladua zikintzen nire kontraesan guztiak eta bakoitza negarrez deitoratzen nire ezpurutasunagatik negarrez garbitasuna zerbait lorgarri balitz bezala garbitasuna erdiestea zerbait duina balitz bezala eta txalo ezazu joder! ezer ez da errealagorik oh, baina atzo ikusi zenuen zilipurdiak egiten zituen txakurtxoaren peli hori eta hain zen polita eta misterioak argitzen zituen bon, ez dut zer eginik txakur horren kontra naturaren miraria bait da txaloak txakurtxoarentzat eta baldin banaiz ni labemozorroa eta idazte n dudan hau zornea eta zuek aharrautsika hau irakurtzen ari zaretenok poetak edo agian hau abesti bat da nork daki zein den abesti eta poemaren arteko diferentzia? pop musika ri eta marka erraldoien bussiness ari eta larru iluneko beste haurrek sexualizaturiko arropa estridente ari beren ipur ditxo birijinak irekitzen dizkie ten haur drogatu entzako abestia , hamburgesaz eta zakil helduez gurasoen ikastetxearen telebistaren zinemaren errealitatea baino haratagoko errealitatea z bortxaturiko haurrentzak o abestia Mendebaldean guraso erotuek erlijio fetitxistek izen zehatzik ez duten gerrek asesinaturiko haurrentzat abestia haur gaixotuentzat abestia haur elbarrituentzat abestia giza krudeltasunari oda Beraren irudira eta antzara. zeren ikusi ditut nire belaunaldiko adimen hoberenak (kia, kia nik ez dut ezer ikusi) txaloak txaloak nik ez dakit ezer ezertaz absolutoki eta hau poema bat bada erabaki dezatela irakurleek kritikoek eta zilipurdika ibiltzen diren eta misterioak konpontzen dituzten txakurrek joder hain politak dira txakur horiek bai, badakit hitzegiten dizut diodana zerbait inportatuko balitzaizuke bezala hitzegiten dizut suposatuz badakizula ni irakurtzen nik ulertua izateko esfortzurik egin gabe hitzegiten dizut ezagutuko bazintud an bezala baina, izan ere, ba al dakizu? ezagutzen zaitut ez dago horrenbeste aldagairik esan dezagun aurresaten duzula gertatuko dena eta ahaztu egiten duzula gertatzen ari dena edota emozionatzen zara besteen historioekin eta ahaztu egiten dituzu bazarela ibiltzen zarela sentitzen duzula edota zure ardura da ibiltzen zarela existitzen zarela sentitzen duzula eta ahaztu egiten duzu besteen partea ere osatzen duzula neurri handi batean horiek ere zu direla “zu” hori existitzen dela besteak existitzen direlako edota maitatzen duzu gehiegi ez maitatzearen erosotasunean eta iratzartzen zarenean gorrotatzen duzun guztia zara edota zure fedea besteengan jartzen duzu eta ahazten duzu zu ere benetan bazarela edota zu bakarrik zara ziur eta mundua galtzen duzu edota konorte galdu arte edaten duzu eta ezagutzen dituzu eskuragarri diren ansiolitikoen marka guztiak edota kirola egiten duzu zure arima izkutatzen duen gorputz bat eraikitzen duzu edota sufritzen duzu sufritzen ari zarela onartu gabe edota aurreko horretatik ezer inoiz zer dakit nik nola ezagutuko zaitu t! Baina noizbait gertatu al zaizu desiatzen duzula ez duzuna baduzula desio ez duzuna balioesten duzula ihes egiten dizuna botaka zabiltzala gelditzen denaren gain izutzen zaituela beldurrak eta bigarren pertsonan idatzitako poemak bizitzak aisialdiak okupazioak unibertsoari begira zaude egi bat aurkitu nahian zure barnera begira zaude unibertsoaren bila lerro zuzenean galdu egiten zara bideak zeharkatzen dituzu sigi sagan gorroto dituzu filmak maite dituzu filmak negarrez ari zara aurkitzen ez duzulako galtzerdi garbi batzuk denak erortzear dirudi zure inguruan itsu zarelako zutik dirauen horrekiko nor zara zer egiten duzu zerk ezaugarritze n zaitu definizioetatik ihes egiten duzu amodioa baino gehiago behar dituzu horiek zugandik ihes zabiltza baina beti aurkitzen zara zure iraganatik ihesi baina zu zara etorkizunean p roiektatzen zara baina etorkizunik ez da edan erre farmazia erregularki bisitatu besteengandik ihesi eta besteak behar dituzu ispiluak ez dira inoiz hausten puska eginak ikusteko premia duzunean eta idazten duzu idazten idazten drogek ez bait dute mina arintzen ezta horien ausentziaren desesperazioa baina zer moduz zaude galdetzen dizute ondo, ondo, dena ondo hitzek erretzen dute hitzek kra skatzen zaituzte begirade k zugan bilatzen dute eman ezin duzun zerbait eman nahi duzun zerbait eman nahi ez duzun zerbait emateak mina ematen duelako korrika zoaz geldi geratzen zara berriro korrika irri egin amets egin amets gaiztoak izan Diazepana Trankimazina Orfidala musika tristea metal musika hizkuntzak ikasi filosofiak estudiatu nobelak irakurri poema liburutan zure bila zabiltza ikusten (erabiltzen) duzu pornografía jan oka egin berriro jaten duzu baino, zer moduz zaude ondo, ondo, dena ondo non ustelduko zaren lekuaren bila zabiltza baina ez zara usteltzen norekin larrutan egin horren bila zabiltza baina bere bularrean negarretan zaude ihes zoaz baina ez duzu ihes egin nahi gelditzen zara baina ez duzu gelditu nahi minez zaude baina kakaz betea zaude autolaguntzako liburuxkaz asetua lagundu nahi zaituzten pertsonez asetua baina ez dizute lagundu nahi eta proiektatzen dute eta proiektatzen duzu eta lagun deitzen diezu eta maite dituzu eta horien premia duzu baina haiengandik ihes egiten duzu nahiz eta haiengandik ez duzun ihes egin nahi haiengandik ihesi joatea behar duzulako ispilu hautsiak dira baina ez dituzu ispil u hautsirik nahi ispilu perfektuak dira baina ispilu perfektoek itsutzen zaituzte eta idazten duzu idazten idazten eta ez baduzu farmazia garaiz bisitatu egunsentiratzen ari da idazten jarraitzen duzun bitartean altxatzen zara bizkarreko mina duzulako burua biraka duzulako zure begietako erreka gazia lehortu delako eta eskola ikasleak oihuka ari direlako eta musika beldurgarri bat kontzentrazio eremuetako musika bat ikasmahaietara deika ari delako ohe deseginari begira zaude masturbatzen zara Interneten nabigatzen ito egiten zara eta idazten duzu idazten idazten baina nori zer norentzat zertarako aingeru suntsitzailea zara baina askoz gutxiago poetikoa askoz gutxiago aingerua nahiko gutxiago behin betiko zigarrokin a zanpatua zara kutsatzen duzu zikintzen kirats hutsa zara errealitate honetan hain panoptiko nola itsu aingeru suntsitzailez betea mantso eta ohargabeki suntsitzaileak diren aingeruz betea ireki dute jada farmazia eta errezeta bat duzu ez du zu zugandik ihes egin nahi baina zutaz atsedena behar duzu eta zer moduz zauden galdetzen dizute baina zu jadanik beste zerbaitetan pentsatzen al zaude? farra egin nirekin ahaztu zaurgarriak zaretela ere zein zaila den egiatia izatea zein zaila gauza batzuk esatea hain irrigarriak zentzuren bat asmatu behar izaten dugula hain patetikoak behar dugula gure nortasun bat eraiki hain galduak besteei eskatzen diegula defini gaitzaten eta hori egiteagatik gorrotatzen ditugu. hain hustuak ezerk ez d igula betetzen hain txiro hain erpai hain ziurgabeak elizetan horoskopoetan ospetsuetan ideia absolutuetan poesian aurkitzen dugula ziurtasuna hain izutuak hain hautsiak ez ez hau ezin da poema bat izan hiztegiak esaten bait du poema dela “lan poetikoa bertsotan” eta poetika “poesiari burukoa edo eremu horretakoa” eta poesia da “edertasunaren agerpena edo sentimendu est etikoarena bertsotan edo prosan, hitzen bidez” eta definizio horietako bat berak ere ez du erretzen definizio horietako bat bera ere ez da sutan jartzen hau beste zerbait behar du izan ezin dut kartzela horretan idatzi barka nazala irakurle despistatuak hauts enamoratua aurkitzea espero ba zuen ez ez hobe zilipurdika dabilen txakurtxo horri imitatzea hain dira politak misterioak ebazten duten txakurtxo horiek txorakeriak egiten dituzten katutxo horie k zoriontsu farrez ari diren tximinotxo horie k (VIH eta hepatitisaz kutsatu d ute eta agian gorputz adarren bat amputatu diete eta beste nonbaiten josi baina tira ez zaitezte txikikeritan galdu behintzat ez dira judeuak edo buhameak, ez? gizartea aurrerapen bidean dago). Zein politak diren denak Irrifarra tristea duen tximinotxoari esleitua genetikoki aldaturiko birus bat Arratoitxo pinpirinari esleitua gizabelarriaren inplante bat Untxi jauzkariari esleitua froga kosmetiko bat (zein polita ematen du Jainkoarren froga kosmetiko bat inork ez luke esango begiak ekoizkin urragarriz bustitzera doaztela) txaloak txaloak mudua aurrerapenean doa mundua ibilg ailu erraldoia da eta gu erregaia baliotsuak gara merkatuak agindutako ia edozein gauzatarako esaten du idazle txakurtxo zilipurdika ibiltzen denak gure gorputzaren gantzarekin xaboia egin daitekeela eta beste giza erregai fosilak osagarri erabilgarrieta n deskonposatu dezaketen bonbak bizitzaren zikloa da hiltzen gara beste batzuk bizi daitezen eta azken hauek hil beharko diren beste batzurentzat , erregai fosila gisa baliagarriak izan daitezen eta edertasun guzti hau sar genezake xiringa batean eta amodioa, pakea eta anaitasuna zainetan zuzenean jaso efektua ia berehalakoa da edo uste al duzu zure ateismoak erlijiotik libratzen zaituela? edo uste al duzu zure pentsamendu kritikoak ergeltasunatik libratzen zaituela? edo uste al duzu zure irakurketak ezagutza ezaz libratzen zaituela? ez du ematen ez du inolaz ere holakoa denik ematen nahi duzun haina egizu negar edo ziurtasunak asma ezazu gaztelu bat eraiki proposizio logikoetatik abiaturik eta isolatua bizi autoezarritako koherentziaren dorrean goialdetik zelatatu herri xumea hain zikina hain informaziogabetua eta ekidin ispiluak nagusitasun moral guzti hori har dezakezu xiringa batean sartu eta zuzenean zainetan xiringatu efektua ia berehalakoa da HIRUGARREN LIBURUKIA SCHRÖDINGER Egi guztie k garai guzti ek, errakuntza guzti ek, begirada guzti ek begirada honetara eraman gintuzten Adiskidantza guztiak, odola guztia, amets guztiak izan dira noizbait gure ametsa Muxu bakoitza, martirio bakoitza, sexu bakoitza, tiro bakoitza izan dira noizbait gure tiroa. Gure historia kontatzen duen liburuaren nonbaiten, gure izena dago, izen guztien ondoan, konkista eta bortxakeria guztien ondoan eta heroi guztien ondoan eta munstro guztien ondoan, teoria guztien ondoan eta bonb a guztien ondoan. Osotasun baten parte gara ezerezten ari dena eta haatik hazten dena. Osotasun baten parte gara ustegabeki identikoak diren indibidualitate infinitoez osatua. Idatzia daramagu gure ukimenean diktadore guztien izena, asesino guztiena, biktima guztiena, memelo guztiena, ergel guztiena, beraien ahotsez desberdinak garela ohiukatzen dugun bitartean. Aurkitu egiten dugu behin eta berriz su bera eta su horren gainean gauero egiten dugu lo gu geu harritzen garelarik, behin eta berriz, erretzen ari garelako. II Amestu dut milioi bat emakume erahilak munduko hizkuntza guztietan hitzegiten zutenak eta aberritzat bandera guztiak eta eresi guztiak zeukatenak gerra guztiak baina areago hunkitzen zuten ak, zeren gerra batek ere mugak ditu. Baina larruazal ireki honek eta hezur kraskatu honek badirudi daukatela Unibertsoaren adina. Eta amestu dut Schrodingerren ametsa nere eskuetan, aldi berean zeudela garbiak eta odolez beteak Gizatiarra bait naiz heroi guztiak bezala, munstro guztiak bezala. DISIDENTZIAREN APOKALIPSIA Ez dakit zer nolako mundu motan ari naizen amiltzen , zer nolako hutsune motan itotzen ari naizen, baina itotzen ari naiz. eta nire heriotz ohean neongo argiak soilik ikus ditzaket eta eslogan ohiutzarrak eta pantaila keinukariak nire neure itomenaren areagotzea babestuz. Ez dakit zer nolako mundu klasetan ari naizen niri birikak ttuka zer nolako munduan bere miseriaren pisuz eror tzen ari zaidan larrua urratzen. Begirada iluneko hegaztiak heg an dakust eta txirula musika bat desfilatzen ari diren historiaren arratoiak hipnotizatzen duena. Baina ez da nire begitarako espektakulua. Mamutzar bat naiz. Ez naiz. Gizadiaren gainontzekoa ez den bezala. Bakarrik arratoi h auek eta xirula musika h au. Baina zein melodia da hori? Iragarki publizitario bat? Mitin politiko bat? Igogailuaren azken solairura iristearen zai, dentistak azken agina ken diezagula zai, zientzia medikuak gure ahaide maiteak heriotzatik salba ditzan zai, gauden bitarte ko hari musikala al da? Musika bat entzuten dut autoafirmazio airekoa autokonplazentzia airekoa kirtenkeria airekoa. Eta arratoiei hazi zaizkie hegalak eta tronpeta jotzen dute lehen zigilua irekiko dela iragarriz: hirugarren munduko herrialde txiro bat ean luxuzko resort batean oporrak. Eta orain arratoiak imirrimaua bihurtzen dira eta beste tronpeta jotzen dute eta bigarren zigilua irekitzen da: Carrefour markako eskuohial joku bat. Eta orain imirrimauak gerra kontseilua bihurtzen dira eta korneta bat entzuten da eta hirugarren zigilua irekitzen da: zazpi urteko kartzela zigorra erotismoaren apologia egiteagatik Eta gerra konseiluak bihurtzen dira konpresak eta larogeigarrengo sintetizadore ukitu bat entzuten da eta bostgarren zigilua ireki tzen da: eta komertzio librearen ituna da. eta aleluia entzuten da eta hosana zeruan eta oh igela bat urmaeletan Eta itsasotik, hamar euro eta zazpi kondena zituen hilotza bat irtetzen ikusi nuen, eta bere zenbakia gizazenbakia zen eta bere argazkia, aurrez aurretik eta perfiletik bazirudien ziola ni izan naiz, aitortzen dut Saiatu naiz mundu bat imaginatzen non itomenerako lekurik ez dagoen, saiatu naiz mundu bat imaginatzen zeinean arnasa har zitekeen bularreko min zorrotz hori gabe, baina ez da posible izan, aitortzen dut. Ez dut asmatu nire burua labirintotik kanpo ikusten. Ez dut asmatu nire burua jokuz kanpo ikusten. NIRE ETSAIA DEABRUA BADA Galdetzen diot nire buruari Ea deabrua nire etsaia den. Ea bera den iluntasuna eta ni argia. Ea bera profetek aldarrikaturiko gaitza den. Ea nire eginbeharra den beraren aurka borrokatzea. Ea nire etsaia oraintxe bertan poema bat idazten ari den nire iluntasunaren aurrez aurre argia delakoan ziur, profetek aldarrikaturiko gaitza ni naizelakoan ziur. Ea oraintxe bertan nire etsaia nire kontra borrokatzeko eginbeharraz ziur dagoen. DONOSTIA 2016. Arropa zahar eta zikinez jantzia txakur zahar eta zikin bati besarkatua, yonkiak eta arloteak jasatzeaz nekaturiko banku baten ordu hil dako tan. Arropa aratz eta merkearekin paseoan dabiltzaten Señorak behatz txikiena sudurrean sartuz beren gauzetan pentsatuz, agian, edota beraienak ez diren baina beretzat hartzen duten gauzetan. Turista bilohori eta aski orraztuak saiatzen dira beren artean elkarri zirrara sorrarazten elkarrekin kalakan hirien onuraren oinordeko legitimoak bait liran Agureak elkarri agur esaten portaletako atarietan bihar arte esanez baina galde ikurraren bat erortzen da lurrera. Hiritarrak bere kotxeetan leratsuak aparkaleku eta zeruko manaren bila skateboard en doazt en gaztek jarraituak, itxura denez , kotxearen hagunak miresturik . Emakume bat pasa da eta irrifarra eskeintzen dit, agian ezagunak gara, agian bere buruari luzatzen dio irrifarra, agian irratia entzuten ari da. Gizon bat etengabeki eseria, etengabeki mozkorra beste bati esaten dio alaitasun itxura eginez: ba al dakizu gaur nire urtebetetzea dela? baina besteak ez dio entzuten, neska gazte batzuk ka ntatzen ari bait dira musika bat (gutxi gora behera) espirituala zeharka haragizko pekaturen bat ikusten uzten duena (gutxi gora behera). Hiriaren nonbaiten, gaur, badago kontzerturik, hitzaldirik eta arropa dotorerik baina hain dut gogoko bizikletaz kal e hauetan zehar ibiltzea. Gustokoa dut semaforo gorritan gelditzea eta BMWen lepoan zain pilpilariak ikustea, FNACen atean, zure kontzientzia sinadura batez edo 10 20 euroko bilete batez garbitzea eskeiniz egoten diren grabitaterik gabeko izakien begietara zuzen begiratzea, itomen larrien mugan hutsera jauzi egitearen edota hertsatzaile bihurtzearen arten ezbaian dabiltzaten korbatak. Esan dezaket zein partiduri ematen dioten bot oa nire herrikideak. Daramaten kamisetan eta zapatetan ikusten dut. Buruz esan ditzaket berrogeitahamar marka komertzialen izenak, berrogeitahamar musika talde euskaldunen izenak. Batzuk oraintxe bertan ari dira kalean jotzen, Bertsioak, uste dut. Ederra da era izugarrian Gogora dezaket behin nire irudia alokatu nuela Aurrezki Kutxa baten publizitate kanpaina baterako (baina, nolatan egin zenuen hori? Zer demonio ari zinen pentsatzen?) 200 euro , horrela, merke Jolas dezaket gorentasun moralera baina zahartzen ari naiz eta ez naiz horren trebe eta baita hau ere ederra da izugarri kutrea denez. Mundua suntsitzearekin amets egiten dut, baina ez dakit nola amestu berreraikuntza. Arrato iak, imirrimauak erleak, labezomorroak paper bat jokatzen dute egitasmo bat dute. Zebra bidetik oinak arrastaka daramazkin amona hau Juana Arkuduna izan zitekeen, baina orain 5 zentimo kobratu diote Eroskiko poltsa bakoitzeko. Aintza, joku pribatu bat da. Inongo harrari ez zitzaion inportik Agamenon ezta bere txerri zaintzailea. Dirudienez, anatomikoki hitzeginez, ez dago alde handirik giza bihotz baten eta txerri bihotz baten artean. Quod erat demostrandum. AKROSTIKOA Ez dakit nor naizen. Oscar marka komertzial bat baizik ez da. Suge tengarria promesten duena autodefinizioz estasia egia prometatzen du ena, erabilgarritasun praktikoa, indibidualitate ilusioa bizitzari buruzko fikzioaren arrakasta, zirkunstantzien ukazioa. Banaiz eta ez naiz erreala munduko biztanle organiko, ni da nire deabruei deitzeko modua Baina pilatzen ditut minutuak eta urteak, bizitza batengan sinistarazten nauten esperientziak, itxurazko arrazionaltasuna, behaketa interesatua. Ekiten dut izango banintz bezala, existituko eta egintzat emana banintz bezala. Zientziaren izen ona lapurtzen dut, liburu jakintsuen artean lantzen ari naiz nire existentzia gezurtatzeko plana . Leoia labirintoan. Hienaren oportunismoa. Nire ebangelio propioa idazten dut, gurutzeak karraskatzen dituen xilofagoa. Baina ez ditut diszi pulurik, soegilerik ezta apostolurik. Hitz batzuk biltzen ditut, poemen itxura imitatzen dut, bere burua gainditu nahi duen izaki baten mailara iritsi nahi dut. Jaio. Hazi. Nire ziurtasunak sutaratzen ditut. Akrostiko patetikoa. Jokuaren plantak egin, inolaz ere jokua ez dena, poema baden eta ez dena. Hutsaz betetzen naiz. Nire arrandiaren gain ttu egiten dut. Lurra oinordetzan jasoko duzu, Nekazari despistatua: lurralde eremuak, dohatsutasunaren elipsia. Ezin zara orain akitu. Landetako liliekin aldera zaitez. Urezta zaitez ur arre honekin, beher engoarekiko amodio h au, zure zaurien zapore metaliko h au. Urezta zaitez siniskerien mendi honekin. Egun honetan hil zen aita, jaio zen zientzia. Berriro ere, errepika nerekin: Logos a jaio zen, sinismena erre egin zen Biziko zara ikusteko nola hautsak erretzen dituen zure lurrak jadanik sutan. Zure bizitza, bizitza aseptiko, hutsal eta betierekoaren alde emango duzu. IZENEZ ETA HARRIEZ I Suposatzen duzu erantzun guztiak egiaz ulertzen duzun horrekin bat etorri behar direla, bizitza guztiak bizitza kontsideratzen duzun horren itxura behar dutela izan, nota guztiak jadanik aldez aurretik finkatu duzun lekuan entzun behar direla. Aurresuposatzen duzu denetan arrazoi duzula, bestela zure dorrea amilduko zen. Lokatz eta aurreiritziz altxaturiko egitura hain da altua oxigeno faltan ari zarela gelditzen, eta desjabetze eta itomenezko zure mozkorraldian ikusten duzu jainkoen ondoan zure izen idatzia. Hain jakintsua izaki eta haatik oraindik ez duzu ulertzen zer inplikatzen duen zure izena harri batean zizelkatua ikustea IZENEZ ETA HARRIEZ II Farandulako jendeak esango du dena antzerkia dela. Politikoak dena politika dela. Matematikoak dena zenbakiak dir ela. Poesiak badaki dena hitzak direla. Argazkiak dena argi eta angelua dela. Musikak notak ikusten ditu behatzen artean hazten. Kimikak bilatzen du jainkoek ehotzeko erabiltzen duten materia. Marxismoak bere teoria ezeztatua dakus ipurtargien argi harrigarrian. Kreazionismoak hodeien irudi arrarotan. Liberalismoak igandeko horoskopoetan. Agian h or inoiz izan ez zen haize baten itzalaren itzala da dugun guztia. Agian ez da hain eroa eroak inbidiatzea beti bait dirudite denetaz hain konbentzituak. IZENEZ ETA HARRIEZ III Hau da mundua efizientziaz egituratua ez dadin amildu, ez gaitezen amildegian erori Hauek dira jazoerak, jazoerak osatzen duten egiak eta hitzak. Hauek dira errealitatearen trenkada tinkoak eta hauek gara gu itxumust uan katamarraukan, hitz eta doktrinen harresi itzelek ez bait dute argia pasatzen uzten. Eta gurari bat badago Josuek trompeta jo dezan eta Jeriko kolpasa dadin. Eguzkiaren antsia ba t dago Eta betiereko askatasunarena, eta beldur izugarria harresia eroriko ez ote den eta babesik gabeko gau izoztuan hotzez akabatuko ote garen, beldur ikaragarria eguzkiaren argiz itsu geldituko ote garen, beldurra, agian ulergarria, mugarik gabeko loezinari. Jeriko eroriko da Baina haren errautsen gainean Jerusalen eraikiko d ugu. Jerusalen eroriko da baina haren errautsen gainean mundu berri bat eraikiko dugu Mundu berria eroriko da baina ez dira faltako armetan altxatuko direnak harresien artean bizitzeko duten eskubidea defendatzeko. AITA HIL Onartzen dut badagoela nigan promesak egin eta bete ezin dituen munduarekin sumindua dagoen haurraren puska dexentea, behin segurtzat, egonkor, justu, maitakor (hitzaren bere lehen esanahaiean: maitatua izateko duina) aurkeztu zitzaion munduarekin hasarretua. Baina haurra hazi egin zen eta begiak ireki zituen munduak irekitzea nahi izango lukeen baino gehiago, eta orain ukabilka dabil pareten kontra eta iragazkirik gabe esaten ditu gauzak, izutua dagoela ez onartzearren hasarretzen den nerabea bezala Eta aita labanaz hil egin nahi du, Odol festa bat, Suzko bataioa. Eta aihotz bat eroste aekin amets egiten du bere gezur guztiak banan bana sorbatzarekin txikitzeko. Zeren haurrak amodioa soilik ikusten zuen hartan orain hipokresia baizik ez du ikusten eta soilik erantzun arrazoitsuak zeuden hartan orain errautsa baizik ez dago, eta jadanik aitarekin soilik hitzegin dezake hortzen artean sorbatz hori eusten duelarik. Baina badaki, barne barnean badaki, ez duela inoiz marra hori igaroko. Aitaren heriotza dela ezagutu duen guztiaren heriotza, bere itzalak direla berak argia deitu duen oro, eta bere azken hatsaren une izugarria iristen danean bere heriotzaren ohearen eskubian eseriko dela eta bere burua ere gorrotatuko du bere masailan behera malko bat ihesi sentitzeagatik. KONPROMEZUA Hama r kale zeharkatu ditut gaur goizean ametsak bidaiatzen duen latinaren lo ibiltari, eta bere gorentasun moralarekin engai aturiko hainbat sortzaileen poema bat, abesti bi, hiru argazki eta laburmetraia baten gaia izan naiz . Sortzaileak, lotan ibiltzen eta ezer ulertzen ez duen , ez bilatu eta ez aurkitu eta ezta ere hain erabateko artista inoiz izango ez den jendetzaren aurrez aurre. Eta ispiluari esker ona eman diot ni neu azaldu arazi nauelako hirutan memelo: bat jendetza loak hartua izateagatik bi artista arroputza izateagatik hiru poema honengatik, duen pretentsioa bait da zuei/niri sinistaraztea jokuz kanpo nagoela KAIKUAREN BLUES A Kapelu bat zeraman berak New York City inizialekin eta pentsatzen ari zen auskalo zein neskaz, zein mutilaz. Nik lanean nengoela itxurak egiten eta berak entzuten ninduela itxuratzen, hura dena benetan gertatzen arituko balitz bezala. Komunikazioa, igorlea, mezua , kodigo a, hartzailea prest mart xan zegoen ekuazio osorako. Baina berak amesten zuen auskalo zein neskaz edo zein mutilaz , eta ni k Angelica Lidellekin aizkora batez txiki txiki egiten ninduela. Oraindik zurrutadaka zebilen Manuel Vilas ekin zurrutada bat hartzearekin. Ohiko egun bat ze n eskolan memeloen munduan. Baina gauzak benetan gertatzen diren munduan, benetan garrantzitsuak diren gauzak gertatzen diren munduan, mutil hark agian amesten zuen beste amets batean parte hartzearekin, New York City eta bere zabor zinematografiko guztian, mutil hura eta ni ez ginen han. Adimen gutxieneko inork ez luke horrelakorik esango. Baina kaikuen munduan… kaikuen munduan izurratuta geunden. HAU ARBOL BAT DA Guzti honi zentzu bat eman nahi diogu, errelato bat osatu, baina zer da lirdinga epel hau, larrua lazten due ukitze arin hau, malkoetara eramaten gaituena? Zer da gaua? Zer da isiltasuna? Hitzak jarri genizkiegu guzti honi, orden bat ezarri, denok inkariotu begiak itxita. Egin ahal dugu. Aurkakoa, ezpaina ekintz a bat dela onartzea da, ilargia gihar bat dela. Aurkakoa da koloreak existitzen ez direla onartzea, ez direla existitzen mugak ukitzen eta ulertzen duten begiak, haztatu eta esan egiten dutenak: hau arbola da. Lasai dadila zure bihotz zoratua, hau arbola da, hura kattagorria da eta hortzen artean daramana giza hezur bat. Lasai dadila zure bihotza, heriotza ere erreala da eta ez kontzeptu hutsa. Zentzu bat eman nahi diogu guzti honi aurkakoa bait da onartzea ez dagoela gure existentzia ziurtatzen d uen matematikarik, aurkako da onartzea, ze, agian, gure etsaia ez dagoela oker, ze, agian, gure etsaiak, hezur eta kartilogoz gizatiarra, ente deabrutua, agian arrazoia izan dezakeela. Baina ez, gure etsaiak beti oker egon behar du, gure egunkariak benetako egunkariak dira, gure irratiak benetako irratiak, zeren, bestela, aurkakoa da onartzea atomoa ez dugula ulertzen ez dugula euria ulertzen, ezta gure seme alaben beharrak. Lasai dadila zure bihotz zoratua, hau arbola da, hura kanposantu bat, haragia usteltzen da lehenago, eguzkia Ekialdetik irtetzen da, loreek pizatzen dute zoladura. Lasai dadila zure antsietatea, mundua badabil ere alderantziz, heroiak dira munstroak, munstroak beti aurkarien bandokoak. LAUGARREN LIBURUK IA – BERE IRUDI ETA ANTZARA (Quote Jockey set) TRACK 1 Bere buruaz beste egiten saiatzen den pertsona “psikotikoki deprimitua” izendatuak, ez du hori egiten “esperantza falta” gatik, ezta bizitzaren zorrak eta hartzekoak ez dutelako koadratzen. Eta, duda rik ez ere, ez du holakorik egiten heriotza, bapatean, liluragarria iruditzen zaiolako. Pertsona batengan Huraren sinistezineko agonia maila jasanezin batera igotzen denean, bere buruaz beste egingo du, momentu batean sugarretatik ihes egiteko jauzi egingo duen atzitua dagoen pertsona bezala. Ez dadila zalantzarik izan amildegira jauzi egiten duten pertsonei buruz. Horren altura handitik jauzi egitearen aurrean duen izua, lehio horretatik paisaia ikusten ari denak sentituko lukeena bezain handia da; hau da , erortzeko beldurra konstante bat da. Aldagarria dena da beste izua, sutearen sugarrak: sugarrak aski hurbiltzen direnean, hutsara jauzi egitea beste izua baino arintki txikiagoa da. Ez dago inolako erortzeko desiorik; sugarrekiko izua da. Eta, haatik, es paloian begira eta ez dezala jauzirik egin, eusteko, oihuka ari direnetako inork ezin du jauzia ulertu. Benetan, ez. Egon beharra dago pertsonalki sugarretan atzitua, ulertu ahal izateko bene benetan izu hori, askoz handiagoa dela erortzearen izua baino. David Foster Wallace. Txantxa infinitoa Manuel Gomez Beneyto (Psikiatriako Komisio Nazionalaren presidentea): “Suizidioa eta etxegabetzearen arteko erlazioa begibistakoa da” Lorena Ferro. Lavanguardia.com Globalki, norbanakoak ezin du bere saldoa “gastatu”, transferitu soilik baizik. Batek gastatu dezake irabazten duena baino gehiago beste bati induzituz gastatzen duena baino gehiago sar dezan. Errealitatean, aulkitxoen jokoan egongo bagina bezelakoa da” Milton Friedman. Diruaren paradoxak. TRACK 2 Estatu Batuek esklabotzari ematen zioten babesaren oinarrian gertaera praktiko ukaezina zegoen. 1790ean, Hegoaldeak ekoizten zituen mila tona algodoi urtero. 1860ean, xifra hori milioi bat tona izatera iritsi zen. Aldi berean 500.000 esklabu izatetik 4 milioi izatera igaro zen. Sistemak, esklabuen oldarraldiekin eta konspirazioekin urratua […] hegoaldeko estatuetan kontrol sare bat garatu zuen, legeen, epaitegien, indar armatuen et nazioaren lider politikoen arraza aurreiritzi etan babestua . Howard Zinn . Estatu Batuetako beste historia. Amnistiak sinadurak biltzen ditu Applek argitu dezan ea bere ekoizpenek baduten haurrek erauzitako kobaltorik. Servimedia. Elmundo.es Ekonomiak kontsideratzen du gizakia egoista dela. Leopoldo Abadia. Nola funtzionatze n duen ekonomia inozoentzat TRACK 3 Diruaren botereaz eratutako gizarte batean, langile jendea miserian murgildua mantentzen duen gizarte batean, dirudun gutxi batzuk soilik bizkarroiak izaten asmatzen duten bitartean , ezin da benetako askatasun iraunkor rik egon. Lenin ena dela uste da Oh Stalin handia Oh herrien buruzagia Zu gizakia jaio arazten duzun hori Zu lurra ernaltzen duzun hori Zu mendeak gaztetuarazten duzun hori Zu udaberria loratzen duzun hori Zu musikaren hariak bibrarazten duzun hori Zu, nire udaberriaren dizdira Zu, milaka bihotzetan islatua zaren eguzki hori Rakhimov, Pravda, 1936ko abuztuaren 25 Polizia Sekretu s obietarra (GPU, OGPU, NKVD) Atxilotze eta epa iak, 1921 39 Atxilotzeak orotara (1939ko datu batzuen faltan) 4.752.337 Krimen kontrairaultzaileengatik: 3.341.989 Sobieten aurkako agitazioagatik: 597.786 Bestelakoak: 1.493.948 Kondenak : 2.944.879 Exekuzioak: 747.772 Kontzentrazio eremuak eta kartzelak: 1.687.172 Exiliatuak: 373.657 Bestelakoak: 200.567 Kalkulua e gin da J. Arch Getty eta Oleg V. Naumov en The road to terror –etik abiatuta. Horiek , iturri gisa, aipatzen dute Gousudarstvennyi arkhiv Rossisskoi Ferderatsii (GARF) f. 9401, op. I, d.4157, II. 201 5 Estatu boteretsuak soilik krimenaren bidez mantendu daitezke. Estatu txikiak bertutetsuak dira ahulak direlako Bakunin ei egotzia TRACK 4 Denboraren zati gehiena bizi den bezala metaforaren munduan bizi delarik, poetak, beti, oso kontzientzia zorrotza dauka honetaz: metaforak ez duela bere funtziotik haratago baliorik; imajinazioaren asmakizun bat, artifizio bat baizik ez dela. Holako moldez non eta, beste batzuk fisikaren legetan legislazio bat ikus dezaketen bitartean , eta beste batzuk Jainkoa giza itxurakoa balitz bezala , argi urteetan n eurturiko bizarrakin eta izar lainoez eginiko sandaliekin, ikus ditzaketen bitartean, Faustoren moldekoek, bakardadean aurre egin behar diote soilik diren gauzez osaturiko unibert so batean bizitzeko langintzari , eta disimulatu behar izaten dute berezko ga bezia hori hainbat metafora eroso eta gupidatsuekin, non eta gizadiaren erdi “praktiko a” jarrai ahal izan dezan Gezur Handiarekin, fidaturik bere makin ek, sutondo ek, kale ek eta klima k xede gizatiar berdintsuak, ezaugarri pertsonal identikoak eta bere osagaien egoskorkeria suminal antzekoa partekatzen dutela. Thomas Pynchon. V. Zer da orduan egia? Metafora, metonimia, antropomorfismoen samalda bat mugimenduan, hitz batez, gizaharrem anen metaketa bat poetikoki eta erretorikoki goratuak, estrapolatuak eta apainduak izan diren ak, erabilera luze baten ondoren, herri batek ziurtzat, kanonikotzat eta lotesletzat kontsideratzen dituenak; egiak ilusioak direla ahaztu duten ilusioak dira; hig atu diren metaforak, jadanik indar hunkiberarik gabeak, bere trokelatua galdu duten monetak eta ez direnak orain moneta gisa metal gisa bai zik balioetsiak . F. Nietzsche. Egia eta gezurrari buruz zentzu extramoralean Dena den, mundu honetan deneki n engainatzen dute jendea […]. Hitz batez, dena engainu handi bat da, exajerazioz esanez, engainu erraldoi bat. Gertatzen dena da, ordea, gizaki guztiok, bizi diren bitartean, primeran sentitzen direla engainatuak izaten direnean. Hori norberak berez ikus dezake. Egunero estropezu egiten da engainuren batekin. Hotelari izan, edo kafete gi batean, itsasoan edo mendian… funtsean dena engainu bat da eta autoengainu bat, baina egia esan egundokoa da. Engainurik gabe dena erroiztuko litzateke eta ezer ez zen eg ongo. Azken finean, mundua bere osotasunean engainu bat da, ez? Eta Zeruko Erreinua baita ere, eta Infernua ere. Horrela bada, engainua badago goian eta behean, eta engainu bizi garen lekuan, hau da, Lurrean. Eta norbait hiltzen danean ere, engainu bat da. Baina, agian, Zerura iristean ez da holakorik izango , posible da. Poztu zaitez! Thomas Bernhard. Krista Fleischmann ekin solasaldiak. TRACK 5 Petrikilo: Amodio arazoak osasuna eta familia nahi baduzu, inpotentzia droga erretzeari utzi nahi badiozu sentimentalak eta espiritualak familia berriro bildu nahi baduzu arazorik gabe arazoren bat baldin baduzu: zure gorputz barruan mina , edozein lan mota … zure etorkizuna kontsulta ezazu Drame Jauna. Zure profila: KAPRIKORNIO Lurraren zeinu gisa, birtuterik handiena anbizioa izanik, adoratzen zaituzten jende askorekin aurkituko zarete eta beste batzuk gorrotatuko zaituzte, jeneralian beren gogamen organizatua, hotza eta kalkulatzailea dela medio, lasai xamar egiten diote aurre bere aginteker ak sorraraz dezakeen erresuminari. Batzuk pentsatzen dute pesimistak direla, baina ezta pentsatu ere; gertatzen dena da gauzen alde ilunari begiratzea gustatzen zaiela balizko jazoeretara prestatuak egotea eta horrela egoerei hobeto aurre egin, bai badakit e errendimendu bat ona izanik ere, beti izan daitekeela askoz ere hobeago a. mujerhoy.com “Zientzia” metafisikoetatik –tarot, astrologia, kiromantzia… numerologia da gutxien ezagutua e do ulertua. Gure zenbakia jakiteko batu behar ditugu gure jaiotze datare n zenbakiak eta 9 baino gehiagoko zenbakia lortzen badugu, berriro sinplifikatu 1 eta 9 arteko digitu bateko zenbaki bat lortu arte. [1 da] kreatibitatearen zeinua, independentzia, orijinaltasuna, niaren zentzua eta autoaskitasuna rena . Izaera norberekoia e ta erasokorra. Ekintzak abian jartzen dutenak dira, espiritu bide urratzaile, kuraia, borondate eta ausardia neurriz kanpokoa. Euroresidentes.com Sapere aude! Ausart zaitez zure zeure arrazoiaz baliatzen!: hona hemen Ilustrazioaren lema. […] jadanik erre za da jendea bere kabuz ilustra dadin eta, baita ere, askatasunean uzten bazaio, ekidinezina. Kant. Zer da Ilustrazioa? galderari erantzuna 1784 TRACK 6 Marketinari leporatzen zaio produktu, osagai eta marka berrien ugaritzearen erantzule dela, eta horiek direla medio kontsumitzailea k kalitate/prezio ren artean benetako alderaketak egiteko eta, ondorioz, erosketa egokiak egiteko geroz eta gaitasun gutxiag o duela […] Antza handia duten ekoiz kin gehiegi daude eta askotan , marketin tekniken bidez, artifizialki soilik bereizten dira edo kontsumitzailearentzat antzeman ezinak diren moduz. Inaki Garcia Arrizabalaga. Marketin/ konsumerismorako sarrera bat. PP: “España serio hartuz” PSOE: “Etorkizun bat gehiengoarentzat” Podemos: “Herrialde bat zurekin, Ahal dugu” Ciudadanos: “Botoa eman ilusioz” Unidad Popular Izquierda Unida: “Herrialde berri baten alde” UPyD: “Askeak” 2015eko hauteskunde orokorretako goiburu batzuk Expansion.com en begiratuta 2015/12/18 Baina saltzaile handien eta publizitate diskurtsoen eta marketineko kontzeptuaren eraginaren pean denbora aski luze batean baldin bazaudete –adibidez, larunbata goizaldeko lehen marrazki bizidunetatik hasiz , soilik denbora kontua da dena funtsean salmenta eta marketina dela sinistera iristeko, eta norbaitentzat inportanteak zaretela edota norbaiti idearen edo kausa jator ren bat inporta zaiola irudi duenean, beti, norbait hori, saltzail e bat dela […] […] merkatuak baldintzaturiko gure sinismena sendotze n denean, azken finean mundu guztia bere buruari begira ari dela eta bizitza salmentan eta etekinean oinarritzen dela, eta “zerbitzua” eta “justizia” eta “komunitate” eta “patritismoa” eta “betekizun” bezalako hitz eta adierazpenak […] besterik ez direla industria politikoan eraginkortasun frogatua duten publizitate esloganak baizik, modu berberean hortzetako pastaren industriaren esloganak “hatsa freskatzaile”, “antisarro” diren bezala. Haien alde botoa eman dezakegu, hortzetako pasta erostea joan gaitezkeen bezala. Baina ez gaituzte inspiratzen. Ez dira errealak. David Foster Wallace, Gora, Sinba. TRACK 7 Larunbata igaro eta asteko lehen eguna argitzean, Magdalako Maria eta beste Maria hilobia ikustera joan ziren.[…]Jaunaren aingerua jaitsi zen zerutik eta, hurbildurik, harria biratu zuen eta gainean eseri. […] Hura ikustean, beldurrez dardar eta hilda bezala gelditu ziren zaintzaileak. Baina aingeruak emakumeei mintzatu zitz aien, esanez: “Zuek ez beldurtu. Badakit Jesus gurutziltzatuaren bila zabiltzatela. Ez dago hemen, biztua baita, esan zuen bezala”. […] Hilobitik arin arin aldegin eta, ikaraz eta poz pozik, ikasleei berri ematera joan ziren lasterka. Mateo, 28: 1 8 Larunbata igaro zenean, Magdalako Mariak, Maria Santiagoren amak eta Salomek usaingozoko ukenduak erosi zituzten, Jesusen gorpua gantzutzeko. Eta asteko lehen egunean, goizean goiz, eguzkia atera orduko, hilobira joan ziren. Honela ari ziren beren artean: “Nork kenduko digu hilbi sarrerako harria?”. Begiratu eta harria alboratua zela ohartu ziren, oso astuna zen arren. Hiloabian sarturik, gazte bat ikusi zuten eskuinaldean exerita, sineko zuriz jantzia, eta erabat izutu ziren. […] Emakumeak hilobitik ihesi alegin zuten, sartu zitzaien izu eta ikaraz; eta beldurraren beldurrez, ez zioten inori ezer esan. Markos, 16: 1 8 Baina asteko lehen egunean, goizean goiz joan ziren emakumeak hilobira, prestaturiko ukenduak berekin zituztela. Hilobi sarrerako har ria biratua aurkitu zuten. Sartu ziren, baina ez zuten Jesus Jaunaren gorpua aurkitu. Zer pentsa ez zekitela zeuden, eta, hartan, bi gizseme agertu zitzaizkien jantzi distiratsuz. Emakumeak ahozpez lurrera erori ziren ikaraz […] Hilobitik itzulirik, gertat u guztiaren berri eman zieten Hamaikei eta gainerako ikasleei. Magdalako Maria, Joana eta Maria Santiagorena ziren emakumeok; hauekin batera zeuden emakumeek ere gauza bera esaten zieten apostoluei. Lukas, 24: 1 10 Asteko lehen egunean Magdalako Mar ia hilobira joan zen goizean goiz, artean ilun zegoela, eta harria hilobitik kendua ikusi zuen. Orduan, Simon Pedrorengana eta Jesusek maite zuen beste ikasleagana itzuli zen lasterka, eta esan zien: “Eraman egin dute Jauna hilobitik, eta ez dakigu non ipi ni duten”. Irten ziren orduan, Pedro eta beste ikaslea eta hilobirantz jo zuten. Biak batera zihoazen korrika, baina beste ikaslea Pedro baino arinago zihoan, eta lehenago iritsi zen hilobira. Barrura begiratzeko makurturik, oihal zerrendak lurrean zeudela ikusi zuen, baina ez zen sartu. Iritsi zen haren atzetik Simon Pedro eta sartu zen hilobira. Oihal zerrendak lurrean ikusi zituen, baita Jesusen burua biltzen egoniko zapia ere; baina hau ez zegoen oihal zerrendekin batera jarria, beste toki batean aparte bildua baizik. Orduan, sartu zen beste ikaslea ere, hilobira lehenengo iritsi zena. Ikusi eta sinetsi egin zuen. Izan ere, ordura arte ez zuten ikasleek ulertu Liburu Santuak dioena, Jesusek hilen artetik biztu behar zuela, alegia. Pedro eta beste ikaslea etxeratu egin ziren. Maria hilobi ondoan gelditu zen, kanpoan negarrez. Halako batean, oraindik ere negarrez, hilobirantz makurtu zen eta bi aingeru ikusi zituen zuriz jantziak, Jesusen gorpua egon zen tokian exerita, baita burualdean eta bestea oinetan. Aingeruak esan zioten: “Emakume, zergatik ari zara negarrez?” Hark erantzun zien: “Nire Jauna eraman dute, eta ez dakit non ipini duten”. Juan 20: 1 13. KODA Haurra, atera zaitez jada sutik Ez zaitez egokitu sugarraren sakontas unean. Nik ere uste izan dut ikusten nuela nire saminean unibertsoaren samina. Adam Smith en esku ikustezinak posible egingo balitu bezala nire bihotzaren taupadak. Eta uste izan dut ulertzen nuela nire buruko mina dela hats baten hilzoria Sirian, nire behatzun kalkuluak dinosaurioak akatu zituzten meteoritoak. Nik ere pentsatu dut ezin naizela izan dakien bakarra zilarrezko 30 moneta baino gutxiagogatik bere jaunari traizio egingo ziola, galtza berri batzuek baino gutxiagogatik nazioak esklabo bihurtuko zituela, Itaka New York dela zeina den Babel Zeina den industrialdea bat etenik gabe musikaren bolumena (itoak daudenen hatsa) igotzen ari dena Ezin naizela izan dakien bakarra hego astintze bat baino gutxiagogatik desagertu zirela zibi lizazioak. LED argi hori eguzki hotz bat dela asepsiaren mugak etengabe haztatzen ari dena. Tekleatze nekaezin hori erlijio bat dela, horrengatik hiltzen dire la biziegirik jaio zirenak. Eta nere hortzetako lertzoan uste izan dut ikusi dudala hilerri n uklearrak, zeru zabaleko meatzeak nondik erroitzen diren aingeruak. Zeren Los Angeles da Madrid zeina den Belfast zeina den japoniarrek bere buruaz beste egiteko aukeratzen duten lekua: Wahala Badakit ez naizela doministiku egiten duen aldiero haur afrikarrak hiltzen dituen bakarra, mukiak zintz egiten dituen aldiero Nueva Delhi urpetzen d uela eta ezer , ezta hutsune bat ere, sentitzen ez duten horietako bat ez naizela . Eta haatik, estorninoen dantzak hain ederra dirudi beti. Eta faszisten planak beren ahoak odolez betetzeko. Hain ederra dirudite sukarrak, usteltzen doan haragia k, haize gehiegi egiten zuen lekuan zabaldu nahi izan zenituen aitaren errautsak Zetaren araztasuna bada ere bere komertzi oa kontrolatzeko gerra. Eta funtsezkoa da hau ondo ulertzea eta funtsean alferrikakoa, uste izan dudalako liburu batean ikusi dudala unibertsoaren gauza guztien azalpena, baina orrialdeak hautsita zeuden eta nahasiak. Hitzek ez zuten beti silaba guztiak eta lehian ari zirela zirudien, elkartuz eta bananduz. Bere monemak maiz huts egiten zuten eta gaixo erortzen ziren. Eta baziren izenak aditzak zirela uste zutenak eta izenondo izatera jotzen zuten juntagailuak. Preposizioek bere amonen galeragatik zinkurinatzen zuten eta egitura sintaktikoari egozten zioten errua, erregimenari eta honen osagaiei. Eta jainko nahasia sentitu nintzen gizadia irakurtze n saiatuz, beti porrotera destinaturiko teoriak eta ikasketa planak zirriborratzen. Haurra, irten zaitez jada suatik eta lehioa ireki. Uler ezazu poemak ez direla amaitzen, soilik une batez gelditzen direla arnasa berreskuratzeko, igandea bait da, eta biharko guzti honetaz ezer ez bageneki bezala itxurak egin beharko d a. Oscar Manso Errenteriako Mikelazulotarra. “Breve Historia de los Conquistadores”, “Heroes y monstruos”, “Sugarraren Sakontasuna” idatziak, “Muskulo” musika taldeko kitarrajole, H artistarekin hainbat emanaldi eman, lanetik bizi, bizitzaz gozatzen saiatu.

2023-12-01

Dultzinea

booktegi.eus IÑAKI BASTARRIKA IZAGIRRE dultz inea Bast etxeak aurkezten dizue: Dultzi nea behordun famatuaren ibilerak Iñaki Bastarrika Izagirre k idatzia. Dultzinea izeneko lan hau egiteko liburu batzuk oinarrizkoak izan ditut. Don Kij ote Mantxako liburua, Pedro Berrondo Lasarte k euskaraz eman a; Jose María Pérez Marañon en Olite, historia, arte, vida mardula, Simone de Beauvoir en Bigarr en sexua , Irene Arrarats ek euskarat ua; Andres Trapiello ren Las vidas de Cervante s saiakera liburua. Pablo Antoñanaren “Odola oroi” liburua , Luis Mari Larrañagak euskaratua. Bereziki, IV. atala: Amama Demetria bortxatzen dute abuztuko egun batean (1874ko urtea). Eskerrik beroena Karlos Azkarate Gorri eta Maria Jose Garbayo olitear lagunei. Mendafin usaineko Itsaslamia gogoan. Egilearen oharra Errana baita Don Kixote Mantxakoa, Zerbantesek idatzia, lehen argitalpenean akatsez eta errataz betea atera zela, ez da lan hau guttiago izanen bere eskasean, eta beraz, erran dezagun, gaizki bada ere, osorik datorrela, parte guztiak berekin dituela, urratu eta ubelune batzuk gorabehera. Batek zioena: Perfecto e imperfecto, completo . Hortaz, zirriborro kon pletoa duzue hau. Bigarren sexua. Lehen kapitulua. Biologiaren datuak. Zer den emakumea? Oso erraza da erantzuten, formula sinpleen zaleek diotenez: umetoki bat da, obulutegi bat; eme bat da: hitz hori nahikoa da emakumea definitzeko. Gizonaren ahoan , “eme” epitetoak iraina ematen du; gizona, ordea, ez da lotsatzen bere aberetasunaz; aitzitik, harro dago honela esaten badute berari buruz: ―Hura bai arra! .“Eme ” terminoa gaitzesgarria da, ez emakumea Naturarekin lotzen duelako, baizik bere sexuan giltzapetz en duelako; sexu hori mespretxagarria eta etsaia iruditzen zaio gizonari, baita abere errugabeetan ere, etsaitasun artega bat sentitzen duelako, bistan denez, emakumearenganako; hala ere, sentimendu horren zuribide bat aurkitu nahi du biologian. Eme hitzak irudi nahaspila bat ekartzen dio gogora: obulu itzel biribil batek harrapatu eta zirikatzen du espermatozoide zalua; munstroen gisan eta guztiz aserik, termiten erreginak agintzen du ar menderatuen artean; marisorginak eta armiarmak, maitasunaz nazkaturik , txikitu egiten dute arra, eta irentsi; arreske dagoen txakur emea kalerik kale ibiltzen da, atzetik usain perbertsoz osaturiko arrasto bat utzita; tximino emea ageri agerian jartzen da, lizun, eta ezkutatzen gero, pinpirinkeria hipokrita batez; piztiarik harroenak, hau da, lehoi emeak, pantera emeak eta tigre emeak, otzan etzaten dira arraren tinkaldi inperialaren mende. Geldi, irrikaz urduri, maltzur, ergel, sorgor, lizun, basati, umiliatu: gizonak eme guztiak proiektatzen ditu emakumearengan. Eta egia d a emakumea emea dela. Baina topikoen arabera pentsatzeari utzi nahi bazaio, bi galdera egin beharra dago berehala: zer da emea animalia erreinuan?, zer eme mota singular da emakumea? Simona Beauvoir de Arrarats 1. ATALBURUA Doña Dultzinea Olyte‘co behordun famatuaren izakera ta bizikera nolakoak ziren agertzen diguna. Behor gainean doazen emakumeei eta asto gainean doazen gizonezkoei eskainia,Pedro Berrondo eta Miguel de Zerbantesen omenez Olyte buru duen merindadeko herri koxkor batean, bere izenik ez nuke gogoratu nahi, bizi zen denbora asko ez dela etxeko alaba bat: apaina, fina, unibertsitate ikasketaduna, eta lan atsegin samarra zeukana, administrazio edo enpresaren batean. Gehienen ustez famili on samarrekoa zen, mahastiak e ta upategi bat baitzuten haren gurasoek, eta aiton amonek errota batzuk ere edukiak baitzituzten, dirudienez. Alaba bakarra zen, askoren arabera, eta bertze batzuen aburuz, ahizpaorde bat zuen, aspaldian ikusi ez zuena eta haren berririk ez zuena. Nekazarien lurrean jaioa, hazia eta hezia izan arren, ez zuen, di otenez, lurlangintzarako grinarik, eta batzuen iritziz etxeko upategiko administrari eta kontu egilea zen, eta bertze batzuen iritziz, Iruñean lan egiten zuen auto fabrika bateko salmenta sailean, edo ileapaindegi batean, eta finean, egia garbia ezin jakin zitekeen, eta egia zikina ere, hor nonbait. Burgoia zen, diotenez, harroa, eta handi ustea, eta baztertuak zituen eskualdeko mutilak oro, berak gehiago merezi zuelakoan. Aurreztu zalea zen, baina beharrean zenari laguntzeko zalea, eta bereziki, emakumeen eskubideen defendatzaile sutsua. Lilaz edo morez janzten ziren aldarrikatzaileekin batera ibiltzen zen hirian, eta bilera eta agerraldietan parte hartzen zuen. Haren kale berean bizi zen Santxa, adin bertsukoa, eta umoretsua, Dultzineari barre eragiten zio na bere ateraldi lotsa gutxikoekin. Antzik gutxiena ondasunean zuten, izan ere, Santxak doi zuen oinarrizko eskola, hamalau urte artekoa, eta ondorioz lanpostua, eta baita aurpegian ere, ez baitzen honena Dultzinearena bezain ederra, ezta hurrik eman ere. Lodixea izanik Santxa, aurpegia ere lodiagoa zuen, masailak gorriztak, ilea atzean mototsa eginda, eta aurpegian orban bat zuen, umetan jolasean erori eta pareta ertz baten aurka buruko bat hartuta. Etxeak garbitzen egiten zuen lana, eta Dultzinearen solda taren herenaren pareko ordaina jasotzen zuen, hor nonbait. Dukat ala euro, alde handirik ez, usteak uste. Dultzinea askoz altuagoa eta lirainagoa zen, Santxa baino. Adats horail txit ikusgarri bat zeukan, apur bat kizkurra, ia gerriraino jausten zitzaiona. Mutil askoren begiradak jasotzen zituena, eta emakumeenak ere ez gutxi. Santxa oharkabean pasatzen zen gehienetan, bere ile beltzaranarekin, baina hizketan hasitakoan, berehala bereganatzen zituen besteen begi belarriak, hain zen tolesgabea eta irri eragi lea. Ondorengo mendeetan, oso litekeena da, ikertzaile batzuek aritzea, Dultzinea eta Santxaren benetako izenen bila, eta haien artean liskarrik egon ez dadin, eta disputarik, eta beraz, odol isurtzerik, hemen erranen ditugu, garbi garbi, haien izenak. Dul tzinea da, Dulce Maria Mielgo Azcona anderea, berrogeita hamar urtekoa, eta Santxa da Iratxe Landibar Azkarate, hogeita hamahiru urtekoa. Merindadeko zein herritako diren jakiten nahiko lan izanen dute ikertzaileek, pertsonaien benetako izenen bila paper miaka hasi gabe. Erdi Aroko Azokan, Olyten uda partean egiten duten horretan, Kixote eta Santxo jantzian atera zirenetik ,”las Cervantas ” izena ematen zieten herrian. Dulce Mariari “Ana Franca ” deitzen zioten, Zerbantesen maitalearen izen ez alegia, eta Iratx eri “Catalina de Salazar ”, Zerbantesen emaztearen izenez hain zuzen. “Zerbantak ”. Dultzinea irakurzalea zen oso, eta arraroa zen liburu bat eskuan hartu gabe pasatzen zuen eguna. Edo aldizkari edo errebistaren bat bestela, zientzia arlokoa ez bazen, modari buruzkoa edo dietetika arlokoa. Literatura arlokorik ere ikusten zitzaion noiz edo noiz eskuetan, baina gogokoenak “Emakumeak gaur ” aldizkariak hilero bidaltzen zion alea zuen. Santxak apenas irakurtzen zuen, doi dendetako oharrak ,”arratsaldean itxita ” eta horrelakoak edo bertzenaz, kamioietako “igeltseritza orokorrean ” eta horrelakoak, hildakoen eskelak, atariko oharrak, ur mozketa e ta abar, eta periodikoko izenburu larriak, gehienbat kirola, gurutzegramak eta berri labur estrainioak, gizon batek hozka egin dio zakur bati eta antzerakoak, arrunt maite baitzituen. Gehien gehiena bihotzeko aldizkari deitzen diren horiek zituen gogoko, c ouchè paperean datozenak, nahiz eta berak “paper kutxet ” esan, inolako beldur eta herabetasunik gabe. Dultzineak behin baino gehiagotan esana zion, couché papera kalitate handiko papera zela, eta maiz erabiltzen zela bisita txartelak, aldizkari azalak, pol tsak eta abar egiteko. Eta bazituela beste izen batzuk ere, paper estukatua, paper estalia edo paper satinatua. Santxak eskerrak ematen zizkion, baina biharamunean noiznahi esango zuen “paper kutxet ” berriro. Alabaina gogoan zituen lurjabe handi ardo saltz aile andaluzaren eta modelo aurkezlearen arteko separazioa edo bereizketa, onbideratzeko bidean jarria zegokeena. Dultzinea emakumearen aldezle sutsua zen, errana denez, emakumearen eta gizonezkoaren arteko aukera berdintasunean sinesten zuen eta horren al deko lanean ziharduen, manifestazioetara joaten zen aldiro, eta indar egiten zuen, lantokian, emakumeek goragoko postuak har zitzaten. Santxa ez zen joaten manifestazioetara, nahiago zuen paper kutxetez egindako aldizkariak irakurri eta afarirako tortilla prestatu, patata tortilla, eta hobe tipularekin, nahiz negar pixka bat egin. Lilaz janzten ziren emakumeak ez zituen gogoko, ez baitzituen ikusten sukaldean lanean eta zaharrak zaintzen. “Printzesa ” batzuk zirela esaten zien, eta nahi bezala bizi zirela. “Zer esango ote luke gure amonak, bizi balitz? ” zioen noiznahi . Egun batean, kafetegi batera joanik, Dultzinea Tobosoko eta Santxa Pantxak aulki bana hartu zuten, izurriaren kontra ongi garbitutako mahaian. Kafesne bana eskatu zuten eta kontu kontari hasi z iren. Santxa kezkatua zegoen, garbitzen zuen etxeetako batean, zorua garbigai gogor samar batekin garbitu zuelako, eta beharbada kaltetu zuelako. Lasai hadi, Santxa! Ez dun ezer ere gertatuko! Hik erraz dion hori. Huri handian gizon batek emakumea jipoi tu din eta erahil. Hori bai arazoa! Bai, hor ez zagon erremediorik! Gizona akabatzea, horixe! Zerbait egin behar dinagu. Okerrak zuzendu? Kixotek eta Santxok bezala? Horixe ta bera! Zaldiz eta astoz aterako gaitun, haien erara... Barregarri geratuko gaitun herrigune handietara orduko... Bai, baina atentzioa emango dinagu eta gure aldarrikapena errazago egingo. Zaldia eta astoa nondik? Emakumearen aldeko baikaitun, behorra eta astemea eramango dizkinagu... Gogorra haiz gero...! Eta izenak? Rozinanta eta Ruzia. Nahiko zailak esaten, nik Errozinanta eta Errusia esango zienat. Nahi dunan bezala, Santxa, Rosy eta Rusy esan nahi badien ere, niri berdin. Horrela aritu ziren puska batean, behorra eta astemea nondik aterako, eta orduan be ltz gazte bat, kalez kaleko salmentan, hurreratu zen mahaira bere salgaiarekin: mutilak galtzerdiak, gerrikoak, aterkiak eta eskumuturrekoak eskaini zizkien, baina Dultzineak berehala ezezkoa eman zion, eta begiak aldendu zituen saleroslearengandik eta San txari begira geratu zen. Santxak, kalean ibilzaleagoa eta ibiliagoa izanik, galtzerdi batzuk hartu zituen eskuan eta galde egin zion mutilari, hazpegi ederrekoa berau, eta ile kixkur kixkurrekoa, nahiz beltz beltza izan, ezpain gorrikoa eta hortz zurikoa, jaioterriaz. Nongoa zen galdetzean, Senegalgoa zela ihardetsi zion mutilak eta Santxak “olof” ahoskatu zuen, bai baitzekien herrialde hartako askok hizkuntza hori zutela mintzaira. Mutilari begiak argitu zitzaizkion, eta ez gutxiago Dultzineari, Santxa zak arraren ezagutzaz jabetzean. Santxak “olof” ote zekien zimiko egin zion senegaldarrari jakinminak eta “ badakizu olof? ” galdetu zion eta ezkutari izatera zihoanak “ezetz” erran zion. Bi galtzerdi pare, kotoizkoak zirela ikasirik, hartu zizkion Santxak eta p atrikatik kartera aterata, eskura eman zizkion txanponak, tratuan eske eskainian hasi gabe. Olof mutilak hitzen bat ebaki zuen bere hizkuntzan eta jabetu zen Santxa zintzoak ez zuela mintzaira hura ezagutzen batere. Eskerrak eman eta irribarre batekin alde egin zuen, Dultzineak “agur” soil bat erraten ziola, bizkarrez, lepoa bihurtzeke. Lehengora etorrita, Santxa, nondik aterako dizkinagu behorra eta astemea? Urrutiko intxaurrak hamalau, hurreratu eta lau. Etxean bertan ez ote dauzka gure Santxok azienda bikainak, nahiz eta bere nagusiarenak izan? Zerbitzari dagoen etxaldera joatea izango dinagu onena, eta han ikustea, zer nolakoak diren behor astoak eta zer moduz jasaten dituzten gure ipurdi lausoak. Ez dun gaizki errana, Santxa, buru argikoa baihaiz, et a gauzak eginzalea. Baina gure ibiltari zalduntzan nondik nora goazen jakiteko, mapak eta liburuak irakurtzea komeni, eta hi ez haiz ez oso letrazalea, nik uste. Jokatuko niken lepoa, Senegal non dagoen ez dakinala... Halaxe dun, Dultzinea, gertu dagoen a la urruti, ezin jakin nik, baina gizasemea beltza dela jakinda, Afrikakoa dela erranen niken. Eta ondo jana dagoela eta gorputza duela nik zirri bat egiteko modukoa! Santxa, zer dion, ahobero horrek! Zer aho bero eta hotz, ohean bero bero, ez al hintzate ke berarekin etzango ohean? Ikusi ditun zer giharrak? Eta hortzak zuri zuriak eta lerro lerroan jarriak, ez nire Santxorenak bezalakoak, okerrak eta zikinak. Hortz bat ere falta zaion, ezkutari izanari. Ez, nik beltz bati musu ere ez nioken emango, ez hor ixe; arrazista esango diten, baina berdin zaidan, ez; neuk zuriekin aski, edo beltxaranekin...pakistandarrak jadanik ilunegiak ditun neure gogorako.... Zenbat buru hainbat aburu, dioela esaera zaharrak. Hiri, Santxa, komeni zain irakurtzen hastea, nireki n ibili nahi badun, zeren ezjakintasunak ez baikaitin inora eramango, ez Toledora eta ez Estalingradora. Inguruan ditudan herriekin aski nik, eta asteazkeneko azoka Millafrangan. Zerbantesen Kixotea irakurtzen hasi behar dun, aldiko kapitulu bat, eta bid aian bi liburuki edo tomoak eramango ditun, alde banatan, astemearen zama berdindua joan dadin noski. Hi haiz nagusi, Dultzinea, kontu horietan eta besteetan, eta hortaz, hire esanetara jartzen naun, ez belauniko halere... Kixote eta Santxoren abenturak munduan ezagunak baitira, ez ditun izanen gureak, Dultzinea eta Santxarenak, entzute eta sona gutxiagokoak. Nire ezkutari izango haiz, ta ni zaldun, edo behordun, hobe esan. Honela hasten dun liburua: “Mantxaaldeko erri koxkor batean, bere izenik ez nuke gogoratu nai, bizi z an denbora asko ez dala etxeko seme bat: lantza altxa tokian, adarga zaar, zaldi igar ta erbi zakur dun oietakoa. Bere ondasuna, lautatik iru ontantxe zijoakion: eguneroko eltzekoa, beikia oparoago aarikia baiño, zezinkia ia gauero , zartagiko lodia larunbat oro, lentejak ostiraletan, eta usakumeren bat igandetako goxagarri. ” Alazankoa, hik daukan meritua, hori buruz jakitea, nik nahiko ene lau abizenak jakitearekin, ene! Ba has hadi gaur bertan, eta hire zalduna ni bainaun, zor di dan begiruneagatik, zuka edo berorika egin behar didan, eta jakin ezan, Zerbantesi ez kontra egiteagatik dela, eta ez beste ezergatik. Nahi duen bezala, Dultzinea andrea, ... Nahi duzun bezala, Dultzinea anderea, esanda nahiko...ez bainaiz hain goi goi m ailako, ez nago eta, ez gobernuan, ez kortean, ez enpresaburu, baizik eta agintari ertain, nik lan egiten dudan lantokian. Andere esatea hobe niri, zeren ez bainaiz ezkondua, baina bai amuruztua... Jakinean geratzen naiz, Dultzinea. Atrebentzia ez bada, z einekin amuruztua? Kexada, Kijada edo Kijote erraten dioten batekin, doktorea bera, galanta, atsegina, eta izen onekoa. Eta doktore horrek zer erran nahi du, sendagile edo osagile horietarik bat dela? Doktore, ofizio askotakoak izan zitezken doktore, sendagileak bezala arkitektoak edo biologoak. Berdintsu geratu nauzu, andere Dultzinea. Hara, Santxa, egia errateko, nik neuk ez zakinat, ziur, zer doktore mota den, baina doktore doktorea dena bai, eta batzuetan bata zuri bat janzten duela. Esa ngo dinat, gaur goizean periodiko batean arkitekto emakume bati, doktorea berau, irakurri diodana. Eta poltsatik kartera atera eta kartera zabalduta aldizkari orri tolestu bat atera zuen eta irakurtzen hasi: ―Ez nuen beti nahi izan arkitekto. Neskato bat n intzenean pentsatzen nuen, beharbada esploratzailea izanen nintzela, zientzialaria edo asmatzailea. Mundu guztian zehar ibili naiz, hunkitzen nauen arkitektura ikusi, ukitu eta sentitzeko. Zenbait urtez bizi izan naiz Japonian, eta herrialde horretatik hau dut gustukoena, ederrarekiko eta fintasunarekiko duten maitasuna (eta matcha) . Mahatsa eta ardoa, bai neuk ere gustuko. Toro, Olite ta Bordele, edan eta hamaika ele. Matcha tea dun, Santxa, te berdea, hango te zeremonian erabiltzen dena. Hori ere prob atuko dugu, okasioa heltzen bada. Bai, Santxa, ez baitinat erraten nik Japonia alderaino helduko ez garenik, eta bai, aldiz, nago iritsiko garela, iritsi, haraino, eta gure eginek sona izango dutela, eta ez nolanahikoa, alajaina. Hala bedi ta perratuko d itut hamar zaldi. Halere doktorearena ez zait oso argi geratu. Santxa, ba doktore ez da edonor, ikasketak egin ondoren, goien gradora igotzeko eskailera dun doktoradutza eta gain hartara heltzen dena doktorea. Eskaileran gora doalarik doktoregaia dun. Dotoregaia edo gai dotorea hobeto aditzen dizkinat, doktore gai hori baino. Letuko dinat, aldizkari beretik... Egon zaitez, Dultzinea maite, neuk smartfonean begira dezadan... doktore.. Ezta pentsatu ere, hemendik aitzina, eskuko telefonoak debekaturik geratuko dira eta bertze horrenbertze internet erabiltzea, guk Zerbantesen erranetara, ez baitinagu gaurko aurrerapenik erabiliko, eta bai betikoak izan diren tresnak, luma, tinta, papera,... Telebista ikus liteke? Ezta pentsatu ere, ezta irr atia edo radixua aditu ere. Gizakiaren ahotsa, animaliena, eta izadiak eta gizateriak ematen dizkigun zaratak! Horiek! Ba ez dakit “Pasaparole ” ikusi gabe etsiko ote dudan, hori ikusiz ari bainaiz zerbait ikasten, herrialde batzuetako hiriburuen izenak, . .. Zer da “parole ” hori, ene Santxa ? Telenobelaren bat? Ez, besterik da, lehiaketa, oso buru argiko jendea joan ohi den lehiaketa. Bi lehiakide buruz buru aritzen dira, probarik zailena erroskoa da, hogeita bost letra dira, eta definizioa entzunda, hitza asmatu behar da, letra horrekin hasten dena. Esaterako, P letra, Frantziako hiriburua da, argiaren hiria ere erraten zaiona. Eta erantzuna, Baris , jakina. Baina ez pentsa denak hain errazak direnik. Auskalo zer mendetako zer erreginaren galtzerdia zein ko loretakoa den asmatu behar da batzuetan...! Guk Tobosora joan behar dinagu, neska motza, eta ez parolo horiei begira egon. Herri hartako alkateak, Pilar Ariner o baita, zera erran berria du “ Kixote deskubrituz ” dokumental aurrerapenaren aurkezpenean. ―To bosok asko zor die Zerbantesi eta Kixoteri, Dultzinearen Seaska izateak nazioartean sona eman digu, eta opari hori baliatu egin behar dugu kultura eta turismo mailan . Eta gehitu du: ―Udaletik obra hori hurreratu nahi diogu herritarrari, kultur jarduera ask oren bitartez, teatroa eta kultura kalera ateraz, Dultzinearen omenezko Zerbantestar jardunaldietan egin ohi dugun bezala edo obran adituak direnak ekarriz, gure literaturaren obrarik nagusienak ezkutuan dituen zokoak hobeto miatzeko . Dokumental hori ikus terik izango ote dugu guk? Ez. I. ATALBURUA Doña Dultzinea buru argiak bere herritik lehenengo aldiz egindako irteera dakarrena. Irteera egin aurreko egunetan prestakizunetan pasa zituzten orduak. Biderako behar ziren janak, soinekoak eta liburuak hartuz. Dultzineak, behor gainerako jantzi bat hartu zuen, kirola egiteko bertze bat, lotarako bertze bat, eta apain jantzian ibiltzeko bertze bat. Zalantza izan zuen soinekoak ala galtza luzeak hartu, zerk hobeki emanen zuen. Azkenean apain jantz irako soinekoa ez ezik, bertze guztietarako galtzak hartu zituen, luzeak eta laburren bat ere tartean. Minigona bat ere sartu zuen. Santxak praka bakeroak eta txandalak hartu zituen gehienbat, jertse erosoak, zira bat eta beroki izanen zuen txal erako bat. Galtza gehienak beltz kolorekoak zituen, bere lodiari inoren begietara estua emateko. Dultzineak, Don Kijote Mantxako‘ren bigarren atala ozen irakurtzeko eskea egin zion Santxari, baina honek zer gogo gutxi zuen ikusirik, bera hasi zen irakurtzen: ―Egiñik , bada, prestaizun auek, ez zuan geiago itxo egiñ nai izan bere burutapenak egiteari ekiñ gabe; ontara beartzen bait zuan arren eta arren, munduari zor zionaren luzapenak; izan ere zenbat ote ziran, desegin beharreko kalteak, zuzendu beharreko okerrak, onb ideratu beharreko bidegabekeriak, neurriratu bearreko gehiegikeriak, ordaindu beharreko zorrak. Eta ara, iñori bere asmorik agertu gabe, eta iñork ikusteke, goiz batean eguna baino leen, (Uztailleko kixkali aietakoa zan) jantzi zituan bere arma guziak, igo zan Rozinanteren gaiñera, doi doian osaturiko zelata kaskoan, adarga besoan, eta lantza arturik, istegi bateko saiets atetik kanpora irten zuan; pozaren pozez pozturik zeiñen errax asiera eman zion bere egitasmoari. Baiña, landaratu zan bezaiñ laster, bur utapen larri bat barne jabetu zitzaion, eta, ia ia eginkizun asi berria utzierazi ere; zera alegia gogoratu zitzaion, zaldun armatzea beregan artu gabe zegola eta zaldun legeen arauera, ezin zezakeala, eskubiderik ez zuala, iñolaz ere zaldun armarik jo; et a alaxe izanik izan ere, arma txuriak eraman bear zituan, zaldun asi berriari zegokionez, ezkuta arma ikurrik gabe, alik eta bere kemenez irabazi arte [...]. Santxak hori aditurik, erran zion nagusiari: Bai ongi irakurtzen duela berorrek, astiro, nik uler tzeko eran, eta Zerbantesek ere, antza, kontuan izan zuen, ni bezalako neska motzek ere adituko zituztela kontu hauek. Dena den, badago hitz bat edo bertze, ongi ezagutzen ez dudana, delako « hiztegi » hori, saihets atea duena. Ez dun, ez, “hiztegia ”, Santxa burugordina, baizik eta istegia, ixtegia alegia, ukuilu edo korta hain zuzen. Banengoen ba ni, gauza arraro samarra zela. Hik eramango ditun Kixoteren bi liburukiak, bata alde batean eta bestea bestean, orekaturik joan hadin, bi biak ere antzekoak ba ititun pisuz eta lodieraz, barruko gaia guztiz bestelakoa izan arren. Eta zu irakurgairik gabe? Nik eramango dinat “Zerbantesen bizitzak ” izenburua duen saiakera, Trapiello izeneko batek idatzia, oso ongi idatzia, dena errana bedi. Eta liburua erakutsi zion, liburu txikia, Kixotekien aldean. Horrez gain hartuak zituen “Hiztegi entziklopedikoa ” eta “·Atlas ” deitzen den mapa liburua. Baita er e, Feddericci izeneko andre baten “Mundua berriz liluratuz ” izeneko lana. Zein ote Fettichi andre hori? – itaundu zuen Santxak. Begira ezan heuk entziklopedian Dultzineak ihardetsi. Dultzinearen hatz potoloak baldar samar aritu ziren orri pasan eta hatz mamietan miazka bospasei aldiz eginik, atzeman zuen F letraren saila. Federico bat atzeman zuenean, hortxe hatz punta jarri ta nagusiari pasa zion liburua. Nagusiak aise asko aurkitu zuen Feddericci: Entzun eta aditu, Santxa maite: ―Pentsamendu feminista eta marxista garaikideko teorialaririk esanguratsuenetakoa da. Besteak beste, emakumeen etxeko lanari, komunalismoari eta sorgin ehizari buruzko lanak argitaratu ditu azken bi hamarkada luzeetan; tartean, Caliban eta sorgina: emakumeak, gorputza eta metat ze primitiboa liburua . Feminista eta marxista,... ene! Nahiago herriko plazako taxista! Emakume handi bat dun gure pentsalarien artean. Ez dut, ez, hori zalantzan jartzen; entzikopledian baldin badator zerbait izango da. Baina ez ahantz, Santxa, gure egitekoa: desegin beharreko kalteak, zuzendu beharreko okerrak, onbideratu beharreko bidegabekeriak, neurriratu bearreko gehiegikeriak, ordaindu beharreko zorrak. Dama hori, ez ote dira gehiegizkoak asmo horiek? Zenbat bidegabekeria ez ote da munduan! Baina zaldun bulartsuak eta bipilak, behar ditin den denak kontuan hartu, kemena eta ausardia erakutsi behar ditin, eta behar gorrian dagoenari lagundu. Halabeharrak, eta ez bertze inork, jarriko dio aurrean, borrokaizuna, asmakizuna, eginkizuna edo behar den kizuna. Eramankizuna ere ez gutxi, Santxa maitea. Santxa sinesgogor samar zegoen artean, nahiz eta ezkutari lan horrek egundoko poza eragin bere barnean. Bidaiaren nondik norakoaz, ibilbideaz alegia, eta ibililaldi horren iraupenaz kezketan zegoen, guztiz. Nora goaz ba, Dultzinea, albo herrira ala munduaren ipurdira? Zidacosek bustitzen duen sailera ala kanguruak jauzi egiten duen landara? Hara, Santxa, esango diñat, ez nik ez hik erabakiko dinagu norakoa, eta bai halabeharrak, Zerbantesekin batera. Andro Trapo‘ ren “Zerbantesen bizitzak ” liburua irakurri berritan naun eta markatuta ditinat Don Miguelen bizitzan esanguratsu izan ziren herri eta hiriak. Hori aurrerapen handia da noski. Esan biezat. Esquivias, Madril, Toledo, Sevilla, Valladolid, Argel, Lepanto, Napoles eta nahi bada Sizilia ere b ai, han ere egon baitzen Don Miguel. Esquivias hori non da xuxen? Hara Santxa, liburutik bertatik letuko diñat, ni ez naun eta, sekula egon han, baina New Yorken bi bider. ―Esquivias herri bat da, Madriletik hur dagoena, Toledoko errepidean, bi hirien a rteko erdibidean eta mendebaler a. Madril inguruan beraz! Horixe! Ezaguna zunan Zerbantesen garaian. ―Mila arrazoi tarteko da ezaguna, leinu ilustreak dituelako batetik, eta, ardo ezin hobeak dauzkalako, bestetik, edo bertzetik . Gure merindadean bezala h ortaz, hango ardoak dastatzeko gogoz nago. Zergatik esaten edo erraten duzu, Dultzinea, batean esan eta bertzean edo bestean erran? Ene buru argiak badin eta zer pentsatu, horrelako huxkerietan jausi gabe. Baina ohar, neska motz, batzuetan entzulea hizker a batekoa eta bestean bertzean bestekoa bertzekoa dudalako gogoan, eta hari natzaion mintzo, eta neuri bost edo bortz, inork horregatik salatzen banau. Ondo esana edo errana, nagusi! Eltzekaria dela bai begiratu beharrekoa eta ez eltzea, nahiz eta apaina izan edo itsuski dagoena. Esquiviasen berri jakin nahiko dun noski ta entzun. Liburutik berriro . ―Gaur herri hori da zorigabea eta gutxi balio du. Hartan sartu aurretik zementu megafabrika baten ondotik pasatzen da, oso deigarria eta narrasa, eta hango makinak, bagonetak eta terrailak, hauts zurika fin batekin estaliak daude, eta ondoren, hiltegi industrial baten ondotik, zeina olibondoen erdian baitago . Zergatik esaten du erraten, megafabrika eta ez fabrikatzarra? Mega horrek gaur gaurko ikuspegia ema ten zion eta fabrikatzarra garai batekoa izan ziteken. Gauzak asko aldatu baititun joan zaigun mendean, emakumeen egoera esaterako, eta zorionez. Eta beste edo bertze paper bat hartutik, Santxari irakurri zion, Silvia Federici andrearen lan bati buruz egun karian irakurritakoa: ―Liburuaren sarreran aurkeztutako helburuak guztiz erdietsita, azterketa zehatz bezain ulergarria proposatzen du Federiciren azken lanak, egungo emakumeen aurkako biolentziaren gorakada eta bortizkeria ulertzen hasteko argi printza ir ekitzen duena. Eskertzekoa da Katakriskek pentsalari garrantzitsu honen lana gure hizkuntzara ekartzen eta sorgin ehizaren memoria berreskuratzen egiten duen lana ere, iraunkorra eta nekaezina. Alabaina, etxeko lan gisa, bi abiapuntu argi uzten dizkigu Fed ericik, berandu baino lehen heldu beharrekoak: sorgin itsusi, zaharraren iruditxo prototipikoz beterik dauden gure herrietako souvenir dendak, eta Europaraino heltzen den Afrikaren eta bestelako herrialdeen desjabetze eta liberalizazioaren odol arrastoa. Z ernolako historia idatzi nahi dugun, gure esku ere badago . Oso interesgarria izanen da, bai, edo izango, Dultzinea dama ta nagusi anderea, baina ni berdin geratzen naiz, eta nahiago hori irakurri baino, bakailaoa patatekin prestatu, edoPasaparol saioa ik usi edo are gehiago, Tin Chan en marrazki bizidunak, eta barre egin, hark prakak beheratu eta ipurdia erakusten duen bakoitzean. Dorpea, motza ta gaizto samarra haiz gero, Santxa Pantxa, ezjakin bezain burugabe eta lotsagabea. Hik bezalakoak munduan daude lako zagon emakumea hain zapaldua, hain hobiratua eta alienatua. Alineaziorik onena gure futbol taldearena, herriko semerik onenak dauzka, eta esaera jator batekin esateko edo errateko, ongarri onean daude denak. Ongarri onean? Berorren liburuetan ez al dator esaera hori? Erdaraz jakingo du noski berorrek, eta jakin beza , “de buen año ” esan nahi duela edo erran, “urte onekoa ” eta denok dugula zer ikasia, paperetik ez bada zelai batetik edo kale zikinetik. Ez gaitezen haserra, eta goazeman, muinera, abar retan ibili gabe. Esquiviasen geundenan, eta Toledoko bidean. Egunkari edo diario bat ere egin beharko dinagu, gure ibilerekin gero liburuki bat edo bi betetzeko, Zerbantesek egin zuen bezala, hura editatzeko konde edo duke liburuzaleren bat aurkitzen badu gu. Nik uste, eta ez bedi haserra, bideojoko bat egingo dutela gure ibilerekin, play stationarekin jokatzeko, eta hara, asko jota, rapero batek letraren bat egingo digula, guk idatzitakoari edo idazteko manerari barre eta burla eginez. Papera eta luma dagoen tokian, bertze guztiak soberan. Papera kartetan nahiago, jokorako egina bainago, rua de los tahures karrikan jaioa izan banintz bezala, gure Olyte maitean, nahiz gure sorterria hurren izan. Hobe nik eskura emandako liburuak irakurtzea, jokoa dirua galtzeko besterik ez baitun edo bertzerik. Hara Federici ren liburu batez Lumiere aldizkariak dioena: Liburukote sexya da ia bostehun orrialde ditu , neuronentzako kitzikagarri, pentsatzeko eta begirada kritikoa garatzeko aukera ematen digulako Silvia Federicik lan mardul honetan. Gaia sorgin ehiza da, nagusiki Europan gertatu zena, baina Amerikan eta Afrikan ere aurkitu daitekeena. Erdi Aroaren amaieran hasi zena, baina egun, oraindik, munduko zenbait lekutan arrastoak utzi dituena. Gai nera, Europako sorgin, Amerikako kolonizatu eta Afrikako esklaboen arteko konexioak egiten ditu begirada zabalduz. Bufff, ene dama maitea... Entzun ezan, entzun, eta aditu! ―Egileak dokumentazio lan izugarria egin du eta balio handiko ekarpen teorikoa: sorgin ehiza sozialki, ekonomikoki eta politikoki kokatu du eta historia berrirakurri digu ikuspegi feminista batetik, generoa, klasea eta arraza kontuan izanik . Larrussya! Zuentzat kolonizatuak eta neretzat koloniak, usain onekoak. Liburukotea eta sexya , ... hobe senegaldar bat, guri guria, lepo leuna eta zera tentekoa. Ezjakin halakoa, eltzegorra baino gorragoa, harri kozkorra! Nago, eta ez biezat gaizki hartu, andere Dultzinea, ene dama maitea, antzerki edo teatro eran emango balituzte gai horiek, ni k eta neu bezalakoek samurrago irentsiko genituzkeela noski, bostehun orrialdeko sasitza hori baino; kitzikagarri edo kakingarri, niri bost edo bortz. Horretan arrazoi izango dun noski, nahiz eta arrazoirik ez dagoen edukitzerik, Segurola hark erran zuene z esan, baina bai, taula gainean hezur haragizko andra gizonekin jokatzen dena atseginagoa eta ulerterrazagoa dela noski, lerroz lerro irakurri eta norberak buruan jiratu behar duena baino. Horixe ta bera, artaleak ganbaran, gutxi nik, ta haiek alperrak! Ja ja! Arratsaldea aurrera zihoan eta bero zegoen, bero, uztailaren hasiera baitzen, eta uztaileko kixkali haietakoa, Zerbantesen hitzetan errateko. Santxo morroi zegoen etxaldera abiatu ziren, behorra eta astemearekin lehen ateraldia egiteko asmotan, ater aldi laburra, probarakoa gehienbat. Bidean patinete edo trotineta elektriko banaren gainean zetozen bi gazte, neska eta mutila. Neskak smartfona begiratzen zuen tarteka eta gainera zigarro bat zeraman isitua, azazkal gorriz margotuen artean. Betaurreko bel tzak eguzkiarentzat. Bidea betean baitzioazen gazteak nahiz dama ezkutariak, aurrez aurre geratu beste erremediorik ez zuten izan. Bazoazte, abiada bizian, trotineta horietan fite! Santxak. Zer diozu? neskak. Patinete elektriko onak dauzkazuela eta bi zkor zoaztela, bizkor. Bai, hori bai. Aizue, galdera bat, atrebentzia ez bada, zer irizten diozue gaurko emakume eta gizonen arteko berdintasun kontu horri? Alde gaude noski erran zuen mutilak. Eta zuk zer diozu, neska? bota zion Santxak azazkal gor ridunari. Honek, zigarroari zupa egin eta kea botaz honela esan zuen erran: Nik ez dakit, jakin, neska naizen ala mutila, eta egiaz, ez zait askorik inporta. Alazankoa, bejondeiala edo bejondeinala, edo nik zer dakit. Agirietan X jarriko dut, horretara ko aukera ematen dutenean. Dultzinea mututurik geratu zen oldozketan, emakumearen aldeko goi asmoak ondorio onik ekarriko ote zuen, eta horrelako kasuetan zer egin. Elkarri adio esanik, aldendu ziren batzuen bizkarrak besteenetatik. Heldu den mendean, San txa, emakume nahiz gizonezkoak zakur eta katuekin ezkonduko ditun. Bai, hala nago ni, eta zuhaitz batekin ere bai, farola batekin edo Tin Chanekin. Aldapa gora edo patarra goiti zihoazen joan, eta izerdia kopetan. Santxak klinex batekin xukatu zuen bekokia, erabili eta botatzeko zapia bait da, paperezkoa, eta Dultzineak zetazko zapi brodatu batekin. Santxoren etxaldera iritsi ziren eta honek prest prest zeuzkan behorra eta astemea, arte arbola baten itzalean, zelaturik eta txalma jarririk, noranahi a biatzeko prest. Idaurreko benta edo ostatura joan zitezen adierazi zien Santxok, arte arbolaren ipurdian jarririk baitzegoen, labana batekin umeentzat zurezko ezpata bat egiten. Gazia nahiz gozoa, tontoa hara ez doan zozoa! ezkutari ohiak. Hara goaz ba erantzun Dultzineak. Bejondeizuela, dama maiteok, zalduntza ibiltaria hartzera zoaztenak! Inbiri gutxi nik, uhartego gobernari izana naizenak, bederatzi edo hamar egunez izan ere, eta aski dut horrekin, gobernaritzako eta jauregiko fintasun apainak et a zerbitzariak baino nahiago nik, neure gisa, zerbitzari bada ere, arte honen itzalean, euliak eta ezpatak uxatzen egon, eta zorroan gazta, arnoa, eta erretzeko tabakoa, bizo hau ere hartua baitut azken aldian. Santxa aski ongi moldatu zen astemearen gaine an eta Dultzinea, haseran pixka bat ikaratu zen arren, erortzeko beldurrez, inork uste baino hobeki gidatu zuen behorra hedeetatik. “Fuenticas” deitzen den iturrira jo zuten zuhaitzen artetik, eta han atsedenaldi bat eginik, eta ahoa freskaturik, honela mi ntzatu zitzaion Dultzinea bere mirabe Santxari: Santxa maite, ur onik bada munduan, hau izanen da onenetakoa, baina gure bidaia hau osasunean eta gogotsu egin nahi badugu, Txorrongo ura edan behar dugula, arno guztiak baino hobea noski eta bestondorik uzt en ez duena. Behorra amakatu beharrik ez alegia Santxak. Hala hurreratu ziren astiro Txorrongo iturrira, zeina baitago, Zidacos ibaiaren ertzean. Freskatu bat eta zurrut on bat eginik, letu zuen Santxak, han jarriak dauden hitzak: ―Iturri honetatik edate n duenak, izenez baita Txorron, Olyten uzten du bere bihotz on . Erraten dute, Santxa, hemendik edaten duena Olitera itzultzen dela, eta guk ere, gure zalduntza ibilia egin eta behar diren eginkizunak eta burrukakizunak burutu ondoan, hona itzuli behar din agu, ahal bada, sano eta osorik. Txit ongi errana, hori, Dultzinea ene nagusi maitea, etxetik aldentzea gozoa bada, ez da izanen eta, itzultzea, mikatzagoa, eta bai atsegin atsegina. Nik, nago, Olof ikusteko desira bizia izanen dudala. Eta Santxo? Buaah , txabala, barka, anderea, utzixea dago, bizarrik ez du kentzen, beti arte arbolaren ipurdian, bere uharte gobernaritza hori berritzen egunero, erresuma bateko errege edo errepublika bateko presidente izan balitz bezala. Doi ekarri zizkidan jantzi batzuk, eta ez onenetakoak, hauek. Olibondo zahar zahar baten ondora heltzean, zeinak baitu idatzia ohar bat ondoan, erranez berrehun urte edo auskalo zenbat dituela, eskuin hartu zuten gaztelu alderantz eta taillada ondotik pasaturik, Honoriok fraideen sailetan z aindutako mahastiak behatu zituzten. Ari ziren hurreratzen edo huilantzen Santxak maite maite zuen lekura, gozotegi eta kafesnetoki aparta zen ostatu apainera. Dultzineak gozotegi aurrean ikusi zituen mahai aulkiak, eta benta hura, ostatu ez ezik, jauregi iruditu zitzaion, eta nolako. Mahai bakoitzean dama bat zagon, Santxa, aterki eguzkitako handiarekin, eta jokatuko niken Japoniako margolari edo ehungileren batek eder apainduak direla aterki horiek. Ohar bekio, Dultzinea maite, horiek ez direla damen at erkiak, baizik eta izozki etxe batek oparitutako aterki eguzkitakoak. Hemendixe, alde alde, erranen nuke, Apolo etxekoak direla, duten koloreagatik. Banoan ni haiengana, dama japoniar horiek washi paperaz asko zekiten bai, eta nik haiei entzuteko gogo bizia dinat. Santxak, bere ezjakinean, uaxi edo poxi, damari segitu zion orpotik, astemeari eraginda. Ikusirik kixot santxo andrazko haiek, gozotegiko kanpoaldeko mahaietan txokolatea eta freskagarriak hartzen zeuden herriko gizon eta andre nekazariak, ertaro ko ferirako entseguetatik zetozela zeuden, eta bertzenaz, antzerki obra bat prestatzetik, udan izaten baitira Erriberri alde horretan, eta txit famatuak, gauez gainera. Jokoa segiz, eta jakinik, horrelako ekimenek herriari egiten dioten mesedea eta gaztelu a ikustera datozenen erakargarri direla, galaiki zerbitzatu zituzten, aulkirik eta mahairik onenak emanez, eta Dultzineak, esker beroak emanez, hitz hauek ebaki zituen: Sekulan ezta damarik izan zaldun eskuz aiñ serbitua nola Dultzinea bere erritik onuntz zenean bildua: mutiltxoek goxo lagun berari eta printzeek behorrari. Txalo egin zuten denek, gogotik, zarta zarta, eta olagaratzetik gelditu zirenean, burukoak kendu zituzten, eta izerdia xukatu. Edozer noski, hartuko nuke erran zuen Dultzineak hortara xe bainago, nire ustez, egon ere. Nora zihoazen galdetu zieten eta Dultzineak “bide guztiak Erromara ” errespu esta eman zien, eta han zer egin behar zuten galde egin baitzieten irriz, Teodoraren emagalduak salbatzera zihoazela, baina ez Erroman, urrutiagoko Erroman baizik, Konstantinoplan hain zuzen, lehenago Bizantzio izandako hartan. Kontaiguzu erran zuen Santxak , Dultzinea ikasi horrek, Teodora eta kontinplora horien berri, neroni pixka bat buruz janzteko, eta dama japoniar hauek, hain fin e ta egoki, atsegin har dezaten. Teodora eta Justiniano erregin erregeen kontua da hau, eta baten batek sinesten ez badit, hemen daukat idatzirik eta irakurri eginen dut, Eddy Çibbonnek “Erromatar Inperioaren gainbehera eta erortzea ” liburuan dakarren pasartea. Hasieran nekez samarra bazaizue , ez kezkatu, bukaeran argituko baita dena. Bertsoa bukaeran entenditzen dela, alegia erantzi zuen Santxak. Pasarte solte batzuk dira, noski, zuek ez aspertzeagatik, guztiak arratsalde guztia k enduko liguke eta. Eta irakurtzen hasi zen: ―Ekialdeko mundua makurtu egin zen Acacioren alabaren aiurri eta fortunaren aurrean. Magistratu seriosek, gotzain ortodoxoek, jeneral garaileek eta errege gatibuek erreginatzat gurtu zuten Konstantinoplan, hiriko antzerkia, ikusle askoren aurrean, kutsatua zuen emagaldua . Orduan Santxak: Erraten du emagaldu bat izan zela. Dultzineak: ―Hori da bai, baina asko dira horrelakoak, eta Teodora, berriz, bakarra . Eta letzen segitu zuen, mahastian lan egitetik zetozen nek azariei jakin mina piztuz. ―Teodorak heriotza edo erbestea agintzen zuenean senatari edo gotzain batentzat, agindua konfiantzazko mezulari bati ematen zitzaion, eta honen ardura bizkortzeko bere ahoz esandako mehatxua egiten zion: ―Ene aginduak betetzen hu ts egiten baduzu, zin dagizut, betiko bizi denagatik, zu larrutzeko aginduko dudala . Santxak, orduan: Erraten du larrutu egingo duela koneju bat bezala. Dultzineak: Interprete lanerako balio dun, noski, hik, Santxa maite,... Eta berriro iltzatu zituen begiak paperean: ―Teodoraren izena ohore berdinez sartu zen Justinianoren fundazio gupidatsu eta karitatetsu guztietan. Erregealdiko erakunde ongintzazkoena, enperatrizak bere ahizpa zorigaiztokoagoengana zuen ulerkortasunarena izan zen, zeinak prostituzio ra erakarri edo behartuak izanak baitziren. Bosforoko itsasertz asiarrean zegoen jauregi bat monasterio zabal bikain bihurtu zuen, eta diru kopuru oparo bat esleitu zitzaien Konstantinoplako kale eta putetxeetatik jasotako bostehun emakumeri. Erretiro segu ru eta santu horretan, behin betiko itxituran geratu ziren, eta batzuek, etsi etsiturik, itsasora bota zuten beren burua, baina penitentziagile gehienak esker oneko zeuden, bekatutik eta miseriatik askatuak, andre ongile eskuzabalari esker . Santxak orduan: Emagalduak itsasoan hil zirela, erraten du. Han entzuten zeudenak, hizkeraren jasoa eta gaiaren urruntasuna medio, abanikoak atera zituzten eta lasaitu. Dultzineak berriro irakurri: ―Justiniano pozten zen Teodoraren zuhurtziaz eta bere legeak emazte gur eginaren aholku jakintsuei egozten zizkien, emazte hori jasoa baitzuen jainkozko dohaintzat. Honek adorea erakutsi zuen herritar multzoen eta gorteko terroreen artean. Justinianorekin bateratu zenez geroztik, badirudi haren kastitatea eztabaidae zina zela; izan ere, etsairik gogorrenek isilik baitiraute; eta nahiz eta Acacioren alaba maitasunez ase izan, txaloa merezi du gogoaren sendotasunak, sakrifikatu baitzituen plazera eta ohitura, betebeharraren edo interesaren aurrean. Teodoraren desira eta gurariak ez ziren sekula bete, seme legitimo baten bedeinkapenarekin, eta neska bat lurperatu zuen, ezkontzatiko fruitu bakarra alegia. Frustrazio hori gorabehera, ahal iraunkor guztizkoa izan zuen; bere arte edo merituei esker, Justinianoren estimua izan zuen, eta itxurazko desadostasunak zorigaiztokoak izan ziren, benetakoak zirela sinetsi zuten gortesauentzat . Santxak: Erraten du alaba bat izan zuela eta hil egin zuela, semea nahi zuelako. Bai, hori da, ez nengoen ni bertan; bertzenaz, astindu on bat emanen nion nik Teodorari, martxoaren 8an eman ere. Barre pixka bat egin zuten entzuleek eta alboetara begiratu zuten , ikusentzule batzuk gehitu baitzitzaizkien. Dultzineak orduan: Luzetsi gabe, hemen doa azken pasartea, jaun andreok: ―Beharbada haren osasuna minberatu egingo zen, gaztetasun lasaka izan zuelako, baina beti izan zen gaixobera, eta medikuek bainu bero apolotarrak hartzeko aholkatu zioten. Bidaian, enperatrizari eskolta eman zioten pretorioko prefektuak, diruzain nagusiak, zenbait konde eta patriziok, eta lau mila laguntzaileko jarraigo berebizikoak. Pasa behar zuen bideak konpondu zituzten, jauregi bat eraiki zuten bera hartzeko, eta, Bitinia zeharkatzen zuen bitartean, limosna oparoak eman zituen elizetarako, monasterioeta rako eta ospitaleetarako, zeruari eska ziezaioten osasuna berreskura zezala. Azkenean, ezkondu eta hogeita laugarren urtean, erregealdiko hogeita bigarrenean, minbiziak zimelduta hil zen, eta haren senarrak, aktore emagaldu baten ordez Mendebaldeko birjina rik nobleena eta garbiena aukeratu ahal izan zuenak, erremediorik gabeko galera hura deitoratu zuen . Santxak: Erraten du oso ona izan zela, eta azkenean minbiziarekin hil zela. Olagaratu zuten gogoz, zarta zarta, baina hasieran baino otzanago, gai seriosa idoro baitzuten eta dama hura buru argia txit, nahiz gizon jantzian lotua, izerditan pats egon. Santxaren grazia nahiago zuten, kasik, ez baitziren haiek Garañon jakintsuak, herriko semea berau. Santxak, Dultzinearen belarrira xuxurlatu zuen gertaera hare ntzako bertze bukaera edo kontakizuna, kontalizuna, eta Dultzineak barre galanki egin zuen, baina inori ez zion kontatu, bere mirabe lotsagabeak izan zuen burutazioa. Orduan, presaka bezala, eginkizun premiazko bat zain izan balute bezala, altxa ziren altx a aulkitik, eta behor gainera igota bat eta asteme gainera bertzea, bixi bixi abiatu ziren. Patarra goiti baitzihoazen, nekez bezala igo zuten errepide nagusiraino, eta hura gurutzatzera prestatu ziren, frontoi eta igerileku aldetik aurrera joateko. Beti e re, herrigunera edo bobeki erran, hirigunera edo ziutate barrenera, merindadeko buru baita, sartzeke. Errepidea zeharkatzeko, itxaron zuten traktore batzuk pasatu artean eta ondoren kamioi batzuk pasatu artean, eta ondoren auto batzuk pasatu artean, eta os tean, moto batzuk pasatu artean, mobilette horietarik, atzean fruta kaxa zutela, barazkiz betea edo hutsa. Halako batean, hasi ziren zeharkatzen, eta erdilanetan zeudela, tandem erako bizikleta bat abiada bizian etorririk, jo zuten eskuin saihetsetik behor ra eta doi astemea. Kolpe hartan erori ziren lurrera bai Dultzinea eta bai Santxa, eta inoren barregarri gerta ez zitezen, berehala altxa ziren eta bizikleta bikoitzeko neska mutilei laguntzera egin zuten, lurrea zetzaten eta, guztiz minberaturik. Lehenbi zi neskari gure laguntza, eta gero gerokoak bota zuen Dultzineak. Ez ote da beharrik handiena duenari? erantzun Santxak. Hemen ni naun nagusi eta ixil hadi! Eta hala, neskari altxatzen lagundu zioten, eta urratuak garbitzeari; eta ondoren mutilarengana jo zuten. Ordurako jaikia zen hau eta guztiz txukundua, eta baita bizikletaren heldulekua zuzenduta ere. Nolanahi ere, eskerrak eman zizkien. Agur esan elkarri eta osasuna opaz batak bertzeari, nor bere bidean joan ziren. Dultzinea eta Santxa, berriro aber e gainetara igorik, frontoi alderantz, igerilekuaren ondokorantz, abiatu ziren eta haize ufada baten ondoren Dultzineak hedeetatik tira egin eta seko gerarazi zuen behorra. Hara, hor, Santxa, txori hori, bere gandorra agerian duela! Argioilarra da noski! Bai, hala izanen da, punky samarra baita, izan ere. Akropolia Atenasen ikustera joan nintzen batean ikusi nuen aurrekoz, eta hara, hemen, bigarrenekoz. Akropoli edo Metropoli, nik nahiago Monopoly, ja, ta argioilarrak berdinak direla han eta hemen, eta mundu guztian. Baita Senegalen ere, han argioilarrik baldin bada. Aurrera egin zuten, hirira batere sartu gabe, saihets aldetik beti, eta hala upategi eta komentuak albotara utzirik, hegoaldeko ate aurrera heldu ziren, Tuderako atea izenez ezaguna baita, eta lehenago Iaurre kafetegian ikusitako andre eta gizon batzuk ikusirik, diosala egin zieten, kapelak dantzatuz eskuan. Unatuxeak eta haize pixka baten premian, berriro ere “fuenticas ” aldera bihurtu ziren, Txorrondik pasa gabe halere. “Fuenticas ” iturrian hainbat kainu daude, ur zurruzta onarekin, eta han prexkaturik eta abereei edaten utzirik, astoa eta behorra hedeetatik hartuta, oinez, bi zangoren gainean, beren sorterrira bihurtu ziren, ilunabarra berehala zetorren eta. Bidean, lehen ateraldi h aren zer nolakoaz mintzatu ziren. Ostalarien abegiaz, ez baitzien deus kobratu, eta bidaiarako beharko zuten diruaz. Dultzineak, ikusirik eta ikasirik, berak irakurritako albisteei zein bukaera deigarria eta berezkotasunez betea ematen zion Santxak, eta bi derako gastuak pagatzeko beharko zuten dirua eskuratu nahirik, kontakizunak idazteari ekin zion, eta haiek saltzeari, kontakizun paperetan eta herriz herri, heldu ahala saltzeari. Jasoak zituzten, jaso, soinean edo zelabereetan publizitatea edo propaganda eramateko eskaintzak, baina ez zuen Dultzineak onartu, nahiz Santxak edari freskagarri edo txokolatezko donuts batzuena eramateko eragozpenik ez jarri batere. Horrela, bada, denbora gutxian, kontakizun multzo aski txukun bat bildu zuten, eta izenburu jener al bat ematean, eta eztabaida batzuen ondotik, kontakizunetako batek zeraman izenburua hautatzea erabaki zuten , Phylloxera vastatrix alegia . Phylloxera vastatrix [kontakizunak, albisteetatik abiaturik] Dinotxoria Izadiak baditu gauza harrigarriak. Lehen begiratuan, ez dirudi ”kolibri ” txori izena eta “dinosauru ” izena elkarrekin ondo datozenik. Bi hitz horiek lotu dituen mediuma dugu anbarra. Anbarra, hiztegiak dioenez, erretxina fosildua da, gogorra, horia eta gar dena. Birmania aldean agertu den anbar zatiak kolibri neurriko dinosauru hegadun bat agerrarazi du. Azken batean, txoritxo txiki bat da, baina hortzak ditu eta begi handiak. Etxean national geographic aldizkaria hartzen zuten Denvertarrek eta bizpahiru egu netan aritu ziren gai horretaz. Albistea: 1,5 cm luze den anbar zatiak erakusten du Oculudentavis khaungraae baten buruhezur osoa, Birmania modernoan orain 99 milioi urte bizi izan zen dinosauru mota berri batena. Hori jakin dutenean Carolina eta Martirio ahizpek, bederatzi eta hamaika urteko hurrenez hurren, etxetik alde egin eta Birmaniarako hegaldi bat hartu dute ezkutuan, turista batzuk engainatuta. Haien gurasoen haurtzaroan ez zegoen ez dinosaururik ez kolibririk, bai txolarre eta behirik. Garaiak ald atu dira. Carolinari animalia txikiak gustatzen zaizkio, kolibriak eta Madagaskarreko igeltxoak, gaur munduan diren ornodunik txikienak baitira. Martiriori, aldiz, animalia handiak, dinosauruak, mamutak, elefanteak, jirafak eta hipopotamoak. Beti gatazkan ari dira, baina oraingoan, badirudi bien arteko aldeak pixka bat bare daitezkeela, txoritxo dinosauruaren bidez. Anbar birmaniarraren balioa gora doa, eta kezka ere bada, anbar pieza asko bildumagileen eskuetara baitoaz, zientzialarien begitik at. Meatzari ek segurtasunik gabe egiten dute lan eta meatz eak Kachin estatu birmaniarrean daude, non gatazkan dauden armada birmaniarra eta Kachingo independentziaren aldekoak. Carolina eta Martirio moldatu dira, etxetik ihes egin, hegazkin bat hartu eta txori dinosaurua duen anbarra dagoen lekuraino iristeko, eta zientzia lari baten alabak direla esanez eta laster iritsiko direla guasoak argudiatuz, lortu dute nahi zutena. Anbar preziatua ikusi dute mikroskopiopean. Oh, a zer nolako ikuskizuna. Carolina animalia txikien zalea baita eta oharmen handikoa gauza nimiñoentzat, b enetan estonatu da txoriaren begia ikustean. Mugitzen dela iruditu zaio. “Bizirik dago! ” erran du. Eta Martiriok eta inguruko adituek barre egin diote. ―It‘s imposible! . Carolinak behin eta berriro gauza bera esaten zuela ikustean, hurrendu da Ching Hao es pezialista eta neskaren berbak berretsi ditu. “She‘s telling the truth! ” bota du , bertze denak ahozabal utzirik. Hala, anbarra pittinka kentzeari ekin dio, eta txoriaren begia are gehiago mugitu da. Martiriok Carolinari begiratzen dio, inoiz begiratu ez di on eran. Anbar guztia kendu dutenean txoriaren soina higitzen hasi da, oso emeki, eta adituak une hori bideoz grabatzeari ekin diote, hau izugarria baita munduko zientziarentzat. Txoriak mokoa zabaldu du pittin bat eta agerian geratu dira haren hortz ttiki txiki ugariak. Carolinak ur tanta batzuk jarri dizkio moko punttan eta txoriak edan egin ditu xurgatuz. Aditu asiar guztiak aztoratuta dabiltza, telefonoa dantzatzen hasi dira. Une horretan bi nesken gurasoak sartu dira, eta hasperen egin dute atseginez, bi neskatilak onik ikustean. « Baina, baina, nolatan egin duzue ihes etxetik ? ». Martiriok orduan : « Bizirik dago, aita, ikusi, mugitu egiten da ! ». Aita hurreratu da eta ia erori da lurrera, aurkikuntzaren norainokoaz jabetuz. Aditu talde guztia urduri dabil, izerdi patsetan, bero egiten du laborategian. Ching Haok leihoa zabaldu du eta aire freskoa sartu da, eta denek eskertu dute. Uf, zelako eguna ! Martiriok, nahi gabe probeta bati bultza egin dio eta lurrera bota du, eta kriskitin, mila puska egin, eta lurretik puskak biltzen hasi da, eta bertzeek lagundu diote, huxkeria horrek gaur ez baitu garrantzirik batere. Dinotxoriak une horretan, hegalak astindu eta leiho zulotik kanpora ihes egin du. Bideokamerak den dena grabatu du. Gurgurioa Liburu batean irakurri nuen aurrenekoz hitz hori, gurgurioa. Hain zuzen ere ondoren jarri dudan testu honetantxe. ―Ardien eta ahuntzen artegiak behar bezain handiak egin behar dira, alegia, abelburu bakoitzak izan dezala ez lau oin eta erdi baino gutxiagoko azale ra, eta ezta sei oin baino handiagoa ere. Aletegiak leku garaian jarriko dira eta iparraldera edo ipar ekialdera begira; hala, garia ez da hain azkar berotuko, eta haizearekin hoztuz, luzaro iraungo du. Beste edozein orientaziok gurgurioa eta bestelako zom orroak sortzen ditu, alea hondatzen dutenak. Zalditegiak egin bitez landetxeko lekurik beroenean, baina sutara begira jarri gabe; zamako abereak suaren inguruan jartzen direnean izutu egiten baitira . Pinotxok baino zudur luzeagoa du. Arrautza batetik sortz en da, gero larba bihurtzen, ondoren pupa, eta azkenik gurgurio heldu. Gurgurioa, arasetako izurria hilabete beroetan izeneko artikulu bat irakurri nuen. Galirinetan, artirinetan eta abar agertzen da. Okilak bezala zulo bat egiten dualean eta han arrautzak erruten. Milaka gurgurio espezie omen dago munduan. Tabako orria ere hondatzen du. Berdin jaten ditu arroza edo irrisa eta fideoak. Fruitu lehorrak ere maite ditu. Plastikozko ontziak zulatzen ditu eta horregatik aholkatzen dute kristalezko potoetan jartz ea janak. Gurgurio mota batzuek bi hilabeteko bizia dute. Gehien bizi diren gurgurioek, pinuaren gurgurioek esaterako, hiru urte harrapatzen dituzte. Gure ganbaran ere agertu zen iaz, artaleen artean. Hain dira txikiak, ezin jakin zer motatako gurgurioak d iren. Artale batzuk hartu nituen eta zulo txiki bat zuten gehienek, eta neure langelara ekarri nituen. Lupa baten azpian jarri eta ikusi nuen zulo horietan bazirela arrautzak errunda. Epelean izan nuen lagina aste batzuetan eta ikusi nuen nola arrautzetik harrak sortzen ziren, harretik pupak eta pupatik gurgurioa, bere sei hankekin. Pentsatu nuen nola ”berez ” gertatzen diren prozesu hauek, protagonistaren inolako kontzientziarik gabe, eta nola jaio nintekeen neu ere gurgurio edo arratoi edo araba zozo. Gizak ia ere umetokian sortzen eta garatzen da, baina bilakaera horren araubidea ez da gurasoena, biologiarena baizik. Gogoratu nintzen, baita ere, Kafkaren ipuinaz, itxuraldaketa izenekoaz, non gizon batek goizean itzartzean bere burua aurkitzen duen mozorro bi hurtua. Atzo ene lagun batek gurgurioz jositako tabako orri bat pasa zidan, lupan azter nezan. Iluntzea zen eta begiak oso nekatuta neuzkan. Horregatik biharamon goizerako utzi nuen eginkizuna. Gaur itzartzean jabetu naiz, sei hanka nituela, begiak hazita eta pinotxoren zudurra. Izuaren ondoren, jakinmina ase nahian, tabako orriko gurgurioak ikustera joan naiz. Benetan harrigarria ez da izan neu koartotik langelara joateko sei hankan egindako pauso baldarrek eragindako egonezina. Benetan harritu nauena, zer a izan da, luparen pean tabako orrietatik lurrun moduko bat ateratzen ikustea. Aurreko bi hankekin makarrak begietatik kendu ondoren, begiratu eta ikusi dut gurgurio koadrila bat zegoela zigarro puruak erretzen. Denak barrez eta alai. Neure tamaina erraldo ia ikusi dutenean, guztiz larritu dira, giza neurriko gurgurioa ez baita ohikoa. Esan diet: ai, gurgurio gurgurio! Menudo tugurio! Phylloxera vastatrix Mahastiak etsai gogor bat dauka, mahats zorria, phylloxera vastatrix, landarea eritu eta batzuetan hiltzen duena. Intsektu ziztatzaile horrek, mahatsaren hosto eta erro edo zainak jaten ditu. Hiru motatakoak daude: landarearen zainetan bizi direnak, kuku sagar batean bizi direnak eta hegalariak. Diotenez orain mende eta erdi inguru etorri zen zorria Ameriket atik Europara, New York Baris bidaia eginda, 1868 inguruan. Zorri horrek Europako ia mahasti guztiak izorratu zituen eta hondatu. Horregatik mahastizainek zerbait pentsatu beharra zeukaten etsai txiki anker horren aurka. Azterketa batzuk egin ondoren, Amer iketatik etorri zen konponbidea. Hango txertakak erabiltzen zituzten hemen eta txertaka horietan mahatsa txertatu. Nolabait esateko, gorputz amerikar batean soinadar europarrak jartzen zituzten. Eta mahatsa eta ardoa izaten zuten. Orain urte batzuk, iragar ki bat ikusi nuen: Nahi duzu zure ardoa egin? Erraza da. Eta pentsatu nuen, zergatik ez? Baina oztopo nagusi bat neukan, ez neukan lursailik. Horregatik trenbide hondoko lur zirrindan landatzea bururatu zitzaidan. Baratze estu estu luze luze bat, trenbidea ren lerroz lerro. Hasteko patata batzuk erein nituen. Aurrerago, txertaka amerikarrean, rister 110 izenekoan, cabernet sauvignon txertatu nuen. Mintegitik ekarri nuen guztia, eta mahastizain familia bateko kide bati eskatu nion txertoak jartzen laguntzeko. Ofiziokoa ere zerbaitegatik izaten baita. Atsegin handiz lagundu zidan, eta gainera, inausteko guraize batzuk oparitu zizkidan. Sekula ikusi gabekoa zen horrelako saila, estu estua eta luze luzea. Hi haiz hi esaten zidan. Nik ez neukan puenting egiteko ad orerik, baina horrelako xelebrekerietarako ez neukan, ez, ez neukanez, eragozpenik. Nik hartua nuen saila, herriguneetatik urrun zegoen, eta inoren jabetzan sartu gabe ari nintzen. Behin, harrotasunez, trenetik nire saila ikusteko gozamena hartu nuen. Artean ez zuen lukurik, baina tira, hostotsu zegoen landarea. Migel lagun mahastizaina alabaren etxera joan zen bizitzera, ia mila kilometrora eta bakarrik geratu nintzen. Handik urtebetera edo, neu gaixotu nintzen, oraindik aurkitzeke duten gaixotasun bat ekin. Ohean egon behar izan nuen luzaro, eta ezerk ez zidan min handiagorik eragiten, mahastia abandonatu beharrak baino. Etxetik trena ikusten pasatzen nuen ia egunero. Orduak eta egunak, eta minutuak, luze egiten zitzaizkidan, oso luze. Gauza guztiekin a spertzen nintzen, baita hedabideetako albisteekin ere. Bateko gerrak, besteko emakume hiltzeak, futbol arraioa, metalaren greba, ...buaj. Musikak egiten zidan lagun gehien. Batzuetan, gogo txit ilunarekin heriotzean pentsatzen nuen, eta neure burua mahats aihen bihurtua ikusten nuen. Inausketari eta mahasti zaintzari buruzko liburu batzuk ekarri zizkidatenean, txit hobetu zen ene aldartea, eta burubelarri ekin nion hango gaiak aztertzeari. Erran bezala, Kixote zaldun ibiltarien obrak irakurtzen bezala, arit u nintzen mahastigintzako liburu eta aldizkarietan burua sartua. Periodikorik ez zidaten ekartzen oheburura, ez bainuen irakurtzen. Baina goiz batez, eguneroko trena pasatzeko orduan, ez zen trenik ageri, eta handik ordu betera edo irratiak erran omen zuen tren baten errailetik irtetearen berria. Zauritu asko omen ziren, baina hildakorik ez. Hurrengo egunetako egunkariak leitu nituen sarean. Ehun eta gehiago zauritu tren istripuan. Azpitituluan: Baratzezain axolagabe batek trenbide ertzean landatutako patat ak trenbideak okertu ditu eta trena bidetik irten da. Larrialdiko zerbitzuak iritsi zain, bidaiari anitzek probestu dute geraldi halabeharrezkoa bertako mahastietatik mahatsa hartu eta jateko. Migelek deitu zidan telefonoz: Hi haiz hi, sauvignon! Zorionez zauritu guztiak sendatu ziren eta ez zen ondorio larririk izan. Horrek lasaitasun handia eman zidan. Eta neure burua lanean hasi zen berriro. Non jarriko nuen sail berria? Txertoak egiteko ideia mordoa nituen buruan. Txertaka aukera zabala zegoen, baita er e. Horretan nengoela erizainak analisaren emaitzak ekarri zizkidan. Badakigu zer daukazun: Phylloxera vastatrix, mahats zorria. Amatasuna Amatasuna eta emetasuna eskutik doaz, ama eta umea, ama eta umeak. Gizakiak eta animaliak ez dira asko desberdintzen horretan. Ugaztunetan bereziki, antzekotasun handiak dira. Behiak txahala edo katuak katakumea nola elikatzen duen esnez, hala amak haurra. Aurreko batean Joe etxe inguruan zebilen, egurasten, eta ohiko ibilitxoa egin zuen. Sastraka batzuen ondotik igarotzean hots bat entzun zuen, animalia batek mugitzean egiten duena. Begitxo batzuek dirdir egiten zuten han barnean. Bai amarenek eta bai umearenek. Amaren atzetik zebilen umea. Ama semeen eta ama alaben arteko harremanak etorri zitzaizkion Joer i burura. Iraupena urteetan, zernolakoa, liskarrak, bereiztea eta nork bere bizia egitea. Zenbat gorabehera ez zuten sortzen guraso seme alaba harremanek hamaika etxetan, ene! Eta gero bilobak zetozen eta harreman berriak, amama ama umea hirukotea eta har reman sare gero eta korapilatsuagoa eta hedatuagoa. Bizilegea. Sabelean umea sortu eta aldi baten buruan jaio, gorri, mundu honetara. Eta jaikitzen hasi, ibiltzen, edoskitzen. Bularrean lotura adierazten nekezak diren batzuk sortuz. Joeren begiek xoxo bat ikusi zuten alboko zuhaitzean pausatzen. Xoxokumerik ez zuen ondotik. Txorien izaera, bestelakoa da, arrautzetik jaiotzen dira, ta gero elikagaia eman behar zaie ahora, baina bularrik gabe, lotutasun hori gabe. Joek egunero egiten zuen itzuli bera eta sast raka ondoan beha geratzen zen apur bat, ea bere ezagun haiek ikusten zituen. Gehienetan ez zituen ikusten, baina noiz edo behin bai. Begitxo haiek han zeuden, Ekiren jomuga. Haritz eta sahats baten artean zeukaten agerlekua. Joe bere amarekin zihoan egun b atean, kumea ikusi zuten porlandian lasterka, bixi bixi zihoan. Bere egoitza arbeltsutik irtena zen, eta bakarrik zihoan, amaren laguntzarik gabe. Nazkagarria! bota zuen amak. Begitxoen dirdira ikusi zuen Joek. Ama eta umea. Bataren eta bestearen isatsak. Arratoia eta arratoikumea. Amatasuna eta umetasuna. Joe ikustean gordetzera egin zuten sastraka artera. Txilio bat entzun zen. Zozo bat atera zen hegan. Isiltasun handi bat. Ondoren musika bat, atzetik bi arratoi smokinga jantzita, zeruari agur eginez eta klakea dantzatuz. Isatsak ere dantzari. Joek txalo egin zuen gogotik, bravo! Zaldiarraina Arraina da, bai. Zaldi itxura badu ere. Isatsa kiribilduz heltzen die itsas belarrei. Forma eta kolorea alda ditzake, beharraren arabera. Bitxia benetan izaki honen i zaera. Zaldiarrain arrak izaten ditu kumeak, bai, arrak, haren poltsan arrautzak jartzen baititu emeak eta ondoren arrak ernaldu. Umealdiak aste bi edo irauten du eta hortik jaiotzen dira hamarka zalditxo. Haragijalea da: izkirak, krustazeo txikiak, ornoga be batzuk... jaten ditu. Tamaina askotarikoak daude zaldiarrainak. Txikienak, munduan, ilar ale baten alturakoak dira; handienak, gure besoaren luzerakoak. Uretan hotsak ere ateratzen ditu. Ur epelak nahiago ditu hotzak baino. Uretan bizi arren, oso igeril ari txarrak da, metro batzuk egiteko orduak behar ditu. Hori guztia jakin zuen Joek, aldizkari batean irakurrita. Aquarium batera joanda bere begiz ikusi zituen, eta liluraturik geratu zen, haien mugimenduei begira. Zaldiarrainak! Ordura arte zelaiko zaldi ak bakarrik zituen ikusiak. Larrean, jauzika, isatsarekin euliak uxatzen, kaka egiten, askan jaten... behin osabak kontatu zion nola ikusi zuen hondartzan zaldi bat hila. Itsasoak ekarria. Azala leun leun, urek harat honat erabilia. Eta animalia oso osoa, inolako zatirik falta barik. Negua zen, eta apenas zebilen jenderik hondartzan. Beharbada osaba bera izanen zen zaldi hura ikusten lehena. Kobazuloetako margolan antzinakoetan ere agertzen ziren zaldiak eta Joe harrituta egoten zen haiei begira. Oso oso os o aspaldikoak ziren zaldiak. Nolakoak izan ote ziren lehen zaldi haiek? Leizezuloetan sartzen ote ziren ala beti libre ibiltzen kanpoan? Zergatik zeuden zaldi batzuk lehorrean eta bertze batzuk uretan? Joek urpekari izateko ikastaro bat egin zuen, eta aurr ezten aritu zen traje osoa erosteko, betaurreko eta arnasodi. Bi hegatsak ere beharko zituen oinetarako. Gertuen zuen hondartzan itsasoratuko zen, nahiz eta jakin, nahiko zaila izanen zela zaldiarrain horietako bat aurkitzea. Bizpahiru ordu urpean pasa arr en, ez zuen zaldiarrainik batere ikusi, baina bazekien azken aldian asko murriztu zirela, gizakiak izadiari egindako kalteengatik. Bigarren uretaratzean zorte hobea izanen zuen beharbada. Sakonago jo zuen, birikak ongi beteta. Behera egin zuen itsasbelarre tara. Han zebilela trabatuta geratu zitzaion oin bat itsasbelarretan eta larritu zen. Ezin zuen hegatsa askatu eta bertan hilko zela pasa zitzaion burutik. Batera eta bertzera itzulikatu zen, baina alferrik. Madarikatu zuen bere jakinmina eta madarikatu zi tuen zaldiarrainak. Nork agindu ote zion bakarrik uretaratzea, lagunduko zion inor ondoan izan gabe? Begiak itxi zituen, azkenaren zain. Hots bat entzun zuen, zaldi bat lau hazkan bezala. Zentzugabekeria. Une batetik bertzera bortzehun zaldiarrain agertu z iren, eta isatsarekin Joeren beso eta hankei heldurik, goratz atera zuten mutila, ur gainera. Bizirik eta onik. Begiak zabaldu zituen, eta arnas handi bat hartu ahal izan zuen. Azken urteotan zaldiarrain anitz galdu dira. Gero eta nekezago aurkitzen da zal diarrain bat uretan. Gainera badira zaldiarrain arrantzale furtiboak ere, zaldiarrainak saltzen dituztenak, nahiz eta jakin, edukiontzi barruetan gehienak hil egiten direla. Sendagai miraritsuak egin asmoz ere hartzen dituzte zaldiarrainak, baina ez dago e zer sendatzen duten frogarik. Haien habitata, zalditxoen bizilekua hondatzeagatik asko galdu dira eta galtzen dira, izan ere itsas zelaiak eta alga handien sailak kaltetzen ari baikara. Guk akabatzen ditugu zaldiarrainak eta era berean miresgarriak irudit zen zaizkigu, beharbada hauskorrak direlako eta itxura hain berezikoak. Zaldiarrainak zaintzen baditugu, gogoan izango dugu, uretako bertze izakiak ere zaindu behar ditugula, animalia nahiz landare. Joek lagunduko digu zeregin horretan. Joek ez du zaldiarr ainik erosiko, ez bizirik ez hilik. Apaingarrietarako zaldiarrain lehorrak saltzen dituzten salpostuak ikusten baditu, zaldiarrainek jasaten duten egoera zein den esplikatuko die saltzaileei. Joe urpekaritzan ariko da eta bizirik dauden zaldiarrainak agurt uko ditu aldiro, bizia salbatu ziotelako, katigatuta geratu zen hartan. Hilda aurkitzen dituen zaldiarrainak gurtuko ditu, benetako debozioz. Jadanik ezagutzen ditu haien hezurdurak. Malaria Joe jolasean zebilen eta Mire lagunarekin haserretu zen, ostiko jo ziolako. Txotxoloa! Lerdoa! Kakaumea! Anopheles! Zer? Anopheles! Eta hi gehiago! Joe etxera joan zenean, jakin nahi izan zuen Anopheles hura zer zen. wikimedia Anopheles eltxo genero bat da. 460 espezie ezagutzen dira gaur egun, horie tatik 100 inguruk malaria kutsatu ahal diote gizakiei baina normalean 30 40 espezie inguruk Plasmodium generoko parasitoak eramaten dituzte. Gau baterako aterpea Glaschu izeneko hirian entzun nuen ondoren kontatuko dudan gertaera hau. Ortzirala zen eta garagarno pinta bat hartzen geunden astero bezala lagunartean. Bilkura horietan asteko gorabeherak kontatzen genituen eta asteburuko planak aipatzen. Batzuk Arran uhartera joateko asmoa zuten, bertze batzuek etxean geratzekoa eta bazen bizikleta prest zeukani k itzuli on baten egiteko. Pintaren hiru laurdenak edanxeak zeudelarik, kontakizun batek hartu zuen gaina. Baziren senar emazte aberats batzuk, haurrik ez zutenak, zergatik ez dakigula, eta halako batean erabaki zuten atzerritik bi umeren ekartzea, eta ha la, kudeaketan eta joan etorrietan hainbat denbora eta diru gastaturik, ekarri zituzten bi haur, bi urteren ingurua hor nonbait zuketenak. Doi zekiten ibiltzen, eta aita ama berrien eskutarat pozik heldu ziren. Hazama eta hazaita haiekin aski ongi hazi eta hezi ziren, maitasun guztiarekin eta aberastasunean, eskolarako eta bertzetarako aukera guztiekin. Kewin eta Shona zuten izena bi anai arreba haiek. Biak aski alegera ziren, eta lagunarterako egokiak, doi bat barnekoiak izan arren, une jakin batzuetan. Hamalau urteren inguruan, ikasketetarako bideak pixkanaka hautatzen hasi behar zutenean, gazte bien jarrera eta jokabidea aldatzen hasi ziren. Gero eta haserrekorragoak, ez esanekoagoak eta oldartsuagoak, bereziki gurasoen aurka. Nerabezaroaren ezaugarriak z irelakoan, gurasoek eroapen handiz men egin zioten aldi neketsu hari. Iragankorra izanen zen, etxe guztietan bezala. Zentzatuko ziren, eta ezaguera onarekin aitzinatuko ziren beren bideetan. Baina ez zen halakorik gertatu. Egunetik egunera Kewin eta Shona makurrago eta maltzurrago ari ziren, eta itxura batean, inolako arrazoi sendorik gabe. Neurriak hartu zituzten eta zigor arinak, baina egoera ez zenaldatzen. Guztiz jasanezina bihurtu zenean egoera, gurasoek etxetik haizatu zituzten. Zirudienez ume haiek b azekarten sortzetik kromosoma bereziren bat, guztiz eraldatu zituena. Horrela, bi nerabe haiek, beren puskak hartuta, beren bidea hasi zuten. Geroztik inork ez du jakin haien berri. Ez bizi diren eta bizi badira, ez non diren eta nola. Atsekabe hartan bizi zirelarik senar emazteak, arrats batean norbaitek jo zuen etxeko atea, eta irekitzean bidez bide zebilen neska bat agertu zen. Gau baterako aterpea eskatu zien, gau bat bakarrik izanen zela. Zalantza pixka bat izan zuten, baina azkenean baiezkoa gailendu zen. Pasatu zen barrura neska, izenez Adele baitzen, eta txit atsegina gertatu zitzaien biei. Bizimodu zaila zeukan, eta bazekien preziatzen ogi puska bat eta etzangu epel bat. Senar emazteak etxalde batean bizi baitziren, aunitz zakurrekin eta katuekin, A ngelek berehala erakutsi zuen animaliekiko zeukan zaletasuna eta goxotasuna. Horrek are maitakorrago egin zuen bera senar emazteen begietara. Esku ona zeukan animaliekin eta gainera zaletasun handia. Horrela, gau bat ez ezik, bertze gau batzuk ere egin zit uen Angelek etxalde hartan, eta hain begiko gertatu baitzitzaien, bolada batez bertan geratzeko gonbitea egin zioten. Angelek oso gogo onez hartu zuen eskaera, eta baiezkoa emanik, motxila ohe azpian jarri zuen. Urteak joan dira eta Adele da etxe hartako a laba, benetako alaba. Berak zaintzen ditu guraso adintsuak eta bera izanen da etxalde aberats hartako oinordeko bakarra. Adoratzen dute Adele! Sekula ez dute jakin Shona eta Kevinen berri . Bizitza horrelakoxea da. Ortziral hartako pintaren ondoren gertaera hau buruan izan nuen denbora askoan. Ortzirale batean, solaskide batek, Adeleren ezagutza baitzuen, erran zigun etxaldean txakurkume aunitz jaio zirela eta ea nahi genuen bat hartu. Nik bat hartu nahi nuen, baina handik gutxira hilabetez gurasoenera joate ko asmoa neukan, bi mila kilometro hegazkinez eginik. Azkenean hartu nuen txakurkumea neurekin eta trenez egin nuen bidaia gurasoen baserriraino. Han, laketu zen zakurra eta gustura zebilen nonahi. Gurasoei Adeleren historia kontatu nien eta txit harrituak geratu ziren, eta zakurrari begiratu berezi bat egiten zioten. Arratsean atea jo zuten eta neska zarpailtsu bat agertu zen atean eta gau baterako aterpea eskatu zuen. Baiezkoa eman genion. Eskeko asko zeuden munduan. Berehala zakurrekiko kariño handia agertu zuen. Izena galdetu genion. Eta hark erantzun Adela zuela izena. Etxekoek harridura punttu bat agertu genuen aurpegian. Zakurrek zaunka egin zuten. Aste bete egina zuelarik etxean, begiko izan genuen eta bertan geratzea eskaini. Adelak esker onez aitor pen bat egin zigun: ―Neure benetako izena Shona da, eta baimena eskatzen dizuet neure ana ia Kevini ganbaran lo egin dezan uzteko . Ametsak Artzain baten ametsak nahi nizkizueke kontatu. Artzain batek lotan egiten zituen ametsak, hain zuzen. Artzain hark, ar di saldo bat zeukan eta mendian bizi zen etxola batean. Egunez amets bakarra zeukan, bere osasuna zaintzea eta ardiak onik gordetzea. Ez zuen nahi ardirik galdu. Bi zakur zituen haien zaintzeko. Gaztea zelarik, egun behelainotsu batean, axuri bat galdu zit zaion, eta bilatuagatik ez zuen inon aurkitu. Orduak, egunak eman zituen bila eta bila, baina ez zuen sekula gehiago ikusi. Lotaraturik, maiz amesten zuen, leku zailetan ibiltzen zela, baita hegaz ere, edo zaldi urdin baten gainean, eta axuria aurkitzen zu ela, eta axuria etxolara ekartzen zuela. Amesgaiztoan, gorriak ikusten zituen, eta azkenean, erdiesten zuen axuria onik etxeratzea. Baina itzartzean, berriro jabetzen zen axuri hura ez zela sekula itzuli, ez eta itzuliko ere. Beste amesgaiztoetako bat, usu ena, hau zen, otsoa atzematen zuela bidean eta aiztoz hiltzen zuela. Itzartzean, jabetzen zen, sekula ez zuela otsorik hil, ez eta hilko ere. Otsoak hilak zizkion hainbat ardi urteetan zehar, baina berak ez zuen erdietsi otsoa harrapatzerik sekula. Artzainaren emazteak ezagutzen zituen ongi senarraren amesgaiztoak, eta arnasestuka itzartzen zenean gauaren erdian, galdetzen zion: ―Zer, orain ere otsoa hil nahian? . Buruaz baietz egiten zion senarrak eta berriro lokartzen zen. Emazteak ere bazuen bere a mesgaiztoa edo ez hain gaiztoa. Maiz ikusten zuen axuri bat hegan etxeko korridorean. Ukan ez zuten haurraren ikur bat zela begitantzen zitzaion. Adinean aurreratu zirelarik, ardi saldoa saldu zioten iloba bati eta erretiroa hartu zuten. Etxolatik herrira jaitsi ziren eta kale etxe batean jarri ziren bizi izaten. Bizimodu erosoa zuten, baina kosta zitzaien mendiko aireak ahanztea. Gizonak beti amesgaizto berberak egiten zituen, axuriaren bila suhar ez zebilenean, otsoa hil nahirik hor zebilen mendirik mendi . Artzainak lotarakoan, aizto bat jartzen zuen burukoaren azpian, pentsatuz baliagarri izanen zitzaiola otsoa aurrez aurre aurkituz gero. Emazteak erotzat hartu zuen eta esan zion ohe bereiz batean lo egin zezala, horrelako xelebrekeria burugabeak egin nahi bazituen. Hala, beste logela batean jarri zuen etzangua gizonak eta aiztoa burukoaren pean ezarri. Bizpahiru asteren buruan, egun batez, aiztoa odoleztatua agertu zen goizean eta senarrak aitortu zuen otsoa sastakatu zuela, baina ez zu ela hil, ihes egin ziola. Andrea, ordura arte aiherga baitzen gaiarekiko, kezkatzen hasi zen gizonaren buruko osasunaz. Halere, egunean zehar zentzuz jokatzen zuenez, bakean laga zuen bere etzanguan nahi zuena egin zezan . Hurrengo gauetan, gizona etzalekua n lo zetzalarik, kanpotik gelako atea ixten zion andreak, inora joan ez zedin, ohartuta edo oharkabean. Goizaldera irekitzen zion eta hartara lasai samar lo egin zezakeen. Gau batean, goizeko ordu biak aldera, egundoko oihuak entzun zituen andreak ohetik, eta altxaturik, laster batean joan zen senarraren gelako borta irekitzera. Kosta zitzaion, kosta, eginahaletan. Senarra zutik zegoen eta esku batean aiztoa zuen eta bestean abere belarri bat odoletan. “Hurrengoan akabatuko dut, gaur belarria ebakitzea best erik ez dut lortu ” bota zion hasperenka emazteari. Hau benetan izutu zen eta borta itxi zion berriro kanpotik, eskutik aiztoa eta bela rri odoleztatua kendu ondoren. " Utzi berriketak eta erokeriak! Ez zaude burutik sano! ” Bizpahiru hilabete lasai samar igar o ondoren, gau batez berriro ere istilu hotsa atera zen gizonaren ganberatik eta arrabots izugarri bat. Emazteak auzora jo zuen laguntza eske, eta borta ireki zutenean, han zegon senarra begiak zabal zabal, aiztoa eskuan odoletan eta ohe gainean otsoa gorp u, sastakadaz josia. Emaztea eta auzoa, biak, auzoaren etxera joan ziren, eta han kafe pixka bat hartu zuten, gertaera argitu nahian, goiztiriko argiak lagundu arte. Emazteak bere etxeko borta kox kox jo zuenean, senarrak ireki zion irribarre batekin, guzt iz apain jantzirik, eta odolaren arrastorik gabe. ―Otsoa ganbaran jarri dut, zintzilik! . Kafe egin berria zeukan, baina bi emakumeak ez ziren ausartu barrura sartzen. Emazteak etxolan bizi zen iloba artzainarengana jo zuen eta gertatua kontatu zion. Iloba k, osaba miresten baitzuen, esan zien osaba ez eramateko eroetxe batera, berak bere begiz ikusi nahi zuela osabaren osasuna eta jokamoldea. Hala, gauero, osaba izeben kale etxera jaisten zen eta haien etxean lo egiten zuen, osabaren gelatik gertu, honen ba lizko zalaparta eta erokeriak begiratzeko. Ganbaran zintzilik zegoen abereari arretaz begiratu zion ilobak. Zalantzarik ez zeukan, hura benetako otsoa zen, arra gainera. Hegohaizea zebilen gau ilargitu batean, tenpest hots beldurgarri baten ondotik, iloba itzarri eta osabaren gelako borta ireki zuen. Osaba poz pozik zegoen. ―Aurkitu diat ene axuria!!!! . Besoetan axuri polit bat zeukan eta txit ederra gainera. Emaztea pixkanaka aurreratu zen, durduzaturik, eta axuriaren albora iritsita, begietara begiratu zi on. Axuriak, isatsa mugituz, bee labur bat egin eta esan zuen: Ama, amatxo, hemen nago! Wadi al Hitan (Baleen harana) Neska ernea zen Orodea. Ausarta. Bederatzi urtekoa. Gauetan amets arraroak egiten zituen. Oso. Beti animaliaren bat zen tartean. Oraikoan, balea. Gauean itzartzen zen supituki. Zer ikusi zuen galdetzean, “Balea belauniko ” erraten zuen. Eta amak, ―hori ezin ezkoa da..., maitea, baleak itsasoan ibiltzen dira, igerian... egizu lo, amets egizu arkumeekin... . Orodearen zaletasunetan behinetakoa egipziar piramideak ziren, egipziar krokodiloak, egipziar faraoiak eta Nilo ibaiari buruzko kantakizunak eta gertaerak. Hainbesteko matraka ematen zuen bere Ejito rekin, non eskolako lagun nagusiagoek erraten baitzuten hegan bidaliko zutela Afrikaraino, gutxien uste zuenean. Eskolako kahierrak edo koadernoak papirozkoak zituen, eta arabierazko hitz batzuk ere bazekizkien. A rkeologoa izan nahi zuen, eta bereziki ejitologoa. Eskolako mutil bik, broma ederra egin zioten Orodeari. Bi dron zeuzkaten eta lokarri batzuekin Orodea lotu zuten dronetara eta aireratu egin zuten eta eskolako patioan hegan erabili zuten, bost pisuko etxe baten altueran, harik eta eskolako arduradunek ikusi, jaitsiarazi eta zigortu zituzten arte. Dronak debekatu zituzten. Egun haietan eskolan itsasoko ugaztunak nolakoak ziren ikasten aritu ziren, balea motak... Orodeak gaueko ametsa gogoratu zuen, balea ba t agertzen baitzen, belauniko eta urik gabe. Baita ere itsas dortokak, narraztiak eta arrainak, baina lehor lehorrak, harrizkoak balira bezala. Asteburu batean, plazan jolasean ari zirela, bi mutil bihurriek berriro atzeman zuten Orodea eta lokarriekin lot uta dronekin aireratu zuten eta El Cairo hiriaren koordenadak sarturik, zeruan gora bidali zuten, eta laster ezkutatu zen bistatik neskaren oihu luzea. Eguraldi onak lagundurik eta haize zakarrik ezean, mediterraneo itsasoa zeharkatu eta afrikar kontinente aren gainetik joan zen, harik eta bateriak agortzen hasi eta pixkana beherantz egin zuen arte. Basamortuan jarri zituen oinak, inguruan ez zebilen inor. Lokarrietatik askatu eta bazterrak ikustera abiatu zen. Aurki harri batean zizelkaturik aurkitu zuen: ― Wadi al Hitan. World Heritage Site . Eta gainean arabierazko hitz batzuk, bere alfabeto berezian. Mundu mailako zerbait inportantea izan behar zuen. Arratsa hur zegoen, eta gaua bertan pasa beharrak zirrara eragiten zion Orodeari. Otso egipziar bat etor zit ekeen, edo basamortuko katua edo desertuko azeria. Baina zorionez gazela bat agertu zen eta haren atzetik beduino bat. Beduinoak agur egin zion, ume hura han bakarrik ikusteaz guztiz harriturik. Hiru datil eta ur pixka bat eman zizkion Orodeari eta honek d ron bat eskaini zion, baina beduinoak ez zuen ezagutzen tramankulu hura. Handik bertan zegoen hezurdura handi bat erakutsi zion. Hezurdura hain zen handia, dinosaurio batena zirudien. Baina mimikaz beduinoak jakinarazi zion arrain handi batena zela, balear ena!!!!!!!!! Beduinoak tea eman zion edatera eta Orodeak biziki eskertu zion edari indargarri hura. Ondoren, bertze hezurdura bat erakutsi zion, hesi batez inguratua zegoen inor sar ez zedin eta kartel batean Basilosaurus irakur zitekeen. Iluntz instantean Beduinoaren etxolara joanik, guztiz unatua baitzegoen, lo geratu zen seko. Itzarri zenean, bakarrik aurkitu zuen bere burua, beduinoa aldegina zen. Niloko urak gainez egin zuen euriteen eraginez. Wadi al Hitan alderaino heldu ziren urak eta Orodeak igel b atzuk sumatu zituen bere inguruan, txipli txapla. Ondoren arrain batzuk; eta gutxira, dordoka bat igeri bizian. Orodeak hatzak uretan busti eta ahora eraman zituen. Ur gazia zen. Belaunetaraino heltzen zitzaion. Eta uraren maila igotzen ari zen. Mendian go ra egin zuen eta han bi arkeologo, senar emazteak topatu zituen lanean. Turisten batzuen alabatzat hartu zuten eta adierazi zioten muino hari “infernuko mendia ” deitzen ziotela, Garet Gohannam. Milioika urte lehenago Tetis izeneko itsasoa izan zela han eta baleak zebiltzala eta bertze itsastar asko. Baleak lehorreko izakiak zirela eta urtar bihurtu zirela, garai urrun hartan. Baleek atzean hankak zituztela. Haien orkatil hezurretako tortolosa aurkitzea altxorra zela. Orodea ahozabalik geratu zen. Arkeologo haiek atzerritarrak ziren eta “Orodea ” erratea oso zail egiten zitzaien, eta nahiago zuten “Pangea ” deitu neskatoari. “ Pangea, begira hemen zer azaldu zaigun. Hartu ixipu hori eta zeuk egin... ” erraten zioten ingelesez. “Have a look ” maiz esaten zioten. Orodea belauniko ari zen lanean, eta lanaldi baten ostean, atzeko hankak laburtzen hasi zitzaizkion... Senak agindu zion lau hankan uraren ingurura jaistea, eta uretaratu zen izurde jolasti baten atzetik, eta ez da inon, geroztik, neskatoar en arrastorik. Bi dron haren bila dabiltza etengabe. Indio Ondoren kontatuko dugun gertaeraren albistea ene lagun Jessicak ekarri zigun lagunartera. Ez nauzue, hortaz, neu, albiste hori entzun zuen bakarra, baina nola bertzeek ez duten idatziko, jartzen naiz izkiriatzera. Duela hilabete batzuk gertatutakoa da, eta dolu dut, hemen ezin adieraztea Jessicak ahoz erratean emandako ahotsak, indiarraren jakina eginez. Nolanahi ere, Jessica gure laguna podologoa da eta emakume adintsu bati oinetako azkaz alak atontzen ari zen arratsalde hartan. Ondoko etxebizitzatik oihuak entzuten hasi ziren : “Puta, emagaldua, emakaiztoa,... akabatuko haut, pozointsua! ” Gizonezko baten ahots sendoa zen. Eta jarraian beste amots askoz eztiago bat: ―Ez, ez nazak ukitu, mese dez, ez, ez dizut minik egin... . Eta ondoren berriz gizonezko ahots bat: ―Akabatuko haut, putatzar hori, zer uste dun, jo ta akabatuko haut . Jessicak eta andre adintsuak elkarri begiratu zioten eta kezka bizian jarri ziren: ―Hil egingo du . ―Prebosteei deit u beharko zaie . Eta halaxe egin zuten. Etorri ziren eta tinbrea jo zioten indiarrari eta honek zabaldu zuen egundoko irribarre gozoa ezpainetan zuela, sekula bere bizi guztian plater bat hautsi ez duenaren keinuarekin. ―Bakarrik al zaude? ” galdetu zioten p rebosteek, eta indiarrak baietz, bakarrik zegoela. ―Sar gaitezke? ” ―Bai, bai, aurrera . Agenteek etxe guztia miatu zuten eta ez zuten inor aurkitu eta beraz, agur erranik, joan ziren. Jessica eta amona ate zirriztutik begira egon ziren denbora guztian, eta indiok begirakune zorrotz hilgarri bat egin zien. Indio burutik eginda dago, noiznahi oihuka hasten da eta pertsonalitate multiplea edo anizkoitza du, bera da gizon egur emaiulea eta emakume egur hartzailea. Bortz bat ahots egiten ditu. Medikazioaz gain, r ayak hartzen ditu eta edan egiten du. Botilak etxe ko leihotik kanpora botatzen ditu eta garaje sarrera baten aurrean hausten dira. Goizeko seietan autoak irtetean, lanerako, gurpilak zulatzen dituzte. Bizilagun guztiak kokoteraino daude. Zergatik ez dute indio eramaten bera bezalakoentzako egoitza batera? Laster, Je ssicak erran digunez, sinadurak biltzen hasiko dira bizilagunak, Indio eraman dezaten. Indio kanpora. Ponpeia Joe eta Jessica kruzero batean Ponpeiara heldu ziren. Osasun paperak eta gainerako agiriak erakutsi ondoren, eta ilara astun samar bat jasan ondor en, Ponpeiara sartzeko modua izan zuten. Azkenean han zeuden, gune historiko ospetsu hura euren begiez aztertzen. Anfiteatroa, Foruma, eta bertze hainbat ikusgarri. Bidean lurrean harrian zizelkaturik pitilin bat eta bi arrautza ageri ziren aldiro, gizonez koaren organo sexualak adieraziz, eta haren esanahia ere jakin zuten. Putetxeerako bidea seinalizatzen zuen garai aspaldiko hartan. Ponpeia ezaguna da Vesubio sumendiaren labak azpian hartu zuelako eta hildako asko daudelako, sendarturik, erupzioak harrapa tu zituenean bezala. Heriotza negargarri hark utzi zuen ondorengoentzat, instant haren betikotasuna, bat batean eskultura gogoangarri bihurtu ziren han hildako guztiak. Karl Brullow margolariak “Ponpeiaren azken eguna ” izeneko margolana egin zuen, benetan gogoangarria. Joek eta Jessicak gidariaren azalpenak arretaz entzun zituzten, eta beren begiz ikusi, betidanik sona izan zuen hiri haren barrunbea. Urte bete lehenago aurkitua zuten garai hartako taberna bat, eta aurkikuntza hori ere aurrean izan zuten. Kruzeroa amaitu zenean, Bartzelonan lehorreratu ziren, eta egun batzuk eman zituzten hiria ikuskatzen, eta azkenean, Sagrada Familia ikusi ahal izan zuten, barrua andamiorik gabe eta garbi. Lagunentzako oparitxo batzuk ere hartu zituzten, liburudenda txiki b atean, erakusleihoan zegoen liburutxo batek atentzioa emanda. Eta ondoren liburuzainak aholkua emanda. Herrira heldu zirenean, artean bidaiaren oroitza fresko zutela, argazkiak erakutsi eta partekatu zituzten. Eta esperientziaren berri eman, lagunei. Egune z egonaldia egiten zuen barkuak portuan, turistek hiria bisitatzen zuten bitartean, eta gauez egiten zuen hurrengo portura bitarteko itsasaldia. Bidaiariek bertze egun bat zuten, gosaldu eta bazterrak ikustera ateratzeko. Kapitainarekin batera afaltze kole ktiboan ere parte hartu zuten, apain jantzita; eta ezagutu zituzten beste bi bikote eta soltero bakarti bat, berenganatu zutena. Talde atsegin bat eratu zuten, ateraldietarako eta otorduetarako. Prezioak oso garestiak ziren barkuan eta dena english zen, it sasontzia amerikarra baitzen. Joe eta Jessicak argazkiak wasapera bidali zizkieten lagunei eta aurrez aurreko saioan bidaiaren xehetasunak eman zituzten. Gogortuta geratu ziren biztanleen gaia hizpidera atera zen, eta bitartean tabernako telebistak Afrikar uharteetan sumendi batek eragindako hondamendia, ezustea eta zirrara aipatzen zituen aldiro, platano sailen galera, etxalde aunitzen deuseztatzea, dronetik ateratako irudiak, kiroldegian aterpetutako jendea, labak itsasoan hedatutako saila estatuarena zel a, kristal bihurtzen zela laba –uretaratzean , kea, kedarra, jendea erratzak hartuta kaleak garbitzen, errege erreginen eta presidentearen bisita, sumendiaren jardun etorkizunekoari buruzko hi potesiak, geologoen iritzia, lu rrikaratxoak,... Izadia basatia z en, gupidagabea, eta gizakia.... Taberna txikia zen, eta ahalegina egin behar zen alboko mahaiko elkarrizketa ez aditzeko. Azken orduko albiste bat telebistan. Ahotsa beheratua du eta irudiak bakarrik ikusten dira. Sumendi bat ageri da eta bertatik laba is urtzen du lurraren barrunbeak... jendeak ez dio jaramon handirik egin, sumendien irudiak bakarrik ageri dira azken asteetan...Zuritoa bukatua da eta bertze bat eskatzeko orena. Telebistako irudiei azpititularrak jarri dizkiete. ―Vesubio sumendiaren erupzio ak 113 turista hil ditu, kruzero amerikar batean hiria ikustera lehorreratuak zirenak,... . Itsasontziaren irudi batzuk agertu dira, bertako kide batzuk lekukotasuna ematen...kea dariola mendia, jendea nigarrez, “Ponpeiaren azken eguna ” margolana... Gurutzatuaren ezpata Oraindik orain urpekari batek, Israel iparraldean, Haifa ko ur ez sakonetan, itsas bazterrean murgil eginik, itsas zola behatzen ari dela, ezpata bat aurkitu du, gudari gurutzatu baten ezpata hain zuzen. Arma eta gurutz ea batean. ―Maita ezazu lagun hurkoa, zeure burua bezala . Bertzaldean, etsaiak etsaia dakus aurrean. ―Allah da handiena! . Ezpatadantza odoltsua. Gurutzadetan, 1095 ean hasi baitziren eta mendeetan iraun, kristau europarrak Ekialdera Hurbilera egiten zuten bidaia, Jerusalem eta lur santuko beste parte batzuk eskuratu nahian, musulmanen eskuetatik kenduz. Vindolanda izeneko gunean, Ingalaterrako iparraldean, gotorleku err omatarrean, Hadrianoren harresi ondoan, arkeologoek burdinezko ezpata bat aurkitu dute bere zurezko zorroan, beste ezpata baten ahoa (xafla), eta zurezko bi ezpata txiki, jostailuzkoak. Ezpata aurkikuntzarik ez belikoena, XI. mende ingurukoa, Irlandan egin dute, eta ezpata hori, ehuntzeko erabili omen zuten, seguruenik emakume vikingo batzuek. Hagin egurrez egindakoa da eta hogeita hamar zentimetro pasatxo ditu luzeran. Heldulekuan gizaki baten aurpegia dago zizelkatuta. Ezpatak eta ezpatak. Ez ote hobe ehu ntzea, ezen ez inor erahiltzea? Ez litzateke arraroa ezpata horietako batzuk gure burdinoletan eginak izatea. Olagizonek beren eskuz, sutan, urak eragindako mailuari esker, egindakoak. Udako beroan, beharbada ezpata euli baten ziztada hartuko zuten . “Ezpataren zartarea, minberea ” dio esaerak. Zuhaitzen ipurdia Ez da gaurkoxea zuhaitzen oinetan edo zuztar artean zerbait gordetzeko ohitura. Dirua lapiko batean, esaterako edo beste muturrera joanda, giza gorpu bat. Zuhaitza hilobi. Ez da aurkitu zaharra I rlanda aldean giza gorpu baten hezurdura, zuhaitz baten ipurdian, baina ohar, orain mila urte inguruko da gizaki hori. Pago adintsu bat, bi mende pasatxokoa haizeak ipurditik atera duenean, agerian geratu dira gizakiaren hezurrak, bizkarrezurra batik bat, zeren lurrean geratu baitira berna hezurrak, zoruari itsatsita, ageri agerian. Ikertzaileak joan dira bertara, telebistak eta izparringiak baino lehenago, eta aditzera eman dutenez, hogei urteren inguruko gazte batena da hezurdura. Haizeteari esker egindak o aurkikuntza izan da hau. Joe gure laguna ere han izan da, zientzialari saiatua bera, eta ikasmin handiz behatu ditu pagoa, hezurdura eta kokagunea. Ikertzaileekin ere mintzatu da. Gertaera honen lekuko izan nahi du. Gaur prentsaurreko bat emango dute ikerketa buruak, politiko nagusiak eta kazetari aurkezleak. Zutik emango dute, pago eroriaren ondoan, okasiorako jantzitako zapel zuri eta katiuskekin. Kazetariak aurkezpenak egin ostean, politikoa hasi da mintzatzen, denei eskerrak emanez, eta aurkikuntzaren garrantzi gorena nabarmenduz. Horretan ari dela, haizea hasi da belarrak eta pagoen hostoak mugitzen, eta mikroan interferentziak egiten. Eten batzuk egin behar izan dituzte, haize boladarik gogorrenetan. Ikertzaileak adierazi du hezurdura horren azterket ak ekar ditzakeen ekarpenak zeintzuk diren eta Joek adi adi entzun dio, aditzaile handia baita. Haizea indartuz doa eta ez ditu gauzak erraz jartzen. Eskuekin heldu behar zaie buruko zapelei. Bat batean arrabots handi bat entzun da, eta ondoko pagotzar han di bat jausi da, non eta prentsaurrekoa egiten ari diren lekuan bertan. Pagoak politikoa eta kazetaria hartu ditu azpian eta zapuztu. Ikertzaileak doi salbatu du bizia eta Joeri ez zaio ezer txarrik gertatu. Telebista kamerek den dena grabatu dute zuzenean . Suertez erizain bat dago entzuleen artean, baina ezin du abarren artetik zapuztuengana heldu. Ez da entzuten ez intziririk, ez aienerik, ez arnas hotsik. Soilik haizeak hostoetan egiten duen murmurio firfiratsua. Zuztarren artetik doinu jostari bat atera da. Iratxo bat da gaita jotzen, eginahalean, paparra puztuz etengabe, eta bere libertatea ospatzen duela dirudi, ―berrehun urte egin ditut hemen, irten ezinik . Bacon Abereen etxaldean zoriona zen nagusi uda hartan. Oiloak, txakurrak, katuak, denak loriatsu bizi ziren elkarrekin. Gau batean esparrura sartu zen trikua eta baratzako barazki batzuk lardaskatzeaz gain, Bacon txakurraren gailetak jan zituen. Biharamunean Bac on artzain txakur adintsuak, hamaika urte baitzituen, oilanda bat jan zuen, luma zuriekikoa. “Oilanda jan du, baina Bacon zakur ona da, orain ez gara hezten hasiko ” esan zuen etxaldeko gizonak, bizilagunaren oporraldiko zakurraz. Albistea hed atu zen, oihar tzun bat bezala. “ Indarra erakutsi du, baina ez da idi baten aurka joan ” erantsi zuen baten batek. Bacon oporretan zegoen, adinean aurrera zihoan, eta laster bere etxera bueltatuko zen. Paseora eraman zuten, azken opor egunetan, eta kutixi batzuk eman zizk ioten jateko. Umeekin asko jolastu zen Bacon. Halako batean, zuhaitz batzuen artean ezkutatu zen, eta isilik alde egin zuen. Umeek zakurra galdu zuten. Ene, zer esango du Baconen jabeak? Azkeneko egunean ihes egin behar zigun... Etxaldeko sukaldean mugikor rean dei batek ez du eteteko asmorik. Herriko artzainarena: Zuen txakurrak gure mastina hil du! Arraioa! Akabatuko dut! Danielaren ipuina Orain ehun miloi urte, Lurrean bizi zirelarik dinosauru erraldoiak, espezie desberdinetakoak, Kretazeoan, dilista bat en tamainako krustazeo batek bere itsas bizigunea utzirik, landare koniferoen (pinuen antzekoak) baso baten barrura egin zuen. Oinez zebilela, itsatsita geratu zenhaietako baten erretxinean, eta azkenean erretxin horrek barneratu egin zuen, ia momifikatu, karramarroa bizirik zegoèn artean. Fosilizatu zen eta ukigabe egon da orain arte. Horrela idatzi du Daniela Quintero kazetariak. Hemen amaitzen da Dultzinea buru argiak eta Santxa begi erneak elkarrekin, batak hasi eta bertzeak buka, egindako idazlanak, lu maz paperean idatzi, eta gero moldiztegian, banaka, orri soltean ateratakoak, garai bateko bertso paper, olerki paper edo kontu paperen antzera. Horien salmentarekin, sos batzuk bildurik, bidaiari ekitera erabaki ziren. Kontakizun batzuek arrakasta izan zuten eta Olyten ezizen hauek jarri zizkieten, Anbar eta Erretxiñ alegia. Olyte baitzuten abiapuntu, ohoratu nahi izan zuten ziutatea, auzoko herria jendetsuaagoa izan arren askoz, baina ez izaki merindadeko buru eta ez ukanki gaztelu txit ederrik, behiala k ortea udan hartzen zuenik. Bertsoak egiteko Perez Garañon en liburua hartu zuten, hizpiderako hari batzuk handik hartu asmoz. Dultzineak begiz jo zuen “tailaden ” pasartea. Honela dio: Tailadak Oliteko Gaztelua eta Hiribilduko gune zaharra muino txiki baten gainean dago. Hango harresien pean ikus daitezke, gaur gorde samarrak, lurrezko pendiz edo ebaki batzuk, ertaroko erromantzean “tailada ” deitzen zirenak. Hizkuntzaren bilakaeran “tajada ” edo “tajo” deituak , eta hala deitu izan zaie Oliten Gazteluaren Ekia ldean nagusiki, eta baita ertaroko hiribilduaren Mendebaldean ere, kirolgunerako jaitsieran. Umetan izen hori ematen genion auzoko haurrok. Ebaki horien sakonean, lubanarro edo zangak zeuden, Oliteko Hiribildu harresitua inguratuz eta etsaietatik babestuz. Zanga horiek, gehienetan, urez beteta egoten ziren, Oliteko perimetro guztian bezala. Hainbat ubidetatik, lubanarro, zanga edo “tailadak ” urez beteta zeuden. 1414ko maiatzean ezbehar lazgarri bat gertatu zen. Salomonek, ezizenez Carrasco, Gortean zerbitzari, “tailladara ” bota zuen bere burua eta itota hil zen. Carlos IIIak, suizidei buruzko garaiko usadioei jarraiki, agindua eman zuen Arago i ibaira bota zezaten, Caparroso aldean, eta agindu hori bete zuen Bertholot de Baztan Probestuaren ordezkariak, eta 58 sueldo kobratu zituen. Perez Garañon (Olyt, historia, artea, bizitza) Dultzineak, bertso hauek ondu zituen, Salomon zenaren omenez. Oi Salomon Oi Salomon Salomon sufritu zenuen asko ezizenez Carrasco Oi Salomon Salomon Zure burua uretara Botata ito zinen Zoaz bai lehenbailehen Zain duzu Jerusalem. Oi Salomon Salomon Zerk bultzata baina galdu zenuen bizia hori zuk baklarrik j akin zuk bakarrik guztia. Damuren bat beharbada edo maitasun utzia egoera beltz gorri estu eta larria. Oi Salomon Salomon Kontsolamendurik ez zenuen izan, modu batez errateko gisan. Ilunaldi galantik igaroz zure baitan Argi bila abiatu Bake baten ehizan . Oi Salomon Salomon Bi aldiz zigortua, hilda lehenik etzan. Gero hiletarik ez ezin sartu elizan. Lurra ere debeku ez lur ta ez lokatzan Uretara botata Zidakosen altzoan. Oi Salomon Salomon Caparroson zintuzten jarri luze uretan aldendu zintezenta buka itsasoan. Auskalo noraino urrutiko hondartzan. Berriz aberastua Betholot de Baztan. Oi Salomon Salomon Noraino heldu zinen inork ez daki. Ez ote zinen izan igaraben sarraski. edo suertez aterata lehorrera ongi, eta lurperatua duin eder a ski. Oi Salomon Salomon Shalom Shalom Dultzinea benetan burutsua iruditu zitzaion Santxari, eta berak ere ahalegin bat egin behar zuela bertsotan otu zitzaion. Zidacos ibaiari eskaini zizkion bere buru ahaleginak. Zidakos Ni naiz Zidakos ibai ttipia, euri guti delakotz batzuetan urria. Nabarroan jaioa Nabarroan bizia Aragoiri ematen diot neure izate guztia. Azekia guztiek kortejatzen naute, barazki guztiekene ura nahi dute, herri guztiek gura izan neure jabe, hamaika auzi nigatik sortuak dirade. Uholde garaietan aunitz hazten naiz ta ibiltzen gainezka jauzi gogo alaiz. Orduan inork ez dio naizela eskasa eta bai ausart bipil ta txit aberatsa. Igelputzu batetik omen neure izena, baina ez dut egingo nik salto gizena. Santsoain ta Leotz nire bi morroiak, handik etortzen dira urak eta lohiak. Majada El Riaz Zenborrain Mairaga, haien senideakgu laurok baikara. Alaiz mendilerroa da ene ama, hark ematen dit bularretik jana. Ai Zidakos Zidakos maite haugu ez txikiagatik! Honengatik baizik: gure h aizelakotz! Kox kox kox kox Nor da? Nor da? Zidakox Zidakox Artusia nintzena Zidakos naizena Ebro izanen naizena. Mediterraneoan igeri Izanen ene azkena. Santxak, historiaz ardura handiegirik ez baitzuen izan ordura arte, jakinmin pixka batek hazkurea eragin zion hezurretan. Hona Dultzineak Perez Garañon en liburutik jasota eskualdeko aldizkari batetik irakurri zion pasartea: Bi aldiz urkatua Edonork ez dauka Pedro Biurrun tafallarraren marka hausterik. Bi aldiz urkatu zuten, 1345. urtean, eta ez da broma. Hala irakurtzen dugu Olite. Historia, Arte y Vida liburu mardulean, Jose Maria Perez Marañon adituaren lanean. Euskaraturik hona ekarriko dugu pasartea: Gertaera lazgarri bat izan zen 1345. urtean: urkatze bikoitz bat. Pero Biurrun, Tafallako biztanlea, urkan hilarazi zuten “por furtos que fizo ” (lapurtzeagatik) eta “erregearen ogia ” 23 egunez jan ondotik kartzelan, urkatu egin zuten. Ohikoa zen gorpua urkabetik zenbait egunez dilindan egotea, batzuetan ezin itoz zegoelako, jendaurrean lotsa et a eskarmentua erakusteko. Denbora horretan senitartekoek zaintzen zuten gorpua, inork arropak ez osteko edo hegazti harrapariak hura jatera ez gerturatzeko. Askotan, sorora lanera zihoazen laborariek uxatu behar izaten zituzten. Baina, beharrezkoa zen Erregearen baimena edo haren ordezkariarena, gorpua handikjasotzeko. Oraingoan senitartekoek ez zuten araua bete. Gorpua urkatik jaitsi zuten (desenforcaron el cuerpo) eta San Bartolome elizan lurperatu zuten, Oliten, hilarazitakoen hilerri derrigorrezkoa bait zen. Gobernadoreak jakin zuenean, Oliteko Prebosteari agindu zion, Miguel Periz de Alcalde jaunari, lurpetik atera zezatela, berriro epai zezatela eta jendaurrean urka zezatela, bigarrenez. Errebolta baten beldur, exekuzioa 30 gizon armadunekin indartu zut en. “Eraile dena hil bedi” esaera zen garai hartan nagusi, Nabarroako Erreinu guztira zabaldua, XIV. mende hasieran Lizarrako Kontzejuaren Ordenantza abiapuntu hartuta. Eta zigor hori betearazteko modurik arruntena urka izan zen, burugabetzea baino gehiago : ―la soga por el fierro . Hiribildu batean urka Erregearen justiziaren ordezkaria zen. Oliten bada paraje bat La Horca deitua, suplizio leku horren oroigarri, hiribildutik tarte batera jarri ohi baitzen, “arkabuz tiro batera” , Huarteko Ordenantzak dioenez. Harlanduz egindako urkabea zen, zeuzkana “hiru zutabe sendo laukian, pisu handiko harr iz eratua ”, eta oinarri horren gainean altxatzen zen kadalsoa edota taula, hiru oholekin, eta handik zintzilikatzen zituzten gorputzak. Zaragozako errepidetik ikusten zen, dio kronista batek. Ziur aski, obrako egitura, ez oholak galkorrago baitira, Ertarot ikoa izango zen, eta zenbait mende iraun zuen. Hemen egon zen kokatua urkabea, 1820 arte, noiz eta Oliteko herritarrek desegin baitzuten, alderdi liberala gailendu zenean, 1811ko Cadizko Gorteetako Dekretuaren babesean. Merindade buru izanik,, erregeen Gor te eta Erreinuko Gobernadorearen ohiko Egoitza, Oliten epaitzen eta hartzen ziren heriotz zigorra zutenetarik hainbat, bertan hilarazteko. Oliteko historia, zoritxarrez, aberatsa da horrelako gertakarietan. Atentzioa ematen du zenbat exekuzio izan ziren, h eriotz zigorra izanik Foruaren arabera, soilik traidore edota pozoitzaileentzat (pozonadores). Zentinelak eta harresiko atezainak urkatzen dira, traizio egiteagatik, baina baita ere moja hartu eta bortxatzen duena, muntazko lapurreta egin dutenak (furto en mano harrapatuak ), “bidelapurrak ”, diru faltsifikatzaileak eta delitu larrien egileak: “heriotza segurua ”, “ emakume behartua ”, “ sueten hautsia ”, “ etxe errea ”, ―traizioa ... Hamasei urtetik beherakoei ez zitzaien heriotzarik ematen, belarriak moztu eta Erre inutik erbestera botatzen zituzten. 1306. urtean, Gobernadoreak juzkatzen ditu, Oliteko Gazteluko kartzelan atxilotu eta urkatu zituzten lau gaizkile, eta hurrengo urtean, 10 delitugile, horien artean bi emakume, osteagatik. Erriberako Merinoak, Pero Sanch iz de Monteagudo k, 1309an, lapur bat ekarri zuen Olitera urka zezaten eta 1311n, Gonzalo Zapapico, Martzillan lapurtzeagatik atxilotua, Olitera ekarri zuten eta urkatu. Prebosteak urkarazi egin zuen frantse s bat “por furto que fizo de dineros ” 1319an eta beste bat zilarrezko kikara bat lapurtzeagatik. Ondoren, 1337an, Gobernadorearen aginduz, Oliteko Prebostea, oinezko lau gizonekin, Garcia de Bujanda ren bila doa, Garizumako Pazko egunean gizon bati lapurtu eta bizia kendu baitzion, Uxueko bidean. Kartzel an 54 egun pasatu zituen eta urkatu egin zuen “ribaldo” batek, urkatzaile edo “borreu ”, bost sueldo jaso baitzituen bere lanagatik. Beste batean, 1347an, bi lapurrek 500 ardi ostu zituzten Barindanon eta 30 behor Larraonan. Gobernadoreak atzeman zituen, hi larazi eta buruak Olitera ekarri eta urkatu . (...) Ez ziren urkan hilaraztearekin pozik geratzen. Kasu asko ezagutzen ditugu, gehiegizko laztasuna eta itsumena izan zena kondenatuekin, beharbada mendekuz edo eskarmentuz. Sokagile batek, 1337an, hil egin z uen Oliteko pre bosteak Bardeetan zuen mutila, Cabezo de Gracia ondoan . Heriotz zigorra eman zioten, oinetatik tiraka arrastan eraman zuten Oliteko karriketan zehar eta urkatu zuten. “Por fazer justizia ” partida arrunta da Erreinuko Kontuen Ganberan agertzen diren erregistro edo fakturetan. Oraingoan, badakigu bost sueldo ordaindu zirela “arrastat u zuen ” aziendagatik, hiru diru jaso zituela añafila (tronpeta mairua) jo zuen pregoilariak, sei diru eskailera eramaleak, bost diru urkatzaileetako bakoitzak, eta abar. Batzuetan, epaia izugarria zen: arrastan eraman, burugabetu eta ondoren urkatu . Behi n gertatu zen preso bat arrastan eraman zutela Oliteko karriketan, oinetatik lotuta zaldi baten isatsari, pikotan jarri zuten jendaurrean lotsagarri eguardira arte, klarin doinuz lagundurik urkaraino eraman, ebaki zizkioten mihingaina, belarriak eta ukabil a, eta azkenik urkatu zuten. Arrastea, batzuetan, narraren, ohol batzuen edo idi larru baten gainean zigortua ipinita egiten zen. Aurten dira 200 urte, Oliten urkabea kendu zutela. Beharbada antzezlan batekin ospatzeko moduko urteurrena dugu. Bigarren Hezk untza bukatu gabe dutenek zortea dute, asko jota belarriak moztuko dizkiete. Ja! Dultzinea ez zen oso festazalea, Santxa bai aldiz, eta dama behordunak ez zuen gustuko taberna eta lokal askotan jartzen zuten musika, eta are gehiago, musika bera jartzea zue n arbuiagarri. Horregatik, Astea aldizkarian zetorren artikulua, Hoixet andrearena, edo anderearena, batek daki, kopia edo erabezta batzuk egiteko mandatu zuen, guztiak ere eskuz egiteko, tintaz eta lumaz. Hari musikala eta apokalipsia [Anabel Hoixet en id atzia] Asmakizun zoragarri asko daude, bizitza hobetzen digutenak: hor dira tipulak malkorik gabe zuritzeko betaurrekoak, Thermomix a, arnasketa kontrolatzen laguntzen diguten app ak (biziki gomendatzen dizuet RespiRelax), eranskailua duten atrapapelusillak. Baina beste batzuk ezarri dira, zertarako diren jakin gabe guk, horien saltzaileak aberastea ez bada. Orain hamarkada batzuetatik hona inguruan ditugun horroreen artean, bada bat bereziki nahasten nauena: hari musikala. Hotel, mediku kont sulta, ileapaindegi, taberna, txiringito, denda, jatetxe eta are banketxeek ere ematen digute, guk eskatu gabe. Graziarik gabeko oinarri latazko ahosdunak, isiltasuna edo elkarrizketak inbaditzen dituztenak, euren “txunda txunda ” patetikoa inposatzeko eta garunean guri kaka gehiago sartzeko, berez dakargunaz gain. Orain bertan, hotel areto batean ari naiz hau idazten, saiatuz “I want you back now ” ozen errepikatzen ari den abesbatza saihesten. Mantra jasanezina da, gotele murruen aurka doana areto hutsean, ez baitago inor, isilean jasaten duen bat salbu: neu. Ez dut inongo aldetik ikusten soinu inposizio hau egiteko beharrik. Haren aurka egiten dut behin eta berriro, baina neure buruan sartzeko modu maltzurra dauka. Beharbada, gaur bereziki makaldua dago ne ure kontzentrazio gaitasuna. Zergatik ezin dut gogo aldendu musika (nolabait esateko) zaporegabe, koloregabe, gizatasunik gabeko honetatik? Zergatik? Lerro pare bat idazten dut, eta geroezabatzen, konturatzen bainaiz leloa transkribatzen ari naizela behin eta berriro, Jack Torrance The shining filmean bezala. Nahigabetzen hasi naiz, eta borrokatzen, parera heldu gabe baina , “Iwantyoubacknowbaby ” inpernuko kantinela honekin. Altxa eta banoa harrera lekura. Eskatu dut, ia arrenka, bolumena jaits dezatela. Arr akastarik ez. Erraten didate dena “haiek ” kontrolatzen dutela eta ezin dutela ezer egin. Baina nortzuk dira haiek? Galdetu dut. Non daude? Zein izaki arimagabek erabakitzen ditu aurpegirik gabeko abesbatza honen tonua eta bolumena, “I want you back now ” alarau egiten duena zortzi minutuko bukleetan, inortxok ere ez entzuteko? Nork du nahiago kantinela jasanezin hau, isiltasuna edo norberaren arnasa baino? Zergatik sinetsarazi diete hainbeste leku eta jaberi burrunba hori bezeroen bizitza hobetzeko dela? Teoria batzuk darabilzkit gogoan, zein baino zein apokaliptikoagoa. Orain, txertatu guztioi ustez sartu dizkiguten txip horietaz hainbeste hitz egiten denean, bururatzen zait ez dagoela buru kontrola egiteko modu hoberik, hari musikal hau baino, zeina heda tzen den etengabe erupzioan dagoen sumendi baten laba bezala. Eta laba bero hori, boys band tronatu baten imitatzaile baten imitatzaile itxurakoa, garunean sartzen doakizu astiro baina nahitaez, eta ezin izango da atzera egin. Eta benetako zerbait entzuten dugunean, robot grabazio estudioan sortu gabeko zerbait, egiazkoa, arima eta ahots sentibera eta afinatu batek sortua, orduan, beharbada, ez dugu preziatzen jakingo. III. ATALBURUA Bertan dator, Dultzineak zaldun armak hartzeko izan zuen hala modu farrega rria. Olyteko kafetegira, Iaurrera alegia, eraman zuen Dultzineak Santxa ; kale jantzian eta kafetxo bat hartuz, eta aurreko hartan ez bezalako lasaitasunez, albo batean jarri ziren egunkari eta aldizkari miran. Bidailaguna pixka bat ilustratu nahi zuenez D ultzineak, eta honek gogo onez onartua zionez ikasteko eta bere jakitatea zabaltzeko asmoa, eta ikusirik liburuak astun zitzaizkiola, aldizkari bat eman zion, zientziari buruzkoa, Wolfram izenekoa, eta izenburu nagusiak bederen irakur zitzala galdetu zion. Santxak, esaneko, astiro irakurri zituen lerroburuak. Jupiterren Orban Gorri Handia uste zutena baino sakonagoa dela argitu dute. Esne Bidearen kanpoko exoplaneta baten zantzuak aurkitu dituzte lehen aldiz. Jokoen teoria erabiltzen dute metastasien jokaer a aztertzeko. Ilargiaren geologia hobeto ezagutzeko aukera ematen ari da Chang‘e 5 misioa. Bikingoak duela 1.000 urte izan ziren Ternuan. NanoNeurok nanopartikulak sortuko ditu garunaren funtzionamendua aztertzeko. NASAk James Webb teleskopioari izena alda tzea baztertu du. Material magnetikoak sailkatzeko aspaldiko arazoa ebatzi dute. “Emakume zientzialarien argitan ” zikloa abiatuko da. Egiari zor, erneagoa zuen begia Santxak, kafe zerbitzatzen ari zen mutil beltzarentzat, eta hau ez zegoenean, kafetegi barruko telebistara zuzentzen zen. Dultzineak, azken horretan sakondu behar zutela, hura zutela gaia, eta, irakurtzeko agindu zion, ozen irakurtzeko alegia. Santxa mantso mantso eta ahots apalez hasi zen leitzen: ―Hilaren 19an Ernesto Kulturguneak programazioaren lerro berri bat abiatukodu. Emakume zientzialarien argitan izenarekin, eta Wolfram etxeko Gala Aiestaranek koordinatuta eta gidatuta, programa berri honek kultur etxeak zientziaren dibulgaziorako egiten duen lanean sakonduko du, STIPrekin batera martxan duen Zientziaren bide berriak elkarlanera gehituko baita. Emakume zientzialarien argitan egitasmoak emakume zientzialariak ezagutzea du helburu. Izan ere, zientziaren eta teknologiaren historian emakumeen ekarpenak ezkutuan geratu dira, eta gaur egun ere emakumeen kontrako diskriminazioa nabarmena da arlo horretan. Aurrez aurreko elkarrizketen bidez, arlo desberdinetan lan egiten duten emakume zientzialariak ezagutzeko aukera izango du jendeak. Zerk bultzatzen ditu ikertzera, zein galderari erantzun nahi diote, zerk harritu ditu gehien, zer zailtasunei egin behar diete aurre... Eta "bi kulturen" estereotipoa gainditzeko (zientziak eta humanitateak), haien liburu gogokoenak ere gomendatuko dituzte . Kafea pagatu eta plazarako bidea hartu zuten, plazeta tik pasaz, eta txapitelpeko atea igaroz. Han zaldunen ezpatak, jantziak eta abar saltzen zituzten denda batera joan ziren, eta Dultzineak, bere neurriko armadura bat eskatu zuen, adarga, lantza eta ezpata. Santxarentzat kapa bat eskatu zuen, izan zedila lila kolorekoa, inora joanda ere, beren goi asmoa emakumea askatzea eta goratzea zela argi gera zedin. Aste batzuen buruan dena eskuratu zuten, eta ordaindu ere bai, berri paperak salduz lortutako diruarekin. Dultzineak zeramatzan billeteak diru zorroan eta Santxak txanponak xorro txikian, nork bere ardura ondo betetzeko asmoz. Etxera joanik, jantzi ziren, jantzi, hartu zituzten abereak eta “fuenticas” etik barrena iritsi ziren Iaurre etxe aurrera, eta han, ostalierra atera zedila eskatu zioten zerb itzari beltzari. Ostatu gazteluko jabeari dohain bat eskatu zion, eta honek, baietz agindu, hura arrenka belauniko zeukala ikusirik, eta kamera ezkuturen bat grabatzen ariko zela susmaturik. Ez nuen gutxiago espero berorren handitasun horretatik, ene jaun erantzun zion Doña Dultzineak ; horra bada, hauxe esango diot, nik eskatu diodan dohaia eta berorren esku zabalak opa didana, hauxe da: bihar, egun horretantxe, zaldun armak harrerazi behar dizkidazu; eta gaur gauean, berorren gaztelu honetako kapillan, armak belatuko ditut, eta bihar, esan bezala, beteko da nik hainbeste desira dudana; behar bezala joan ahal nadin munduko lau parte osotan barrena, behartsuen alde ekintza billa; halaxe baitazaldungoaren eginkizuna eta ni bezalako zaldun ibiltariena, gogo bizia ekintza horietara jarria izanik. Gozotegiko jabeak orduan: Etxe honetan ez dugu kapillarik, ogia eta gozoak egiteko obradorea baizik, baina toki zabala du, eta nahi badu, hortxe egin dezake gaua berorrek, Dultzinea dama! O zu, edertasunaren jabe zaren gizon hori! Nire bihotz ahulduaren kemen eta ahalgo! Oraintxe da, bada, garaia, zure goi horretatik neregana zure begiak bihurtzekoa; zure menpeko den zaldun honengana, hainbesteko borrokan ari denez gero. Eta hala, gaua bertan ema nik, Santxa pixka bat lotsagorritua egon arren, armak hartzeko prestatu ziren bi biak. Lorik batere egin gabeak zirenez, kafe bizi samar bana eskatu zuten, itzarri eta lanak ongi burutzeko. Armak hauexek ziren, lantza eta ezpata, batetik, eta irakurgaia be stetik, Sylvia Federicciren liburuak, Kixoteren bi liburuki liburukoteak, luma, eta tinta. Dultzineak galde egin zuen ea ziutatean ba ote zen goiz hartan jende txit honest eta eredugarri bat, bidaiarako “ongi ibil ” erranen zienik. Eta gauzak nola diren, ha n gertatu ziren, goiz hartan bertan, Paul Andoyaga eta Elvia Guerrico senar emazteak, idazlea aurrena eta literatura aditua eta maistra bigarrena, eta ez nolanahikoak, Leiren Bianako Printzea saria hartuak baitziren, alajaina. “Zoazte ongi eta hobeki itzu l” erran zien Paulok, bere bizar luzeekin, eta Elviak hauxe erantsi zuen: “Emakumeak bagara nor ”. Hala, bada, abiatu ziren abiatu, tailada ondotik, gazteluari begiratuz, eta olibondoaren ondotik errepide nagusira atera ziren, denbora gehiago galdu gabe, Escivias edo Toboso alde horretara, izan ere Tobosora arte, ez zen ez izanen Dultzinea Oliteco baizik. Eta hala, atzera begoiratu eta San Pedroko dorre orratzari agur eginez, abiatu ziren abiatu, Rozinanta eta Ruzia abereen gainean, nora eta hegoalde ra, Artarroso erraten zaion paraje batera. IV. ATALBURUA Dultzinearen aitorpenak Santxari: Nire egia ez baitzen oihuka aldarrika daitezkeen horietakoa. Olyte eta haren merindadea atzera utzirik, joan bazihoazen errepidetik bi biak, Dultzinea bere behor gainean eta Santxa bere asteme gainean, gustura joan ere, baina trafikoa saihestu nahirik, partzela bide bat hartu zuten, lasaiago eta zaratarik gabe joateko. Ibilgailu askok bozina jotzen zieten pasaeran, irri egiten zutela, eta ume batzuek ipurdia erakus ten zieten pasatutakoan, Tin Chanek bezala. Hala, intimitate hasberri hartan Santxak jakin nahi izan zuen irteera haren arrazoia, berak ez baitzekien xuxen. Erokeria hau ere hastera goaz, Dultzinea anderea, ongi joan ahal zaigu. Eta onik itzuliko ahal gar a. Bai, noski, emakume beh arrean daudenak eta lidoztatuak lagundurik, etorriko gaitun atzera etxera, eta ongi eginaren pozez gainera. Eta ez al zegoen lan hori bera hemen egiterik, bertakoei lagunduz? Santxak. Hara, Santxa maitea, luzatu gabe, banoa bi daia honen benetako arrazoiak erratera. Batetik, erran duguna, emakumearen alde aritzeko gogo bizia, bertzetik ene bizimoduaz asper egin nagoela, dela lana, dela lagunak, dela sorterria. Hi buruz bizkorra haiz, bai, ta jabetuko haiz noski nik errandakoaren mamiaz. Bai, andere agurgarria, inor ez dela profeta bere herrian, eta gainera, haize frexkoa hartzea beti komenigarri dela. Ni ere aspertuxea nago Santxo nagi horrekin, beti zurrutean eta zurrunga. Bertze zerbait opa diot, hobea noski, neure buruari. Ondo errana, Santxa, hire zokoan masiaka baino, betekizun hobea eta esker hobekoa daukan, mundu zabaleko emakumeei laguntzen. Zenbat ez ote dira hil, haien senar edo gizonek labankadaz hilda edo leihotik behera botata. Patriarkatua desegin behar dinagu... Patry katu hori ez dut, ez, nik ezagutzen, baina atzaparrak luze ditu hark eta guk guraizeak eskuan. Hi haiz hi, Santxa Mari, ez da zer eska gari zumarrari! Garia soroan eta eroa zoroan! Horixe ta bera! Ez al zaude gustura zure enpresan? Kon tuak egiten omen dituzu Wagen auto fabrikan... Ez, noski. Zeinek erran din hori? Gezurra ta biribila, nola baiten gurpila. Ospitale batean lan egiten dinat edo egin dinat orain arte, eta bai, kontuak egiten eta administrazioan, hori egia dun. Atera da, h ortaz egia garbia! Egia garbia edo zikina, egi egia dun behintzat! Ospitale publikoan ari naun lanean eta hondatzen ari ditun goitik gobernariak, eta pribatuari indarra ematen. Laster eraitsiko diten urteetan zehar eraikitakoa. Eraitsi? Bai, behera bota edo zapuztu! Eta ez al duzu ba protesta latz bat egin? galde Santxak. Ez, ez dinat egin, hori dun egi egia. Nire egia ez dun oihuka aldarrika daitezkeen horietakoa. Hori arrazoia! Sekula entzun gabea ni, horrelako ateraldia. Ez dun, ez, n irenerea, izan ere maiz, gure sentipenei zer hitz eman ez zekinagu, eta liburuetan irakurriz aurkitzen dizkinagu haientzako hitz edo berba egokiak. Eta nondikoa du ba berak oihuka aldarrika hori? Ba, errango dinat. Pausa gaitezen almendrondo horien itza lean eta testua irakurriko dinat, ez dun batere luzea, orri erdi bat hor nonbait. Hala bedi. Eta hedeetatik tiraturik bai behorrari eta bai astemeari, almendrondo baten itzalean eseri ziren eta Dultzineak honako hau irakurri zion, astiro, hobeki uler zeza n, nahiz eta jakin, zaila eginen zitzaiola: ―Atertu zitzaizkidan malkoak: niregana hurbiltzen zirèn handikiek ez zuten haboro beren begirada nire aurpegitik apartatu beharrik, ordura arte, negar egiteari likits edo lizun bat leritzaten, egiten zuten bezala . Berriro ekin nion ereduzko nekazal etxaldeak eta garastapen ubideak bisitatzeari; bete egin behar ziren orduak, nola edo hala. Nire hondamendia zela eta ez zela, hamaika mila zurrumurru ergel hasia zen bazterretan barreiatzen; nirearen segizioko beste on tzietan beretan ere, kondaira itzel pilo bat zebilen ahoz aho, nire lotsagarri; utzi nien nahi zutena esaten, nire egia ez bait zen oihuka aldarrika daitezkeen horietakoa. Gezurrik maltzurrenak nolabait zehatzak ere baziren; mutila sakrifikatu egin nuelako a salatzen zitzaidan, eta, neurri batean, halaxe egina nuen. Hermogenesen bidez, kanpotiko durundi guztien berri leialki eman ohi bait zidan beronek, enperatrizaren zenbait mezu ere iritsi ziren niregana; aski urguria zen haren mintzaira, kinka hartarako n ahiko egokia; ia beti horrelakoxea erabiltzen dugu denok ere heriotzaren aurrean. Urrikalpen hura, ordea, oker ulertze batean zegoen oinarriturik: dolumin adierazpenak egiten zitzaizkidan, baina beti ere ahalik eta azkarren kontsola nendin amoreagatik. Nik neuk ere, gutxi gorabehera, bareturik nengoela uste nuen; hori pentsatu eta beste gabe, ia gorritu egiten nintzen lotsaren lotsaz . Kontxooo! Santxak. Hadriren Gomutak liburutik, Margarite Yourcenar andreak idatzia Dultzineak. Neure ganbarako artale b akanentzat askotxo ere bada, bai, izan; baina, baditun bai egiak, erran ezin daitezkeenak. Neure ezagun adintsu batek erraten duena, Rosak alegia, gezurrarekin ez dela inora joaten eta egiarekin ere ez. Oraintxe bukatu dun! Eta testu serios samar hura ore katzeko edo, antzerkirako hobea zirudien testua pasa zion Dultzineak Santxari. Elkarrizketa telefonoz, medikuaren eta pazientearen artean. Osaky new age Ring ring Zein da? Egun on, anbulategitik deitzen dizut. L medikua naiz. Ah, bai, egun on. Zer moduz zaude,... Angeles? Ondo baino okerrago eta gaizki baino hobeto. Almorranekin zabiltza ezta? Bai, amorra eginda. Zer ari zara hartzen? Goizetan kafesnea...je je Je je, bai, eta atzean? Espezialistarengana joan eta gero goi mailara heldu naiz. Goi maila? Rectogesil hartzen dut... Ulertzen dut, bai... Almorrane pomadak ez omen du ezertarako balio... Kasu hauetan, eraginkorragoa da rectogesil, baina kontuz... Buruko mina ematen du! Badakit! Hau buruko mina! Orduan badakizu... Bai, eta ezpainak okertzen dizkit... Ene! Eta oinetan ere nabaritzen dut zerbait. Zer zehazki? Nik baneki... aizu zuk ere eztarria hartuta daukazu, ezta? Je, je, bai, marranta pixka bat daukat. Medikuak ere gaixotzen zarete... Bai, gizakiak gara... Badakizu zer? Nire alaba medikuntza ikasten ari da, praktiketan dabil. Ah bai, ze ondo! Ea suertea daukan! Inporta ez bazaizu, marrantarena artatuko dizu telefonoz, zuk lagundu pixka bat, ados? Ados, ados... Nekaneeeeeeeeeeeeee! Zatoz! Paziente bat da ukazu eta diagnostikoa egin behar diozu... Zein ondo... hamar paziente egin behar ditut... Kaixo, Garbiñe naiz, doktoregaia...zure izena mesedez? L, bere horretan (ele)... Ongi da, L,..eztarrian min duzu ezta? Bai, hala da, min handia... Txistua tragatzean min egiten dizu? Bai, dezenteko mina. Ezkerraldean ala eskuin aldean? Ba ezkerraldean gehiago... Defini dezakezu “ gehiago ” hori.... Ba gehiago, bestean gutxiago... Zenbat gutxiago, % 2, % 5, % 20, % 25, % 50? Nik zer dakit....! Lasai, L, fakultatean programa berri bat garatzen ari gara... protokolo labur bat da, eta oso lagungarria.... Zure laguntza behar dut... Bai, ongi da,... Txistua tragatzean eztarriko mina ezkerraldean baduzu sakatu 1, txistua tragatzean eztarriko mina eskuinaldean baduzu sakatu 2, txistua tragatzean eztarriko mina ezkerrean eta eskubian baldin baduzu sakatu 3. (Lk 3 sakatzen du. Ongi etorri ezker eskuineko eztarriko mina argitzen duen sailera. Ezkerrean min handiagoa baduzu sakatu 12, eskuinean min handi agoa baduzu sakatu 21. Bietan min berdina baldin baduzu sakatu 33. (Lourdesek 12 sakatzen du) Oso ongi, L, orain badakigu ezkerrean min handiagoa duzula. Zer eragindakoa den jakin behar dugu orain. Adossssssssss! Izozki bat jateagatik baldin bada sakatu 1, euritan busti eta hoztu zarelako baldin bada sakatu 2, haize korronte batek eragindakoa baldin bada sakatu 3, hozgailu barruan lotan geratu zarelako baldin bada sakatu 4. Hori txantxa izango da, Garbiñe! Hori pazientea arretaz entzuten ari den jakite ko da. Mesedez sakatu zure aukera! (Lk 3 sakatzen du). Haize korronte horren zer nolakoa aztertu behar dugu orain...ipar haizea izan bada sakatu 1 hego haizea izan bada sakatu 2, mendebala izan bada sakatu letraz g allego, ekialdekoa izan bada sakat u letraz j aponia. Ziur ez bazaude sakatu almohadilla (trenbide gurutzatuak). Bueno, Garbiñe, asko falta da?, umore handia duzue fakultatean... Azken galdera txertoari buruz. Txertatuta bazaude sakatu BAI, txertatuta ez bazaude sakatu EZ. (Bai saka tu du) Oso ongi, txertatuta zaude. Zorionak! Astra Zeneca baldin bada sakatu 1, Pfizer baldin bada sakatu 2, Jansen baldin bada sakatu 3, Etxean zuk egindakoa baldin bada sakatu 121256. (Lk 2 sakatu du) Zure elkarrizketa grabatua izan daiteke....Itxaron une bat eta zure diagnostikoa jasoko duzu.. (beti eskamak kentzen musika....) Angeles naiz, Garbiñe doktoregaiaren laguntzailea, diagnostikoa emango dizut, L: LARINGITISA daukazu!!!! Ah bai? Eta zer da hori? Laringitisa laringearen hantura da. Akutua denean, pare bat egun baino ez du irauten, kronikoa berriz, aste pare bat. Laringitisa, salbuespen oso bakanetan izan ezik, birusek eragiten dute. Urtero epidemiak egon ohi dira azaroa eta martxoa bitartean (ipar hemisferioan), baita kasu oso isolat uak ere Laringitisa orduan...ezaguna egiten zait izen hori... Goiko arnasbideetako infekzio bat da... Ah bai? jeje Goiko arnasbideetako infekzioak goiko arnasbideko hainbat gaixotasun infekzioso barne hartzen ditu: sudurrean eta sudurreko sinuetan eragiten duen sinusitisa, erdiko belarrian eragiten duen erdiko otitisa, faringean eragiten duen faringitisa, amigdala palatinetan eragiten duen amigdalitisa, laringean eragiten duen laringitisa eta guztiak edo horietako batzuetan eragiten duen ho tzeri arrunta. Jolin... Infekzio horietako gehienak birusek eragindakoak dira, batez ere errinobirusa. Gaixotasun hauek laneko edo eskolako absentismoaren edo osasun zerbitzuetan kontsulta egiteko arrazoi nagusietako bat dira. Kontxo, ba lehen aldia da hori entzuten dudana...jeje.. hotzeri hori...? Enfriamiento, resfriado, constipado, catarro. Ah, bale, ok. “Acute upper respiratory tract infections outpatient diagnosis and treatment ” artikulua gomendatzen dizut. Jornal de Pediatrian dator, Rio De Ja neiron argitaratua. Kontuan hartuko dut... Glub. Sanba eta ikerketa ongi ezkontzen dira,... Bai, bai...eta tratamendua? Zortzi ordutik behin txupito bat edan behar duzu, ginebra eta laranja zukua, erdia eta erdia. Hori bakarrik? Ondoren zazpi datil jan ditzakezu edo donuts bat. Ongi da, agur. Epostaz jasoko duzu telefono zerbitzu honen gogobetetze inkesta. Aldez aurretik mila esker... Pipipipipi Bi fisura dauzkat, odol uzkietan,...ezin dut lorik egin, recto ges hil .... Osaky new age, to be continued Santxak algara batzuk egin zituen eta zigarro bat piztu zuen, tarte hari ukitu bat eman nahian. Kalada bat eskaini zion Dultzineari, eta honek, oraingoan hartu egin zion, une hura hobeto konpa rtitzeagatik. Zigarroa hatzen artean zuela, ez zirudie n hain doña, eta bai emakumeen aldezle harrokeriarik gabekoa. Beti aitzina! erran zuen Dultzineak. Beti! erantzun Santxak. Dultzineak aitortu zion, era berean, hilabete batzuk lehenago irakurritako artikulu batek lagundu egin ziola erabakiak hartzen. Bere ka rpetatxotik atera eta Santxari irakurri zion: Bizitza ez da iraganean harrapatuta geldituz, etorkizuna islatzea By Magda Elena Pentsamenduak kontrolatu egiten gaitu, iraganeko gertaerak zein etorkizuneko espektatibek betetzen dute kontrol guzti hau. Eta honek, zenbaitetan, min egiten digu, ez baitakigu unearen esentzia ateratzen. Zaila da hau gestionatzea, gertaera zehatz baten aurrean, iraganak pisua duen bezala etorkizunean islatzen ditugun beldurrek ere geure buruak astintzen baitizkigute. Iraganeko esperientzietara lotzen da, datorren hori horren arabera aurreratuz, eta zenbaitetan beharrezkoa ez den sufrimendua eraginez. Hemen eta orain bizitzea ahanzturara eramanez. Urrea balio duen, eta gelditzen zaigun denboran geldirik egotea bultzatuz. Gure bizitzak horretara mugatzen ditugu, ohartzen ez bagara ere, pentsamenduek jokabideek eta sentitzen dugun hori baldintzatzen baitizkigute. Ezin baitugu pentsamenduak islatzen duen eta gertatu ez den gertaera bat landu , ez konpondu, oraindik gertatu ez denean. Zenbaitetan, gure bizitzetako gertaera gogor batek (edo bat baino gehiagok) horren kontzientzia piztera bultzatzen gaitu. Nire kasuan, gertuko pertsona baten minbiziak, denboraren garrantziaz kontziente izatera bultzatu ninduen. Nire aitaren gaixot asunak erakutsi zidan etorkizunean pentsatzen igaro izaten dugula bizitza, zenbaitetan hau iristen ez denean eta bizitza bere horretan joaten uzten dugu, benetan bizi gabe. Gure jokabide guztiak horretara mugatzen ditugu, etorkizunean gure buruaz zer izang o den kezka etengabearekin korrika biziz, benetan hurrengo pausoa eman nahi dugun eta horrek betetzen gaituen pentsatzen jarri gabe, orainari bere zuku guztia atera gabe, elkarretaz zein inguruaz gozatu gabe. Bizitza ez da iraganean harrapatuta geldituz, e torkizuna islatzea. Bizitza segundu, minutu, ordu, egun... bakoitzari ahalik eta etekin gehien ateratzea baizik. Ohituta gaude uneoro besteen ibilbideetan epaile lanak egiteaz, dirua gastatzen duen horri aurrezten ez dakiela atxikituz, maitasun bat baino gehiago duenari “zerri ” etiketa jarriz , bidaiatzen duenari etorkizunik izango ez duela oroituz, dantza eta parranda asko egiten duenari erotuta dagoela esanez,... Agian, epaile lanak egiten ditugun horretan une batez gu geu bizi garen pentsatzen jarri behar ko ginateke, zenbaitetan besteei begira zergaitik ote gauden ahazten dugulako. Eta bitartean, iraganean so, eta etorkizuna oinarri dugun horretan, denborak hegan egiten du, atzera bueltarik izan gabe. Horixe ta bera, Magdalena erran zuen Santxak. V. ATALBURUA Jandelo aldean egin zuten geraldia eta erromatarren aztarnak. Almendropetik altxa, eta ur pixka bat potixetik edanda, abiatu ziren berriro, behorrak eta astemeak belar puxka bat jana zutela ikusirik. Santxak, jakinmina zuen, non ote zegoen hurrengo helmuga, eta Dultzineak fite erantzun zion edo ihardetsi, alegia Jandelo aldera joan behar zutela, joan, han erromatarren aztarna ikusgarriak agertu zirela eta. Arkeologoak ari zirela azken urteetan han lanean eta mosaiko batzuk bazeudela ikusteko, eta ir rikitan zegoela duela bi mila urte inguruko lan haiek ikusteko. Ez dute ba erraten erromatarrek ez zituztela garaitu baskoak? galde Santxak. Egia garbia ez dun hori, izatekotan egia zikina. Andelo aldea dun, toki ona, hemen bertakoak erromatarrekin nola nahastu ziren ikusteko. Jandalo horretan janik eta lotarako etzangurik ez ahal zaigu paltako! Ez noski,han inor bizi bada, nik hitz egingo baitiot gure goi asmoaz eta bidaia honen zergatikoaz. Baina ez dun Jandalo, baizik eta Jandelo, jandelo, erromatarren ziutatearen izena, txit egoki eta aberatsa, erraten dutenez. Ikusteko dira, bai, begiak, eta neureak zain daude, jandalo jandelo edo jaleo hori zer den ikasteko. Jakinmina gauza ederra dun, Santxa, horrek bila jartzen gaitin eta jakintsuago egiten. Hala, abereak trostan jarri gabe, eta nekarazi gabe, Jandelo hur zutela adierazten zuen seinale bat zegoen hesiraino heldu ziren. Turista batzuk zebiltzan, zoko miran , beren argazki kamerekin, eta haietako batzuk japoniarrak ziren, gid ariak zeraman nipon bandera egiazkoa bazen. Kixote eta Santxo jantzian ikusi zituztenean emakume biak, klik eta klik ekin zioten argazkiak ateratzeari, eta “Kixote ”“Kixote ” oihukatzeari eta algaraz taldean inguratu zitzaizkien. Dultzineak ingelesa poliki n ola baitzekien, adierazi zien emakumeen aldeko martxa zela hura eta Kixoteren antzera jokatu nahi zutela, okerrak zuzenduz, eta beharrean zegoenari lagunduz. Emakumeei, bereziki. Hala, argazkiak ateratzea galarazi zien japoniarrei, emakumezkoei izan ezik, eta gizonezkoak zapuztuta bazterrera joan eta marmarka hasi ziren. Hauei dukat bana eskatu zien argazki bakoitzagatik, eta batzuek, gogo txarrez bada ere, eman zioten. Santxa poztu zen poztu, dirua ikusirik, eta astemearen gainera igotzeko aukera eman zien . Dultzineak, Jandeloseko gunea aztertu nahi baitzuen eta hango berri jakin, foileto edo esplikazio orri bat bereganatu zuen. Honela zihoen: Jandelo, Hiri Erromatarra Jandelosko Arkeologia Museoa Publikoarentzako irekiera ordutegia: Urtarrila, otsaila, ma rtxoa, urria, azaroa eta abendua: ostiral eta larunbatak, 10:00 14:00 eta 15:00 18:00. Igandeetan 10:00 14:00. Apirila, maiatza, ekaina eta iraila: ostiral eta larunbatak, 10:00 14:00 eta 15:00 19:00. Igandeetan 10:00 14:00. Uztaila: ostiral eta larunbatak, 10:00 14:00 eta 16:00 20:00. Igandeetan 10:00 14:00. Abuztua: asteazkenetik larunbatera, 10:00 14:00 eta 16:00 20:00. Igandeetan 10:00 14:00. Zubiak eta jai egun bereziak, hemen begiratu. Talde bisitak asteko edozein egun etan egin daitezke, baina aurretik adostu behar dira. Ordutegia – Urte osoan: museora eta aztarnategira bisita gidatuak egiteko zerbitzua aurretik adostu behar da. Prezioa: 25 dukat taldeko + sarrera. Jandelosko Arkeologia Museora sartzeko sarreren prezioa honako hau : Mendigorriztako herritarrak: doan. Testuinguru geografiko eta historikoa da:: Orokorra: 2 dukat. Murriztua: 1 dukat. (6 eta 13 urte bitarteko haurrentzat, 65 urte baino gehiagoko helduentzat, europar gazte txartela dutenentzat eta 20 pertsona baino gehiagoko taldeentzat) Talde bisita gidatua: 25 dukat Ebroko harana erromatarren presentziaren lehendabiziko eszenatokietako bat izan zen iberiar penintsulan. K.a. 195. 194. urteetan Catón Numantziaraino iritsi zen, eta K.a. 178 177 urteet an Calahorra inguruan erromatarren eta zelta iberiarren arteko borrokak egon zirela jakin da. Horrez gain, jasota geratu da Graccok Gracurris hiria sortu zuela (Alfaro). Pompeyo eta Sertorioren arteko gatazkan, Pompeyo Handia gure lurraldeetara iritsi zen, eta bere izenez izendatu zuen hiria sortu: Pompaelo (Pamplona/Iruñea). Garai horretan Andelosen erromatarren presentzia egon zela guztiz dokumentatuta geratu da egindako indusketetan. Antzinako autoreek aipamen gutxi egin zituzten Jandelosen inguruan. Pli niok, I. mendean, Historia Naturalean aipatzen ditu andelostarrak, Conventus Caesaraugustanori tributuak ordaintzen dizkioten herrietako baten gisa. Ptolomeok baskoien artean kokatzen du hiri hau eta, testu grekoan, bere izena aipatzen du: Andelo. Andionek o hondakinak eta inskripzioak Andelo hiri erromatarrarekin lotu zituen lehena Aita Moret izan zen, XVII. mendean, eta bere urte liburuan argitaratu zuen. Andelosko hiri erromatarra dagoen lekuan, beste kokaleku bat egon zen aurretik, Burdin Aroko elementu kulturalak gordetzen zituena, K.a. IV III. mendeetakoa. Posiblea da, K.a. II. mendetik aurrera bertan baskoien eta erromatar munduaren arteko lehendabiziko harremanak eratzea. Ez da istilurik jasota geratu eta, beraz, harreman lasaia izan zutela dirudi. K.a. I. mendean Andelosen opus signinum erako zoladurekin apaindutako etxeak ageri dira jadanik. Horietako batek alfabeto iberikoarekin idatzitako legenda dauka. Hispaniako beste hiri askok bezala, Jandelosek Vespasiano Ediktuarekin lortu zuen civitas kondiz ioa, K.o. 74. urtea. Hiriak K.o. I. eta II. mendeetan bizi izan zuen bere une gorena, hiriaren garapenarekin batera ur horniketarako sistema konplexu bat garatzen baitu. K.o. III. mendean zehar, inpultsua hartzen du berriz, zenbait kaleetako zoladuran iku s daitekeen bezala. Hala ere, orain arte datu gutxi ditugu inperioaren menpe hiri honek izan zuen historiari buruz. Erdi Aroan Jaurerriko villa gisa mantendu zen, bere eliza Iruñeko Santa Mariarena baitzen XI. mendean. 1330ean 64 su zituen eta 1366an jende z hustu egin zen. Hustutzearen arrazoia 1348an egondako izurritea izan zen, baita baliabide ekonomikoen eskasia ere. Gaur egungo ermita Andiongo Ama Birjinari eskainia dago, eta hiri erromatarraren izena mantentzen du. Egindako indusketek etxebizitzei dago zkien zenbait eraikin deskubritu dituzte, eta horietan harlanduak eta beste zenbait elementu arkitektoniko erabili zirela ikusten da, eroritako eraikin erromatarren jatorria dutenak. Lurraldea eta komunikazioak Andeloko lursailen hedapena, hiriak eskumenak zituen eremua, Arga ibaiaren arroa litzateke, Garesetik Miranda de Argaren inguruetaraino, Robo eta Salado ibaiadarren haranak kontuan hartuta. Posiblea da mendebaldetik Ega ibaiarekin egitea muga, hango zenbait lekutan miliarioak topatu baitituzte. Andel osek zuen garrantziak pentsarazten digu hiri hau bidegurutze batean kokaturik zegoela. Oteitzan, Añorben, Artaxoan eta Berbintzanan aurkitutako miliarioak K.o. II. eta IV. mendeen artean kaltzada horietan egindako obrei dagozkie. Miliario horietan enperado reen izenak ageri dira, eta hortaz, viae publicae kategoriakoak direla pentsatu behar da, Estatuaren kargu eraiki zirela, alegia. Zalantzarik gabe, esan daiteke erromatar ibilbideetan aipatzen ez den kaltzada batek Zangotza Jaka korridorearekin lotzen zue la Andelo ekialdetik, eta mendebaldetik Vareiaruntz joan zitekeela, Logroñorekin batera beroien lurraldean zegoena. Bide hori beste batekin elkartzen zen Jandelosen, Argaren ibilbidea kontrara jarraituz Larraga, Berbintzana, Miranda eta Faltzes pasatzen zi tuena, gero Andelos eta Girgillaoko garaieratik igaro eta Belaskoain, Etxauri eta Iberoko bidean Iruñeraino iristen zena. Bizimodua Konkistaren ostean Erromak bere eredu soziala ezarri zuen lurralde berrietan, ez modu bortitzean, baizik eta bertako eliteak latinaren ezagutzan eta gizarte erromatarraren goi mailetan txertatuz. K.o. I. mendetik aurrera, Jandeloseko etxeek erromatarren patroi tipikoak jarraitzen dituzte espazioaren banaketari, pareta eta zoladuren apainketari, harrizko zutabeen erabiler ari eta eraikuntza materialei dagokionez. Bestalde, erabilera domestiko eta pertsonala duten objektuek ere Inperio Erromatarrean hedatutako moda jarraitzen dute, eta Hispaniako beste hiri batzuetan aurki daitezkeenak bezalakoak dira. Terma publikoak Termak erromatarren bizitza ezaugarritzen duten instalazioak dira. Hirietan, terma publikoak gizarte bizitzaren erdigunea ziren. Instalazio horiek erabilera espezifikoetarako estantziak zituzten: apodyterium (aldagela), caldarium (bainu beroetarako), laconicum ( aire beroko sauna), tepidarium (temperatura epeleko eremua ondoren frigidarium era pasatzeko, bainu hotzetarako). Antzinatean uste zen bainu bero baten ostean ur hotzarekin bainatu beharra zegoela, horrek gorputza indartzen zuen eta. Praefurniuma egur labe bat zen eta funtzio bikoitza zeukan: alde batetik ura berotzen zuen brontzezko galdaretan eta, bestetik, aire beroa zirkulatzen zuen zoladuren azpitik, hipocaustum. Palestra ere termen eraikineko parte zen, eta arkupez inguratutako patio bat zeukan, gimna stika ariketak eta jolasak egiteko. Andeloseko termetara 1. kardotik sartzen da. Bi ate handiren orpoak mantendu dira, horietako bat palestraren sarbidea zen eta, bestea, bainuen eraikinekoa. 2. decumanusteik bigarren sarbide bat dago egurra deskargatu et a praefurniumera sartzeko. Sinesmenak eta idazkunak Erromatar erlijioak zentzu utilitarioa zeukan eta gizakien eta Estatuaren mesedetan erabiltzen zen. Jandeloseko dokumentu epigrafikoek bi uneren kontzentrazio kronologikoa adierazten dute: lehenengoa gara i errepublikar berantiarrari dagokio, eta idazkun epikorikoa duen mosaikoan eta Larrahiri eskeinitako aldarean ikus daiteke. Horrek moda epigrafikoaren iritsiera goiztiarra eta onarpena agerian uzten du, eta ikusarazten du elementu garrantzitsua izan zela zonaldeko akulturazio prozesuan. Jandelostarrek oso azkar hartu zuten erromatarren kulturako elementu formala: ara edo aldarea. Hasiera batean, bertako jatorrizko dibinitate baskoiei eskeintzen dizkiete: Larrahi (Mendigorria), Errensae (Andion). Baita ingu ruko herrietakoei ere; Losae (Zirauki). Ziur aski, ganadua eta uztak babesten zituzten dibinitateak ziren, baina beste jainko jainkosa erromatarrek laster asimilatu zituzten. Bigarren unea K. o. I. mende amaierari dagokio. Garai hartakoa da Bacoren mosaik oa, Lucio Emilio Seranoren epigrafeen multzoa eta edilek eskainitako brontzezko taula. Taula horrek erakusten du edilek taldean izaera munizipalarekin zuten harremana. Horrela bada, hiriko edilek, ordezkaritza ofiziala agertuz, eskaintza bat egiten diote b rontzezko plakan jainko erromatar bati, Apolori, eta kultu inperialari. Hileta ohiturak ere agerian daude, formula erromatarrak dituzten zenbait hilarri baitaude. Hiru dira azpimarragarrienak, familia mausoleo batean daude eta eskaintzaile bera dute, LVCIVS AEMILIVS. Eskaintzaile horrek, hilarri bana enkargatzen du bere ama, emazte eta semearentzat. Horietako bi Andiongo ermitako atzealdean daude jarrita. Hirigintza Jandelosko h iriak 18 hektarea izan zituen gehienez, eta ipar ekialdean malda handi bate k babestutako goilautada bat hartzen zuen. Mendebaldeko aldea suabe suabe egiten du behera bi koska handiren bidez. Hegoalderuntz ibar zabal bat sortzen da. Agerian geratu da harresi perimetral bat zegoela eta funtzio bikoitza zuela: hiriaren defentsa eta lurra eustea. Perimetrotik kanpo bi defentsa dorre lokalizatu dira, bat ipar ekialdean eta bestea hego ekialdean. Hiria eratzeko, oinplano hipodamikoa erabili zuten erromatarrek. Hiria bi ardatz nagusitan oinarritzen da: cardo maximus ipar hego norabidean eta decumanus maximus ekialde mendebalde norabidean. Bi norabide horiekiko kale paraleloak eratzen ziren, zenbait etxek osatutako etxadiak sortuz (insulae). Orografiak erretikula ideala baldintzatzen du, Jandelosko konponbideetan ikus daitekeenez. Hiru decumani eta bi cardines deskubritu dira, eta horietako bat arkupeduna, insulae laukizuzenak sortuz. Indusketek baieztatu dute historian zehar zoladurak bata bestearen gainean gainjarri direla behin eta berriz. Goialdeko plataforman eremu erresidentziala ze goen kokatuta, eta han kaleak ongi zolatuta zeuden, etxeak zabalak ziren eta termen gisako eraikin publikoak eta dendak (tabernae) zeuden. Hiriaren hego ekialdean artisauen auzoa zegoen, bertan aurkitu baitira biltegiak eta garbitegia (fullonica), Castellu m Aquaetik hurbil (izan ere, instalazio horiek ura beharrezko zuten). URSISTEMA Jandelosko deskubrimendurik garrantzitsuena ura hornitzeko duen sistema izan zen. Aparta da lan hidrauliko honen aurkikuntza eta mantenua, zeinak bere gain hartzen baitu siste ma osoa, ura jasotzen den unetik hirian banatzen den arte. Indusketetan honako hau aurkitu da: Iturrandutzeko presa: Mendigorria eta Ziraukiren arteko mugan kokatzen da Iturriandutzeko presa, eta “ Deabruaren Zubia ” izen herrikoiarekin ere ezaguna da. Indus ketak agerian utzi ditu garai desberdinetan bi mantentze lan egin zirela. Lehena silarrixka baten eraikuntza da, hamahiru kontrahorma eta ura irteteko kutxatila bat dituena. 150 metroko luzera du, eta K.o. I. mendekoa da. Iragazgaiztasun txarra zuenez, hor migoizko pantaila bat (opus cimenticiae) jarri behar izan zuten haren ordez, bederatzi kanpo kontrahormaz indartua. Bigarren lan honek 102 metroko luzera du, eta horma bularrak arrokan sostengatzen ditu. Eraikuntza data K.o. II. mende hasierakoa izan dait ekeela uste da. Biltegi erregulatzailea: Induskatutako lursailean eremu zabala hartzen du: gehienez ere 85 x 37 metroko ardatzak ditu, eta 7.000 metro kubikoko biltegi gaitasuna. Biltegiaren eraikuntzan bi fase ikus daitezke. Lehenengoan biltegiak dimentsi o murritzagoak zituen, eta paretak eta zorua argamasa hidraulikoarekin inpermeabilizatuta zeuden. Bigarren fasean handitze lanak egin ziren, eta murruak 35 kontrahormaz indartu zituzten, biltegia hutsik egotean lurraren bultzada eusteko asmoz. Bigarren lan honi dagozkio ura ateratzeko kutxatila eta barnera jaisteko eskailera. Ubidea: Biltegiaren ekialdeko murruan ura ateratzeko kutxatila bat deskubritu zen, txorroten ganberara zeramana eta akueduktoaren hasieran uraren irteera kontrolatzen zuena. Behean iba rra egonik eta biltegiaren eta hiriaren arteko ur maila desberdinak izanik, akuedukto bat eraiki behar izan zuten. Harrizko kanal baten bidez (specus), ura presiopean iragaten zen berunezko hoditerian sifoi sistemari esker. Castellum Aquae: Castellum Aquae uraren garraioa amaitzen den eraikina da, handik hiriaren ur horniketa sarea hasten baita. Horrelako biltegiek ura hornitu eta emaria banatzeko balio zuten. Oraindik mantentzen da eraikin honen podio laukizuzena, molduratutako silarri handiz osatua. Barne aldea harri xehatuz osatua dago, eta haren gainean argamasazko hiru geruza ditu. Podioaren gainean kamara nagusia edota biltegia legoke, eta hori kanoi ganga edo ertz ganga batek estaliko luke. Ekialdean kokatutako apainduran, ildaskak daude silarri guztietan, eta horrek eraikinaren alde horretan iturri publiko bat edota ninfeo bat zegoela esan nahi du . Bisita bukatu zutenerako, turista denak joanak ziren, eta bertako langileak bakarrik geratzen ziren. Jakin zuten, langileetako bat, Miguel Ecologoaga , hamabortz egunerako joana zela, klima aldaketaren arazoaz Glaschu hirian egitekoa zen goi bilera hartara, Klimalda aldizkarirako kolaborazioak egiten baitzituen, Jandelon bisita gidatuak egiteaz gain. Hori entzutean, jarri zitzaion buruan Dultzineari, Gl aschura joateko asmoa, goi bilera hartan parte hartzera, bera goitarra baitzen goitarretan. Klima aldaketak munduko emakumeei eragiten zien eta han egon beharra zegoen. Escivias, Toledo eta bertze guztiek itxaron beharra zeukaten. Rossy ren gainean egun as ko beharko baitzituen, nahiago izan zuen trenez joan, eta ez hegazkinez, karbono lorratza ez uzteagatik, eta zalduntzak garaietara egokitu behar zuela eta, trenerako erabakia hartu zuen. VI. ATALBURUA Glaschu ra bidaia, guztiz ezustekoa, baina premiazkoa, Santxak eta Dultzineak egin zutena, Orreagatik pasatuz. Barisen manifestazioa Argeliarrek. Dultzinea eta Santxak Glaschu rako prest egon nahi zuten eta klima aldaketaz argitaratzen zen ia guztia irakurtzen zuten. Pirinioetako glaziarrak galzoria n Hibai Ricozano eta Arnaut Estibaritz geografo eta glaziologoak. Bigarren hau doktoregaia. ―Aurtengo neguan Filomena izan dugu hizpide, hain zuzen, erregistroen arabera duela hamarkada asko ikusi gabeko elur denboralea. Elur uzta oparoa utzi zuen Basquerr ian eta ederki zuritu zituen Iberiar penintsulako beste hainbat eremu ere, tartean, penintsula bera Eurasiar kontinentetik banatzen duten Pirinioak. Elurra eta glaziarrak [...] Baldintza klimatikoak aproposak badira, glaziar batek neguan irabazten duen elu r guztiaren zati bat ez da urtzen uda sasoian, eta, hala, glaziarra loditu eta hedatu egiten da. Aldiz, baldintza klimatikoak aldatzen badira, hots, klima berotzen baldin bada, glaziarraren gainaldeko urtzea azalera osora hedatzen da eta glaziarra egoera b errira doitzen ahalegintzen da. Kasu horretan, litekeena da glaziarrak bizirauteko arazoak izatea. Pirinioetako zentinelak Gaur egun, Europan hegoaldeen dagoen glaziar multzo handiena Pirinioetan dago, eta muga klimatiko batean daudenez, are azkarrago ari dira suntsitzen. Mendikatearen termometro aldakorrak balira bezala, ingurumenean gertatzen diren gorabeherekiko oso sentikorrak dira goi mendiko elementu geografiko nabarmen horiek. Horrez gain, eskalageologikoan atzera eginda, azken milaka urteetan Pirini oak zizelkatzeaz gainera, egun ikus dezakegun paisaia landuaren erantzule ere badira (beste prozesu askorekin batera, jakina). Beraz, Pirinioetako goi mendiaren ikur dira, aipatutako balio naturalak emateaz gain, goi eremuko ekosistemetan ere eragiten dute lako, eta mendikatearen ondarean eta historian balio kultural bat ere sortzen dutelako. Esango genuke mendizaleontzat goi mendiaren sinbolo sentimentala ere badirela. Gaur egungo 21 glaziarrak Pirinioetako mendikatearen mazizorik garaienetako zirkuetan da ude zokoratuta (2. irudia). Mendebalderen dagoena Las Neouseko glaziartxoa da, gero eta gehiago txikitzen ari da, eta Balaitouseko mazizoan dago; ekialderen dagoena, berriz, Mont Valier mendiaren (Ariege, Frantzia) ipar ekialdeko hegalean dirauen d‘Arcouza n glaziartxo txikia da. Glaziarrik handiena, bestalde, Anetoko glaziarra da oraindik ere, 50 hektareakoa, baina ez du zerikusirik joan den mendeko mendizaleek mendikatearen gailur nagusira iristeko jarraitzen zuten glaziar azalerarekin eta orduan zeukan lo dierarekin . Barisera heldu zirelarik, aski unatuak, nahiz trenean egin bidaia, afaldu eta tren geltokian bertan utzi zieten areto batean lo egin zuten. Abereak inguruko lorategietan larratu zituzten, baina belarra moztuz soilik, loreak ukitzeke. Rozinanta eta Ruzia asaldatu samar zeuden, abiadura handiko trenean egindako aldiak eraginda. Concours photo: Baris je t‘ aime. Lumières en seine‘ Light up your year. Baris passlib: le citypass 100% personnalisable. Incontournables pour un séjour a Baris. Découvrir Baris en visites virtuelles. Les horaires d‘ouverture des banques. Shopping sans TVA: comment profiter de la détaxe? Tout savo ir sur la taxe obligatoire de séjour. Quals tarifs dans le restaurants? Faut il laisser un pourb...Où manger à Baris? Biharamunean, abereak lasai utzirik, kale jantzian ostera bat egin zuten eta manifestari batzuekin egin zuten topo. Oihuka ari ziren. Ar geliarrak bide ziren, aldarrikapenen bat eginez. Geltokian, pantaila batean, eguneko albisteak pasatzen zituzten. Hona Jenofaa news kateak zabaldutakoa: ―Hirurogei urte pasa dira Barisen gertaturiko sarraskiaz geroztik. 20.000 eta 40.000 aljeriar artean atera ziren karrikara, modu baketsuan, Frantziaren kolonia zen Aljeriaren independentzia aldarrikatzeko eta aljeriarrei bideraturiko etxeratze aginduaren bukaera galdetzeko. Paretik, sekulako errepresioa jaso zuten: desagertuak, hamarnaka eta segur aski ehun ka hildako, 12.000 atxilotu, ia 2.000 Aljeriako atxikitze esparruetara kanporaturik eta ehunka ospitaleratu. Hamarkada luzeetan Frantziak isilean atxikiarazitako gertakizunari buruz argia egiten ari da poliki poliki. Aitorpenaren eta erreparazioaren bidea n, “estatu krimena ” aitortua izatea nahi dute biktimek eta haien ondorengoek . Geltokian aldizkari bat zegoen utzita jarleku batean eta Santxak hartu zuen. Hellelle aldizkaria zen, eta berehala ekin zion irakurtzeari: Berlene Mónago‘ko berriz agertu da berr i triste bat ematera, bera osatzen ari den arren. Printzesaren maskota, chihuahua zakur eme bat, ibilgailu batek harrapatuta hil da. Berlene printzesa osatzen ari da belarri, zudur eta eztarrian izandako infekzio handitik; hegoafrikan zegoela hartu zuen ga itza udaberrian, eta ezin izan du atzera etorri Monago ra. Sylberto printzearen emazteak hirugarren ebakuntza bat izan zuen joan den hilaren 8an. Kirurgia, programatua, arrakastatsua izan zen eta ordutik printzesa bere jaioterrian dago, bere onera etortzen , Printzerrira itzuli ahal izateko eta senarrarrekin eta seme alabekin batera egoteko, Bacques eta Nabriella bixkiak. Bazirudien berehala itzuliko zela , baina mem entuko, ez daki inork noiz itzuliko den. Sendabidean dagoela, berri triste bat jaso du Printze sak: Montaigne bere txakurtxo emea, chihuahua arrazako, ibilgailu batek harrapatuta hil zen astelehen iluntzean. Ez da jakin ea Berleneren maskota berarekin joanz en jai oterrira ala Monagon egon den. “ Nire aingerutxoa bart hil da, gurpilen azpian. Zure falta asko sumatuko dut. Atseden har ezazu bakean ”, hori da Printzesak irudiarekin batera partekatu duen esaldia, non ere agertzen baita bere txakurtxoarekin, joan den Eguberrietan Palazioan ateratako argazkian. Hor ikusten da printzesa, zeina agertu baitz en ezustean ile mozketa ausart batekin, burualde bat motz motz eginda, musu emanez bere adiskide maiteari. Carol eta Esteffy Dimaldik ateratako argazkietako bat da hori. Askok agertu dute dolu mina, Berlene Printzesa Fundazioak esaterako. Printzesa joana z en afrikar kontinentera maiatzean, errizoneronteen ehiza ezlegezkoaren aurkako kanpaina bat hasteko. Orduan sortu zitzaion infekzio otorrinolaringologoa. Dultzinea paseotik itzuli zenean, malkoa zeriola aurkitu zuen Santxa eta zer gertatzen ote zen itaundu zion. Santxak intzirika: Berlene printzesari txakurra hil zaio! Autoren batek azpian hartu du! Ene! Baina, baina, Santxa! Utz itzen kontu berriketoso horiek! Nik ere chihuaua bat nuen eta traktore batek zapaldu zidan Santa Brigidarako bidean. Badakit zer den hori, ondo jakin ere. Dolua ez zait pasatu oraindik. Mila chihuahua erosteko dirua badin horrek... Bai, baina Montaigne bakarra zen, hori seguru. Oraintxe besarkatuko nuke Berlene printzesa! Berlene, ulertzen zaitut eta maite zaitut! Bah, egon hadi ixilik, esne mamitan bizi dun eta Dultzineak. Bai, baina beti triste, Sylbertorekin ezkondu zenetik, nahiz eta bixki polit batzuk izan Santxak arrapostua. Atsekabean bizi da, ez al da gure egitekoa atsekabean dagoen emakumeari laguntzea? galdegin zuen Santxak, erantzunik espero ez bazuen ere. Bariseko geltokian isiltasuna egin zen une hartan. Dultzinea guztiz zalantzan geratu zen, zeren emakumeei lagundu nahi zien, eta Berlene emakumea zen, baina benetan ote zegoen beharrean? Laguntza beharr ean? Arrats hartan ez zuten ele gehiagorik egin, eta berandu baino lehen lotaratu ziren. Lo askorik ez zuten egin. Biharamunean Dultzineak eta Santxak eurotunela pasa behar zuten. Eguna iritsirik, azkenean kamioi batean sartu zituzten, laurak, gauzak erraz tearren. Kamioia Scavia etxekoa zen eta gidaria Rob Shelley gazte sendoa, Liverpoolekoa bera. Londresera heldu zirenean, kamioitik jaitsierazi zituzten, zorte on erranez. Baimenak erakutsirik, hurrengo Bristolerako trena hartu zuten. Santxak, arreta handia jartzen zuen, zeren bazuen asmo bizia ikastekoa eta bizitzan nor izatekoa, beti garbitzaile eta ezjakin izan gabe. Baina egiari zor, bere gogoa Berlene printzesarengana zihoan eta haren Montaigne chihuahua txakur zenduarengana. Dultzineak berritu zizkion bidaia haren helburuak. Santxa maite, badakin bai, jakin, eta bai ongi jakin ere, Olytetik Zidacos pasatzen den bezalaxe, zerk ekarri gaituen Glashuko goi bilera honetara, klima aldaketaren aurkako batzar nagusi honetara, alegia, munduko emakumeen bizimod ua kaltetzen duela klima aldaketa horrek eta gu emakumeen aldezle izanik, hor esku hartzera behartuta gaudela. Gure barru barruko aginduari segiz, halere, eta ez inork guri agindu edo inposatuta. “Emakumeen aldezle ” dio berorrek, baina nik neurekiko “ema kumeen aldeko ” nahiago dut erran, samurrago ulertzeko. Hik ikus, nola erran, baina ez dela berriketa gure goi asmoaren zer nolakoa! Ez, hori ez! Beti aitzina! Dultzineak. Beti! Santxak nagusiari plazer egiteagatik, bere sinesmenez baino. Erran beharra dugu, liburu honetan jasotzen ditugun albiste asko, Zide Hamete Benenjeli agentziak zabaltzen dituenak direla, eta kontakizunean gerta daitezkeen etenak eta pausaldiak haren ixilaldiari zor zaizkiola eta ez bertze inori edo ezeri. Bristolen egin zu ten geraldian, egundoko iskanbila eragin zuten. Bristolgo zubia igarotzen ari ziren, Dultzinea bere behor gainean eta Santxa astemearen gainean, eta auto ilada luzea gertatu zen han. Dultzineak, ikusirik eta ikasirik auto haiek botatzen zuten kea, eta kea hark klima aldatzen zuela, eta klima aldaketa hark emakumea kaltetzen, suak harturik, lauhazkan jarri zuen Rozinanta eta ahaleginetan jo zuen aurrean zeukan auto baten kontra. Lantzarekin aurreko kristala puskatu eta doi doi atera zen birizik gidaria, gent lemen peto petoa. Ez horri laguntzarik erran zuen zoroaren pare Dultzineak, gentlemen hori emakumeak akabatzen ari dun eta Santxa gidari izutuari laguntzera zihoala ikusirik. Baina badira gidari emakumezkoak ere, nagusi andrea! Pentsa beza! Santxak. Bai, baditun noski, baina gizonezkoen aginduetara bizi direnak, eta patriarkatuaren mende daudelarik, ez diten bertze erremediorik, asko eta asko beren gizonentzako bazkaria egiteko, aurrena erosketak egitera joatea baino... Eta hala, ezpata zorrotik atera eta Dultzineak gentlemenari eraso egin zion eta lepoan jarririk, belauniko jarrarazi zuen eta zin eginarazi, ez zuela gehiago autorik sekulagidatuko, eta bizikletaz edo trenez ibiliko zela, edo oinez, aurrerantzean, eguratsa kutsatzeari utzita. Eta auto h ura birziklatzeak zuen kostua ordainduko zuela, lepoa ebakitzea nahi ez bazuen. Gentlemenak, izuturik, denari bai erran, eta autoa hantxe utzirik, lasterka aldegin zuen bere bizia salbatzera. Egundoko iskanbila sortu zen Clifton Suspension Bridge zubian. Dultzinea eta Santxa atxilotu zituzten eta Rozinanta eta Ruzia ukuilu batera aldendu, jabeengandik bereiz. Bi emakumeak gatibu hartu zituzten, Bristolgo komisaldegian. Lotarako bi kamaina zeuzkaten, eta horman hau idatzirik zegoen: ―Mundu garaikidea ikuski zun primitibo egina dago . Eta azpian egilearen izena, Liesenthal. Galdeketa zorrotz bat egin zieten, eta miaketa ezin zehatzago bat, eta hurrengo egunean, prentsaurre batean erakutsi zituzten Dultzineari eta Santxari atzemandako material arriskutsuak: Kixoteren bi liburukiak, Pere z Garañón –en Olyt, historia, arte, vida; eta Santxak zeukan tabako kaxa, zeinetan pharias markako zazpi zigarro purutxo baitzeuzkan. Atzemandako armen artean zeuden, Dultzineak azazkalak apaintzeko zerabilen guraize txikia eta Santxak sagarrak zuritzeko er abiltzen zuen labana, Sopinel markakoa; izan ere, aitatxik erregalatua baitzion Koleraren Amabirjina eguneko bazkalondo batean. Knight Errant dressed Women attack avoided by police in Bristol. Edo horrelako zerbait. Oso arriskutsuak zirela erraten zuten, e ta klimaren goi bileraz baliatu nahi zutela, baliatu, sistemaren aurkako eraso gogor bategiteko. Bristoleko zubian gertatua, prestakizun bat bertzerik ez zen, ondoren Glaschu hirian goi mandatarien aurka saiatzeko. John Usadio american president safe and s ound. Bakartu zituzten gela banatan eta galdeketa zorroztu. Biek gauza bera erran zuten, alegia, emakumeen aldeko kanpaina batean zeudela, inolako talderen babesik gabe, eta helburu bakarra, jendea kontzientziaraztea zela, munduan emakumeek bizi zuten egoe raz. Alferrik. Beti gauza bera: “Berrondo weapons ”, ”dangerous attack ”, “tell the truth ”, “We will send you to Madagascar, if you don’t tell the truth . Urik eta ogirik gabe hainbat egunez. Behorra, Rossy, eta astemea, Russy, ez belar eta ez ale, goseak mad arikatzen. Where are you from? We are from Olyte . Where di d you buy this pharias weapons? Pharias is a cigar from Cuba Oh, Cuba, dangerous country, dangerous dynamite cigars . Pharias is for smoking, smoke, smoked, only for fun ... Bi hilabeteren buruan askatu zituzten, eta abereak, aski plakatuak, jabeak bezalatsu, irten ziren Bristol hiritik. Ordurako klima aldaketari buruzko goi bilera amaitua zen. Eta goi mandatariak nor bere sorterrira itzuliak. Safe and sound. Santxa guztiz atsekabetua zegoen eta etxera itzultzeko desiratzen. Dultzinea, andrea, ez da hau neretzako bizimodua, lur jota nago. Nahiago nire erratza eta fregona hartuta, hiru etxe pasa eta arratsaldeetan lagunekin plaz etan karta jokoan aritzea. Iaurren txokolatea hartu, eta kafea Hirur Coroan. Dultzineak gogor erantzun zion: ¡A Pompelo no de ir, moeta! Pompelora ez noala, ni! ¡He de ir sola, pues, señora Dulcinea Mielgo Azcona! Ni bakarrik joango naiz. Y hasta Olyte, yo solica Santxak. ¡Por mi como si vas hasta la Bardena...! Nahi badun joan hadi Bardeetara! To the bardenas! ¡A Carcastillo, a visitar a mi tía Morena! Zarrakaztelura, alegiya! ¡A tomar por culo! ¡Que te ahogues en el Cidacos, con dos dedos de agua, p or bruta, ignorante y fregasuelos ludópata, tahur, que ni sabes inglés ni sabes ná! De todo tiene que haber en esta vida, hasta matojos. Txotxola bat haiz! Ezjakiñ petral bat, eskertxarrekoa eta nolakoa! Puta Dulce, cállate, chochola, pija, que no has trabajao en la vida, sólo estudiar y ponerte moda de la cara, aurpegia beti apaiñ apaiña, que no sabes dar una puntada, hija mía, yo sé coser y bordar, josten ondo dakit, y poner un guiso, asar pimientos, trabajar en la viña, ysi hace falta, hecho una mano arreglando el tractor bota zion sututa Santxak, musua gorritzen zitzaiola, Olyteko klaretea bezala. Ignorante, ezjakiñ garbia, que no sabes dónde está Cascante, ni Oslo, ni Roma, que no has ido más allá de Agarroso. Zer dakin hik? Ni has visto el mar. L odosa ya te queda lejos. Tuterara ez haiz sekula joan. Ignorante. Ya te pierdes, yendo de la plaza a la placeta, buruhaundi hori, sólo con pasar por el arco del pato. Dultzineak, aurpegia suhar zuen, kasik Olyteko tintoa bezala. Santxa negarrez hasi zen, eta ”adios, puta de rastrojo ” erranik, atera zen, hartu zuen hedeetatik Russy maitea eta aldendu zen berrehun bat metro eta hantxe geratu zen malko jario. Dultzineak utzi zion pixka batean, baina zentzuz jokatzeko asmo garbiz, deitu zion deitu, bere ezkuta ri maiteari. El mejor vino el de la cooperativa, kooperatibakoa onena erran zuen Dultzineak Santxo hango kidea zela kontuan hartuta. Mejor que el de vuestra bodega, que vendeis la uva pa‘la Rioja, zuek bai naparrak, eskasak bota zion Santxak, jada irr ibarre jaioberri batekin. Bakea behar diñagu, Santxa Landibar! Zer eginen diñat hi gabe? Hemen bakarrik! Bokata bat prestatzeko gai ez naun! Eta lotsa, adress bat galdetzeko ere! Eta nik zer? English ez dakit , “stop ” bakarrik, eta geografia hain gutti, ez baitakit eurotunela harantz den edo harantz, edo harantz... hatzarekin hiru alde adieraziz. Dena arantz minbera! Kaka zaharra ta garestia bera! La virgen de Ujué, Uxueko amabirjina! Bakea, bakean dagoenari! Bai, bakea. Y adem ás de verdad. Puta de rastrojoooo! Puta zikiñaaa! Ignorante fregoneraaaa! Inozente halakoa! Mando zahar egoskorra! Botila bat ardo eta gozo batzuk erosita, pretil baten ondoan jarri eta egundoko hamaiketakoa egin zuten, bakeak egin eta lehengoratzeko. Po ztu ziren, eta epeldu, edo alderantziz, eta jota batzuk kantatu zituzten, eta Erribera ere bai. Benytorena da musika eta Irigarayrena letra adierazi zuen Dultzineak. Neuretzat beti izanen da osaba Manuelena, hark erakutsi baitzidan. Siestatxo baten ondo ren, Rossy eta Russy larratu zituzten green grass batean, nahikoa jan zuten arte. Laster lady bat etorri zitzaien englisherrosariyo batean eta ezentzunarena egin zuten, baina ladyak hango kartel bat adierazi zien: keep out, ez sartu, eta abereak handik ate ratzeko alegia. Oh, my lady, we are Dultzinea and Santxa, from Quijote, you know? Santxak. Oh, I see. And I am Juliet, from Romeo and Juliet. Keep out. You are welcome in Olyte, my dear lady Santxak. Once upon a time, England was proud of Kixote the Knight Errant erran zuen Dultzineak. Castles in Spain... Shakespeare loved Navarre... Lady han hurreko etxe batean sartu zen, bere etxebizitza izango zuen noski. Laster balkoian ikusi zuten. Santxak, tabletean, bilaketa batzuk egin eta balkoi azpira joanik honako hau bota zion: Entzun, lady mylady, entzun eta aditu, Shakespeareren obra, It‘s the tempest, you know? Ladyak, Santxaren erabakimen gogorra ikusirik, balkoi baten ixkiñara egin zuen. Santxak orduan, ahots ozenez, Bristol guztiak entzu teko eran: Posper txabola aurrea. Perdinanda aurrera, zubil dakarrela. PERDINANDA: Yolas batzuk mingor dira, ta eurak dakarren nekeok eztautso egiten lekurik atseginari: zirtzilkeri batzuk gizonki yasaten dira. Eta zeregin apal zirtzilik geienak elburu ta xede goikoetarako bide izaten dira. Nire zeregin ziztril au aztun nekor egingo litxakit, aspergarri da ta; baña ni otsein naiakon andereak ilek be biztuko leukez ta, nire nekeok atsegindu egiten daustaz: eta aren aita asarrebera dan baño eun bider txeratsu ago ta leunago da; eta aita laztasuna bera izan. Nik emendik au lango zugatz zubilak millaka kendu ta pilatu egin bear dodaz, agindu gorriaren arauz: nire andera maiteak negar egiten dau ni lanean izerdi bitsetan ikusita; eta onango zirtzilkerik onango egi lerik egundo eztauela izan esaten dau. Aiztu egiten yat: baña oldozpen leunok nire nekeak arindu dabez; latzen oldozpenok gitxien dodazanean egiten yataz. ¿Do you understand? This is Shakespeare in Bilbao, The tempest! Ekatxa! Ekatxa! Ladya, haserre aide b at erakutsiz, balkoitik etxe barrura sartu zen eta atea itxi. Santxa k orduan: “Coward, Oiloa!” Santxa Dultzinearengana bihurtu zenean, ahots bat entzun zen: Aupa Athletic! Gora begiratu zuten, baina ez zen inor ageri. Aupa Osasuna! Santxak. Ladya joan zenean, jarleku bat bilatu zuten eta hantxe egon ziren, azken aste haietan gertatu berri zitzaiena gaingiroki gogoratzen, zubia, nahasmena, autoari erasotzea, atxilotzea, gatibualdia...ladyaren mespretxua. Lau menderen buruan nola aldatzen ziren gauzak, ene! Andro Trappo ren liburuan , “Zerbantesen bizitzak ” izenekoan , azpimarraturik zeuden pasartetako bat irakurri zion Santxak Dultzineari, honek hala eskatuta: ―... Hortaz Esp ainian arbuiatu egiten zuten (Zerbantes) , baina haren izena, Herri Beheretako, Alemaniako eta Frantziako publikoarentzat jada ezaguna, Ingalaterran ari zen halako sona hartzen, ezen JacobIen korteko ingeniorik handienek, Wilkins, Middlenton,Ben Jonson, Na thaniel Field eta Philip Massinger baitziren, bainarik gabe txalotzen zuten. 1905ean James Fitzma urice Kelly k hau idatzi zuen: Ingalaterra izan zen lehen arrotz herria Kixote aipatu zuena, liburua lehenbizi itzuli zuena, lehen herrialdea txukun aurkeztur ik bere hizkuntzan eman zuena, lehena egilearen jaioterria adierazi zuena, lehena haren biografia bat eman zuena, lehena Kixoteri buruzko iruzkina argitaratu zuena, eta lehena, testuaren edizio kritiko bat inprimatu zuena Hori guztia egia da. [...] Idazle ingeles horiek guztiek Kixotearen harrobian aurkitu zuten asko gertaera eta pertsonaia, beren antzezlan eta fartsetarako, eta horrek prestatu zuen lurra, argitara zedin, 1612an, Kixoteren lehen itzulpen osoa, The historie of the valorous an wittie Knight Errant Don Quixote of the Mancha. Egileak Thomas Shelton zuen izena, eta ziurtatu zuen, argitaratu zenean, itzulpen hori kaxoi batean zetzala lau urtez. Argitaratu hutsak arrakasta handia ekarri izango zuen, baina gainera liburua irakurri izan zen eta txa lotu, herrialde horretan bakarrik beren egileak txalotzen dituzten eran, Jonson etik hasi eta Dickens era. Itzulpen ingelesaren ondotik, lau urteren buruan, etorri zen frantsesa. Mende hartan liburuak ondasun preziatua, gutxia eta garestia izanik, itzulpen horien bidez neurtzen zen egile baten loria literarioa, eta Zerbantesen kasuan, loria hori gorantz zihoan bizi bizi. Orduan, pasartea irakurri eta berehala, gizon bat geratu zitzaien, haien irakurketa entzunda, eta aitortu zien galegoa zela, urte asko egi nak zituela Bristolen. Zer gizalarru, gizon? galdetu zion Santxak. En ningún lugar é tan bo como fóra da casa. galegoak. Hori duk arrazoia! Fala ingles? Santxak. Yes, of course, otherwise you die galegoak. Eta nola da hemengo jendea? Santxak galde. Unos pican y outros non... galegoak barrez. Padrongo piperrak bezala... padron peppers... Santxak Oh, yeah, padron peppers galegoak. Eta diosal eginik, abant egin zuen gizonak, paseoan aurrera. Ondoren Santxak bi zigarro erre zituen, eta bere karteran miaka hasi zen, zigarro paper gehiagoren bila. Eta hor non agertzen zaion paper txiki bat, ui, Lumiere egutegiko orri bat. Txisteak: Amonari galdezka. Entzun hau, Dultzinea anderea, banago gustatuko zaiola berorri txiste hau. Erran ba, adi nagon : Amonari galdezka. Haurra galdezka hurbildu zaio amonari: Amona! Nola esaten zaio gauza horri... bi pertsonak gela berean eta bata bestearen gainean lo egiten dutenean? Amonak, zalantzazko lipar baten ondoren, hau erantzun dio: Ez dakit hau nola azaldu eta ez naiz txorakerietan ibiliko. Horri esaten zaio “larru jotzea ”. Biharamunean haurra haserre hurbildu da amonarengana: Amona! Gelako guztiek barre egin didate! Galdetu nizuna ez da “larru jotzea ”, “litera ” da! A, eta irakasleak esan dit zurekin hitz e gin nahi duela! Dultzineak algara batzuk egin z ituen eta erran : Literaaaaaaa! Santxak, nagusiaren umore onaz baliatuz, galdetu zion ea utziko al zion gauza bat erosten. Ea, zer dun ba? Dultzineak. Eskuko telefono bat! Ezta pentsatu ere! Nik ordainduko dut, eta hileroko tarifa ere bai. Zerbait erostekotan, tablet bat erosten utziko diñat. Iupiiiiii! Baina, baldintza batekin, artxibo batean joango haiz jasotzen gure bidaiaren berri, eta bertzetik, feminista taldeekin sare sozialetan harremanetan jarriko haiz. Horrela iragarriko zienagu gure etorrera, ea harrera on bat egiten diguten. Ados, nagusi jauna, ados. Hala bedi. Hitza ematen dizut, Larrahi, Errensae eta Losae ren izenean. Zeintzuk ditun horiek? Ez al zuen berorrek irakurri Jandalosen euskal jainko batzuk zirela? Nik baino oroimen hobea daukan, noski, Santxa. Gauza horietarako bai! Ez galdetu neri mendeak eta erregeak! Erreginak berdin! Karteran bertze txiste or ri bat agertu zitzaion. Dultzinea maite, hona hemen bertze txi ste bat: Beti ni. Beti bere buruaz hizketan ari zen aktore batek, bere azken filmari, telesail batean izandako agerpenei eta etorkizuneko bere proiektuei buruz ordubetez etengabe hizketan aritu eta gero, honako hau esan zion zeharo aspertuta zegoen bere solaskideari: Barkatu, Josune. Denbora guztia nire buruaren inguruan ari naun. Orain hitz egin dezagun hitaz... Zer iruditu zitzaian nire atzoko interpretazioa telesailean? Dultzineak muturra pixka bat okertzen zuela ikusirik, berehala heldu zion San txak, Lumiere egutegiak zekarren esaldi bat irakurtzeari: Eguzkiak gogoko du leiho txikietatik pasatzea. Frederik van Eeden Idazle eta psikiatra (1860 1932) Santxak tabletan begiratu zituen munduko berriak eta “ardo fabrika ” irakurtzean , sorterriko giroa etorri zitzaion gogora. Hara, Dultzinea anderea, zer nolako aurkikuntza egina duten Iraken. Zer da ba? Aurrerapen teknologikoren bat? Ez, ez, upategi zahar zahar bat, gure sorterrikoak baino zaharragoak askoz. Leitu ba nik aditzeko moduan. Eta Santxa leitzen hasi zen: Iraken arkeologoek tamaina industrialeko ardo fabrika bat aurkitu dute eta 2.700 urteko aintzinatazuna dituzten baxuerliebeak . "Aurkitu genituen 14 prentsa ardotarako, mahatsa zukutzeko zirenak eta barruko likidoa ateratzeko", adie razi zuen ikertzaile taldeko zuzendarikideak, nabarmenduz aurkikuntza hori bakarra zela mota horretakoa arabi ar herrialdean. Aurkikuntza ar keologo italiarrek eta antiguetateen Zuzendaritzak aurkitu zituzten Dohuk en, Kurdistan irakiarrean, Sarghon II erreg earen aldiko bi gunetan, herrialde arabiarreko iparraldean. "14 prentsa ardotarakoak aurkitu ditugu", esplikatu zuen Dany Moravi Bonacossi jaunak, arkeologo taldeko zuzendarikideak eta aurkikuntza aparta eta bakarra zela Iraken. Harrizko baxuerliebeak irri gatzeko ubide baten hormetan aurkitu dituzte, bederatzi kilometro luze izanik ubidea, Faida gune arkeologikoan, eta da, errege asiriarren garaikoa, duela 2.700 urte ingurukoa. Hamabi harrizko panel dira, bost metro zabal eta bi metro altu, eta adierazten d ituzte jainkoak, erregeak eta animalia sakratuak. Arkeologo italiarrak erran zuenez , “irudikatzen dena da errege asiriarra otoitzean jainko asiriarren aurrean" eta nabarmendu zuen za zpi jainko nagusiak ikus daitezkeela, horien artean, Ishtar, maitasunaren eta gerraren jainkosa, lehoi baten gainean ageri baita. Irak da, Sumeria, Acadia, Babilonia eta Asiriako zibilizazioen sorlekua, eta horiek egin zituzten lehen idazte moldeak eta lehen hiri e gotekoak, eta horrela garrantzi handia du egiten den aurkikuntza orok. Bukatu zuenean, puff bat atera zitzaion Santxari. Interesgarria, alajaina bota zuen Dultzineak. Nik arkeologo izan nahi nuke, ipuineko Orodeak bezala, eta horrelako lanak egin Santxak. Bai ote? Dultzineak galde harriduraz. Txikit atik izan dut afizioa, aitatxirekin arrantzarako xixare bila joan eta urrezko txanpon bat aurkitu nuenetik. Ez ninan asko uste! Ba arkeologia ikasi beharko dun! Nire buru kasko gogor honekin? Ez dakit ba! Nik ez dakit ser diren Sumere, Akados, Babilono eta Azeri horiek. Ikastea asko dun! Aldiko pixka bat eginez, jabetuko haiz Dultzineak erran. Hala bedi! Begira ezan, Santxa, errango dinat Babilonia hitzak zer erran nahi duen gure hizkuntzan “Urbitarte ”, ur biren arteko saila alegia. Babilon ia eta Urbitarte lotzen baditun, beti gogoan izanen ditun, bai bata eta bai bertzea. Entrambasaguas erdaraz. Eta zer ur dira ba horiek? Eufrates eta Tigris ibaiak, neska! Mapan begira ezan. Hala eginen dut, Dultzinea andere, irakasle eta nagusia! Dena den, hitz eman behar didan, gure zerbant ibilbidea bukatu artean ez haizela hasiko arkeologo lanetan, ni bakarrik utzita. Ene hitza dauka berorrek! Santxak. Poza hartzen dinat, eta ez nolanahikoa! Dultzineak. Santxa kantuan hasi zen: Entre casa y Babylon Camino peleón Entre tu mamá y Babylon Ni papa ni colchón Entre colonia y Babylon No te vayas de resbalón Entre casa y Babylon Camina la ilusión Entre mamá y Babylon Camino sin perdón Entre colonia y Babylon No te vayas de resbalón Entre güato y bacha Camina la cucaracha Entre poli y pelón Camina la represión Entre casa y BabylonEl camino está cabrón Entre colonia y Babylon No te vayas de resbalón Ingalaterra hegoalderantz zihoazen heinean, herriak pasatu ahala, laidoaren eztenak da gien mina ezagutu zuten. Bonapartek ezin hobeki deskribatu zuena: Antzekoak dira gezur beltza e ta olio orbana. Biek uzten dute a ztarna . Napoleon Bonaparte 1769 1821 Bazkaltzeko eta lotarako lekurik ez zuten aurkitzen, zerrenda beltzean jarriak baitzeuzkan Europolok, eta gainera, zaldun ikusten zituzten orduko, jabetzen ziren herritarrak Bristolko zubian gertatutakoaz. Herrietara baino lehen arropaz aldatzen ziren, Dulce Maria eta Iratxe bihurtzen ziren, eta dendetan erosten zuten jan edana. Dultzineak, abiatzean zioen: Laidoa, laidoa! Sutara hoa! Zer da “ laidoa ” hori, andere, ez baitut sekulan entzun! Bila ezan, bila, hire tablet horretan. Eta Santxak, “laido” hitza bilaturik , honako testu honekin egin zuen topo: Joakin Lizarraga, Elkanoko a ITZGÁIA MURMURACIOARÉN GÁIN, TA EMBUSTERIEN ―Explicaturic juicio gaichtoen gaizquia, baita murmuratze guisabát biotz bárnean, seguitzendá explicátzea murmurácioaren gaizquia mias, baita gaichstoágo, cerén bárneco venénoa atratzendén mira, iltzecó bere ar ima, ta adizalearéna, infamátus proximoa urrundaníc, edo ausencian. Cer dá murmurátzea? Izengónec adiarastendú marr marr egótea eztueláic aitzen arc, nóres dardúcan. Murmurátzea proprioqui dá errátea proximoas auséncian edo guibeletic cerbáit arren cóntra, edo desohoretán. Preséncian errátea deitzendá deshonrácio, ta laidoa; dá honrarén, errespéto ta atencioarén cóntra. Auséncian dá famarén ta creditarén cóntra: Eta causatzendueláic edo dezaqueláic causátu adizálean sentimentu edo iranorbaitengána, deitzend á susurrácio, edo embusteria; dá caridadearen eta adisquidetasunarén cóntra. Guciétan mostratzendá biotzarén charrtasúna, ta miarén béltz gaichstoa. Jarducágun lenic murmuracioas. Nork eztacúsa viciogónen villau cárra emáteas proximoarén cóntra guibeletíc, eztueláic aitzen, eztaiqueláic defénda? Ezta ori traiciobát itsúsia? Bere cóleran bátec errátea gaizqui aurquez aurque dá nola miarén ezpátas alcinetic tirátzea: Baña guibeletíc edo saietsetíc odól ótzean ustecábean descuidártean tiratzea becála dá murmur átzea . Santxak, atseden bat harturik bere irakurraldian, erran zuen: Nola kostatzen zaidan testu zahar hau irakurtzea, rediosss! Normala dun Dultzineak erantzun gaur ez bezalako grafia baitin! Izengonec, izengonec...charrtasúna, gaichtoa...uff bai xe lebrea! Banoa bigarren partea irakurtzera, andere. ― Au ezpada charqueria, eztáquit cer datéquen. Naiz usadezáten guizon bizardúnec, naiz chipi andi guciéc; bentzáit guizón prestuéc ez. Guizon préstu ta murmurazále ez datéque. Orgátic ere guizón urrín duén ac bearlúque estúdio ta diligencia gucia parátu, eztáquion átra itzíc murmuracioscoríc, eta bere buruari penac eta peniténciac, descuidatzen bálitz. Christiatzeco bát, paratucióte lenic gátz bedeicátua agoán. Gaizqui empleátua, uztecós mia cebátzeramurmura cioarén péstean. Christio guisagóiec il urrin dúte, ta ustél urrín. Costumbrátuas guéros, sendatzecó, medicu óna beaute. Lingua nigra et virulenta calamitosissima, dió Hypocrates famátuac: Mia beltz ta pozoisu señále charr chárra. Murmurazalearén mia dá be ltz, ta pócioa dario, cerén utziric proximoen ónac, empleatzenbaita aién faltaetán. Baña goácin churitus. Lenic esca gracia. Ave Maria . Hori dun, hori, lingua nigra et virulenta! Calamitosissima! Santxak Señale charr chárra! Aupa Athletic! Anderek. Aupa Osasuna! Santxak. Une hartan, gaiak eraginda, Dultzinea kantuan hasi zen, eta gogotsu gainera: Ez diot harrokerian, fama txarra dut herrian. Mintzatu edo isildu lotsagabe naute deitu! Ez dut nehori kalterik egiten nire bidexka dut zintzo segitzen. Baina jendeek ez dute maite beren gisa bizi ez bazare, nitaz dira gaizki mintzo, mutuak ez bistan dago. Pesta nazionalean ni gelditzen naiz ohean, musika militarrari gorroto diot aspaldi. Ez dut nehori kalterik egiten, musika hori ez bazait gustatzen. Baina jendeek ez dute maite beren gisa bizi ez bazare, denen erhi puntan nago, beso motzenean salbo. Baina zer kanta da hori, andere, buruz dakizuna? Brassens Duhalde! Eta kantuan segi zuen: Iheslari bat ikustean zakurrak bere atzean, harrik a haizatzen ditut, beharduna laguntzen dut. Ez dut nehori kalterik egiten zakurrak niri ez zaizkit gustatzen. Baina jendeek ez dute maite beren gisa bizi ez bazare, lasterka ditut ondotik, denak zango motzak ezik. Profeta ez izan arrenbadakit zer pentsatze n duten, soka bat dute hartukolepotik dautate pasako. Ez dut nehori kalterik egiten beren bideak ez baditut hartzen. Baina jendeek ez dute maite beren gisa bizi ez bazare, zintzilik ikusiko naute, itsuek ez hanbat hobe. Ederra da, gero, letra! Santxak. Ez da ez makala! “Fama txarra ” deitzen da “La mauvaise r‘eputation ” Dultzineak. Baina jendek ez dute maite, bere gisa bizi ez bazare! Zer egia! Santxak! Zintzilik ikusiko naute, itsuek ez hanbat hobe! Dultzineak. Barisera heldu zirelarik, berriro geltokian eman zieten ostatu, eta hala izan zuten tarte bat, inguruak ikusteko. Dultzinea hormako tourismo afixa bat irakurtzen hasi zen: Photographes en herbe, cet automne, venez dévoiler vos clichés autour de la nuit à Baris ! Les rése aux sociaux de l'Office du tourisme de Baris Pros Je t‘Aime et PhotoWeek en partenariat avec Leca et Initial Lab dévoilent leur jeu concours photos du 2 au 20 novembre. Jouez et tentez de gagner un appareil photo Leca D lux 7 d'une valeur de 1220 euros ain si qu'une séance de tirage professionnel chez Initial LABO, Pour jouer au jeu concours : Utilisez votre appareil photo, smartphone ou réservez un appareil Leca Q2 dans l‘un des 3 Leca Store de la capitale. La réservation s‘effectue par internet via les lie ns ci dessous. Baina berak nahiago zuen, arkatza eta papera hartu eta marraztu. Santxak berehala “Pigalle ” sakatu zuen turismorrian , portugesez: O bairro, conhecido por sua alma festiva, continua animando as noites barisienses. Da praça d‘Anvers à praça de Clichy, há várias opções para quem gosta da vida noturna: cabarés, salas de espetáculo, bares, boates, lojas para adultos, etc. Já para percorrer as ruas do SoPi (South Pigalle), não é preciso esperar o anoitecer: pode se aproveitar as lojas badaladas, os restaurantes e cafés o dia todo. 9°, 18°. Metrô Place de Clichy, Blanche, Pigalle, Anvers, St Georges. Santxak bazekien, baina, bidaiaren zioa klima aldaketa zela, emakumearenaz gain eta bertze atal bat klikatu zuen. O turismo sustentável em Baris Hotéis com selo ecológico, transporte sustentável, consumo orgânico... Baris, cidade verde, prática do ecoturismo. Na época em que viver, consumir, viajar tomam um sentido ecológico, ético, social e solidário, Baris faz uma bela participação no turismo responsáv el. A cidade está envolvida em uma postura ecológica em diversas áreas; suas iniciativas contribuem para enriquecer a oferta sustentável do principal destino turístico mundial. Engajada em favor do turismo sustentável, a Oficina do Turismo e dos Congressos de Baris propõem aos visitantes a descoberta de um destino solidário e que respeita o meio ambiente e as pessoas. Transportes ecológicos e responsáveis Com suas 7 estações e sua posição geográfica no coração da Europa, Baris é facilmente acessível por trem, um dos meios de transporte menos poluentes. Na cidade, toda uma gama de meios de transporte não poluentes lhe é oferecida. O metrô, com 16 linhas e 303 paradas, permite percorrer Baris e seus arredores próximos. Os 1.000 km de pistes transitáveis por bi cicleta convidam os visitantes a utilizar uma Vélib‘ ou uma bicicleta de aluguel para descobrir a capital, praticando ao mesmo tempo uma atividade ao ar livre. Algumas empresas de táxis usam biocombustível ou propõem veículos híbridos. Bertze hizkuntza bat zuetan saltseatu zuen Santxak: 可持续性。致力于可持 续旅游业的发展，巴黎旅游与会 议促进署邀您体 验一座富有 责任、尊重环境与人的城市。 Eta aspertu zenean, klik klik batzuk egin eta albiste honekin egin zuen topo, Barisen elkar ezagutu zuten bikote bati buruzko jakingarri honekin: “Erran ohi dute gizon handi guztien gibelean badela emakume bat. Gerda Taro eta Rob Capa adibide ezin egokiagoa lirateke esaldi horretarako. Ezagutu zutenean elkar, 1930eko hamarkadan, Barisen, gizona Endré Friedmann zen, faszismotik ihesi zihoan gazte hungariar bat, erreportar i grafikoa lanetan bizimodua ateratzen ahalegintzen zena; emakumea, Gerta Pohorylle, jatorri poloniarreko gazte alemaniar judutar bat, Stuttgart etik ihes egitera behartua ikusi zuena bereburua. Hasieran, Gerda Taro k Andre berbataiatu egin zuen Rob Capa i zenarekin. Izen hori ez zen inongoa eta nonahikoa izan zitekeen. Laburra, belarrira ondo ematen zuena eta erraten erraza. Alter ego bat. Gertak t horren ordez d jarri zuen eta Gerda bihurtu zen, Gerda Taro, izen bat judutar kutsua ez bertze edozerena izan zezakeena, unatua baitzegoen judutar izateaz. Emakume zirti zartakoa baitzen, ez zen konformatu Capa ren manager izateaz. Kamera hartu eta erabiltzen ikasi zuen. ” Barisetik abiatu zirenean Dultzineak eta Santxak soro eta zelaiak ikusteko gogoa zuten, hiria k puska bat ito baitzituen. Bizpahiru orenen buruan, village batera heldu ziren, eta gazta fintzaile interesgarri bat aurkiturik Dultzinea.com webgunerako elkarrizketa egin zioten. Françoise Lourgon: “Françan astero esne ekoizle bat suizidatzen da” Franço ise Lourgon gasna maistra Frantzia ez da, jadanik, gasnen paradisua? galdetu zuen Santxak. Lehen ia etxalde guztietan zeuden, zapore bereziarekin, behiak desberdinak baitziren eta milaka eta milaka gasna desberdin zeuden. Baina azken mende erdian gasna h aien hamarretik bederatzi galdu dira, esne ekoizleek ez dutelako egiten gasna pittin bat. Zergatik? Gaurko helburua esnea ekoitzi eta saltzea da, eta egunetik egunera gehixeago produzitzea, litroaren prezioak behera egiten duelako. Hogeita hamar urteren bu ruan itxi egingo dira esnetarako diren hamar etxaldetik bederatzi. Etxalde ttipietaz ari zara? Etxalde oso handiak edo oso ttipiak daude, baina ez ertainak. Jatorrizko Deitura Babestuek jan dute dena, banaketa sarea eta pre zio finko samarra eskaintzen dutelako. Haiek ari dira gustua estandarizatzen, zeren hartzidura bat hautatzen baitute eta produzi tzeko modu bat, eta ho rrela aniztasunik ez dago. Izendapenak al dira gaztandegien jabeak? Jatorrizko Deitura B abesturik gehienak gaztandegi industrialenak dira. Ni k, jada ez dut JDP horiekin lan egiten, marka bat baitira. Haiek izan al dira benetako K’memb ert akabatu dutenak? K‘membertekin ger tatzen dena zentzugabea da. Esplikatzen dizute JD dela “K‘membert de Normandía ”, baina etiketa batzuetan erraten da “Normandia n Fabrikatua” , bertze batzuetan soilik dio Kmember . Nik egin nahi badut brie trufatu ba t, erraten didate ezin d udala, briea babestua dagoelako, eta nik soilik nahi dut brie batekin lan egin eta trufa gehitu. Aldiz, industria handiek har dezakete kmembereta nahi duten bezala erabili. Baina hasiera batean Jatorri Deiturak onak ziren, ezta? Gasnan zaharrena roq‘fort ena da, 1925ekoa. Hasieran oso interesgarria zen, lurralde baten ondare baliotsua erakusteko balio zuen, baina orain perbertitu egin da.Frantzian mundu guztiarentzat JDB kalitatearen ikur da eta horretaz baliatzen da industria. Azkenean fabrika bakar batek produzitzen du JDB horretako gazta guztia. Jatorrizko zaporeak galdu egin al dira? Nola mintza daitezke zapore desberdinez eta jatorrizko deituraz, pasteurizazioa baldin badago eta esneak zeuzkan bakterioak ez badaude? Bakterioak hiltz en badituzu, esnea hiltzen duzu. Industriak hasieratik daki bakterio horiek beharrezkoak direla eta ale rgiak ugaltzen ari direla, gure sistema inmunologikoan dauden arazoengatik. Baina esne gordina nahita hil dute, jakinda, osasuna erabili dute aitzakia gi sa eta Actimel erako produktuak sortu dituzte, gure digeritze sistemari bakterio horiek emateko. Akabatzen zaituzte eta gero salbatzen zaituzte. Enetzat hori bertze mund u bat da, ez zait interesatzen. Etxaldeetan esne gordinarekin egiten denarekin lan egit en dut, e hunetik bost da, b aina horiek lanaz eta gaztaz bertze kontzientzia bat dute. Oraino Fran ça gazta kultura handikotzat hartzen dugu. Oxala! Baina atzera goaz eta oraindik borrokan ari gara esne gordinari eusteko. Sukaldaritza kultura sendoa dugu, ba ina McDon hazten ari da. Italian ez dago halakorik, ondo prestatutako jana jaten dute, eta slow food mugimendua sortu dute. Kontzientzia dute zer den ona, eta Frantzian aldiz, pentsatzen dugu jana garestiegia dela eta edozer aski dugu bizirik irauteko. Bad a jende kopuru bat organikoa jaten duena, edo haragi gutxiago, kontzientzia mota hau duena, baina gutxi dira. Zuek neurriak hartu zenituzten, jatetxean produktu prozesatuak ez ugaltzeko. Zigiluak ditugu , “maître restaurateur ” edo “fait maison ”, erdia edo gehiena etxean egiten dutela errateko, b aina gatazka gogorra dago sukaldaritza taldeen artean, dena egina erosten dute eta ez dute horrelako zigilurik nahi. Eta orain industrialak diren gazta frantziar horiek artisautzat agertzen al dira? Bai, zeren i ndustrialak ekoizpen plantakerosten dituzte eta izena bereganatzen dute eta etiketa mantentzen dute, helmugako bezeroak sinets dezan deus ez dela kanbiatu. Hor dugu Lactelimouse, munduko lehen taldea esnekietan, industria handi bat. Orain hiru urte arazo l arri bat izan zen haurrentzako esne hautsean. Haiek ez zuten salgaia erretiratu, eta ofizialki ez dago osasun arazorik, nahiz umetxo batzuk ingresatu zituzten. Neure etxean gertatu balitz, dena hustu, desinfektatu, beharko nuen. Esnea negozio ukiezina al da? Urre zuria da, b aina 34 xentimo ordaintzen da esne litroa, eta ekoizpen preziotik behera dago hori. Frantzian astero esnea ekoizten duen pertsona batek egiten du bere buruaz bertze. Urtero 50 suizidio dira, e z baitute bizimodurik ateratzen, gaizki bizi dira. Erosten dietenek diote gehiago produzitu behar dutela, gehiago irabazteko, baina ez diete xentimorik igotzen. Izango dira salbuespenak, ekoizlea gehiago errespetatzen diren lekuak. Bai, badira, zorionez. Barka, pixka bat itxaroten baduzue, berehala naiz zuekin, izan ere, aurki jokatzekoa den rugby partidako epailea nauzue. Katuen arteko norgehiagoka, Patriar eta Matriar katuak aurrez aurre. Nire ordez aritzeko eskatuko diot lagun bati; gutxitan izaten dut zuek bezalako bi jende ilustrerekin mintzatzeko parada. Ongi da, itxarongo dizugu erran zuen Dultzineak. Patriar katuen entrenatzailea Erick Zymmur duzue, aski ezaguna, eta Matriar katuen entrenatzailea, berriz, Simonetta entzutetsua. Partida gogorra es pero da. Dultzinea eta Santxa begi belarri zeuden hango kontuak ikasten, eta inguru hartako baserritarren egoeraz jabetzen. Izanen da, bai, gure beharra duen emakume esnezalerik eskualde honetan! bota zuen Santxak. Ondo erran dun, Santxa, emakumeak baiti tun etxalde guztietan lanik zailenak, neketsuenak eta gogaikarrienak egiten dituztenak, seme alabak izateaz gainera. Hemen nauzue berriro. Moldatuko dira ni gabe. Nehor ez da baitezpadakoa erran zuen gasna maistrak. Inor ez da ezinbertzekoa erantsi zue n Dultzineak Zorionez badirela salbuespenak, erran duzu lehen Santxak. Hala da, badira batzuk Comté aldean, gizarte antolamendu oso sendo batekin, XV. mendetik hona, eta lankidetza dago, esnegile, esne heltzaile eta esne saltzaileare n artean. Esnea gau r 60 zentimotik gora saltzen da, gasna egiten duenak erdia hartzen du, fintzen duenak erdia, eta azkenean comté gasnak prezio guztiz normala du eta gasnaren balioa banatuta dago prozesuan lan egiten duten guztien artean. Antolamendu eredugarria da, denak b izi dira, eta nonahi behiak ikusiko dituzu larrean. Normandía rekin zerikusirik ez, ezta? Han bazoaz K‘member zonara eta ez duzu behi bakar bat ikusten. Lan on bat egin liteke? Gazta da : animaliak gehi landa zabalak gehi inguru pertsona animalia harreman ona. Zer gertatzen da roq&fort arekin? Zazpi ekoizle dira, hirur ttipi eta laur oso handi, baina hiru txikienak gasna horren produzkzioaren ehuneko hamar baino gutxiago dira. Jendeak ez du ezagutzen artisau janaren zaporea? Hara, Santxa, lehen janak l ehen tasun osoa zuen eta orai da tele fono on bat ukaitea edo auto bat, eta jaten gastatzen den zenbatekoak behera egin du. Jatorrizko gustua galduta, erraz da ordezko bat jartzen eta jatorrizkotzat sartzen. Époisses gasna barietateak hiru ekoizle ditu eta g ranja bakarra. Nik uste nuen familia bat zela, belaunaldi askotan jardundakoa, eta jakin nahi izan nuelarik duela ehun urte gasna horrek zuen zaporea, nehork ez zekien, zeren antigualeko époisses familiak gaur industrialak baitira eta gasna pasteurizatua d a. Jende arrabots handi bat entzun zen orduan, txaloak, bibak, Matryak aurretik markagailuan. Zer oroitzapen dituzu haur zinenekoak, zure familiarekin etxaldeak bisitatzen zenituenekoak? Gogoan dut nola emakume batek besoa sartzen zuen esneontzian, hozberoa neurtzeko. Gasnagile zaharrek ez zuten termometrorik erabiltzen, gatzagia ukituz zekiten, uki, usain, beha... Esplikatzen zuten arren, zaila zen jakintza trasmititze a. Produktu bizi bat nola baiten, gasna egiteak egun batean oren bi b ehar ditu eta bertze batean lau, zeren lehen egunean eguzkiarekin bakteriak fite ibili ziren eta bigarrenean euria ari zuen eta mantsoago aritu ziren. Aurrerapenei esker prozesua hobetu egin al da? Gauza askotan, bai, jakina, dakitenekin aurrerapen handia k egin daitezke, animaliei janari hau edo bertze eman,...b aina arazoa da orai ez dela jenderik astean zazpi egun lan egin nahi duenik, sekula geratu gabe, jakinik beharrean daudenean nehork ez diela lagunduko, hilean mila euro irabazteko gehienez. Ez dago laguntza ofizialik? Produktu kimikorik gabe lantzen baduzu, laguntza guztiak galtzen dituzu, ez duzulako JDBk ezarritako hartzidura edo sulfito araua betetzen. JDB batean sartzen ezbazara, ez duzu laguntzarik. Espainian antzekoa da egoera? Ene irudiz ask o hobetu da azken urteotan. Orain hiru hamarkada ez zegoen apenas esne gordin produkziorik eta gaur bada, eta sormen eta gogo handia dago gazta onak ateratze ko. Mantxakoak behera egin du, b aina bad ira barietate berriak. Espainiara joaten hasi nintzenean, g oi su kaldaritzan gasna frantsesak bak arrik ematen ziren eta orain alderantziz da. Gogoan dut Carme Rusnalleda k erran zidana, Kataluni ako interesgarrienak hautatzen j oan zen eta kanpokoa k murrizten. Hori oso ongi dago , eta Ingalaterran adibidez, esne gordi na hil zuten eta gaur itzultzen ari dira. Eta jende gaztea mendialdera doana eta eskuz gazta egiten hasi dena. Jende asko, baita ere Frantzian, eta pandemiak lagundu du horretan. Bada jendea hiria utzi eta landara joan nahi duena, bere ortuak egitera edo b ere gasna. Bortz edo hamar urteren buruan gauza interesgarriak ikusiko ditugu, ikasbidea poliki egiten baita. Estimatzen al da gazta fintzen dutenen lana, zurea esate baterako? Fintzaile hitza ez dago babestuta , edonork jar dezake bere denda aurrean. Fintz ean pisuaren zazpitik bat gal dezake gasnak, eta nik prezio berean saldu behar dut, jende gehienak ez baitu ulertzen fintzeak zer lan duen. Klima aldaketak eraldatu egingo du gaztaren geografía, arnoarena alda dezakeen bezalaxe? Ene iritzian gehiago aldatu ko da animalien jana eta horrek aldaraziko du gaztaren gustua . Conte a, herrialdearen zonarik hotzenean egiten baita, asko a ldatu da, behie k kanpoanaskoz denbora gehiago pasatzen dutelako. Lehen apiriletik urrira ateratzen ziren, eta orain, aldiz, otsailet ik abe ndura. Han ikasi dute b elar lehorra bertze era batera lantzen, karotenoa mantentzeko, eta prozesu horrek guztiak hobetu egingo du conte aren kalitatea. Animaliak egokitu eginen dira, ez dakit gu egokituko garen, baina gasna ekoizpena guztiz lotua dago hozberoari eta lurralde bati, zeren eta gasna geografia baita, klima, eta haren formak, tamainak eta egiteko erak adierazten dizu nondikakoa den. Lurralde a aldatzen bada, gasna aldatu eginen da. Nola? Ez dakit. Askoz gehiago ordaindu behar genuke eskuz egindako gazta? Balioaren banaketa aldatu behar da. Esnezaleari 10 xentimo gehiago ordainduko balitzaio litroa, gauza batzuk ald atuko lirateke eta apenas antzemango litzateke salneurrian, eta diferentzia horretan dago pertsona bat bizi ahal izatea. Ardura global bat da, gasna mundutik harago doana. Talde industrial batek erraten badu Ukrainia edo Poloniatik ekarriko duela esnea ,…dena hilko dut, homogeneizatuko dut, aterako ditut proteinak eta alde batetik saldu eta koipea bertzetik, homogeneizatuko dut eta kimika eginen dut esnearekin . Urtean beren burua hiltzen duten ekoizle frantziar horiengan ez dute pentsatzen, bat hiltzen da as tero. Diruzalekeria? Batek pentsatzen du: ―Hau ongi dago, irabaz dezagun dirua . Nago garrantzizkoa dela geratzen zaigun ehuneko bortz hori zaintzea eta laguntzea. Nolanahi ere, zuzenagoa da eskuz egindako gasnaren ezaugarri onak esplikatzea: gustua mantent zea, tradizioa, baserrien iraupena. Partida amaitu zenean, adiskidetasunezko esku emateak izan ziren, eta hirugarren parte desiratuari eman zioten hasiera. Garagarnoa, jatekoa eta besta. Santxak sumatu zuen Alexak zerbait adierazi nahi ziela. Zer berri d ugu, Alexa? gonbit egin zion Santxak. ALEXA: Platonek zioen garagarnoa asmatu zuena gizon jakintsua zela. Oker zebilen. Egiaz, emakume bat zen. Bazekien. Bai, garagarnoa emakumeek asmatu zuten! Eta ez aurkitu bakarrik, garagarnogintzaren historian ekarpen handiak egin dituzte, gaur egun ezagutzen dugunera heldu ahal izateko. Orain 7.000 urte eta gehiago, Mesopotamian hasi zen garagarnogintza garatzen; emakumeak izan ziren zereal aleak urarekin eta belarrekin nahastu zitu ztenak. Egosi zituzten eta senak eragindako nahasketa hartatik modu esponta neoan hartzitzen edo fermentatzen zuen edabe bat lortu zuten. Laster hasi ziren beren trebetasunak lantzen elikagai haren inguruan, gainera espiritua alaitzeko gai zen. Jane Briston historialari eta beer sommelier ak dioenez, garai hartan eta milaka urte batzuz, bakarrak izan ziren hura ekoizten eta salerosten. Ertaroan, garagarno ekoizpenak eta kontsumoak bide berria haru zuen, lupuloa gehitzean. Lore horrek ematen dio edariari mikaztasun ezaugarri hori, eta propietate kontserbatzaileen eraginezaskoz denbora luzeagoan iraun zezakeen. Aldaketa berebiziko hori eragin zuen aurkikuntzaren arduraduna Hildegarda de Bingen abadesa izanzen. Maistra garagarnogilea izateaz gain, t eologoa, idazlea eta botanikoa ere izan zen, bertzeak bertze. Azkenean santu egin zuten! Ekoizpen prozesuen industrializazioarekin, emakumearen eginkizuna ez zen nagusia izan, baina egunetik egunera gehiago dira emakumeak, edari honekiko pasioaz gozatzen d utenak, ezagutzen eta erakusten dutenak, ez baita sekula izan gizonen gauza. Gora Hildegarda! erran zuen Dultzineak. Gora! denek. Simonatarrak eta Eriktarrak garagarnoak edan ahala, eztitzen zihoazen beren suharrak, eta argudioak, eta gizakiaren alde k omunak bilatzen, hurkoarekin konpontzeko. Neskarik gehienak Simonaren taldekoak ziren, eta mutilik gehienak Eriken taldekoak, baina bietan bazen bietarik. Pixkana, korro txikiak eginez zihoazen. Dultzinea Simonatar neska batzuekin aritu zen kalakan, eta Sa ntxa, berriz, Eriktarren taldeko mutil beltz batekin. Senegaldarra zen, eta jakina, bere Olof mutila ekarri zion gogora. Inor konturatzerako, aldenduak ziren zuhaizpe batera eta ondoren etxalde bateko ganbarako lastadira. Erriberriko zuriak eta Senegaleko beltzak maridaje ederra egin zuten. Itzultzean Santxak harriduraz ikusi zuen Dultzinea besarkaturik zegoela bertze andere batekin. Ondoan Tintin eta Milú txakurra ziruditen mutiko bat eta txakur txuri bat … VII. ATALBURUA Olytera itzulera eta bigarren ate raldia Santxak eta Dultzineak. Marinne Agoitz en olerki gogoangarria. Santxak bere begi zoliarekin Olyteko gazteluaren gaina ikusi zuenean, honela mintzatu zitzaion nagusiari : Hara, Dultzinea anderea, hantxe dugu Olyteko gaztelua. Ez ba, Santxa mirabea, ez dun, ez, hura gaztelua, baizik eta itsasontzia, eta gudarakoa gaine ra. Nola diozu, baina, horrelakorik! Santa Brigidako artadiko ezkurrak ere ikusten ditudala erranen nuke. Itsasontzi hori, soldadu askorekin, ... zer nolako hondamena! Santxak bere nagusiaren eroaldiaz jabeturik, hariari tiratu zion. Baliteke, bai, hura itsasontzia izatea, eta hurreratu ahala, ikusiko dizkiogu mastak eta txalupak. Eta diosal eginen, marinel ei. Hura “Castillo de Olyte” gerra ontzia dun, zalantzarik gabe. Begira hire smartphone horretan, jar ezan “Castillo de Olyte . Santxak, barrez, googlen sartu zuen “Castillo de Olyte ” eta hau atera zitzaion: 1939ko hastapenean, Espainiako Gerra Zibila buk atzear dago. Errepublikarentzat, Ebroko bataila erabakigarriak ekarri du Katalunia galtzea eta ia osorik bere armada galtzea. Juan Negrín gobernuko presidenteak, azken ahalegin bat egiten du; gerra espainiarra luzatzea, datorkeen Europako Gerrari lotzeko e ta hala II. Errepublika salbatzeko. Negrin en planak zapuzte aldera, nazionalek sekula egin gabeko lehorreratze operazioa prestatzen dute. Hogeita hamar bat itsasontzik, 20.000 gizon e ta gehiagorekin, Castellon eta M alagatik ateratzen dira Kartagenari buru z. “Cartagenara espedizioa ” deitutako horrek porrot eginen du eta ontzietako batek, “Castillo de Olite” izenekoak, ez du sekula itzulerarik eginen. Olite ontzian sartutako 2.112 gizonetatik, 1.476 hilko dira, 342 zaurituko dituzte eta 294 preso hartuko. “Castillo de Olite” batería errepublikarrek hondoratzea, Cartagenako kostalde parean, 1939ko martxoaren 7an, Espainiako Gerra Zibilaren gertaerarik ilunenetakoa eta ezezagunenetakoa da. Zer, Santxa, erotuta al nagon? Erotua, guda zikin hura hasi zuena! Ene ba! Arrazoi duzu, ene anderea! Santxak. Gu, Santxa maite, azk en batean fikzioa gaitun, Zide Hamete Benengeliren asmamenaren emaitza, izan, baina “Castillo de Olyte” ontziaren hondamena egia benetakoa dun. Eta Urbasako amilduak ere bai. Eta Molaren gorrotoa ere bai. Gezurra ote da ba gure izatea? Santxak galde. Egiegia ez behintzat. Egia garbia ez, egia zikina, izatekotan Dultzineak . Errate n zuen, bai, Errosa adintsuak: Gezurrarekin ez da inora joaten eta egiarekin ere ez . Entzun gabe neukanan Santxa hori ateraldia! Nigandik ere ikasten duela berorrek, aitor beza Santxak. Bai, aitortzen dut eta gogo onez. Baina erne, mira eragileen lanak direla, eta ez neure erokeria k. Eta behorretik behera jaitsita, Berrondoaren bila joan zen, Don Kijote Mantxa‘ko lanaren lehen liburukia hartzera, eta pixka bat orrikatu ondotik, honako pasarte hau irakurri zion Santxari: Begira Santxo, leen zuk ziñ egindako itz ortan bertan egingo d izut nik ere esan zuan Don Kijote‘k , sekulan ez da munduan zu bezaiñ buru eskaseko ezkutaririk izan: zer! Nola liteke nerekin zabiltzan ontan guzian ez konturatzea, zaldun ibiltarien gauza guztiak, amets, zorakeri, ta burugabekeri diruditela, eta dan danak batekoz beste gertatzen dirala? Ez noski, ori horrela egiña delakoz, oso bestela baizik: ara, pillaka dabiltz gure artean beti mira eragille oiek, gure gauza guztiak batekoz beste aldaeraziaz, beren erara jarriaz, edo ta guri laguntza edo kaltea emanaz, beren gogoa neurri; eta horrela, zuk bizargillearen baziña derizkiozun hori, Manbrino‘ren yelmoa iruditzen zait neri, eta besterik besteri. Eta nire alde ari dan jakintsuaren zuur zentzua izan da, Manbr ino‘ren egiazko yelmo ori, neri ezbeste guztieri biz arlari baziña dala uste eraztea; balio aundikoa bait da izan ere, eta danak nire ondoren ibilliko bait lirake kendu naiean; baiña, bizargille baziña besterik ez dala ikusirik, ez dira eskuratzen saiatzen; ongi agertu zan au, aako ark, austen asi ta, lurrea n bota ta utzi zuanean; jakin izan balu, ez bait zuan bein ere utziko. Gorde zazu lagun, oraingoz ez dut eta orren bearrik; nire arma guziak erantzi ta billutsik jarriko bait naiz jaio nintzanean bezelaxe, baldin ta, nire penitentzia egitekoan, Erroldan‘en bidea artzen badut eta ez Amadis‘ena. Bizargillearen baziña eta yelmoa! erantzun Santxak! Horixe! Ta harako hura Castillo de Olite ren masta nagusia! San Pedroko dorre orratza dela erranen nuke, andere, baina Itsasontziaren yelmoa dela erranen dut. Olytera iristeko ordu edo oren batzuk falta zirela, Talla herrian pausaldi bat egin zuten, eta bertako emakume taldekoak bidera atera zitzaizkien txaloz, aupa zuek, bibaemakumeak! Opari gisa, bidaia egitetik baitzetozen, Marianne Agoitz en olerki hau oparitu zieten, urrezko marko batean jarria. Honela dio, hitzez hitz. Bidaia Maitasunerako bidaia lan nekeza da. Lehenik esku bakoitzeko arrastoak sutan den izar urrun batean marraztu behar dira. Han erre egiten zara eta lurrera itzultzen begirada kiskaliarekin, zoriontasun eta fruitu freskoen gose. Gainera egunetik egunera txikiagoa zara maitasunerako eta gardentasunerako bide horretan. Isilarazi behar dituzu barruko hamaika ahots beldur, arrisku edo etsai hitzen xuxurlatzaile. Egitekoaren parte ba t legenardunarekin legenarra jasatea da edo zumar gaixotuaren gaitz izatea. Batzuetan, malkoak lehortu egiten dira erdibidean eta mina, animaliarena, landarearena edo mineralarena, bertso baten gainean bakarrik da jasangarri. Babesten gaituen maskara iragaziz doa emeki bere irmotasun korrosiboa azalerantz harik eta, pitzaturik, udazkeneko hostoak bezala erortzen den arte. Batzuetan, itzalitako argiaren gure aurpegiak gordetzen du ipurtargiaren fosforeszentzia ñimiño bat. Aski berriro bideari lotzeko argi m aitetsurantz. Zenbat aldiz hiltzen gara bidean? Ezin konta ahala aldiz. Putzu irideszente batean edo zeharkatzen dugun zubi bakoitzaren erdiko arkuan jaiotzen garen hainbat aldiz. Maitasunerako bidaian, aspisetik tximeletara mutatzen gara. Eta besarka dezakegu jada benetako heriotza. Gori gu. Dultzinea eta Santxa, bi biak, hunkitu egin ziren, eta nola! Etxe inguruan zirrararik handienak, ene, Santxa maite! Bai, horregatik, andere. Handienak noski! Tallan festa pixka bat egin zuten emakume taldearekin, eta hauek konpromisoa hartu zuten “bi zerbanten ” ibilerak medioetan zabaltzeko, eta haien ibilbidean zeuden herrietan emakume taldeei “bi idealistentzat ” harrera goxo bat eskatzeko. Hartara, etzateko t okia eta jateko beroa izango zuten, bederen, ailegatzen ziren lekuetan. Gainera erabakia hartu zuten trenik eta halakorik ez erabiltzeko, “presa txarra baita ”, pertsonentzat bezala animalientzat. Eta abiadura handiko trena izan zela Glaschurako bidaia hond atu zuena, hala zeuden biak, eta hobe zutela, data jakinik gabeko hitzorduetara agertzea, bidean nola gerta. Dultzineak, Tallatik Olyte alderako bidean, honela erran zion Santxari: Bi gauza izan ditun txarrak, bata abiadura handiko trena, eta bertzea, arm en belatzea gazteluan egin ez izana! Hurrengo ateraldian, gauzak ongi eginen ditinagu. Eta Iaurreko gozorik gabe geratu? Gaztelura aurrena, baraurik, eta gozotegira ondoren, gosaltzera! Armak belatzen ari zirela, Dultzineak, emakume bortxatuak gogoan, D emetria operazioa abiarazteko, honako pasarte hau irakurri zuen ozenki: Amama Demetria bortxatzen dute abuztuko egun batean (1874ko urtea ) “Odola oroi” Paulo Antoñana Larrañaga [...] Eskatu diat, esan zuen, umeak egin dituan ohera eraman nazaala. Gainera beste ankerkeria eta laido bat ezarri zion atzerabideagatiko zigor: bizkarrean hartu beharko zuen haren gorputza, ez baitzen zutik egoteko gai, ez pausorik egiteko ere. Aitajaun Pantxo zamari bihurtuta, aitajaun Pantxo harrizko mailak igotzen, soldaduek de iadarka kontatzen zituztela, hark anu noiz egingo zain. Tropako segizio edo eskolta, mozkortuta halaber, kontaketan, bat, bi, hiru, aup, eta soldadu saritik ateratako erreal zilarrak jokatzen zituzten aitajaun Pantxo baietz, ezetz iritsi logelaraino. Aup, beste pixka bat eta hantxe zegoen altxaturik amandre Demetriaren eskua, aurrerantzean desmasia hartan nagusi izango zen kandela argiak inguratuta. Korridorean aurrera tximeleta geldi baten neurriko argi ñimiñoa zutela aurretiko, aup, bidea zabaltzen zuen R odriguez kaporalaren ordenantzaren aginte ahotsak gidatuta eta eramanda heldu ziren. Logelan zeuden jada, etxea altxatu zutenetik jaiotzen, erditzen, hiltzen, ezkontza (etxejauna eta etxandrea) ospatzen zen eta giza haziz ereindako gorputzak fruitua ematen zuenean. Hura klanaren kulturako sagaratutako kaperatxo bat zen, ez baitzen hartan inor sartzen (etxejauna eta etxandrea soilik) ondoez edo gaitzik ez bazen. Lekukoak: zur zaharrezko altzari astunak, ohazeruak, aulki satinezko hondodunak, maiolikazko eta lore pintzelkatuz apaindutako azpil etxea. Sekula ez, sekula santan ez zen nehor han sartua. Rodriguez kaporalak bazekien hori eta, jakitun, garailearen gailentasuna eskatu zuen: etxandreak lo egiten zuen tokian egingo zuen lo, boilaska loredunean xukatuko zituen eskuak, eta andreak bere burua ikusten zuen tailla estofatuz apaindu ispiluan ikusiko zuen berak ere. Eroria zelarik, edo fardo baten gisan deskargatua aitajaun Pantxoren sorbaldetatik, Rodriguez kaporalak azken laido bat agindu zuen tropa hezteko ahots kaotikoz: ―Ken iezadak uhaleria, aguretxo, aska nire jakako botoiak . Eta zur zahar eta zaindunaren koloreko osoko botak, eta gero praka maniki ajustedunak, eta baita alkandora ere, libre utziz horrenbestez bularraldeko orban hitsa, gerrako edo tabern ako liskarreko sastakaiaren orbainak eta ile sorta ilun ilun batek apaindua. Atzean eta irainaren zeremonia nabarmenduz soldaduen barre neurrigabea. Apustua ematen zuen. Kakorratzez egindako ohazalean, perle kotoi batez loreontzi bat eta petalo zabaleko hi ru arrosa handi marraztu zituzten hartan, Rodriguez kaporalaren itzal zimurtua ere barrezko dardara batean zen. Are zailago egitearren, ezinezkoa eskatu zuen: ―Orain, aitona, joan zaitezte eta etxandrearekin laga nazazue . Aitajaun Pantxok esan zuen ez zuel a ulertu, edo ulertu bazuen ezezko plantak egingo zituen edo are plantarik ere egiteke (ez baitago erabat garbi) ez zuen agindua bete. SANTXA: Zer dio, Alexa? ALEXA: Kaporala mozkortuta dago eta Pantxok bizkar gainean igo behar du gelara. Txaketako botoiak askatzeko eskatzen dio Rodriguez kaporalak Pantxori. Soldaduak barrez. Eta erraten die denei joateko eta bera uzteko etxeko andrearekin. DULTZINEA: A zer parea! Gutxi gorabeherako bertsio sinesgarri samar batek dio ezen aitajaun Pantxok amandre Demetria ren esku argia hartu zuela eta Rodriguez kaporalaren aurpegiraino eraman zuela, bai aldarnioan zen ikusi eta amoniako lurrunak eman behar ote zitzaizkion jakiteko, edo besterik gabe eta besterik ezean koltxa gainean txorimalo edo mandazain itxuran eroritako gizon mozkor haren aurpegia ikusteko. Ez ordea, Rodriguez kaporalak gogoan zuen agindua eta hura bete zedin hisitua zen: ―Atera dadila zaharra eta gera dadila etxandrea . Aitajaun Pantxok esan zuenez bera ez sela handik irtengo hilik edo eskuak l oturik ez bazen, kaporalak begiak argitu, erdi larrugorririk zutitu eta deiadar egin zuen: ―Oso ondo, ez dadila zaharra irten. Berak galduko edo irabaziko du . Beste bertsio batek baztertu egiten du aitajaun Pantxoren erresistentzia gogorraren xehetasuna, b erehala lotu baitzizkioten eskuak, eta zaintaldeko soldaduek bortxaketa ikustera behartu zuten aulkian kateatuta, tematuta baitzeuden antzerki saioren batean edo omenka ikasitako errito zehatzegi bat betetzen. SANTXA: Alexa? ALEXA: Bortxaketa ikustera beha rtu zuten. Xehetasun txiki orok ikasia ematen zuen, eta aitajaun Pantxo, ikaragarria begiratu nahi ez eta betazalak ixten baitzituen, baioneta xaflaz behartzen zuten zabaltzera eta begiratzera. Zeremonia basaren barnean zen, halaber, aitajaun Pantxok deiad ar egin behar zuela, izu laborriz, eta blasfematu (lehenago sekula egin gabea zen), aurrez kabo batek erakusten zion kuarteleko jargoiz. Ezetz zioen, Hura, Jainkoa, garaiz iritsiko zen, Kristau Urteko mirarietan legez, eta Rodriguez kaporala eta zaintaldek o soldaduak, hura bezala mozkortuak, armada erregularreko tropa eta beronen koronela suntsituko zituen. Ikusgarri edo ikusezin agertzea eskatu zion, baina amama Demetriak laga zionean kandelen argi geldigaitzek hondatutako iluntasunean osindurik indar egit eari eta etsi gaiztoz negar egiteari, orduan bai, haserre blasfematu zuen, eta gero: ―Ezertarakoez digu balio izan hainbeste barauk, hainbeste errezok eta hainbesteko eraspenak . Ezta ezertarako ere, esan zuen. SANTXA: Zer da “osindurik ” hori? ALEXA: “Osin” da, hiztegi batuan... ―Urak, bereziki ibaietan, sakontasun handia duen tokia. Haitzarteetako osinetan. Handiak dira itsasoaren osinak eta bazterrak. Ibia duenak iragan, daki osina zein den barren (esr. zah.). VIII. ATALBURUA Olytetik ateratzea bigarrenez Esquiviaserako bidaia, nahi baino lehenago egin ez zena, Dultzineak eta ezkutariak txit desiratua. Andro Troppo ren “Zerbantesen bizitzak ” eskuliburutzat zeukan Dultzineak eta handik edan zuen Esquivias ko arno zurrut literari oa: Hirurogeiko hamarkada arte XX. mendean Espainia osoa zerbantinoa zen artean. Nik neuk hala gogoratzen dut. Ordutik hona akabatu dute txirotasun hori, haren aiurri nagusia baitzen, haren arima bera, eta egin zuten, hemen goitar eta berezi den orori za ion gorrotoagatik. Izugarria hau da, Espainiaren txirotasuna kendu zutela, baina ez zutela aberatsago egin. Orain Esquivias bisitatzean, depresio handi bat sentitzen du batek, bizkor ibiltzen da han eta atzera begiratu gabe alde egiten du. Hango kaleei dei tzen diete La galatea edo Persiles eta Segismunda kalea, baina hortik at, ez dago ezer Zerbantes gogoraraziko duenik, ez izkina bat, ez haize orratz bat ez arbazta batzuk. Ezta elortegi zurietako olibondoak ere, ezta hori ere. Inklusako olibondoak dirudite , mehe meheak eta abandonatuak. Zerbantesen garaian, ezaguna zen herria mahastiengatik, eta mahatsa biltzeko denboran heldu zen Zerbantes. Leku bakarti horietarik bat da, aldendua, gero bere liburuetan hizpide izango dituen isilaldietan doktoretza egiteko. Esquivias i buruz, diosku eleberrigileak, Persiles en hitzaurrean, leku hura ―mila arrazoiengatik ospetsu zela, bat leinu ilustreak zituelako, eta bertzea, oso ardo entzutetsuak zituelako . Herri hartan morisko eta konbertitu asko zegoen. Erraten egiten du t hemen, ez izkutatzeagatik Zerbantes kristau berria zela sinesten dutenen tesirik bat ere. Baina erran behar da, halaber, nekez aurki zitekeela gaztelar herririk, moriskoak eta konbertsoak ez zeuzkanik. Zerbantes hara heldu berritan, ezagutu bide zuen hog ei urtera heltzen ez zen neska gazte bat. Ziur aski enkontrua egonaldiko lehen egunetan izan zen, Esquivias herri txikia baita eta zen, eta batek burua lihotik ateraz gero, herri guztiarekin kontzekuan dago. Gaztea beltzez bezti zen, aita hil berri zuelako , eta ama arduratzen zen orduan, zenduak zerbait menostutako mahasti eta etxeak, ondare hori, oneratzen. Neska gazteak bi neba zeuzkan, Esquiviasen ikasten zuten herriko apaizarekin, osaba gazte haiena eta amaren anaia. Apaiz hori izanen zen Miguel de Zerb antes eta Catalina de Salazar en esposatzea bedeinkatu zuena, 1584koabenduaren 12an. Nobiotza bi hilabete eta erdikoa doi doi. Zerbantesek hogeita hamazazpi urte zituen. Catalinak, errana dut, hogei bete gabe. Ezteiak baino hilabete lehenago, Madrilen jaio zen Zerbantesen alaba sasikoa, Isabel, eta pentsatzekoa da, Francaren senarraren alaba legezkotzat hartu zuten. Pentsa daiteke, emazte gazteari aitortu ez zizkion sekretuetako bat gehiago dela. Edo egin al zuen, berarekiko leialtasunak eraginda? IX. ATALBURUA Toledora heltzean gertatu zitzaizkien gauza harrigarriak. Pedro Josephe. Toledon hamaika ikusteko bazuten nazioarteko bisitariek eta ez gutxiago Santxak eta Dultzineak. Hau berehala hasi zen hirian zeuden emakumeen arazoen galdez, hango okerrak zuzendu nahian, baina Santxari begiak joaten zitzaizkion erakusleihoetara, bereziki Toledoko damaskinatu lanetara. Dultzineak eskuorri batetik irakurri zion Santxari, damaskinatuaren berri: Toledoko damaskinatua Damaskinatugintza arabiarrengandik hartutako artea da, VII. mendean nagusi izan zirenean. “Damaskinatu ” hitza Siriatik dator, Damasko hiritik, han sortu baitzen arte hori. Toledok oso ongi menderatzen du teknika hori, zeina baita, metal finen hari edo xaflak sartzean datza, gehienetan urrea eta zila rra, burdinezko edo altzairuzko euskarri baten gainean. Euskarri hauetan marrazten dira kutxila batekin ildoak eta ondoren metalak sartzen. Teknika honek praktika, pazientzia eta maitasuna eskatzen ditu. Armadaren Museoan kontserbatzen dira damaskinoarekin apainduriko ezpatak, Domingo Sanchez eskulangilearen lana, balio eta edertasun handikoa. Berpizkundean eta Barrokoan, damaskinatua erabili zen bitxikintza eta urregintzarako, eta hala, kaxa, bitxiontzi, arkoi eta kofre asko egin ziren. Toledon damaskinatua berrindartu egin zen XIX. mendean, “Santa Barbara ” arma fabrikan, Carlos III erregeak fundaturiko fabrikan. Ordutik gaur arte, Toledo da munduan damaskinatu ekoizlekurik handiena, eta pieza aukera zabalena egiten den lekua. Toledoko ur rea, hórrela ezagutzen da eskulangintza honen industria garrantzizkoa, artisautza toledotar souvenirrak saltzen dituzten Espainiako denda guztietan. Nik damaskinatua ikasi nahi dut; gainera Eibarren egiten zuten Santxak erantzun. Ez hintzen ba arkeologiaren zale? Bai, jakina, baina artisautza osagarri ona da. Tira, tira. Entzun Andro Tropo‘k zer dioen Toledoz: Andro Troppo: ―Artxiboetan osasuna eta begiak utzi dituzten erudito eta zerbantistei esker dakigu, neurri batean, Zerbantes zer “bertze gauzetan” aritu zen. Puzzle bat da, baina, inor ez da ausartu orain arte guztiz osatzen, edo oker egin du. Zerbatentes “bertze gauzeta n” aritu zen, literaturan huts egin zuenean, eta literaturara itzuli zen “bertze gauzetan ” huts egin zuenean . Argi errana . Itzuliko naiz horretara. Zalantzarik gabe saiatu zen beren negozio finantzarioetan gora egiten, eta hasieran bere gauzak ez zitzaizkion gaizki bide joan guztiz. 1586ko abuztuaren 9an, El Escorialeko obrak bukatutzat ematen ziren egunean, Felipe II.aren e txe, bulego eta hilobi izanik, Zerbantesek Esquiviasen egin zuen bere emaztearen dote gutuna, eta kopuru hari ehun dukat erantsiz. Data berberean amaginarrebak ahalorde bat eman zion non izendatzen baitzuen administrari absolutu, familiako ondasunetan, bai Toledoko finka eta etxeeetan, bai Esquivisen bertan; ítem egiten zion enkargua, idatziz, pleituak eta kausak segitzekoa, zeudenean, eta horrek pentsarazten digu Zerbantesek bere familia berriarekin zituen harremanak goxoak zirela, eta etorriko zela, ondar earen jabetzari dagokionez, aitaginarreba zenaren lekua hartzera. Horregatik hasi zen Toledora maiz joaten, familiako interesei loturiko gorabehera batzuetara, alokairuak kobratzera esaterako. Toledo hiria ongi ezagutzen zuen Zerbantesek. Oso umetatik hand ik pasatua zen zenbait aldiz, Andaluziara bidean edo Alkalara bidean. Artean Madril baino hiri jendetsuagoa eta garrantzitsuagoa zen, baina ez Sevilla hainbat. Seguru asko, Zerbantesi Toledok balio zion Esquiviaseko asiloa hobeto eramateko, eta nobelistak bere zenbait obratan erretaratau zuen. Hiri zerbantestar guztien artetik, Sevilla edo Cordoba baino gehiago, Toledok du bere jatorriaren misterioa mailarik gorenean. Hiria japoniartrez husten denean eta gauak kalexka moriskoak hartzen, guztiak ospatzen du 1500eko gaua. Etxeetako patioak, andaluzetatik oso bertzelakoak, estuak dira, ezpel usaina dute, ez dute surtidorerik ez jazminik, eta hango ixiltasun eta mehartasunak moja baten tornua gogorarazten du. (…) Gustuko zuen Toledo Zerbantesek eta hiri hari esk aini zion bere “Ilustre fregona ”. Toledoko pultsera edo eskuturrekoa eskuratu zuten, ailegatu eta berehala, monumenturik nabarmenenak ikusteko eta bisitatzeko. Dultzineak bi bisita jo zituen begiz. Bata, Santa Maria La Blanca sinagoga bisitatzea, eta bertz ea, Cristo de la Cruz mezkitara ikustaldia. Santxak, aldiz, San Andres elizako momiak ikusi nahi zituen. Barruan zeraman Orodea arkeologoaren espiritua. Hauxe da Santxak eta Dultzineak izan zuten elkarrizketa. Lehenbizi kale jantzian ikusiko dinagu hiria eta gure ekintza gunea hautatutakoan, Dultzinea eta Santxa lanean hasiko ditun Dultzineak erran. Bai, hala egingo dugu, nagusi andrea. Ongi pentsatu du berorrek. Nik sinanoga eta mezkita ikusi nahi nizkiken. Ba nik San Andresko momiak! Santxak. Bueno, ba hi hortik eta ni hemendik eta hiru orduren buruan hementxe bertan elkartuko gaitun. Ederki, andere. Begira ongi ea emakumeren bati lagundu behar zaion, dela ume, dela neskatxa, dela andre, dela atso... Bai, noski, andere arretaz ari ko nauzu. Gero arte, bada, eta ongi ibili! Dultzineak sinagogara egin zuen aurrena. Gogoz irakurri zuen han idatzirik zetorren azalpena: Santa María Zuria Sinagoga Toledoko Aljamako sinagoga nagusia, 1180. urtean eraikia. Berreraiki egin zuten XIII. mende an eta 1405ean tenplu kristau bihurtu zen. XVI. mendean Silizeo kardenalak betekizun hau eman zion eraikinari, damututako emakumeen babesleku penitentziala izatea, eta garai horretakoak dira burualdeko hiru kapera eta erretaula bat, Berruguete edo Juan de Borgoña rena izan daitekeena. XVIII. mendean koartel bihurtu zen eta XIX. mendean desamortizazioaren eragina jasan zuen, eta biltegi gisa erabili zuten. Espainiako arte almohadean onena da. Argiaren Kristoren Mezkita 999. urtean eraikia, Antzinako Mezkita, gaur Argiaren Kristoren Ermita, Toledoko hiriak zutik duen eraikinik zaharrena da. Txikia, baina oso aberatsa historian eta artean. Kordobako mez kita handiarekin duen antza eta aldea kontuan izanik, erakargarri turistiko dira eta ezin dituzu ikusi gabe ut zi, Toledora etorri eta haren historia multikulturalaz ikasi nahi baduzu. Toledo islamiarra, oso ezezaguna askorentzat, eraikin honetan esanguratsu agertzen da. Hiru kulturen Toledo eraikin eginik: gure hiriaren historiaren parte handi bat protagonizatu zu en zibilizazio hurrenkera, hemen dago gauzatua, mezkita izandako eliza honetan. Argiaren Kristoren Legendak, ezagunenetako batek, ez du inor axolagabe uzten... ez duzu ezagutzen? Zatoz eta ezagutu! Dultzinearen jakinminak laster izan zuen erantzuna: Tradizioak dioenez, Alfontso VI hirian sartu zelarik 1085. urtean, haren zaldia belauniko erori zen leku horretan, eta erregeak mezkita barrura begiratzean, jabetu zen argi batzuk ateratzen zirela hormetako batetik. Santxa pozarren zebilen, bere saltsan. Arretaz aditu zituen gidariaren hitzak: San Andresen kontserbatuta dauden momiak, Toledon aurkitutako bertze asko bezala, prozesu naturalen ondorio dira. Momia hauek ez daukate baltsamatze prozesu artifizialik, nahiz eta mantendu ehunak (azala), hezur huts geratu gabe . Err aiak eta ehunik bigunenak (begiak esaterako)desagertu egiten dira eta h orrela geratzen dira keinu eta imintzioak, mina eta terrorea gogorarazten digutenak, eta hala sortu dira hainbat legenda eta kontakizun, momien itxura dela et a. Ikertzaileek diotenez 1812 20 tartekoak dira. Baina are handiagoa izan zen taldean entzuten zihoan beltz batengana jarri zuen arreta. Altua zen, gihartsua, irribarretsua eta hiztuna. Santxa berehala gerturatu zitzaion. Hitza rtu bezala, hiru orduren buruan, abiapuntura bihurtu ziren Dultzinea eta Santxa. Dultzinea puntu puntuan hantxe zegoen, eta Santxa bortz minutu berantago heldu zen, irribarretsu. Oso pozik hator erran zion Dultzineak. Bai, hala da, gezurra esango nuke, erran, triste nat orrela erranen banu. Bisita ona izan da? Bikaina! Eta bisitariak ere bai. Ez! Norbait ezagutu duzu! Bai! Senegaldar bat gaur ere! Ez gehiago erran. Ez dizut ba erranen. Fatou du izena. Fatou! Bertze Olof gizaseme bat! Jajaja... Horretan zeudela oih u lazgarri bat entzun zuten, emakume batena noski. Ondoko etxetik zetorren, lehenengo solairutik edo. Dultzineak orduan: Goazeman Santxa, oraintxe zuzendu behar dinagu oker hau. Aurrera Matry! Bai, goazen. Jantzi zituzten, jantzi, Dultzinea eta Santxare n jantziak, ostatua hur baitzuten eta etxe hartara abiatu ziren. Atea jo eta umetxo batek ireki zien. Barruan gizon bat bere emaztea jipoitzen ari zen, esku zartaka. Geldi hor, gizatxar burugabe hori! Demetriaren izenean zaude geldi, ero egoskorra! Dultzineak. Zeintzuk zarete zuek, komediante hal akook, nire etxean ezer agintzeko! Kanpora! Ez, noski, oker hau zuzendu aurretik! Dultzineak. Gelditu zen jotzetik gizona eta emakumea oihu egitetik. Zergatik jotzen duzu? galdetu zion Dultzineak. Afaria p restatu nahi ez didalako! gizonak. Zeuk prestatzen ez al dakizu? Dultzineak. Berak egin behar du, horretarako dago! gizonak. Orduan Dultzineak, aulki baten gainera igota, Simonaren liburua atera zuen eta ozenki deklamatu zuen gizonari begiratzen ziola aldiro: Historiak erakutsi du gizonek izan dituztela beti botere konkretu guztiak; patriarkatuaren lehenbiziko garaietatik, gizonek pentsatu izan dute baliagarria zitzaiela emakumea mendean edukitzea; haien kodeak emakumearen kontra ezarr i ziren; halaxe bihurtu dute emakumea Bestea, modu konkretu batean. Gizonen interes ekonomikoen mesederako zen kondizio hori, baina komenigarria zitzaien, orobat, beren asmo ontologiko eta moraletarako ere. Subjektuari, bere burua berretsi nahian hasten denean, ezinbestekoa zaio bera mugatzen eta ukatzen duen Bestea: bere burua iristeko, beharrezkoa du errealitate hori, bera ez den errealitate hori. Horregatik, gizonaren bizitza sekula ez da betetasuna eta atsedena: falta eta mugimendua da, borroka. Gizonak , aurrez aurre,... Gizona su batean honela hasi zitzaion: Ixo, komendiante ero hori! Zer dakin hik etxe honetako berri? Dultzineak entzungor eginez aurrera segi zuen irakurketan, lehen baino ozenago: Gizonak, aurrez aurre, Natura aurkitzen du; badu hari nondik heldu, eta hartaz jabetzen saiatzen da. Naturak, ordea, ez du gogobetetzen gizona. Natura, edo oposizio guztiz abstraktu gisa mamitzen da, oztopo da eta arrotz segitzen du, edo modu pasiboan sufritzen du gizonaren desira, eta asimila dezan uzten dio gizonari; kontsumituz egiten da gizona haren jabe, hau da, suntsituz. Batera zein bestera, bakarrik segitzen du gizonak; bakarrik dago harri bat ukitzen duenean, fruitu bat jaten duenean. Bestearen presentzia izateko, besteak bere buruarentzat presente eg on behar du: hau da, egiazko bestetasuna nire kontzientziatik bereiziriko kontzientzia bat da, nirearen berdin berdina. Beste gizon batzuen existentziak aterarazten du gizon bakoitza bere immanentziatik, eta existentzia horrexek ematen dio modua bere izate aren egia mamitzeko, transzendentzia gisa, objekturanzko ihes gisa, proiektu gisa. Baina... Zer kontzientzia eta zer kontzientzia ondo, alde hemendik! gizonak. Ordurako Santxa hasia zegoen afaria prestatzen. Patata tortilla. Tipulak txikitzen ari zen, neg ar malkoa zeriola eta jadanik patatak zurituak zituen. Dultzineak begiratu zorrotz bat egin zion eta irakurtzen segitu zuen. Sukaldeko atera hurreratuak zeuden umeak eta bizilagun batzuk. Baina...libertate arrotz hori, zeinak nire libertatea berresten bai tu, gatazkan ere hasten da nirearekin: horra kontzientzia dohakabearen tragedia; kontzientzia bakoitzak nahi du bere kabuz subjektu subirano gisa agertu. Bakoitza horretan ahalegintzen da, bestea esklabotzara apalaraziz. Baina esklaboak, lanean eta beldurr ean, esentzial sentitzen du bere burua, eta, itzuli dialektikobatean, nagusia ageri da inesentzial gisa. Drama gaindi liteke norbanako bakoitzak libreki bere burua bestearen baitan ikusiz gero, bakoitzak objektu eta subjektu gisa hartuz gero bere burua eta bestea, elkarrenganako mugimendu batean. Horrenbeste jende sukaldean ikusi zuenean, denak Dultzineari begira eta adi entzuten, gizona aulki batean eseri zen. Lasaitu zen, eta azkenean barrezka, txalo egin zuen besteekin batera. Santxak, zartagitik tortill a atera eta amen batean, mahaia prantatu zuen. Bakea bedi hemen, eta afal dezagun senidetasunean! . Eta hain irmoki eta fermuki erran baitzuen, den denak hurreatu ziren mahaira, Dultzinea izan ezik. Santxak tortilla pusketa on bat jarri zion ogi xerra han di baten gainean eta bere nagusiari eman zion eskura. Honek Simonaren liburua zorroan sartuta, hortzak eta haginak erantsi zizkion, gosez amorratzen zegoen eta. Bai tortilla gozoa erran zuen gizonak . Nere andrearena baino hobea ateratzen zaizu. Tipula k garrantzi handia du, nola txikitzen den Santxak. Hori izango da bai erantsi gizonak . Tori arno pixka bat! Eskerrik asko, gizon! Nola duzu izena? Santxak. Periko. Periko Matxin, zuri zerbitzatzeko, sukaldari bikain! gizonak alegeraki. Nik behean itxarongo dinat, Santxa! erran eta aldegin zuen Dultzineak. Eta zuk, andrea, nola duzu izena? Santxak. Angustias, berori zerbitzatzeko! andreak ahots apalez. Atarian Rossy eta Russy zeuden zain eta gogo onez hartu zuten Dultzinea. Santxari botila bat arno oparitu zioten, eta denak poz pozik geratu ziren. Dultzinea izan ezik. Hau al dun, Santxa, gure goi asmoa, Demetria operazioa, gauzatzeko modua? Negargarria dun edo parregarria, nola begiratzen zaion. Bakea etxe horretan eta sabela beteta gurean, na gusi bukatu zuen Santxak. Egun hartan, kasualitatez, Dultzinea com webgunean honako artikulu hau argitaratu zen: ] פדרוחוזה [ Pello Joxepe Pello Joxepe abestia txit ezaguna dugu gure artean. Pello Joxeperen andreak haurra izan du eta abadearena da haur hori, antza. Errua zeinek eta larrarteak! Kanta herrikoi honen melodiakinspiratu bide zuen Noemi Shemer abeslari israeldarra, YERUSHALAYIM SHEL ZAHAV [Urrezko Jerusalem] abestia egiteko, heriotza aurrean lagun bati aitortu zionez, nahiz bizi zelarik h ori ukatu, Joxepek haurra bezala. Urrezko Jerusalem abestia, Israelgo ereserki ez ofizialtzat jo daiteke, jendartean behinik behin. Denek ezagutzen dute. Gai honen berri Robermo so kazetariari irakurri diot “ Pello Joxepe judua ” artikulu interesgarrian. Bere z, 2005ean jakin zen aitorpen horren berri, Israelgo egunkari ezagun batean atera baitzen. Urrezko Jerusalem abestiaren letrak ez du euskarazkoarekin zerikusirik, soilik melodiak. Pello Joxepe tabernan dala haurra jaio da Larraulen (Bis) etxera joan da esan omen du: Ez da neria izanen, beraren amak topa dezala haur horrek aita zein duen. Hau pena eta pesadunbria! Senarrak haurra ukatu (Bis) Pello Joxepe bihotz neriahaur horrek aita zu zaitu haur horrentzako beste jaberik ezin nezake topatu. Zure semia besuan daukat senarra aldamenian (Bis) orain denborik eztaukat eta zuazkit ordu onian neronek abisatuko zaitut garaia datorrenian. Fortunosoa nintzela baina ni naiz fortuna gabia, (Bis) abade batek eraman dizkit umea eta andria: haurra berea bazuen ere andrea nuen neria. Patzientzia hartu bihar da munduan Pello Josepe, (Bis) andria ere zuria izanda haurra bestena diote; gizonen faltan igarotzen da basoan zenbait larrarte. Naomi Shemer ek pena eta pesadunbrea zituen barrenean gordeak, urte askoan, eta a zkenean aitortu egin nahi izan zuen. Paco Ibañezi entzuna ziola, esate baterako. Paco Ibañezek esana du ez dela plagioa, Pello Joxeperen abestian inspiratu zela Shemer, Urrezko Jerusalem sortzeko. Eta mundu mailan ezaguna den abestia egin zuela. Naomi She meri eskerrak emateko eta lasai egon dadin, beraren kanta hitzak euskaratu ditugu. Urrezko Jerusalem [YERUSHALAYIM SHEL ZAHAV] Mendiko airea ardoa bezain garbia da Eta pinuen usain gozoa Dakar ilunabarreko haize leunak Zintzarri soinuekin. Eta zuhaitz e ta harrien lo goxoan Murgilduta haren ametsean Bakarti jarria den hirian Horma bat du erdian Urrezko Jerusalem Kobrezkoa, argizkoa Begira, zure abesti guztien biolina naiz Nola uharkak agortu diren Merkatu plaza hutsik dago Eta inor ez doa Tenpluaren Mendira Hiri Zaharrean. Eta mendiko haitzuloetan Haizeak ari dira orroka Eta inor ez da jaisten Itsaso Hilera Jeriko ko bidetik. Koroa: Baina zuri abestera natorrela Eta zu koroaz edertzera Zure umerik gazteenetan txikiena naiz Eta azken poetar ena. Ezpainak erretzen baititu zure izenak baten musuak bezain Ahazten bazaitut Jerusalem Izanik guztia urre... Koroa: Itzuli gara uharketara Merkatura eta merkatu plazara Ahari adar batek deitzen du Tenpluaren Mendian Hiri Zaharrean Eta mendiko haitzuloetan Milaka eguzkik diz diz Jaitsiko gara beste behin Itsaso Hilera Jeriko ko bidetik. Abesti hau ezaguna egin zen, besteak beste, Shuli Natan ek bere ahots ederraz kantatu zuelako, eta ez naiz bakarra Lurdes Uriondoren antza hartzen diona kantatz eko eran. Honela erran dit batek : “Ez dakit elkarren berri izango zuten, ziur aski ez. Bain a kantatzen ez du inork asmatu!” Martinez Lezeak, Lumiere aldizkarian orain 20 urte inguru hau esan zuen elkarrizketa batean, La calle de la judería (Judu kale) libu rua argitaratu zuenean: ―Gure juduak euskaldunak ziren, euskaraz hitz egiten zuten! Badira liburuak eta agiriak juduek euskaraz idatzitakoak. Pena handia da, zeren gure herria ez da izan kolore batekoa, gure herria bizia izan da oso. Gure herriak jaso, integratu eta bat egin du bere lurretara etorrita gelditu zirenekin. Franko asko etorri izan da (gehien bat okzitandarrak) arabiarren aurka borrokatzera. Iruñerrian bi auzo ziren: Nafarreria (San Fermin), nafar komunitatearena, eta San Saturnino, fra nkoena. Lizarra, berriz, oso herri txikia zen, eta Nabarroako erregea zen Antso III.ak handitu egin zuen Lizarra frankoentzat, eta Estella izena jarri zioten. Zoaz orain haiengana nafarrak ez direla, frankoak direla esatera! ― [...] ―Gu oso zarratuak garen ekoa gezur handia da. Nork esaten du zarratuak garela, nork? Integratu egiten ditugu, nola ez? Baina, baldintza bat jartzen diegu: gure bizimodua hartu behar dute. Jasoko ez bagenitu, desagertuta egongo ginatekeen. `Hemen bakarrik euskaldunak! Hemen bakarr ik gu, gu eta gu!' esan izan bagenu, desagertu egingo ginatekeen. Ez, ez. Guk beste jendea hartu egiten dugu, eta elkarrekin bizi gara. Eta pena handia da juduak gure artean hartu ez izana. Erlijio kontuengatik izan zen hori, garbi dago. Haiek ezin zuten k ristauekin ezkondu, eta kristauek ere ezin besteekin. Kontu zatarra izan zen, benetan ere . Luna sefardita (Ana Alcaide ren diskoa) you tube, iruzkinak: Foi uma tragédia a expulsão dos sefarditas de Espanha e Portugal, mas ainda ficaram muitos por cá como cristãos novos. Luna sefardita en Samarkanda ? Wonderfull...Soy askenazi, pero parece que mi madre era de origen sefardita. Abrazos de Sud Africa ! Gai honi amaiera emateko, ipuin bat asmatu dut. Pello Joxepe kristau berria zen, etxean zituen arbasoen za zpi puntako gandelairua eta ahari adarra. Haren emaztea, txit ederra, herriko abadeak gutiziatu zuen eta andreari buruan sartu zion Pello Joxepe ez zela kristau garbia, eta hori baliatu zuen andrea bere besoetara erakartzeko. Harreman horretatik jaio zen h aurra. Eta hala bazan ezpazan, sar dadila kalabazan eta atera dadila Jerusalemeko plazan. Aupa Pello Joxepe! Toledotik joan aurretik, oroigarri bana hartzeko adostu ziren, eta zituzten dukatak kontatuta, oroigarrien dendara gerturatu ziren. Lau ezpata zeuden eskaintzan: Salomon Erregearena, Braveheart ena, Printzearena eta Masonikoa. Santxak Braveheartena nahi zuen, baina damaskinatuak ere tira egiten zion. Dukatak kontatuta zeuden. Azkenean Braveheart ena hartu zuen. Dultzineak eskumuturreko erl oju damaskinatudun bat hartu zuen, oso erakargarria. X. ATALBURUA Toboso herrian egindako egonaldia. Non Dultzineak hartu baitzuen Dultzinea Tobosoko izena, Dultzinea Olyteco izena utzita. Zide Amete Benenjelik ez du ematen atal honen berri, zergatia ez dakigula. XI. ATALBURUA Madrilera bidaia eta El Pradoko gertaera. Andro Troppo: ―Esquiviasen bizi izaten jarri zenean, Zerbantesek, atzean utzi zuen, orduan inprimatu eta plaza publikora zabaldu zen pregoi bati esker dakigunaren arabera, Madril, non birao egiten zen epelkeriarik gabe, doluz eta arma iskanbilaz betea hiria; izan ere, jendeak, tolestuak, arropa artean eramaten baitzituen armak. Jokoak gortea hondatzen zuen karta joko, dado eta kartekin, eta jautregian bertan ere jokatzen zen. Debekatuta zegoen armak ibaira eramatea, eta labaderoetara, eta emagalduek eta kaleixkinatakoek, bertze emakume amorostuekin batera, gaizkileak (rufianak) edo ezkutariak ukaitea. Debekatua zeukaten amorostu horiek aurpegia estalita eramatea, eta ez zen arraroa, hir iko murruen barnean, entzutea, arkabuz eta eskopeten etengabeko tiro hotsa, edo ezkutatuta arkulari eta baleztariak atzematea. Garia saltzean, nahasia eta pisu faltan saltzen zen, ardoa urardotua edo bermuztiotuta, tabernariek eta bodegoietakoek uzten zute n joka zedin, zilargileek pisuan ebasten zuten, eta hiria ortulariz betetzen zen, abusuzko prezioak jartzen zioten beren salgaiari. Kalez kaleko saltzaileak hiria ereiten zuten suplikazioekin (barkiloak), bunuelo, melkotx eta tostoiekin. Behartsu eta txiro kopurua amaigabea zen, eta baita elbarritu eta gaixo etxegabeena ere . El Prado museoan dokumental bat filmatzen ari ziren egun hartan eta Dultzinea eta Santxari sartzen utzi zieten, antzezleak zirelakoan. Hauek, aurrera egin zuten eta abere gainetik jaits i gabe, esplikazioak irakurtzeari ekin zioten, Dultzineak ozen Santxarentzat: El Prado Museoan badira Rubensek margotutako bortxazko eszenak, Hipodamia bahitzea esaterako, bere tailerarren laguntzaz egina. Bere belaunaldiko emakumerik ederrenetako baten ba hitzea erakusten du, Eurito zentauroak haren ezkontza egunean bahitua. Hipodamia erdibiluzik agertzen da, bularrak agerian eta arropak urratuta, ziurrenik bahitzaileari aurre egin nahian urratutako arropekin. Ovidiok honela deskribatzen du Metaformosiak la nean: Zeren zuri, piztietan piztienari, Éurito, bihotzak bor bor egiten zizun ardoagatik eta emaztekia ikusteagatik, eta gailurrean zen mozkortasun bat, luxuria bikoizten zuena . Hipodamia bahitzea (Rubens) Dultzineak, margolanari begiratu eta berehala erabaki zuen Hipodamia salbatzea, bahitzaileen atzaparretatik. Rozinantari ezproiarekin eragin eta trostan margolanera zuzendu zen abiada bizian, eginahaletan. Hipodemiari heltzen dion gizonezkoari eraso zion lantzarekin saihetsean eta guztiz hond atu zuen margolan mihisea. Mihise atzeko horma ere zulo bat agerian zuela zegoen. Baina zer egin du, Dultzinea Andrea! Goi mailako artelan bat da!!!! Zer arte lan, eta arteondo. Hipodamia salbatzera noa ni, bai, ta bertze guztia bost axola. Ekin hik ere, erosi berria du nan ezpata zorrotz horrekin! Aurrera Demetria! Segurtasunekoek berehala hartu zuten atxilo Dultzinea eta abereak hedeetatik helduta, lorategira atera zituzten. Santxa ere bazter batera eraman zuten, eta aulki batean jarriarazi, zerbait aito r zezan. Alarma guztiak dantzan eta ikusleak aztoratuta. Rubens bat da, eroa! bota zioten museoko arduradunek. Psikologoek aztertu zuten Dultzinea eta guztiz erotuta zegoela ondorioztatu zuten. Dultzineak etengabe: Oh, Hipodamia maitea, zure garaiko ema kumerik ederrena, nork zaitu bahitu nahi? Hemen nago ni, Dultzinea bipila, zu salbatzeko, okerrak zuzentzeko eta zuri askatasuna bihurtzeko. Zoaz libre eta jantzi ederrenekin bezti zaitez! Gela batean bakartu zuten arren, kanpotik entzuten zitzaion: Hara, jaun andreok, zer erraten duen gure Simonak: Jakina da zeinen garrantzizkoa den sexualitatea –beraz, gehienetan emakumea portaera patologikoetan nahiz normaletan. Jakina, beste objektu batzuk ere feminizatzen dira; izan ere, emakumea neurri handi batean gizonaren asmazio bat denez, gizonak asma dezake gizon gorputz baten bitartez ere: pederastian, eutsi egiten zaio sexuen bereizketari. Baina noski, izaki femeninoengan bilatu ohi da Emakumea gehienetan. Emakumearen bidez eta emakumeak duen onenaren eta txarrenaren bitartez ikasten du gizonak zer den zoriona, zer sufrimendua, bizioa, bertutea, gutizia, ukoa, sakrifizioa, tirania, eta haren bitartez ikasten du bere burua ezagutzen; emakumea josteta eta abentura da, baina baita proba ere; emakumea garai penaren triunfoa da, baita gaindituriko porrotarena ere, garratzagoa hori; emakumea galeraren zorabioa da, kondenaren lilura, heriotzaren lilura. Badago esanahiz osaturiko mundu oso bat, emakumea dela eta bakarrik sortua; emakumea da gizonen ekintzen eta sentimenduen funtsa, haien askatasuna eskatzen duten balioen hezurmamitzea. Ulertzekoa da gizonak,... Aste betez ospitale psikiatriko batean eduki ostean, zentzutu zen guztiz, eta oneraturik, egindakoak ordainduko zituela agindu zuen Dultzineak: Margolan hori ez ezik, emakumezko bat ageri den margolan oro museo honetan zaharberritzeko dirua emanen dizuet, eta hara, hemen dituzue lau dukat, hasteko. Munduz munduko gure ibilia egin osterako, eskuratuak izanen ditut hainbat ondasun, esker oneko emakumeek eman ak noski, eta hona bideratuko ditut, zaudete ziur. Behorra, Rozinanta, eta astemea, Ruzia, hedeetatik helduta oinez ekarri zituzten eta jabeei eskura emanik, erran zieten ospital psikiatrikoko arduradunek: Zabiltzate erne eta kontuz, fitxatuta zaudete, ba i Bristolen, bai hemen, noranahi zoaztela, begi bat izanen duzue gainean. Dultzineak orduan: Ordu onean goaz noski, orain, Valladolid aldera, eta hango emakume taldeek agur eginen digute, gu ikusi orduko, hain da ta handia, gure goi asmoa. Biba Demetria! Eta ezproinari eraginez, abiarazi zuen Rozinanta behor esanekoa eta atzetik segi zion Santxak Ruzia asteme ezin leialagoak. XII ATALBURUA Valladolida heltzea. Azeri buztan harroaren gertaera. Andro Troppo k “Zerbantesen bizitzak ” liburu gogoangarrian dak ar Valladolideko berri, gortea Madriletik hara aldatu zenekoa. Parentesi artekoak, Santxak egindako oharrak dira, lapitzez eginak. Felipe II. aren heriotzak, bi urte lehenago gertatuak, 1598an, ohitura aldaketa ekarri zuen Espainiara. Erraten dutenez, hare n semeak, Felipe II.ak, aitare ngandik jasoagatik izaera jainkozale eta obserbantea, utzi nahi izan zituen ordura arteko bizileku ilun eta austeroak. Erregeei buruz mintzatzean, beti jo ohi da hiperbolera, intzentsura eta mirarra. Obserbante zela froga dait eke; baina, jainkozale izatea, egiaztatzen zailagoa gerta liteke, eta halere, era horretako espresioak errepikatzen dira liburuz liburu, historia liburuetan, egundoko erraztasunarekin, bertze kontu batzuetan historiagileek ez duten lañotasunarekin. (Zer da zehazki obserbante?) (que observa o cumple lo mandado) (obserbanzian dagoena?) (agindupekoa?) Errege berriak, hori bai, pietate eta obserbantzia guztia berekin harturik, erabaki zuen ez eramatea aitaren bizimodu tristea. Horretarako hasi zen ezkonduz, artean hogei urte bertzerik ez zituela, eta erabaki zuen, Lermako dukeak hala aholkaturik, gortea lekualdatzea, 1601 urtearen hasieran, Valladolidera. Horri aurka egin zioten noble eta elizgizon askok, zuhurtziagabetasun saihesgarria ikusten bait zuten, baina agidanez, Errege gazteak ihesi atera nahi zuen hildako erregearen irudi ilun eta argizari itxurakoa gogorarazten zion guztitik. (Zuhurtziagabetasun saihesgarria? Puff, puff) Balidoa edo pribatuaren figura, politika espainiarrean tronuratzeak, Erdi Arotik baztertua zenak, ondorio ezin txarragoak ekarri zituen. Askotan gertatu ohi denez, eta segiko da gertatzen, faboritoak hartu zituen inguruan aholkulariak eta kolaboratzaileak, beren irabazia bertzerik bilatu ez zutenak. Bi nabarmenen arteko bat ek, Pedro Franqueza izenez, aitortu zuen zigor zaldian bere ebasgoa edo lapurreta, eta bertzeak, Rodrigo Calderón izenez, urkamendian bukatu zuen urte batzuen buruan. Lerma berari dagokionez, ikusi zuen bere fortunaren zenbatekoa, apal samarra bere gobernu aren hasieran, zeruraino igoa zela urte gutxiren buruan, eta errentak berrehun mila dukat urtean bazirela. (Franqueza abizena, ja ja ja...!) (ta bertzea Calderon, hortxe egon!) Historia liburu guztiek ongi erretratatzen dute garai hori, trazuak akuafortear enak baitira, izan. Zergapean zegoen herrialdea eta Sevillara heldutako aberastasun amerikarrak Espainia zehar zihoazen, bankari alemaniarrei ordaintzeko geratu gabe; haiei Koroak milioiak zor zizkien, eta herria, noraezean, galbideratzen zen, zorpetzen, e migratzen, engainatzen eta eskeko egiten bide bazter guztietan. Gaixotasunek eta hilkortasunak herrietan hildako asko eragiten zituzten, elizgizonak eta mojak milaka ziren, eta arrakeroak eta ahoberoak hainbat. Espainiak beharko zituen gobernari honest batzuk eta abertzaleagoak ere bai pixka bat, baina ikusten denez, normalena lapurretak ziren, eroskeriak, sobornatzeak, alper gastuak eta prozedura. Espainia herrialde prozesala zen, bertzerik ez bezalakoa, eta horrek bide ematen zuen bertze eroskeria, funtz ionario sobornatze, eta abarretarako. ( arrakeroak, hiztegian dakar, tahures, ...) [...] Gortea lekualdatzearen lehen ondorioa baso komunikatzaileen teoria egiaztatzea izan zen: Madril hustu egin zen eta Valladolid, ordurako hirurogeita hamar mila biztanle inguru zituena, bete egin zen, nahiz eta hasieran trabak jarri hiri honetan, sar ez zedin golforik, bizio damarik eta bizimodu hala holakoa zuen bertze jenderik. (Bat hustu eta bertzea bete, normala!) Jakina, horrek Zerbantestarrei ere eragin zien, zeren Miguelen arrebek, ilobak eta alaba Isabelek beren jostun obradorea erreinuko hiriburu berrira aldatu baitzuten, Madril jende nabarmenez hustu zenean, tartean haien bezero andreak, lanik gabe geratu baitziren. Berandu gabe joan zitzaien atzetik Zerbantes, n ahiz eta aurkitzen dugun oraino Toledon eta Esquivias en. Catalinaren herrian baliteke berriro bere gain hartzea emaztearen kontuak, zeinaren ondasunak gora eginak baitziren, neskak oinordetzan hartu baitzituen anaiarik gazteenaren ondasunak, hau frantzisk otarretan sartu zenean. [...] (oinordetzan hartu, ...) Bertako plaza batean jarririk zegoen gizon prestu batekin egin zuten topo, eta honek, bazuela kontakizun bat idatzia erran zien eta etxea “hementxe bertan” zuela erranez , joan etorri bizkor bat eginik , kopia bat ekarri zien. Zuentzat. Azeri buztan harroa Esamesa kontakizun honen bidez naturan animalia artean sortzen diren gatazkak nola kudeatzen dituzten erakusten da. Kasu honetan, ama batek bere alaba gaztetxoari sexu esnatzeari buruzkoaldaketen aza lpenak ematen dizkio, ikaskide arteko harremanak eta bikotekidea aukeratzeko garaian, kontuan izan beharko lituzkeen egoeren azalpenak, begiak ireki ditzan. Eta Goi Herrietako basoetan ugari dagoen azeri maltzur eta gupidagabe baten portaera erabiltzen du gizakion harremanen adibide. Eta azeriren oroigarri gisa, Harragako Lehene baserria egondako orubean, Abeletxe baserri inguruan, azeri ugariko gunean, egurrean tailatutako azeri baten irudia dago ikusgai, istorio horren lekuko. Bazunan inguru hauetan azeri prestu buztan harro bat familia osatzeko bikotekide bila zebilena. Baso zabal eta ilun hartan bizi zitunan animalia guztiak elkarren berri ondo zekitenan. Edozein bikote berri sortzean, edo zenbait familiatan jaioberriren bat izaten bazitenan, animalia gu ztiak parte hartzen zitenan berri on hura zabaltzen. Hala ere, zenbait albiste ez zunan izaten animalia guztien gustuko. Animalia artean elikatzeko moduak, errespetua, jarrerak eta iruzurra izaten zitunan istilua gehien sortarazten zutenak. Batzuk belarjal eak zitunan; beste batzuk haragijaleak; eta beste hainbat omniboro edo orojale, bereziki intsektu eta belarra jaten zutenak. Beraz, naturak beharrezko oreka gorde zezan, elkarbizitza gatazkatsua izaten zitenan eguneroko zioa. Hala ere, kumeak hazteko eta hezteko axolagabekeriak izaten zitunan gehien arbuiatu eta zigortzea merezi zutenak. Elezahar esanguratsu honetan azeri buztan arroak zeresana ugari eman zinan baso honetako animalia guztiengan. Azeri emeen aurrean harro baino harroago azaltzen zinan bere d otorezia. Ez zinan nola halako bikotea aukeratu nahi. Bere kumeen ama, bera bezain dotorea, lerdena, langilea, eta kumeei animalien legea ondo irakatsiko ziena aukeratu nahi zinan; animalia artean familia eredu izango zena. Hori horrela izanda, azeri kidee n aurrean harrokeriaz jokatzen zinan. Azeri eme batzuengana ez zunan inguratu ere egiten, "niretzat gutxiegi haiz" esan nahi zitenan keinuak eginez aldentzeko ohitura zinan. Hala eta guztiz ere, azeri eme ezkongai gehienak txoratuta zeuzkanan, eta euren on dorengo umeentzat aita dotore, lerden eta osasuntsua ikusten zitenan. Arrakasta zuela jakinik, egun guztia bere dotore keria erakusten igarotzen zinan. Bere ilajea atzeko hanketako azazkalekin orrazten eta harrotzen, bereziki isatsa, gizakiok artilea eta l astaira txarrantxatuz harrotzen dugun gisan. Bere kumeen ama izango zunan bikotekidea dotoretasun harekin itsututa ezkondu zunan. “Nola txoratu daiteke horrelako senargai batekin, Ama!? ”, galdetu zion alabak. Ezkonberritan oso zoriontsu zitunan; maitasunezko laztan eta fereka ugari jasotzen zitiztenan. Bi hilabeteko ernaldiaren ondoren, hiruko kumaldi ederra jaio zunan harkaitz zulo batean. Animalia gehienak pasa zitunan bisitan: "A ze nolako kume ederrak dauzk azuen!" "Ondo hez eta haz ditzazuela opa dizuegu!" "Animalia artean eredu izan zaiteztela!", eta horrelako zorion agurrak jaso zitiztenan. "Eskerrik asko, hala izan dadin nahiko genuke", erantzun zietenan zoriontzera etorri zitunan guztiei. Hala ere, famil ia bateko aitak esan zienak kezkatu zitinan gurasoak: “Kume horietako txikienak ez du zuen antzik; ilearen kolore grisa hori, nondik etorri ote zaio? ” Nahiz eta itxurak egin besteen aurrean, aitaren jarrera lotsagarriak eraginda, laster hasiko zitunan eure n arteko ferekak liskar bihurtzen, eta desadostasunak sortzen. Amak kumeak edoskitzen zitunan bitartean, aitak hor nonbait igarotzen zitinan egunak. Baina ama argaltzen ari zunan, errepeko esnea urritzen, eta kumeak ahultzen ari zitzaizkienan. Azeri buztan arroak dotore keria ikur zuela basoan zehar potrojorran igarotzen zitinan egunak. Auskalo nolako heziketa izan zinan, balorerik gabeko jarrera eta gupidarik gabeko portaera hurabereganatzeko. Beharbada ez zunan gurasoen erru osoa izango, edertasunar i etekin erraza eta oparoa ateratzeko ametsak ere, izango zitenan eragina. Haragia hornitu beharra zegonan amarengandik kumeek edoskitzen jarrai zezaten. Hiru azerikume haiek errepea geroz eta leunduagoa utzi ziotenan amari xurga eta xurga etengabe aritzen zirelako, baina ez zitenan behar hainbat esne xurgatzen nonbait, eta ama errukitzen hasia zunan ume haien etorkizunaz, intziri errukarri haiek entzutean. “Eta zergatik ez zuen senarra salatu animalien gida batzordean, ama?” , alabaren itauna egoera larri hartaz jabeturik. –Emakumeak txolin samarrak gaitun batzuetan. Aitaren kumeak ere bazirela eta, ausartu ez; aldatuko zelakoan, eta bestalde, familiarekiko lotsaizuna ezkutatu nahia edo... Halaber, sexu egarriz buztan harroa amarengana hurbiltzen zenean, su tuta bezala erantzuten zionan: –Daukagun kumaldia aurrera ateratzeko erantzukizunik hartu nahi ez eta, beste kumaldi bat sortzeko kapaz izango zinateke zu, lotsagabe porrokatu hori. Joan zaitez lizunkeriatan ibili zaren horietara. Hemen ez duzu inoiz ere f amiliako epeltasunik aurkituko; alde hemendik! Esanak esan, aita ez zunan arduratzen familiaren elikaduraz eta amak hartu behar izan zinan erantzukizun osoa. Umeak kobazuloan bakarrik utzi eta janari bila irten behar izaten zinan. Egoera tamalgarria zeukan an kumeak aurrera ateratzeko. Ama saiatzen zunan umeek behar zitenan janaria ekartzen, baina geroz eta argalago eta ahulago ari zunan geratzen egun guztia janari bila ibiltzearen ondorioz, eta koba zulora, ahituta, etortzen zenean umeek, besterik ezean, ez ziotenan bakean uzten errapeko esne lipar guztiak atera arte. Bizkar hezurra eta saihetsak nabari zitinan. Aita, berriz, dotore keria erakusten beste animalien aurrean, eta lizunkerian eta potrojorran igarotzen zinan denbora guztia. Laster zabaldu zitunan basoan zehar berri mingarriak. Izan ere, azerikume bi gosez akabatu zirela jakitean, auzoko animalien arteko harremanak aldatzen hasi zitunan, aitaren jarrera axolagabea eta lotsagarria zela eta. Azeri prestu buztan harroak ez zinan giro izan aurrerantzea n, ez koba zuloan ez kanpoan. Edozein lekutan buztan harroa ikusten zutela ere, begirakuneak, irainak eta, ez hori bakarrik, harrika hasten zitzaizkienan, inguru haietatik alde egin zezan. Gauzak horrela, ezertarako indarge, hezur eta azal, geratu zitunan ama eta, ozta ozta bizirik geratutako hirugarren kumea. Ama kumeak ere akabatzeko arriskuan zeudela zabaldu zenean, inguru hartako animaliek, auzolanean ama kumeak aurrera ateratzea lortu zitenan; aita, berriz, egoera hartan deseroso eta alderrai hasi zuna n. Portaera oker hura zeharo aldatu behar izan zinan. Lizunkeriatan hain zalea izan bazen ere, orain ez zinan inoren onarpenik. Garai batean emeak zioten miresmen hura bukatu zitzaionan, eta kumeak akabatu zitzaizkiela zabaldu zenean, egurtua izango zenare n beldur igarotzen zitinan egunak. Basoko animalien gida batzordeak biltzar batera deitu zitiztenan animalia guztiak, lekukoek ikusitakoa denei jakinarazteko eta bidezko erabakia hartzeko. Familia buru zunan animalia batek egin zezakenan hutsunerik handien a bere umeak gosez akabatzen uztea zunan. Horregatik, aho batez erabaki zitenan epaitua izango zela hurrengo egunean. Berehala zabaldu zunan basoan auzi horren berri. Basoko legeak ongien zekizkinan animalia izan zitenan auzi hartako gidari. Lekutu zitunan animalia guztiak epaituaren bueltan eta eztabaida sakon baten ondoren merezi zinan zigorra aldarrikatu zitenan: Baso hartako arte arbola bakarreko eremuan metro batekoluzeran enborrari kateatuta, bertaratzen ziren animalia txiki bakanak janez satitsu, zi zare, sugandila, inurri bizi iraun beharko zuela. Eta hostoetatik erortzen ziren ur tantoekin busti beharko zuela mihia. Han igarotzen zitinan egunak etzanda. Inguru haietatik igarotzen zitunan kideak ez ziotenan ezer esaten, erdeinuzko begirakune mingarr iak besterik ez zitunan jasotzen. Irainik ere ez. Merezitako amaiera gabeko zorigaiztoko bizimolde malurra ezarri ziotenan. Baina, egun batean ezusteko handia izan zinan. Ilunabarrean ahots eztia zetorkionan belarrietara. Ametsetan ari zelakoan, irribarrea atera zitzaionan, ezkonberri zeneko garaiak zetorkionan burura; ahots eztiak jarraitu egiten zinan, eta arreta berezia jarri zinan ahots gozo hura berarengana zuzendua zela ohartu zenean. Arte arbola bakar hartako adarretik garastarro eme baten mintzo kantuz zuzendu zitzaionan. Hegazti hark urte guztian arbola hura zinan gaueroko babesleku. Izan ere, arbola mota horiek hosto iraunkorrak ditizten eta babesteko hobezinak. Arratsero hegazti errukior hura arte arbola bakar hartara lekutzera etortzen zenean, ek artzen zionan jateko zerbait, eta animalien arteko iritzi kontrajarrien berri ere bai buztan harroarekiko. Batzuen ustez ez omen zunan egokia, erantsi ziotenan zigorra, damutu eta birbasoratzeko ez omen zionan aukerarik ematen. Hobe ikusten zitenan kinka larrian zeuden animaliei edo familiei laguntzeko betebehar batean lanean jardunaraztea. Baina, zuhurtziaz debekatu egin ziotenan bikotekidea eta alaba bizi ziren inguruetara azaltzea. Ezinbestean, bi ume zitiztenan guraso elbarri batzuei, zepoan erori eta h anka bana falta zitenan gurasoei, laguntzen jarri. Egunero, goiz jaikita joaten zunan basora familia elikatzeko behar zitenan janaria ekartzera. Gero kobazuloa atondu, eta kumeak behar zitenan garbiketak egiten zitunan, besteak beste. Edozein guraso langil e bezain ondo portatzen zunan, eta zintzo eta eredugarri betetzen ari zunan agindutakoa, bere kume bakarraren ama aitaordeko bat aukeratu zuela jakin zuen arte. Ezin zinan onartu egoera hura. Bizirik geratu zunan kume hura akabatu zinan amarenganako mendek uz, eta potrojorran ekin zionan berriro. Jarrera hura ikusita, animalien batzarrean epaitu ondoren, oraingo honetan erabaki gogorragoa hartu zitenan buztan harroarekiko. Zahartzaro arteko kaiola zigorra ezarri ziotenan birbasoratzeko aukerari uko egin ziol ako. Horren kausaz, garastarroa izaten zinan bisitari bakarra kaiolan. Hark eramaten zizkionan basoko berriak, eta luma artean ezkutaturik zenbait jaki goxo. Eta, bueltan, buztan harroaren berri tamalgarriak ekartzen zitinan; gaixotzen, zahartzen, ilea ero rtzen, eta zeharo argaltzen ari zen kontuak. Gida Batzordekoek presoa egoera tamalgarri hartan zegoela jakitean, presondegiko agintariei, libra zezaten eskatu zietenan, geratzen zitzaion bizi apurra kidekoen artean igaro zezan. Baso aldera egin zinan. Ozta ozta ezagutu zitenan bizilagunek. Zeharo zargaldua eta egoera tamalgarrian. Bizkarrezurra zorrotza eta ilaje mengela zeramatzanan, eta sekula santan ikusi ez zitenan moduan aldendu zunan, garai batean nare izan zituen begiak lausotuak zituela eta zabuka, isatsa hanka artean sartu, eta buru makur kideek jaurtitzen zizkietenan harriak eta iseka mingarriak jasan ezinik. ―Alde ezak bistatik, heure umeak bezala akabatuta eta saien bazka izan nahi ez baduk! , zioten bide ertzetik edo arbola atzetik hainbat baso kideek. Presondegiko bizi baldintzak eta kidekoen irainak eragindako oinazeak, etorkizunari begirada sakona egiteko ezinbesteko hausnarketan murgildu zunan. Garastarroa irten zitzaionan bidera animoak ematera, eta arbola adarretik bota zizkionan jaki batzu k dasta zitzan eta indartu zedin. Eta behin betiko bakea nahi bazuen emazte ohiarekin hasi behar zuela, esan zionan hegaztiak. Hala, bere emazte ohiari gutun bat bidali zionan, garastarroaren mokoan sartuta, barkamena eskatuz eta familian egindakoagatik e skertuz: “Nik eskaini ez nizun maitasunagatik, zureganako mendekuz akabatu nuen kumeagatik, zure zoriontasuna oztopatzeagatik, nire axolagabekeriagatik akabatu ziren bi kume haiengatik, eta oro har, egin nizkizun barrabaskeriengatik, bihotz bihotzez nire damu osoa eta esker ona. Izan zaiteztela zoriontsu urte askoan opa dizuet ”. –Eta, gutun hartzaileak senar ohiari erantzungo ziola esan al zion garraztarroari? –galdetu zion alabak amari . Ez zekinat nolakoak izan ziren barkatzen zuela zioten bihotzetik jaurtitako hitzak. Gizalegez jokatuz gero zinkurinka ez, baizik eta errukitzeko eta barkatzeko gaitasuna dinag u–. Bide beretik, garastarroak buztan harroari egoera latz hartan eskaini zionan laguntza guztiengatik eskerrak eman zizkionan: ―Hi izan haut lagun preziatuena behar izan dudanean. Hik erakutsi didan basoko araudia, orain ondo ikasita eta barruak lasaituta alde egiteko moduan nagon. Ez haut inoiz ahantziko. Gogoan izango ditinat hik irakatsitakoa! Ea ereduzko familia osatzen dunan! Zor iontsuak izan zaiteztela opa dizuet! Ez zinan gutunaren erantzunaren beharrik..., zegoeneko jada bakean bizi zunan. Gezurra badirudi ere, bai animalien arteko oreka, eta bai naturaren ingurumenarena ere, mantentzen diten basoko biztanleek, eta elikatzeko b atak bestea jan behar badu ere, ez diten inoiz jateko behar dutena baino akabatzen. Beraz, animalia guztientzat sakratuak ditun edozein motatako kumeak. Horregatik animalia zaharrak eta elbarriak lehenesten ditizten jateko, eta ezinbestean akabatzen kumeak . Katea eten ez dadin ahaleginak egiten ditizten. Eta oreka horren ondorioz, naturak animalia guztiei eskaintzen zien behar duten janaria. Horregatik ditun munduan zehar dauden animalia guztiak hain beharrezkoak. Laburbilduz, animalien legeak zorrotz zigor tzen ditin alferkeria, leialtasun eza, lizunkeria, iruzurra eta norberaren kumeen elikadura eta zaintza falta. Naturan betidanik adostu dun animalien arteko harremanen lege orokorra, gizarterako ere baliagarria izango litzatekeena, baldin eta bizitza eta gizakion eskubideak errespetatuko bagenitu. XII. ATALBURUA Santxaren herri mina. Muino batean zehar zihoazen eta Dultzineak Santxaren intziria eta hasperena aditu zuen eta berarengana bihurturik honela erran zion: Nagon, Santxa, ez dela gaurkoa, hiretza t egunik onena. Malkoa ere ez dun urrun. Esadan, minen bat al daukan? Santxa isilik egon zen rato luze batean, eta ondoren, astoa behorraren pareraino ekarrita, Dultzineari begiratu eta hauxe erantzun zion: Herri mina, hitz batean esateko familiaz, herri az, asko ari naun akordatzen. Txoliñ bat naizela erranen didazu, baina, egiaz, neure erratza eta fregona ere faltan botatzen ditut. Orduan, Dultzineak, Rozinanta gerarazirik, atseden hartuko zutela bertan erran zion Dultzineari eta Perez Garañón en liburut ik pasarte batzuk irakurriko zituztela. Hauxe da Dultzineak Santxari irakurri zion pasartea, oso gogo onez entzun zuena Santxak, erran dezagun bidenabar. Oliteko negua: mahasti eta olibadietan barrena INGURUNEA: LURRA, AIREA, URA Nabarroa mendi, lehor eta ortuaren arteko batura da. Eta Olite, aniztasun lur horren topalekua. Zeru ona eta zoru ona. Olitek, klima sanoa du, lehorra eta leuna; mahasti, ereintza eta olibadien artean dago, eta aitzi egiten dio ziertzoari, ezustean agertu ohi den gonbidatuari. Zidakos ibaia, bertakoa, guztiz nafarra, txikia baina kunplitua, batzuetan menderaezina. Artzainak eta Mestako abeltzainak San Antonen. Dula, ahunztegia. Olite, Nabarroako erdigune funtzionalean dago, lurralde honen bihotzean. Mugatzen du, iparraldean Tafa llarekin; ekialdean, San Martin de Unxekin; hegoekialdean Caparrosorekin, eta mendebaldean, Marcilla eta Falcesekin. Nabarroa, Espainiaren sintesi bat da: mendia, hezea eta basotsua, Erdiko Zona zereal, mahats eta olibaduna, eta Erribera, ortu, erregadio e ta orografia bereziko basamortu ttipiduna Bardeak . Eta Olite, aniztasun horren guztiaren topalekua da. Klima ona Erdiko Nabarroa, non Olite dagoen, trantsizio gunetzat har daiteke, bizi baitira bertan otzandurik klima atlantikoa, piriniotarra eta mediter raneoa. Klima atlantikoak du euri aunitz, negu leun eta uda ez oso beroa. Piriniotarrak, euri asko, negu luze hotz elurtsuak eta uda leunak. Mediterraneoak, euria eskas –udaberri eta udazken negu , jasa, negu leun samarrak, izotz gutxikoak eta uda lehorrak , oso beroak. Klima sanoa, lehorra eta leuna da. Nagusi da landaredi mediterraneo kontinentala. Fauna aberatsa, ehiztarien atsegina. Garai batean basahuntzak, basurdeak, otsoak, azeriak,... Nekazaritzaren hirutasuna Lur, ur eta klima hauekin, Nabarroan lan du daitekeen lur sail handienetakoak dituen herria da Olite. Zereala, mahastia eta olibondoak dira hiru zutabeak, eta horri baratzea edo ortua gehitu behar zaio. Historikoki, uste da erromatarrek ekarri zutela mahatsa; Teobaldo I eta Teobaldo II erregeek, Champagne Etxekoak, eta Carlos III Nobleak, Evreux en haziak, Frantziatik mahats barietateberriak ekarri zituzten eta bodegak eraiki zituzten; Kontzejuak, mendeet an, taberna publikoak errentan ematen zituen, debekatu egiten zuen “ardoa kanpotik ekartzea” eta garapiteroa izendatzen zuen, nork gehiago eman hura, eta honek esklusiban saltzen zien mandazainei ardoa, eraman zezaten Mendi aldera, Bizkaiko Jaurerrira, Gip uzkoara edo Frantziara. 1892 1896 urteetan filoxerako birusak Nabarroako eta Oliteko mahasti guztiak hondatu zituen, eta horregatik mahasti “amerikarrak ” ekarri behar izan ziren, bertako barietateetan txertatuta; eta horrela konpondu zen egoera. Victoriano Flamarique apaizak Bodega Cooperativa Olitense jarri zuen martxan 1911n, Espainiako lehenengoetako bat, eta haren atzetik sortu zen Cosecheros Reunidos, 1913an. Mahats biltzea mekanizatzen duten kosetxadorak erabiltzeak ekarri du mahastiak berrantolatzea, eta betiko kentzea neure haurtzaroko estanpa haiek: mahats biltzaileak sailean bere inausteko igitaitxoarekin, mahats karroak, bodega aurrean ilada... Zereal eta jatekoen lurrek Oliteko sailen parte handi bat hartzen dute, 5200 Ha sekano Nabarroako Kanala egin aurretik. Mendia labakituz sortu dira, jendearen beharrak eta Kontzejuaren diru premiak eraginda. Nekazari bizitzaren aldaketa, eskuz lana egiten zutenena, zerealean ikusten da. Goldetik traktore klimatizatu informatizatura. Olibondoa, Oliteko armarr ian dagoena, langitza tradizionala izan da, seguru asko erromatarren garaitik. Garai batean orain baino olibondo sail gehiago zeuden. Carlos III.ak olibondoak landatzea bultzatu zuen, 1399ko ordenantzarekin. Carlos V.ak 1520an, nafar bakoitza behartu zuen 10 olibondo oin landatzera urtean, 10 urtean zehar. Oraindik orain, azkar hazten diren olibondo barietateek animaturik, olibadi berriak jartzen ari dira. Urrun dago esaera hura, “ olibondo bat landatzen duenak ez du hartatik janen ”. Txiroentzat, beti zegoen olibak “ buruxkatzeko ” aukera, atzera utzitako galburuak eta mahats lukuak bezala. Olite leku ona zen era guztietako animaliak larratzeko. Oliteko abeltzainek, Mestan bilduak 1572tik, eta seguru asko lehenagotik, korliza eta larre zabalak zeuzkaten g anaduarentzat. Kontzejuak bazeuzkan herri lurrak, mugarriztatzen zituenak, herritarrek balia zitzaten. Era berean, bazen Oliten ahuntz taldea, eta hara uzten zituen bereak herritar bakoitzak, gutxienez pare bat familiako. Ez dezagun ahantz ahuntza zela pob rearen behia, eta astoa pobrearen mandoa. 1605ean Kontzejuaren erabakiz ahuntz kopurua mugatu zuten: sei ahuntz familiako. Beste erakunde historiko bat Oliten dula zen, honek zaintzen eta larratzen zuen herritarren ganadu nagusi guztia El Prado de El Fener on. Kontzejuak dulari bat izendatzen zuen, eta 1604an taia bat ordaindu zitzaion buruko eta hilabeteko. Ondoren, 1776an, dulan 270 animalia zeuden: 64 behor, 10 zaldiko, 4 moxal, 1 zaldi aita, 5 zaldi hezi, 132 mandeme, 50 mandar eta 4 morroi haiek zaintz eko. Zidakos, ibai errebelde bat Diotenez Zidakos hitzak arabieraz (cid acos ) “igel putzu ” erran nahi du, baina ez dakit ba sinistu ala ez, garai hartan igel hanka goxoak guri eman zizkigun arren. Zidakos ibaiari ertaraoko testuetan Çedaquos, Çidacos edo Zidakos (ç hori z bihurtzen da) deitzen zioten; geografo askok Zidakos deitzen diote, errioxar Zidakos etik bereizteko. Karraskal inguruan jaiotzen da, biltzen dituelarik Zemborain eta Leoz eko errekastoen urak, Izko mendizerrakoak, eta Albusia rena, Alaiz ko Mendizerrakoa, Untzueko Haitza duela. Bere ibilbide laburrean, igarotzen ditu Barasoain, Garinoain, Puiu eta Tafalla herriak. Olitera heltzean, harresiak higatzeko lotsati edo, “balezta bihurgunea ” egiten du Ekialderantz, Beire, Pitillas eta Murillo el Cuendeko bidean, eta isurtzen ditu urak Aragoi ibaian, eskuin aldetik , Traibuenas inguruan. Airetik begiratuta, haren ubide estua zeharka meharka ezkutatzen da ibar baso eta erriberako makalen artean. Bertako erreka da, gurea guztiz, Nabarroan jaio eta hil tzen dena. Zidakos ek, urri baina konplitu, ase ditu ahal bezala edateko eta ureztatzeko premiak, eta baita errotadun industriaren batenak ere. Beraren urak, Ertarotik, auzigai izan dira herrien artean. Maiz Tafallarekin, presen giltzak baitzeuzkan, eta ba tzuetan San Martin de Unx ekin eta Caparrosorekin. Ur emari txikiko Zidakos horrek, baina, batzuetan, izotzak urtzean eta erauntsietan, gainez egiten du eta uholde historikoak sortzen ditu, gehienetan La Serna ingurutik, burdinbideko Burdinezko Zubiaren ondotik. Oliteko mapa hidrografikoa osatzeko, Zidakosez gain, hor dira iturri asko eta putzu ugari, euri idoiak eta noizean behingo azekiak. Nabarroako Kanalaren azpiegiturak, Oliteko 4.020 hektarea ureztatzen baititu, asetzen du ongi, lur hauen egarri betidanikoa. Iturrietan ezagunena, urtsua eta osasungarria baita, 1818an gomendatua Joaquin de Miguel medikuak, El Chorron iturria da, Gaixoena ere deitua garai batean, eta hartaz dio herriak : “Quien bebe agua del Chorrón deja en Olite su corazón ” (Txorronen ura edaten duenak, Oliten uzten du bihotza ) eta berriro etorriko da bisitan. Hau da bidai arako dirua ateratzeko, Dultzineak berri orri bezala saltzeko atera zuen liburuxka. Itsas lorea ez da lorea. Itsaslorea ez da lorea eta beste ezusteko batzuk (Zaldiarrainaren istorio harrigarriak) ZALDIARRAINA eta MENDIKO ZALDIA Zaldiarraina uretatik mintzo zitzaion lehorreko zaldiari. Honek itsaspeko bizimoduaz jakin min handia zeukan eta bazekien igerian, baina urpean ibili ezin zuenez, erne zegoen zaldiarrainak kontatzen zion guztiari. Oso ttipia zen zaldiarraina, zaldiaren aldean, baina hiztuna arrunt, eta uretako gertaerak adierazten iaioa. Biak ziren zaldi, baina bai desberdinak biak. Zaldiarrainaren isatsak itsasbelar bati heltzen zion, olatutxo bat zetorren bakoitzean. Zaldiaren isatsak, berriz, airoso uxatzen zituen inguruko eltxoak. Zaldiarrainak , ur lehorreko izanik, hots, ur lurtar, arnasa uretan nahiz lehorrean hartzen zuen eta urtarra bazen ere nagusiki, gehiago zekien lehorraz, zaldiak itsaspeaz baino. 1. Erne adiskide: ITSASLOREA EZ DA LOREA Itsaspea ezustez betea zagok bota zuen zaldiarrainak. Esan bat eta sinetsiko diat zaldiak erantzun. Ikusten al duk horko harriari itsatsita dagoen itsaslore hori? Bai nos ki. Ez nagok itsua! Bada, loretik gutxi zeukak horrek! Izenak berak ziok eta, nola ez duk bada izango? Zaldiarraina eta zaldia honetan zeudela izkira bat gerturatu zen itsaslorearen ingurura. Begira ezak ondo, zaldi, zer gertuko den! Itsasloreak be re adarñoekin izkira inguratu zuen agurtuz bezala eta unetxo baten buruan izkiraren izpirik ez zen ageri han. Galdu duk sekulako, zaldi, izkira gaixoa! Nola? Zer? Itsaslorea ez duk lorea, animalia baizik. Ezin diat sinetsi, lagun, esaten ari haizena. Egon hadi horretan. Animalia ez balitz ez likek izango daukan ahoa, ez horixe! Belar muturrak diruditen horiek ere, kasu, garroak dituk, ehunka garro zeuzkak eta horiekin atzematen ditik inguruko izkira ta arrain txikiak. Ez nian asko uste! Gainera, gez i pozoitsuak jaurtitzen zituk, oso gezi txiki ta pozoitsuak. Egundoko min hazkura eragiten ditek azalean. Zuen asunak baino gaiztoagoak dituk. Ez dituk ba gozoak asunak. Hasieran, ongi etorri dantza egiten dik bere garroekin; gero besarkatzea bezala, l agunkoi; eta azkenik, goxo goxo hagoenean, zaust! Irentsi egiten hau. Heriotza txepelagorik! Hobe duk askoz marrazoaren hortz artean ibili, lagun, hark ez dik enganiorik. 2. Nik zuri eta zuk niri: HAMARRATZ ERMITARIA ETA ITSASLOREA, BARRASKILO MASKORREAN MAIZTER Barraskiloa oskol berritu zenean, zaharra bertan laga zian eta orduan hamarratz ermitariak, berehala hartu zian oskola. Bizkor ibili huen! Orain hortxe bizi duk, estalpe horretan esan zuen zaldiarrain eme iritsi berriak; eta ondoren ga ldetu zion zaldiari: Zein uste duk bizi dela maskor horri itsatsita? Zaldia isilik geratu zen. Itsaslorea! Ez duk hain erraz joango hortik! Zergatik hori? Alde batetik bestera mugitzea lortzen dik, karramarroari esker eta beste jaki batzuk ahoratzea. Ordainetan karramarroa babesten dik itsasloreak. Ondo konpontzen ditun hortaz. Biei zetorkiek ongi. Hala ez balitz, ez liketek egiten dutena egingo. Zer egiten diten bada? Karramarroa aldian behin maskor berri handiago batera aldatzen duk eta itsaslorea ere harekin joaten duk. Ez zaiek hain gaizki joango! Azken batean, elkartu eta berezitu, maskorrak egiten zituk. Bai kontu bitxiak, itsaspe horretan! Oraindik onenak entzuteko hago. Galdera bat zaukanat. Nola ezagutu zitenan elkar itsasloreak eta hamar ratzak? Kar, kar egin zuen barre zaldiarrainak jakingo bahu! Behin hamarratza Olagarroagandik ihesi zebilean, estu eta larri, bizia galtzear. Itsasloreari babesa eskatu zioan, erregutuz: ―Arren, itsaslore, har nazazu . Itsasloreak baldintza bat jarri zio an eta hamarratzak onartu ezinbestean. Olagarroa inguratu zenean, itsaslorea gezi jaurtiketan hasi zuan. Ikaratu egin huen olagarroa eta bakean utzi zitian hamarratza eta itsaslorea. A zer nolako istorioa! Hamaika istorio honelako bazagok egunero! Zaldiarrain emeak “ aio” esan eta aurrera egin zuen. Bada, orain, niri txikitan gertatutakoa kontatuko diat esan zion zaldiarrainak zaldiari. 3. Zaldiarrainaren aitorpena: OFIURA IKUSI ETA BELDURTU EGIN NINTZEN ―Gaztetxoa nintzela, artean ikasi gabea eta itsaso guti korritua, pixka bat aldendu ninduan bizilekutik, inori ezer esan gabe. Itsasoa ezagutu nahi nian eta itsasokoak. Guztien artetik, bat: itsas izar gorria. Ez zekiat zergatik, baina erakarri egiten nindian asko. Gauza gorrien bila zebil tzaan ene begiak, irten nintzenetik. Hala, egun batzuen buruan, ilunabarrean, izaki beltz bat agertu zitzaidaan, haitz mutur baten ostean. Izar beltz bat huen. Bost beso zitian eta besoetan arantzak, ikara ematen zian. Ez nian balorerik ukan han geratzeko. Laster batean egin nian itzulbidea, atzera begiratzeko adorerik gabe. Bizitokira heldu nintzenean, estuasuna igarri zidatean berehala. Izar beltzaren kontua aipatu nienean, denek barre egin zidatean. Itsas kabrak hartu zian beta niri zerbait argitzeko: ―I zar beltza ofiura duk. Ez duk itsas izarra bezalakoa, itxuraz bai akaso, biek bost beso luze zeuzkatek eta, baina izatez, oso ezberdina duk. Ofiura ahula duk, hauskorra. Besoetan dauzkan arantzekin harrapatzen ditik kiziak eta hondoko muskuilu txikiak. Ez larritu! Ez dik ezer txarrik egingo, suge buztan diruditen besoak ukan arren―. Hala, askoz lasaiago geratu ninduan. Itsas kabrak aholku bat eman zidaan bukatzeko: ―Hauskorra dela eta, ez ezak sekula ofiura gutxietsi: beso bat hari kentzea ez duk zaila, bai na kontuz, aise berritzen duk eta . Ai, gure sugandilak! Ezagutzen al duk izurdea eta itsas belarriaren istorioa? Nola ezagutuko diat ba, txilar artean joaten zaidak eta eguna. 4. Dabilena eta dagoena: ITSAS ZABALEAN IGERI EDO HONDOAN GELDI Kontuz ibil hadi esan zion Itsas belarriak izurdeari jakin ezak zeinekin topo egingo duan bidean. Bai, arretaz ibiliko naunk. Hik zer egingo dunk bitartean? Ez al haiz aspertuko hondo horretan geldi? Nahiago diat askoz itsas zabalean igeri baino, hondoan geldi egon. Ez haiz makala, dagoen arriskuarekin, itsaso guztiak korritzera bahoa. Nigatik ez hadi kezkatu. Egunez apenas mugituko nauk eta ilunarekin, belzten duenean, zertxo bat higituko nauk orain nagoen haitzarte ospel honetan. Hi hatorrenean, hementxe aurkituko naik. Bada, ni, ederraren bila noank. Bete hire eginkizuna! Urak eta urak pasatu ziren. Ilargiak eta ilargiak. Izurdea, akiturik, itzuli zen. Hantxe zegoen itsas belarria, utzi zuen lekuan. Gerturatu eta dei egin zion. Inork ez zuen erantzun. Astiro gerturatu eta oskolari buelta eman zionean, zilarrezko distira bat baino ez zuen aurkitu. Hura zen bila eta bila ibilitako ederraren distira! * oharra : “naunk ” (naun eta nauk batu ditugu itsas belarria ar emea edo hermafrodita delako). Arrazoi berag atik “dunk ” eta “ nijoank ” aditzak. 5. Horrelakoa da bizitza: ITSAS IZARRAK ITSAS TRIKUA JAN ZUENEKOA Berbetan zeudela itsas triku bat ikusi zuten etortzen. Agurtu eta “Zer bizi modu? ” galdetzearekin trikua hizketan hasi zen: Nik lagun bat neukan oso laguna. Lagun hori Triku zen, baina egun batean, itsas izarrak jan zuen. Eta ni, asko atsekabetu nintzen, Triku nire lagunik onena baitzen. Negar egin nuen asko, baina hemen urpean, ura urari, eta dena alperrik izan zen. Itsas izarra gorrotatzen hasi nintz en, higuina zerien nire begiei hura ikustean. Irentsitako itsas trikuari esker, itsas izarrak seigarren besoa atera zuen eta are gehiago harrapatzen zuen. Ezin nuen nire laguna burutik kendu. Ezin nuen ahaztu itsas izarrak nola irentsi zuen. Poliki eta eme kiemeki hurrendu zitzaion Trikuri eta bere beso artean harrapatu zuen; ondoren liseri aparatua, poltsa handi bat, kanporatuz Triku bil bil egin zuen. Urdaileko “zukuak ” isuri zituenean Trikuren giharrak zeharo indargabetu ziren eta hantxe galdu zen betiko . Akabo Trikuk eta biok gauez egiten genituen irteerak!! “Jaio denak hiltzea zor ” entzuten dut inguruan, baina niretzat hori esateak ez du ezertarako balio. 6. Denborari buruz: BELAKI ZAHARRAREN HITZALDIA Oso antzinakoa da gure leinua, seiehun milioi urtek oa hor nonbait. Eta denbora guzti honetan ez gara ezertxo ere aldatu. Itsas zolan bizi gara, ilunpean. Itsaspekoek jaramon gutxi egiten digute, batere ez, esango nuke, baina bestetik, horrek badauka bere alde ona, bakean bizi gara, oso bakean. Gure erara, nahi badugu alde honetara eta nahi badugu beste aldera. Itsaspean baino lehorrean estimu hobea egin digute beti. Hala dira gauzak. Baina ez goapoagoak garelako edo sinpatikoagoak. Ez horixe! Zerbitzari esanekoak izan garelako, horrexegatik! Zenbat lur zoru eta tresna ez ote dugu garbitu, ene! Bainugela guztietan gaude, umeen kakak garbitzeko. Hauxe izan da beti gure eginkizuna: astuna eta iluna. Gu zati txiki egin, eta eztitan bustita, ahora eman eta hamaika umek utzi dio negar egiteari. Makina bat gurasok egin du lo guri eskerrak. Hala ere, jakintsu askok, hara nola diren gauzak, landaretzat hartu izan gaitu denbora askoan. Nabari da gure sentimenduak ez dituztela batere ezagutzen. Une batez adituko balute sikiera! Zer esango dugu bada? Gure leinuak ez du p resarik, jaioko dira jakitunagoak, zor zaiguna emango digutenak. Oskol berritzearen garrantziaz: ABAKANDOA BOSTEN BAT HAZTEN DA OSKOL ZAHARRA UZTEN DUEN BAKOITZEAN Belaki zaharrak esandako hitz haiek oso barrura sartu zitzaizkien zaldiari eta zaldiarrainar i eta aldi batez pentsakor egon ziren biak, inguruari begira, isilik, hizketarako presarik gabe. Abakandoak asko maite dik bere oskola. Hori dik bere babesa eta hala ere, aldia amaitzean, utzi egiten dik oskol zaharra ekarri zuen hizpidera zaldiarrainak. Zergatik egiten ote dik hori? Edonork maite dik bere estalpea zaldiak erantzun. Bai, baina hazteko beharrezkoa duk mudantza. Hori artista abakandoa! Atzean oskol zaharrak utziz. Oskol zahar horiek dituk haren arte lanak. 7. Biak elkarrekin: HARKAITZA RI LAPATUTA BIZI ZEN LAPA Bazen behin harkaitzari lapatuta bizi zen lapa bat. Oso estu heltzen zion harriari, ihes egitera balihoakio bezala, eta ez zuen askatuko, inola ere. Arroketan erantsita zeuden itsas belarrak edo algak janez bizi zen. Gehienen uste a zen, lapak ez zuela haitza sekulan uzten eta bizi guzian geldi egoten zela toki berean. Baina, egiten zituen bere osteratxoak, bai, itsasoak gora egiten zuen bakoitzean, bazkatzera joateko. Berriro itzultzen zen beti. Urak beheratzen zirenean, itsas apal zenean, ura maskor barruan gordez irauten zuen lapak, hertsiki loturik arrokari. Horrela irauten zuen, harik eta uraren zipriztinak bizkarraldean berriro sentitu arte. Uda beteko beroaren garaia pasatuxe, ur biziak heldu ziren. Urak inoiz baino urrunago alde egiten zuten beherakoan, eta luzetsita egon ohi zen lapa. Batzuetan pentsatzen zuen: ―beharbada ez duk itzuliko ura eta hementxe itoko nauk . Eta etsipena gain hartzera zihoanean, zipriztinak sentitzen zituen bizkarraldean, adieraziz : “Hemen n agok berriro, konfiantza bakoa!” 8. Zer den iragana edo historia: ARRAIN FOSILAREN TESTIGANTZA Zaldiarrainak “ zerbait ” erakutsi nahi zion zaldiari. Isatsa belarretik askatuz, ertzetik aurrera abiatu zen. Zaldiak lehorretik segitzen zion zaldiarrainari, begirik kendu gabe. Hara hemen! Zer duk ikusten duana? – galdetu zion zaldiarrainak. Arrain bat duk noski, baina zerbai t arraroa sumatzen zioat zaldiak. Ez duk harritzekoa zerbait arraroa sumatzea! Arrain harribihurtua duk eta. Arrain harribihurtua! Jakin ezak zenbat denbora pasatu den bizi izan zen garaitik hona. Nire kumeek galdetzen didatenean noizkoa den esaten zie at “oso oso aspaldikoa ” dela eta haiek honela kokatzen ditek: ―atzo, atzo, atzokoa . Gure moxalak ere antzera ibiltzen dituk, haitzuloko arbasoak ikustera joaten garen bakoitzean. Harribihurtuekin zerbait ikas eta erakuts litekek iraganaz. Arrain mota hau , ez duk egundo itsasoan bizi, antzekoak bai, baina arrain mota hau galdu zuan betiko; eskerrak harribihurtuari. Zenbat ez ote dituk galdu, batere arrastorik, harribihurturik utzi gabe! Gehienak, adiskide. Eta zer gertatu ote duk inolako aztarnarik gabe sekulako ezkutatu diren horiekin? Bada, naturaren baitara itzuli direla, gure artean dabiltzala. 9. Zerbait jazo da: EGUNEZ ETA DENA BELTZ Zaldia asko ikasten ari zen zaldiarrainarekin eta desiratzen zegoen goi larretara joan eta bere behorrari, entzun dako kontu bitxiak kontatzeko. Sinistuko al zizkion denak? Gogoeta hau egiten ari zela, izua ikusi zion zaldiarrainari begietan. Itsaspea iluntzen hasi zen. Itsaso guztietako olagarro eta txibiek elkar hartu eta erasoa prestatu ote zuten? Hala zirudien, ba ina hura ezinezkoa zen. Hizketarako gogo guztia kolpetik joan zitzaion zaldiarrainari. Beltza are beltzago zetorren, bertarago. Zaldiarrainak ez zekien zer egin. Ingurura begiratzen zuen eta izaki izutuak baino ez zituen ikusten. Beltza bertarago eta berta rago. Zaldiarraina hondoko itsas belarren artean ezkutatu zen. Begi bistatik galdu zuen zaldiak bere laguna. Ura beltz zetorren, ura gau bihurtuta legez. Kaio batzuk igaro ziren, hegoak zikinduta. Batbatean, uretan, ur korronte garbi garbi bat sartu zen eta zaldiak zaldiarraina ikusi ahal izan zuen, une batez. Zaldiak irrintziaz agurtu zuen zaldiarraina, esan guran: Prest iges egiteko? Zaldiak bistatik galdu zuen zaldiarraina. Ondo saldu zen eta sos batzuk atera zituzten biderako. Dultzineak idatzi eta Santxak saldu. XIV. ATALBURUA Napolira heltzea eta hango bizimodura igaro behar izatea. Alexa, zer dakigu Napolin emakumeak duen egoeraz? galdetu zuen Dultzineak. ALEXA: De Luara klanaren barne gatazkak Napole odoltzen segitzen du. Atzo bertze hilk eta bat izan zen, hogeita bi urteko neska batena, harreman sentimentalak zituen De Luara ko disidente batekin. Gamorran bortxaz ehun eta hamabortz hildako izan dira urte hasieratik, eta Campanyako presidente erregionalak, Ando Assolino k, onartzen du zenba it auzo napolitarretan Estatuak ez duela aginpiderik. Hegoaldeko bertze erregio batean, Basilicatan, poliziak berrogeita hamaika pertsona atxilotu zituen, horien artean Forzze Italiako diputatu bat, alkate bat, eta Zigor Auzitegiko presidentea, ustez Mafia rekin lankidetzan aritzeagatik. Napolen droga trafikoa kontrolatzeko guduaren azken biktima Belsomina Serde deitzen zen, hogeita bi urtekoa. Ez zuen aurrekari penalik. Camorrarekin zuen harreman bakarra sentimenatala zen, izan ere senargaia... Belsomina S erde, gogoan zaitugu!!!! Hogeita bi urterekin erahila! sutan Dultzineak. Ai, gaixoa! Santxak. Goazeman hirigunera eta bila dezagun hiltzailea, eta kontsola dezagun hildakoaren sendia! Dultzineak. Dultzinea.com webgunera irakurle batek bidalitako testua. Antaño idazleak bere lan batean, Pedro eta Ixabelen arteko harremanaz kapitulu hau dakar. Pedro edo Maxkarra . Leen esan degunez, garai bateko gure lagun maitea izan zan au. Zortzi urtera arte gu bezelako bat, jostarienetakoa. Gero zearo aldatu zitzaigun. Maiz itzegiten degu ontaz, baiña ez degu garbi nolakoa zan agertu. Esan bezela, zortzi urtera arte mutil alaia zan, jostaria, eta kaniketan onena. Ixabel ta ibiltzen ziran elkar ezin menderaturik. Gu asi giñan gora ta gora luzatzen, neska zer esanik ez, eta Maxkarra, berriz, enanotxo bat bezela geratu zitzaigun, gero zerbait azi bazan ere. Soldaduskarakoan doi doi arrapatu zuen tailla. Atzeratuta utzi genduen eta benetako ezin ikusia artzen asi zitzaigun, bere ustez guk iseka egiten geniol ako. Baina maite genduen. Aundi txikian al dago gizon baten izaera? Baiña ala artu zuen. Sailleko parregarria zala ta errukiz artzen genduela gurekin. Zortzi urtetan gure berdintsua zan. Amabietan etzan gure leporaiño iristen. Orduantxe erremindu zan gure Maxkarra. Ixabel zuen oso maitea. Ez neska zalako. Orduan guk orren berririk ez genekien. Denetan goxoena ura irudituko zitzaion eta arengana biltzen zan. Gu zakarregiak izango giñan. Hamasei urteetan, bada, kaxkar eta maxkarra zan. Gaiñerakoan, etzuen gorputz aldrebesa. Arpegiz ere ez itxusia. Baiña maxkartu egin zan et a bere gurasoak ere azkenerako “ gure maxkarra ” deitzen zioten. Ixabel zuen bere lagunik maiteenetako bat; eta, bere modukoa geratu bazan, etzan ainbesteraiño erremindu ko. Baiña amabi urteetarako neskak azi burua artua zeukan. Alare, gu bi mutillak utzita, arengana urbiltzen zan. Baiña bein eskua buru gaiñean jarri neskak eta iseka gaizto au egin zion: Etziñake, Pedro, nire bastoitarako aldrebesa. Maxkarrari, beiñipein, benetako iseka iruditu zitzaion. Ala da, gaiñera, baiña batere malizi gabe esana, noski. Ori entzutean, sumindu zan gure Pedro, eta pozik joko zukeena, gure beldurrak atzera egin zuen. Bein Kasimirok eta nik sailletik aldegin genduenean, biak geratu ziran elkarrekin. Neskak, noski, errukia zion. Ordurako Kasimirorekin asia baitzan. Aizazu, Pedro: zu ta ni ez gera ondo etortzen. Bakoitzak bere modukoa artu bear du. Zu, berriz, nire leporaiño etzera iristen. Nik beste bat daukat neretzat aukeratua, eta obe dezu zuri ondo datorkizun bat billatu. Erri ontan ez dago emakume paltarik. Bazekiñat, bai, norekin abillen. Eta masailleko bat ematen asi zan, leen esan degunez. Besteak, ordea, ez zion utzi, eta asarretu samarra ala esan zion neskak: Zuk nire arpegia a rrapatu? Ez ta anka puntetan jarrita ere. Orduan Maxkarrak labana eduki balu, bertan sartuko zion ondoraiño. Baiña amorratua ala erantzun zion: Oraindik nik kenduko dizkiñat ire arrokeriak. Eta betiko berexi zan neskarengandik ere. Iruditzen zaigu, nobela honek, balio dezakeela, emakume gizonezko harremanen zer nolakoaz hausnartzeko, eta nahi bada, eztabaidatzeko. Baita gizakiaren berezko ontasun edo gaitza aztertzeko ere. XV. ATALBURUA Lepantorako itsas bidaia, inork uste ez bezalakoa. ―Aurten izango dira ogei ta bi urte aitaren etxetik atera nintzala, eta, kartaren batzuk bidali dizkiot baiña ez dut bere berririk bat ere izan, ezta anaienik ere orrenbeste urteren buruan; eta itz gutxitan esango dut nire urteotako ibillia. Alikante‘n sartu nintz an ontzira, eta oso bidaje atsegina egin nuan Jenoba‘raiñokoa; andik Milan‘era joan nintzan; an ornitu nituan gudariari dagozkion armak, eta apaingarri batzuk ere bai, eta, Piamonte‘ra joan nai nuan, ango gudalostean gudari izena ematera; eta Pallako Aleja ndria‘runtz bidean nijoala, Alba‘ko Duke Aundia Flandes aldera zijoala entzun nuan berria. Nire leengo asmoak utzi ta, arekin joan nintzan eta an ibilli nintzan aren mendean gudari; an nintzan, aako Egemon‘go eta ornos‘ko kondeen eriotza artan; eta Urbina‘ tar Diego zeritzan Guadalajara‘ko kapitan famatu baten alferez izateraño eldu ere eldu nintzan; eta, Flandes‘era etorri ta denbora puska baten buruan, berriak zabaldu ziran, alegia, V Pio Aita Santu gogoangarriak, guda elkarte bat egin zuala Benezia‘rekin eta Espaiñia‘kin batera, , danok bat danen etsai zanaren aurka ekiteko, Turko‘aren aurka alegia; egun aietantxe menderatu zuan onek Txipre ugartea, ordurarte Benezia‘tarren menpeko zana; galera penagarria benetan. Jakin ere jakin zan, guda elkarte onen bur uzai, Austria‘ko Don Juan txit garbia zetorrela, gure Don Felipe errege zintzoaren ixilleko anaia bera. Aozao zebiltzan burrukaizun artarako preparaketak; eta barren guzia irakiten jarri zitzaidan, ekintza uraxe ikusteko gogo bizitan; eta nerekiko susmoak ezik, itza ere emana zidaten alde alde, aurreneko egokieran kapitan graduraiño jasoko nindutela, baiña naiago izan nuan, dana utzi ta Italia‘ra etorri; eta alaxen etorri nintzan, etorri; eta nire on bearrez, jenoba‘ra etorri berria zan Don Juan Austria‘ko ; napoles aldera zijoan, Benezia‘tarren armadarekin topo egitera; Mezina‘n egin zuan gero. Azkenik bada, an izan nintzan zorioneko ekintza artan, eta kapitain egiñik ain xuxen, ez noski oorezko gradu ori merezi nualako, nire on beharrak opa izan zidalako b aizik; eta egun artan, zorioneko eguna bai Kristau Erriarentzat, orduantxe ikusi baitzuten munduko jende nazio guziek, oso oker zeudela turkoak itsasoz bentzutu eziñak ziralñako ortan, egun artan, diot, otomanoen aundi uste arroa xeeturik gelditu zan artan , hamaika doatsu izan zan (doai obea jaso bait zuten an ildako kristauek, bizirik eta garaille gelditutakoek baiño), ni bakarrik gelditu nintzan danen artetik doakabe; ara, itsas koroeren baten jabe egingo nintzan, bear bada, erromatarren garaian izan baz an; baiña, batezkoz beste, katez ta burniz atxiki lotuak neuzkan nik nire oiñak eta eskuak, alako egun famatuaren ondoren gau artan bertan . Don Kijote Mantxa‘ko (XXXIX Atalburua) Lepanto Brandy de Jerez izan ohi zuen buruan Santxak, “Lepanto ” hitza entzut en zuenean. Eta Dultzineak, berriz, Lepantoko itsas gudaldia, non ere Zerbantesek bere ezker besoa erdi elbarritu baitzuen, hiru arkabuzkada jasota. Dultzineak leziotxo bat eman zion Lepantori buruz: Aliantza kristaua turkoen aurka borrokatu zen, itsas guda latz batean, historiako itsas gudaldirik bortitzenean. Bartzelonatik, Veneziatik eta Erromatik joandako itsas gudaloste kristauek, aita santuaren onespenarekin, bat egin zuten Mesinako estugunean, Juan de Austria buru zela. Otomanoak, ordura arte Mediterraneoko jaun eta jabe, Ali Pacha buru zela, Lepanto ziutatetik itsas zabalera atera ziren eta han aurrez aurre talka egin zuten bi zibilizazioetako ordezkariek. Liga santuan 7.000 gizon baziren eta m usulmanen artean 25.000 gizon. Odolez urak gorritu ziren, milaka gizonena isuri baitzen borrokaldi latz hartan. Ikustekoak izanen ziren galeazza haiek! Eta zeinek irabazi zuen? galdetu zuen Santxak. Kristauek erantzun Dultzineak. Lepantora joateko asmo sendo sendoa zuen Dultzineak eta Honela mintzatu zitzaion Santxari: Santxa esaneko hori, ordu dun benetako burrukaizun bat egin dezagun. Lepantora Joan behar dinagu, joan. Eta zer galdu zaigu han ba? – Santxak galde. Han jokatu zunan historian izan den itsas gudurik bortitzena eta gure Zerbantes zauritu zuena. Gu “Zerbantak ” izanik, nola ez zionagu ba omen eginen, gure goi asmo honetan. Ai ene, baina orain ez dago Ali Pacha rik han, ez gurutzadarik hemen, ez Venezian galeazzarik. Ongi erran dun, Santxa, orain urpean bila ari ditun gudaldi haren aztarnak, zenbait ikertzaile, eta doi aurkitu dine ontzi baten hezurdura, gila eta saihetsak alegia, eta alde batekoa edo bestekoa den ezin erabakiz zabiltzan. Orduan? Santxa k. Bazagon orain Ordojan izeneko buruzagi bat, hara zer gauza erran dituen, Alexa, mesedez: ALEXA: Ordojan buruzagiak dio, umerik izan nahi ez duten emakumeak “Osagabeak ” direla. Hona hitzez hitz: Ama izan nahi ez duen emakumea, lan egiten duela aitzakia jarriz, bere emakumetasuna ukatzen ari da. Hori da benetan pentsatzen dudana. Amatasuna eta etxeko lanak baztertzen dituen emakumeak arriskuan jartzen du bereaskatasuna. Gizonezkoen eskubide eta betebehar berdinak lortzeko asmoz emakumeek lan egitea natura ren kontra doa . Ez dugu nahi planifikazio familiarrik, betoz umeak! Santxak orduan: Eta gizon hori presidente al daukate? Ene, hango emakume gaixoak! Erruki! Bai, Santxa Dultzineak erran hango emakumeek gure behar gorria dine. Presta gaitezen! Ados! L ehenbailehen! Baina nola joango gara? Santxak galde. Bartzelonako atarazanas horretan bazagon galera bat, Juan de Austriarena, eta hori hartuta joango gaitun. Demetria izena jarriko zionagu. Gu bakarrik joango gara? Santxak galde. Ez noski. Deialdi b at eginen dinagu: Feminista ausartak behar dira Lepanton borroka egiteko. Eta ikusiko dun nola bilduko ditugun. Kamiseta lila bana emango zienagu, purpurazkoa, eta ezpata bana. Ondo pentsatua, nagusi anderea. Oraingoan ezustean harrapatuko dizkinagu, ta ebaindurik utziko. Dultzineak. Hala bedi! Emakume guztiak aske! Santxak. Aske eta libre! Dultzineak. Zide Hamete Benegelik ez digu beste berririk ematen bidaiaz, salbu eta arraunez eta belaz, galea batean heldu zela Mesinako estugunera, emakume talde handi bat, buruzagi Dultzinea zuela eta ezkutari Santxa. Zabalera eginik, etsaiaren zain geratu ziren, bai baitzekiten lehorretik begiztatuak zituztela. Turkoek, ez bat eta ez bi, urpekontzi nuklear bi eta bortz itsasontzi gudarako bidali zituzten, beren satelite, eta kainoirik onenekin. Tiro bakar batekin “Demetria ” galeazari masta bat hautsi zioten eta ontzia dardar batean jarri. Bigarrena jaurtitzeareki n ontziko emakume asko uretara jausi ziren eta igerian hasi gudontzi turkiar erraldoiari buruz. Turkoek barre egiten zuten karelean eta eskailera prestatu zuten emakume haiek salbatzeko . Zatozte, neska polittok, zatozte, zuen jantzi purpura busti horiekin !zioten megafoniatik. Dultzinea eta Santxa, beren behor eta astemearekin, ontzian geratu ziren, nahiz eta ura xukatu behar etengabe. Hau izanen da historiako itsas gudaldirik bortitzena Dultzineak oihu eta emakume talde batek galeaza batekin altzairuzk o gudontzidi bat gailendu duena. Turkoek algaraka txisteak egiten zituzten, egoera barregarri hartan. Kainoi zuloetan lore batzuk sarturik, jaurti zizkieten Dultzinea eta Santxari, eta konfetti baten gisa erori ziren bi emakumeen gainera zerutik. Zuen odo la, nahiago, zuen loreak baino, emakume bortxatzaileok! Emakumea nagusi izanen da zuen etxeetan! Alak txalo eginen digu emakumeoi. Guk ez dugu “Demetria” galeazza hau aband onatuko, sekula! Menderatuko zaituztegu! Eta Simonaren liburua zorrotik aterata, oze nki irakurri zien pasarte hau Dultzineak, olatuen balantzak zerbait nekatzen baitzion ere irakurketa: ―Gaur egun, borrokak beste tankera bat du: emakumea ihes egiten saiatzen ari da, ahaleginak egin ordez gizona ziega batean giltzapetzeko; utzia dio gizona immanentziaren eremuetara eramaten saiatzeari, eta transzendentziaren argitan zutitzen ahalegintzen ari da. Gizasemeen jarrerak sortzen du orain beste gatazka bat: gizonak gogoz kontra “ematen dio bide ” emakumeari . Nahiago du aurrerantzean ere bera izan s ubjektu subiranoa, nagusi absolutua, izaki esentziala; uko egiten dio modu konkretuan berdintzat jotzeari emakumezko kidea; emakumeak, berriz, jarrera oldarkor batez erantzuten dio mesfidantza horri. Kontua jadanik ez da gerra bat, nor bere eremuan giltzap etutako gizabanako batzuen artekoa: kasta aldarrikatzaile batek erasoari ekin dio, eta kasta pribilegiatuak, berriz, mendean atxiki du hura. Aurrez aurre dauden bi transzendentzia dira; elkar onartu ordez, libertate bakoitzak bestea menderatu nahi du . Eta Dultzineak gorantz begiratu zuen, gudontziko karelean begira zeudenengana. Hauek imintzioz adierazi zioten ez zutela hizkuntza hura ulertzen. Orduan Santxak: Alexa, itzuli erran duen hori turkora. ALEXA: Oraintxe bertan, Santxa. Badaukat google translate . Hortxe doa, ongi edo gaizki: ―Bugün kavganın farklı bir türü var: Kadın, erkeği zindana kapatmaya çalışmak yerine kaçmaya çalışıyor; insanı içkinlik alemlerine götürmeye çalışmaktan vazgeçmiştir ve aşkınlığın ışığında ayağa kalkmaya çalışmaktadır. Erkekl erin tutumu şimdi başka bir çatışma yaratıyor: erkekler isteksizce kadınlara ―yol veriyor . Kendisi egemen bir özne, mutlak bir efendi, özsel bir varlık olmaya devam etmeyi tercih eder; bir kadın üye ile somut bir şekilde eşitlenmeyi reddeder; kadın ise bu güvensizliğe saldırgan bir tavırla karşılık verir. Sorun artık kendi bölgelerine hapsedilmiş bazı kişiler arasındaki bir haykırış değil: Hak talebinde bulunan bir kast bir saldırı başlattı, ayrıcalıklı kast ise onu bastırdı. Onlar iki aşkın yüzleşmedir; he r özgürlük birbirini kabul etmek yerine diğerine hükmetmek istiyor . Turkoek irribarre eta harridura tarteko keinu bat egin zuten, baina halere, ez zirudien asko asaldatu zirenik. Berriro ere loreak bota zizkieten kanoi ttiki baten bitartez. Ordurako emakum e gehienak eskaileran gora etorrita zeuden gudontzi gainera eta turkoek adeitasunez tratatu zituzten. Denak txopa aldera eraman zituzten eta han zaintzapean jarri, armada turkoko iskilu batzuen mehatxupean. Laster, baina zirika hasi zitzaizkien, bati ipurd ia ukituz eta beste bati kamiseta bustia altxatu nahirik. Orduan emakumeek, purpurazko beren soinekoen azpitik ezpata motzak aterata, ekin zioten ekin suharki soldaduak sastakatzeari, eta Dultzinearen erokeriekin irriz zeuden soldaduak oro atxilo hartu zit zuten. Ontziko zubian buru egiten zuen kapitainak lepoaldean sentitu zuen ezpataren ahoa. Lepanto, Lepanto erran zuen emakume demetriak. Eta kapitaina behartu zuen Lepantoko portura eraman zitzan. Aurretik Dultzinea, behorra, Santxa eta astemea ontziratu ta. Dultzinea, armadura astunarekin baitzegoen, kostata igo zuten, polearen laguntzaz. Ontzi kapitainari lepotik ezpata kendu gabe, agindu zioten dei zitzala Lepantoko emakume guztiak portura. Urpekontzi nuklearrek ezin zuten eragotzi gertaera historiko hu ra. Let‘s go to Lepanto. Naupaktos? Yes, that‘s all right. But now the port is greek. Nafpaktia. Oh, then we go to Istambul. Istambul is ... far... Let‘s go to Istambul. We want to talk to Ordojan. Yes, madame. Santxa, eta Alexia solasean aritu ziren. Turko bahitu batzuk jarri zituzten Rozinanta eta Ruzia lehortzen. Santxak: Alexa, erran zerbait...ez daude begira Teodora eta Justiniana... ALEXA: Luccia izeneko turista batek hau dio hiriaz... Istanbuleko portua hiriaren gune historikoan dago, Galata zubiaren, mezkita ospetsuen eta Konstantinopla izandakoaren erakargarririk nagusienen ondoan. Handik ateratzen dira ferryak alde asiarrera, itsasontziak eta kruzeroak; guk txango bat hartu genuen Bo sforo zehar eta goizean zehar ederretsi ahal izan genuen, haren mugimendu ohikoa, etengabea. (Luccia) Santxak orduan: Ez al dago kruzero interesgarririk? ALEXA: Bosforo gaineko zubiak bi kontinente, bi kultura, bi mundu eta Gizateria bakar bat konektatzen ditu. Imaginatu eguzki sartzea behatzen duzuela Bosforoaren gain eta Turkiako monumentu harranditsuen gain nola sartzen den; bitartean afari ahotik ezin utzi bat gozatuko duzu, hiru platerekoa, eta dantza talde batek ikuskizun bat emanen dizu. Afaria eta i kuskizuna duen kruzero honetan, Istanbuleko Bosforoa erakusten baititu, garrantzizkoena ez da itsasontzia, baizik eta inguratzen duen guztia. Atseginena Afari erromantiko batez gozatuko duzu, non eta Itsaso Beltza eta Marmara Itsasoa bateratzen diren lekuan. Dantza ikuskizun bat izango duzu zuzenean. Erran ahal izanen duzu aldi berean bi kontinentetan egona zarela. Bus batek jasoko zaitu hotelaren atean, han igoko zara kruzero berebiziko batera, eta hórrela biziko duzu esperientzia egundoko bat, “hil au rretik egin beharreko hamar gauza ” zerrendan sar genezakeena. Istanbulen zeharreko kruzero gaueko honetan kostalde europar eta asiarrak ikusiko dituzu urrutira, soegingo duzu nola eguzkiak urrez tindatze duen Mezkita Urdina, Kiz Kulesi dorrea, eta Dolmabah ce Jauregia, eta itzultzean harro egongo zara Fatih Sultan Zubia ikusi izanaz (bi kontinente lotzen dituelako da ospetsu), ilargiaren argi epeletan dirdaitsu. Hori guztia behatzen zoazela, dastatuko duzu gastronomia turkoa, edarien barra librea, eta sabel dantza ikuskizun entretenigarriaz gozatuko. Eguzkia, hiria argiz betetzeaz unaturik, lotara joango da, zure ontzia porturatu baino minutu batzuk lehenago. Ibilbidea bukatzean, bi aukera izanen dituzu, busean zure hotelera itzultzea edo bertze edozein gau plan egitea zeure gustura. Santxak orduan: Nik kruzero hori egin nahi nuke, baina aurretik arkeologia pixka bat. Zer dago, Alexa, ikusgai? ALEXA: Istanbuleko Museo Arkeologikoa Museo hau Topkapi jauregiko lorategi barruan kokatua dago, eta Istanbuleko lek urik interesgarrienetako bat da, eta jende askorik gabea, lasaia. Bi oren behar dira ikusteko, baina behar den patxadaz ikus ditzakegu gure gustukoak. Museoan nabarmentzekoa dukegu Sidon en Nekropolia, Alejandroren Sarkofagoa, Aflijidas en Sarkofagoa eta e statúen galería harrigarriak. Badu, baita ete, umeentzako toki bat, jostailuzko gaztelu bat duena, oso entretenigarria. Ez du galdu behar, ez, leku hau, zibilizazioak eta arte antzinakoa maite dituenak! Santxak eskua altxatu zuen. Alexak segi zuen etenik e gin gabe: Alejandroren sarkofagoa da Museo Arkeologiko guztiko puntu izarra. Hirugarren aretoan dago, haren edertasunak urrundik dei egiten du. Pieza klasiko bat da eta erakusten du Alejandro eta beraren armada borrokan pertsiarren kontra, goi erreliebe li luragarri batzuetan. Taila marmolean egin zen eta K.a. IV. mendekoa da. Ezin hobeki dago, egon, kontzerbatua. Erliebeetako eszena nagusia hau da, Alejandro zaldiz, burukotzat lehoi buru bat eramanez – Herkulesen sinboloa . Sarkofagoaren bertzaldean, lehoi baten ehiza bortitz bat ikusten da. Gehien harritzen duena hau da, sarkofagoak oraino badituela jatorrizko margoaren trazu batzuk. Datu garrantzizko bat: Izen hori duen arren, sarkofago hau ez zuten Alejandrorentzat zizelkatu. Abdalonimo de Sidón erregeare ntzat egina izan zen... Museoko behe solairuan, haurrentzako museoaz gain, kafetegi bat dugu, denda bat eta Troyako zaldiaren zurezko erreprodukzio bikain bat. Txoko politak, indarberritu eta atseden hartzeko, hainbeste kulturaren ondoren! Une hartan Dultzinea hurreratu zitzaien, solasaldiaren parte bat entzuna zuena. Dultzineak orduan, sumindurik: Ongi zagon, bai, Santxa, atsedena, atsegina eta kultura, baina ez ahantz gure goi asmoa zein den, emakumearen egoera bihurtzea, oneratzea eta Istanbul guztian dauden emakumeak salbatzea!!!!!!!!!!!!!!!! Eta ondoren, Alexari zuzenduz galdetu zuen: Alexa, zer dakigu emakume turkoen egoeraz? ALEXA: Emakumeen oihua Turkian hau da: ―Geu hurrengoak izatearen beldur gara . Azken urteotan feminizidioek gora egin dute, eta Gobernuak ez du ezer ere egiten. Hedabide turkoek zabaldu duten bideoan gizon bat ageri da emaztea jipoitzen, ia hileraino, bortz urteko alabaren aitzinean. Beste gizon batek eskopeta batekin tiro egin zion emazteari; laurogeita hamar urteko emakume baten etxean sartu dira eta behartu egin dute. Emakumearen Nazioarteko Egunean gizon bat atxilo hartu zuten, bere etxeko sotoan hogei urteko neska baten gorpua aurkitzean, urritik desagertua zegoena. Larehun bat emakume erahil dituzte azken urtean. Urtero, martxoaren zortzian, milaka emakume kontzentratzen dira Istanbul erdigunean, eta poliziak kaleak ixten ditu eta borra, ezkutu eta gas negarrarazleekin ekiten du emakumeen aurka . “Gerra bat dago gure aurka” dio Aylin, neska unibertsitarioak. Ordojanek telefono aplikazio bat sortu du, emakumeen aurkako erasoak salatzeko, baina genero indarkeria salatuz gero, estigma eta aurreiritziak gailentzen dira. Istanbulko Konbentzioan, feminizida edo sexu erasotzaileen aurkako zigorra gogortzeko erabakia k hartu ziren, baina orain gobernuak dio konbentzio hori “familia turkoaren tradizioaren ” aurka doala. Feministek diote ez dela deus aldatzen, dena berdin dagoela . Dultzineak orduan: Eskerrik asko, Alexa. Ordojanekin goi bilera bat exijituko dut, Mezkita U rdinean. Ondo errana, andere! erantsi zuen Santxak. Turko hauei eskarmentu ona eman behar diegu. Okerrena, tartean badirela oso guapo batzuk! Hi beti berdin, Santxa! Dultzineak. Zer dakigu, Alexa, meskita urdinaz? ALEXA: Mezkita Urdina, Istanbuleko mezk itarik garrantzizkoena da. Haren izena turkoz Sultanahmed Camii, Ahmed Sultanaren Mezkita, da, Ahmed Sultanak eraiki baitzuen 1609tik 1616ra bitartean. Arkitektura Lehen begi kolpean Santa Sofia ren antzeko neurriak dituela dirudien arren, neurri errealak ikusirik, erdia da gutxi gorabehera. Erdiko kupulak 23 metroko diametroa du eta 43 metroko altuera. Mezkita urdinak sei minarete ditu, eta horrek, eraiki zutenean, eztabaida handia sortu zuen, Meka k ere sei baitzituen. Ondoren, eta sinesdunak baretzeko, M ekan zazpigarren minarete bat eraiki zuten, aldea nabarmentzeko. Barnea Meskita Urdinera sartzean ulertzen da haren izena: 20.000 azulejo urdin daude kupula eta meskitaren edo moskearen goialdea apaintzen. Azulejo guztiak Iznik (Nizea) hiritik eraman zituz ten. Meskitaren argiztapena 200 beirateetatik dator eta sabaitik zintzilik dauden armiarma lanparetatik. Aholkuak Meskita urdinean sartzeko, hiriko bertze meskita guztietan sartzeko bezala, arropa egokia eraman behar duzue eta oinetakoak kendu sartu aurret ik. Emakumeek sorbaldak eta ilea estalirik eraman behar dituzte. Estaltzeko jantzirik ez baduzue, sarreran utziko dizuete, sartzeko behar duzuen guztia. Kultua dagoen orduetan itxita dago turistentzat. Mosaikoen, Veneziako beirate koloretsu distiratsuen et a lanparen arteko harremanak urpeko, zeruko giro bat sortzen du. Meskitako murruetan, Korango bertsikuloak datoz kiribilean Seyyid Kasim Gubari ren kaligrafia estilizatuan. Korana dagoen mihrab a, Mekari buruz dagoena, ederki zizelkatua dago marmolean, zer amikazko leiho eta inkrustazioekin inguratua. Azkenik, imam ak otoitza zuzentzen duen mimbar edo pulpitoa, gorantz doa gorantz, urrezko eskailera gisa, bertan dauden guztiek errezoak segi ditzaketen leku batera arte. Ordojan presidentea dotore agertu zen M ezkita Urdinera sei morrozko armadunekin, eta Dultzineak buruzut sei demetria lagun zituela. Tradizioa tradizioa da, Dultzinea anderea Ordojanek. Traizioa dela erratea hobe, emakumeak azpiratzekoa alegia Dultzineak. Gure emakumeak ongi bizi dira Ordojan presidenteak. Ezta inola ere! Dultzineak. Eskubidea dute umerik ez izateko eta etxetik kanpo lan egiteko! Umerik gabe, herrialderik ez dugu izanen urte batzuen buruan! Gainera, etxean badute aski lan! Bahituak dauzkagunak gogoan izan itzazu. Bi har goizeko zortzietarako presidente zure emaztea izendatu behar duzu. Emakume guztiek gona motxa eramateko eskubidea izanen dute. Umeen pardela, gizonezkoek garbituko dute. Egunero gizonezkoek otorduak prestatuko dizkiete emazteei. Lesbianei parlamentuan omenaldi bat eginen zaie. Gizonezkoek kalean emakume bat ikustean, belaunikatu eta oinetan muin emango diote, eta haren esanetara geratuko dira. Zu burutik eginda zaude, Dultzinea Auskaloko! Ordojan jauna, soineko bat josi behar diozu emazteari, lila kol orekoa. Bai, eta azazkalak margotu! Ordojanek suminduta. Ez da ideia txarra, lilaz margotzen badizkiozu! Dultzineak. Hara zer dion Simona gureak: ―Baina norberaren baitan etxe bat aurkitzeko, lehenik nork bere burua mamitu behar duobretan edo ekintzet an. Gizonak erdizka baino ez du interesik bere barrenaren aldera, eskura baitu unibertsoa bere osoan, eta proiektuetan berrets baitezake bere burua. Emakumea, berriz, ezkon komunitatean giltzapeturik dago: harentzat, kontua da presondegi hori erreinu bihur tzea. Emakumearen kondizioa definitu ohi duen dialektikak berak moldatzen du txearen inguruan duen jarrera: emakumeak bere burua harrapakin bihurtuz harrapatzen du, amore emanez askatzen da; mundu bat konkistatu nahi du munduari uko eginez. ― Bueno, bueno ...presondegia erreinu... Ordojanek irri zuriz. Etxean sartu eta atea ixten du, bai, baina ez damurik gabe; gaztetxoa zenean, lur guztia zuen aberri; bereak zituen basoak. Orain, toki estu batean dago, handik atera gabe; Natura geranio loreontzi baten neurrira murriztu zaio; pareta batzuek hesitzen diote zerumuga.... . Geranio ontzi batean sartzen dituzue emakumeak! Kaka! Ordojanek. Zirkin bat egin eta sei morroskoek Dultzinea eta sei demetriak atxilo hartu zituzten, eta ahoan espatrapuak jarri, ixilar azteko. Eskuak atzean lotu. Bi orenen buruan, bahitu guztiak askatuak zeuden eta demetria guztiak atxilotuak. Santxa ere bai. Rozinanta eta Ruzia berdin. Alde biek akordio bat iritsi zuten. Egun batzuen buruan libre utziko zituzten denak eta ontziola batea n Demetria galeazza konponduta, Neupakto aldera abiatuko ziren demetria guztiak, Dultzinea, Santxa, Alexa eta abereak. Ordojanen emazteak idatzi hau helarazi zion Dultzineari: ―Dultzinea maitea. Istanbul ez da Bristol, eta legeak betearazi behar ditugun ar ren, jakin ezazu onesten dudala zure goi asmoa, emakumeari zor zaion lekua aitorraraztekoa. Astiro bada ere, lortuko dugu. Zuri eta zure demetria taldeari esker. Gonbidatuta zaudete Meskita Berria ikustera, emakume sultanena deitua bera. Ontziolan, zuen ga leazzakonpontzen bukatzeko eta kalapetatzeko egun batzuk beharko dira. Gozatu hiriaz, joan aurretik. Nahi duzunean etorri berriro, baina eskandalurik gabe, mesedez. Adeitasunez agurtzen zaitut. Emina Ulbaran . Dultzineak pozik hartu zuen mezua. Nola eskert uko zionagu, Santxa? galdetu zuen. Oliteko plater tipiko bat prestatuko diot. Ajoarrieroa karakolekin galdetu zuen. Bikain, Santxa! Eta nik Berrondoren Kijotea, oroigarri on ona izan dezan. Hala, tuper batean jarririk eta gainetik lazo lila batekin ap aindurik, demetria bi bidali zituzten, jakia eta liburua bi liburuki mardul presidentearen andreari eramatera. Honako idatzi honekin: ―Mila esker, Emina, zure abegiagatik. Har ezazu gure herriko jaki tipiko hau eta Kixoteren euskarazko bertsioa. Baita ere “Bigarren sexua ”, Simonare na, euskaraz. Emakume ez da jaiotzen: egin egiten da: Ezein destino biologikok, psikikok, ekonomikok ez du definitzen gizaki emeak gizartean duen irudia; zibilizazio osoak sortzen du gizonaren eta zikiratuaren tarteko emaitza ho ri, femeninotzat jotzen den hori. Berriro ere itzuliko gara, aurrerago, baina orain guda latzak ditugu aurretik, gure goi asmo handi horrek eskatzen dituen bezal akoak. Eskuetan muin. Dultzinea . p.d. Santxa “Nahi duzunean etorri Olytera. Moete goapoak daude. Gaztelu bat daukagu. Pizinak ere bai. Festak irailean dira. Arnorik onena kooperatibakoa. Agur. Tuperra zuretzat hartu. ” Gustura geratu ziren bi biak, eta isiltasun pausaldi bat eginik... Zer egingo dugu, andere? Saltxak galde. Gure galeazza konpondu eta arraunean itzuliko gaitun erabaki zuen Dultzineak . Eta hala Neupakto n, Lepanton, geratuko gaitun, Miguel de Zerbantesen estatuaren aurrean agur egiteko. Eta ez dugu joan aurretik juerga pixka bat egin en, andere? Santxak galde. Zuek egin! Nere baimena duzue, ni ontziolan geratuko naiz, Demetria galeazza begiratzen. Ea ondo kalapetatua dagoen! Zuek denok, goizeko ordubietarako ontziolan ikusi nahi zaituztet! Ederki, nagusi anderea. Alexa, non dago mar txa hiri honetan? ALEXA: Azken urteetan, Beyoglu ri lehiakide gogorra atera zaio Bosforoko Itsasartearen bestaldean, hiriko auzorik coolena baita. Orain asko ez arte, Kalidoy auzoa, Istanbuleko alde asiarrean, bizitoki bat zen, interes handirik gabea, eta ez zen mapa kulturaletan agertzen. Gaur, Kadikoy, Istanbulen gau girorik gehien dagoen auzoetako bat da, nahiz eta hemen tabernak Beyoglu n baino lehenago itxi, eta goizeko ordubata aldean asko jaisten den jendearen emana. Aupa Kalidoy, aupa Kixote Martxa ‘ko Santxak oihuz. Ea Olof en bat aurkitzen duzun! Dultzineak. Baiiiiii, eta zure Kixote non da, andere? Kixotek Pompeloko Ospitalean kargu inportante bat du, altua da, oso atsegina, behin bakarrik mintzatu naiz harekin, lan bilera batean, baina seku la ez bakarka. Ez dut uste sekula ausartuko naizenik berari deus erratera. Gainera, nago, ezkonduta ez ote dagoen... Andere! Gaur arte ez didazu deus erran! Zoazte eta ondo pasa. Erruki Kalidoy zuekin. Demetriak, ez erokeriarik egin, eta kontuz gizonezko maltzur horiekin! Kalidoy auzoan demasako giroa zegoen. Demetriak, denak lilaz beztiturik, atentzioa ematen zuten eta berehala hurreratzen zitzaizkien, argazki baten eske aitzakian. Mutilek izena galdetzean, arraunlari andrazko guztiek Demetria izena zute la erraten zieten, eta mutilek, jokoa segiz, denek Tarik zirela aitortzen. Tarik izenak “atera deitzen duena ” erran nahi bide du. Ordubietan denak ontziolan zeuden, pena handiz baina. Santxa azkena heldu zen, atzerago, gizon bati azken musuak emanez. Agur , Özgur! Zer erran nahi du zure izenak? Santxak galde. Libre erran nahi du, gizon nahiz emakumezkoentzat balio du, unisex Ozgurrek. Biok özgur, h ortaz! Itzuliko naiz! Goizeko ordubietan, ordubi ordubietan, eeeuuuppp batzuk eginez, galeazza atera zuten ontziolatik eta uretaratu. Xukatu beharrik ez zuten izan apenas. Rozinanta eta Ruzia ere igo zituzten. Leman Dultzineak: Gora arraunak! Gurea da garaipena! Gora Demetriak! Gora! erantzun zuten denek. Goazemazue Neupaktora, gure Miguel agurtzera! Dultzineak! Seni seviyorum, Özgür! Santxak. Breaveheart ezpata atera zuen eta oihukatu: Demetria operazioa amaitzen denean, zuregana itzuliko naiz, Özgür! Asko maite zaitut. Seni çok seviyorum. Zugatik egiten dut negar. Senin için ağlıyorum. Haizea ald e izan zuten eta arraunetan gehiegi behartu gabe hurreratu ziren Lesbos uh artera. Hala erraten digu Zide Hamete Benenjelik. Eta uharte hartan bi demetria ezkondu zirela. Alexa, zer dakigu Lesbos uharteari buruz? Dultzineak galde. ALEXA: Lesbos uharte bolkaniko menditsua da. Iparralde eta erdialdean kokatutako Lepetymos (968 m) eta Olympo (968 m) mendiak dira gailurrak. Itsasertza oso malkortsua da. Bi badia nabarmen ditu, Gerasekoa hego ekialdean eta Kallonikoa hego mendebaldean. Uhartear en %40 olibondoek hartzen dute; guztira 11 milioi bat olibondo daude beste fruta arbola batzuekin batera. Basoek, berriz, %20 okupatzen dute eta beste guztia lur landua edo hiri lurrak dira. Uhartearen mendebaldean dagoen harri bihurtutako sekuoien basoa m unduko bigarren handiena da. Eta orain “Bigarren sexua” libururik gabe nagoenez, zer dio lesbianei buruz Simonak? ALEXA: Lesbiana Askotan, feltrozko kapela buruan irudikatzen dugu lesbina, ilea motz, gorbata jantzirik; haren gizontasuna anomalia bat omen da, hormona desoreka baten ondorioa. Ez dago oker handiagorik emakumezko homosexuala eta mari gizona horrela nahastea baino. Homosexual asko daude odalisken artean, goi prostituten artean, berariaz “femeninoenak ” diren emakumeen artean; alderantziz, emaku me “maskulino ” asko heterosexualak dira. Sexologoek eta psikiatrek berretsi egiten dute ohiko behaketak aditzera ematen duena: emakume “kondenatu ” gehien gehienekbesteek bezalako osaera dute. Ez dago haien sexualitatea erabakitzen duen inolako destino anat omikorik . Dudarik gabe, ezaugarri fisilologikoek egoera bereziak sortzen dituzte kasu batzuetan. Bi sexuen artean ez dago bereizketa biologiko zorrotzik; soma berdin berdin bat gero aldatuz doa orientazio genotipikoki definitua duten jarduera hormonalen ondorioz, ba ina orientazio hori desbidera liteke umekiaren bilakabidean bertan; halaxe sortzen dira arren eta emeen tarteko norbanakoak. Gizaseme batzuek itxura femeninoa dute, haien gizon organoak berandu heldu direlako: tarteka ikusten dugu, era berean, nola mutiltz en diren zenbait neska, batez ere kirolariak. H. Deutschek kontatzen du nola neska gazte batek gortea egin zion, suharki, emakume ezkondu bati, hura beretu eta elkarrekin bizitzen jarri nahian: egun batean, ohartu zen egiaz gizona zela, eta horrek modua em an zion bere maitearekin ezkondu eta haurrak izateko. Baina ez da ondorioztatu behar emakume homosexual guztiak molde engainagarri batzuetan “ezkutatutako gizonak ” direnik. Hermafroditak , zeinak bi sistema genitalak baititu, sexualitate femeninoa izan ohi du gehienetan: ezagutzen dut bat, naziengandik ihesi Vienara erbesteratua, atsekabeturik zegoena ez zutelako gogoko ez gizon heterosexualek, ez homosexualek, eta berak gizonak baino ez zituen maite . Hormona arren eraginez, emakume “gizonduek” bigarren mail ako sexu ezaugarri maskulinoak dituzte; haur tankerako emakumeengan, hormona emeak eskasak dira, eta garabidea bukatu gabe dago. Berezitasun horiek joera lesbikoaren sorburu izan litezke, zuzenean edo zeharka. Bizitasun sendo, oldarkor, oparoa duen pertson a batek aktiboki jardun nahi du, eta pasibotasuna errefusatu egiten du normalean; itsusia, desegokia den emakumea saia daiteke gizon ezaugarriak hartuz konpentsatzen gutxiaho izate hori; sentsibilitate erogenoa garatu gabe badu, ez du gizonen laztanik nahi izaten. Baina anatomiak eta hormonek goera bat baino ez dute definitzen, eta ez dute zehazten zer objekturantz joko duen bere buruaz harago. [...] Simona Beauvoir de A. Dultzineak orduan: Ongi errana, Simona gurea, hori da gauzak ondo erratea, nik ez nuk e hobeki erranen. Santxak, isilune baten ondotik: Ongi errana eta esana, andere! Orai edo orain, ikusi beharko dugu uharte entzutetsu hau, ezta? Bai, zoazte, nik hausnartu beharra dut, eta Emoria horretara joan behar dut, erbesteratuen egoleku horretara. Hitzaldi bihotz altxagarri bat eginen diet! Baina, andere Santxak ihardetsi sute baten ondoren joanak dira denak. Neure begiz ikusi nahi dinat, eta neure belarriz entzun Dultzineak. Jo, andere,.... Santxak. Joooooppeeee demetria guztiek batera. Alexa, esaien, zer duten uharte honetan ikusteko Dultzineak. ALEXA: Bai, andrea, oraintxe. Mesotopos. Emakumeen Kooperatiba Agroturistikoa da Greziako emakume kooperatiba bizienetako bat. Arazo asko izan dituzte, bertze emakume kooperatibek bezala, kri si ekonomikoa, legeria zalantzaz betea, hasteko dirua lortu ezina, leku eta instalazio egokien falta, eta batez ere kooperazio kultura baten falta. Halere, burugogor, tematu dira aurrera egiten. Mesotopou ingurua, Mitilene hiriburutik hegoekialdera dago or du eta erdira, eta bizirik dago, kooperatiba honi esker bertzeak bertze. Elikagaiak ekoitzi, erakutsi eta saltzeko leku bat prestatua dute. Neska gazteak ahalegin betean dira, zapore ahanztuak berreskuratzen. Zonaldeko ezti eta sesamoarekin egindako pastel ak edo pastizak, kalabaza pastelak... egiten dituzte. Gure herriko, Oliteko, gozotegia baino hobe a ez da izanen, Iaurre onena! Santxak. Zer dakin hik, Santxa, ez haiz kasik, hire herritik sekula atera eta. Uxuera doi doi, eta gauez. Dultzineak. ALEXA: Polichnitos Mitilene ibilbidearen erdian, Santo rako bidegurutzea parean, Rini Andrearen kafea dago, beharbada horixe izanen da Egeo artxipelagoko kafetegirik ederrena. Hemen, garai batean bidaiariak atseden hartzen zuten, jan, edan, ber tako animaliak laztandu, edo gaua eman kafetegiko sofan edo ondoko ostatuan. Rini andrea, Irini Karetou, kafearen “urregilea ” izana, orain bizpahiru urte hil zen. Artea zuen goilara dultzeetan eta kafean, eta orain alabak, Afrodita de Alamatos ek eta bilob ak segitzen dute hartan. Eta demetriei zuzenduta, erran zien Dultzineak: Nahi duenak gozogintza eta nahi duenak kafetegi lorategiduna. Zoazte. Goizeko ordubietarako hemen, beranduenera. Hala, batzuk kafetegira joan ziren eta han txit ongi artatu zituzten . Teofilo margolaria ere etortzen zen hona Afroditak erran . Gure aitonak jana ematen zion eta hark margotu egiten zuen. Kafea hartu, lorategia ikus usaindu eta Afroditaren sendiarekin mintzatu ziren. Itzuleran honea erran zuen demetrietako batek: Kafet egiko giroa oraindik ere, edo oraino, teofilikoa da, zurezko solairu hala holakoak, zura urdinezko sabai ederra, kolore asko edo aunitz, leiho dirdaitsuak, pinu eta erretxin usaina berogailuan erregai, ... buff, bikaina! Gozogintzako lantegitik etorritakoa k ere irribarretsu zetozen: Zer nolako kuraia emazte horiek, ene! Dena aurka dute eta halere, gogor dihardute beren zereginean! Kooperatiba martxosoa dute. Eta orai, erran dezagun Dultzineak eta Santxak bitarte horretan egin zutena. Santxa herri minez zegoen, Santxo gogoan, eta olibadi batera hurreatu zen, eta olibondo baten itzalean jarri zen. Olyten zegoela iruditzen zitzaion. Zein ongi sentitzen zen zuhaitz sendo moztaka haren gerizean. Dultzineari ere ongi etorri zitzaion, nahiz eta aitortu ez, buru i zateak dakarren erreserba horren eraginez. Bai ongi gaudela, andere, biok hementxe! Bai, halaxe gauden ba, Santxa! Un poco cansadas... Santxak. Sí, algo de eso hay... Dultzineak. Yo he de ir a Olyte a ver a Sancho,... cuando se pueda... No lo sé Iratxe, hay mucho trabajo por hacer... Ya, ya lo sé, Dulce María, que la tarea no es tan dulce... Para cambiar el mundo hay que perseverar... Ya tía, pero sin pasarse, ¡no vamos a hacer todo el curro nosotras! Guri dagokiguna, Santxa. Bai, guri dagokiguna Santxak. Besarkada goxo bat eman zioten elkarri. Emoriara heldu zirenean, desolazioa hantxe zegoen dastagai. Errautsak eta zaborrak nonahi, kiratsa, erreusaina, plastiko zikinak, ... Hemen ez dago inor, andere! Santxak. Nehor ez dela hemen? Hor ezkutuan ditun denak, beldurrez eta ikaraz gordeak, gu etsai gaiztoak garelakoan. Baina oraintxe egingo zienat hitzaldi sutsu bat. Adiadi nauka, berorrek. Gordean zaudeten neskato, neska, andere eta andreak, zatozte beldurrik gabe, Dultz inea zuen salbatzailea heldua da eta. Orain arte izan baduzue nekea, pena eta ezina, hemendik aitzinat izanen duzue loria, indarra eta zuen bizitzaren gaineko jabetasuna. Ahaldundu zaitezte, emakumeok! Ez ezkutatu, zatozte, zatozte, nonahikoak zaretela ere , orain hemen behar dugu elkartu, nik emanen dizuet jaten, edaten eta janzten. Ez dute euskara aditzen andere, gehienak arabieraz mintzo dira Santxak. Alexia, lagundu eta jar ene hitzak arabieraz. ALEXIA: الثىاخ،الثىاخ،السٍذاخوالسادجالزٌهٌرىظرووك،ذعالىاتالخىف،ألنمىقزدولرشاهىشخصتالغ .إراكىدقذعاوٍدمهالرعةوالحزنوالعجزحرىاَن،فسٍكىنلذٌكالمجذوالقىجوملكٍححٍاذكأمامك .ٌرهاالىساء قىّديوفسكأ !الذخرث ئ،هٍا،هٍا،أودفًكلمكان،اَنوحهتحاجحلاللرقاءهىا،سأقذملكالطعاموالشرابواللثاس. albanat , albanat , alsayidat walsaadat aladhin yantazirunak , taealawa bila khawf , li'ana munqidh dulatsha hu shakhs bialighi. 'iidha kunt qad eanayt min altaeab walhuzn waleajz hataa alan , fasayakun ladayk almajd walquat wamilkiat hayatik 'amamika. qwwdy nafsuk 'ayatuha alnisa'u! la takhtabi , hayaa , hayaa , 'ant fi kuli makan , alan nahn bihajat lilialtiqa' huna , sa'uqadim lak altaeam walsharab wallabasa. Haizea bertzerik ez zebilen han. Hemen ez dago inor, andere, joanak izanen dira noski Santxak. Baliteke, bai, denak joanak izatea, se guru asko bahituak eta estekatuak. Gizatxarrez betea eta gaizkilez mukuru baitago mundu zital hau! Zin dagit, ebainduko ditudala gaizkile eta hondatzaile guztiak. Oro! Berriro ere demetriekin bat egin zutenean, honela mintzatu zitzaizkien ezkutaria eta nag usia: Berritasun bat dauka Dultzineak zuei errateko. Bidaia zoragarria egin dugu elkarrekin, baina orain, ordu da, zuek Bartzelonara itzultzeko, eta gu, gure bidean aurrera joan gaitezen, Olyteko gazteluan gure armak belatzean hartu genituen goi asmoak be tetzeko. Oso harro gaude zuetaz, eta demetriaz bete nahi genuke mundua, baina zuek bezalakorik inon ez! Dultzineak orduan: Siziliaraino lagunduko dizuegu, eta gu han geratuko gara. Zuek aurrera eginen duzue, Bartzelonako portua jo arte! Bai, andrea! erantzun zuten demetria guztiek batean. Zide Hamete Benenjelik horretan utzi gaitu. Baina ez, hau erran gabe: ―Azeituna jasotzeko garaia izanik, demetriek lagundu zieten bertako nekazari eta sasoirako etorritako biltzaileei, eta ordainetan jaso zi tuzten olio botila batzuk, ouzo kaxa bat, eta kooperatibako gozo batzuk. Demetria batzuk hilekoarekin zeuden, ilargi betean, minberatuak, eta egun batzuetan pausaturik egon ziren . XVI. ATALBURUA Sizilian bizi izandako uneak. Dultzinea.com webgunea aldiro begiratzen zuen Santxak, eta zerbait interesgarria aurkitzen zuenean Dultzineari irakurtzen zizkion pasarteak. Barisetik zetorren berriaoraingoan edo oraikoan. Rachel Chusk idazle angelesa Barisera aldatua, bizitzera, bryxitaz nazkaturik. ―Rachel Chusk in darrez gainezka dago eta ikusten da. Duela urtebete Norfolk uztea erabaki zuen brexit arekin zuen desadostasun sakonaren aurka. Bizitza berria hasi du Barisen bere bikotekidearekin, Simon Scarnell Katz artista bisualarekin. Hondarrak, aita alabengandik ban antzean oinarritutako autofikzioaren gako eleberri oso gogorra argitaratu ostean, Chusk kargura itzultzen da Bigarren Etxearekin, urtean hartzen diren erabakiei buruzko liburua. bizitzaren bigarren zatia, 50 urtetik aurrera emakume izateak zer den, gure bi zitzan arteari ematen diogun nahia eta papera . ―Izugarri askatzailea da Barisen bizitzea, oso zorionekoa sentitzen naiz horretarako askatasuna dudalako. Nire alabak zaharragoak dira eta unibertsitatea amaitu dute. Bete izanaren sentsazioa daukat: lan egin dut, zergak ordaindu ditut, orain heldu diren bi herritar duin hazi ditut, eta azkenean libre nago nahi dudan lekura joateko. Berpizkunde bat bezalakoa da. Ondo menperatzen ez duzun beste hizkuntza batean egotea erronka da. Hala ere, denei gomendatzen diedan zerbait da: gainbehera sentitzen hasten zarenean, maila honetako abentura bati ekitea zaila baina oso zirraragarria da. Alde triste bat ere badu, Ingalaterrako jende guztiaz pentsatzen dut askoz hobeagorik merezi dutenak baitira... ―Ilarak eta gabe ziak irakurtzen ditudan bakoitzean poztu eta pentsatzen utzi ezin duen zati bat dago: hala esan dizut! Baina errealitatea da biztanleriaren erdiak ez zuela brexit aren alde bozkatu eta horren ondorioak jasaten ari direla. Usadyetan bezala da, ehuneko 52 ehuneko 48, ehuneko 51 ehuneko 49ko politika bera, biztanleria zatituta duena. Hori da jende asko ados ez dagoen zerbaitekin bizitzera behartuta. Uste dut ezkerraren aldetik adeitasun handiegia dagoela, berdin pentsatzen dut Usadyko demokratek Strumpekin. Oso zaila da brexit aren aurka bozkatu duten pertsonek haserrea adieraztea, hau ez baita haserrea. Baina azkenean badirudi benetako oposiziorik gabe gertatu zela, dimisioarekin ezarri zela. Izugarri bidegabea da nire alaben belaunaldiak ezin izatea nik ha ien adinean egin nuena, esate baterako, atzerrian denbora batez bizi eta lan egitea. Hilabeteak daramatzate bisaren zain eta ez da iristen, lortutako lanpostuak desagertu egin dira. Guztia 1950eko hamarkadan bizi nahiko luketen agure gutxi batzuengatik.Ing alaterra herrialde basati bat bihurtu da . ―Ez nekien benetan zer norabide hartu trilogia itxi ostean eta bat batean feminitatearen fase berri batean aurkitu nintzen, adin ertainekoa edo erdi adinaren ondokoa, biologikoki eta sexualki hitz eginez. Trantsizi o horretaz hitz egin nahi nuen eta zein sumaezina den: ez dago jarraibiderik edo egiturarik atxikitzeko, objektu gisa balioa galdu dutela sentituz dabiltzan emakume asko besterik ez dago, zaharkitze sentsazio moduko batekin . ―Galdetzen duten emakumeak: Zer egiten ari naiz hemen? Hamarkada ezinbesteko haietan zehar zure energia ia guztia haurrak zaintzera doan eta dena amaitzen denean, barregarria da nola atzera begiratzen duzun eta nolabaiteko harridura ematen dizu dena zein azkar gertatu den ikusteak, zein kateatu zinen, zenbat lan egin duzun eta zure feminitatea nola lurrundu den. Hori guztia sentitzen duzu baina ez duzu ezer esaten, ez duzu adierazten. Orduan sortu zitzaidan eleberria idazteko ideia . ―Askatasuna diziplina da. Teknikoa da. Gauzak egiten ez jakiteak ez zaitu inora eramaten. Haurra libre dela esan dezakezu, baina ez da horretarako gai, gauza asko behar dituelako. Aristotelesek esan zuen jada . ―Emakumezkoen elkarrizketa zahar baten parte da dena: nahi duzun ala ez norbaitek zure buruaren kontr ola hartzea nor zaren sentitzeko. Zer aitortzen dugu gizon gisa? Boterea nahi dugu ala menperatuak izan nahi dugu? . ―Denborarekin eta adinarekin, generoak gutxiago menderatzen zaitu. Eta horrek berdintasunera pixka bat hurbiltzen gaitu. Gizon gehienek gazt etasuna berriro irentsiz ihes egiten dute, baina emakumeek ez dute horretarako gaitasunik . ―Eleberrian menopausiari buruz hitz egiten du protagonistak, baina andropausia pasatzen ari dira bi gizonezko pertsonaiak ere, aipatu ez duten arren. Izan ere, gizon ek idatzitako edozein liburutan inoiz agertzen ez den zerbait da . Zer ote da xuxen Andropausia, andere? Ez zaiela zutitzen ezta? Saltxak galde. Begira ezan heuk, tablet zorioneko horretan! Dultzineak. Minutu batzuen buruan... Hara, hemen, Dultzy, galdetegi bat, ikassmilen aurkitu dudana. Emakumeei buruz estrogeno —eskasia aipatzen bada, gizonezkoek kasuan androgeno —eskasia aipa dezakegu, hormona androgenikoen urritzea baita andropausiaren funtsa. Testosterona gizonezkoen hormonaren produkzio a gutxitu egiten da eta hori odolean antzeman daiteke. 60 urtetik aurrera goizeko lehen orduetan testosterona mailaren beherakada nabarmenak antzematen dira odolean. Beste hormona androgeniko batzuen urritzea ere jaso da, baina badirudi adierazlerik onena dela. Adamen sindrome ere deitu izan da Andropausia, baina ez da Bibliako aipamena, Androgen Deficiency Aging Male ingelesaren siglak baizik, Gizonezkoen Zahartzaroko Androgeno Eskasia edo antzeko zerbait izango litzatekeena. San Luis Unibertsitatearen gal detegia Beste edozein osasun egoeratan bezala, garrantzitsua da gaitza garaiz diagnostikatzea eta pertsonak lehen sintomei erreparatzea. Andropausiaren agerpena ikertzeko galdetegi eta protokolo ugari dagoen arren, errazena eta fidagarriena San Luiseko Uni bertsitatearena da. Gakoa lehen eta zazpigarren galderetan dago, sexu bizitzaren kalitateari eta horren gainbeherari dagozkion galderetan hain zuzen, horiexek baitira sintoma erabakigarrienak. Galdera bien erantzuna baiezkoa baldin bada, edo beste galderet ako hiruri baietz erantzunez gero, ez dago zalantzarik: Adam sindromearen aurrean gaude. Testosterona neurtzeko azterketak ere badira, baina garestiak dira eta gehienetan ez dira beharrezko izaten, sintomekin aski izaten baita andropausia antzemateko. — Sexugogoa gutxitu egin zaizu? — Energiarik gabe sentitzen zara? — Sasoia eta indar fisikoa gutxitu egin zaizkizula antzeman duzu? — Altueran txikitu egin zara? — Bizi izateko gogo gutxiago duzula antzeman duzu? — Triste edo haserrekor zaude? — Zure erekzio ak indar gutxikoak dira? — Kiroletarako gaitasuna gutxitu egin zaizu? — Afalostean lo hartzen duzu? — Lanerako gaitasuna gutxitu egin zaizula antzeman duzu? Ene Santxori egingo diot galdetegia! jeje Santxak. Bai, bai, ea zer erantzuten duen uharteko go bernariak! Dultzineak. Ezentzunarena eginen du! Santxak erran. Tira, Santxa, Sizilian gauden, eta oraindik ez dinagu deus ere egin hemen. Emakumeren bat ohoratu edo oinazetan den andrazkoren bat salbatu... Dultzineak hitz beste eginez. Demetria batek Anjichola, Sofasola edo antzeko margolari bat aipatu zuen, Palermon zendua... Santxak. Bai, entzuna dinat, bai! Ez zakinat ez ote zuten Urybaon obraren bat erakutsi... Alexa, lagunduuuu!!!! ALEXA: Lasai bikote, hemen da Alexa orotarikoa , oraingoa eta betikoa: Sofonisba Anguissola (Cremona, c. 1535 –Palermo, 1625) Cremonako familia noble batean sortu zen. 1546. eta 1549. urteen bitartean ikasi zuen pintura, Bernardino Campi eta Bernardino Gatti margolarien eskutik. 1559an, Filipe II.aren g ortera gonbidatu zuten, Madrilera. Han, Elisabet Valoiskoaren, Elisabet Klara Eugenia infantaren eta Filipe II.aren emazte berri Ana Austriakoaren dama izan zen. Hala, errege familiaren eta gorteko kideen hainbat erretratu margotu zituen. Horietako batzuk, gaur egun Prado Museoan kontserbatuak, Juan Pantoja de la Cruz eta Alonso Sánchez Coello margolariei egotzi izan zitzaizkien, eta 1972ra arte ez zen finkatu Anguissolarenak zirela; hain zuzen ere, garai hartan egiten hasi ziren margolari honi buruzko lehe n ikerketak eta hasi zen haren lana aitortzen. Luzaro ezkutuan egon den arren, ordea, Anguissola oso aintzat hartu zuten bere garaiko beste artista handi zenbaitek, hala nola Michelangelok eta Van Dyckek, eta beste emakumezko artista batzuen mailako sona l ortu zuen, Lavinia Fontana edo Artemisia Gentileschirenaren mailakoa, besteak beste. Dutzineak orduan: Horixe!!!! Anguissola, Anguissola! Izenez Sofonisba...! A zer nolako izena! Igualekoa da Iratxe Santxak. Edo Dulce Maria! Dultzineak. Safo eta Sofo nissa! Que me da la risa! – Santxak. Eta jan irriza! Dultzineak. ALEXA: Urybao ko museoan obra bat eskuratua dute eta hau da hari buruz diotena: Eskuratu berria Sofonisba Anguissolaren margolan hau aspaldi ez dela aurkitua da, eta berrikuntza handitzat har daiteke, oso urria baitzen egilearen ekoizpen erlijioso ezaguna. Anguissolak berak sinatuta eta datatuta dago, eta kontserbazio egoera bikaina du; hala, esku hartze arin bat besterik ez zioten egin behar izan Historia de dos pinto ras. Sofonisba Anguissola y Lavinia Fontana erakusketarako. 2019an egin zen erakusketa hori, Prado Museoan, Leticia Ruiz komisarioaren gidaritzapean, eta hartan erakutsi zen koadroa lehen aldiz jendaurrean. Kristoren eta Alexandriako Santa Katalinaren arte ko ezkontza mistikoa irudikatzen du obrak, Jacopo da Varazzek bere Santuen bizitzak obran jasotako pasarte batetik hartua. IV. mendeko printzesa bat izan zen Santa Katalina, eta martiri bihurtu zuten bere fede kristauagatik. Irudian, ezkon eraztuna ematen ari zaio Jesus Haurra, bertan direla Ama Birjina eta emakume heldu bat, santa Ana izan litekeena. Oso gai herrikoia den arren, zalantza ugari daude hari buruz, eta zalantzan jarri izan da goi mailako printzesa dotore hura –hari estira emateko erabilitako g urpil horztunarekin eta martiritzaren palmondoarekin irudikatua – benetan izan zenik ere. Obra 1588an datatuta dago, eta, hala, Genovan margotu bide zuen Sofonisba Anguissolak, hiri hartan bizi izan baitzen 1580. eta 1615. urteen bitartean. Urte haietan, es tuasunik gabe bizitzeko moduko egoeran zegoenez, osorik pinturari emanik bizitzeko aukera izan zuen. Hortik ondoriozta liteke han bertatik bertara ezagutu bide zuela Genovako eskolako ordezkari nagusietakoa zen Luca Cambiasoren izen bereko obra, eta artist a haren lanaren erreprodukzio leiala dela Bilboko Arte Ederren Museoaren bilduman sartu berria den mihise hau. Litekeena da Sofonisba Anguissolak interesa sentitu izana ikonografia berritzaile harekiko; edonola ere, aipatzekoa da Haurra jada kozkortua eta amaren antz handikoa irudikatu zuela, eta horrek humanizatu egiten du haren irudia eta protagonismo handiagoa ematen dio eszenan. Cambiasoren jatorrizko obrari leial jarraitu zion arren, Anguissolaren lanak baditu ñabardura bereizgarri zenbait. Santuaren j anzkera, esaterako, oparoagoa da hemen, eta Cambiasoren irudian ageri ez diren isla batzuk ditu oihalean eta zetazko mahukan. Era berean, xehetasun eta luxu handiagoz irudikatu zuen Anguissolak koroa, eta perlak erantsi zituen burukoan eta mantuaren mahuka n. Margolariaren ekarpena da, era berean, zoruaren konposizioa; maila bat du beheko ertzean, irudia marko batean sartuz bezala, eta lore mordo txikiak ateratzen dira hartatik. Bere koadroetan, Anguissolak ez ditu landareak erabateko zehaztasunez deskribatz en, baina honetan zenbait ale bereiz daitezke: bioleta usainduna (Viola odorata), urrabotoia (Tanacetumparthenium), lore bikoitzeko txiribita (Bellis perennis'Plena') eta Gaztelako arrosa (Rosa gallica'Officinalis'), Ama Birjina eserita dagoen harlanduaren ondoan, beharbada Kristoren Nekaldiaren aipamena eginez. Kromatismo finak, modelatu leunak eta proportzio apur bat luzatuko irudien arteko intimitate dotoreak halako gozotasun eta baretasun berezi batez hornitzen dute konposizioa: Leticia Ruizen hitzetan: "... Correggioren dolcezza sfumata ... sumatzen da Sofonisbaren garai hartako obra erlijioso apurretan". Eta ezaugarri horrexek nabarmentzen du berriki eskuratutako obra eder hau, zeinari esker aurreratu baita Urybaoko Arte Ederren Museoan emakumezko arti sten kronologia XVI. mendera. Sofonisma margolariaren hilobira heldu zirenean, haren senarraren idatzi hau begiratu zitzaien: «SOPHONISBA EMAZTEARI, ANGUISSOLAKO ETXE NOBLEKOA, EDERTASUNAK ETA NATURAK EMANDAKO DOHAINEK EMAKUME ILUSTREEN ARTEAN KOKATUA, ETA HAIN NAGUSI GIZA IRUDIAK ERRETRATATZEN, BERE GARAIKO INOR EZ ZITZAION HURRERATU. HORACIO LOMELLINOK, TRISTEZIA SAKON BATEKIN, AZKEN OHOREZKO SEINALE HAU DEDIKATZEN DU, TXIKIA HORRELAKO EMAKUME BATENTZAT, BAINA EDOZEIN HILKORRENTZAT HANDIENA »1632. Hunkig arria dun benetan! Dultzineak Santxari. Bai, bai, halaxe da ba! Santxak malko bat xukatuz. Neuri Santxok horrelako bat eginen balit...! Eta herriminak erabat joa, tabletean Olyteko berriak jakin beharrez aritu zen Santxa. Hara, hara! Pelikula bat filmatu behar dute Olyten Santxak erran. Bertze bat? Dultzineak galde. Hemen duzu, andere, Udalaren oharra: "Vampire Academy" serie filmaketa. Nola erasango duen. Karlos III Noblearen Plaza eta Rúa Mayor • Kalean eszenak prestatzea eta filmaketa antola tzea: Muntaian eta desmuntaian makineria eta kamioiak egongo dira Carlos III El Noble plazan eta Rúa Mayor en. Lan hauek ez dute Plazako egunerokotasunean eragingo. • Filmaketa: Azaroak 4 eta 5 gauez: 16:00etatik 06:00etara gutxi gorabehera. • Azaroaren 12 ko gaueko ordutegia: 16:00etatik 06:00etara. • Azaroak 15 egunez: 11:00etatik 23:00etara gutxi gorabehera. • Apaingarriak desmuntatzea Azaroak 5 ostirala eta 6 larunbata. • Azaroak 13, larunbata. • Azaroak 16, asteartea. Proposatutako datak eguraldiaren me npe daude, beraz, kontrakoa bada aldatu egingo dira, grabazio data berrien aldez aurretik jakinaraziz. Filmaketa orduak gauez izango dira azaroaren 4tik aurrera, beraz, Udalak ekoiztetxeari gainerako auzoak bermatzeko eskatu dio. Aldizkako mozketak adiera zitako kaleetan eta/edo ondoko kaleetan egingo dira aldez aurretik jakinarazi eta seinaleztapenarekin. Kartel eta seinaleztapen batzuk aldatuko dira. Bide seinaleak egunero aldatuko dira filmaketa amaitzean. Filmaketak establezimendu batean eragina izango badu bere eguneroko jardueraren garapenean, ekoiztetxea dendarekin harremanetan jarriko da. Vampire Academy taldea Erriberriko herritarren esanetara egongo da edozein zalantza edo argibideetarako, posta elektroniko bidez ekoiztetxearekin harremanetan jarri ahal izateko. Banpiroen akademia, alajaina! Dultzineak erantzun. Gu etxetik kanpo eta banpiroak gure etxean, hau komeria! Santxak. Ondoren Dultzinea.com webguneara iritsitako azken berriak ikuskatu zituen. Hara, Dultzinea, Simonari buruzko lan bat ar gitaratu du mutil batek! Santxak erran. Ah bai? Hori bai interesatzen zaidala! Adi nagokin hiri! Eta Santxak, poliki irakurri zion, abisu emanez: Zuk ulertuko duzu, bai, nik baino askoz hobeki. Nik Alexaren beharra izanen dut mamiaz ondo jabetuko banaiz. Hasteko “beregainago ” zer den ez dakit,...Tira, hastera noa. Alexa, zuk nahi duzunean sartu. ALEXA: Ados, Santxa! Zu ezkutari eta ni mirabe! Gogo onez. Sozialtasunean beregainago Michael Urdazgain ikerlariak 'Simone de Beauvoir. Norbanakoa eta burujabetza' saiakera plazaratu du. Filosofo feministaren subjektu eredutik abiatuta, gaurko zenbait eztabaidari heldu die. ALEXA: Beregain. Hiztegi Batuak dio: Bereiz; bere kontura, inoren mende egon gabe. Simone de Beauvoir, XX. mendeko filosofo existentzialista eta autore feminista ezaguna. Hark landutako norbanakoaren eta burujabetzaren ereduan oinarrituta, egungo hainbat eztabaidari heldu die Urda zgainek Simone de Beauvoir. Norbanakoa eta burujabetza saiakeran; Jakintzak plazaratu du, «bestelako logika bat eta bizitza horiek pentsatzen segitzeko ekarpen bat egite aldera, filosofiatik». «Bidaia bat». Horixe proposatu dio Urdazgainek irakurleari, edi torearen hitzetan, burujabetzaren, klasearen, aitortza kulturalaren, subjektu ezberdinen artikulazioaren eta beste hainbat gairen ingurukoa. «Modernitateko subjektu maskulino jainkotuari, egin zaizkion inpugnazioen berri ematen digu; iristen ari gara, ir itsi beharrean gara, beste subjektu batera,den eta besteen beharra duen batera. Hortik formulatu daitezke mundu hau bizigarriago egingo duten proposamen politikoak». «Neoliberalismo patriarkaletik» eta «erantzun kontserbadoretik» aparte, Michael Urdazgain ikerlariaren ustetan, bada beste pentsalari multzo bat, garaia eta garaiko galderak bestela harilkatzen ari dena: «Bestelako logikak, bestelako subjektuak eta, oro har, bestelako bizitzak planteatzeko ideiak ekartzen». Eta bada horien artean erreferentzia zko autore bat harentzat: … ALEXA: Zaurgarri . Zauritzen duena, min egiten duena. Mingarri, lazgarri. Buruaski. Ez dakar Elhuyarrek eta Hiztegi Batuak ere ez. Buruhandi badakar. Askotariko pentsalarien ekarria baliatu arren, testuaren abiapuntuan De Beauv oirren Bigarren sexua (1949) jarri du Urdazgainek; lan horretako aipu famatu batek ekarri zuen paradigma aldaketa: emakume ez dela jaiotzen, egin egiten dela . «Lan honek ez ditu De Beauvoirren ideiak laburbiltzen bakarrik», erantsi du; «horiek izandako garapena aztertzean dago lanare n ekarpena» erran du editoreak. ALEXA: Paradigma. Zerbaiten adibidea edo eredua. Trantsizioen txirikorda Hala zapalkuntza nola emantzipazioa ulertzeko eta gaurko eztabaidei argi emateko De Beauvoirren lanak zer nolako ahala duen azpimarratu du Urdazgainek. «Hark esan zuen gizona dela bata, absolutua, eta emakumea bestea, erlatiboa. Hori ikusita, emakumeen norbanakotasuna eta burujabetza garatuko ditu; hor, eztabaida indartsu bat sortuko da filosofian: hori egitean zenbateraino pitzatzen eta zenbateraino birsortzen du De Beauvoirrek norbanako buruaskiaren ideia?». Ikerlariaren ustetan, eta ekofeminismotik eta korronte dekolonialetik egindako kritikekin bat etorrita ere, pitzatu egin zuen batez ere: «Birsortzen badu ere, ederki pitz atzen du, eta bestelako subjektu bat aurkeztu: hezur haragizkoa, eginean egiten dena, baldintzatua, kokatua, irekia eta, gorputzetik abiatuta, bizitzako dimentsio orotan bere norbanakotasuna eta burujabetza gauzatzeko gaitasun material eta formala izan beh ar duen proiektu gisa ulertzen duena [subjektua]». ALEXA: Dekolonial. Ez dakar Hiztegi Batuak. Oinarri horretatik abiatuta, De Beauvoirrek irekitako arrakalek izandako sakontze batzuk aztertu ditu egileak; Butlerrena eta Wittigena, batik bat: gizon eta ema kume egiteko prozesuak auzitan jartzea eta kategoria horiek «desagerrarazi beharreko klasetzat» aurkeztea, hurrenez hurren. Teorizazio berri horiei segika, beste ertz bat ere garatu nahi izan du: gizon eraikuntzarena. «De Beauvoirrek bi kritika egin zizkio n gizonari: gorputza ukatzea eta horri lotutako elkarrekikotasunik eza. Horiek horrela, saiatu naiz planteatzen nola artikulatu dezakegun gizontasunaren trantsizioa premiazko beste trantsizioekin: feministarekin, sozioekologikoarekin, euskaltzalearekin, de kolonialarekin...». ALEXA: Artikulatu. artikulatu, artikula, artikulatzen. 1 . Ahotsaren organoen bidez, hizkuntzaren hotsak sortu. 2 .. Teknol. Piezak giltzadura bidez lotu. Ikus giltzatu. Santxa hatsanka heldu zen testuaren amaierara, eta hori puska batzuk salto egin zituenik... Bikaina, bikaina! erran zuen Dultzineak ojuz. Monaco dosi bat behar dut! Uffff!!! Ene txihuagua maitea! Santxak musua gorrituta puzka. Alexa, mesedez, laburpena. ALEXA: Olyten bihar eguraldi ona eginen du, eguzkia, eta ifarraldeko haizea... Alexa, faborez! Santxak. Gizon eraikuntza nola artikulatu dekolonial abiatuta elkarrekikotasun, baldintzatua, kokatua, dena buruaski buruaski, piiiiiii, piiiiiii Bateria ka rgatu beharrean gaude, andere Santxak. Bai, hala dirudi, Alexak burua galdu duela dirudi. Kargatu ostean. ALEXA: Ni Alexa naiz, nor zara zu? Santxa naiz eta laburpena nahi dut Santxak. ALEXA: Zerena? Santxak: Sozialtasunean beregainago txirikorda korronte dekoloniala pitzatu... Ba érrateú, hauxe: emakumeak berea egin behar duela, nor izan behar duela. XVII. ATALBURUA Erromara bidaia, Erroman sartzea. Artemisia Gentileschi, Erroman jaioa. Dultzineak faltan botatzen zuen “ Bigarren sexua ” liburua, Simonarena, eta damu zuen Ordojanen emazteari eman izana, baina tira, egina zegoen hura, eta orain herrietako liburutegiak geratzen zitzaizkion, edo bertzenaz, Alexa orotarikoa. Alexa, irakur, arren, Gizonak oker larri bat hasten den pasar tea!Dultzineak. ALEXA: Bai, andere, oraintxe eginen dut bilaketa. Santxa ezkutaria eta Dultzinea nagusia, entzueko prestatu ziren. ALEXA: ―Gizonak oker larri bat egiten du ohaideari bere erritmoa inposatzen saiatzen denean eta hari orgasmo bat ematen te matzen denean: askotan, ez du lortzen emakumea bere era berezian bizitzen ari den atsegin moldea haustea baino. Molde hori plastikoegia da termino batez bataiatua izateko: baginan edo sistema genital osoan kokatuak edo gorputz guztian sortuak diren zenbait espasmok bururatze bat osa dezakete; zenbait emakumerengan, orgasmo batekin parekatzeko bezain erregularrak eta bortitzak dira espasmo horiek, baina emakume maitemindu batentzat bukaera lasaigarri eta gogobetegarria izan daiteke gizonaren orgasmoa ere. Et a gerta liteke, orobat, forma erotikoa lasai lasai urtzea, tai gabe, talkarik gabe. Hainbat gizon arretatsu baina sinplistak bestela uste badute ere, arrakasta izateko ez da plazeraren sinkronizazio matematikorik behar, baizik eta forma erotiko konplexu ba t ezarri behar da. Askok imajinatzen dute denbora eta teknika kontua dela emakume bat “gozaraztea ”, hau da, indarkeria kontua; ez dakite egoerak bere osoan zenbateraino baldintzatzen duen emakumearen sexualitatea. Haren boluptuositatea, esan dugun bezala , lilura moduko bat da; abandonamendu erabatekoa eskatzen du; hitzak edo keinuak laztanen magiarekin bat ez badatoz, galdu egiten da lilura. Besteak beste horregatik ixten ditu begiak hainbestetan emakumeak: fisiologikoki, erreflexu bat da begi niniaren di latazioa konpentsatzeko, baina ilunpetan ere beheratu egiten ditu betazalak; dekoratu guztia ezabatu nahi du, singulartasuna ezabatu uneari, bere buruari eta maitaleari, eta galdu amaren sabela bezain bereizezina den gau haragizko baten bihotzean. Eta bate z ere, gizasemea gainetik jartzen dion bereizketa hori deuseztatu gogo du, harekin bat egin. Esana dugu emakumeak objektu bihurtuz subjektu segitu nahi duela. Gizona baino sakonago alienatua dagoenez bera desira eta durduza delako bere gorputz guztian , ezinbestekoa zaio ohaidearekin bat egitea, subjektu izango bada aurrerantzean ere; hartzea eta ematea gauza bera izan behar lirateke bientzat; gizonak hartu baizik ez badu egiten, eman gabe, edo plazera ematen badu baina hartu ez, emakumea erabilia sentituk o da; Beste gisa mamitzen den bezain laster, beste inesentziala da; horren ondorioz, bestetasuna ukatu beharra dauka. Horregatik zaio penagarria, ia beti, gorputzak bereiztea. Gizonak, koitoaren ondotik triste zein pozik sentitu, naturak engainaturik zein emakumearen nagusi sentitu, haragia ukatzen du zernahi gisaz; gorputz oso bihurtzen da ostera, eta lo egin nahi du, bainu bat hartu, zigarreta bat erre, aire zabalera atera. Emakumeak, berriz, haragizko harremana luzatu nahi luke haragi bihurtu duen lilura guztiz desagertu arte; bereiztea atsekabe mingarria da, beste bular kentze bat balitz bezala; sumindu egiten da maitalea brastakoan apartatzen bada. Gehien mintzen dutenak, ordea, hitzak dira, istant batez sinetsi duen bat egitea gezurtatzen duten hitzak . Simona B. de A. Artemisia Gentileschi, Erroman jaioa 1593an eta Napolin hila 1652 53an, Orazio aitaren ikaslea izan zen, zeina, era berean, Caravaggiorengandik gertuen zegoen margolarietako bat baitzen. Bere gaztaroko lanak 1612 eta 1621. urteen artean eg in zituen Erroman eta Florentzian; lan horien artean, Florentziako Pitti Jauregiko Maddalena eta Capodimonte Museoko Giuditta e Oloferne obrek Orazioren eragina erakusten dute, duten estilo caravaggioar handiagatik. Aitarekin Genoan egonaldi labur bat egin ostean, Erromara itzuli zen 1622an, eta hantxe egon zen lau urtez. 1627an, Napolira joan zen bizitzera, eta han eman zituen bere karrerako urterik oparoenak. Gainera, Napoliko bildumagile eta margolariek asko estimatzen zuten. 1639 eta 1641. urteen artean , Ingalaterran egon zen, gaixorik zegoen aitari laguntzen. Izan ere, Orazio Ingalaterran zegoen bizitzen. Koadro honetan Judith ikus daiteke, alargun hebrear gazte eta aberatsa, Holofernes jeneral asiriarrari burua mozteko puntuan dagoenean. Holofernes Bet uliako gotorlekua erasotzen ari zen bere armadarekin, eta hiri txiki hori errenditzekotan zegoela, Judith, bere soinekorik ederrenekin jantzita, Holofernesen kanpamenduan sartu zen Abra neskamearekin batera, bere senarraren hilketaren gaineko bengantza har tzeko, baina, batez ere, hiria etsaiaren atzaparretatik askatzeko. Baina zentinelek harrapatu egin zuten, eta Holofernesen aurrera eraman zuten, zeinek oturuntza batera gonbidatu baitzuen bere dendan. Afarian, jeneral asiriarra mozkortu egin zen, lo geratu z. Orduan, Judithek gerlariaren ezpata hartu zuen, eta, Abra esklaboaren laguntzarekin, burua moztu zion. Asiriarren armadak, buruzagirik gabe, setioa altxatu eta alde egin zuen. Lan honetan,Judith heroiak kastitatea eta indar morala sinbolizatzen du, nahi z eta sarritan, batez ere Kontrarreformaren garaian, Elizak heresiaren gainean izandako garaipena sinbolizatzen zuen. XVI. eta XVII. mendeen artean Bibliako pasarte hau landu zuten margolari gehienek emakumeen ihesaldiaren unea aukeratu zuten, Holofernes h il ostean; bestela, Judith margotzen zuten, Holofernesen buru moztua erakusten zuen bitartean. Hala ere, Artemisia Gentileschik unerik dramatikoena islatu nahi izan zuen, hau da, burua mozteko unea. Hautaketa horren aurrekaria Caravaggioren gai bereko mihi se ospetsu bat da: Giuditta Coppi izenarekin ezagutzen da eta Barberini Jauregian dago ikusgai. Artemisia Gentileschiren lana eta bizitza aztertu duten adituek beti nabarmendu izan dute pintatutako gai honek lotura estua duela margolariak 1611. urtean (19 urterekin) bizi izan zuen gertakari traumatikoarekin; izan ere, Agostino Tassi pintoreak bortxatu egin zuen. Honako hau gaztaroko lana da, Erroman egindakoa 1612 eta 1613. urteen artean, hau da, indarkeriazko gertakari hori sufritu eta denbora gutxira. Lan honen bertsio autografoa Florentziako Uffizi Galerian dago gordeta. Adituen arabera, ikusgai dugun lanaren ostean egindako bertsioa da. Dultzinea, eldarnio batetik jaioz bezala, honela mintzatu zitzaion Santxari: Hara, hemen, Santxa, benetako Demetria bat, karlisten gerran bortxatu zuten haren antzeko zoritxarra izan duena. Gora Artemisia, gora! Goratua bedi! Eta zin dagit, zin, nik Agostino Tassi pintorea bilatu, aurkitu eta ezpataz menderatuko dudala. Ondo errana, andere, baina kontuan har b eza, eta ohar, lau mende joanak direla gertaera hori jazo zenetik, eta ondo ezkutuan izanen dela Tassi hori, eta erranen nuke, lurpean gordea ere bai. Ba hemen nago ni, lur gainerako bezala lurperako, berdin eginen zetunat zaldizkoaren lanak eta satorrare nak, baina zerua eta izartegia lekuko, Tassi hori atzeman arteko onik ez dudala izanen, eta atzeman, atzemango dudala. XVIII . ATALBURUA Arjel, egonaldia. Mundua irakurtzeko alfabetoak. Eta Kena Burguleren elkarrizketa. Santxak nahi du Senegal, Dultzineak etxera. Gatibu hitza edo berba entzuten zuen bakoitzean Gatibu musika taldearen “alkandorie ” etortzen zitzaion jakon burura burure gure Santxari. Musturrek sartunde Erdi lo hartu nindun Zure telefono deixek Ez dau inor etxien Eta, pasatu zaitez. Geldi egon ezine Sartu eustan gorputzien Eta nerbixoso pareu Segundo bakarrien. Ta prakak ezin sartu Helduko nazela berandu Ezin lotu alkondarie Eskilarak beherantz banoie. Eskutik heldu ginen Eskuak sutan ziren Di da gure artien Sortu zan rollotxue Portaleko atien Lehenengo kalentoie Igogailu barruen Fuera lotsa guztixek. Ta prakak ezin kendu Ezin izango dot inoiz ahaztu Ezin kendu alkandorie Sofaren ganien etzunde. Bildu r barik Irrintzika Erropak etxien ziher botata Ta zu bilusik. Zoro moduen Maitatu ginen Eta probatu gendun estixen Musturrek sartunde. Zoro moduen Jarri ginen Ta gozatzen heldu zan Goixa. Erdi lo hartu nindun Zure mutilaren deiek: Hortxe aparkatu dot Laster gorantza noie. Ta prakak ezin sartu Ezin ixengo dot ahaztu inoz Ezin lotu alkandorie. Eskilarak beherantz banoie. Agur esan barik Banoa, Banoa. Deitu nahi duzunien. Eta zoro moduen Jarriko gara Ta probatu gendun estixen Musturrek sartunde. Zoro mod uen Jarriko gara Ta gozatzen goiza helduko da Alkarreri lotuta. Andro Troppok hau dio Arjeli buruz: Arjelen sartzea, Zerbantesentzat, etsipen eta tristura handi batekoa izan zen, bertso hauetan dakarrenez: Heldu nintzen gatibu eta ikusi nuen lur hau hain ospetsua munduan, bere baitan hainbeste pirata estaltzen, onartzen eta ixten dituena, ezin izan nion lantuari eutsi... El trato de Argel liburuan lanean idatzi zituen eta berez mintzo dira, oharren beharrik gabe. Arjeleko ziutatea idoro zuen Zerbantesek Erroma edo Palermo baino jendeztatuagoa, ehun mila eta gehiago biztanle baitzituen (horietatik hogeita bost mila esklabu), eta Napoli bezain animatua edo gehiago. Merkataritzara baino gehiago bidaiariak eta kostaldeetako biztanleak preso hartu eta gero saltzetik zegoen negozio berebizikoan zebiltzan. Horretarako zeuzkaten hogeita hamar bat galera bizkor eta maneiagarri, kristau kostaldeak eta ontziak ehunka astintzen zituena, eta milaka gizagaixo hartzen zuten atxilo, eta horien bahiaren ordaina rekin eta kendutako salerosgaiekin, Mediterraneoko hiririk oparoenetako bat izatera heldu zen. Arjelera heltzean gatibuak saltzen ziren esklabuen merkatuan, baina Miguelek zortea izan zuen eta ez zuen tramite hori pasa, esleitu baitzioten Arnaute Mami ren bigarrenari, Dali Mami ri, zeinak, Sessako dukeak eta don Juanek Felipe II.ari egindako kartak ikusirik, soldadu ohiari aurkitu zitzaionak, pentsatu baitzuen, pertsonaia garrantzizkoa zela, eta erreskatea jarri zuen bost mila ezkututan, erabat neurriz gain, baina halere, bostehun dukatera jaitsi zuten, eta guztiarekin, bertze gatibuen truke eskatz en zutena kontuan hartuta (berrehun eta hirurehun dukat) dezenteko kopurua zen. (...) Horrela hasi zen bortz urteko gatibualdia, informazio zehatzak dezente dira hartaz, familiaren eskariek eta bertze gatibu batzuen lekukotzengatik, baina deus ez dakigu. Dultzinea eta Santxa kontu handiz zebiltzan, bahituko ote zituzten; baina artista batzuk baitziruditen, gehiago ziren umeen barregarri, bertze deus baino. Arjelen, emakumeen egoeraz jakin nahi izan zuten eta suertez, Raysa aurkitu zuten eta honek eman zien ha ngo berri. «Nire asmoa etxekoandrea izatea baino askoz gehiago zen. Ezin nuen ideiara ohitu eta ezin nuen imajinatu egunero lau hormen artean giltzapetuta. Berehala dibortziatu nintzen, nire lehen umea izan ondoren " Bere seme alabak lan eginez eta zainduz bakarrik independizatu zitekeen. Gero, irakasle laguntzaile gisa aritu zen unibertsitate batean; zentroko langile bakarra zen. Ez zitzaion gustatzen egiten ari zena, baina jakitun zen menpe egon beharraren inposizioaren kateak hausteko aukera emango zion ekintza iraultzailea zela. Nirea herri matxista da. Ez duzu emakumerik ikusten kalean. Orain, azken urteotan, dagoeneko badaude batzuk eskolan edo anbulatorioan lan egiten dutenak. Baina oso gutxi gara. Kaleak haientzat dira eta etxea guretzat», dio haser re. Ziurtatzen du bileretan bera dela hitz egiten azkena eta, hasieran, etxez etxe familien beharrak ikustera joaten zenean, bazeudela atea ireki eta ez zutela jorratu esaten zioten gizonak. Emakumeekin Raysak adeitasunez erran. Raysari agur erran, eta zi utatean barrena ibili ziren, eta Zerbantekin argazkiak ateratzen uztearen truke, txanpon batzuk jaso zituzten. Ondoren mokadu bat egitera joan ziren txit gustura. Berdindu zirenean, honela mintzatu zitzaion Santxa bere andereari: Berorrek errana da, Dultz inea nagusi burutsu horrek, gure sentipen eta sentimenduei hitzak jartzeko gai ez garela, eta horregatik irakurtzen dugula. Eta hara, gaur ezin ninteke horrekin desados egon. Zer bada? galdetu Dultzineak. Aurkitu baitut, zoko horretan a ldizkari zahar ba t, eta bertan “ Mundua irakurtzeko alfabetoak ” deituriko artikulua, biziki gustatu zaidana, Daisuke izeneko batena, eta uzten badit, hurrengo pausaldian, itzalik badago, irakurriko diodana. Bai, Santxa, arretaz entzungo dizut, elikagaia behar baitu buruak, nola behar duen sabelak. Ederki, bego bada nire zorroan, aldizkari hori, letrak ez baitira aldatuko lekuz, ez aditzak bihurtuko zenbaki. Eta, hala, berandu gabe heldu zen, toki aproposa irakurketarako. Santxak orduan, ekin zion ekin, bere irakurketari: Mundua irakurtzeko alfabetoak Irakurtzeko modu asko dago, mundua irakurtzeko modu asko. Argazkilariak bere begiz irakurtzen du lehenbizi paisaia, aurrean daukana, eta kameraz hartzen du istant hori, kameraz idazten du. Guk begi kolpe batez irakurtzeko modua n. Arrandegi batean erosleak arrainak irakurtzen ditu. Auto baten motorrari begira eta entzunez, mekanikariak motorra irakurtzen du. Giza soinari begira, mediku batek gizakiaren gorputza irakurtzen du. Tabernariak aurpegiei begira, bezeroaren aldartea irak urtzen du. Belarzaleak zelaiko belarrak irakurtzen ditu, eta behar dituenak hautatzen. Flysch bat irakurrita geologo batek hamaika jakingarri ateratzen ditu. Liburu bat irakurrita, han idatzitakoa jakiten da, hizkuntza eta alfabetoa ezagutuz gero. Txori do inua irakurrita, txoriak ezagutzen dira. Arlo bakoitzak du bere alfabetoa. Arrandegian alfabetoa arrainez eratua da. Autoan pieza eta zaratez. Medikuak soinaren alfabetoa ezagutzen du, mina, hazkurea, ... Tabernan tristura, poza, nahigabea,.. dira alfabeto aren parte. Zelaian kalendula, zainbelarra, ... Flysch ean geruzak, tolesak, formak... Liburuan a, b, c, d...letrak (gure alfabetoan). Abestietan notak,... Ia ezinezkoa da pertsona bakar batek alfabeto guztiak ezagutzea. Eta ia ezinezkoa, pertsona batek al fabetorik batere ez ezagutzea. Guztiok gara alfabetatuak eta guztiok alfabetatu gabeak edo analfabetoak. Aldi berean. Oharmena behar du argazkilariak eta oharmena argazkia ikusten duenak ere. Xehetasunez jabetzeko begi ernea. Ez, ez dago guztia liburuetan. Ez da dena ikasten Salamancan. Ez behintzat unibertsitatean. Beharbada bai Kalixto eta Melibearen lorategian. Lorategi hori marraztu zuen Luis Goitiak. KALIXTO ETA MELIBEAREN LORATEGIA La Celestina liburuan agertzen diren pertsonaiak dira Kalix to eta Melibea. Argitaletxearen webgunetik atera ditugu honako jakingarri hauek: Zelestina da, On Kixoteren ondoren, zabalkunde eta osperik handiena lortu duen idazlan espainiarra, eta antzerki modernoaren hastapenetako obra dramatiko garrantzitsu eta sako nena. Obra paregabe eta errepika ezina da, ez dago sail edo genero jakin batean katalogatzerik; ez da ez antzerkia eta ez eleberria, ez dagokio ez Erdi Aroari eta ez Errenazimenduari, ez da ez estoikoa eta ez moralizatzailea. Fernando de Rojas, La Puebla d e Montalán herrian jaio zen, Toledon, 1470 urte inguruan judu kristautuen familia batean. Inkisizioaren jazarpena jasan zuen, ezkutuka judaismoa praktikatzen zuelako salakuntzaren pean, eta dokumentu horietako batean esaten da, hain zuzen, Melibearen autor ea dela. Legeak ikasi zituen Salamancako Unibertsitatean; halaxe dio Rojasek berak lagun bati idatzitako gutunean eta, gainera, ikasle urte haietan, oporraldi bat aprobetxatuz idatzi zuela obra hau, oso gazterik alegia, 25 bat urterekin. Legeetako Batxiler titulua lortu ondoren, Talavera de la Reinan finkatu zen eta han jardun zuen abokatutzan. Hiri hartan ezkondu zen eta uste da bertako alkate ere izan zela. Ez dakigu beste ezer idatzi ote zuen eta idazle garaikideen artean ez dago Rojasi buruzko aipamen b akar bat ere. 1541ean hil zen. Asko dira alfabetoak, asko irakur daitezkeen gauzak. Argazkia da idazbide eta irakurbide horietako bat, gaur den egunean txit erabilia, argazki kameren bidez eta eskuan edo eskura dagoen smartphonaren bitartez. Milesker argaz kilariei, eta bereziki Juan Luis Aizpuru Beristaini, kostaldean atera dituen argazkiengatik. Hurren arte! Bejondeiola, Daisuke horri, arrazoi arrazoia dauka, inork baldin badauka, eta Segurolaren baimenarekin, baitio ez dagoela arrazoia edukitzerik, txal o bat merezi du noski ihardetsi zion Dultzineak, eta bere esku finekin esku zartatxo batzuk eman zituen. Txalo egiten dut nik ere, andere, baina hainbeste liburu eta kulturarekin, ez al zara nekatzen eta aspertzen? Nik nahiago gauza arinak, dibertsioa, e ta... ...Turkoak gauez erantsi Dultzineak. Horixe ta bera, erran duzuna berbera Santxak . Gorputzak zerbait eskatzen dit. Berorri ez? ... Zaldun ibiltariak goi asmoak zetun eta ez beheko pasio mundutar horiek! Ez al dun oroitzen Olyteko gazteluan har tu genuen asmoa? Horrenbesteko bidaia, demetria olde eta gorabeherekin, nagon, ez ote dugun iparra pixka bat galdu, nahiz eta hura bere lekuan egon beti. Ez, andere, ez. Baina.... Santxak. Baina...zer? Zer eginen huke orain? Nora joango hintzateke? Dultz ineak galde. Nora? Egia erran dezaket? Santxak. Egia ez erratekotan, hobe isilik egon! Dultzineak. Ba, oso gustora, Senegalera joango nintzateke! Santxak. Senegalera? Tokitan zagon! behordun nagusiak. Ez hain urruti ere! Kontinentez aldatu beharri k ez! ezkutariak. Gure Rozinanta eta Ruzia gaixoak! Egarriz eta gosez hilko lirateken eta nekeak eraginda! Bilatuko genuke modua, haiek arintzeko, gameluekin edo... Santxak. Nik etxerako gogoa dinat, ba, Santxa maite Dultzineak. Zergatik halako presa etxeratzeko? Etxean ez dun bere lekutik mugituko...! Santxak. Hori hala dun bai, baina... Norbait zain daukazu? Don Kijote ospitalekoa? Santxak. Nahiago niken hori hala balitz! Dultzineak. Animatu, andere,...! Santxak. Hoa heu, askatasun osoa ematen dinat, hoa eta Olyten kontatuko didan zer moduz joan zainan beltzerri hartan...han betiko geratzen ez bahaiz behinik behin... Ez, hori ez, nik ez zintuzket utziko sekula? Zergatik ez? Bilatuko ditun lagunak biderako! Dultzinea bakarra da... Dultz e Maria Mielgo Azkona, maite zaitut. Behordun zaldunak, harriduraz entzun ondoren: Baita nik hi ere, Iratxe Landibar Azkarate. Aspalditik gainera. Besarkatu ziren, musukatu eta gau hartan, batera etzan ziren lehen aldikoz, lastaira berean. Goizean Santxa lehenago itzarri eta gosaria prantatu zion Dultzineari. Senegalera joango gara, andere? Bai, joango gaitun, maitea. Baina ez ahantz gure goi asmoa, emakumea salbatzea dela! Bai, eta salbatuko dugu! XIX. ATALBURUA Senegal. Dakarrera heltzea. Baoberoa liburua, Kena Burgule Egun batean jatetxe batean, Jean Wermer ezagutu nuen, arabiar printze bat bezala jantzita. Nitaz lehen unetik interesatu zen. Berehala egin ginen lagun, Leonoraren laguna baitzen. Ni limurtunahian aritu zen diskrezioz, begia kliskatuz disimuloz, belgikarrek egiten zekiten eran. Negua zen. Hotz bikain bat egiten zuen beso bero batzuen artean hondoratzeko eta zorionaren zirrara sentitzeko. Markatu ninduen proba batetik atera berria nintzen, hortaz, pentsatu nuen Jean Wermer ekin egonkortasuna aurki nezakeela. Denborarik gehiena berarekin ematen nuen. Bakarrik bizi zen etxe batean, lantegi, etxebizitza eta erakusketa galeria zen hartan: Jean Wermer margolaria zen. (…) Badakizu dantzan? galdetu zidan haietako batek. Ezustekoan ha rtu ninduen galderak eta ezetz erantzuteko zorian egon nintzen. Dantzan ba al dakidan? Jakina baietz! Ah, bai, beltz guztiek bezala. Guk kontrata zaitzakegu. Dantzari gisa, soldata finko bat irabaziko duzu, astero ordainduko dizugu, eta ehuneko bat jasok o duzu likore eta txanpainetan, animatzaile izateagatik. Gau hartan bertan hasi nintzen. Dantzaren bidez bilatzen nuen nahita, biltzen ninduen zarakar hartatik libratzea, larraren kurruska, beroaren murmurioa naturalki aurkitzea galerazten zidan hartatik. (…) Frantses kolegioa, gure arbaso galoak, kooperazioa, trukaketa, herrien arteko adiskidetasuna; horiek guztiek dimentsio berri bat sortua zuten: atzerritarra. Zeure etxean aitortua ez izatea, destinoak molda eta gida zitzakeen lotura benetakoen artean. Zalantzarik gabe, beharrezkoa zen naretasun eta onarpen aura hura. Nik gehiegitan jokatua nuen paper berbera: emakume beltz bat, denbora askoan bere arbaso galoetan sinetsi zuena, eta aitortua ez izatean, pentsatu zuena errudunak hauek zirela: haurtzaro ez bizitakoa, kolonizazioa eta ama aiten arteko bereizketa. Babesle bat bilatu eta hura baztertzea, ez justifikatzeagatik amak gu bion artean ezarri zuen isiltasuna, emakume izan nintzen egunetik. Egileari elcational.cat –ek egindako elkarrizketatik pasarte b atzuk: Zona beltz askotatik pasa naiz ene bizitzan, eta oraindik pasatzen naiz bakarren batetik. Niri beharrezkoa zait hori idazketaren bidez ateratzea. Bestetik, egile afrikarrek beren kontinenteari buruz idazten dutenean, beti daukate polizia ukitua, int riga, gauzak ikusteko gure ikusmolde kosmogonikoarekin lotura daukana. Afrikan beti dago sekretu bat, ezagutu beharreko misterio bat...Ez da dena dirudiena. Gauzak ikertu behar dira, genero beltzaren erara nolabait. Nago orain hasten dela egiaz ene bizitzako marginalitatea. Gauzen bazterretan bizitzea gustatzen zait, periferian, ekilibrista izateko bi munduren artean. Bizi naizen eran bizitzeak, pertenentzia sentimendutik liberatua, beste era batera sentiarazi dit marginalitatea. Baina marginalitate era hau atsegin dut, uzten baitit ezberdin adierazten eta bizitzen. Ezberdina naiz. Eta gero eta gehiago. Neure adinean, berdin dit. Egun bakoitza jaio berri banintz bezala da.... Lehen idazle afrikarrek, independentzien aurrekoek, salatu egin zuten kol onizazioa eta kolonizatzaileekiko lankidetza. Ondorengo idazleek, Sony Labou Tansi k eta Ahmadou Kourouma k esaterako, independentzien erregimenak salatu zituzten. Garai bat zen... Ilusioen garaiaren ondotik desilusioena etorri zen. Baina Afrika mugimendua n dago. Eta ez dut gustuko nola tratatzen duten maiz garaiotan. Ezin duzu gizarte bat osorik salatu... ezin dira sistematikoki kritikatu afrikar gizarteak. Europarrek gustatzen zaien bakarra da eurek Afrikaz espero dutena idazten duten egileak; eurentzat A frikari buruzko literatura soilik izan daiteke salaketa, salaketa, salaketa... badira egile afrikarrak talentu handia zutenak, baina europar argitaletxeek bazter utzi dituztenak, William Sassine esaterako... Europan bizi direnak bakarrik ezagutzen dira eta hedabide europarrek nahi dutena esaten dutenak. Afrikak bizirauten du, gatazkak gatazka, baina Mendebaldeak badirudi ez duela aditu nahi gauzak aldatzen ari direla. Ikusmolde ezkor baten klitxean iraun nahi du. Horrek egiten dit minik gehien. Ez nago ados sistematikoki gure gizarteak kritikatzearekin. Ustelkeria, europarrek manipulatutako politikariak eta espolio sistematikoa egon arren, afrikar asko dira kontinenteari iraunarazten diotenak beren duintasunarekin. Guk, Afrikan bizi baikara, badakigu, trabak traba, jendeak iraun egiten duela. Atsekabe eta txirotasunagatik ere, ez dago miseriarik. Miseria arimaren pobrezia da, baina Afrikan mantentzen da partekatzearen, egindako lanaren sentimendua... jendeak energia handia du, eta dinamika oso baikorra, itxar open handikoa. Afrikar kontinentean bada txirotasunik, baina ez miseriarik. Miseria da, egoera txarrak espirituari eragiten dionean, bihotzari, gizakiaren beraren muinari... Egiaz, miseria handiagoa dago Europan eta Estatu Batuetan, Afrikan baino. Afrikan mundu guztiak pasatzen du eguna, beti, konponbide bila, ez arazoak sortzen. Mendebaldeko gizarteak itxiak dira, elkartasunik gabekoak. Jendeak ez du elkar agurtzen... Sistemak itxi egin ditu. Mendebaldeak arazo espiritual bat dauka. Salatu behar litzatekee na da gauzen munduko ordena. Kolonialista zirenak neokolonialista bihurtu dira, baina ez da hori bakarrik, klase politikoa klase ustela bihurtu da Planeta guztian, ingurumena suntsitzen ari da, eta orain mugak itxi dira, baina europarrak mundu osoan ibili dira, dena okupatu dute. Europarrak mugi daitezke, baina gu ez... Hemen esan ohi da emakume afrikarrak otzanak direla, gizasemeek agin diezaieten uzten dutela. Baina usu emakumeak dira etxeaari eusten diotenak, eta juxtu horregatik, ez dute ezergatik justi fikatu behar... Emakume afrikarrak oso harro daude familia sostengatzeaz, nahiz eta diru gutxi irabazi. Emakume afrikarrak ez dira zorigaitzezkoak... Ederrak dira, alaiak, erakargarriak, kementsuak... XX. ATALBURUA Sevilla. Andro Troppo: Sevillan Zerbantesek antzerkiko bere lagun zahar baten ostatuan hartu zuen ostatu, Tomas Gutierrez zen lagun hori, gaztetan aktore izana, eta taularen ordez ostalaritza hartua zuena. Tomas Gutierrezen posada Sevillako alojamendurik garrantzitsuena eta luxuzkoena iz anen zen ziur asko. Komiko izanak fortuna bat gastatu zuen harizko izaretan, eta bezeroentzako kuberteria zilarrezkoa zuen. Establezimendu horretan pausatzen ziren noblezako, finantzatako eta politikako pertsonaje handi guztiek, eta baita hiritik pasatzen ziren merkatari aberats eta itzal handikoek ere. Lau hilabetez egon zen Zerbantes batzorderen batean sartu nahirik edo negozioren bati ekin nahian, Tomas Gutierrez lagunak zeuzkan harremanen babesean seguraski, Sevillako gizonik ahaltsuenekin baiztuen harr emana, bai bertan ostatu hartzen zutelako bai haiekiko harremana zuelako ezagunak. Espainiak, Tercera uhartean garaitu ostean, pretendiente portugaldarraren aurka, ez zuen baztertua Ingalaterra herejeari eraso egitea. Orduko giroa, dioskue historialariek, euforia handikoa zen, eta gerra ingeles kostetaraino bertaraino eraman nahi zen, bengatzeko, besteak beste, egin berria zuten exekuzioa, Maria Estuardo katoliko eta espainiarrentzat txit maitatua zenarena. Herri sumindura giro horri harturik, Felipe II.ak baliatu zuen, eta bere planak prestatzen hasi zen . Andro Troppori behin eta berriro eskerrak eman behar dizkiogu, Zerbantesen bizitzari buruzko argibide hauek emateagatik. Sevillan gauza txit xelebre bat gertatu zitzaien, izan ere, abereak ura edaten utzi zituztelarik eta bi andrazkoak itzalean eseri, mutiko bihurri batzuek bai Rossyri eta bai Russyri eranskin edo pegatina bat jarri zieten, kamioiei eransten zaien bezalakoa. Attention, angles morts. Dultzinea amorratu egin zen: Ume zikiñ arraioak! Harrapat zen bazaituztet, ez da izango amarik semea ezagutuko duenik! Aurpegia bestelakotuko dizuet! Umeek urrutitik barre egiten zuten. Santxak ere irriz zegoen, berak ere hamaika horrelako eginak baitzituen gaztetxotan. Lasai bego, lasai, andere, mutil koxkorrak dira eta jolas egin nahi dute. Nik kenduko zienat jolas egiteko gogoa! Dultzineak. Honek ere izanen du alde onik, nagusi! Turistak arrimatzean, are gehiago emango digute poltsarako, edonork izan nahiko baitu gure argazki bat, hain xelebrea eta irrigarr ia. Ez zidan ba grazia handirik egiten, Santxa! aitortu Dultzineak. Ez al gara gu ere , gizakiok, angelu itsuak ditugun jendeak? Gauza batzuk ikusteko gai gara, baina bertze batzuk ezin ikusi, edo ikusi nahi ez! Bai, horretan zuzen habil, Santxa leial eta maitea, hire ganbara horretan badirela artaleak eta ez gutxi! Irina egin behar eta gero taloa! Santxak. Oroitzapenekin ere gauza bertsua gertatzen dun, gauza batzuk oroitzen dizkinagu eta bertze batzuek ez! Dultzineak. Arratsalde hartan, hiriko eskaintza kulturalaz jabetu ziren eta honako ikastaro hau aurkitu zuten: ―Emakumeak Odisean . Emakumeak Odisean Odisea, bere eszenatoki aberatsekin, bere pertsonaia anitzekin eta bere abentura ahaztezinekin, mendebaldeko kulturako klasiko ezaguneneta ko bat izan da eta izaten jarraitzen du. Hainbeste bertsio eta egokitzapen egin dira Ulisesen abenturen gainean, non denok dugu buruan obrako protagonisten irudia. Hala ere, kasu askotan, irudi hori ez dator bat jatorrizkoarekin. Manipulazio horien aurrean bereziki sentikorrak izan dira emakumezko pertsonaiak, eta horietako asko geroko egileek senarrari itxaroten dioten emakume ezkonduak –pazientzia, pasiboa, fidela – izan beharko luketenaren estereotipo bihurtu dira; borondatez emakume bakarti eta autosufiz ienteak gaiztoak, arriskutsuak; erreginak —erregeen bigarrenak —; printzesak — gerlariaren saria —, edo esklaboak — desjabetuak eta otzanak. Baina zer esaten digu haiei buruz Odiseako testuak? Tailer honetan Odisearen irakurketa arretatsu eta alboragabean agertzen diren emakume ausart, autonomo eta ezohikoen eta herri irudimenean iraunarazitakoen artean, beraiek inspiratutako geroko lanengatik eta gizarte aurreiritziengatik, dagoen kontrastea aztertuko dugu. biktima izan direnen artean. Carmen Estradak Medi kuntza ikasi zuen AEBetan, Giza Fisiologiako irakaslea izan da UAMn eta UCAn, eta Neurozientzietan ikertzailea unibertsitate horietan, City of Hope Neurozientzien Institutuan (CA) eta UCLAn. Erretiratu zelarik, greko klasikoa ikasi zuen, Odisea ren itzulpe n eta egokitzapenaren egilea izanik, Miguel Brievak (Malpaso) ilustratutako edizioan. Sevillako memoria historikoari buruzko liburuaren egilea da "Turning Thirty Ye ars in the Thirties" (Aconcagua ) eta "Odiseo. Emakumeak Odisean » (Seix Barral). EGITARAUA Lehen hitzaldia, 17:00etatik 19:00etara. • Sarrera orokorra. Beste Helena. Bigarren hitzaldia, 17:00 19:00 • Itakako emakumeak: Penelope eta Euriklea. Hirugarren hitzaldia, 17:00 19:00. • Jainkosa bakartiak: Zirze eta Kalipsoa. Atenea Laugarren hitzaldi a 17 19 h. Emakume feaziarrak: Arete eta Nausícaa. Munstroak: Sirenak eta Scylla Dultzineak bien izenak eman nahi zituen ikastarorako, baina Santxak nahiago zuen bertzelako zerbait egin. Sevillako auzo txiro bat bisitatzera joan zen, nagusiaren baimenare kin. Bazekine, jakin, ikastaroan gauza goitarrak erranen zituztela, eta berak lurrean egon nahiago zuen, gauza arrunt eta ulergarriekin. "Pobreziak eta ahultasunak emakumearen aurpegia dute" • 40 urteko emakumea, ezkondua eta seme alabak dituena, prestakun tza akademiko eskasa eta familia ardurak dituena. Hau da aurrera ateratzeko Láritasera jo behar duen emakume zaurgarria Láritasek emakumeei laguntzen die bere buruan hazten eta autoestimua hobetzen trebatuz / M.S. Marta Miyares 200 emakume baino gehiago pr estakuntzan Parrokiako Láritasen eta Elizbarrutiko Enplegu Zentroan 13 proiekturen bitartez. Horrela lan egiten du Láritas Diocesana de Sevillako autosufizientzian hazten eta autoestimua hobetzen laguntzeko, batez ere gizarte bazterketa arriskuan dauden em akumeei. Eta horregatik, Emakumeen Nazioarteko Egunean, emakume ahulenen ahalduntzearen aldeko apustua egin beharraz ohartarazi da. Entitateak azpimarratzen du emakume izatearekin lotutako arrisku egoeraren okerragoa dela familia erantzukizunagatik, presta kuntza egokirako sarbide eskasagatik, familia bateratze zailagatik, matxismo eta indarkeria egoerek eta "pobrezia eta ahultasuna emakume baten aurpegia" egiten duten lan segurtasun egoerak. ". Hori dela eta, Láritasek oinarritik sustapena lehenesten du bi ekintza oso zehatzen bitartez: Láritas parrokiako 13 emakumeen proiektuak eta Elizbarrutiko Enplegu Zentroa (CDE). Nola dago emakumea ahultasun egoeran Egoera zaurgarrian dagoen emakumeak "40 bat urte ditu, ezkonduta, seme alabak ditu, prestakuntza akadem iko gutxi ditu eta familia ardurak ditu". Bi baliabideetara joaten direnemakumeen profila oso antzekoa da, bai Parrokiako Láritas en proiektu zehatzetara, bai Elizbarrutiko Enplegu Zentrora. Láritas parrokian 40 urteko batez besteko adina duen emakume espa iniarrari buruz hitz egiten da, ezkondua, 3 edo 4 seme alaba dituena, bere prestakuntza akademikoak mugatuta, lan duinerako aukera gutxirekin eta etxean arazo larriak dituena, langabeziatik hasi eta zamaraino. senide batena». CDEra joaten den emakumea espa iniarra da (% 60), lehenengo taldean adina barne hartuta, 24 eta 36 urte bitartekoa seme alaba txikiekin eta, bigarren talde batean, 38 eta 46 urte bitartekoa 2 edo 3 seme alaba handiagoarekin, bananduta eta etxeko zamak bakarrik bere gain hartuz. Familia laguntza gutxi izan ohi dute, eta horrek zaildu egiten du edozein behar arintzea. Láritasen 13 emakume proiektuak Emakume hauekin lan egiten duten teknikari eta boluntarioen esperientziaren arabera, zirkunstantzia metaketa horrek askotan frustrazio pertsonala eta autoestimu falta dakar, eta horrek, batez ere, antsietatearekin edo depresioarekin lotutako osasun arazoak ere ekartzen ditu, Láritasek lan egiten duen arazo nagusia. , emakumeak pertsona gisa baloratzeko helburuarekin, egoki eta edozein esparrutan funtzionatzeko gai dena. Horregatik da lehentasuna edozein akonpainamendu prozesutan, bakoitzak balio duela ikusi ahal izateko eta emakume gisa, denetik eraikitzeko egin dezakeela eta betebeharra duela, justuago, duinagoa. eta berdintasu nezko mundua. Lan hau Láritas parrokiak hiriburuaren eta Sevillako probintziaren artean garatzen dituen 13 emakumeen proiektu zehatzen bidez gauzatzen da eta 200 emakume inguruk parte hartzen dute. Horietan, beren gaitasun pertsonalak zaintzeko eta garatze ko eta familia etxeko zutabe gisa kokatzen dituzten inguruabarren aurrean laguntza eta akonpainamenduaren aldeko apustu garbia egiten da. Hala, emakumeen beharretara eta norbere interesetara egokitutako jarduerak eskaintzen dira. Helburua zure errealitate pertsonala norberaren baliotik eta nortasunetik eraldatzea da eta hortik diruiturri bat, lana edo zure etxeko zailtasunak kudeatzeko gaitasuna lortzea. Bestalde, CDEra etortzen diren emakumeen profila dela eta, prozesuaren hasiera berdina da. Lanbide pres takuntzaren jarrera, ohitu, gaitasun pertsonal edo trebetasun osagarrien hasierako lan bat ezartzen da, lanpostu batera sartzeko oztopoak hausteko aukera ematen duena. XXI. ATALBURUA Olytera itzultzea Olentzeroren egunerako heldu nahi zuen Santxak, nahiz eta hori umekeria iruditu andere Dultzineari. Umeei bezainbat ilusio egiten zion egun horrek, eta onartzen zuen, inolako lotsarik gabe. Covid kontua pasaxea zegoen, eta aurreko urteetan ekitaldia bertan behera utzi zuten arren, eta umeei Olentzeroren bideotxo bat erakutsi zieten arren, orain aukera zuen. Behor hau ez al dago ernai? Oso lodi ikusten dut – Santxak erran. Bai, hala nago, gau turko bat izan zuela honek ere Dultzineak erantzun. Hori ere emea izan, gu bezala! Santxak. Bai, t a eme emea, alajaina! Dultzineak. Tira ba, zaindu egin beharko dugu, pixka bat gehiago erran nahi dut. Bai, merezi du, bai, gure Rozinant ak. Umea arra bada Rozinante jarriko zionagu... Dultzineak. Eta emea bada Donella Santxak. Ez al da Ruzio tokat zen? Dultzineak. Izen hobea iruditzen zait Donella, neure lagun Karlesek izan zuen behorraren oroipenez. Ongi dun, ba, Santxa, hala bedi. Behozale batzuekin egin zuten topo eta behorzale bat ari zen lagun batzuekin hizketan. Kosta tu zitzaien haren hizk era aditzea, baina harrapatu zuten, harrapatu, mamia bederen: Mazkakatako 'ta iatzik kartzeko 'ta Gio hasi ziñan bihorrakin Bihorra karri nun ta bihorra ez ernai gelditzen 'ta Gio nerbioso ikarriya 'ta gue anaya joka hasi zen muturretik 'Ta esan niy on: " Ez yojkela jo manduai muturrin!" Gio besukin hasi ziyon. 'Ta ordun saldu in ganun. Ostra! Karo peligrosua Gio jon nitzan zaldiyan eamatea 'ta "Hi eamantzak! hemen bait bihorra erra nik hietzako 'ta hoi utzi zak hemen 'ta katzi zortzi milla duro!" Kaguen! 'Ta zortzi milla duro man 'ta betzi ume kendu! San Dios! Bai betzi umee batzu dirurier alde berrogehita hamabosten alde itten zin umik. Haraittako? Haraittako. Bai hogehita bo sei milla duro hartzen nittun. Jode! Gio haren um ia utzi nun 'Ta nik jaten 'ta bu jaten erruz ematen 'ta iñon ezin errendituik! Ostra 'Ta horrei 're kendu nizkan zortzi ume 'ta gio gio ya utzitzea heldu nitzan 'ta geo gizon bat torri " Hi bihorra eostuna bait nik Hondarrabiyan!" "san tortzeko." 'ta torri zen 'ta san niyon: "Beira honbeste ume kenduzkat nik 'ta ni aproxtu naz 'ta zu 're aproxtu hogehi milla duron saldukoizut" 'ta " Ooo ezta pentsatu 're! Zuk egiya satanzut zuk hogehita hamar milla duro patu bihorra 'ta etzu hau bezelakoik karko e! Zer dik ba honek? Honek hau duk pizkorra honek gizona ber dik fuertia. Bai nik honei seituko yot aixa! Bai seittu bai honek e' zuri! Eaman pruebako 'ta ezba konforme karri berri itxea." Miño ez zun karri ! Harek e' beak e' hiru ume kenduzka! Emea suertatu zen jaiotzean eta hala, Donella izena jarri zioten. Gora emeak! Santxak. Gora! Dultzineak. Dultzinea etxeko negozioan sartu zen, baina ez buru belarri. Kontuak eramaten zituen, eta bertzelako zuzemenak, baina guztiz sartu gabe, salmentan, bezeroetan, mahats bilketan... Olio errota antigualeko bat jartzea otu zitzaion, errotarri eta guzti, berezkotasun hori gorde nahian, eta gazteei erakutsi nahian. Santxa guztiz ados zegoen, arkeologia eta gauza antigualak maite baitzituen. Truja l las Cervantas/Zerbantak olio errota jarri zioten izena. Moulin à huile. Oil mill. Yağ fabrikası. Olive Old Times aldizkarian honako albistea irakurri zuten: Greziako Lesbos uhartean dagoen Thermi PigiLambou Mylon probintzia errepideko eraikuntza lanetan olio errota zahar bat aurkitu zuten. K.o V. mendeko baserri baten ondoan aurkitu zuten eta osorik zegoen. Zaharberritzean, aurkitu zen olio errota zerealak, olioa edo ardoa bezalako tokiko produktuen ekoizpenarekin eta erabilerarekin lotutako multzo handi baten parte zela eta K.o II. mendetik VI. Garraio eta zaharberritze lan guztiak bi hilabete behar izan ziren olio errota zaharra jendaurrean erakutsi aurretik. Proiektua Europar Batasuneko Europako Egitura eta Inbertsio Funtsen (ESPA) bidez finantzatu zen , gogoratuz kulturari lagundu behar zaiola herrialdeko garai zailetan ere. "Oliba olio errota zaharra aldatu gabe eraman zen. Arkeologia Museo berriaren patioan jarri dugu berriro, eta bertan zaharberritze lan guztiak egin genituen", esan zuen Paul Trianta phyllides Lesbosko Antzinateen Bulegoko buruak, uztailean, The New n inaugurazio ekitaldian. Mitileneko Arkeologia Museoa. Errota zaharraren aurkikuntzak tokiko ahaleginak lagunduko ditu Lesbos uhartea Greziako oliba olio ekoizle nagusi gisa sustatzeko. Le sbosek bere lurraldearen ehuneko 28 inguru olibondoen azpian dauka eta olioaren ekoizpena ekoizle txikietatik dator batez ere. Uharteko urteko batez besteko ekoizpena 25.000 eta 30.000 tona oliba olio ingurukoa da eta bere kalitatea Grezian ez ezik atzerri ko merkatuetan ere aintzatetsi da, Hego Amerikan eta Asian bereziki. Uhartea Oliba Olioaren Ekoizpen Industrialaren Museoagatik ezaguna den arren, oliba olio errota zaharraren aurkikuntzarekin, Lesbos saiatuko da bere industria ondarearen testuinguru arkit ektonikoak, sozialak eta kulturalak integratzen, bai oliba sektorean. eremu teknologiko zabalagoan bezala. Oh, gure Lesbos maitea! Dultzineak. Gogoa ematen du hara bueltatzeko! Santxak. Dultzineak bazuen arterako zaletasuna, eta beti gogoko izan zuen margotzea. Horregatik berriro heldu zion gaztetxotako grina hari. Eskola batean izena eman ez eman egon zen zalantzan, eta azkenean bere kasa ekin zion. Aurrerago beharbada joango zen klase batzuk hartzera, baina momentuz ez. Arkatza eta papera aski z ituen zirriborroak egiten hasteko, eta Olytek ematen zion nahiko marrazgai, gaztelua bera, hasteko. Ezizen bat hartu nahi izan zuen sinatzeko, eta Sofonisba Argenssola ren omenez, Sofia Ansola hautatu zuen, eta hala sinatu zuen aurrerantzean. Santxak arkeo logia ikasi nahi baitzuen, bazuen oztopo hani bat, oso oinarrizkoak zituen ikasketak. Historia eta arkeologia unibertsitatean ikastea oso urrun zegoen berarengandik, saturno eta jupiter baino urrunago. Hala, Dultzineak lagunduta, Andelora joan zen, eta ber tako arduradunarekin mintzatu zen. Michael Ecologoa ezagutu zuten, eta astean hirutan joatea hitzartu zuten, aurreago ikusiko zen gauzak nola zihoazen. Santxa pozik zegoen, zuzenean arkeologian murgilduko zelako. Arkeologa feministen taldearekin bat egin z uen Dultzinearen gomendioz, eta hala argudio hauek entzun zituen: Historiaurreko jendeetan nork ehizatzen du? Nork margotzen leize barruko abereak? Lan Talde honek asanblada parte hartzaile eta berdintasunezko batean funtzionatzen du, eta kide bakoitzak ah ots eta boto berdinak ditu. Denboran jarraitzeko bokazioarekin jaio zen eta parte hartzeko interesa duten arkeologia ataleko edo CDLko beste ataletako kide guztientzat zabalik dago. Feminismoa Justizia Sozialeko gaitzat hartuta, taldea arkeologoen eta arke ologoen eta, oro har, emakumeen eta gizonen arteko berdintasuna sustatzea du helburu nagusi, bai orainaldian, bai iraganaren interpretazioan gure jardunean. lanbidea, helburu horiek lortzeko beharrezkoak diren aldaketak sustatu eta sustatzera zuzendutako e kintzen bitartez. Hauek dira Lantaldearen helburu orokorrak: • Arkeologia profesionalen sektorean emakumeak ikusaraztea. • Arkeologia eta historiako foro ezberdinetan emakumeen ordezkaritza sustatzea. • Parekidetasuna bermatu CDLko Arkeologia Atalak parte hartzen duen edo elkarlanean aritzen diren jarduera guztietan. • Arkeologoen ahalduntzea eta lidergo postuetara iristea helburu duten prestakuntza sustatzea eta laguntzea. • Beste talde feministekin harremanak sustatu eta lankidetzan aritzea eta ekintza ba teratuak sustatzea. • Arkeologia eta Historiaren ezagutzan sakontzea genero ikuspegitik. • Laburbilduz, emakumeen askatasuna eta berdintasuna sustatzea arlo guztietan: juridiko, politiko, ekonomiko, sozial eta kulturaletan. • Gure lanbide sektorearen barru an helburu zehatz gisa, honako hauek zehaztu dira: • Erakundeen, enpresen, ikerketa taldeen barruko funtzionamendu ereduak aldatzea, gu baztertzen jarraitzen dutenak. • Ahalduntzea lantzea gure lanbide jardueran bigarren lerroan egotea eragozten duten tres nekin hornitzeko. • Zergatik gelditzen dira hainbeste arkeologo bere ibilbidean zehar bide bazterrean? Fakultateetan gehiengoa garela eta zuzendaritza postuetan gutxiengoa garela kontuan hartuta, zeintzuk dira sistemak berak jartzen dizkigun oztopo eta zai ltasunak eta nola konpondu dezakegu hori? • Gure ereduak sortzea, geure errealitateak. • Zergatik da beharrezkoa Arkeologo Feminista gisa Lantalde bat? Taldearen garrantzia ahizpatasunean eta sareetan oinarritzen da: • Ezin duzu Gizarte Justiziako proiektu batean bakarka landu. • Sorority sareak. Gizonezkoen sareak ez diren beste kode batzuetan oinarritzen diren sareak. • Loturak eta harremanak norabide berean lanean ari diren emakume talde eta kolektiboekin. Nor bere e txean bizi ziren D ultzinea eta S antxa, baina nola elkarrekin egon nahi zuten, batera bizitzen jarri ziren Villavieka auzo musulmana izandako karrika meharrean. Zeresana eman zuten gogotik. Zerbantak lesbianak dira, batera bizitzen jarri dira! Orain hiru beltz afrikar adop tatuko zituzte! Zidakoseko uretan etsaia, norbera Egun batean Santxa eta Dultzinea Txorron go ura edatera joan ziren, paseo bat emanez, behorra eta astemea hartuta, izan ere hauei ibilarazteagatik ere bai, guztiz nagitu ez zitezen ukuiluan, eta hurrengo i rteeretarako sasoian egon zitezen. Iturrian preskatzen zeudela, Zidakoseko ur emariari begira geratu zen Dultzinea, eta erreka ertzetik aurrera pauso batzuk egin zituen. Itzal argitan, haixe fin bat zebilen eta eguzki izpiak sartzen ziren, eta irudipena eg iten zuen, leku berezi batena. Hala, lasbegi bat topatu zuen, ur loa, eta hantxe begira begira jarri zitzaion osinari. Bere burua ispilaturik ikusi zuen han, eta bere ederrari begira ari zela, hosto bat jausi zen makal batetik eta osinean pausa. Horrek mik rouhin batzuk sortu zituen eta Dultzinearen aurpegi ederra guztiz zimurtu eta itxuraldatu zen, bere burua ez ezagutzeraino. Aurpegia guztiz zimurtua ikusi zuenean, iruditu zitzaion aurrean zuen hura etsaia zela, eta ez nolanahikoa, munduko emakumeen ederta suna zapuzten zuen etsaia baizik. Orduan, erreka harri bat eskuan harturik ekin zion eginahalean osineko etsai haren aurpegi zimurrari kolpeka, eta osinera erori zen eta guztiz busti, erraten zuela oihuz: Etsai gaizto nazkagarria, emakumeen ederra kentzen dabilena, akabatuko haut! Santxak, oihu haiek entzun eta nagusia urten txipli txaplaka ikustean, bereh ala joan zitzaion lagun egitera. Baina, zer du berorrek, andere, horrelako oihuak ateratzeko? Laban egin eta putzura erori al da oharkabean? Izan ere h emen verdin asko dago. Berdin berdin eroriko nintzen ni, verdin hori egon gabe ere. Etsaiarekin borroka egin baitut, eta zorionez garaitu, ihesi joan baita ihes, alu hura! Baina zer etsai, andere, hor ura eta arrairen bat, bertzerik ez dagoke. Nik ikusi dudana ikusi bahu, neure antz antza izanagatik aurpegia zimurtu, zimeldu eta etsaitu zaio istant batean. Santxak besotik heldu zion eta musu bat masailean emanik, abereak zeuden lekuraino eraman zuen, eta besarkada bat emanez erran zion: Andere, joa na da bai urrutira, etsaia, eta lasai bedi. Goazemazu Elenaren iturrira, han bake onean edango baitugu. Eta halaxe egin zuten. Bertan pausaldi bat egin, eta andereren soinekoa eguzkitan jarri zuten lehor zedin. Hala Santxak, beperan irakurria zuen gai bat hizpidera ekarri zion, poltsikotik periodiko zati bat aterata: Luisa Miralles, erbesteratu errepublikanoaren istorioa: bere bizitza kontzentrazio esparru batean 10 urte zituela Francotik ihesi Ume bat besterik ez zenez, Luisa Miralles Espainia atzean utzi zuen frankismotik ihesi. Behin Frantzian, hainbat hilabetez bizi izan zen errefuxiatu esparru batean baldintza gogorretan. Luisa Miralles frankismotik ihes egiteko Frantziako muga zeharkatu zuen 10 urte besterik ez zituela. Jada 91 urte zituela, kontatu zi on Gonzion kateari nola bizi izan zuen erbestea eta hunkitu egin zen bere haurtzaroa gogoratzean: «Oso zaila da horretaz hitz egitea, berehala hasten naizelako negarrez», esan zuen. Bere aita PSUCekoa zen eta Espainiatik alde egin behar izan zuten "fusilat u zutelako", erbesteratu errepublikano honen arabera. Berak eta bere amak oinez zeharkatu zuten muga, arropa maleta bat baino ekipajerik gabe. Espainiako errefuxiatuentzako kontzentrazio esparru batean amaitu zuten, non baldintzak gogorrak ziren eta gizon emakumeak bereizita bizi ziren. «Ezer jatekorik», gogoratu du Mirallesek, eta, hala ere, «herritarren arteko elkartasuna» azpimarratu du. Hor ere ibili zen etsaia franko! Dultzineak erran. Bai, desherrira joan behar eta gorriak ikusirik, betiko han gera tu, asko eta asko! Bitxia dun, Santxa, baina herrizaleenak direnak, biizia jokoan jarri dutenak, haiek herririk gabe geratzen ditun; eta lotsagabeenak, zikoitzenak herriaz jabetzen ditun. Bai, egia. Baina egia hauek triste jartzen naute. Iloba Moirenek pasa didan olerki bat irakurriko dizut: PUBER MAITASUNA Menderatuko dut zure amesgaiztoetako Golema Kosta ahala kosta, (piztiagoak diraene play stationean maiz topatzen ditudan munstroak) Erauziko dut martirologia eta matxozentrismoa, Kaudillo mis oginoa, bufoi gozoa, führer mediumikoa. Ene Juana de Arko miretsia Askatuko zaitut su falozentrikoaren laztasunetatik. Ene Anna Frank negartua, Paseatuko gara tankeei inmune zaien parkeetan. Ene Alizia ederretsia ispiluaren aurrean, Bentzutuko ditugu Bihot zetako Erreginaren ostalariak. Galdu zenuen zure duintasuna Paleolitikoko leizeetan, Galdu zenuen zure ingenioa Industri Iraultzaren ukuiluetan, Denborapasa eder bihurtu zintuzten, objektu mutu. Prezioa jarri zioten zure borondateari eta zure gorputzari. Arduradun nagusiak aurkituko ditut, Eta behartuko ditut gonbitoaren ontzian usnatzera, Gosea, masakrea, amorrua, tristura irenslea. Aldatuko ditut, beharrezko bada, joko arauak, Kenduko dut klase borroka, kasta sistema, Indarraren diktadura eta zenbakien ob szenolatria, Zure izenean ezartzeko mendiko Sermoiaren aginduak, Shakespare ren sonetoen erotika kosmikoa, Cristina Peri Rossi ren Hizkuntzalaritza orokorra, Kamasutra, Tantra Yoga, sexuaren taoa Eta Rilkek Lou Andrea Salomeri idatzi zizkion maitasun gutun ak. Jakina, zure gurasoen baimenarekin. Edo baimenik gabe. Quer Anchusteguy Ba, gustatu zaidan olerki hori. Olerkaria ona dela ziudin. Hemen bertze bat, egile berarena: Reina de corazones Bihotz erregina Ukitzen duen guztia urre bihurtzen du. Ateetako heldulekuak Bere etxeko hormak, Moda osagarriak. Guztia urre bihurtzen du. Harrokeriaren andamioak Urre bihurtzen ditu; Nagikeriaren sugeak Urre bihurtzen ditu; Inbiriaren koartadak Urre bihurtzen ditu; Iraren jaurtigaiak Urre bihurtzne ditu; Lujuriaren manikiak Urre bihurtzen ditu; Gularen presupostuak Urre bihurtzen ditu; Eta urre bihurtzen du Diru gosearen bihotza. Bere soina ukitzen duenean ere Urre bihurtzen da. Salbuespen bakarra dago: Gizonaren bihotza ukitzen duenean Ha uts bihurtzen du. Kontxo erran zuen Dultzineak. Urre asko eta azkenean hautsa! Haize goxo bat zebilen. Dultzineak galdetu zion: Zer moduz hire irakurketak? Ari haiz ikasten? Bai, andere, arkeologiako gauzak ez ezik, baita zientzia arlokoak ere, baina egia errateko, bai xelebreak, irakurtzen ditudan artikulu batzuk, ipuinak dirudite... Errate baterako,... Izotz beltz beroa ba omen da, aurkitu omen dute...! Bai ala? Nola dun hori? Alexak irakurriko balu... Ai, nagi ikusten haut, ene! Tira, Alexa, z er da ba izotz bero horren kontua? ALEXA: Andere nagusia, oraintxe irakurriko diot berorri. Izotz beltza oso beroa aurkitu dute, materiaren egoera berri arraroa Zientzialarien arabera, edozein ur motatik oso desberdina da eta Lurraren barnean ugaria izan daiteke. Izotz arruntak ez bezala, izotz superionikoak argiarekin elkarrekintza ezberdina du, horregatik kolore iluna du. Dultzinea: Elkarrekintza harremana da. Naturan, ura hiru fasetan behatu daiteke: likidoa, solidoa eta gasa. Hala ere, hamarkadeta n zehar, zientzialariek uste dute Lurraren barnean elementu honen molekulek logika oro desafiatzen duten forma bitxiak har ditzaketela. Orain, materiaren egoera berri arraro bat aurkitu da lehen aldiz Chicagoko Unibertsitateko esperimentu batean. Izotz sup erionikoa da, Lurraren erdialdean eta izoztutako beste planeta erraldoien barruan tenperatura eta presio baldintzetan dagoela uste dena. Hozkailuko edo poloetako izotz arrunta ez bezala, izotz superionikoa beltza da, oso beroa eta normala baino are gehiago pisatzen duela dio Vitali Prakapenka geofisikariak, ikerketaren egile nagusiak. Duela hiru hamarkada teorizatu zen materiaren egoera hau, nanosegundoz iraun zuen 2018ko esperimentu batean frogatu zen lehen aldiz. Hala ere, azken saiakuntzan mikrose gundoetarako forma egonkor batera iritsi zen, bere eraldaketa balioesteko eta zehatz mehatz aztertzeko nahikoa denbora zati batean. Dultzinea: balioetsi da baloratu . Muturreko presio eta bero baldintzak Nature Physics aldizkariko artikulu batean zehazten d en esperimentuan, zientzialariek ur tanta bat estutu zuten bi diamanteren presiopean Lurreko mineral gogorrena eta, ondoren, laginari laser bidezko beroa jasanarazi zioten. Dultzinea: lagina da mostra Simulazio hau muturrekoa izan zen, presioak Lurraren atmosferarena baino 3,5 milioi aldiz gainditzen zuelako eta beroa Eguzkiaren gainazalekoa baino are handiagoa zen.Pauso horren ostean, X izpien bidez atomoak izotzaren barruan nola antolatzen ziren detektatu zuten. Izotz superionikoaren existentzia 2018an egiaztatu zen lehen aldiz. Hala ere, haren agerpenak hain denbora gutxi iraun zuenez ezin izan zen aztertu. Taldea harrituta geratu zen: egoera horretan izotza gutxiago trinkotu zen eta beltza zen. Horrez gain, ziurtatzen dute fase hau aurreko ikerketan erakutsitakoak baino presio baxuagoetan agertu zela: 20 gigapaskaleko presiotan 50 baino gehiago. Dultzinea: trinkotu da estutu Materiaren egoera berria ala uraren fase berria? Definizioz, ura bi hidrogeno atomo eta oxigeno baten banaezina den multzokatzea d a, horregatik bere izen kimikoa H2O. Hala ere, tenperatura eta presio desberdinetan, planetaren barnealdean adibidez, ura muta daiteke. Dultzinea: mutatu da aldatu, mudatu, zerbaitek mutazioa izan Adibidez, zientzialariek orain arte Lurraren barruan egon d aitezkeen 18 izotz fase deskribatu dituzte. Baina izotz superionikoak ez du beste ur formen antzeko ezaugarririk partekatzen eta, horregatik, batzuek materiaren egoera berri gisa sailkatzen dute. Paprenkaren arabera, hemen bi ur molekulak hausten dira eta hidrogeno atomoak oxigeno atomoen sare kubiko baten barruan isurtzea eragiten dute. "Oxigeno atomoen sare solido bat bezalakoa da, flotatzen duten hidrogeno atomoen ozeano bat biltzen duena", esan du ikerketaren buruak. Hidrogeno atomoen “kaiola ” horren ondorioz, argiak ezin du izotza igaro eta horrela itxura iluna ematen dio. Taldearen arabera, izotz superionikotik datozen hidrogeno ioi askeak funtsezko eginkizuna dute gure planetako eremu magnetikoak mantentzeko, eguzki erradiazio arriskutsuak saihesten dituztenak. Horregatik, orain, Neptuno, Urano edo are urrunago dauden beste planeta batzuetan egoteak estralurtar bizitzaren arrastorik iradoki dezakeen galdetzen dute. Dultzinea: Ioia da elektroi bat edo batzuk galdu dituen molekula saihestu da ebitatu ir adoki da sugeritu Santxak ufako batzuk egin zituen, baina interes handiz entzunda. Alexa, laburpena mese! ALEXA: Ur tanta gogor estutu ondoren, sua ematen zaio, eta izotz beltza sortzen da, beroa. Milesker, Alexa Santxak esker onez. Azgonatarren finkara bisita, bi neska zezenen artean. Egun haietan hitzaldi baten berri izan zuten, Ponpelon bi ahizpek eginen zuten solasaldiarena: Azgona ahizpak: ganadutegi bat XXI. mendean Parte hartzaileak: Yol anda eta Beatriz Azgona Aurkezleak: Mario Pascual, Onda Huts Gaurko hitzaldian XXI. mendeko abeltzaintzara hurbilduko gara. Erriberriko udalerrian, "El orfanato" etxaldean, orain hamabortz urte zezen –ganadutegi bat sortu zen zezenketarakoa, bi ahizpa gaztek zuzenduta, Yolanda eta Beatriz Azgonak hain zuzen. Basa aziendaren hazkuntza batik bat jai herrikoietara bideratzen den lurralde honetan, bi ganaduzale hauekin partekatuko dugu nolakoa den z ezenketetarako zezenak hazteko ganadutegi bateko eguneroko bizimodua: hautaketa, animalien maneiua, Nabarroako klimara ganadua egokitzea edo bere zezenketen munduan bizitakoak. Sarrera doan eserlekuak bete arte. Hona hemen egunkarian irakurritako bertze no tizia bat: Azgona Ahizpak garaile Aldeanueva de Ebro plazan Zezenketan 6 belarri moztu zituzten Joan den ostiralean, abuztuak 27, berriz ere garaile izan zen Azgona ahizpen Ganadutegia. Ebroko Aldeanueva plaza izan zen 4 zezen eraman zituzten zezenketa hon en agertokia, ziztadarik gabeko zezenketa egiteko. Zezenei aurre egiteaz arduratu ziren toreatzaileak Carla Oterol eta Miguel Losanna izan ziren, lehen zezenari 2 belarri moztu zizkioten eta bigarrenari beste belarri bat. Zezenketa 6 belarri moztuta amaitu zen eta Azgona Ahizpak Plazatik sorbalda gainean atera zituzten txalo artean. Ba egun batean joan behar dinagu ganaduteghi hori ezagutzera, Olyten bertan zagone eta. Dultzineak erran. Bai, andere, gustu haundiz, emakumezkoak dira eta gainera hemengoak; beti gabiltza urrutikoa “balioesten ” eta bertakoa azkena beti. Oso ongi, Santxa, “balioesten ” hori, fite ikasten dun! Dultzineak. Bertze albiste bat. Oliteko talde memorialistak fondo dokumental baterako testigantzak bildu ditu NUPek koordinatu duen ekim enaitzindari honen bidez beste herri batzuetara zabaldu nahi da ekimena. OLITE Erriberriko Memoria Historikoaren Aldeko Taldeak, NUPekin egindako lankidetza hitzarmen aitzindari bati esker, uda hasieratik Gerra Zibilean eta ondorengo frankismoan Erriberr iko herriak jasandako errepresioaren aldeko testigantzak grabatzen ditu. diktadura.(1936 1975). Asmoa da beste herri batzuk ekimen honekin bat egitea, Sartagudak laster egingo du, bidean ikertzaile eta ikasleen lana errazteko, Nabarroako Parlamentuak sust atu eta NUPek kudeatzen duen Dokumentu Funts honetara sarbidea izango duten bidean. Tuterako Emily Majuelo Gilek zuzenduta Geografia eta Historia Saila , Fernando Mendiola Gonzalok –koordinatzailea eta Memoria Historikoan Gotzon Garmendia Amutxastegi eta Juan Carlos García Funes espezialistek parte hartzen dute Memoria Berreskuratzen izenarekin bataiatutako proiektu honetan. . Haiek dira, Erriberriko memorial taldearekin batera, garai hartako «azken ekarpen zuzenak» aprobetxatzen saiatzen ari direnak, protagonisten adin aurreratua ikusita, artxibo hau sortzeko. Elkarrizketak, gainera, «fitxa batekin osatu dira datu pertsonalekin, jasandako errepresio mota (hilketa, erbestea, isunak, lapurretak, ilea moztea, etab.)», azaldu du taldeak, baita arg azkiak, gutunak ere. Santxori traktorea hondatu zitzaion eta Santxak lagundu behar izan zion konpontzen. Santxo pixka bat utzia zen, eta ez zion arta handirik egiten tresnari. Santxak gogorarazi zizkion traktorea ondo mantentzeko egin beharreko lanak, esk uorri batetik: Nekazaritzako traktore baten mantentze lanak egiteko urratsak Traktorea da lanetan lan egiten duen edonork duen tresnarik garrantzitsuenetako bat. Nekazaritza makineria honen mantentze lanak ondo irautea ahalbidetuko du bere bizitza erabilga rria luzatzeko eta, beraz, kostuak aurrezteko. Amancio Motor etik zure nekazaritza traktorea egoera ezin hobean mantentzeko eman behar dituzun urratsak adierazten dizkizugu. Mantendu garbi Egun bakoitzaren amaieran, kendu parrillan geratu diren lokatza eta hondakinak. Ez utzi traktorea zabalik, babes ezazu euritik eta eguzkitik, batez ere. Egina dago Santxok. Bai zera Santxak. Egiaztatu uhalak, mahukak eta iragazkiak Fluidoak garraiatzen dituzten lineetan hutsegiteak zuzendaritza edo sistema hidrauliko arazoak sor ditzakete. Bestalde, aire eta erregai iragazkiak nahikoa garbi ez badaude, zure baserriko traktorearen errendimendua murriztu dezakete. Egina dago Santxok. Bai zera Santxak. Ez ahaztu adierazleez Olioaren presioa ez da 2,7 4 bar (40 60 psi) gainditu behar; takometroak ez ditu zure motorraren arabera onartzen diren bira/min mailak gainditu behar; tenperaturak, berriz, ez du 90 ºCtik go rakoa izan behar. Egina dago Santxok. Bai zera Santxak. Egiaztatu fluidoak aldizka Isuri batek zure baserriko traktorearen beste atal batzuk kaltetu ditzake eta matxura garestiagoak eragin ditzake. Egina dago Santxok Bai zera Santxak. Zaindu balaztak Egiaztatu lotura ondo koipeztatuta dagoela, baita behar bezala egokituta eta saretuta da udela ere, batez ere errepidera aterako bazara. Egina dago Santxok. Bai zera Santxak. Lubrifikazioa Baserriko traktoreek marruskadura sortu behar ez duten pieza mugikor asko dituzte. Jarri koipea zati mugikor bakoitzean eta arazoak saihestuko dituzu lanean ari zaren bitartean. Egina dago Santxok. Bai zera Santxak. Neurtu pneumatikoen presioa Ziurtatu traktorearen pneumatikoek airearen presio egokia dutela: aurrealdean, gutxi gorabehera 2,2 bar (32 psi) gomendatzen da; atzeko presioa, berriz , 0,8 eta 1,3 bar (12 eta 20 psi) artean egon behar du. Egina dago Santxok. Bai zera Santxak. Azkenik, beti eskura izan fabrikatzailearen eskuliburua, nekazaritzako traktore bat modu egokian mantentzeko argibideak baitaude: erabili behar den olio mota , erabili beharreko pisua eta presioa. motorra sostenga dezake, zein potentzia duen.... Zalantzarik baduzu oraindik, jarri harremanetan gaiaren inguruan aholkatu diezazuten profesionalekin. Egina dago Santxok. Bai zera Santxak. Argindar eta telefono fakturekin batera, letra oso apainez idatzitako gutun bat heldu zitzaion Santxari. Bihotzak jauzi egin zion. Ene Santxa maitea, Ala zurekin: Egunero galdetzen diot neure buruari ea zer nola ote zauden, eta erantzuna jaso arteko onik ez dut izango, ene mait e atsegin hori. Mezkita urdina baino ederragoa zara, alaia bertze inor ez bezala, eta zure irribarreak gehiago balio du Otomandar inperioko urre eta zilar guztiek baino. Zure eposta helbidea galdu nuen, eta horregatik egiten dizut gutun hau, esperantzareki n, ailegatuko dela Olyte ziudade chit ezagunera, non gaztelu eder bat dagoen, eta ez nolanahikoa, diotenez. Egunen batean aurrez aurre ikusi nahi nuke gaztelu hori, zure konpainian. Bosforoko haizeak ezin du sendatu nire baitan daukadan arrengura eta ondoe za, zu ikusten ez zaitudanetik. Arren, gutun hau jasotzen baduzu, egin itzazu letra batzuk honat, jakin dezadan behinik behin, onik zaudela eta zure anderea ere onik dagoela, eta zuen abereak ere osasunonean. Zuen oinetara belaunikatzen naiz eta musukatzen dizkizuet oinak eta oinetakoak, eta adierazten, nahi duzuenean ongietorriak izanen zaretela Istanbulen, lehenago Constantinopla eta lehenago Bizanzio izandako hartan. Erdojan presidentearen emazteak erran zidan zuri errateko ajoarrieroa karakole tik txit gozoa zegoela, ahotik ezin utzia, eta nahi lukeela jaki horren errezeta ukan. Era berean, goraintziak igortzen dizkizu. Batzuetan gerraontziko marinelekin elkartzen nauzu tabernan eta irriz egoten gara kainoietatik loreak botatzen zituztela aipatz ean. Barka, Demetria operazioa ez zaigu sekula ahantziko. Hemengo bazarrean zerbait erosi eta zuri eskuikusi bidaltzea pentsatu nuen, baina hainbeste bidelapur dago, egon, bidean, nahiago izanen dut zuri eskura eman, aurrez aurreko batean. Zure musu eta es kuetan muin emanik, agurtzen zaitut, neure Istanbul honetatik. Agur, maite. Özgür. Bertze albiste bat, lazgarria. Matrizidio hozgarria La Platako: amari burua moztu zion gizonari buruz dakiena Uste dute hiltzaileak "atzerritarrengandik jaso zituela uste z uen aginduen arabera" jokatu zuela. La Platako zalaparta Monasterio auzoan gertatutako Matrizidioaren ondorioz. 41 urteko norbanakoak, 74 urteko ama erail eta burua moztu ziola aitortu ostean bere burua atxiloaldian utzi zuen, atsoa hil eta burua moztuko z ion atsoari, zeren, Justiziako arduradunen arabera, "Estralurtar talde batek aginduko zuen", akusatuak adierazi zuenez. Martín Alberto Fallico Lopez gisa identifikatutako subjektua errenditu zen joan den igande gauean, Polizia etxeko uniformedun agenteen a urrean, eta bertan esan zuen bere gurasoa, Marta Susana Hernandez, 74 urtekoa, hil eta burua moztu aurretik. Kasuaren lehen frogaren arabera, etxeko ateak giltzarrapoa zuen eta gizonaren gela "estralurtarrei buruzko kondairak" inskripzioz beteta zegoen. Ertzainek egongelan pareta batean odol orbanak zeudela ikusi zuten eta biktimari kolpatu zioten gas hodi horia, 16 zentimetroko xafladun ehiza labana bat eta berak egingo zuen beste bat atzeman zituzten. burua moztu dute. Iturrien arabera, Lopez Buenos Aires ko polizia zen, baina "jokabide nahasmenduak" zituenez, 2018an profesional batek eskatuta karpeta psikiatriko bat ireki zitzaion, eta horretarako borondatezko alta eskatu zuen. Horren ostean, La Platako San Pedro neuropsikiatrikoan ingresatu zuten, nahaste bipolarra zuela diagnostikatu eta, handik gutxira, alta medikurik gabe ihes egin zuen. Hilketa kasurako, UFI 1ek hartu zuen parte, Sylvia Corfield fiskalaren ardurapean, zegozkion peritu txostenak agindu zituena. A zer nolako gertaera lazgarria! Bai, ez da nolanahikoa, andere. Eta begira zer nolako komentarioak egiten dituzten ondoren: Alfek esan dit gaur kaka egin behar duzula. Ez dakit non geratuko den.... zer arriskua dela badakit.... ez baldin badago hiru barrarekin giltzapetu egiten dute...!! Ama hiltzeko eskatu zion ET k, esan zuen... logika izango luke begi beltzak dituzten “grisak ” berez deabruak dira, terroreko pelikula bat baino okerragoa da Iruzkin negatiboa, hiltzeko aholkatzea oso degradagarria Deabruak dira! Gaixotasun bak arra falopa da. Hil ezazu tipo hau mesedez ... pentsatu zer egin zuen .. beldurtzekoa da. Hiltzea beti gaizki dago. Ez pentsa. Zu hiltzea plazer bat izango litzateke. Utzi berarekin bizitzera eramaten. JUAAAAZZZ Utzi honelako astakeriak izateari... gero inuzenteak hiltzen dituzte. Espero dut ez zaizula inoiz gertatuko, baina badakizu zenbat gurasok kalean zegoen ero batek bere seme alaba bat hil zuen. Segur aski bestela pentsatuko zenuke.. zoroak, bortxatzaileak, hiltzaileak ez dute bizitzea merezi Gaixo dago ... errealitatearen nozioa galtzen du ... ez da "hiltzearekin" konpontzen !!! Ospitale neuropsikiatriko batean sartu zuten eta altarik gabe ihes egin zuen... eta inork ez zuen ezer egin !!! Osasun mentalaren legea eztabaidatu beharreko gai garr antzitsua da eta inork ez du ezer egiten!!!!!! Eraman ezazu zure etxera bizitzera Ikusten dut ez duzula ulertzen egoeraren benetako arazoa, gaixotasun hau duen jende asko dago, irakatsi, irakurri, ikertu gaia eta gero zure iritzia eman, baina e zjakin be zala jarraitzen duzu. O sasun mentaleko legea... arazo nagusia da . Erretiratua Blokeatu zaitut. Begiak min egiten dit zure iruzkinak irakurtzean. Klinika hau behin eta berriz ez da eraginkorra mediku altarik gabe uzten duten barneratuen prozeduran. XXII. ATALBURUA Pompelo ko gaixoei laguntzera Zaray elkartearen berri bazuten, izan, biek ere, bai Dultzineak eta bai Santxak, minbizia pasatako emakumeen elkartearen berri hain zuzen. Eta Pompelora helduta, galdetuz galdetuz, elkartearen egoitza aurkitu z uten eta han Maria izeneko andre batekin egin zuten topo. Hona hemen Mariak erran ziena: Minbiziak min egiten du . Mariaren lekukotasuna. 2003ko abuztuan Nabarroako Gobernuaren Prebentzio Programaren ohiko mamografia bat egin zidaten. Urte bereko abenduan, eskuineko bularra minez hasi zitzaidan eta besapean irtendako nodo bat. Medikuarengana joan nintzen eta esan zidan menopausiaren aldaketa hormonalengatik izan zitekeela, (urtebete nuen) eta ez kezkatzeko mamografia bat egin berri nuela. Mina ez zen etengab ekoa, baina egunerokoa zen, batez ere eskuinaldean etzanda nengoenean. 2004. urtearen hasieran, sendagilearengana itzuli nintzen hilabete baino gehiago iraun zuen katarro batengatik, eta berriro ere gogoratu nizkion eguneroko mina eta maiz nituen sentsazio txarrak. Emakumeen Arretarako Zentroan kontsulta ginekologikoa eskatu zidan, oraindik goizegi zela uste zuelako mamografia errepikatzeko. 2004ko maiatzean artatu ninduten eta ginekologoak ni esploratu gabe esan zidan lehenengo gauza hau da: Zorte ko zaude minbiziak minik ez duelako. Miatu ondoren bularreko eta besapeko ekografia bat egin zidaten eta gauza bera esan zidan berriro: aldaketa hormonalak zirela eta minbiziak ez duela minik egiten. Oso lasai irten nintzen bulegotik, baina egunak joan eta "gauza bat ez nuenean bertzea nuen". Pisua galdu nuen eta oso nekatuta sentitu nintzen, A bitamina errezetatu zidaten eta 2. pilularekin urtikaria lortu nuen. Abuztuan gehiegi iraun zuen beste katarro bat hartu nuen eta Homeopatia eta Terapia Neuralak egiten dituen Mediku batengana joan nintzen (lizentziatua). Bere tratamenduak hantura sortu zidan aurpegi osoan. 2004ko urriaren amaieran, mina jasan ezin zituen astindu bihurtu zen. Nire medikuari, homeopatari eta nire ginekologo pribatuari deitu nion eta de nak adostu ziren mamografia bat eskatzen dudala premiazkoa. Hurrengo egunean egin zuten eta handik zuzenean Ospitalera bidali ninduten. Denok ezagutzen duzuen kalbarioarekin hasi nintzen, probak, biopsiak, analitikoak, ganglio zentinela, etab. Medikuntza erradioaktibora bidali ninduten hezur metastasirik ote nuen ikusteko... 2 ebakuntza 13 egunetan, kimioterapia, irratia eta 5 urteko pilula. Ondorioa: MINBIZIAK MIN EGITEN DU, HALA ESAN NIZUN, ginekologoak ezetz esaten jarraitzen badu ere. Istorio honek emak umeei, minaren aurrean, ni baino askoz lehenago (10 hilabete) diagnostikatzen laguntzea nahi dut. Besarkada handi bat guztioi. Santxak lagun bat zuen Zaray elkartean eta batzuetan bileretara laguntzen zion. Horrela minbizia izandako emakumeen egoera hobeto ezagutu zue n, eta Françan “B eyo” zaldiak egiten zuen mediku lanaz hitz egin zien. Santxak, kostata bada ere, aitorarazia zion Dultzineari “Don Kixote ”ren benetako izena, Julian Orcoyen doktorea, eta haren galde egin zuen. Bideratu zuten, bideratu, harengana, eta hitzordua eskatu zion medikuari, eta honek eman. Aurrez aurre, bere burua aurkeztu eta “Beyo ” zaldiak ospitaleetan gaixo terminalak goxatzen eg iten zuen lana aipatu zion, Françako bidaian ikasia noski . Beyo zaldiarekin txit pozik daude Françako ospitaleetan. Hemen ere ez legoke gaizki beharbada... Santxak. Badut zerbaiten aditzea, baina xehetasun handirik ez. Zuk erran... Orcoyen doktoreak. Santxak paper bat eman zion eskura. Julian Orcoyen doktoreak arretaz irakurri zuen: Beyo zaldia mundiala da. Gaixoei laguntzen die. Miazten ditu, begiratzen ditu eta uzten du bera fereka dezaten. Minbizi aurreratua, alzheimerra eta beste gaixotasun larri bat zuk dituzten gaixoengana hurreratzen da, senez. Ez du gaixoa sendatzen, baina aldartea hobetzen laguntzen dio eta medikazio gutxiago harrarazten. Ospitalera sartzen denean, ez du eragozpenik igogailura sartzeko. Zaldiek leialtasuna eta maitasuna adierazten dute beti. Hassen Boutakour du hezitzailea. Dioenez Beyo animalia urduria da eta ez du oso maite uki dezaten, baina pertsona oso gaixoekin harremanetan sartzean, dena aldatzen da. Distantea eta hotza izatetik goxoa eta jendekoia izatera pasatzen da zaldia . Gabry Olivek dioenez "zaldiek zoriona, askatasuna, indarra eta honestasuna ematen dute . Interesgarria dirudi, bai, Santxa! Eta nork eginen luke ba hemen hori? Ezagutzen dut nik andere bat, Dultze Maria Mielgo Azcona deitzen dena, Erriberrikoa berau, et a neurekin batera “Zerbantak ” bikotea eratzen duena. Bera da nagusia eta ni ezkutaria. Nahi baduzu hurrengoan berarekin etorriko naiz. Primeran iruditzen zait, benetan. Zuek erran noiz ahal duzuen. Hona ene telefonoa. Ados, Orcoyen doktorea. Laster izan en duzu gure berri. Elkar agurtu eta Santxak Olyterako bidea hartu zuen. Dultze Mariari erran zion doktore batek “Beyo ” napar bat nahi zuela eta haiekin mintzatu nahi zuela. Baina, erran gabe, Julian Orcoyen zela doktore hori. Hala, handik astebetera jarri zuten hitzordua eta hantxe agertu ziren bi zerbantak, kale jantzian oraingoan. Bulegora sartzean Dultzineak bihotz kolpe bat izan zuen eta musua erabat gorritu zitzaion, baina ahalik eta gehien disimulaturik, Beyo zaldiaren jarduna agertu zion doktoreari. Ordu betez edo mintzatu ziren, eta elkarrizketa aurreratuxea zegoenean, Santxak komunera alde egin zuen, biak bakarrik utziz. Oker ez banago, Dulce Maria, ezaguna egiten zait zure aurpegia. Ez al duzu ospitalean lan egiten? Bai, h ala da, administraria naiz, izan ere. Kontxo, banengoen ba ni, ez zaizkit hain erraz ahanzte neska atseginen aurpegiak! Dultzinea pixka bat durduzatu zen. Neska atsegin asko izanen dituzu inguruan, mediku eta erizain Dultzineak. Tira, ez uste, ... Orco yen doktoreak. Dena dela, Santxa honek edozein saltsatan sartzen nau... Ongi egina, zuek pozik, ni pozik, eta gaixoak, suerterik bada, pozik eta hobeki behinik behin. Departamentuan aztertuko dugu gai hau eta luze gabe jakinaraziko dizuegu gure erabakia. Zuen zaldia prest duzue hortaz? Egia errateko behorra da, baina lan hori berdin edo hobeki eginen duelakoan nago. Ez dut, zalantzarik, Mielgo andrea....edo anderea. Anderea. Elkarri bostekoa adeitasunez eman eta agur erranez, nor bere bidean abiatu zir en. Santxa ospitaleko atean zegoen nagusiaren zain. Akabatuko haut, Santxa zikiñ bazter nahaslea! Ez, mesedez, ez, zure onerako da! Ezin da bizi guztia pasa, zain eta zain! Hik egin didan ona! Dultzineak. Eta horretan uzten gaitu Zide Hamete Benenjeli idazle zuhurrak. Donibane Lohitzune. Louisburgeko gutunak. Partitzean ternuara... Zokoan zebiltzala, itsasoari so, bertako herritar batzuekin egin zuten topo. Haiek ere argazki bat nahi zuten eta poltsara sos batzuk eman zituzten. Ondoren, batekLouisbourg eko gutunen berri eman zien. Ez zuten deus ezagutzen eta harriturik geratu ziren. Ondoren etxera heldurik, sarean begiratu zuten. ... Alabaina, Le Dauphin izeneko itsasontzi batean izan ziren gutunen atzemateko merezimendua izan du X. Lamikizek. Londreseko artxibo batean dauden dokumentuak biltzeko zortea izan zuen, bere tesiarako ikerketa ereman zuen denboran. Historiaz bi hitz 1757. urtean, apirileko 4an, Baionako portua utzi zuen Le Dauphin itsasontziak. Martin Lermet deitu kapitainak eta beste marinelek Ameriketako Louisbourg hiria ikusi nahi zuen aste zenbaiten barne. Orduko postarik ez baitzen, Lapurdiko jendeen ohitura zen Louisbourgen bizi ziren askazieri gutunak igortzea itsasontzietako marinelen kondu: 50 euskarazko gutun igorri zituzten 48 lagun l apurtarrek. Frantsesez eginak ziren gutunak ere bazeramatzan untziak, bainan liburu honetan haietaz ez gara axolatu. Bertzalde, itsasontziak ardoa, arropak, oihalak eta zapatak bazerematzan eta, zernahi gerta, artillerazko « peza » batzuk ere, erran nahi b aita kanoiak. Agiri ofizial batek frogatzen zuen kortsuan ibiltzeko baimena bazeukala kapitainak, Frantziako erregek emanik. Bainan fortuna ez zuten alde izan eta garai hartan Zazpi Urteko Gerra baitzen hedatu, marinel angelesek Le Dauphin harrapatu zuten. Kapitaina galdezkatua izan zen High Court of Admiralty deitu auzitegiaren aitzinean. Almirantegoko Auzitegi Goren horren paperak artxibatuak izan ziren Londresen, ondoko dokumentazio guziarekin eta, erran bezala, han hatzeman zituen X. Lamikizek duela zen bat urte. Dokumentu horiek Londreseko Dorre famatuan egon ziren 1856 arte baina egungo egunean beste auzo batean atxikiak dira, The National Archives instituzioaren magalean. Egia erran, gutun horiek Kanadako lagun ikerlari batzuek eskuztatu zituzten baina n sobera kasurik eman gabe, ez baitzuketen berek euskara ulertzen. 2003. urtean X. Lamikizek begiztatu zituen, bere tesiaren osagarriak bilatzen ari zela. IKERko taldekideak abisatu zituelarik, erabaki genuen gutun horien berri eman behar zitzaiola euskald un jendeari. Laguntza ere eskatua izan zen ikerketa proiektu hau bururatzeko; laguntza hori etorri gabe ere, testua argitaratzea beharrezko zela iduritzen zitzaigun. 50 euskarazko gutun daude, hortaz! Santxak. Bai, hala da, noski, interesgarria benetan! Dultzineak. Kortsuan ibiltzen zirela! Santxak. Louisbourg hori non den badakin, maite? Dultzineak. Ez noski, erran beza, andere! Santxak. Kanadan! Dultzineak. Kanadan? Saltxak galde. Bai, halaxe dun, izan ere! Dultzineak. Dultzineak gogoan zituen bertso maite batzuk, garai urrunxe hartako bizimodua erakusten zutenak, baleetara joaten ziren mariñelena: Partitzean Ternuara, Untzia prest da belara: Berga haut dago arradan, Denbor onaren paradan. Txuri garbi zeru gaina, itsasoa k eder maina: Haize ona belarako, Denbor ona partitzeko. Untzitik artilleria, Atean mandataria, Enbarg hadi marinela, Untziak dagian bela. Adios aita, adios, ama, Behar handiak narama: Neure buraso zaharrak, Zuen hasteko beharrak. Adios neure emaztea, Esposa maite gaztea; Tristea dut partiada, Sekulakotz beharbada. Bizi beharrez bizia Benturatzen dut guzia; Bizi ustean hiltzera, Banoa hirriskatzera. Itsasoak nau bizitzen Hark berak nau ni izitzen; Bizi laburra emanen Gero berak eramanen. Adi ne ure haur xumeak, Seme alaba maiteak; Galtzen baduzue aita, Ama alarguna maita. Bai bertso ederrak erran zuen Santxak gainera ia dena ulertzen dut! Benetan onak eta hunkigarriak, eta bertso gehiago ere badira Partiada Ternuara horretan Dultzineak erant zun. Donibane Garazira –Emazten fabore Emazten fabore dakar Zide Hamete Benenjelik Emaztiak ez gaiz erran ene amorekatik Gizonek uzi balizate elaidite faltarik. Alexaaaaa! Zer erran nahi du? Santxak. ALEXA: Hemen Ipar alexak dioena: Emaztez ez gaizki mintza, ene amoreagatik, Gizonek bakean uzten balituzkete, ez lukete faltarik egingo –andreek . Milesker, Alexa! Segi! Santxak. Anhiz gizon ari bada andrez gaizki erraiten Arhizki eta desoneski baitituzte aipazen Ixilika egoitia ederrago lizate Andrek gi zoneki bezi hutsik ezin daidite. Zuhur gutik andregatik gaizki erran diroite Haiez hongi erraitea onestago lizate Emazteak zerengatik gaiz erranen dirate Handi eta xipi oro haietarik girade. Balentia sinplea da andren gaiz erraitea Bat gaiz erran nahi badu oro bardin sartzea Ixil ladin nahi nuke halako den guzia Damu gaizik emazteak hari eman dithia Andren gaiz erraile orok bear luke pensatu Bera eta bertze oro nontik ginaden sorthu Ama emazte luien ala ez nahi nuke galdatu Amagatik andre oro behar luke gor atu Gizonaren probexuko emaztia bethi da Oro behin haietarik sortzen gira mundura Sorthu eta hil ginate hark haz ezpaginiza Haziz gero egun oroz behar haren aiuta. Behorlegittutturru mendia Bidean topatu zuten emazte batek erran zien esaldi hau, eta gogoan iltzatua zitzaien: Behorlegittutturru mendia ezagutzen ez duena ez da nabarra edo uskalduna. Eta hori erranik aurrera egin zuen bere zereginetara. Ezagutu beharko dugu ba, mendi hori Dultzineak Santxari. Bai, noski, andere, bagoazke hara buruz, behorrik ez da eta han faltako! Santxak. Dultzineak orduan: Zer dakigu Behorlegiz, Alexa? ALEXA: IMHE norabidean luzatzen den gandor harritsua da mendi honen ezaugarri nabarmenena, izan ere 2 km.tik gorako luzera du karaitzezko ertz luze horrek, Apani zeko larreetatik hasi eta Olhazarreko ibarreraino. Honela, oso itxura desberdina erakusten du ikuspegiaren arabera: oso mendi zorrotza eta zaila ematen du Garazi aldetik begiratuta, zailtasun handirik gabekoa Irati aldeko errepidetik begiratuta. Arbailako mendialdeari dagokion tontorra da eta altuena ez izanagatik (Hauskoak berak metro batzuk gehiago ditu) bera da gehien nabarmentzen dena, Txindoki Aralar aldean bezala. Ibilbide luzeak egin daitezke Behorlegi edo Mendibe herrietatik abiatuz gero, baina bada asfaltatutako bide pare bat Apanizera igotzen dena, 1000 m.tik gora. Bata Behorlegi aldetik dator Hauskoarekin lotzen duen Landerreko lepora eta bestea Mendibe aldetik abiatzen da, Armiagako hegi luzea zeharkatu eta Egurtzeko lepotik gertu paseaz. Neke ha ndirik gabe egin daiteke Landerre nahiz Egurtze aldetik tontorrerako bidea, baina zuzenean igotzea baino hobe da Haritxarteko lepoa bilatzea lehendabizi, Mko gandorrean gora igotzeko gero, harkaitzari helduz nahiz larre errazetan gora. Ibilbide luzeagoa na hi izanez gero, hauxe duzue aukera polita: Mendibe Armiaga Egurtze Haritxarte Behorlegi tontorra Landerre Hauskoa Behorlegi herria Mendibe (6 ordu inguru). Harkaitzari helduz? Santxak ikaratuta. Ez da horrenbesterako izanen, Santxa! ALEX A: Hara zer dioen Behorlegira igo den mendizale batek: Kaixo lagunak, Gaur mendi honetan egon naiz egun pasa, egun eguzkitsu zoragarria ere izan dut. Abiapuntu bezala Behorlegi herria izan da, bertan autoa aparkatu eta elizaren ondotik doan errepidea hartu dut, behin eliza igaroz hiru aukera daude, bata mendebaldeko bidea, bi ondotik doan bidezidorra eta hiru errepidea bera, nik lehen zatia errepideaz egin dut, bidezidorra ez dudalako argi ikusi eta beste bidea ere asfaltatua zenez... esan bezala errepidea jarraitu dut 700 metroko garaiera arte, herria 400 metrora dago, hemen ezkerrerako pista bat hartu dut, antena baterantz daramana, "Orkatxoa ordokia" deitzen da, eta aurrerantzean mendian zehar egin dut bidea zelaian zehar, Elhortako saroiara lehenik (1.00 0m) eta hemendik Hauzkoa mendia (1268m) igo dut IM ko senda jarraituz, mendi hau gain gaineraino dena zelaia da. Hauzkoa tontorra zapaldu ondoren Landerre Lepoara jeitsi naiz Behorlegi (1268m) igotzeko, hau zuzenean igotzen da zelaian gora malda gogor sama rrean baina astiro hartuz zailtasun handirik gabea. Goian harkaitzezko gandor luze bat irekitzen da ekialdetik mendebaldera. 3 ordu eta 15 minutuko igoera. Zerbait jan eta atsedena hartu ondoren, jeitsiera edo itzulera bidea egin behar. Honetarako Egurgiko Lepoara jeitsi naiz gandorra mendebalderuntz jarraituz eta Harritzarte aldetik esandoko lepora heltzeko, inguru zoragarria hau benetan. Egurgiko lepotik (910m) beherako bidea Olhazar eko bordak (700m) aldera doan pagadian barrena egin dut, Otsabeeta(500m) izeneko tokirantz jeitsiz bidezidorrean. Hemendik aurrera jadanik herriaren inguruan gaude eta bideari jarraitu besterik ez dago abiapuntura iristeko. 2 orduko jeitsiera. Ibilbide gomendarria, egun pasa lasai bat egiteko. Gomendagarria bai, baina luzeaaa aaaa! Ez nago ohituta hainbeste ibiltzen! Santxak. Ez da horrenbesterako! Dultzineak! Astoak ez dakit nahiko duen... Santxak. Hori agindutako lekura joanen da Dultzineak. Eta hortxe uzten gaitu Zide Hamete Benenjelik... Eta ekartzen gaitu Urybaora …museora: Sofonisba Anguissola (eskuratu berria ) Sofonisba Anguissolaren margolan hau aspaldi ez dela aurkitua da, eta berrikuntza handitzat har daiteke, oso urria baitzen egilearen ekoizpen erlijioso ezaguna. Anguissolak berak sinatuta eta datatuta dago, eta kontserbazio egoera bikaina du; hala, esku hartze arin bat besterik ez zioten egin behar izan Historia de dos pintoras. Sofonisba Anguissola eta LaviniaFontana erakusketarako. 2019an egin zen erakusketa hori, Prado Museoan, Leticia Ruiz komisarioaren gidaritzapean, eta hartan erakutsi zen koadroa leh en aldiz jendaurrean. Kristoren eta Alexandriako Santa Katalinaren arteko ezkontza mistikoa irudikatzen du obrak, Jacopo da Varazzek bere Santuen bizitzak obran jasotako pasarte batetik hartua. IV. mendeko printzesa bat izan zen Santa Katalina, eta martiri bihurtu zuten bere fede kristauagatik. Irudian, ezkon eraztuna ematen ari zaio Jesus Haurra, bertan direla Ama Birjina eta emakume heldu bat, santa Ana izan litekeena. Oso gai herrikoia den arren, zalantza ugari daude hari buruz, eta zalantzan jarri izan da goi mailako printzesa dotore hura –hari estira emateko erabilitako gurpil horztunarekin eta martiritzaren palmondoarekin irudikatua – benetan izan zenik ere. Zer da estira hori? Santxak. Tormento, tortura, suplicio,... Dultzineak. Obra 1588an datatut a dago, eta, hala, Genovan margotu bide zuen Sofonisba Anguissolak, hiri hartan bizi izan baitzen 1580. eta 1615. urteen bitartean. Urte haietan, estuasunik gabe bizitzeko moduko egoeran zegoenez, osorik pinturari emanik bizitzeko aukera izan zuen. Hortik ondoriozta liteke han bertatik bertara ezagutu bide zuela Genovako eskolako ordezkari nagusietakoa zen Luca Cambiasoren izen bereko obra, eta artista haren lanaren erreprodukzio leiala dela Urybaoko Arte Ederren Museoaren bilduman sartu berria den mihise h au. Litekeena da Sofonisba Anguissolak interesa sentitu izana ikonografia berritzaile harekiko; edonola ere, aipatzekoa da haurra jada kozkortua eta amaren antz handikoa irudikatu zuela, eta horrek humanizatu egiten du haren irudia eta protagonismo handiag oa ematen dio eszenan. Cambiasoren jatorrizko obrari leial jarraitu zion arren, Anguissolaren lanak baditu ñabardura bereizgarri zenbait. Santuaren janzkera, esaterako, oparoagoa da hemen, eta Cambiasoren irudian ageri ez diren isla batzuk ditu oihalean et a zetazko mahukan. Era berean, xehetasun eta luxu handiagoz irudikatu zuen Anguissolak koroa, eta perlak erantsi zituen burukoan eta mantuaren mahukan. Mahuka mahuka, mucha mauka Santxak. Margolariaren ekarpena da, era berean, zoruaren konposizioa; maila bat du beheko ertzean, irudia marko batean sartuz bezala, eta lore mordo txikiak ateratzen dira hartatik. Bere koadroetan, Anguissolak ez ditu landareak erabateko zehaztasunez deskribatzen, baina honetan zenbait ale bereiz daitezke: bioleta usainduna (Vio la odorata), urrabotoia (Tanacetum parthenium), lore bikoitzeko txiribita (Bellis perennis'Plena') eta Gaztelako arrosa (Rosa gallica'Officinalis'), Ama Birjina eserita dagoen harlanduaren ondoan, beharbada Kristoren Nekaldiaren aipamena eginez. Kromatismo finak, modelatu leunak eta proportzio apur bat luzatuko irudien arteko intimitate dotoreak halako gozotasun eta baretasun berezi batez hornitzen dute konposizioa: Leticia Ruizen hitzetan: "... Correggioren dolcezza sfumata ... sumatzen da Sofonisbaren gar ai hartako obra erlijioso apurretan". Eta ezaugarri horrexek nabarmentzen du berriki eskuratutako obra eder hau, zeinari esker aurreratu baita Urybaoko Arte Ederren Museoan emakumezko artisten kronologia XVI. mendera. Lore bikoitzeko txiribita? Zer lore d a hori? Santxak galde. Horrek ez din garrantzirik, Santxa! Ideia orokorra dun garrantzizkoa! Dultzineak. Nik loreak maite ditut, eta zergatik ezin dut hori galdetu? Santxak galde. Arrazoi dun, Santxa! Dultzineak Alexa, zer lore dugu hau? ALEXA : Basabitxilorea edo txiribita (Bellis perennis, latinetik: Bellus = polita eta perennis = iraunkorra) Asteraceae familiako landare belarkara da. Lore apaingarria da. Uff, ba hala ere, ez dakit aklaratzen naizen, andere, aurrez aurre ikusiz gero beharbada.. . Santxak. Ikusiko dinagu aurrez aurre, hitza ematen dinat! Urybaora joanen gaitun! ALEXA: Badaude ondo bukatzen diren istorioak, eta gaur egun koadroari buruz hitz egiten duguna horietako batean. 2019ko ekainean Alexandriako Santa Katalinaren Ezkontzak Goya etxean XVII. mendeko Espayniako lan anonimo gisa salgai jarri zutenean, inork gutxik imajina zezakeen, bi urte geroago, Urybaoko Arte Eder Museoan sartzen amaituko zenik. . Inizialak S. Ama Birjina esertzen den harrizko bankuan agertzen diren L. A »k bizkor eman zuen bere egileaidentifikatzeko giltza, Cremona Sofonisba Aguissolaren ohiko sinadura baitzen (1535 1625 inguruan). Caylus galeriak eskuratu ondoren jasan zuen zaharberritzeak ez zuen inolako zalantzarik utzi bere egiletasunaz eta exekuzio data z: «S. L. A. / P / 1588 ", hau da; "Sofonisba Lomelinna Anguisola / Pinxit / 1588". Lomelinna! Santxak. Bai, ez al da izen polita? Dultzineak. Bai, alaba bati jartzeko, adibidez Santxak begiak lurrean iltzatuz. Eta hemen uzten gaitu Zide Amete Benenjeli handiak. Dultzinea eta Santxari ez zieten utzi Urybaoko museoan sartzen. Madrileko museoan gertatua eta Bristoleko atxiloketa bizkor heldu zir en Urybaora ere. Dultzineak, haserre, honako hitzaldi hau egin zuen Rozinanta behorraren gainetik, Doña Kaxildaren parkean: Beti izan du emakumeak fama txarra, baina gizonek jarria, beti emakumea gaiztoa, eta hórrela, ez diozue uzten kulturara heltzen. He men gaude gu, Erryberrytik etorriak, bidaia neketsu bat eginda, Sifonisba gure gidariaren koadroari ohore egiteko, eta zuek, ez diguzue uzten sartzen. Hau bidegabekeria! Ateak zabaltzen ez badituzue, neure lantza honekin kristal bat hautsi eta sartuko naiz , sartu, eta zin dagizuet, belaunikatuko naizela Sinfonisbaren margolanaren aurrean. Dultzinearen eroa sumatu zutenean, museoko zuzendaritzak bi zaindariren laguntzarekin sartzen utzi zieten, baina abereak eta lantza ezpatak kanpoan utzita, barruraino sart u nahi baitzituzten. Dultzineak isilik eman zituen hainbat urrats, k oadro honetara heldu zen arte. “ Bahiketa ” irakurri zuenean eta ikusi, asaldatu zen, El Pradon bezalaxe. Baina zaindariek, adi adi baitzeuden, besotik heldu zuten berehala, irmoki. De Vosek margo honetan islatzen duen gaia Ovidiok kontatu zuen bere Metamorfosiak lanean. Jupiter jainkoa, Feniziako Agenor erregearen alaba zen Europaz maiteminduta, zezen bihurtu zen, Europa bahitu zuen, Kretara eraman eta, han, bere egin zuen. Beste alde batetik, neskatoa, bahitua izan baino lehen, hondartzako ur bazterrean ari da jolasten bere lagunekin, Merkurio zer utik dabilen bitartean aingerutxoz inguratuta. Horietako batek Jupiterren tximistak ditu eskuetan. Martin de Vos, bere estiloaren heldutasun betean, Tizianok 1559 eta 1562. urteen artean pintatutako konposizio batean inspiratu zen. Gaur egun, Tizianoren ma rgo hori Bostongo Isabella Stewart Gardner Museumen dago. Margolariak abilezia handia erakusten du, eta ez soilik, tradizio flandestarrari jarraituz, hondoak eta xehetasun anekdotikoak pintatzean, ezpada emakumezkoaren biluzia islatzean ere. Biluzia sfumat o bikainarekin izan da modelatua, eta badirudi argia haragi koloreetatik sortzen dela, gardentasun lausoen bitartez. Tunika horiak eta zapi gorri uhindunak kolorea eta mugimendua ematen diote konposizioari. Azken batean, De Vosen kalitate eta interes handi enekoa den lan honek, sintesi perfektua erakusten du estetika italiarraren eta bere prestakuntza flandestar finaren artean. Martin de Vosek, seguruenik, Pieter de Vos aitaren tailerrean hasi zuen bere karrera. 1552. urtearen inguruan, Italiara bidaiatu zue n Pieter Brueghel Zaharrarekin batera, eta Erroman eta Florentzian egon zen bizitzen. Venezian, Tintorettoren tailerretan aritu zen lanean, paisaia pinturako espezialista gisa. 1558an, Anberesera bueltatzean, hiriko artista italianizatzailerik garrantzitsu ena izatera heldu zen. [A.S.L.] Zenbat “Kultura ” jakin behar den koadro bat ikusteko... ene! Ovidio, Merkurio, Cinzano, Tinttoreto, Vaporetto... nik emakume bat eta abere bat ikusten ditut, atzean behi batzuk eta itsasontzi bat. Jakiteak ez din kalterik eginen, Santxa maite! Barrutik kanpora begiratu eta abereak falta. Eta hara non entzuten dituzte irrintzi eta arrantza batzuk. Rozinanta eta Ruzia hantxe zeuden, lasai lasai, Zuloagaren zaldiari begira, hipnotizaturik. Museoak Ignacio Zuloaga (Eibar, 1870 –Madril, 1945) margolariaren obra garrantzitsu bat jaso du gordailuan: Festako biktima da lanaren izenburua, eta New Yorkeko The Hispanic Society ofAmerica erakundetik dator. Museoko Eraikin Zaharreko Mogrobejo Hallean egongo da ikusgai 2019ko urrira arte. Izenburu anbiguoarekin, mihisean pikadore bat agertzen da (Francisco Segoviarra, Zuloagaren ohiko modeloa), nekatuta, zauritutako zaldi baten gainean, zezenketa baten ostean. Eszena paisaia goibel batean dago kokatuta; itxura denez, Sepúlveda da leku hori , eta argi ikus daiteke Zuloagak El Grecoren pinturagatik zuen mirespena eta arte horrekiko lotura. “Rozinante ” izeneko prestaketa marrazki batek indartu egiten du Don Kixoteren pertsonaiarekiko konparazioa. Atzealde ilun baten gainean, Lukreziaren emakume figura agertzen da, maisu alemaniarraren ohiko zehaztasun teknikoaz irudikatuta, erdi biluzik eta hiru laurdenetan. Lepoan apaingarri aberats bat dauka, eta, bular gainean, kate mailaz egindako idunekoa, biak ere nobleziaren ikurrak. Eskuineko eskuan dara man dagaren heldulekuak agerian uzten du, lehen aipatutako bi elementuekin batera, margolana egiteko modua osoa zaindua dela, urregintza lanak irudikatzeko orduan. Beste elementu apaingarririk edo atzealdeko paisaiarik gabe, arreta guztia Lukreziaren perts onaian eta haren anatomiaren edertasun zurbilean pilatzen da; izan ere, Cranachek nabarmendu egiten du emakumearen anatomia, argi indartsu bati esker. Baina zein zen Lukrezia? Santxak. Alexa, lagunduiguzu pixka bat Dultzineak. ALEXA: Lukrezia [ (latin ez: Lucretia) elezaharretako erromatar emakumea izan zen. Tito Livioren narrazio klasikoaren arabera, Sexto Tarkinio Erromako erregearen semeetako batek Lukreziarekin maitemindu eta hura seduzitzen saiatu zen, baina, ez zuenez lortu, bahitu eta bortxatu eg in zuen. Lukreziak bere aitari eta senarrari aitortu zien desohore hura, eta mendekua hartuko zutela zin eginarazi zien, euren aurrean bere burua hil baino lehen. Sexto Tarkinioren jokaera gaizkina, erromatar herriaren atsekabearen puntu gailena izan zen, eta erromatar monarkiaren amaierarekin eta Erromako Errepublikaren sorrerarekin amaitu ziren matxinada batzuk sortu zituen. Mila esker, Alexa. Dultzineak. Bahitu eta bortxatu! Santxak! Sexto Tarkinio! Akabatuko haugu! Dultzineak. Breaveheart ezpatarekin! Santxak. Zaindariek berehala heldu zieten biei, gehiago asaldatu baino lehen. ALEXA: Orain segi dezagun koadroaren ezaugarriak aztertzen. Elementu horien ukimenezko ezaugarriez gain, emakumeak bere gorputzaren zati bat estaltzek o erabiltzen duen belus granateko mantuaren ezaugarriak hartu behar dira kontuan, bai eta askoz ere finagoak diren beste batzuk ere; adibidez, ilea edo belo arina, zeintzuen bitartez Cranachek biluziaren sentsualtasuna nabarmentzen baitu, besoak eta eskuak kokatzeaz gain. Marrazketa bikaina, forma biribilduak eta siluetaren erritmo uhintsua erabiliz, Cranachek konposizioa osatzen du, eta, ondorioz, figura osoa begiradarekin zeharkatu beharra dago, aurpegiaren edertasun liluragarrira eta hiltzear den emakume heroiaren aurpegiera ameslarira heldu arte. Hori guztiori dela eta, artelan hau Lucas Cranach Zaharraren ibilbide oparoko eder, fin eta dotoreenetakoa da. Honaino Zide Amete B enejeliren mintzoa. Santxak entzuna zuen bazela Karola izeneko garabi bat eta jakin nahi izan zuen gehiago. Alexa, zer dakigu Carola garabiaz? Dultzineak. ALEXA: Carola Garabia da gelditzen den bakarra beste garaitan Bilboko Kaian zeuden guztietatik. Itsas Museoaren aurrean kokatuta dago, gaur egun Euskalduna Jauregia dagoe n lursailetan. Aipatu lursailak Euskalduna ontziolen egoitza izan ziren. Garabi sendoa 1. harmailaren buruan jarri zen eta bere lana tailerretan landutako kroskoaren edo makineriaren elementuak altxatzea, tokiz aldatzea edo biratzea zen. Azken finean, itsa sontzian doitu behar ziren. (doitu –intralexa : egokitu, kokatu, sartu...) Indultuaren arrazoia izena ematen dion istorio ederra da. Ontziolen aurrealdean ontziralekua zegoen itsasadarra gurutzatzeko. Arratsaldero Deustuko gazte ederrak, Carolak, itsasadar ra ontziz gurutzatzen zuen Jesusen Bihotza plazan lan egiteko. Xede horrez, Euskaldunaren instalazioak zeharkatu behar zituen. Langileak zain egoten ziren eta fabrikako turutak joarazten zituzten pasatzen zen bitartean. Emakume eder horren omenez bere izen a jarri zioten garabiari. Carola garabiak lanean jardun zuen Euskalduna ontziolak 1987an itxi zirenera arte. Emakume eder batek salbatu du garabi hori ! Santxak Gainera etxetik kanpo lan egiten zuen. Bai, hala dun, Santxa maite, baina ez al da hori ema kumearen gorputza erabiltzea? Dultzineak galde. Nire omenez garabi bat jarriko balute, ni pozik oso Santxak. “Santxa Garabia! ” Dultzineak. Horixe! Santxak. Gizon guztiak txistuka, sirenak jotzen, hori jazarpena da, nik langile horiek denak astinduk o nituzke hire breveheart ezpatarekin Dultzineak. Ez pasatu, andere! Santxak. Buahhh! Goazenan parkean gure abereekin jiratxo bat egitera. Casilda de Iturrizar en parkea. Alexa, erraiozu nor zen Santxari: ALEXA: Casilda de Iturrizar y Urquijo, Epaltza ren alarguna Data Horretan inauguratuko iturri zibernetikoak 600m2 ko azalera du eta emaria 26.000 litro/minutukoa da. Ordenagailuak gidatzen du eta argiztapena nahiz ur jokoak musikarekin sinkronizatzeko gai da ur eta argi irudiren 420 milioi konbinazio eratu arte. Parkean kokatuta dago, Pedro Guimón arkitektoak proiektatutako pergolaren alboan. Thomas Joshep Joaquin de Epalza y Zurbaran (1798 1873) bigarren aldiz ezkondu zen Casilda de Iturrizar y Urquijorekin. Orduan 33 urte zituen eta seme alabarik utz i gabe hil zen. Alargunak, 1818ko uztailaren 20an jaiotako emakume bilbotarrak, bere senarraren oinordetzan hartutako diru kopuru handia erlijio , gizarte eta hezkuntza jardueretarako erabili zuen. Basurtuko Ospitale Zibila, Miserikordiaren Etxea, San Fra ntziskoren Klaretarrak, Josuren Mirabeak, Deustuko Unibertsitatea, Tivoliko eskolak eta Portugaleteko Agustindarren umeetzako eta langileentzako eskola; horiek guztiek, besteak beste, laguntza jaso zuten. Agustí Querolek egindako brontzeko monumentuak oroi tzen gaitu bere izena daraman parkean. 1900ean hil zen Bilbon. Begira, hark umerik ez izateak nolako ona ekarri zion hiriari...! Dultzineak. Egia da, bai, hori... Santxak Zer da musika hori? Abeslari bat kantuan parkean, bere gitarrarekin... ezaguna egiten zait abestia.. Dultzineak. Horixe, Iñaki Camerun Santxak. Abereekin hurreratu ziren abeslariarengana. Ahal guztiz kantatzen ari zen. Robermoso da! Zaramakoa! Santxak. Ah bai, egia! Bera da! Dultzineak . Eta izerditan bl ai. Aditu diezaiogun: Abeslariak irribarretxo bat egin zien Dultzinea, Santxa, Russy eta Rossyri, abesteari utzi gabe: Martzianoak bezala kalean galdurik ibiltzen. Hogeitamalau gradu eta izerditan blai. Nerbioi ertzetatik Santurtzitik Bilbora non ibiltzen ziren lehengo sardinerak, inork ez dakien nondik irten den arrantzaz. Tabernaz taberna: "vendo barato" goizean eta gauez: "mucho barato" askotan baraurik: "todo barato" izenik ez dute soilik Iñaki: Iñaki, zer urrun dagoen Kamerun. Santxak eta Dultzineak: Iñaaaaki, zer urrun dagoen Kamerun....! Bai abesti ezaguna, Robermoso... lanaren emaitza... Aupa neskak. Egia esateko entsegu bakar batean atera zen,... Robek. Bueno, baina lan asko dituzue.... adibidez sexkalextrik.... Santxak. Bai, la gundu kantatzen Robermosok. Sexkalextrik Gehiegitan bakarrik etxeratzen da Txabi mutil azkar eta bizi zori gabe neskekin Txabi dabil aspaldian bere gelan etsirik tresna zaharren artean zer ote dauka buruan? Egiten ari da Sexkalextrik ez al dakizu zer den? atsegin gailurra! Sexkalextrik Sexkalextrik Hor dago makina bai lan bikaina barruan sartu plazerra sortu! Garaia ailegatu da: Sexkalextrik konektatzeko ordua atsegin hutsa da: Sexkalextrik Sexkalextrik Mailaz igotzen den neurrian urtzen da gaztai antz era zerbait oker dabil barruan tresna ez da geldituko inoiz!!! Ezin goxuago Sexkalextrik bidaiarik onena ongi lehertu arte Sexkalextrik Sexkalextrik . Argazki bat atera zuten elkarrekin. Robermoso behor gainean eta Dultzinea gitarrarekin. Santxa bere astoa rekin dantzan. Orduan Yora Renderiya andere abeslaria agertu zen eta Robermosorekin kantu hau eman zuen, bi gonbidatuen laguntzarekin. Oraindik ez da negua joan, baina kanta dezagun ―Negua joan da eta ... Elurrak joan direnean nire mendien artean Eguzkia t eloian atzekaldean da Ateratzeko beldur da, beldur eszenikoa Aspaldi antzeztu ez duen obra honetan Izpi txiki txikiren bat agertuz doa gaurkoan Poztasun handi batek besarkatzen nau Mesedez ozen esan negua joan egin dela Nire arima hotzak ez du sinizten eta Laztandu nazazu orain, ur urdinen artean Orain lainorik ez da, aurpegi biluziak Ta larrua jotzean garrasirik ozenena, Gordin amaigabea, negua joan da ta. Jaio berrien antzera taupaden beharra dut orain Belarriekin ikusteko nire begiek entzuten ez dutena Mesedez ozen esan negua joan egin dela Izara guztiak erre ditut eta Soinu bakar bakarra zure bularraldean Negua joan da ta Borobildu zaizkit ertzak zure ondoan Izpi lasaigarri bat Negua joan da ta, negua joan da ta Bertze argazki bat atera zuten denek elkarrekin eta laster arte ... Zide Hamete Benenjelik erraten digunaren arabera, parke hartatik dendak ikustera joan ziren nagusia eta ezkutaria, eta honako elkarrizketa hau izan zuten: Hara zer asmatu duten! andere, frijigailu bat, baina oliorik gabekoa.. .Santxak. Horixe falta zitzaigun! Dultzineak. Horrela salduko dugu guk olioa, ene! Gure olio errota! Santxak. Bai, egia. Zer dakigu traste hauetaz, Alexa? ALEXA: Oliorik gabeko aire frijigailuak: Ostiral Beltza honetan sukaldaritza osasuntsurako lau eskaintza onenak • Sukaldeko tresna mota hau egunero gero eta ezagunagoa da, bai frijitzeko ekintza errazten duelako, bai olioaren zatia murrizteko osasungarria delako. Oliorik gabeko aire beroko frijigailua Nola funtzionatzen du oliorik gabeko frijigailuak? Gero eta ezagunagoak diren gailu hauek tenperatura altuetan frijituak sartu ohi diren olioa ordezkatzen dute, frijitu nahi dugun janaria uzten den ontzi batetik zirkulatzen duena. Espazio horrek produktua irabiatzeko espatula bat izan dezake, airea noranahi hel dadin, edo olio frijigailuen antzeko sareta baten gainean dagoen saski batez osatu daiteke, airea igarotzen uzten duena. Frikigailuak! Santxak. Aire beroarekin olio frijituaren antzeko kalitateko frijituak eta arrautzatuak lor daitezke, baita denbora behar duten platerak ere, baina baita tenperatura altuak ere, hala nola, saltsa murriztuko gisatuak. Azken kasu honetan, frijigailu batekin baino gehiago labe batekin aldera daitezke, nahiz eta prozedura erraza den: osagaiak erretil uan jarri kasu honetan ezin da parrilla bat izan eta gailuak adierazitako denbora aplikatu. argibideak edo interneten exekutatzen diren errezetak. Orain, nahi duzuna arrautzeen frijitzea emulatzea bada, kroketak edo milanesak adibidez, espatula baztertu eta sareta formatua aukeratu behar dugu. Gainera, komeni da janaria aurretik olio spray batekin arin botatzea, testura kurruskaria emateko. Sukalde denda nagusietan eta interneten aurki ditzakegu frijigailuak 100 euro gutxitan gainditzen dituzten prezioeta n. Eta hala egiten badute, kontrol handiagoak, edukiera handiagoa edo Wi Fi sarbide gehiago sartzen dituztelako da, mugikorrekin kudeatu ahal izateko. Milesker, Alexa Dultzineak. Ez da zeren! Alexak. Urybaoko karriketan zebiltzala, horrenbesteko jende eta trafikoaren erdian, asaldatu ziren abereak eta ez gutxiago jabeak. Ez zakinat, jakin, Ury handi hauek guretzat eginak diren,... ez dinat uste... Dultzineak. Nago ni ere, andere, ez direla guretzat eginak, hobeak direla Erriberri aldeko sailak, beren mahasti, almendro, olibondo eta arte arbolekin Santxak. Ongi errana, Santxa maite, han gure eginak agerpen hobea izango din, hemen miloika pertsonen artean baino Dultzineak . Halere, gure ongintza hemen ere egin behar dinagu. Ea non eta nola. Alexa, info pixka bat mesedez: ALEXA: Bada elkarrizketa interesgarri bat Urybaoko puntu ilunei buruz. “Estrategiak eraiki behar d ira gune ilunak denonak izateko” Urybao Feminista Saretzen taldekoek salatu dute erasoek gora egin dutela. Urybaoko "gune ilunak" identif ikatu dituzte, eta neurriak eskatu, leku horien arriskua murrizteko. Kaleak hartzeko eskatu dute berriz ere. Jawest Arrañaga Indarkeria Matxistaren Kontrako Nazioarteko Eguna izan zen atzo. Aurten andreek egunerokoan sufritzen dituzten erasoetan jarri du arreta mugimendu feministak. Urte osoko erasoak salatu nahi izan dituztela esan du Iraty Sienna (Urybao, 1990) Urybao Feminista Saretzeneko kideak. Urybaoko Iturribide kalean egin zenuten prentsaurrekoa joan den astean. Lekua ez zenuten ausaz aukeratu, ezt a? Ez. Azken urte honetan kaleko eraso asko salatu behar izan ditugu, eta nabaritzen dugu gorakada bat egon dela. Adibidez, apirilean astero mobilizazio bat egin behar izan genuen erasoak salatzeko, eta, batez ere, antzeko guneetan gertatu dira: Iturribide inguruan, Solokoetxen, Urazurrutia inguruan, eta Uribarriko eskailera eta arrapaletan. Etengabe erasoak leku beretan gertatzen dira, eta ez da inongo neurririk hartzen. Zelako neurriak behar dira? Neurriez ari garenean, prebentzio neurriez ari gara, ez Po lizia indartzeaz. Gainera, jende bat gertaera horiek aprobetxatzen ari da diskurtso arrazistak erabiltzeko, segurtasun faltaren izenean. Sortu nahi dizkigute atzerritarrekiko beldurra eta segurtasun faltaren sentsazioa gure kaleetan ibiltzeko, baina beldur rak aspalditik datoz, eta erasotzaile gehienak bertako gizonak dira. Gezurretan oinarritutako diskurtso bat ari dira eraikitzen, eta horri ere buelta eman nahi diogu. Ez dugu inondik inora onartuko feminismoa erabiltzea jarrera arrazistak justifikatzeko. Aspaldikoa da kaleak hartzeko deia; aurten ere baliatu duzue. Bai. Aurten lelo hori erabili dugu mobilizatzea asko kostatu izan delako pandemia hasieratik hona. Ezin dugu ahaztu iazko Martxoaren 8an eztabaida egon zela manifestazioa egin behar zen edo ez erabakitzeko. Ikusten duguna da erasoen gorakada bat gertatzen ari dela. Eraso transfoboek gora egin dute, baita Eusqal Herryan ere, nahiz eta batzuetan dirudien kanpoan bakarrik gertatzen direla. Etxe barruko erasoen gorakada ere ikusi dugu. Alde batetik, diskurtso batek esaten du erasoak gertaera bakanak direla, baina guk salatu nahi duguna da etengabe gertatzen ari direla, eta icebergaren punta direla. Hau da, erasoak dira mikromatxismo askoren azken etapa. Ezin dugu utzi jendartearentzat onargarria den zerbait bihur daitezen, eta ezinbestekoa da horren aurka oihukatzea kalean. Mugimendu feministak nahiago luke beste gauza batzuk egin, erasoak salatzen aritu beharrean. Lan handia edukiko genuke zerbitzu publikoeta politika feministak aldarrikatzen eta pro posatzen... Eta ez gara hori egiteko gai, erasoak salatzen ibili behar garelako etengabe. Mikromatxismo eta makromatxismo! Santxak. Zenbait hiritan gune ilunen inguruko lanketa bat egin dute. Pedagogia ona da leku horiek saihesteko eskatzea? Gune ilunak markatzen ditugunean, ez gabiltza inori esaten hortik ez pasatzeko. Boteretze eta autodefentsa ikuspegi batetik egiten dugu: gune horiek arriskutsuak izan daitezke, baina gune horiek zureak ere badira. Joan erne, joan lagunduta, joan adi, baina joan. Ez ut zi inora joateari. Guk ez genuke inola ere planteatuko emakume batzuek leku batzuetara joatea utzi behar diotenik. Kontrakoa: esaten ari garena da estrategiak eraiki behar direla gune ilun horiek denonak izan daitezen, baina horretarako garrantzitsua da ja kitea zeintzuk diren. Esan duzue erakundeek txapa morea ipintzen dutela azaroan, baina gero kendu egiten dutela. Bai, hala da. Egin den lanaren ondoren, gaur egun dauden eraso guztiak baldin badaude, hori da erroan ez delako lanketarik egin. Gizonek uste b adute boterea dutela emakumeon gainean, eta gu jipoi gaitzaketela, etxean utzi edo erail, arrazoi batengatik da: hezkuntzan ez direlako behar besteko neurriak hartu, aurrezaintza politikarik egin ez delako, ez delako behar beste inbertitu maskulinitatearen lanketan edo emakumeen autodefentsan. Era berean, zerbitzu sozialak edo eraso egin dieten emakumeak lagundu behar dituzten erakundeetan ez dagoelako baliabide nahikoa, ez dagoelako diru nahikoa, ez dagoelako benetako politikarik erasoak salatu dituzten em akumeak ekonomikoki autonomoak izan daitezen eta haien erasotzaileak utzi ahal izan dezaten. Horren ondorio dira erailketak. Ez dago baliabide nahikoa! Santxak. Guri ez digu balio azaroan udaletxe guztietan puntu more erraldoi bat jartzeak, haiek dituzte nean erantzukizunak eta baliabideak egoera aldatzen saiatzeko. Badakigu hamarkada askotako bidea dela, baina ez dira hasi ezta bidea hasten. Udalek, foru aldundiek eta Euslaritzak politika feministetan egiten duten gastuaren zatirik handiena ez dira beneta ko politika feministak, propaganda baizik; publizitatea. Horretan gastatzen da diru publikoa, eta ez guk eskatzen ditugun politiketan. Horretarako, aurrekontuetan errotiko aldaketa bat egon behar da. Gure ustez, txapa moreetan dirua gastatzea, behar den to kian inbertitu beharrean, eskuak garbitzea da. Bai, txapa more asko! Santxak. Maguette Mbeugouren hilketa epaitu berri dute Urybaon. Zer ondorio atera daiteke? Maguettek salatu egin zuen eraso egiten ari zitzaiola, baina, egoera pertsonalaren ondorioz, harremanean jarraitu zuen. Zerbitzu sozialek bazekiten zein zen egoera, eta guk salatzen duguna da erakundeek utzikeriarekin jokatu zutela. Ez bera artatu zuten profesionaleen erruz, baizik eta zerbitzu sozialetan lan egiten duten langileek eta berdintasun teknikariek ez dauzkatelako eskura behar beste baliabide. Kasu horretan, ondorioa Maguetten hilketa izan zen, eta, kasu zehatz bat izan arren, momentu honetan ehunka emakume egongo dira egoera berean, eta ez da aldaketarik egon hiru urte geroago. Maguette gaixoa! Santxak. Baliabideak gehitzeaz gain, protokoloak berrikusi behar dira? Protokoloen inguruan eztabaidak egoten dira, eta gure artean ere zenbait kontutan ez gaude ados. Zailtasun handia dugu erabakitzeko zer egin beharko litzatekeen erasotzaileeki n. Zelan egin punitibista ez den lanketa bat? Erailketa matxista gogorren ostean, Espayniako Estatuan espetxealdi iraunkor berrikusgarria aldarrikatu dute biktimen zenbait gurasok. Urybaoko mugimendu feminista osatzen dugun emakume gehienak ez gaude ados h orrekin. Benetan nahi ditugu zigor gogorragoak? Kartzela gizon maskulinizatuak are gehiago maskulinizatzen dituen eremu bat da, eta erasotzaileak are erasotzaileago bihurtzen ditu. Zein da alternatiba? Beste era bateko lanketak behar ditugu. Hori inbertsio publiko handi batekin egiten da, eta ez dira ari egiten. Erasotzaileak kartzelara bidaltzen dituzte hor egon daitezen ez dakit zenbat urte, eta behar duten berreziketa prozesua bete gabe ateratzen dira. Bai elkarrizketa interesgarria, Alexa, mila esker! Dultzineak. Ederki dago, andere! Santxak. Bagoazken puntu ilun horietako baten argitzera! Dultzineak. Bai, gaur bertan eta oraintxe, andere! Santxak. Hala Iturribide aldera jo zuten eta hango jenderi galdetuta, puntu ilun batean jarri ziren gauare n zain. Ilundu zuelarik, handik pasatzen zen gizonezko oro geratzen zuten eta ohartarazten: Zabiltza zuzen eta honeski, bestela eginen zaitugu eseki. Gizonezkoak apal apal pasatzen ziren kixota pantza haiek zaldizko ikusirik. Emakumeei, aldiz hau erraten zieten: Zoaz ongi eta onik, emakume, zu begiratzeko eta babesteko baitaude hemen Demetria operazioko bi kide nagusiak! Neska gazte bat solaserako geratu zitzaien, musika entsegutik zetorren etxe aldera, bakarrik. Hauxe da Alexak solasaldi hartatik aterata koa, eta laburbildurik ematen diguna: Azken urtean oso zaila izan da musika ateratzea eta musikaren alorrean pertsona aktibo izatea. Neure burua gauza batzuk egitera behartuta ikusi dut. Esaterako, Instagramen edo Youtuben zuzenekoak egin behar genituen, a rgazkiak atera, bideoak bidali... Konfinamenduaren ostean kalera itzultzean, jendea gauzak egiten hasi zen berriro. Ni oraindik ez nengoen prest. Egoerari buruz hausnartzen eta inguruko musikariei erreparatzen hasi nintzen. Ondorioztatu nuen batzuetan beha rtuta sentitzen garela gauza batzuk egitera. Ez badituzu egiten, badirudi ez zarela kulturaren parte. Badirudi aktibo egon behar dugula egunero, eta sare sozialak egunero elikatu. Nahiz eta musikaria izan eta neure burua musikari moduan ikusi, batzuetan se ntitzen dut era horretako gauzak ez egiteagatik ez naizela horren parte. Banaiz, ordea. Izan gaitezke artista eta kulturaren parte gaur egun egin behar diren gauza horiek egin gabe. Zaila da emakume izatea, baina Euskal Herrian, oro har, oso ondo zainduta daude emakume musikariak. Diskriminazio positiboa ere sentitzen dut. Babes handia sentitzen dut, baina gertatuzait kontzertu batera joan eta kontratatu nautenek nire musika inoiz entzun ez izana, eta ia ez jakitea nor naizen. Bakarrik emakume izat eagatik deitu izan naute. Horrek kontraesanak sortzen dizkit. Zaila da. Hala ere, gero eta emakume gehiago gaude; baita elkarlanean aritzen ere. Polita da. Nik uste dut hemendik oso urte gutxira nahiko parekatuta egongo garela. Hori espero dut. Gau hartako lanaldia bukatuta, egunsentiarekin , San Mames aldera egin zuten, eta katedralaren kanpoaldetik pasa ziren. Hor izanen dira lehoiak erran zuen Santxak. Bai, arrak nahiz emeak Dultzineak. Aupa Athletic eko neskak! Santxak. Aupa! Dultzineak. Olyteco gazteluan ere ba omen zen lehoiren bat... Santxak. Bai, halaxe dun, Marzot eta Mona, Pérez Garañonek erraten duenez. Hara!Santxak. Ea zer dioen Pérez Garañonen liburuak, Alexa... Dultzineak. ALEXA: Nabarroako erregeek bazuten Oly teco palazioan parke zoologiko anitz bat, eta ertaroko korteetako ohiturei jarraiki, animalia exotikoak hartu eta ematen zituz auzo erreinuetako bisita eta enbaxadetan. Piztiak eta hegazti exotikoak ongi dokumentaturik daude Olyten, zaintzaile eta elikadur a, palazioko osagarri gisa. Ertaroko erregeek lehoia izaten zuten ahal eta erregetasun ikur gisa. Carlos II erregeak, 1384ko dokumentuan erraten denez, lehoi bat zuen, izenez Marzot “zeina eman baitigu gure anaia Aragoiko erregeak... ” Pedro I V.ak, koinatua k, lehoi eme eta tximu eme batekin batera (Mona izeneko lehoiaz gain?). Abere bikaina izanen zen, zeren erregeak “gure Lehoi handia ” deitzen baitio eta ezagutzen baita, halaber , animaliaren heriotz eguna, 1414ko apirilaren 7a, seguruenik zaharrez zendua. Piztiaren zaindari eta gordetzaile agertzen da Juce Zayet (Enzayet edo Enceyat) judutarra eta Erregeak agintzen du behar dena emateko “haren emaztea Zaragozatik etor dadin ”, 25 eguneko jornalaz gain, hiru sueldo eguneko.. Ordaintzeko ardura Levi k izan zue n Estellan Erregearen Errezibidore zenak, judutarra berau ere, konfiantza osokoa. Marzot eramana izan zen Erregearen Dorrera, iruñera eta gordea Palazioko kapera zaharrean, eta geroztik deitzen zaio, Lehoiaren Ganbera. Oliten Erregearen zerbitzura lan egit en zuten orgazain batzuek egin zuten zerbitzu hori. Bai ona, kontu hori! Santxak. Txoritegi bat ere bazegoen, eta Laranjondoen Lorategia,... Dultzineak. Zergatik ez ditugu berriro jartzen lehoiak, txoritegia eta laranjondoak...? Santxak. Gure esku balego...! Dultzineak batek zekin, agian egun batez... Fregonaren historia Santxak maiz aditzen zituen emakumearen garapenari lagundu dioten aurrerapenen kontuak, baina berak, bere garbitzaile bizitzan, fregonari es kertu behar zion, eskertu, gerriko minik ez izatea eta belaunikatu beharrik ez izatea. Fregonaren historiaz galde egin zion Alexari. ALEXA: Hogeita zazpi urte igaro ziren, 1957tik 1984ra, Espaynian zoruak beti eta nonahi lurrak belaunetan garbitzen ari zirela, fregona beti zutik egon zen arte. Lehen, belauniko, emakumeak bakarrik. Gero, zutik, gizonak ere. Aldaketa honek emakumeen hasierako askapenean eraginkortasunez lagundu zuela onartzen da. Moparen historia hiru fasetan bana daiteke: I. 1957 1960 Manuel Jalón Corominasek Rodex sortu zuen, Europako lehen fregonaren industria arrakastatsua, eta zutik sastraketan hasi zen Espainiako probintzia guztietan. II. 1960 1966 Rodex fregonak jarraitzen du aldaketaren buru izaten, baina lehenengo l ehiaketa agertzen da, Mery. III. 1966 1984 Rodex Europako etxeetako eta garbiketako plastikozko industria nagusietako bat da. Bere GAVIOTA fregonak bazter guztietara iristen dira eta hogeita hamar herrialdetara esportatzen dira. Mery ere hazi eta garatzen da batez ere Katalunian. Beste fregonak ere badaude, Mik de Alchemika, S.A. Rodex en lizentziapean fabrikatua. 1984an, belaunak garbitzeko ohitura Espayniatik desagerrarazi eta zutik sastraka egiten hasi zenaren istorioa, fregonen erregistro nagusien bizi tza juridikoaren hogei urte beteta: Manuel Jalón Corominas No. 298.240 eta Rodex 60.299, 60.300, 60.301 eta 70.893 zk.ko erabilgarritasun ereduak, Martí Mascarelen lizentzia eta Juan Gunfaus Navarro ren erabilgarritasun eredua 75.168 zk. Beraz, 1984. urteaz geroztik, agertu ziren, plastikozko etxeetako industriei dagozkien fregona ugari. Fregona.com Mila esker, Alexa, hori bai dela txosten konpletoa! Santxa gauza asko batera egitekoa zen eta aldi berean jarria zuen radixua . Irratian Pariseko rapero batzuk jarri zituzten: Rap de Assasin's Creed Unity (part. Dan Bull) Seré la ley que nunca me ayudo Seré la cura para la traición Desde versalles hasta las calles donde azota la revolución Seré la vida Seré la muerte Empiezo a donde se acaba la suerte Tengo en l a mente grabado el asesinato de esa gente inocente Bajo mi daga se esconde el terror de reyes y presidentes Bajo mi miedo florece la furia para dejarlos sin dientes Quien quiera que venga para matarme que no lo intente La rabia recorre mi cuerpo La furia que ciega mi mente Desde pequeño he sido fuerte Me ha acompañado la muerte He sido un estorbo Toda una lacra Con el orgullo de frente Orgullo de mi familia De mis amigos De toda mi gente He decidido que seré el castigo para todo aquel que me miente Alouette, gentile alouette, alouette Je te plumerai Je te plumerai la téte Je te plumerai la téte Et la téte, et la téte Je te plumerai la téte I‘am an assasin One with a passion For innovative rapping Dropping so fast You‘re probably having A problem to f ollow the captions I‘m so ahead of my time I‘m probably rapping backwards Said I‘m I‘m so ahead of my time I‘m probably rapping backwards Estoy viviendo una mentira desde que era un crio De traiciones, de bandos, de engaños Miro en quien confió Mi familia no está Como tampoco estarán Esos cabrones que mataron a mi gente a maldad Me llaman justicia, ojo por ojo, diente por diente Yo lo que quiero es que gane el pequeño Que llore el mas grande Que corra el valiente Seguir la corriente Sacar la fuerza de dond e no tengo porque yo lo prometí Que la gente salga a la calle y luche por lo que está por venir Me siento solo ¿por qué tuviste que irte papá? No puedo con todo El peso que cargo no podré dejarlo jamás Cansado de la miseria, de la pobreza en cada rincón Cansado de esta batalla Cansado de este dolor Alouette, gentile alouette, alouette Je te plumerai Je te plumerai la téte Je te plumerai la téte Et la téte, et la téte Je te plumerai la téte I‘am an assasin One with a passion For innovative rapping D ropping so fast You‘re probably having A problem to follow the captions I‘m so ahead of my time I‘m probably rapping backwards Said I‘m I‘m so ahead of my time I‘m probably rapping backwards La rabia recorre mi cuerpo La furia que ciega mi mente Alouette, gentile alouette, alouette Je te plumerai Je te plumerai la téte Je te plumerai la téte Et la téte, et la téte Je te plumerai la téte I‘am assassin One with a passion For innovative rapping Dropping so fast You‘re probably having A problem to fol low the captions I‘m so ahead of my time I‘m probably rapping backwards Said I‘m I‘m so ahead of my time I‘m probably rapping backwards Donibaneko ontziola Neurri neurrira egindako ontzi bat nahi zuten. Ontziolara heltzearekin solas hau izan zuten ontziolako jabearekin, deitzen baitzen Piarres: Ah, on gi etorri, zuek zizte zorioneko ”Zerbantak ”! hain ospetsuak, hemen ez ezik mediterraneo guztian, Turkiako egunkari batean ere atera omen zizte... Ez dugu ezer jakin, zuk badiozu... Dultzineak. Ba, ba ...Piarresek. Ez genuen uste halako oihartzuna izango izanen genuenik.. Dultzineak. Zerbantesen liburuaren hasiera buruz dakita... nahi duzue entzun? Piarresek. Ah, bai, gustu haundiz! Santxak. Mantchako herri batean, zeinaren izenaz ez baitut orho itu nahi, bizi zen, ez delarik aspaldi, aitorenseme bat, lantza krakoan daukaten heyetarik eta oraino erredola, zamalko ihar bat eta charlengoa ihiziko. Ez da horrela, Piarres jauna, da Mantxa aldeko herri koxkor batean...koxkor da, eta gero bere izenik ez nuke gogoratu nahi,... Niretako da herri batean, zeinaren izenaz ez baitut orhoitu nahi... buruz ongi hartua dut, nahiz ene oroimenak batzuetan huts egin, puska hori mila bider errana eta berritua dut. Pairres ontzigileak . Duvoisin kapitainak zuen esk ararat bihurtu... Ba gu Berrondorenak gara! Santxak . Haren bi liburukiekin heldu ginen Turkiaraino eta Ordojan presidentearen emazteari opari emanak dizkiogu, eta ez gure nahigaberik gabe, halako edizio ederra eskuetatik galtzea baitzaigu. Ba nik bertz ea dut maiteago, neure hizkeratik da hurrenago... Piarresek. Alexa, entzun dezagun Duvoisin hori Zerbantes jantzian... Dultzineak. ALEXA: Bai, anderea. Hona zure agindua betea... Mantchako herri batean, zeinaren izenaz ez baitut orhoitu nahi, bizi zen, ez delarik aspaldi, aitorenseme bat, lantza krakoan daukaten heyetarik eta oraino erredola, zamalko ihar bat eta charlengoa ihiziko. Eltze bat, maizago bethea behikiz ezen ez zikhiro ki gizenez, arrax gehinenetako haragi hotz pozika zerbait, larumbatetan azienda zango eta muthurkiak, ortziraletan ilharrak, igandetan bertzeen gainera usokume bat, horiek aski ziren iresteko haren onthasunetako bilkinen hirur laurdenak. Chahutzen zuen ond arra igande bestetako eginez aldagarri bat oihal finez, galtza pare bat belurez eta zapata mehaxak oihal beretil, eta astelegunetan bere buruari ohore ematen zion tela politenezko chamar batekin. Etchean bazuen gobernant bat berrogoi urthez goitiko, neskat cha gazte bat bere iloba hogoyetara hurbiltzen zena, eta mutil bat kampo barnetako, zaldi zelatzen hain ongi hari zena nola egur chehatzen. Berrogoi eta hamar urtheren inguruxuan zabilan gure aitorensemearen adina. Gorphutzez hazkar zen, haragiz ihar, mok oz mehar, goizetan goichtiar handi eta ihicerat emana. Batzuk diote Kijada zuela izengoitia, biltzuk Kesada (ezik horren gainean makhur zerbait bada etche hartaz mintzatu diren iskribauen artean) nahiz ara gehiago duen uste izateko Kijana deitzen zela. Bai nan horrek mengoa guti gure istorioarentzat, gauzen erratean ez bada ile batez egiatik urruntzen. Ze zamalko eta zer charlengo....Santxak asaldaturik . Charlengo charleston. ALEXA: Txarlengo da....ez dut aurkitzen... Ikusteeeeeennnnn, ez dakarrrrrrr Santxak. Begirune pixka bat izan ezan, ezjakin horrek Dultzineak. Hitz arraro batagertzen denean, gehienetan “iparraldekoa ” izaten da eta inork ez du ezagutzen. Hik ez dun ezagutzen Dultzineak. Ba ni pertsona normal bat naiz, andere. Gure literatur t radizioa iparraldean dago, batik bat Dultzineak. Ba, hori hala da... Piarresek. Biblia ere eman zuen eskararat Leizarragak... Alexa, ea pasarteren bat Leizarragarenetik Dultzineak goxo. ALEXA: GUZIZKO ANDRE NOBLE Ioana Albrete Nabarroako Regina Bearnoko Andre gehien &c, denari, bere zerbitzari guzizko xipiak eta guzizko obedientak, Ioanes Leizarraga Beraskoizkoak, Iesus Kristen gratia eta bakea desiratzen. ANDREA, zeren ni zure ezagun gabea bezala naizelarik, Testamentu berriaren heuskarazko translatione hunen zure Maiestateari dedikatzera ausartu izan naizen, merezi onez arintasunez akusa ahal neinde, baldin neure ausartgoa hunez zerbait exkusa bereren eman ezpaneza. Bada, niri haur eragin draudaten anhitz berze razoinen artean izan dirade, zure humanitate handi jende prestu guziez laudatua, eta Iainkoazko zure zelo handia. Zure humanitateaz den bezenbatean, ene manera halako bazen ere, non ezpaitzuen irudirik ere zure humanitatea sekulan enegana hel ahal leitela, guziagatik ere anhitz aldez hura baliatu izan zait, eta prinzipalki, zure maiestatearen plazera hala izanik gaje ordena lekidan, zure Bearnoko herrian entretenitu izan naizen bezenbatean: ezen halaz eman izan zait, ithoa bezala azpitik nendukaten gogo arranguretarik, eta orhoitzeak ere bu ruko biloa latz eraziten drautan kaptibitatezko suiektionetik ilkiteko okasione eta moien. Eta zure zelo Iainkoazkoaz den bezenbatean, hark du enjendratu zu baithara jende prestuen bihotzetan halako reberentia bat, non are zure ezagutzea eztutenek ere ezin asko mirets baitezakete zure berthutea, zuri zuzen onez emaiten zaizkizun laudorioakgatik zeren hain afektionatu erakusten zaren Iainkoaren tenpleko gauza gaizkituen drezatzen, eta zeren hark, kuasi desegin eta arrasatu izanik, orain zure moienez reedifik atzen delarik, rekrubatu baitarama bere leheneko edertasun Apostoluen denboran ohi zuena. Hunetakotzat exenplutan frangoki allega ahal dezaket zure Bearnoko herria: hura behin berze erran... Buahhh txabala, zer da horiiiiiii!!!! Santxak. Draudaten, hori a lemana da. Ezjakintasuna! Ezjakintasuna! Dultzineak. ALEXA: Txarlengo hori da orain orai now Xarlango... Nola erran en aurkitu dut. [lévrier] (zakur) xarlango [lévrier] aipatu zakur ihizikoez kanpo, haien lan bera ere zeremonia berekin egiten zuten Liber tateko arbolaren kontra, gure herriko etxe zakur, artzanor handi, zakur alano eta zakur xarlango guziek. En plus des chiens de chasse mentionnés, venaient accomplir la même tâche avec les mêmes cérémonies sur l'arbre de la Liberté, les chiens de maison, le s grands chiens de berger, les chiens mâtins, et tous les chiens lévriers du village. Bon, niri ere kostatzen zait aditzea parte batzuetan... Piarresek orain laurehun urte eta gehiago egina da! Artaz irakurri behar da! Bo, mintzatuko gira zuen untziaz? Bai, mesedez Dultzineak ordu da horretarako, zeren itsasorat egin behar baitugu, itsasoz bestaldetik dauden emakume beharrean direnei laguntzeko... Hobe hemengo itsashegian hasten bazizte emeki emeki, ez duzue uste? Piarres ontzigileak. Barrandariak ere baditugu, antza, guri behar daude han gizon batzuk. Ba, ez larritu, Piarres, gu Bristolen izan ginenetik atzetik gibeletik ditugu, gure urrats guztiak dituzte zainduak. Europollo horiek izanen dira, andere! Santxak. Zergatik esaten duzu barrandari? Ni naiz barrandera!. ALEXA: Barrandari Zelataria. Ez da on barrandari izatea, ez da on zelatan egotea. Milesker, Alexa Santxak. Txalupa handi bat nahi genuke, Piarres . Badakizue nolakoa den txalupa handia? ALEXA: Txalupa zen itsasbazterreko arrantzarako ontzietan handiena; 13 metro inguru zuen luze. Abendutik martxoa bitartean bisiguaren arrantzarako erabiltzen zuten. Jarduera honetan 20 bat tripulatzailek hartzen zuten parte, eta tretza bidez aritzen ziren. Zer da tretza? Santxak. Hari luze bat amu askorekin Dultzineak. Ah, ongi da erantzun Santxak. Txaluparen ezaugarriak ez ziren oso garrantzitsuak arrantzaldi honen garapenean. Alabaina, maiatza eta urria bitartean, ontzi bera hegaluzea eta atuna arrantzatzeko erabilt zen zuten, tripulazioa bisigutakoaren erdia baino txikiagoa zela. Arrantza lanetan xaxiango teknika erabiltzen zuten, aparailuak zabalean hedatzen zituztela pertxa edo botabera luzeekin. Aparailuak, bere aldetik, amu bakun edo bikoitza edukitzen zuen, luma z edo arto hostoz estalita eta kolorezko oihal edo artile zati batez apainduta, maluta egina alegia, arrain baten itxura ematearren. Amuak bizi bizi mugitzeko eta atunak eta engainatzeko beharrezko lastertasuna erraz hartzeko moduan zegoen diseinatuta txa lupa. Zer da xaxiango teknika? Santxak. Zabalean jarri haga luze batzuk eta haietatik haria eta amuak, amu horiek arta hostoz jantzita... Hobe izanen duzue batel bat, hastapenean, gero emeki joanen zizte handiagoetara... Piarresek. ALEXA: Euskal kostaldeko batel tipikoa. Euskal Herriko arraun eta bela ontzi tradizionaletako txikiena. Batela, itsas tradizio baten oinordeko zuzena da, portuetako barra hareatsuak zeharkatzeko eta balea ehizatzeko arraunerako ontzi azkarrak behar zituena. Gaur egun, b atela itsasertzeko arrantzan eta aisialdirako ontzi gisa erabiltzen da. EZAUGARRIAK: Gehienez 4 pertsona. Bakar batek ondo arraun dezake. Oso azkarra arraunean Erraza nabigatzen Botadura erraza du 20zm ko zingoa Haritzez egindako estruktura, pinuaz estalia . Bankuak haritzezkoak ere. Zer da zingoa, Alexa? Santxak ahots apalez galde. Nautikan, zingoa ontzi batek flotazio lerroaren eta gilaren artean duen distantzia bertikalari esaten zaio, kroskoaren lodiera barne hartuta. Herri eta hiri handietatik herri koxkorretarako jauzia nola egin zuten kontatzen digu Zide Amete Benenjelik. ZORISOAIN Entzuna dugu Zorisoainen jende gutti bizi dela, beharbada hara joan gintezke, herri ttiki horietako emakumeei laguntzera, herri eta hiri handietan samurrago eskuratuko b aitute behar dutena Santxak erran! Ongi errana, Santxa! Ez ditun guretzat eginak, hain gutxi gure abereentzat, porlandi jendetsu eta burrunbatsu horiek. Zer dakigu Zorisoain herriari buruz? ALEXA: Zorísoain aizkora baten moduan irekitzen da Valgorbako goialdean, harrizko etxeak pilatzen dira eta, bailarako herri arruntetan bezala, nafar erromanikoaren oroimena nabarmentzen da, hemen, Gourseko San Martinen omenezko elizarekin. Monumentu historikoaren magalean, udalerriko punturik altuenetako batean, koadrilak entzuten dira, zalapartan, inguratzen dituen mendialdean oihuka, izan ere, «herri batean faunaren kudeaketa oso garrantzitsua da. bestela hemen izanen genituzke basurdeak jaten». Pompelotik 20 mi nutura dago Zorísoain, Erdi Aldean biztanlegutxien duen herria, erroldatutako 79 pertsona baino ez dituena, eskualdeko despopulazioaren kezka, arazoak eta irtenbide posibleak biltzen dituena. Laurogeira ez dira iristen, andere! Santxak. Lurraldeko gainon tzeko herriei urrutitik begiratzen die Zorísoainek, atzetik Unzué baitago, 154 biztanlerekin bikoiztu duena, eta Ujuelek 175ekin jarraitzen du. Eskualdeak, Nabarroako Estatistika Institutuaren datuen arabera, biztanleria du guztira 26.174 pertsona, Al‘Tall a liderra izanik, biztanleriaren %40,5 hartzen baitu. Erdi Aldea Garatzeko Partzuergoaren txosten eguneratu batek dio despopulatzeko arrisku handiena duten herriak, dentsitatearen arabera, Leonz (224 biztanle), Oslóryz (204), San Martyn de Unax (389), Ujué l (175), Unzuél (154), Beyrel (287), Murilla el Cuento (673), Zorysoayn (79) eta Pytyllos (502). Zentzu horretan, nabarmendu behar da herri hauek hazkunde moteleko joera orokorra dutela eta baita populazioaren beherakada ere 1980ko hamarkadatik aurrera. Ga rapen Partzuergoak azpimarratzen du, nahiz eta zahartze orokorra beste eskualde batzuetan bezain kezkagarria ez den, zahartze "handia" dagoela, batez ere herri txikietan . Gazteak behar dira! Santxak. "Landa ingurunean bizitzea desberdintasun egoeran egot ea da", hausnartzen du Alain Duryó Bazorlak, 9 urtez Zorísoaingo alkateak. 23 urterekin heldu zen Nabarroako herrira, Lleidako hamasei mila biztanleko herritik joan zenean, bikotekidearen lan proiektuak bultzatuta. ―Txikitan herri txikiagoz inguratutako hi ri batean bizi nintzen eta Nabarroara heldu nintzenean landa inguruneari buruz nuen haurtzaroko oroitzapen horren antzeko zerbait bilatu nuen‖, hausnartzen du Duryók. Kalitate hobea den arren, herri batean bizitzea «konplexua» dela aitortu du. Duryórentza t, Zorísoaingo errutinak bizimodu horren bi alderdiak aintzat hartzea dakar, positiboa eta negatiboa, eta bakoitzari zer gustatzen zaion jakitea aukeratu ahal izateko. "79 biztanle dituen toki bateko alkatea izatea, dena kudeatzea da, literalki, herriak ir aun dezan", dio Duryók, guztira 75.000 euroko aurrekontua besterik ez duen Udal baten gidaritzapean. Dena kudeatzea! Santxak. Biztanleriaren gabeziak urteen poderioz iristen diren pertsonei ahalmen ekonomiko eta behar txikiagoak dakartza, izan ere, orain Duryók adierazten duen bezala, ez baitute saneamendu eta ur hornidura sareak berritzeko gaitasunik, dagoeneko ia batuta. mende erdi bat. "Nabarroako Gobernuak finantzatzen duen zerbait da, baina beharbada ehuneko 70 edo 80 egiten duena, eta ezin ditugu ga inontzekoa eta herritarren gainontzeko gastuak ordaindu", dio eta uste du "horiek baino 100 biztanle baino gutxiago dituzten tokiak". 5.000 "rekin. «Zerbitzu asko behar ditugu, bistan denez, baina arazo handia da nola finantzatuko diren», sakondu du Duryók, eta konponbidea «fiskalitate ezberdindua» dela nabarmendu du. «Landa ingurunean bizitzea desberdintasun egoeran egotea da, horregatik balantzea nolabait orekatu behar da eta zergaren gaia funtsezkoa da despopulazioari aurre egiteko», dio. Saneamen dua eta ur hornidura! Santxak. Herri txikiei zerga txikia! Eta laguntza! Dultzineak. Herriko motor ekonomikoa lehen sektorea da, gaur egun hiru familia unitate onartzen dituena, eta Zorísoainen dagoen ustiapen turistiko txikiarekin osatzen dena. Ez dago azpiegiturarik, ez dago udalen jabetzako baliabiderik, ―Udalera joaten den diru bakarra zergetatik ateratzen dena da . Duryók agerian uzten du zentzu horretan «eskuak lotuta» daudela. Dena den, zerbitzuen hornikuntzarako erreferentzia nukleo gisa funtziona tzen duten ondoko udalerrietan, Garínnoainen eta Barássoainen, ekoizpen industriala dago, tokiko sektorea «gehiago ustiatu beharko litzatekeena». "Hemen garrantzitsuena ez da industria sortzea, baizik eta Valgorban ehunindustrial sendo bat sortzea, hori familiak erakartzeko eta gure herrietan bizi daitezen lortzeko modu bat izango da", argudiatu du. Ehun hori zer da? Santxak. Sare industriala, azpiegitura industriala erran nahi din Dultzineak. “Herrian bizi eta lan egin ahal izateko aukera gutxi daude ”, dio Jesús Martinez de Cirizak, Zorísoaingo jauregiaren jabeak, herriko bi landa ostatuetako bat. Jesusek, Artaxgoakoa, Zorísoaingo jauregian oina jarri zuen lehen aldian, eraikinak Leinu Sorburu zahar gisa bere historiari eutsi zion baina, era berean, birga itu eta arreta handiz zaindu beharra nabarmendu zuen. Horrela joan zen. Herrira bizitzera joan zenean, familiarekin bizitzeko espazio egoki bat bilatzeko ideiarekin egin zuen, baina denborak hasierako asmoak aldatu zizkion eta espazioa ere lan bihurtu zen eta "bertako negozioak sustatzeko modu bat" bihurtu zen. Belaunaldi aldaketa, aitortzen du, korapilatsua da eta herriek euren burua abandonatu ez dezaten konponbidearen zati handi bat komunikazio onak ezartzea dela adierazten du. Komunikazio onak! Santxa k. “Oinarrizko bi gauza daude, errepideko ko munikazioa eta konexio digitala” , aipatzen du Martinez de Cirizak, eta zehazten du are gehiago orain telelanaren aukerak abantaila duela lan ingurune askotan. "Jendeak hirian bezala komunikazioa izango balu, Naba rroako landa ingurunea ez litzateke kaltetuena izango, komunitate txikia garelako eta hiri nagusiekiko distantzia ez baita handia", laburbildu du, eta oraingoz gaineratu du. "Garraio publikoaren eskaintza aldatu eta azkarrago eta maizago izan beharko litzateke". Alexa, laburpentxo bat mesedez Santxak. "Landa ingurunean bizitzea desoreka izatea da" "Hiriarekin komunikazio ona egongo balitz, jende gehiago etorriko litzateke" Mila esker, Alexa! Santxak Jarrai dezakezu. ALEXA: Emakumeak dira euren herriak gehien uzten dituztenak Partzuergoak dio emakumeen landa exodoa handia dela by Eujolpress «Aukera berriak bilatzeko» herrietako biztanle irteerarik handiena emakumeen artean gertatzen da, eta, Gala García Erdi Aldeko Garapen Partzuergoko teknikariaren ustez, nabarmen baino nabarmenagoa da. Gaur egungo populazio piramideetan ikusten da hori, non antzematen den gazte edo heldutasunera iristen direnean emakumeek toki txikienei «aukera desberdinak» uztea erabakitzen dutela. «Gizon etan ere gertatzen den arren, emakumeen artean gehiengoa den zerbait da», berresten du Garcíak. Egoera honen balizko kausen artean, teknikak dioen moduan, herrietan ez dituztela gizonek dituzten aukera berdinak eta errotze sentimendua ere ez, horregatik en titateak hainbat ekimen kudeatzen ari da geldiarazi ahal izateko landa emakumeen exodoa, eta hori da baita ere "herrietako anonimotasun faltagatik". Horrek guztiak dakar biztanleria maskulinoagoa eta zaharragoa. Herrietako anonimotasun falta! Santxak. Herritik kanpo bezala inon ez, galego hark erran zuena Dultzineak. Emakume gazteak, zatozte! Santxak. Dultzi neak eta Santxak Zorysoaingo jauregian hartu zuten ostatu. Leinu sorburu izanik, etxe dotorea zen, guztiz zaharberritua, baina bere arima galdu g abekoa. Bi gau pasatzeko dirua ozta zuten, eta sartzean ordaindu zuten, arauak agintzen baitzuen hori. Erreserbak baliogabetzea edo aldatzea Erreserba guztiak Nabarroako Turismo Kontseilu Nagusiak onartutako baliogabetze edo aldaketaren bermearen menpe dau de, zeinaren bidez bezeroak erreserba baliogabetu edo alda dezake inolako kosturik gabe erreserba data baino zazpi egun lehenago arte. Establezimenduan sartu ondoren, bezeroak erreserbatutako gauen guztizko balioa ordainduko du; jan edanen ordaintzea irtee radatarako utz daiteke. Behor astoentzat korta bat eskaini zieten eta hantxe eman zuten gaua abere ibiltari biek. Santxa txoratuta zegoen leku harekin eta esku orriko aukera guztiak irakurri zituen: Ekipamendua Guztiak bere xarma bereziarekin, baita bainugela, telebista, DVDa, Wi Fi ere. Gelak erabilera bakarreko eta bikoitzerako dira. Kanpoko bistak dituzte, ohe bikoitzarekin edo bi oherekin. Taldeentzako afari bereziak Sasoian hazten diren produktuak, hala nola zainzuriak eta orb uruak, eta basokoak, hala nola, perretxikoak eta Valgorbako boilurra, dira gure sukaldean lehenetsitako osagai naturalak. Euskal, Nafarroako eta Kataluniako gastronomiako errezeta tradizionalak dituzten platerak. Pentsio erdia. Bezeroentzako jantoki pribat uak. Ardoaren Ibilbidea. Taldeko jarduerak Logela bat alokatzen dugu taldeko jardueretarako, yoga, meditazioa... etab. Sinbolismo erromanikora sarrera Bisita gidatua San Martin Zorysoaingo Kriptara. XII. mendea. Igandeetan 10:30ean. Doako zerbitzua. Enolog ia praktikorako sarrera Ardo destilatuaren artisau elaborazioa, uxuala destilatzea. Denboraldian bakarrik. Aurrez erreserba. Andere, mila aukera dauzkagu hemen, mila! Santxak oihu. Ez gaitun hona etorri turismoa egitera, baizik eta goi asmo batekin, her ri honetako emakumeei laguntzea, eta hori izanen dun gure boilurrik onena Dultzineak erantzun. Enologia praktiko hori....mmmm! Santxak. Alkatearekin hitz eginen dinagu eta emakumeari nola lagundu hemen galdetuko Dultzineak. Ideia bikaina, andere, ze rtan ibili asmatzen... Santxak. Alkatearengana joan ziren, joan, ez zebilen urruti, hain herri txikia izanik. Honela mintzatu zitzaion Dultzinea: Agur, jauna, agur, agurtzen zaitugu Zorysoaingo alkate zaren hori! Entzuna izanen duzu noski gure ibileren be rri, Turkian izanak gara, era berean Lesbosen eta Toledon, gure goi asmoari segika, hau da, emakumeari lagun egitea eta emakumeari egiten zaizkion okerrak zuzentzea. Hury handietan ibiliak gaituzu, eta gaude, gure abereak eta gu, hobeak garela herri txikie tan eta trafiko gutxiko tokietan ibiltzeko, eta hala, herri entzutetsu honetara etorriak gara, herri honetako emakumeei laguntzera. Esate baterako, Simona Beuauvoir en “Bigarren sexua” liburuari buruzko hitzaldi bat egin nezake, txit interesgarria eta baliagarria. Alkateak irribarre txiki bat egin eta ihardetsi zion: Entzuna da, bai, zuen jarduna, ta oso txalogarria deritzot. Dultzinea eta Santxa zaretela badakit, zuek erran aurretik, izan ere, zuen ospea zabaldua baita lau haizetara. Feminismoak gaur arte izan duen ordezkaritzarik nabarmenena zuengan dagoela erranen nuke, okertzeko beldur handirik gabe. Gainera, zer umek ez du ezagutzen attention angles morts eraskailua itsatsia duen aberea? Nol anahi ere, erranen dizuet, nire eskerrik beroenarekin batera, honako hau: Hemengo emakumeek behar dutena da, saneamendu eta ur hornidura sarea berritzea, horrek bai hobetuko du emakumearen egoera herri honetan. Mende erdi bat bada kasik, ubide horiek jarri zirela, eta ordu da alda ditzagun. Eta zuen besamakilak ikusita, ziur naiz, herri honek uste baino lehen eskuratuko duela saneamendu berria jartzea. Nik badakit masa egiten bota zuen Santxak. Gure etxaldean usatua naiz. Ederki erantzun alkateak bihar edo etzi hastekoak gara eta abisua pasako dizuegu landetxera. Bi aitzur zuentzat, lehen zanga egiteko. Ongi da erantzun Dultzineak, pixka bat arduratuta, bere esku guriei begiratuz. Dultzineak emakumeren batekin hitz egin nahi zuen eta loreak txukuntzen aurkitu zuen bat. Herriko emakumeen beharrez galdetu zion eta emakumeak: Saneamendua egingo bagenu, horixe aurrerapena denontzat. Hala, etsi zuen Dultzineak eta saneamendua egiten lagundu bertze aukerarik ez zegoela erran zion bere buruari. Bortz gizonezko eta bi emakumezko, Santxa eta Dultzinea, bildu ziren hitzartutako orduan, zanga egin behar zen lekuan. Hemen ditugu, gaur erran zuen alkateak emakume eta gizonezkoe n arteko berdintasunean sinesten duten bi emakume, gure herriko emakumeen ongiz atearen alde lanean aritzera etorriak, ezizenez “Zerbantak ”, aski ezagunak, Dultzinea eta Santxa. Gizonezkoek txalo egin zuten. Eta hasi ziren, hasi, aitzurrean. Sutsu hasi ere. Dultzineak tresna arrotz hari kirtenetik heldu zion bere esku guri finekin, et a zazpi eraztun patrikan sarturik, ekin zion berak ere lanari. Dozena bat aitzurkada egiterako baba bat egin zitzaion eskuan, eta “aieneka ” hasi zen. Santxa, berriz, baserri lanetan usatua, gizonen pare edo gehiago aritu zen, eta harriturik utzi zituen denak, bere sasoi eta trebetasunarekin. Batekoz bertze egin zuten beraz, nagusiak eta ezkutariak. Herriko etxeak salda eta mokadu eder bat eman zien denei. Zanga eder bat egina zuten denen artean. Arratsalderako ere badugu ba, zeregina, andere maiteok alkat eak erran . Basurde batida daukagu, eta on litzateke zuek ere parte hartzea. Aldiro egin behar da, bertzenaz sukalderaino sartuko zaizkigu. Dultzinea isilik egon zen rato luze batean. Santxak orduan: Ni prest nago, bai, eta zuek erran noiz joan behar dug un. Ados, hala bedi Dultzineak. Herriko Etxeak utzi zizkien eskupeta bana, eta kartutxoak, eta abiatu ziren zakur eta gizonezkoen artean Gorga mendiko magalean zehar. Ibili luze nekagarri baten ostean, sumatu zituzten basurdeak eta tiroa egiteko aukera eman zioten Dultzineari. Honek, bakar bat bota zuen, eta eskupetak atzerantz bota zuen ziplo lurrera, denak barrezka jarriz. Altxatzen lagundu zioten eta ipurtaldea lohiturik zuen oso. Hurrengo aukeran Santxak egin zuen tiro, eta tiro bakarrean hil zuen ba surde bat. Zoriondu zuten gizonezkoek. Ondoren gizonezkoek tiratu zuten, usatuak hartan, eta pieza kopuru dezentekoa bildu zuten arratsalde hartan. Eskerrik asko, neskak. Abisatuko dizuegu urde kozinak egin behar direnean. Ehiztariak berekin behar baitu s ukaldaria alkateak erran. Santxak baiezkoa eman zuen buruaz. Bere baitan minberatua zegoen Dultzinea, eta gauean hitzaldi hau egin zion Santxari: Santxa maite, lan on bat egin dinagu, eta hik nik baino gehiago, egin ere, usatuagoa baihaiz horrelako lanet an, izan ere. Bejondeinala! Oso goian utzi dun demetriatarron pabilioia. Nolanahi ere, ni ez naun joango urde kozina horiek egitera, badinat eta bertzelako lanik. Irakurketa pixka bat egin, orain arte ikasitakoaz hausnartu, aurrera begirako asmo batzuk har tu... gainera, iruditzen zaidan, alkate gizonezko honek, lan zakarrak jarri dizigula nahita, eta ez prestakuntza ikastaro bat edo liburu bat komentatzea... Baliteke, andere, baliteke. Zu zaude lasai zure irakurketan eta hausnarketan, eta nik eginen ditut kozina lanak bertze emakumeekin, emakumeak izanen baitira gehienak, nik uste Santxak erran. Ongi, Santxa, ongi. Egin dezagun hori, eta mila esker Dultzineak. Kozina lanetatik pozik etorri zen Santxa, errezeta eman ziotelako, basurdea nola prestatu. Hauxe zen errezeta: Basurde erregosia ardo beltzetan Zailtasun ertaina Osagaiak [sei pertsona] 1,5 kg basurde hanka zatitan • 2 tipula • gatza eta piperra • 6 koilarakada oliba olio birjina estra • koilarakada 1 koñac • 1 koilarakada tomate salts a • 25 g gurina • 25 g grosella gelatina • Gatza [Marinada] Kalitate oneko ardo beltz botila 1 • tipula erdi zatitan • 1 azenario xerratan • 2 baratxuri ale • 1 perrexil adar • 1 adar apio • ezkaia • oreganoa • erromeroa • 50 ml oliba olio • 50 ml jerez oz pina • piper hauts bolak Basurde gisatua prestatzea • Nahastu marinadarako osagai guztiak eta gehitu basurde zatiak. 48 orduz hozkailuan utzi, xukatu eta ondo lehortu zatiak. • Kazola batean tipula fin fin txikituta olioarekin salteatu. Gorrituta daudenean , gehitu basurde zatiak eta salteatu kolorea hartu arte. Gehitu koñaka eta tomate saltsa eta bainu marinadarekin. Ondu arinki gatzarekin. • Su motelean egosten utzi haragia oso samurra egon arte. Bi ordu inguru. • Denbora hori igarota, kendu basurde zatiak eta iragazi saltsa ondo sakatuz. Murriztu (irakiten nahi duzun lodiera arte) behar izanez gero, eta egokitu gatza. Amaitzeko, gehitu gurin hotza nahastuz disolbatu arte eta, azkenik, grosella gelatina. Oharrak Beti su motelean egosi, haragia oso samurra egon arte. Presarik ez. Beti bezala, basurdearekin edo beste edozein haragirekin egindako gisatuak nabarmen hobetzen dira hozkailuan gauean atseden hartzen utziz gero. Sagar saltsarekin edo gaztainekin zerbitzatu daiteke, biak doazkio ongi. “Grose lla” euskaraz andere mahatsa dun, Santxa! Dultzineak erran. Hala izanen da, andere. “Ezkaia” zer da? Santxak. Tomillo edo thym erraten zaion hori... Dultzineak. Ahhh, ederki! Santxak . Etxera noanean prestatuko dut. Nik ez, noski, ez nagon lan hor ietarako Dultzineak. Paper artean ibiltzeko hatzak dituzu, andere, zer eginen diogu...baina nik, berorren lekuan, Orcoyen doktoreari jaki hau prestatuko nioke eta seguru belauniko jartzen zai zula Santxak. Ez horratik! Emakumea sukaldean gizonari zerbit zatzen! Eta ni feministen burua! Ez! Dultzineak. Ba iruditzen zait, arrakasta izango lukeela, pentsatu.... Edo bertzenaz neuk prestatuko dizuet, eta zuek gozatu Santxak. Ez zagon gaizki errana! Esku ona daukan hik! Dultzineak. Hala, arin afaldu eta lotaratu ziren. Biharamunean, gosaltzean, Dultzineak Santxari: Egun on, Santxa maite, gutxi eta gaizki lo egin dinat, baina burutazio bikain bat izan dinat azkenean. Egun on, andere. Nik bikain, berriz. Sakon eta luze. Zer da ba burutazio bikain hori? Santxak galde. Ba, hara, Santxa, hitz guttitan errateko, ostatu hau ordaintzeko dirua bukatzen ari zaigula eta hobe genukeela bertze nonbaitera aldegin eta lekuz aldatzear gaudenez, herri huts batera joan, izendatuko duguna Demetriain, eta hantxe jarri gur e bizilekua. Eta ni izanen naizela alkatea eta hi alkateordea. Zer dion? Hori bai burutazio berebizikoa, andere! Ni alkateorde! Uau! –Santxak erran ene Santxoren bederatzi eguneko uharte gobernaritza baino dezente garratzitsuagoa postu hori! Demetriako a lkateorde. Bi biztanleko herri guztiz feminista! Bandera lila! Dultzineak. Eta bizitzeko dirua nondik aterako dugu, andere? Santxak. Olyten bezala, ipuin orriak saltzetik, bertso paperak edo margolanak Dultzineak. Baina nork erosiko dizkigu, bi bak arrik baldin bagaude Demetriain herrian? Santxak galde. Egia, noski, hik errana, baina gure Demetriainek munduan izanen duen sonarekin eta ospearekin, milaka jende etorriko ditun gu ezagutzera eta gogo onez erosiko gure ipuin orriak edo bertso paperak. N ik akuarela batzuk eginen zetunat Dultzineak. Ze ongi! Nik basurdea prestatuko dut eta mokadu ahotik ezin utzia izango da! Santxak. Desiratzen nagon leinu sorburu den etxe orube honetatik irten, zorrak pagatu eta gure Demetriain aldera lehenbailehen j oateko Dultzineak. Hala, ostalariari agur erran, kontua ordaindu eta diosal eginez, abiatu ziren kortara, hartu zituzten abereak, Rossy eta Russy, eta gainean jarririk, Zorysoain herritik atera ziren pauso bixi bixian. Zorysoaindik bi leguatara edo, etxe abandonatu bat auritu zuten bidetik ez urrun, teilatua hondatuxea zuena eta alde bat sasituta, eta hantxe geratzeko agindurik Dultzineak, eseri ziren eseri harri banatan eta Alexari deitu zioten. Alexak ez zuen erantzun, estaldurarik gabe edo bateriar ik gabe zegoen, eta han ez zuten non indarra sartu. Liburutxo bat zorrotik atera eta honeta irakurri zion Dultzineak Santxari: Agerikoa da emakumeak sistema kapitalistak ez ezik, gizonak ere zapaltzen dituela, emakumeen egoeratik dudarik gabeko pribilegioa k, materialak zein psikologikoak, lortzen baitituzte. Egia da sistema kapitalistari interesatzen zaiola erreserba armada industrial otzana izatea;langile klasearen sektore bat gehiegi ustiatzea interesatzen zaio; Baina ez da kapitalaren logikak zehazten du ena emakumeak izan behar direla gainesplotazio hori jasaten dutenak, sexu indarkeria ekoizpen modu kapitalistari egotzi ezin zaion bezala (indarkeria ororen larritasunari egotzi ahal zaion arren). Ez dugu esan nahi, noski, emakumeen zapalkuntza gizon guzt ien konspirazio bati zor zaionik, beren pribilegioei eustea adostu dutenik... Hitz egin behar dugu, baizik, gizon eta emakumeen arteko harremanen garapen historikoaz. Produkziorako eta erreprodukziorako eta giza gizarteen garapenaren berezko parte den gara pen hori nola konkretatzen den gaur egun gizarte burgesean modu jakin batean. Uff uff Santxak. Eta horrela zehazten da emakume guztiek jasaten duten zapalkuntza komun bat, familian eta gizarte osoan ageri dena. Eta horrela konkretatzen da zapalkuntza h orrek klaseen barruan gizonak (zapaltzaileak) emakumeekin (zapalduak) aurrez aurre jartzen dituena. Guretzat garrantzitsua da alderdi hau azpimarratzea, batez ere langile klasean, gutxitan ausartu baitira langile klaseko gizonek emakumeak zapaltzen dituzte la baieztatzen, etxeko lanaz, sexuaz, botereaz etekina ateratzen dutelako. haiek... Eta emakumeen diskriminazioak gizarte mailan gizonei mesede egiten diela orokorrean. Hala ere, ez da nahikoa emakumeen zapalkuntza arruntaz hitz egitea; klase gizartean nol a gertatzen den ikusi behar da. Zeren egia bada emakumeen zapalkuntza klase guztietan dagoela, ez da hain egia klase posizioak eragina duela emakumeek beren zapalkuntza zehatza jasateko modu konkretuan. Emakumeen klase posizio desberdinari dagozkion desber dintasunak daude eta aberastasunarekin, kulturarekin, eraginarekin eta botere sozialarekin zerikusia dutenak. Uff uff Santxak. Ikus ditzagun adibide adierazgarri batzuk. Bankariaren emaztearen etxeko lanak ezin dira parekatu langilearen emaztearenarekin, zaintza, ardura, ardura eta abarreko zereginei zenbaterainoko garrantzia ematen zaien ere. Ezin da ahaztu, gure lurretan behintzat, familia burgesek etxeko zerbitzua egiten dutela. Umeen zaintzari dagokionez, aldeak ere nabarmenak dira: ―erizainak‖, elite ko haurtzaindegiak, eskolak... familia burgesentzat; auzoko patioak edo kalea langileentzat. Nahiz eta umeen kopurua gutxiago edo gehiago kontrolatu ohi da familia burgesen artean, hezkuntza handiagoa edo antisorgailuak errazago eskuratzeagatik. Eta abortu a zer? Zein emakumek jasango dute gogorrago abortua ia legezkoa edo inola ere doakoa ez den egoera batean? Banantzearen edo dibortzioaren kasuan, langileek aukera askea egin dezakete banantzeak ia beti miseria ekartzen duenean...? Uff uff Santxak Monaqu e pixka bat behar dut . bAst 2021 Ondorioa Bigarren sexua, Simona de Beauvoir Arrarats ―Ez, emakumea ez d agure anaia; alferkeriaz eta ustelkeriaz, bazterreko izaki bihurtu dugu, izaki ezezagun, sexua beste armarik ez duena; horrek gerra azkengabea ekartzen d u, eta, gainera, ez da borroka garbirako arma gurtua nahiz gorrotatua izan, ez da kide zintzoa, ez da izaki bat beste askorekin eta askorekin batzen dena talde ebrekoak eta haurrideak direla sentituta , betiereko esklabo txikiaren mes fidantza baitu . Gizon askok bere egingo lituzkete Jules Laforgueren hitz horiek; askok pentsatzen dute bi sexuen artean beti izango dela “amarrurik eta liskarrik ”, eta haurridetasuna ez dela inoiz posible izango. Kontua da gaur egun ez gizonak eta ez emaku meak ez daudela pozik batzuk besteekin. Baina gakoa da jakitea jatorrizko madarikazio bat den, elkarren kontrako kalapitara kondenatzen dituena, ala, aldiz, giza historiaren garai pasakor baten isla hutsa diren batzuek besteekin dituzten gatazkak. Ikusi du gu ezen, kondairak kondaira, ez dagoela inolako destino fisiologikorik Arrari eta Emeari elkarren etsaigo amaigabea inposatzen diuenik, ar eta eme izate hutsagatik; Mantis religiosa sonatuak berak ere beste jakirik ezean baino ez du irensten arra, eta espe ziearen hobe beharrez: animalien eskalan goitik hasi eta beheraino, espeziearen mendekoak dira banako guzti guztiak. Bestalde, gizadia espezie bat baino zerbait gehiago da: bilakaera historiko bat da; faktikotasun naturala onartzeko duen moduak definitzen du. Egiazki, munduko federik txarrenarekin ere ezinaurki daiteke giza arraren eta emearen arteko areriotasun berez fisiologikorik. Hortaz, biologiaren eta psikologiaren tarteko eremu batean kokatuko dugu haien etsaigoa: psikoanalisiaren alorrean. Emakumeak inbidia omen dio gizonaren zakilari, eta hura zikiratu nahi omen luke; umetan zakila gutiziatu izanak ez du garrantzirik emakume helduaren bizitzan, ordea, feminitatea ez badu mutilazio gisa sentitzen; hala bada, gizontasunaren pribilegio guztiak hezurmam itzen dituen heinean egin nahi du emakumeak zakilaren jabe. Ontzat jo ohi da emakumearen kastrazio ametsak esanahi sinbolikoa duela: transzendentzia kendu nahi omen dio gizasemeari. Emakumearen irrika, ikusi dugun bezala, askoz ere anbiguoagoa da: nolabai teko kontraesanean, transzendentzia hori eduki nahi du, eta horrek esan nahi du aldi berean errespetatu eta ukatu egiten duela, aldi berean transzendentzia horretara jo nahi duela eta bere baitan atxiki. Hau da, drama ez da eremu sexual batean gertatzen: s exualitatea, gainera, sekula ez da izan ez destino baten definigarria, ez giza portaeren berezko giltza, baizik eta agerian uzten du egoera oso bat, egoera hori definitzen lagundu ondoren. Sexuen borroka ez da zuzenean ondorioztatzen gizonaren eta emekumea ren anatomiatik. Egiaz, anatomia gogora ekartzen dugunean, segurutzat ematen dugu Ideien zeru denboragabean guduan ari direla dudazko esentzia hauek: Femeninotasun betierekoa, Maskulinotasun betierekoa. Eta ez gara ohartzen borroka titaniko horrek bi molde guztiz desberdin dituela lurrean, zein bere garai historikoari dagokiona. [...] Azkenean, Agurea haur bihurtzen da Gizonak emakumearen hazpegi samurrak agertzen ditu. Eta emakumearengan bizia hartzen du gizonaren indar serenoak. Bizitzak ezustekoa ematen digu azken itxuraldaketa honekin. Nahi balu bezala, lezio magistral behin betiko batekin, gu eraman, aurkakoen amaieraren jatorrira. Içar Anchusteguy (munduaren azala) Esker ona Andelo museoko webgunea. Bilboko Arte Ederren Museoko webgunea. Hainbat egunkari eta aldizkari: Berria, Hitza, Elhuyar,... Iker Amuchastegui as Içar Amuchastegui (La piel del mundo eta Rey de corazones poema liburuak) Domingo Elizondo as behorzaleen pasarteko elkarrizketatua Basurdea prestatzeko errezeta: Centro de caza Murieta webgunea Gaur amets bat izan dut: Alaitasun izurrite ezineustizko batek mehatxu egiten du, munduko terrorearen inperioa behera botako duela. Maitasunaren birus kutsagarriak eragin hondatzaileak ditu sistemarentzat: hizakiak elkar ezagutzenaren seinale masiboak daude. Iturri baimendunek diotenez, isiltasuna infiltratu da giza garunean eta sortu du uholde bat sintoma kolektibo, bakea eta buru argitasuna erraterako. Beldurra galzori la rrian dagoen espezie bat da. Planetaren azalak, Geologia institutuen arabera, sukar sintomen apaltze bapatekoa jasan du. Eta munduko gobernuek lege bat ezarri dute, zeinaren arabera, munduko arma guztiek desegin behar liratekeen 24 orduko epean. Jende maku rmaltzurrak ikusi dituzte, lekukoek erran dutenez, planeta presaka presaka abandonatzen. Historia liburuek 3017ko San balentin eguna ezarri dute, planetaren askapen eguna: Herritarrek dioetenez, unibertsotik zatorren ahots batek zeruan egin zuen dur dur: ―Ongi etorriak zarete!‖ Içar Amuchasteg i [munduaren azala] itzulbAst

2023-12-01

erruletaerrusiarrean

booktegi.eus JON MIKEL ARANO Errusiar erruletara jolastu nahi? Aljeriako gerrareni erdialdera ko ez, baino lehenagorako erditu zuen esakunea Echevarria kapitainak: akabatuta geunden. Lubakietan egindako lurpeko babesleku ziztrin batzuetan bizi ginen , eta ofizial eusko espainiarrak eta biok partekatzen genuen haietako bat. Egun hartan ere arratsaldez itzuli zen, beti bezala , bere guardia txandatik; geure gelan sartu, zirimoniatsu agurtu ninduen buruarekin, eta ekipoa eranzten hasi zen. Bonben eztanda segidak eta metraileta rafaga trakatakoak kanpoan geratzen ziren. Errebolberra bere ma galea n zuela, eseri eta ardo botila ri heldu zio n. –Badakizu kondenaturik g audela, konpai , esan zidan naturaltasunez. Ukondo gainean apoiatu nintzen finko begiratzeko berari. –Benetan uste al duzu galdu dugula? Ohiko keinu iberik oa egin zuen eskuak astindu z eta sorbaldak aldi berean altxatu z. –Jakina, adiskide. Gizona, beste zenbait aste , ala hilabete?, aguantatu genezake, baina azkenean errenditu egingo gara. –Baina, Pa co, azken batean halakoa da bizitza. Gerra legea da. Ordea, ez dut uste hilko gaituztenik … Aterako gara hemendik, Indotxinatik legez… Irmoki be hatu ninduen, bere begi ilun iraganak torturatuekin, zera esateko: –Ez duzu ulertzen. Britainiarra zara, edota iparraldeko hotzetako a behintzat . Izaera arraroa duzue zuek : garaipenei ematen diezuen harrotasun berberarekin onartzen dituzue po rrotak. Niretzako ez in du inolako errendiziorik egon. Duela ia 19 urte, Vizcayan, neure buruari promestu nion zerbait da. Espainiako Gerra Zibilean zehar reko gertakari batez ariko zen. Echevarriak Errepublikarekin borrokatu zuen, eta 1937 urtean ihes egin bere aberritik , Atzerrritar (hau da ) Frantziar Legioan alistatzeko. Munduko `bala rasa´ askok lurrartzen zuten bertan. Bertan `gordetzen ´ zirenak ez esateagatik, kuanto! Nik ez nuen inoren ohore zko kode pertsonalaz eztabaidatu nahi, eta , beraz, ez nuen ezer erantzun. GIZON OSOAREN JOKOA, ZOTZEAN BIZIA! Bere errebolberra larruzko zorro sendo eta dotore tik atera eta ireki egin zuen. Une batez latoizko 6 puntuetako zilindroari erreparatu zion. –Errusiar erruleta ra jokatu al duzu inoiz?, galdetu zidan. –Ez serioski behintzat, erantzun nuen, irribar re urduriz . Haserre zirudien. –Beste era batera jokatzea denbora galtzea da. Umekeriatzat daukat. Sei bal ak burdina zko pipa tik atera, mahai an ipini, bere hatz finekin ukitu zituen, eta, azkenik, bat aukeratu zuen, errekamaretako batean berriz sartu zuena. Errebolberra itxi, zilindroa jiratu eta bere eskuin loki an jarri zuela. Dedio . Segidan, une izpirik laga barik , katua sakatu zuen niri begiratu gabe . –Jainkoagatik! –oihu egin nuen, harriturik – Erotuta zaude, ala? Hasperen egin zuen Echevak, nazkaturik bailegokeen, eta bere arma birkargatu zuen ber riro. Baina beste baterako edo izan beharko zen… –Egunean behin nahikoa da. Nolabaiteko kemen a, ala animo gradua eskatzen du. Instruktore militar adeitsuaren moduan mintzatzen zitzaidan, kanpainako maliobra aspergarri bat deskribatuko balit bezala. –Behin errusiar `zuri´ bat ezagutu nuen –jarraitu zuen, errebolberra zorroan sartuz berriro –, joko… honetara “jolasten” 41 egun iraun zuena. Apartekoa, ezta hala? Ene literatik, kamainatik, altxatu eta beso muturre tik heldu nion. –Paco, zin egidazu ez duzula hori sekula berriro egingo . Ez dakit estutu niolako ala esan nuenagatik, zergatik sumindu ote zen. Atzeraka egin zuen ; haren aurpegi ko tristezi az, zer esan? –Ez zaitez babo a izan. Hau nire asunto a da. Ia geroxeago era ikusgarrian baretu zen , irri egin eta guzti ere bai, baita ironiaz baieztatu ere bai eztatu zidan: – Gainera, nola aldatzen diren gauzak, kamaraden , probabilitateak itxaropentsuak dituk. Bost bataren kontra nire alde. Ze jokalari zentzudunak eskatuko luke gehiago , ein ? Noski, gertakizunaz ez nien ezertxo ere kontatu gainerako ofizialei. Oraindik aztoratuegia nengoen ikusi nuenaz, modu arraz ionalean gaia planteatzeko ene buruari. Alabaina, amesgaizto latza izan nuen gau hartan bertan: Echevarria mahaiaren bestaldean zegoen, aliri tzira hautatutako gaiei buruz hizketan, eta bitartean bere errebolberra lokira gerturatzen zuen berriro errusiar erruletara jokatzeko. Errebolberraren katu kolpekari a sakatu zuenean, armak kristoren eztanda egin zuen, tunel bat utziz bere buruan alderik alde. Leherketaren ondoko odol gorriak gela zeharkatu zuen, dena burmuinez erabat blaituz , neu tartean. Ez nuen mugitzerik izan, ez hitz egiterik; loa joanda ere, hantxe, `ohe beroan´ banengoke legez, sabaiko ilunpera begiratuz geratzea lortu nuen lortu nuen bakarra. Isiltasun hondoa. Errugabe izan arren, amesgaizto errepikagarriak izaten ohi ditut sarritan: Herio eskuadrakide naiz , beste batzuen atzetik noa, denok kapa eta kapusaiekin, ez d akit norbait fusilatzera bagoaz en ere; armetako burkide bat hil, fusila ren asegurua emana dudalakoan tiro egiteagatik, eta ez da hala, eta presondegi militarrean nago halere ; ala fronte militarren nabil beti , betirako ma darikazioren bat banu bezain igu altsu … Hurrengo arratsaldean, Echevarria gure babeslekura itzuli zen, eztanda hots eta metraileta tableteatze ez hain urrunez inguraturik geundela. Uhaleria, kartutxo gerriko, katalejuak, kantinplora, hedeak …, ekipoa erantzi, errebolberra barne, eta baso bat ardo hartzeko eseri zen. Adiadi begiratzen nion, “ zer ote dakarkit gaur gure Baxoerdi k?”, esanez bezala, edo nire baitan esaka. Sustotarako ere ez zidan ematen ja kapitainak . Ezta Vinogradon bageunde ere! –Nire giz onetako batek `mairu ´ bat hil du gaur –esan zuen, lehor eta erabakior –. Sekulako tiroa izan da 500 m. ingurura. Largabista mutila! Prismatikoen bidez ikusi dut. –Berandutzen ari zaigu. Ofizialen kantinan itxaroten egon behar zaizkigu, Paco. Buruarekin baie zkoa egin eta zutik jarri zen. Geuro n buruak garbitu , eta genituen jaka militar hoberenak jantzi genituen. Gero, ate aldera joan nintzenean, hatzak klaskatu zituen, zerbait ahaztu bailuen. Zorroa bilatu, errebolberra atera eta balak ateratzen hasi zen. –Paco, utzi hori, –eskatu nion ahapeka . Bere ezpain lodiak estutu eta begiraizo zorrotza jaurti zidan. –Amigo !, haserre tu beharra daukat nirekiko hartu duzun pater jarreragatik. Padre padroneak niri! Bost urte dira burkide onak garena , baina horrek ez dizu inolako eskubiderik ematen hola mimatzeko ni. Ez na uzu tratatuko ume ergel bati l ez. Eta errebolberra altxatzeko imintzioa egin zidan. Ene mugimendu saioaren aurrean, a bildadez jiratu zen alb o batera Echev arria, ukabilarekin derrebeskoa lepoan jo eta neure kamaina gainean estanpatu ninduen. Altxatu nintzenerako, ateari bizkarra emanez zegoen ja bera, teniente tente !, errebolberraren kanoia kopetan zuela. Bere begiak beiratsuak ziruditen, haren sumina eutsiz ariko bailiran. –Aski da , Arthur !, –deiadar egin zidan, grinaz. Ofiziala eta zalduna naizela oroitarazi nahi dizut. –Paco, Jainko en izenean… Haserre, ezker eskuin ezezka mugitu zuen burua. –Ez. Nahikoa. Aditzen di dazu? Jainkoaren amoreagatik, gizona, nazkaturik naukazu. Kolpekaria sakatu zuen. Berriro. Batera jaitsi ginen ofizialen kantinara, eta biotako inork ez genuen hitz egin. Gau hartan hitz gehiagorik ez genion egin elkarri. Badaezpada , hurrengo goizean, gure nagusia zen Leblanc koronelarekin hitzordua eskatu nuen. Jaun handia zen hauxe, enborra lodi, eta jaka justuegi zeramana. Bere mahaian eserita geratu zen derrigorrezko agurraren ostean; eskuak ezpainen punttan zituela entzuten zidan bitartean, begiak tinko. Nireak buk atutakoan, hatz potoloak gurutzatu eta, aulkia mugituta, behar baino argalagoak ematen zuten izterren gainean ipini zituen. Hasperen egin zuen. Dreyfus aferaren garaietan giro haietan mugitzen ziren graduazioko militarra zirudien. –Sentitzen dut, mon enfant , ezin baitut, ezin baita ezertxo ere egin. Gutako inor ez da gai hori eragozteko. Zaila da zu bezalako ipar itsasoar batek halako kasu delikatu hau preziatzea. Echevarria kapitaina ofizial eta zaldun espainola da. Beno, eusko espainiarra . Errendizioarena saihestezina da, eta dudarik gabe, ohorezko kuestiotzat jotzen du berak errusiar erruletarena. Ezin gara tartean sartu. –Baina, ene koronela, suizidioa da eta!!! Ez al zara sikiera saiatuko halakorik galarazten?! Koronelak arin a sko goratu zuen ezker eskua eta neure aurrean ezarri, nire protesten kontrako langa bailit zan. Eskuineko eskuarekin diosal a egitera zihoala zirudienean, bat batean geldirik geratu eta: –Ez da bere buruz beste egite arrunt bat –esan zuen bero bero –. Hori ekintza desohoragarria litzateke. Geroxeago, irribarrea loratu zitzaion e ta nire trauskilkeriaz gupidatuko zen. –Sakonean, penatzen nauzu, mon ami , zure gurasoen odolak konpreniarazten ez badizu asunto xinple honetaz. Baina nola horrela denez agidanez, soldadu profesional gisara planteatuko dizut, segituan ulertuko duzun eran: Echevarria kapitainaren destinu petralean interferitzeari lagatzeko agintzen dizut. Ohiko takoikada eta besteren ondoren, kasernak o bulego eskas hartatik sentsazio bateki n atera nintzen: koronelak uste zuela ipartar guztiak erremediorik gabeko ergelak ginela. Ohore kontuak bost niri, baina zer egin? Harritu ninduena, hobe esanda eskandalizatu, hurrengoa deskubritzea izan nuen: gure kantinako ofizialak (haietako gehienak Pirinioz pekoak, espainiar eta portugesak, Alpeetatik beherakoak, italiarrak, latinoak ziren ia denak , juduren bat… ) koronelarekin eta Echevarriarekin ados zeudela. Azken hau, gure sujetua , kantinan bertan ez zegoenean, talde isilkariak osatu eta gaiaz ahoz ahozpez hizketatzen zutela, kokotsa erpuru eta hatz erakuslearekin ukituz, buruarekin adostuz era solemnean eta jakitunean, eta iradokizunak xuxurlatuz asunto delikatuaz, baitezpada euren hizkuntza desberdinetan, edota atzerritar legioaren frantseseraz. Sigmund Dreyer teniente degradatua soilik, basamortuko azeri deitutako Rommelen agindupean koronela iza na Afrikan, mantendu zen aparte: –Zer gehiago espero dezake giz on zibilizatu batek latindarr engandik? –galdetu baino gehiago ontzat eman zidan mesprez uz–. Aktoreak izan behar lukete denak! Baina, jakina, Piotr Korchagin, gure sovietar ohi siberia rra, ofiziala berau ere, izan zen poza age rian jarri zuen bakarra . Momentu libreetan jarraitzen nindu en, bere esku puskekin atentzioa eskatuz , sinpatiazko eldarnioen antzekoekin, hala moduzkoak esanez: –Aaa, Otto ! Ez al da gauza ederra? Ez ote da hunkigarria? Ez dizu bihotza erdiratzen? Arima errusiarra izango zuen, baina a zkenerako garrasi eta guzti egin behar izan nion arte: –Noiztik nauk Otto? Arthur! Txatxua! Subalternoa dirudik. Burua apurtu behar dik eta euskaldunak! Piotrrek harrituta, kezkaz begiratu ninduen; bere bisaje gajoak, aurpegiera mozoloak garbi ematen zidan aditzera: –Argi, noski troski! Hori da jokoaren helburua! Echevarriaren errusiar erruletaren jokoak ez zeukan ordutegi jakinik. Batzuetan lubakiko babeslekura iritsi bezain azkar egingo zuen; bestetzuetan soina garbitu ondoren arte itxoingo zuen; beste okasioren batean afalostera arte ez zen saiatuko, edota akaso etzateko ordura bitarte , are zain egongo zen. Gauza ziur bakarra zegoen: fronteko lerroa uzteko unetik hasita, oheratzeko ordura bitarte, beti jokatuko zuela bere partida herio tzarekin gure heroiak. Gauero gurtzen zuen Herioren Perkutorea. Normalean, neu nintzen lekuko bakarra. Bistan zen, gertuko batzu batzuk ere bazekiten, hotsa zabaldua zegoen, eta gauero bere baitan hartu beharr a zeuzkan gure kantinak beste babesleku batzuetako ofizialak ere; ze bazirudien haiek ere ez zutela zeregin hoberik, ez bazen zain egotea, gertaeragandik hurbil egoteko esperantzan, harik eta posibilitate estatistikoak Echevarriaren aurka bihurtu, eta bere buruaz beste , zapart! egin arte Zurrumurruak ere bazebiltzan, apustuak antolatzen zirenekoak, alegia: ea ze egunetan suertatuko zitzaion geure gizonari behin betiko bala. Naturala denez , gure babeslekuan zerikusirik ere ez genuen izan nahi halako negozio lotsagarriekin. Subofizialak eta haien menekoak, magrebiarrak ere baziren tartean, baita amazigheraz zekitenak, baina haue k soldadu arruntak izango ziren. Azken finean, Echevarria laguna zen, lagun mina esatera nindoan. Halere, halako batean, hainb esterak o jakin mina ere sortu zitzaidan , nire kabuz ikerketa bat abiatzeko, burutzekotan , noski . Gela xaxtarreko bakardadean, neure errebolberrarekin esertzen nintzen. Deskargatzen nuen eta kartutxo hutsa sartzen nuen zilindroan; gero, berori jiratu eta ene zortea probatzen nuen. Balizko fatidikoarekin esperimentatzen. Simulakroaren a urreneko tandan 12 aldiz ira bazi nuen posibilitate hilgarria tokatu aurretik. Bigarrengoan, 5. a jiratzean irten zen. Hirugarrengoan, 18raino iritsi nintzen , galdu aurretik. Eta aldi oso interesante bat ere izan nuen: zorteak 38 aldiz lagundu zidan behinola . Baina neure guardia txanda egiteko deitu ninduten orduan, eta froga horretan geratu zen, amaitu gabe. Astebete igaro zen. Bene benetakoaz ari naiz: 7 alditan ez zen perkutore pean erori Echevarriaren bala. Hurrena, berriz, 8 ., 9., 10., 11. eta 12. Gauetan …, kapitain bizkaitarrak zalantza izan zuen. Halako batea n, nire kamainan etzanda nengoela , gorputz azpiko lastairari eta niri eusten zigun meta lezko sarea bezain tenkatua, sabaiari ez baino Pacori begira ari nintzaion zeharka. Afalostetik pixka baterakoa n, Echevar riak bere errebolber koipeztatua, distiratsu, prestatu berria zuen jokorako, kanoia lokian ipini, eta… zalantza berriro ere. Eskua dardarka zuela begi bistan neukan. Arma jaitsi eta aho lehorra garbitu zuen beste eskuarekin. –Oso gertu dagoela sumatzen du t, –esan zuen sinpleki. –Zergatik ez duzu bistad izo bat jotzen?, nik. Bere zalantza bion arteko isiltasun ezerosoa bilakatu zen. Emozio kontraesankorren nahasketa sentitzen ari nintzel a konturatu nintzen. Ez nuen neure laguna ikusi nahi bere garuna mila zatitan aireratzen, eta halere, hain urrunera eraman zuen indar moral hori erortzen ari zitzaiola usnatzeak estuasunean murgiltzen ninduen. Enbarazua sortzen zuen kasik. Baina istant batean animatu egin zen. Buruaren mu gimendu zakar bezain irmoarekin, errebolberra zutitu eta esan zuena: –Ezinezkoa. Hori tranpa egitea litzateke. Hamabigarren aldiz sakatu zuen katu kolpekaria. Ezer ez. Kamainan etzan eta lotarako ipini nintzen, dardarka. Hamairugarren egunean iritsi z iren paraxutista erraldoi batzuk. Granadak gerrian zituztela, armaz josirik, betaurreko beltzak zeraman eta SSetakoa zirudien gizon tantai bat zuten komandante frantxutek . Errefortzuek ez zuten status quoa aldatu , baizik eta geldiezinezko derrota atzerarazi , apenas pixka batean. Egun har tan, ofizial berriet ako bat, Cañas delako bat, esle itu zuten gure kantinara. Eskura beste inor ez zenez, bere gelaz jabetzen lagundu behar izan nion. Zaldun espainiar oso formala zen itxura batean, 40 bat urtekoa, eta Echevarriaren antza txikiren bat ere hartu nion. Neure logela bere aberkide edo batekin konpartitzen nuela komentatu nionean, haren izena galdetzeraino eta guzti interesatu zen. Erlaxatu zela zirudien. –Echevarria kapitaina. Era nekaezinean e spainolak goraipatzen ari zitzai dan. Isilduta, begirada kurioso batekin itzuli zen nigana Cañas. –Alfonso Echevarria kapitaina? –Ez, ba. Paco Echevarria. –Segituan espainiarrek aurretik berezko izen bat baino gehiago izan ohi du tela gogoratu, eta zera erantsi nion: –Gutxienez… Paco Echevarria Altamira , hori da beraren espedientean datorrena, behintzat. –Eta Echevarria horrek Espainiako azken gerran borrokatu ote zuen ba al dakizu? Baiezkoa adierazi nion. Jakin minosoa atera zitzaidan. Cañasek , “ajaaa!” , esaten den modu ko gozatua hartu az, gerrikoa libratzen duenaren antzera, bere kautan baieztatu eta baieztatu egi ten zuen buru arekin, mantso eta deliberatuki. Aurretik esana laga zuen: –Beno, jada ez dugu gehiago hitz egingo gaiaz jaun hori ezagutu arte. Baliteke ez izatea nik esaten dudan gizon berbera. Eta bere taldearengana itzultzen zela ohartarazi zidan. Gau hartan, Echevarria izan zen kantina jangelara iristen azkena. Sartu zenean, eserita geun den, ardoa banatzearen erritua rekin entreteniturik. Cañas kapitainak zuzen zuzen begiratu zion, bere edalontzia mahai gainean p aratu eta altxatu egin zen, haren gorputzak hartzen zuen altuera osoan. Eta, astirik hartu barik, koronelarengana zuzendu zen. –Jauna –esan zuen formalki, ahoz gora, edonork entzuteko moduan –, ezin dut Echevarria kapitain horren mahai berean jan edan . –Gero , lasai asko, bere nazionalitat e berekoengana zuzendu, eta beraien aulki ondoan geldirik zegoela honakoa oihukatu zuen: –Paco Eche varria kapitaina salatzen dut koldarkeria gatik! Etsaiaren aurrean deserta tzeagatik salatzen dut Paco Echevarria kapitaina! Eche varria kapitaina salatzen dut faxista madarikatuen bandora errenditzeagatik, bere larrua salbatzearren! Sigmund Dreyer tenienteak eztarri ko karka sa zaratatsuki garbitu zuen, eta koronelak , Cañasen aldera begira barre idurika, erregelamendua oroitarazi ko zigu n: –Beldur naiz, kapitaina, Legioa ez dela lekurik egokiena alderdi politikoak larrutzeko… deitoratzeko. Gure ordenantzek diote. Makiekin noizbait elkarlanean , eta nazien aurka ere borrokatu gara legionariook. Endemas, ez dakit zehazki ze in gudaz ari zaren. Hainbeste izan dira penintsulan , amigo mio. Eta, azkenik: nor da, ba, Paco Echevarria delako kapitaina zuretzat, zuk hori eta horrenbestez malgiz ontzat jotzeko? Soldadu itxurosoen antzera, Cañasek dena zuzen bideratu zuen. Lehenbizi Dreyerren aurrean makurtu , eta: –Barkatuko nauzu, jauna. –Eta koronelarengana bi ratuz , zera azaldu zuen: –Jauna, espainiar guda zibilaz ari naiz. Echevarria jauna eta biok brigada berekoak ginen. 1937ko e kainaren 19an, gizon honek, Eche varriak, etsaiaren aurrean desertatu zuen Bilbon. Eta beranduago, egun berean, errebeldeei entregatu zien bere burua. Desafioa luzatzen diot traidore honi, defenda dadin! Guzti ok jira egin genuen Echevarr iari aurrez aurre behatzeko. Aurpegia, masailak, sudur, belarriak, eta hori guzti hori, horizta lehor kolore gisakoak hartuak zeuzkan, griskara ere bai. Denen begiradei aurre egin, baina fitsik ere ez zuen esan. Mahaiburu aurre an zurrun makurtu, buelta erdia eman, eta kantinatik atera zen. Kito. Akusazioak hain absurduak ziren, Echevarriak ez zuela ezta lanik hartu sikiera bere burua defendatzeko ere. Hobekiago ezagutzen zutenentzako utzi ko zuen zeregin hori. Koronelak ezpain e stuetatik hatz bat pasa zuen , Cañasengan erreparatuz pazient ziaz, gainerakook geure purrustada k jaurtikitzen genizkion bitartean espainolari. Azkenean, koronelak danbatekoz mahaia k olpatu zuen, ordenua ezartze alde ra. –Cañas kapitaina, pentsatzen dut posi ble dela zeu izatea oker dagoena. Vizcainoa aski ezaguna dugu hemen, aspalditik . Gainera, kontsideratzen dut 19 urte denbora dezente dela zuk ez gogoratzeko behin konbatean ezagutu zenuen pertsonaren aurpegia, ezta? Ez ote zinen zu erratuko gizonaz? –Litekeena da, jauna, jakina. Baina, kasu honetan, uste dut ezetz. –Motel motel –entzun zen batbatean jendartetik –, ekibokatu egiten da ezbairik gabe. Entzun nazazu. Echevarria ez da inolako koldarra. Egunero dabil lehendabiziko su lerroan. Egund o ez da saiatu ihes egiten. –Aja! –erantzun zuen Cañasek –, frontean iraun du, hori bai, baina, lagun, galdetzen dizudana: gorpu tzez gorputz topatu da gorriekin , beltzekin, moroekin? –Ba, bai; ala ez ? Halere… –Jaungoikoak ala Deabruak guarda, gizon; ziurtatzen dizut eurekin topatzen bada, arma zuriak inguratzen zaizkiola ikusten badu, alfanjeez inguraturik bere burua , ospa egingo duela… –Orduan zuk esan nahi duzuna da Echevarriak beldur diola Heriori aurre egiteari? –Beldurra! –hitza dei adarka tu zuen Cañasek –. Horrek nahiago luke autolesionatu. Gizon hori ezagutzen dudala, diodala, diot… –Cañas kapitaina –oihu egin beharrean nik –, errusiar erruleta ohorezko jokoa dela uste duzu zuk? Aipatuari begi kliskak aterako zitzaizkiola, tik tiktik, tika bekainean eta pilpiraka begiak, galdetzen nionaren motiboaz duda eginez… –Ohoragarria? Ondrosoa? Jakina ondratua dela. –Arriskutsua dela deritzozu? –Arriskutsua? !Por los clavos de Cristo! ! Me cago en tu puta estampa ! Herioren jokoa da eta! –Hortaz, joko a rriskutsu hau praktikatzen duen gizonak heriotzari aurre egiteko beldurrik ez duela ez duzu uste ? Durduzaturik nabari zitzaion Cañasi. Seguruenik, bazekien t ranparen batetara eramaten ari g intzaizkiola. Baina, zer egin zezakeen?: buruarekin baiezkoa , besterik ez. Denok erlaxatu ginen orduantxe, aho beteko barre z. –!Sacrebleu ! Echevarria kapitainak bi aste daramatza , ba, errusiar erruletarekin jokatuz, arrakastatsu egundaino , –informatu zion koronelak espainiarrari. Eta hau erabat txunditurik geratu zen. Kokotsa ukitu eta gure aurpegi irribarretsuen panoramika osoa begiztatu ahal izan zuen. –Ezin dut sinetsi –marmarka ari zen, bakarrizketan –. Ziur nengoen… ezagutu nuen gizona k behin ere ezin egin ahal izango zuen hori, sekula ere ez zezakeen.. . Eta koronelarengana itzuliz: –Desenkusak eskatzen ditut, jauna; baina derrigortuta nago esatera, sinetsi aurretik ikusi beharra daukadala. Nire aulkia atzeraka bota eta altxatu egin nintzen. –Itxaron, koronela. Seguru nago Echevarria kapitainak plazer hori emango diola Cañasi gau hau amaitu aurretik. Duelua k eta beste ezerik ez du izango lekurik. Eta arrazoi osoa nuen, zoritxarrez. Pasiluaren erdian nindoala entzun nuen tiro hots estonagarria! Balaren inpaktuak aulkitik ur rutira bidali zuen atzeraka Eche va, gure Paco. Mahaitik urrutitxo zegoen, eta segundotan ahul, flakiak joa zirudien , uzkurtua, hiltzear, agonia betean , ez bazen ia seko hila . Balak kopetar en eskuinaldean egin zion zuloa txikia zen. Ez nuen gorpua jada irauli zauri hilgarr iaren itxura frogatzeko. Ezagunegia nuen ikuskizun hori. Nahikoa beta izan nuen errebolberra jaso, ireki eta barrukoari begiratzeko: segidan gainerako burkideak entzun nit uen trantsitut ik korrika zetozela, `gainean nituen´. Hitz bakar bat bera ere esan barik itzuli nintzen, eta lurretik jasotako balazorroa eta arma entrega tu koronelari , besteak sartzearekin bat . Gure nagusiak begirada errukitsu bat bota zuen Echevarriarengana eta, ondoren, errebolberraren zilindroari erreparatu zion arretaz. –Aukerak aldatu zituen –xuxurlatu zuen –; bost bala bete , huts bakar baten kontra –Cañasi erakutsiz –: mostra emateko era lamentagarria, caballereteii, baina uste du t honek erantzuten duela zure galdera. Heriotzari aurre egiteko beldur den gizonak ez du jokatzen errusiar erruletan 5 errekamara kargatuak dituela. Cañas kapitainak aurpegi txarra jarri zuen. –Asko sentitzen dut hau guzti hau –murmurika tu zuen –, asko sentitzen dut. Behin gorpua trintxeretatik atera zutenetik eta ordenantzak dagoeneko gela garbi utzi zuenean, gure gelako atea itxi eta nire armairura joan nintzen neure balen uhala bilat zera. Patrikatik atera nuen 6. k artutxoa, Echevarriaren err ebolberret ik ha rtu eta lekuz aldatu nuena, justu koronela eta gainerakoak ailegatu aurretik bertara. Neureekin batera ipini nuen bala. Zenduak aipatu tranpa, bala horixe. 6 zuloetatik 6 beteak zituen, gizajoak! “Saltarse los sesos ” esan zuen espainiar batek geroago kantinan . Beste batek “ Saldarse ” esanez zuzendu zion, zinikoki. Muinak barreiatzea ala konturen bat, zorren bat kitatzea, zer egin zigun gure lagunak? Bien ala biak ez dira batere barre egitekoak , heriotzaz barre egiten inor gutxi ikusi dut nik… Besteenaz bai, ez norberarenaz ! Jada berdintsu izango da. Auskalo nola izan ziren Bilboko “Burdinazko Gerrikoaren ” kontuak , batek daki Santoñako gartzel an amaitu z uten en, italiarren aurreko errendizioaren , berri zaharraren atzean zer egon zen … Kontua da Echevarria soldadu bikaina izan zela seguruenik Euzkadin. Zintzoegia. Bilbokoaz geroztik esan gabe doa , a ze balentriak! Bere azkenean ere zeresanik ez, eta lagun on puska bat. Ez nuen ikusten inolako arrazoirik suizidioaren salaketa bere zerbitzu orrian agertzeko moduan uzteko. Nipadio . (Arthur C. K. legionarioaren testigantza) Usurbilgo Lehortegi edo `Sedante gi´an (sic) 2022ko udako egonalditxo batean aurkitutako e skuizkribu batetik, erdi transkribatu / erdiidatzia; bertatik alta hartuta, distantziaz, amaitu berri du hau, 20 23ko negu an, San Balendin egunez, Jon (Mikel) Arano (Aramendi) k. i “!No te enrolles, Charles Boyer!” Nori ez ote digute esan horixe? Charles Boyer handia nor izan zen eta bere filmetaz zipitzik jakin gabe, gehienetan, noski! Bada, Pepe le Moco ren papera eginez ikusi egin behar da aktore frantses ospetsu hori `Argel´ fil man…! Baina ez naiz Boyer bezala enroilatuko, ez boyeur izatuko: Aljereko Kashban, Peperen `erresuman´ sartzea nekeza zen, baina soldadu frantziarrak bai sartzen zirela, eta guk ez bezala torturak ere praktikatu zituztela… Frantzia iskinako, ipar euska lerritar lagunak ere baziren, errondan besterik ez izan arren, Kashbatik at kontatu dituztenak gorriak eta beltzak. Adib., Dominique Peillenek kontatuak ditu “Aldjezairia askatuta” liburuan eta beste: erizain izan zen han, eta sarjentu bat ikustera bidali zutenekoa; hara iritsi, gelako atea jo, sartu, eta hor ikusi zuen: “ Bazen gizon bat biluzik, lotua. Bazituen elektrodo batzuk barrabiletan, beste bat ahoan. Eta elektrika sorgailu batekin elektrizitatea eta gizona lehertzen ari zen. Animalia bat hiltzen a ri delarik bezala ikusi dut hori ”. Gerletan, lehendabizikoa hiltzen Egia da: halako gerra totala ezarri zuen frantziar grandeurrak , zeren eta kolonia uztekotan ez ziren hola eta hala; OASekoen terrorismoa ahaztekoa ez izan arren, euren ustez izugarrizko atentatuak jasaten zituzten pied noirs ek, zangobeltzak…! Gillo Pontecorvoren filmetan egia latzak, eta bere “Aljereko batailan” ikusten dira bertako paisaiak, paraxutista erraldoiak batetik, FLNAeko mudjahidinak edo felagak bestetik, zibilak tarteko, in dependentzi gerla lazgarria… Inpresionagarria. Bizi izan ez duenak ez daki. Irakurrita, filmak, dokumentalak ikusita, zerbait bai… “Morts pour la patrie”. Hori badakit, ez da glamour pour la patrika : oroitarrietako hitz horiengatik edo, Verdunen eta mundu erdian ipar euskal herritar asko hil zirela, 6.000 lagunetik gora, populazioaren %3a, barnealdeko herrietako gazteen %25a, zaurituak aparte. Milaka gaztek desertatu eta mugak gainditu ohi dituzte XX. mendean. (Hurrengoa ere ez da kasualitatea: Aljeriako gerran milioi bat hildako izan ziren, espainiar estatuko guda zibilaren antzerako ondorioa.) Aldudetik Nafarroako Basaburura etortzen ziren gure gurasoen bestaldeko lehengusuak, I. eta II. Mundu Gerretan; Vietnam eta Aljeriara ez joateagatik bai omen zire n desertoreak; era berean, gure zaharren senitartekoak ere alde egin zuten agidanez gerra zibilekoan eta soldadutzatik ihesi Baigorri aldera. Gure amak ipartar lehengusina batekin kartak trukatzen zituen, eta esaten zuenez, zenbat h erabiltzen zuen hark! Hiletetara joan zalea ere ez naiz izan, eta ez ditut ezagutu iparraldeko tartekoak… Zer egingo diogu ba? 40 urte pasata jada, kasik hobe, ez dauka erremediorik eta! (Orain arteko lekukotasunaren aurkitzailea: J.M. Isasmendi) ii Caballerete nazizalea? Epilogoa, txistea dirudiena, baina inkognita galanta utzi zidana: Bagoaz deskoadrilatuen koadrila bat Donostiatik 1970´amaieretan, 1980a (?), Alde zaharretik poteoan, lasai aski udako arratsalde batez, eta non ez garen konturatu ere egin hain ohikoak ziren manifa haietako bat konbokatua zela. A ze jaleoa!: poliziak ez ziren grisak, ez berdeak, baizik eta marroiak…, ez urdinak, azken batean denak berdinak (ez gorri ezta beltzik ez zen oraindik), eta gazteak oldarrean, eta non sartu jakin ezinik gu (ez koldarkeriagatik, ardoa edanda pipa erreta kortei asmoan, fregaketa itzelerako ez geundelako…), eta halako batean, zer eta gutako batek taberna dirudien letreroa ikusten duela, `Cañas´ jartzen zuelako… “–Ba, hantxe aurkituko gaituk, kaletik sartu eta tabernak atzeko atea izango dik eta parte zaharrera ihes egingo diagu, fale?” Sartzen gara korrika `Cañas´ delakoan, eta taberna ez, baino arropa denda zela, atzeko aterik ez iheserako, eta kristoren makilazoak eman zizkigutela marroiak banan banan ateratzen ginen heinean…! Baina aurretik, gure bila sartu behar izan zuten, ze hola eta hala ez ginen ateratzen, eta izugarrizko txikizioa eragin zuten poliziek denda hartan, gure parapetoa hautsiz. Hantxe, karrera hartuta korrika ateratzeko prest be launikaturik nengoela, kristal artean, non ikusten dudan izen abizen espainiar jabedun baten kartila militarra: XYZ Cañas Otsoa de Iribe (?), Cañas Gomez de Segura (?), Cañas Ayala (?), jada ez dut akorduan, 40 eta piku urte joan dira… Ziurtzat daukadan bakarra da, zerrauts, koadro marko eta beira hautsien artean, Burdinazko Gurutze nazi batez gain, División Azuleko kartila bat ere haren ondoan zegoela… Penatxo dut haiek ez hartu izana, eta bai makilkada parea. Ez dut uste “De Caña” edo “Cañero” jartzen zuenik, arropa denda ote zen ere zalantzan nago ia… Frogarik ez dut eta nork sinetsi behar dit halako istorio fantastikoa? Beno, urte asko bizi eta ez aztoratu ezertxorengatik ere, e!

2023-12-01

Mitoen-bilakatzea

booktegi.eus ANUNTXI ARANA mitoen bilakatzea Mitoak historian eta historia mitoetan akaberak eta iraupena AURKIBIDEA HITZAURREA BASAJAUNA I. AUTORE KLASIKOEN DESKRIPZIOA II. GARAZIKO BASAJAUNA III. TOPAKETA ARRISKUTSUAK IV. BASAJAUN ENGAINATUA V. SALBATOREKO GANDERAILU EBATSIA VI. EBASLEARI EBATSI VII. SALBATOREN SALBATUAK VIII. GAUEZKO EGUZKIZALEAK IX. BASAJAUN LAGUNTZAILEA X. JARRAITZAILE IZUGARRIA XI. BAHITZAILEA REN AZKENA XII. BASAJAUNAREN GARRANTZIA XIII. GAURKO LITERATURAN NATURAZ GAINEKO EZKONTIDEA I. ERDI AROKO KONDAIRAK II. EHIZA MIRESGARRIA III. MELUSINA IV. FAMILIEN JOKOA V. JOKO BORTITZAK VI. LAMIAK ETA SOBERANIA VII. LAMIAK ETA OPAROTASUNA VIII. LAMINAREN AMORANTEA IX. OINEKO ANOMALIA X. EROS ETA PSIKE XI. HILEZKORTASUNA, LAMIEN ETSIPENA XII. ANDERE ALA DEABRU? XIII. ANDEREAK ETA LAMINAK LAMINAK ETA ENPARAUAK I. LAMINAK ETA BASANDEREA II. GAUEKO LAMINAK III. GILLEN TIKIAK IV. ANDERE ERAIKITZAILEAK V. JENTILAK ETA MAIRUAK VI. LAMINAK ETA HILAK VII. LAMINAK ETA BAZTERTUAK VIII. LAMINAK ETA INAUTERIA IX. IZAERA ALDAKORRA SORGINAK JENDARTEAN I. SORGINAK ETA LAMINAK II. ONGILEAK EDO KALTEGILEAK III. AUZOAREN BEGIZKOA IV. HOBENDUNAREN BILA V. SORGINEN IHARDUERAK ETA ITXURAK VI. HAURREN GALARAZLEAK ETA EMAGINAK VII. AMAREN HOBENA VIII. APEZAK ETA SORGINAK IX. SORGIN EKAITZEGILEAK X. PERTSEKUZIOA AKELARREAREN ITURBURU MITIKOAK I. SORGINAK ETA XAMANAK II. OSAGILEAK ETA ERIARAZLEAK III. HILAK, DEABRUA ETA BESTE IZAKI MITIKOAK IV. AKELARREA: ENTZUNAK ETA BIZ ITUAK V. SORGINBERRI ETA ZUHAIZPEKO SEKRETUAK VI. ANBOTOKO ANDEREA ETA SORGINAK VII. LAMINEN DANTZALDIAK VIII. AKELARREA AKELARR E PRAKAGORRI FAMILIARIAK I. ZER ETA ZERTARAKO II. BARGOTAKO ETA AXPURUKO ABADE FAMILIARIDUNAK III. AIREAN ZEZENKETARA ETA BAHEAN URA IV. ZEZENKETA ETA AKELARREA V. ZUBEROAKO EULI UZTATZAILEAK VI. EULI SEGALARIAK VII. UZTA ETA BAHEA, GOGOAREN JOSTAILU VIII. EZINEZKO BETEBEHARRAK ETA BAHEA IX. FAMILIARIAK, HODEIA ETA KONJURATZAILEAK X. SORGIN APRENDIZA XI. FAMILIARIS XII. IRA HAZIA XIII. MAIRU BESOA ETA MANDRAGORA XIV. DEABRUAK ETA HIL EZINA XV. IDEOLOGIAK XVI. KONTUAK KONTU MITOEN ARRABERRITZEA: EGITURA ETA GERTAKARIA I. KONTALARIA ETA LEKUKOA II. KONTALARIA ETA PROTAGONISTA III. MITOA BIZIBERRITUA: KRIADA BAT IV. SAN ANTOLINGO ZEZENKATA V. AHUNTZARI EMAN VI. JAKOA, ANBOTOKO ANDEREAREN UR RATSETAN VII. ESPERIENTZIA, MITOAREN ALDATZAILE VIII. GIZA KATUA ARANEKO HIL BEILAN IX. FRAIDEAK, MEZA LIBURUA ETA LAMINAREN ESTALGIA X. KATU SORGINAREN LAPURRETA ETA ZAURIA XI. NORK BERE BAITAN MITOA HARAGITU XII. ERABILPENA XIII. ARIKETA EZ HUTSALAK DEABRUA ETA AMA BIRGINA I. DEABRUAREN ZUBIAK II. SAN MARTIN ETA OILARRA III. DEABRUAK ETA FAMILIARIAK IV. AMA BIRGINA ETA DEABRUA V. DEABRU ELIZAGILEAK VI. LAMINEN ZUBIAK ETA ELIZAK VII. JENTILEN ELIZAK VIII. MELUSINA, ERAIKIT ZAILE MITIKOEN EREDUA IX. DEABRUAREN ARTOA ETA AMA BIRGINAREN PAXA X. ANTAGONISMOAK XI. SINKRETISMOA ETA BALIOBITASUNA XII. ERLIGIO ORDEZKAPENA ETA NAGUSITASUNA BALIABIDEAK ETA ARMAK I. ARGIA ETA ZEINUAK II. OILARRA ETA LIBURUA III. ARGIA ETA HITZA IV. JESUSEN IZENA V. HITZ IDATZIA: LIBURUA VI. ENIGMAK ETA AZERIKERIAK VII. L IHOAREN NEKEAK VIII. SUA ETA ARGIZARIA IX. SU SUNTSITZAILEA ETA KEA X. MAKILAK, LANABESAK, SU ARMAK XI. BURDINA, ZORROZTUNAK ETA ZIZTAK XII. LANDAREAK ETA URA XIII. PARADOXAK ETA AHO BIKO ARMAK LAMINEN ETA JENTILEN AZKENA I. KRISTO AURREKO J ENTIL ZAHARRA II. INTERPRETAZIO HISTORIKOA III. APEZAK, ERMITAK, LITANIAK IV. BOLBORA, ARMAK ETA ARMADUNAK V. AKABERA GAURKOTUAK : ERROGATIBETATIK BONBA ATOMIKORA VI. AREZKO SARRASKIA VII. BURDINA BURDINAREN AURKA VIII. ITSUAK ETA ITSUTUAK BIBLIOGRAFIA HITZAURREA Mitoak nahiko egonkor rak baldin badira beren egituran, eraldaketak izan dituzte denboran barna , kontatzailee k beren garaiko testuinguru ekonomiko, sozial edo izpiritualean gertatzen ziren aldaketak sartu baitituzte haietan. Bostehun urte dituzten kondaira batzuek oraingoekin duten antza nabaria da. Erdi Aroko mito multzo bate an Melusina Lusignan familiaren amasoa zen bezala, Bizkaiko jaunen leinuak ere bazuen naturaz gaineko arbaso bat, eta haren irudia igartzen dugu XX. mendeko Anbotoko Anderearen kondairetan. Sorginkeriaren prozesuek txosten eta literatura ugari utzi dute, eta haietan deskribatuak diren akelarreak alderatzen ahal ditugu ahozko tradizioaren bi tartez gureganaino heldu diren istorioekin; bide batez ikusten dugu nola uztartzen diren orduko sorginen sinesteak eta azken mendeetakoak. Gertakari historikoak modu anitzez sartu dira mitoetan . Benetan bizi izan diren pertsonaia ezagun batzuei mito bat eratxiki zaie. Sarako erretor izan zen Atsular idazlea , adibidez, apez sorgin bilakatu da Lapurdiko konda iretan; eta halaber Atarrabio. Era h orretan garaikideturik mitoa “b iziberr itu” egiten da , eta bermatu ere. Mekanismo zahar hori azken mendera arte ibili da, eta orduko zenbait istoriotako protagonistek daramatzate kontalariek ezagutu d ituzten jendeen izan abizenak. Arraberritze berak ahalbidetu du historikoak diren beste elementuak tradizioko egituretan sartu izana. Haren bi dez heldu dira herri mitologiara erligio kristauko izakiak, hala nola deabrua eta Ama Birgina. Aldaketa teknologikoak ere ageri dira mitoetan, eta funtzio garrantzitsua betetzen dute maiz, arma berriak izan baitaitezke izaki mitikoetatik begiratzeko , edo berdin akabatzeko erabil garriak . Elementu berriak edota arrotzak bereganatuta ere, oso kondaira zaharrak ekar tzen dizkigu herri mitologiak. Maileguak hartu ditu ugari, baina bere funtsa aldatu gabe, hau da, bildu duen guztia bere erara moldatuz. Horrela , bere moduko sinkretismoa sortu du , eta apezez, benedikazioz eta otoitzez bete dira istorioak, hargatik kristau teo logiaren izpiritu ra makurtu gabe. Jentilen akabera kristianismo ren etorrer ak eragin omen zuen; edo gertakari askoz zaharrago batek, lehen elurra ren agerkerak . Horrek ez du galarazten oraingo baserri zehatz eta ezagun batzueta ra jentilak bisitan etortzen zirela kont atu eta sinetsi izana . Laminak, beren aldetik, bolbora fabrikatzen denetik hona galdu dira eta , halarik ere , gaurko berriemaileen aitita amamen etxeko tximiniatik sartzen ei ziren. Akaberarik akabera iraun dute mitoek . BASAJAUNA Euskal Herriko izaki mitiko gehienak eta gorenak femininoak direla kasik dogma bat bihurtu delarik, bazter geratzen da usu pertsonaia oso garrantzitsua, Basajauna. Alta, Euskal Herriko ekialdetik mendebalderaino azaltzen da, bereziki Baigorri Garazi aldean, eta biziki garrantzitsua zen Agosti Xaho idazle zuberotarraren ustez. Haren Voyage en Navarre pendant l'insurrection des Basques 1830 1835 liburukoa da segur aski Basajaunaren lehen aipamen idatzia: Pirinioetako mito hauetatik ospetsuena, Basajauna, jende irudi duen munstro bat da; euskaldunek leize ilunenetan eta oihan zolan kokatzen dute. Handia da Basajauna, indar harrigarria du eta soin osoa ile leunak estalia, adats bat bailitzan; zutik ibiltzen da jende bat bezala, makila bat eskuan eta oreina baino zaluago. Haranean barna urrats biziz dabilen bidaiariak edo ekaitzetik ihesi artaldea sartzen ari den artzainak entzuten badu norbait deika ari zaiola, haren izena tontor batetik bestera oihukatuz, Basajauna da. Urubi arrotzak nahasten bazaizkio haizearen murmurioei, basoaren auhen sorrei eta lehen ortzantzen karraskei, horiek ere Basajauna. Tximist iheskor baten argitara mamu beltz bat ageri bada, izaien erdian tente edo enbor usteldu baten gainean kiribildurik, haren kalpar l uzearen artean begi batzuk hautematen badira dirdirka: Basajauna. Eta ezin ikusizko norbaiten oin hotsak aditzen badituzu gibelean, zure abiadurarekin batera dabiltzan urratsak… berriz ere Basajauna! Euskaldunak kontatzen du nola, artzain gaztea zelarik, topo egin zuen Basajauna. Non eta noiz gertatu zen xeheki zehazten du, inguruak nolakoak ziren, eta nola ikaratu zen ere aitortzen du. Eta berdin ikaran dira haren erranetara adi adi dauden haurrak. “Neguko gau bat zen, ilun hotza, haizea zuhaitzen adarretan xixtuka, elurra mara mara, eta artzaina bortu gorenetik behera zetorren bakarrik. Gauerdiraino ibili zen, noiz eta, lainoak bidea ezkutatu baitzuen, basoaren erdian gelditu behar izan ba itzen. Haren aitzinean enbor bat, zutik, adabururik gabea eta elurrez zuritua; oharkabean makilaz jotzen du, elurra erori eta oihal baten gisan estaltzen zuena agertzen da artzain ikaratuaren begien aurrean: Basajauna, le hoi bat bezala orroaka, begietan su eta biloa laztu ”. Ele egokiak eta hizkera egiatia erabiltzen ditu supazterreko kontalariak, entzuleen biltzeko eta sinestarazteko bera izan zela abenturako heroia. Nahiz eta aitari aditua dion, eta hark ere bere aititari… (euskaratua, Xaho 1979: 260). I. AUTORE KLASIKOEN DESKRIPZIOA Basajaunaren ezaugarriak zerrendatu ditu Azkuek (1959: 354 358). Barkoxen diotenez, “oro bilho et oro bizar düzü”. Arnegin, jendeen taiua omen du eta itsusia da. Eta Xahok eman zion eiteari, hau gaineratu zion Iturralde y Suit ek, Las grandes ruinas monásticas de Navarra liburuan: Fuerte como los graníticos peñascales del Roncal, inexorable como el Destino, monstruo cuyos puños de acero arrancan de cuajo robles seculares que blande a guisa de makilla , cuyos ojos, cuando la cólera le agita, lanzan rayos, y cuya voz retumba, ensordece y aterra, como la de las tempestades de los mares de Cantabria (Azkuek zitatua). Garazi aldean alde onak ere baditu , halarik ere : Arnegin uste dute “Basajaunak ikuturiko ardi ez bildotsik ez duela jaten otsoak egun egin artio”. “Basajaunak joaldun aharia bizkarrean eramaten zuen eta artaldeak jarraiki”. Barkoxen, “Basajaunak unkitu dien ardi edo aharia ez dizü ez otsoak ez hartzak jaten”. Luzaiden dio tenez, Mailuxeko harpean bizi da Basajauna, eta haren oina borobila da, “kotxu ipurdia bezala” (Satrustegi 1980: 136 137). Gaur egungo berriemaileek ez dakite zehazten nolakoak diren Basajaun eta Basandereak, eta batek dio: “Ez dizit intzun: bazirela bai, (baina) ez zuten erraiten nola eginak ziren”. Lapurdin berri eskas dugu Basajaunaz, salbu ogro gisa azaltzen den ipuin miresgarri batzuetan (Webster 1993 I: 9) eta Barbierren beste batean (1931: 25) ; beherago ikusiko dira. Bizkaian, Zeanur iko gizon batek Azkueri esan zion bernak estu, mehe eta gorriak dauzkala Basajaunak; beste batek, Atxondo inguruan ikusi zuela behin eta ahuntzak iheska hasi zirela, infernuko deabruak ere ez baitzituzkeen (biri)bilduko. Azkuek ohartarazi du Alemaniako iza ki mitiko batek “Basagizon” ( Waldmensch ) izena duela (1959: 354 357). Barandiaranek Ataunen bereziki bildu du Basajaunen berri, zerbait Bizkaian ere. Haren ezaugarri ek jentilen ak gogorarazten dituzte : Ser terrorífico, de carácter maligno, que habita en lo más profundo de los bosques. (…) Háblase de él algunas veces como si realmente existiese en nuestros días. Tampoco faltan leyendas en que aparecen los Baxajaunas como una raza de hombres que en época muy antigua vivieron en nuestras montañas, y que solo se distinguían de los demás por la mayor robustez y agilidad de su cuerpo, por su religión y por sus superiores conocimientos agrícolas (Barandiaran 1960: 63 66). II. GARAZIKO BASAJAUNA Garazi inguru ko eta XX. mende erditsu ko erranak argitaratu ditu Duny Pétrék, 1960ko Bulletin de la Société des Sciences, Lettres et Arts de Bayonne aldizkariko artikulu sorta batean. Hona hemen zenbait zati laburtuak. Oraingo euskaldunen gogoan, izaki oihes bat da Basajauna; beldurra eta ald i berean errespetu eragiten dizkie. Ez zaio gaitzitu behar, beraz, eta bai haren apetak kontuan hartu. Basajaunak ez du nahitaez despota anker baten itxura, alderdi on zenbait baditu eta gisakoa ere izan daiteke. Leku batzuetan Antxo goitizen a ematen diote, baita Tantugu ere, biak Antonioren diminutiboak beharbada. Bakartasuna, gaua eta bide txarrak ditu lagun eta, gaur egunean, ibar sobera jendeztatuak utzirik, urrunera joan da, oihan eta arroila malkor iritsiezin etan gordetze ra Herriko mutikoek egiten zioten laidoaz ahalketurik joana da: mukizu lotsagabeok kuia haundi bat husten zuten eta hartan begiak, ahoa eta sudurra zulaturik, barnean kandela puxka bat pizten zuten. Gero, gauaz ibiltariak iziarazteko, hesi baten gainean e zartzen zuten irudi irringarri hori eta Basajauna deitzen zioten. Zer afrontua basoetako Jaunarentzat… Halere, beheretarrek kutsatu ibar horietatik urrunago eta gorago joan arau, jendeek begirune handiago erakusten diote Basajaunari, eta serioski aipatzen dute gauaz supazterrean. Haiei esker jakin dezakegu, aro hotza heldu delarik, basapizti gosetu batek bezala jotzen duela Oriuneko maldetan behera Iratiko oihan bazterreraino eta Beherobi zolaraino. Oihanketariek ikusi dituzte haren aztarna bitxiak: jende oin bat eta haren alboan zaldi zango bat. Naski, noizbehinka kabalak eramaten dituzte kontrabandistek haran horietan gaindi, baina halako herexak Basajaunarenak ziren, seguru. Eta gisa guztiz, gau beila bururatzerakoan, haurren zalapartak asperturik, amatxi xahar batek serio demonio gaztigatuko die: “Ixilik egoten ez bazarete, Basajauna deituko dut eta bere zilora eramanen zaituzte”. Basajauna ez baita urrun. Eguzkia gorde ondoan ibiltzen da borde n inguruetan. Artzainek entzuten dute batzuetan, Orreagako gainetan ufatzen duen haizearen marrumekin nahasian edo, ekaitza zartatu eta, ate kolokak kirrinka eta xakurrak uluka ari direnean. Aterpe bila dabil doaikabe; eta gaixo ordu berant horietan oraino kanpoan dabilena!… Baina artzainak badaki Basajaunak artoski begiratuko dituela ardiak gauean , haien artean babesturik, janari eta bero p oxi baten truke. Kondairek diote bi Nafarroen arteko mendiak dir ela Basajaunaren azken kokalekua, erreka sakonek eta oihan trinkoek zatitu ak baitira Erronkaritik Ibañetaraino eta Izpegiraino hedatzen diren bortuko alhagiak (Duny Pétré 1960: 91 97, laburtua eta euskaratua). Mitoa arrazionalizatzen du Duny Pétrék ; guarden familia batean sortua zen idazleak bazekikeen basajaun zaldien herexen berri. Jeanne Zuaznabar Aphal lekunberritarra bizi izan den Gasnategiko etxolan , Salbatore azpiko erreka zolan , baziren Basajaun Basander een kontuak: Lehenago basajauna, basandereak eta denak baziren. Lehenago gure amama zenak kondatu ukan du frangotan, goiti heldu zelarik segiturik, norbait gibeletik eta zerbaitetarik basa, basa horietarik, seguru. Ba, amama, ene amama zena. Haren urratsak eta hola (makila z "tantan" eginez ) hautematen zitien, eta ez zien nehor ikusten… Nehor ez ikusten bena urratsak… Eta jakizazu ez zela agertu, gauaz segurik, ez da… Jinkoa! Ez dakit noraino segitu haren urratsa. Oi ai , ez nien irri eginen ez, ordian. Jinkoa!… baziren , ba, lehenago. (Basajauna nolakoa zen ez daki ,) bestea, anderea segurik, hek hain segurik, ontsa be ztiturik eta avec des zer batzu, brazeleta eta ba, kolier eta. Ba, basanderea, oui. Ederra, segur, ederra. (Jeannek ez daki non bizi ziren, baina Gasnategi tik ez urrun badira harpeak, eta han) intzun dizit ba, ikusirik, ba, han (Basanderea), hala erraten zizien segurik . Orrazia ederra eskuan omen. Ba. Basanderea, bilo luze batzuekin eta omen, izi… Jinkua! Ederra zela erraiten zuten. Ederra zela intzun dut bena ez dakit nolakoa zen (Izura Launanian kontatuak 1998an). III. TOPAKETA ARRISKUTSUAK Mendietan eta basoetan ibiltzen direnek dute aurrez aurre egiten Basajaunarekin, egurginek eta bortuan gaua ematen duten artzainek bereziki ; nahi gabe, naski, beti haren beldur baitira denak , eta topaketa horietatik makurrik gabe nola atera izaten da ko xka; Baxenaba rren eta Zuberoan bildu kondaira batzuetan, hiru egia pentsatu behar dituzte beren burua salbatu nahi dutenek. Hona Muskildiko bertsioa: Larrazkenean artzainak gaineko oletarik pekoetarat jautsi eta, gauaz ohartzen dira pastetxen (taloen) egiteko grisila ahantzi dutela goian. Inork ez baitzuen joan nahi, erabaki dute bost sos emanen diotela joaten denari. Bat joan da eta Basajauna atxeman du pastetx baten errearazten. Basajaunak: Hiru egia erraiten badeiztadak, emanen dauat grisila eta ütziko haut joatera. Artzainak, apur bat pentsamentükan egon ondoan: Zunbait jentek erraiten dizie (dute), gaiaz (gauaz) argizagi xuri denan, egüna z bezain argi dela; bena eni ez zitazü (zait) seküla egüna bezain argi gaia. Jauna, hanitz jentek, mestüra (tremesa) hun bat düenean, erraiten dizie ogia bezain hun zaiela; bena eni beti ogia hobe zitazü. Jauna, uste üken banü zü heben arrakuntr atüko züntüdala, ez nündüzün (nintzen) segür ni gaur hunako. Orduan Basajaunak: Üzten haut joaiten hire grisilareki. Bena nahi dauat eman abis bat: ez hadila seküla haboro juan pakamentüa gatik gaiaz kanporat, habiloa lehenagorik ere dohainik (Cerqua nd 2017: 50 zb, moldatua). Eiheralarreko bertsioko Basajauna ere ez da oso tzarra, azkenean (Cerquand 2017: 49 zb): artzainak kotxua (kaikua) ahantzi du bordan eta haren bila doa; ardien artean Basajauna aurkitu du, eta hark gizona “kuraiastatzen du” hiru egia esatera, horrela “batere minik gabe” joatera utziko baitu; eta hala egin du. Dena del a, enigmak ez dira inoiz txantxetakoak eta, Edipok Esfingeren aurrean bizia jokatu eta irabazi bazuen ere, asmatzeak ez du beti salbatzen (ikus “Baliabideak” kapituluan). Haatik , trufa aire du Basajaunari esaten zaion hirugarren egiak eta azeriak isekaz erabili ohi du: Azeriak ibaia iragan behar zuen eta bidaia ordaintzeko dirurik ez. Barkeruari eskaintza egin zion: ontzian bestaldera eramaten bazuen hiru egia esango zizkiola. Eta baietz. Ontziratu eta esan zuen lehen egia: Esaten daudie (dute) iletargi denean: “Hau da gauaro ederra.” Baina ez da gaurik eguna langorik. Egia dok, esan zuen barkeruak. “Orain beste egia bat”. Bai, askok esaten daudie: “Ai, zer bedar ederra eta zer bedar ederra”. Baina ez da bedar ederragorik garia baino. Hori bere egia. Hirugarrena. Eta bestaldera helduta, zango bat lehorrean zuela: Fraka zaharrak eta arropa zaharra badaukozak, baina nilango asko pasetan badok, ostera bere eukingo dozak! (Arana 1996: 379). Azeriaren hiru egiak askotan azaltzen dira gure bilduma klasikoetako istorioetan (Webster 1887: 42 45; 1993 I: 7; 1993 II: 47 eta 201; Barbier 1932: 138; Azkue 1966: 414 eta 382; Barandiaran 1961: 132). Aarne & Thompson en katalogoko T 150 “Advise of the Fox” motiboaren hirugarren egia hau da: “When you have a fox don’t let him loose ”. Eskandinaviatik Greziara zabaldua da Europan, baita Turkian, Arabian, Indian, Indonesian… Esopok ere kontatu zuen, eta oso ugariak dira Frantziako bertsioak (Delarue & Ténèze 1976: 411). Mitologian oso gai hedatua da e nigma edo galderei erantzu n beharra ; deabrutik libratzeko ezagunak dira San Martin en “Hamabi misterio (edo egia) handiak” (ikus “Deabrua” eta “Baliabideak” kapituluak). IV. BASAJAUN ENGAINATUA Azerien eta amerindioen mitoetako “Trickster”en antzera, maiz erridikulua erabiltzen dute maltzurrek izaki mitikoetatik ihes egiteko edo onuraren bat lortzeko. Eta orobat San Martinek , falta dituen haziak edo teknikak Basajauni hartzeko : Ataungo Basajaunak eta jentilak Muskia mendian egoten ziren eta han sekulako gariak biltzen zituzten; bitartean beheko kristauek ez omen zeukaten ga lazirik. San Martin Txikik, bota nasaiak jantzi eta hango gari pila handiaren g ainean zeinek jauzi handiago egin apustu egin zuen: Basajaunek berealdiko erruan eragin, eta San Martin erdi erdian erori, baita botak galaziz bete eta korrika alde egin; ordutik zabaldu omen zan garia herri denetan (laburtua, Barandiaran 1960: 66). Biziki ospetsuak dira horrelako kondairak . Zerainen artoa ebatsi zion Basajaunari San Martinek; beste anitzetan jentilei edo deabruei hartzen die hazia , edo teknika garrantzitsu bat . Kortezubin, kalda ateratzeko (burdina lotzeko) area beharrezkoa dela esanarazi zion infernuko deabruari , eta Dohoztirin eiheraren sekretua ; Oihartzunen, zerra egiteko hortzak okertu behar direla ; Saran, eiherako kalakaren kokotsa altzez egi ten dela … (Barandiaran 1960: 63 67 eta 152; 1962: 103; 1984: 39; Etxebarria, 1995: 252). Engainatua ez ezik, zauritua ere izaten da Basajauna . Istorio hau jaso du Azkuek Zeanurin: Legoaldai izena daben koba ondoan Ipinako (Zeanuri, Bizkaia) gizon batek haizkora bategaz pagoa zatituten eragoion (ari zen). Basajaun bat agertu jakon: “Erdu kobara neugaz”, esan eutsan. Gizonak: “Itxaron hau zatitu arte, erantzun eutsan Basajaunari. Eutsiozu mesedez honeri”. Basajaunak esku biak pago arrailatuan sartu ebazenean, besteak estutu eta hantxe itxi eban (Azkue 1959: 356). Zeanuriko bertsio bat bildu du Barandiaranek; eta Idiazabalgo beste batean jentila da astrilan (arrailean) harrapatua (1960: 65) . Aostan lamina lapur bati egin zioten jukutria (Sébillot 1968 I: 453). Bestela, basa animalia bati (“La patte prise dans la fente d'arbre”, Delarue & Ténèze 1976: 312). Aarne & Thompson katalogo an bitan azaltzen da motiboa: T 38 “Claw in the split tree. The fox (or man) persuades the bear to stick his claw in the cleft of a split tree”; eta T 151: “The man teaches tears to play the fiddle. He tricks them by catching their claws in a cleft tree”. V. SALBATOREKO GANDERAILU EBATSIA Jakintze n eta bai ondasunen jabe ere da Basajauna , urrezko ganderailu bat nola kend u zioten kontatzen baitute Baxenabarren. Irati Salbatoreko kaperan , Mendibekoan, bada tramankulu bitxi bat , beila egunean hartan ezartzen baitzituzten beilariek ezko xirioak edo kandelak. Cerquand ek eta Barbierrek (1931: 150) deskribatu dute: bi metro gora da, eta hiru zango baten gaineko kobrezko zutoin bat du ardatz; ardatzaren inguruan, sei u ztai horizontal ditu, goitik behera sei zafla hestu bertikalek loturik, zilindro bat osat zeko maneran ; eta gainean beso mugikor bat. Ganderailu horren jatorriaz, Mendibeko eta Gamueko kondairak bildu zituen Cerquand ek. H ona Mendibeko a: Duela zazpi ehun urte, ez zuzun (zen) Mendiben bi etxe baizen: Lohibarria eta Mikelaberroa. Egun batez, Lohibarreko mutila, izengoitiz Haxerihargaitz , joan zuzun behika Galharbeko potxara. Han harrapatzen dizu (du) basandere bat, gande railua garbiturik, urre orraziarekin iresten ari dela; eta gogoan pasatzen dizu ganderailu ederra behar duela ebatsi. Bi aldiz saiatu zen alferrik eta, hirugarrenean, Basanderea tronpatu eta abiatu zuzun bere ganderailuarekin. Basandereak aita deitu zuen. Basajauna, ezteietan baitzen Behorlegimendin, bi jauziz jin eta Haxerihar gaitzi jarraiki zitzaion Salbatoreraino. Kapera ikusi eta mutilak oihu egiten du: Jondone Salbatore, zuretzat ekartzen dizut present bat ederra. Hoinbertzenarekin Salbatoreko zeinua bere baitarik hasten da mintzatzen, eta Basajaunak erraiten: Baliatzen zauk joare tzar hori mintzatu baita, bertzenaz jaten hindudan. Lehenbiziko bar urik harrapatzen haudanean, janen haut. Handik zenbait denboraren buruan, ogi joiten ari izanik, Haxerihargaitz abiatzen duzu (da) goiz batez barurik behi batzuen bila eta Basajaunari ohartu. Haren desafioa oroiturik, hasten duzu bur uari hatzez eta harrapatzen dizu bizpalau ogi bihi biloen artean kokaturik. Berehala ahoan ezartzen ditizu (ditu) eta jaten. Ordu beretik Basajauna urtu izan zuzun eta ez zizun (zuen) gehiago ikusi. Handik harat Haxerihargaitz ez zuz un sekula etxetik ateratzen barurik. Ganderailu hori lehen urrea bezain horia zen, baina gerlan espainolek kapera erre zuten eta orain beltza da. Orduan nahi izan zuten Mendibera ekarri, baina inoiz ezin izan dute Haizkurutxeko lepotik pasatu ahal izan (C erquand 2017: 53 zb, laburtua). Barura hausteak onura dakar istorio honetan. Laster azalduko den beste batean, aitzitik, atxiki izanak du salbatzen. Hurrengo kapituluko bi kondairatan ere ikusiko da baruraren balio aldakorra , ondorio kontrajarriak ekartzen dituela. Osterantzean, Haxerihargaitz ez zela orratz zalea ageri da – Basanderea ez bezala – eta, batez ere, jestu eragingarria egin zuela : ogi bihi xumea Salbatoreko zeinua baino indartsuagoa izan zen hainbeste raino non , Barbierren bertsioan , Basajauna “itzali zen eta ez gehiago agertu”. Lohibarreko mutila a zeri moduko maltzurra d ela salatzen du izenak ; itxuraz, larritasunak bultzaturik eskaini zion Salbatoreri ganderailua eta ez, Gamueko bertsioan eta Barbierrenean bezala (1931: 126) , debozioaz. VI. EBASLEARI EBATSI Ganderailuarena ez zela lapurreta esaten dute kondairaren aldaera batzuek, hala J. M. Iraburuk Boiras liburuan (Iruña 1922) argitaratu zuenak: Jaun handi batek eskaini zion urrezko ganderailua Salbatoreri eta Basajaunak handik ebatsi zuen, Basandereak beren haitzuloa argitzeko nahi zuelako. Eliztarrek berriz eskuratu nahi zuten. Bazen artzain bat, Basajauna gurutzatzen zuen bakoitzean agurtu egiten baitzuen, ihes egin gabe; gasnak ere eskaintzen zizkion eta haren bildotsekin laketzen zen Basajauna. Artzainak holakoa eskaini zion batean, hiruentzako apairua prestatu zuen Basandereak, atso itsusiak. Ondo jan eta mozkorturik loak hartu zituenean jaun andere horiek, mutilak ganderailua eraman zuen; laster Basajauna baitzuen gibeletik, Salb atoreri laguntza eskatu zion. Orduan zeinuak jo zuen eta Basajaunak oihu egin: “Hobe duk joal tzar horrek soinatu dien, hobe duk!” (Barandiaranek zitatua, 1961: 88, laburtua eta euskaratua). Mendiben 1985ean Maia Unasobizkaik esan zigun ganderailua “eliza zerbaitetarik” ebatsi zutela “Basajaun eta horiek” ; gero jendeek ikusten zutela bere leizearen hegian ganderailu horrekilan, eta deliberatu zuten hartu behar zutela eta herriko elizara eka rri; Basajauna kanpoan zelarik joan ziren eta atera zuten leize hegiraino, baina Basajauna jin zen eta ez zien handik higitzen utzi; orduan oihu egin zuten: “Oi Salbatore gaixoa, salba gaitzak eta, laguntzen bagaituk hau ekartzen, kapera horrend ako izanen duk”. Eta geroztik Salbatoren dagoela eta ezin dela handik herriko elizara eraman, “Salbatoren ofreditua izan zelakotz”. Lapurr ari egin lapurreta hau interesgarria da egituraren aldetik ere, bideratzen duelako hirugarren aldaera batera, urte b erean Kaiet Lako mendibetarrak kontatu zuena: Salbatoreko elizatik ebatsi zuten laminek ganderailu bat, eta beren Labeko Ziloan zeukaten edo daukate, inork ez badu gibelera ekarri. Bertsio honek ez du azaltzen nondik datorren kaperako ganderailua, soilik lehen bertsioaren alderantzizk oa d a, simetrikoa : batean Salbatorentzat ebasten du artzainak, bestean Salbatoreri ebasten diote laminek ; hein berekoak dira Salbatore eta Basajaun/laminak, bata zein besteak izan daitezkeel a ganderailuaren jabe ezzilegi. VII. SALBATOREN SALBATUAK Saindu bat bada Salbatoren , Saindia izenekoa , Haxerihargaitz bezala otoitz eginda salbatu zen neska. Bithiriñako etxe batean (Baxenabarre) artoxuriketan ari ziren. Burdi arrastela eskas zutelakoan arta buruen hurbiltzeko, etxeko mutilak erran zion etxeko alabari: Landan ahantzi dinagu arrastelua, ez haizela joaten haren bila? Etxeko alabak ihardesten dio: Zer nahi duk jokatu banoala? Emanen daunat hamar sos joaten bahaiz Neskatxak hitzean harturik joan zen landarat. Eta Basajaunak bere adarre z buruko iletik harturik, eraman zuen neskatxa doakabea airez aire, Lartzabalen gaindi, Salbatore mendiraino. Han goizalderat argi zeinua entzunik , otoitz hau neskatxak egin omen zuen: (Salbatore) otoi, salba nazazu. Ordu berean Basajaunak utzi zuen neskatxa bere adarretarik eta neskatxa jautsi zen Salbatoreko leize ondora (eliza ondora esan nahi al du) (Barandiaran 1962b: 12). Kondaira honek aldaera asko dauzka, eta amaieran gaineratu ohi da neskaren irudia kaperan jarri zutela eta Saindia deitu dutela. Bertsio batean, neskaren otoitzari ahots batek erantzun zion, galdetuz ea barur atxikia zuenez; neskak dio berak ezetz baina amak bai, eta horrek salbatu zuen . Bestela, bertsio gehien etan izpiritu gaiztoak d u neska eramaten, ez Basajaunak (Arana, 2003). Usu bahitzailea izan arren, Basajauna ez da airean ibiltzen eta ez adarduna izaten; aldi honetan, ordea, deabruaren itxura eta joera hartu ditu. Beti ere, ganderailuaren ebaslearen kondairak eta Saindiarenak e gitura antzekoa dute : mutila ganderailuarekin, neska haitzurrotxarekin , lehena Basajaunak pertsegitua lurrean, bigarrena izpiritu gaiztoak eramana airean , Salbatorera buruz doaz biok eta otoitz bera egiten dute , “Salbatore salba nazazu!”; eta bietan, otoit zari zeinu hotsa batzen zaionean, izaki gaiztoak bere harrapakina utzi behar du. Bi istorioak parekat u zituen Jeanne Zuaznabarr ek: Lohibarreko mutila “ogia joiten ari izanik eta ogi bihi batzuk sakelan” mendira joan ze nean , “zerbaitek hartu” zue n eta, “Salbatoren parrean gertatu zelarik, ‘Jondone Salbatore, otoi urrikal zaizkit ’“ oihu eginda, onik eta osorik hantxe gelditu zen. Beste berriemaile batek, Jeanne Irigoinek, irriz ohartarazten du: “Denak Salbatoreren eta beldur ziren doaikabe, Basajaun eta holako horiek”. Ikusi dugu , baina, Salbatorek bezain beste zeinuak salbatzen duela, Basajaunak aitortzen duenez : “Hobe duk joal zar horrek soinatu din”, “Eskerrak emazkik joare tzarra hasi baita”, “Baliatzen zauk joal zar hori hasi baita mintzatzen ”. Gamueko bertsioan, eguzkia da salbatzailea: ganderailuaren ebaslea laminatik ihesi zihoanean, ekia ageri zen , lamina galdu eta ganderailua Salbatore raino iritsi . “Baliabideak” kapituluan azalduko da nola elkarrekin lotuak diren zeinua, ekia eta egunarekin zerikusia duten beste sinboloak. VIII. GAUEZKO EGUZKIZALE AK Eguzkiak uxatu ohi dituen izaki mitikoak eguzkitan laketzen dira. Orozkon, zuloetan bizi diren laminak eguzkitan egoten ziren orrazten edo beren oihal ederrak zabaltzen; eta berdin Anbotoko Anderea bere haitzuloaren atarian. Basajauna “ekhitala” jartzen zen leizearen hegian, bahitua zeukan Behorlegiko neska batekin eta , haren altzoan burua pausaturik, lokartzen ere zen (Cerquand 2017: 58 zb). Salbatore inguruko Basajaun Basandereek ganderailua garbitu eta eguzkitarat xukatzera ateratzen dute, eta anderea urrezko orraziaz orrazten da. Izaki mitikoek, gauekoak eta ktonikoak direlarik ere, eguzkia maite dute, eta ez da baitezpada paradoxa: goizaldeko argiak edo eguz kiak ditu uxatzen, ez eguerdikoak . Gaueko horiek argia izaten dute b eren lurpeko egoitzetan , eta urrezko ganderailuak, eguzkitan dir dir egin ez ezik, eguzkiak haina argitzen du leize barne osoa. Lurpe/lur gain, gau/egun eta ilun/argi bikoteen korrelazio ez da orotan eta osoki ibiltzen. Bi nozio horien arteko oposizioa ez da kristianismo eta paganismoaren artekoa, baizik eta edozein sistema sinbolikoren barnekoa. Ganderailu distiratsuak, bere harat honatetan , Basajaunetik Salbatorera eta alderantziz ibiltzen delarik, lehenaren leizea argit zen du eta bigarrenari beilariek eskaintzen dizkioten xirio en euskailu a da . Sinkretis moko tresna d ela esan daiteke . Cerquand en ustez, aldiz, erligio baten garaipena eta bestearen menderakuntza adierazten ditu: Leize batetik bahitu ganderailua Salbatoreko kaperara eraman izanak funts historikoa du, nire ustez. Gurtze baten amaiera eta beste baten garaipena iragartzen ditu. Ez dut esan nahi ganderailu edo delako tresna hori Basajaunaren gurtzeko erabilia izan dela; baina leize batean itzaltzen eta kapera kristau batean pizten den argia sinbolo gardena da. Eta da zalantza handirik euskaldunen sineste zaharrean Basajauna gurtua izan dela (Cerquand 1875: 251). Cerquand en garaian ganderailua Salbatoretik hartua izan zela dioten bertsioak argitaratu gabe ziren. Dena den, eguzkiko eta urrezko zer pagano hura belztu egin zen elizan sartu ondoan. Eguzki Saindu ari itzalik ez egiteko ote? Edo, besterik gabe, izaki mit ikoen urrea ikatz bilakatu ohi delako, hala laminena nola Anbotoko Andererena, edo berdin deabruarena. Beltz gelditu da betiko, eta betiko Salbatoren . Mendibetarrek diote handik ezin dela eraman: “Arotz eta behi eta gehiagorekilan ere naski entseatu zirel a, baina ez zutela behin ere ekarri ahal izan beheiti” (Jeanne Irigoin). Horretan ere bat egiten dute ganderailuak eta Saindiak , Kaiet Lakoren ustez, neskaren irudia baita ezin eramana: “Horrek ere ene irudiko bere konparantza badu, Saindu horren lekua ez da Mendibeko elizan, Salbatoren da, hain segur, e?”. Horrelako legenda Ama Birgina z kontatzen da maiz, besteak beste, Otsagabiako Muskildan (Nafarroa) ; Landetako Buglos en, Santutegi ko berinetan marraztuak dira idiak Ama Birginaren irudia ezin garraiatuz. Dibinitate tematsua berriz aurkituko dugu “Deabrua” kapituluan , eliza egin behar diotela berak hautatu lekuan , ez beste . IX. BASAJAUN LAGUNTZAILEA Basajaunak sentimendu kontrajar riak s ustatzen dituela azaltzen dute Xaho k, Duny Pétré k edo Satrustegi k, beldurgarri izanik ere ongile izan daitekeela . Etxola batean j ateko a eta beroa aurkituz gero, beste gaberik joaten da, Arhantsusiko (Baxenabarre) kondaira honetan bezala. Behin baziren ola batean bi artzain. Afal ondoan gaztainak ezarri zituzten suan erretzen eta, akituak baitziren, loak hartu zituen. Bortako harrabots batek iratzarri zituen ba ina, ixil ixila, egiten dute alegia lo . Ikusten dute sartzen Basajaun bat, beltz beltza, dena biloz betea, eta esku latz ikaragarri bat sentitzen dute bisaian: janen zituela erraiten dute beren baitan, eta ez dira higitzen. Basajaun a supazterrean berotu eta gaztaina guztiak jan ondoan, olan beretako on diren guztiak hartu eta joan zen, nehori minik egin gabe (Cerquand 2017: 55 zb, laburtua). Engainurik gabe eta truke zuzenean ematen du Basajaunak. Zuberoan, artzain mutiko bati erakutsi zion haginetako mina behatza bihurtuz sendatzen zela, Junes Casenavek Txomin Peilleni kontatu dionez: Lehen ziozüen (zioten) artzain zaharrak bortüala joaiten zirelarik hanitxetan potiko bat berekin eroaiten zütela. Potiko hari artzain lana erakusten zizüen (zuten) eta üsü ola etxean üzten zizüen, berak ardiekin builtara (bazka jirara) zoatzalarik saldoar en ondotik. Gazte harek huraren xerka (bila) joan behar zizün (zuen), egür bila ere bai, peko oihanetara ta holako: hola lehen ikasgoa edo ikastaldia egiten zizüen, artzain müthil. Behin, holako artzañ lagün bat, haginetarik minez olan (etxolan) egon züzü n (zen); ordüan, bera (bakarrik) zelarik, Basajauna agertü ziozün (zitzaion) eta barnerat sartü; zonbaitek dioenez, hor ziren gaztain erreak jan zitizün (zituen), baita hoiñak hauts beroan sartu ere, potikoa, gaztea, beti etzanik egoiten zelarik. Basajauna k galdatü ziozün (zion) zertako zen hala egoiten, eta jakin züalarik zergatik hala zen, eta artzañer hartüen ordari gisa, erran ziozün gazteari haginetako mina sendotüko zeiola: zanko behatza bühürtü ziozün, bi zankoetan edo batean zonbaiten arabera, eta g azteari haginetako mina hola igaran ziozün (Peillen 1994: 42). Baxenabarren, Garaziko “Antxo eta ulainak” kondaira politean , arrunt gisakoa da Basajauna artzain mutiko batekin, eta sariztat zen ere du, haren nagusiak xifriarazi ondoan. Bertz orduz, bazituzun (ziren) Ezterenzubiko bazterrean, Espainiako limitan, bigezpalaur ulain (unai), bat motiko gaztea. Heien etxolara, heiek lokartu zirenean, jiten zuzun (zen) Antxo , Basajauna, berotzera, eta jaten zizun (zuen) heien jatekoetarik , gau guziz uzten zioten puska: Antxoren partea. Gau batez, parte hura ez zela zatitzen ikustearekin, motiko ttipi harek erraiten dizu (du): Non duzie Antxoren partea? Emaiok heurea nahi baduk ihardesten diakozie (diote). Motikoak bere p artea uzten dizu usatu taularen gainean. Basajauna jiten duzu bere usa kostuman. Berotu denean jaten dizu motikoaren partea eta partitzen duzu eramaiten dituelarik ulainen arropa guziak, motikoarenak salbu. Gau hartan elur bat egin zizun gaitza eta, biheramun goizean, ulainek erraiten diakozie motikoari arropen bila joan dadila Antxorengana. Harek ea zer emango dioten ordainez; eta biga xar bat baitzuten, hura hitz ematen diakozie. Joan da motikoa leizera: Antxo , otoi, em an izkadatzu lagunen arropak: bila igorri nizie (naute). Zer eman dauiate saritzat? Biga txar bat. Tozkik arropak eta to ere urritz xaharo hau: markazak heure biga eta emazkok huntaz ehun eta bat zarta, ehun eta batgarrena handiena. Motikoak egiten dizu Antxok errana eta, denbora laburrik barnean, biga harek eman ziazkozun ehun eta bat abelgorri ede rrak. Denbora haietan Basajaunak elekatzen zituzun giristinekin (Cerquand 2017: 54 zb, laburtua). Duny Pétrék Donibane Garaziko Salaberri Petre etxean euskal esku izkribu bat atxeman du 1880 1900ko testuekin, eta 1960an frantsesez argitaratu ditu, haien artean “Une légende de Tantugu “. Hots, Tantugou Bigorreko Luchon inguruko pertsonaia da (Marliave 1996: 123) eta haren legenda beren hizkuntzara itzultzeko eskatu zien Sacaze linguistak gaskoin eta euskaldun andanari (Aurrekoetxea & Videgain & Iglesias, Lapurdum, 2019 4). Hona, moldatua, Arnegiko batek egin zuen a. Tantugou da zahar bat, oihanetan gordetzen dena. Alorrak eta pentzeak begiratzen ditu, ez dezaten deus ere ebats. Ogiak pikatuak eta belarrak ebakiak direnean, nagusiak oro sartu art io, Tantugouk ez du lorik egiten, iratzarturik dago beti. Hura ager beldurrak atxikitzen ditu ohoinak. Ona da, sinets zazie, bainan bas a. Laborari batek gauza anitz zekienak erraiten zien ardura bere semei Tantugou zela segurki lurreko fruitien zaintzalerik hoberena. Uztaileko hilabetearen eguerdi ondo batez, ardi tropa bat alhan ari zen mendi baten gainean; artzaina lokartu zen; iratzartu zenean ohartu zen Tantugou ihes egiten ziela oihanetarat. Berdin ezagutia izan zen artzainez ordoki pollit b atean, harroka baten gainean. Egun oraino, Pirinioetako zonbait herritan, haurrak haren beldur dira. Mutiko ttipi batek ez dielarik obeditu nahi bere amari, erraiten dako: “Begira hiri! Deitzen diat Tantugu, eta berehala jinen duk oihanetarik!” X. JARRA ITZA ILE IZUGARRIA Garazin Basajauna k sortzen duen beldur ra kontatu du Duny Pétrék , “Ezterenzubin 1923garren urtean ene haur lagunen ahotik ikasia”. Agorrileko arratsalde batez lanoa hedatu zen Errozateko bortietan. Bi artzain ardi batzuk ezin bilduz ari ziren erreka malkar batean, bakotxa bere aldapetik ibiliz. Iguzkia apaltzen ari zen itsas aldean eta artzain batek eman zien zinka labur bat bere lagunari adierazteko itzuli behar zutela etxolarat. Beraz, joan ziren gaineko alderat, bidexka baten atxemaiteko xedearekin. Handik laster, ilun beltza hedatu zen lanoaren ondotik. Etzuten gehiago ikusten ahal norat zebiltzan eta, elgarretaratu nahiz, irrintzinaka hasi ziren aldizka malda batetik besterat, noiz eta ere bat ohartu baitzen iz igarriko leize baten hegian zela!… Urrats bat aintzina egin balu eroriko zen zilo ilun horren barnerat… Eta irrintzina beti heldu… leizearen aldetik, oihartzun bat bezala!… Beste artzainari ere gauza bera gertatu baitzakon, bixtan zen gizon horiek Basajaun a kexarazi zutela gau hortan, haren egoitzaren ondoan ibiliz uste gabean, eta hau ere irrintzika hasi zela gaxtakeriaz, biak eror iarazteko leiziaren barnerat. Zorionez, bakotxak bere aldetik, ihes leku bat atxeman zien harpe zoko batian. Han, untsa gordetu rik, ixil ixila, igurikatu zuten goizargia, eta azkenean etxolarat agertu ziren, arrunt leher eginak baina makurrik gabe (Duny Pétré 2011, laburtua). Zuberotar bat eri zen Basajauna ikusi ondoren: Nire kosi batek, dio Mariana Elhar barkoxtarrak, gai ba tez Basajauna ikusi zizün (zuen) kabalen artean eta lotsatürik (iziturik) olhara joan züzün (zen) eta hantik eri etxerat ekharri zizien (zuten) eta luzaz ohean egon züzün (Azkue 1959: 358). Gauaz ibiltzen direnek atzetik sumatzen duten Basajauna lazgarri a izaten da. Batez ere, oihu eta zinka ibiltzen denari jarrai kitzen zaio . Hala Zuber oan, Liginaga ko bati : Ene anaia bortiala (bortüra) juan eta ilhuntu ziozun (zitzaion). Eta zinka bat egin zizun (zuen). Eta oihanetik errapostia uken zizun. Aitzina juan zuzun (zen) eta beste zinka bat egin zizun. Errapostia uken zizun berak lehena egin zian lekutik. Inarrondoko olhara heltzian arra egin zizun beste zinka bat. Eta olhara heltu zenian, erran ziezun beste artzainer: Zuin zionden eni errapostu emaile hori? Ez guntia (gintukan) gu, Basajauna zian. Guk egin bageneza hemen, Basajauna huna jin litek (Barandiaran 1984: 170). Holakoetan, Basajauna bera hil tzaile izan gabe , haren beldurra da hilgarria . Bizkaian, Zeanuri Buztinzuriko alabea Andramortun (Lekandapean) egoala auntzetara joanda. Eta gaube ilundu zanean etorri zen atzerantza. Eta Susunean oi hu egin ei oan (zuen) neskeak eta Basajaunek erantzun eutzela (ziola) Andramortun. Gero neskeak barriro oi hu Azpunten eta Basajaunek kontestau Susunean. Neskeak oiu Azpean eta Basajaunek Azpunten erantzun. Barriro neskeak oi hu Topetaganean eta Basajaunek oi hu Azpeko pagatzan. Neskeak oiu San Justun eta Basajaunek Topetaganean. Behin ilundu ezkero persegidu egiten ei eudien (zuten) seguru. Gero etorri zen etzera neskatxie eta atea zabaldute sue ikusi oanean, bertan behera jausi eta hil egin ei zen (Manterola & Etxebarria 1979: 66). Mitologian kontatzen diren esturazko heriotzen adibidea da hau. Gupidagabe atzetik jarraitzen eta beti erantzute n duen Basajauna k oihartzun aire badu; edo ibiltariaren doblea, unerik une eta zehazki biok ibilbide bera daramatela ; gaueko tipikoa da, desafio egilearen zigortzaile. Joko bertsua erabiltzen du Bretainiako Ian an Od (“Jon Ibaibazter”) oihukariak: behin erantzuten dion bidariari bide erdira hurbiltzen zaio, bi aldiz egiten dionari bide erdiaren erdira, eta hiru aldiz erantzuten ausartzen dena ri oratu eta ito egiten du; Hoppers eta houpoux deitzen diren gauekoek ehotzen dute behin baino gehiagotan erantzun diena (Sébillot 1968 II: 347; 1968 I: 158 eta 316). Bizkaiko beste bat ean, Anbotoko Andrearen egoitzan zegoen Basajauna k hil egin zuen gizon bat. Arratia eta Orozko bitartean bada koba bat, Supelegor du izena eta Arrabako Landan dauka atea. Ipiñara (Zeanuriko auzunea) Santiagoetan Faustino Goia deritzon mutilzahar aberats aberats bat urtero etorten zen. Behin lagun batzuekaz (Ibarra abadea eta best e bi), Supelegorrera joan zen. Barru barrura sartu zanean baten batek (Basajaunak, ustez) oratu eta estutu, eta zuziturik utzi zuen. Handik Ipiñazar etxera ekarri zuten lagunek Faustino gizagaixoa eta zortzigarren egunean hil zen (Azkue 1959: 356 , laburtua). Elizaren indarraren aurrean ere ez omen da beldur Basajauna. Nafarroan, Arnegiko Peñuneko ziloan bizi zen Basajauna; behin apeza (Mus zuen berak izena) sakramendu eta guzti joan zen harenganat eta jeikirik erran zakon: “Mus: urrats bat aitzinago jiten bazira, hila zira”. Izututa atera zen apeza (Azkue 1959: 357). Gorago ikusi dugunez, Arhantsusiko artzain batzuen ustez jendejale da Basajauna. Eta haren izena ematen diote ogroari ipuin honetan: Hiru anaia Basajaunaren gaztelura heldu dira eta haren emazteari lehorra eskatu; erantzuten die senarra e tortzen denean janen dituela. Eta bai, haien usaina sentitu du Basajaunak, baina ez ditu jaten, eta haren mutil paratzen dira hiruak. Anaien bila joan zen arreba eta, aurkitutakoan, bera ere neska paratzen de gaztelu berean: kontent dira haurrideak elkarre kin. Baina arreba arras mehatzen ari da, jaunak arrats guztiez erhi pittina zurgatzen dio eta. Orduan Basajauna hiltzea hitzartzen dute nabarre bek, baita egin ere. Haren emazteak hiru agin kentzen dizkio hilari, eta neskari diotso haietaz hiru an aien zangoak garbitzeko; eta hiruak idi bilakatzen dira. Neskak anderea mehatxatzen du labean erreko duela ez baditu berriz gizon bilakarazten. Eta hark, beldurturik, erantzun: “Zoazte halako errekara eta handik ekar hiru abraska (abartxo) urritza eta bako txari emozu bizkarrean hiru zartako.” Neskak hala egiten du eta anaiak jende bilakatzen dira lehengo manera berean. Gero haurride guztiak elkarrekin egon ziren Basajaunen gaztelu hartan, eta ongi bizi baziren, ongi hil ziren (Webster 1993 I: 9, oso laburtu a). Basajaun hau ez da gure mendi ko etxoletara hurbiltzen dena, baina haren emazteak zaharoaren magia ezagutzen du, “Antxo eta ulainak” kondaira koak bezala . Eta aginak zangoei lotuak berriz ere… XI. BAHITZAILEAREN AZKENA Gorago ko deskripzioetan aipat zen ez den arren, Basajaunak neskak bahitzen ditu bere leizera Orozkoko jentilen antzera (ikus “Azkena”). Hortaz piriniotar tradizioko hartz bahitzailearekin nahasten da, hainbesteraino non bahituaren eta Basajaunaren haurra “Harzko” edo “Haxko” deitzen baita. Hona Barbierrek bildua: Nabarrako herri batean aitalaba batzuk joan ziren egurka oihanerat. Oihanetik atheraturik heldu zai e Basa Jauna, neska hartuta eremaiten baitu berekin, lurpean egina zuen egoitzarat. Denboraren buruan, Basa Jaunaren ziloan sortu zen beraz Haxko. Haur bat zen ezin gehiago azkarra, gorphutz guzia dena ile, hainbertzeraino non, larruaren estaltzeko, ez baitzuen soineko beharrik batere. Urtheak hola egon ziren ama semeak lurpetik atheratu gabe. Ordukotz, haurrak zazpi urthe eginak zituen. Egun batez, abiatzen da Haxko, Basa Jauna norat gaten den ikusi beharrez. Gora eta gora doa eta, ikusten alimaleko argi eder bat. Ikusi duen argiaz arras hartua, erraiten dio amari behar dutela handik gan. “Bainan nork higi harri handia?” “Nik, ama!” “Ezin dirok, haurra! “Bai, ama, bai, eginen dut”. Badoazi beraz ziloari gora. Haxkok bere esku iletsuetan har tzen du harria eta, biraka, biraka, lerrarazten du mendiari beheiti. Harria badoha oldar gaitzean, bidean atxemanak oro porroskatzen dituela. Harrabots izigarri hori aditurik, amari eta haurrari ondotik abiatzen zaie Gizon basa. Herrirat ja hurbilduxeak di relarik, ohartzen da ama gaixoa Basa Jauna ondotik dutela eta lotzen da garrasiarik saminenetan… Garrasia hek entzutearekin, zerbeit debrukeria bazitekela, herriko atabal eta ezkila errepikak hasten dira zapartaka, eta basa gizona, hek oro aditzearekin, ihesari eman zen, eta toki hek hustu ere zituen behin betikotz (Barbier 1931: 129, “Haxko” istorioaren hastapen laburtua). Ipuin tipo hau Europa osoan ezaguna da, Euskal Herrian bezala (Cerquand 2017: 102 zb; Azkue 1966: 196; Barandiaran 19 62: 108). Barbierren bertsio honen segidak Haxkoren indarrak eta balentriak kontatzen ditu, Herkules haurraren heinekoak. Zuberoako bertsio zenbaitetan haurra Arrolan da (Cerquand 2017: 103, 104 zb). Best e batzuetan ez da haurrik aipatzen , edo bakarrik ama k ihes egin artean (Cerquand 2017: 57 zb). Arhantsusin, artzain batek erreskatatu zuen neska , eta Basajauna, emaztearen bila abiaturik eta ezin kausituz, xangrinez hil zen. Besterik da Behorlegin (Baxenabarre): Egun batez Basajaun batek harrapatu zizun (zuen) Behorlegi Etxepareko alaba bat Elhorrietan eta leizerat eraman. Zenbait egunen buruan handik jalgi Behorlegiko bistara, eta han jarri zitzun (ziren) ekitara. Neskatoaren altzoan Basajaunak burua pausatzen dizu (du ) eta lokartzen duzu (da): neskak, emekiño tablierra mozturik, barnean emekiño pausatzen dizu Basajaunaren burua eta ihes egin; baina bahitzaileak, oharturik, burhau egin ziakozun (zion): “Balinba leher eginen dun etxean sartzearekin”. Eta hala gertatu zen . Behorlegi Ithurburuko alaba Elhortan artzain zebilela, Basajaun batek Antxok bahitu zuen. Noizpait agertu zen Antxoren Xilon, lezearen beheko muturrean, bi orenen bidean Elhortatik. Beti han ikusten zuten, Basajaunaren biloa arraniatzen ari zela, eta ez zekiten nola aterarazi. Azkenean kurutzearekin eta bertze gauza sainduekin joaten dira eta neskatoa Basajaunaren eskuetatik kentzen dute. Basajaunak erran zion etxean heltzean gibelerat beha zezan: hal a egin zuen eta hil hotza erori zen. Geroztik zilo hura deitzen dute Antxoren Xiloa (Cerquand 2017: 58, 59 zb, laburtuak). Elhortan ( Elhorrietan ) 1985an, artzain batek esan zigun entzutea zuela bahituaren istorioa: ama dendaria zela e ta haren haizturrak atxeman zituztela Gantxon Xiloko urbegian , hau da Antxon Xilon , Etxepareborda aitzinean, hango alaba baitzen neska. Bahituen gauza zerbait (eraztuna usu) beheko iturri batean aurkitzea maizko motibo da, sinestea baita goiko leizeak azpiko iturbegiekin komunikatuak direla. Ogroen kondaira zenbaitetan, neska askatzen duen mutil gazteak haren laguntzaz akabatzen du bahitzailea. Basajaunaren bahitua, berriz, bahitzaileare n paredro edo emazte bilaka daiteke, Basandere manerak hartuz: orrazten egoten da, batzuetan “argia pizturik” (ganderailukoa agian, ikus Cerquand 2017: 56 zb). Jende bat izaki mitiko bilakatzen ahal da, beraz, bi izaeren arteko muga ez da iragangaitza. Giro horretan kokatuak, Basajaunaren eta Basanderearen arteko harremanak korapilatzen dira noizbehinka. Gamueko bertsioan (Cerquand 2017: 52 zb), artzainak “andere lamina” gogatu zuen bakarrik zegoelarik, ganderailua bildu ahal izateko . Luzaidek idatzi zuenez (1922: 68 71), Basajaun andereek beren harpera bazkaltzera gomitatu zuten artzain lagun bat eta hark ebatsi zien tresna bitxia. Beste batean, Basajaunak “seduzitu” zuen Baigorriko artzaintsa bat eta Basandereak, jelosturik, ibaira bota zuen enbor baten barnean sartuta; Baigorriko zubian aurkitu omen zuten hila, bere haur sortu berriarekin ; ume hori etxe on batean hazi zuten eta Baionako apezpiku izan zen. Bertrand de Etxauz da Baionako apezpiku baigorriar ezagun bakarra eta , beste noble asko bezala, natura gaineko arbaso az jantziko zuten. Bestela, istorio horrek Bibliako Moises dakar gogora . Are gehiago Greziako Danae Perseo ama semeak . Baiki , Hera eta Zeusen arteko iskanbila olinpikoen moldeak erabiltzen ziren Garaziko bortue tan. Anartean, jendeek ez diote atsedenik eman Basajaunari: zeinua, ogi bihia, eskua harrapatzen dion enbor arraildua… bere gaiztakeriengatik ohildu zuten arte. Antxo bera, Ithurburuko alaba galdu eta, joan zen Aldudera eta han beti zerbait gaizki egiten zuen. Istudiante batek madarikatu nahi zuen, baina Antxo gordetzen. Agertarazteko oihu egin zion: “So egik Antxo, Xapel baten barnean bi buru! Nik bazakiat mirakulu bat hori baino handiagoa, bazakiat Alduden zonbat i turri den eta guzietan edan diat!” Antxok erantzun. “Behin edan baduk ez duk berriz edanen”, erran zion istudianteak, eta orduan madarikatu zuen sekulakotz (Cerquand 2017: 60 zb). Apezgaia zatekeen istudiantea, eta haren madarikazioa konjuru . Larrainen (Zuberoa) Basajaunak anitz kalte eragiten baitzizkien laborariei eta laboreei, apezak urrunarazi zuen, larunbat oroz Salve Regina kantatuz (Cerquand 2017: 61 zb; Azkue 1959: 358). Eta Bizkaian: Basajaunaren bildurrez ermitak egin ebezan (zituzten) eta Asentsio letaniak (errogatibak). Harrezkero Basajaunik ez jauku ageri (Azkue 1959: 357). Modu bertsuan baztertuak izan omen ziren jentilak, laminak eta beste izaki mitikoak (ikus “Azkena” kapitulua) . XII. BASAJAUNAREN GARRANTZIA Euskal Herriko ekialdetik mendebalderaino azaltzen da Basajauna eta ugari dira haren istorioak Zuberoan eta B axenabarren: Altzürükün, Barkoxen, Larrainen, Liginagan , Mendiben, Luzaiden, Baigorrin bildu dira. Gipuzkoan eta Bizkaian, Basajaunaz guti entzun duela diosku Azkuek (1959: 354 57), baina Azpeitia eta Matxinbenta bitartean Basajaundegi izendun mendi bat bada. Barandiaranek Ataunen aipatu du, eta Gorbeia aldean badela ikusi dugu. Zeanuriko kondaira batean “Basajaun “ deitzen diote mutil baten lamina moduko emaztegaiari (Barandiaran 1960: 64). Basanderea Basajauna baino gutxiagotan azaltzen da, Garazi Baigorri aldean batez ere ; Lapurdin, Mondarrain mendian kokatu du Bar bierrek (1931: 26 eta 25) lamina eite duen bat, Basajaunik gabe. Nortasun handiko pertsonaia da Basajauna eta haren garrantzia ezagun da izendatzean singularrean egiten baita, Anbotoko Anderearekin partekatzen duen ohorea. Nahiz eta Barandiaranek “los baxajaunas ” aipatu, Cerquand ek “Basajaunak elekatzen zituzun giristinekin” idatzi , bait a “Basajaun batek” bahitu egin zuen… Ezaugarri hori azpimarratzekoa da, gure mitologiako pertsonaia gehienak pluralean eta indibidualizatu gabe azalt zen diren testuinguruan (laminak, mairuak, jentilak, familiariak…). Tartaroa ere ho lakoa da haren antza du istorio bat eko Basajaunak (Cerquand 2017: 95 zb). Soilik Anbotoko Anderea da beti bat eta bera, salbuespenik gabe, nire ustez. Eta k ondaira batzuet ako Anbotoko Anderearen antzera (ikus hurrengo kapitulua), Nafarroan, Garraldako Basajaunak kondena batean du jatorria: Urbereko jauna omen zen, basoetan ibiltzera zigortua bere emaztearen maitalea erahil ondoan (Goizueta 1856: 75 93; Satrustegi 1980: 133). Bata jauna eta bestea anderea, biok goiko harpeetan eta eremuetan agertzen dira . Baina Basajaunak ez du Andereak bezala zerua zeharkatzen, nahiz kondaira batean airean erama n zuen Saindia eta haizearen harramantzarekin nahasten duten . Anbotokoa ez bezala, artzain etxoletara sartzen da Basajauna , laminen antzera janari bila, eta beste izaki mitikoen ezaugarri asko ditu: jentilen moduan bahitzaile da , Tartaroaren edo Orozkoko jentilen antzera begibakarra du Altzürükün; deabru eta jentile kin batera teknika emailea da . Eta batzuetan engainatzen dute. Goianderea sekula ez ! Bortuko oihanetan babestu omen da, petar ibarretatik ihesi. Istorioek, baina, ez ohi dute herrietan kokatu – laminena izaten da beheko eremua eta garaztarrek Salbatore aldeko malk arretan irudi katzen dute , Galharbeko edo Ilhunatzeko potxetan (Cerquand 2017: 53 zb; Azkuek 1966: 385). Mendibeko Lakok ere entzuna du inguru pendoitz horietako “Labeko Ziloan ” egoten zela, eta haren beldur zirela artzain batzuk; ez bera, ordea, hamar urtetan lasai egin baitzuen lehenbiziko gaua bortuan bakar bakarrik. Oroit da Ilhunhatzen zer jostetak erabiltzen zituzten artzain gazteek: bat, alegia norabait joana zela, gorderik geldit zen zen gauaz etxolaren inguruan ibiltze ko eta barnekoei sinestarazteko Basajauna hurbil zela . Haurren beldur garri a izan da, baita jostailua ere Basajaun deitzen zutenean Halloween tankerako kuia. Arima herratuen zerbait ba itu pertsonaiak, etxoletara sartzen denean jatera eta hautsean zangoak berotz era. Gaueko maskaradetan etxez etxe ibiltzen ziren mutilek Basajauna gogoratzen zutela esaten zen Zuberoan , eta jakina da inauteriko eskale mozorrotuek hilak irudika tu izan di tuztela. XIII. GAURKO LITERATURAN Modernitatera ere heldu da Basajauna. “OK Korral” taldeak “Baserriko neskatilak” kantatzen zuen 1986an: “Baso barrura sartzen dira / Basajaun bat bilatzera / Iluntzean entzuten dira / Atsegin intziriak”. H ara, gure bahitzailea alderantzikatua , nesken gizon objektu bilakatua. Garazi aldean, non bestel a, Basajauna ekarri du Antton Lukuk 1998an bere ipuin batera (“Bertzetan”, Botoiletan liburuan). Narratzaileak Lekunberriko ostatuan entzun dio ehiztari bati nola galdu zen haren aitaren ttantta bat hamalau urte zituela: bordan ardiak marrakaz ari baitziren gau batez, zer ote zen joan zen nexka eta sekula ez itzuli. Otsoari edo hartzari pentsatu zuten eta txakurrak errestoan eman, baina dardara batek harturik biribi lkatu ziren animaliak, eta gizonek elurrean sekulan ikusi gabeko herexak atxeman zituzten: zango borobil batena, pertz batek egina bezala, eta bestea jende oinarena, alimalekoa eta bilotsua. Hori ipuinaren hastapena. Testutik kanpo, zehaztasun batzuk ema n zizkigun Lukuk: Zanponi artzain garaztarrak Biarnoko bortuan hartza ikusia zuela Iparralde osoan jakin da kontatu zion artzanorak izitzen direla piztiaren aztarnak sumatzen dituztenean . Basajaunaren eta hartzaren arteko tradizioko lotura. “Bertzeta n” ipuinean, balio literarioaz gain, mitoaren bilakaera eta interpretazio desberdinak kausitzen ditugu: 1) Tradizioko bildumetan azaltzen den mito sinetsia. Basajaunak neskak bahitzen ditu, etxe ezagunetako alabak (Ithurburukoa , Etxeparekoa…); hortaz, gertakaria aski hurbil sentitzen da. 2) Tradizio horri jarrai kiz Lekunberriko ehiztariak ostatuan kontatu duena k (Basajauna ardizalea da, neska bat eraman du ) mitoa pertsona ezagun batengan berraragit zen du iragan hurbilean , aitatxiren gaztaroan (ikus “Arraberritze” kapitulua). 3) Gertakariaren interpretazio arrazionala dator gero. Eszeptiko batek dio neska hura, zazpi mutikoren arreba, eskas aire batekin jina zela; ama zendu ondoan utzikeriaz hilko zen edo berdin kalitua, eta ehorzketarik gabe botako zuten leize batera. Basajaun istorioa pentsatuko zuten eta, nehor ez baitzen gezurtatzera menturatu, hori zen herrian hedatu. Mitoak krimen bat estali du eta mitoa iraunarazten du bere erabilera interesatuak. 4) Ipui neko hirugarren pertsonaia, Lekunberrin ibiltzen den baiones durduzatua, erreka bertz batean arrantzan ari zelarik aienatu zen. Narratzaileak bilo odoleztatuak eta zango borobilaren herexak atxeman ditu hantxeko harpe bateko sartzean eta ulertu du nork galdu duen baionesa. Narratzaileri orainaldian berritu zaio mitoa. Kontatu izan balu erreka zuloan iku sia zuena, Basajaunaren kondaira biziberrit uko zuen. Ez du egin, ez zion eta inork sinetsiko, ahozko transmisio katea etena da. Baina bestelako bideak badira, eta literatura modernora ere ekar dai tezke mito zaharrak, tradizioa traditu gabe. NATURAZ GAINE KO EZKONTIDEA Sailkapena egiteko arazoa sortzen da mitologian maiz, tipo bereko motibo edo kondairek protagonista desberdinak ditu ztenean . Nor da urrezko orraziaz orrazten, Anbotoko Anderea, Basanderea, laminak? Zeinek du anomalia bat oinetan, Basajaunaz eta deabruaz gain? Eta zeinek ezartzen dio gizon bati baldintza bat harekin ezkontzeko? Galderek ez dute erantzun bakarra; erredundantzien, eraldaketen eta motibo gurutzatuen erresuman, rolak ez dira eskluienteak, ez eta eiteak pertsonaia baten monopolioa. Hala da beste munduko ezkontidearen gaia; testuinguru desberdinetan aurkitzen da eta batetik bestera pasatzen. Euskal Herria n lamin ak eta Anbotoko Anderea aipatuko d ira gehien bat, izaki hauek amankomun dituzten ezaugarrien artean delarik gizon batekin ezkondu nahi eta ezina, edo ezkontzaren huts egina. Anbotoko Anderearen jatorria kontatzen duten istorio anitzetarik bi tipo dira bereziki azaltzen gaur egun. Bata Barandiaranen bertsio askotan dugu (1973a: 400 407) , eta hartan gaztetxo bat izan zen Andrea. Hona laburbildurik : Anbotoko Dam a neskatila ede rra izan omen zen, eta beti egoten zen orrazten ari. Horretaz haserreturik, egun batez amak esan zion: “Tximistak eramango al hau!”, edo “Deabruak eraman baheza!” Eta berehala airean joan zen Anbotora, eta airean ibiltzen da geroztik batetik bestera , inon gelditu ezinean. Bigarren tipoan, emazte ezkondua zen Anderea: Anbotoko Señoreak eleizara joan gura ez, eta eroan eudien (zuten) hestuta, idiakaz, eleiza ondoraino. Baia hark, eleizako atetara heldu orduan, su eta gar eskapatu. Nork eroan eua n (zuen) , ba, ez dakit gizona eukin baeuan ala baten batzuek eroan eudien. Eta eleizara joan ez egitearren, ba, sutan eskapatu euala. Eta hor dabilela bueltaka esaten eudien. Zazpi urte Gorbeian egon eta gero beste zazpi Anboton egiten euezala (zituela). Horrela esanda 1987an Orozkon , motza da kondaira. Zorionez, hogeita hamar urte lehenago ale osoago bat bildu zuen Barandiaranek: Beasaingo Murugueneko (edo Burugueneko ) semeak omen zion, infernuko deabrua bazen ere, neska ederra behar zuela. Behin, Muruan artzai zebilela, neska eder bat ikusi zuen, eserita ileak orrazten. Berarekin hizketa hasi eta elkarrekin ezkontzeko lana hartu. Ezkondu omen ziren eta baita zazpi ume izan ere. Andre hori ez omen zen eli zara joaten. Gizonak behin gurdian hartu omen zuen sokaz lotuta. Baina eliza aurrera iritsi zirenean, andre hori su tagar jarri eta sokak erreta airatu omen zen eta Muru aldera joan. ( Seme bat apez egin zen, beste bat, aldiz, ekaitzeg ile: bigarren honek uzta xehatu nahi duenean, lehenak konjuratuko du ) (Ordizian kontatua 1956an, Barandiaran 1973a: 438). I. ERDI AROKO KONDAIRAK Istorio honen egitura guti aldatu da zortzi mendean , oso antzeko ak dira oraingo bertsioak eta Erdi Arotik heldu zaizkigunak. Ingalaterrako, Proventzako eta Hego Italiako tradizioen biltzailea izan zen Tilbury ko Gervase ingelesak hauxe utzi zigun, bere Otia Imperialia bilduman (1209 1214). Dauphiné esku aldean , Esperver ko andrea berandu heltzen zen mezara eta ezin zuen Gure Jauna altxatzen ikusi. Behin senarrak eta sehiek atxiki zuten elizaren barnean; baina, sagarako hitzak entzutean, hegaldatu zen, kaperako horma bat hautsi eta handik joan zen. Ez zen gehiago ageri. Kapera horren alboan dorre hondatu bat bazen Tilbury ren garaian, gertakariaren lekukoa (Le Goff en 1977ko lanetik). Beste kondairetan suge lamia1 bat da emaztea, halakoa da Rousset gazteluko anderea, Gervase berak idatzi zuenez, “her riko jendeek kontatzen zuten” bezala. 1 'Lamia' eta 'lamina' hitzak etimologia berekoak dira. Hemen, 'lamina' erabiliko da euskal mitologiako izakientzat; ‘lamia’, berriz, Erdi Aroko testuetan eta Aarne & Thompson katalogoan agertzen baita, zentzu zabalagoan hartuko da, 'fata', 'hada' edo 'fée' adierazteko. AixenProvence tik ez urrun, Arc ibai bazterrean, aurkitu zuen Rousset eko Raymond ek andere eder bat, biziki ongi jantzia. Gizonari bere izenez hots egin eta harekin ezkonduko zela hitz eman zion, agint zen bazuen inoiz ez zela biluzik ikusten saiatuko. Zoriontsu eta aberats bizi ziren, baita haur askoren guraso izan ere. Baina egun batez Raymondek bainu gelako oihala kendu zuen: emaztea berehala suge bilakatu zen eta urean aienatu, betirako. B akarrik inudeek entzuten zuten, ikusezin etortzen zenean bere haurrak ikustera. Haren ondorengo andre bat, oso ederra hura ere, bizi omen zen oraino Proventzan Tilbury ren garaian (Le Goff en 1977ko lanetik). Beauvais eko Vincent ek 1250 inguruan argita ratu zuen kondaira b erdintsua , segur aski Saintonge ekoa (Akitania). Eta Ingalaterrako gortean bizi zen Walter Map ek “Henno Hortz Handiaren emaztearen istorioa” jaso zuen De Nugis curialium liburuan (1181 1193); ez ditu bere iturriak salatzen, baina ezagu tzen zituen Elizako aitak, latindar klasikoak eta ahozko tradizioa. Eguerdi batez Normandiako oihan batean neska eder bat aurkitu du Hennok, erregina gisa jantzia. Negarrez dago, Frantziako erregerekin ezkontzera zeraman itsas ontziaren hondatzetik salbu den bakarra delako. Henno harekin maitemindu eta ezkondu ziren, baita haur anitz ukan ere. Baina Hennoren ama ohartuko da errainak mezaren hasiera eta bukaera utz egiten dituela, eta ur bedeinkatu ari eta Jaun hartzea ri ihes egiten diela. Haren gelako murruan zulo bat egin eta handik ikusten du herensuge itxuran bainatzen; eta gero, txabusina berri bat hortzez txiki txiki egin ondoan, berriz jende itxura hartzen du. Hennok, hori jakin zuenean, apez baten laguntzaz ur bedeinkatua bota zion emazteari. Hark jauzi egin zuen, sabaia zeharkatu eta airean joan zen oihu handi bat eginez. Senar emazte horien enda ugari bizi zen Map ek kondaira idatzi zuenean (Le Goff 1977ko lanetik). Istorio mota hau gutxienez Normandiatik Proventzaraino hedatua da, Saintonge eta Poitou tik pasatuz. Bizkaian ere aldaera batzuk badira, bertako jaurgoari lotuak. Garcia de Salazar rek idatzi zuen bat, 1454ko Crónica de siete casas de Bizcaya y Castilla liburuan eta, Hennoren emaztearen antzera, itsasotik dator printzesa… Eskoziako erregeren alaba legezko bat Mundakara heldu zen lagun asko gaz eta, ekaitza baitzen, han pausatu nahi izan zuten. Gernikatik behera harrotua zetorren ur arrea , eta esan zuten “aca munda ca”: gramatikariak ziren eta “aca munda” esaten zioten ur garbiari. Joan ziren ibaian gora eta orain Mundaka den lekuan jarri ziren, eta horregatik deitu zuten Mundaka. Neska hori ernaldu zen eta ez zuen esan nahi nork ernaldua zen, eta bere aitak deserriratu zuen eta lagunek ha n utzi zuten eta Eskoziara itzuli ziren, salbu hare gaz gelditu zirenak. Eta beste modu batez istorioak dio neskaren aitak, Eskoziakoak, hil tzerakoan erregetza eman ziola semeari, eta haren arrebak ez zuela han egon nahi eta itsas ontziz Mundakara heldu ze la esan den moduan; eta lagun batzuk itzuli zirela eta beste gehienak printzesa gaz gelditu eta bertan finkatu zirela. Eta, han zeudelarik, neska horregaz lo egin zuela ametsetan deabru batek, Bizkaian Suge deitzen duten Etxejaunak, eta neska ernal du zuela, eta bi gauza hauetarik zein den egiagoa ez dakigu. Dena dela, printzesa haurdun zen eta seme batez erditu zen; gizon ederra izan zen eta lerdena, eta Zuria eman zioten izena (laburtua eta euskaratua, Garcia de Salazar 1914 : 6). Dima Baltzolako sugoia litzateke Zuriaren aita , Barandiaranen ustez (1984a: 131) . Eta suge harra (Sugar) Anbotoko Anderearen senarra edo Andere ekaitzegile horren sugetasunaren irudikapena, hierogamiaren bidez a dierazia , ekaitza sortzen baita senar rak emaztea bisitatzen duenean (ibid.: 125, 189 ). Mundakako mito honen garrantzia z ohar tzeko da, Bizkaiko jaur erriaren sorrera eta legea azaltzen dituelako gaineratzen duenean , merindadeek Jaun Zuria konde izendatu ondoan, bizkaitarr ek leonesak garaitu zituztela Padurako (Arrigorriaga) gudaldi mitikoan eta etsaiei jarraika joan zirela Luiaondoko “Arbol Gafo”raino ( oraingo “Arbol Malato”), et a bertan erabaki zutela muga hartatik ordainduta baizik ez zutela gerra egingo, 1452ko “Foru Zaharrak” bermatu zuena. II. EHIZA MIRESGARRIA Lamiazaleak ziren Bizkaiko etxekoak . Salazarren kronika baino mende bat lehenago Diego Lopez jaunaren emaztearen kondaira kontatu zion Juan Nuñez de Larak (Maria Lopez de Haroren senarrak) Barcelos ko kondeari, eta hark Livro dos Linhagens ean (1344) idatzi , portugesez Diego Lopez jauna ehiztaria zen oso, eta egun bat ez, basurdearen zain zegoela, emakume bat entzun zuen haitz baten gainean jarririk goi ahotsaz abesten. Hurbildu zitzaion eta oso ederra zela ikusi zuen, eta dotore jantzia. Harekin maitemindu zen itsutuki eta galdegin zion nor zen, eta hark erantzun oso a ndre gora zela. Diego Lopezek esan zion, lur hartako jauna baitzen, harekin ezkonduko zela, berak nahi bazuen. Andereak, bai egingo zuela, agintzen bazion ez zela inoiz zeinatuko. Eta hori onarturik, harekin joan zen. Andre hura guztiz ederra zen eta ondo egina bere soinean, salbu oin bat oker bazuela, ahuntzarena bezalakoa. Elkarrekin bizi izan ziren luzaz eta bi haur izan zituzten, seme bat, Iñigo Ezkerra deitua , eta alaba bat. Diego jaunak eta emazteak elkarrekin apairu egiten zuten ean, semea aitaren ondoan jartzen zen eta alaba amaren ondoan. Egun batez, mendira joan zen, basurde handi bat hil zuen eta etxera ekarri. Emaztearekin eta haurrekin ihizia jaten ari zelarik, hezur bat bota zuten mahaitik eta, hura harrapatzeko, borrokan sartu ziren bi zakur, erbi txakur bat eta artzanor handi bat, eta erbi txakurrak lepotik eutsi zion artzanorari eta bertan akabatu. Mirakulua zelakoan, harriturik Diego jauna zeinatu zen esanez: Andre Deuna Maria balia dakidala! Egundaino ez d u inork ikusi holakorik! Emazteak senarra zeinatzen zela ikusirik, bere alabari eskua ezarri zion; eta Diego Lopezek semeari eutsi eta ez zuen utzi hura ere eraman zezan. Orduan andrea jauregiko leiho batetik atera zen alabarekin, eta mendi aldera joan z en. Eta ez zuten gehiago ikusi ama, ez alaba. Ahuntz oina Sabako erregina k omen zuen , eta deabru folklorikoak ere, noski; eliza fobia gaur ezagutzen dugun Anbotoko Andereren ezaugarria da. Ez dakigu kondaira hau Bizkaira ekarri berria zenez idatzi zenean ala berta ko substratu zaharragoan errotua zen ; dena dela, ondoan ikusiko dugun Presinaren a baino lehenago argitaratua da . Naturaz gaineko arbasoaren bidez beren leinua gorestea bilatzen zuten nobleek, eta badirudi asaba mitikoari zinez atxikiak zirela Bizkaiko etxekoak : Busturian zeudenean, hari uzten zizkioten hiltzen zituzten behien erraiak haitz baten gainean, ezpabere zoritxarrak jo zezakeen etxea. Augustok eta haren ondokoek Venusi sakrifikatzen zioten, beren aurretikotzat baitzeukaten. Hamabi mende geroago Wace idazleak, Brut eleberrian, Antzinatearen prestigioa ekarri zion Bretainiari, erresuma horren sortzaile titulua esleituz Brutus erromatarrari eta , aldi berean, Arthur en legenda zabalduz. Bretainiako “materia”ren gauza miresgarriak ekartzen ditu gogora Diego Lopez en ehizak. Basurdea Lug jainkoaren animalia da zeltar eremuan hemen Atharratze Maidalenako erromatar harriko “Herauscorritsehe” dugu. Hamahirugarren mendeko Guingamor kondairan (“lai”) eta Partenopeus de Blois eleberrian, basurdeak erakartzen du ehiztaria lamiarengana ; Partenopeus en, gainera, zakur batek lehoia akabatzen du. Diego Lopezen istorioan erbitxakurrak artzanora akabatu zuen, eta bi aldiz aipatzen da basurdea, andrea agertu aurretik eta betiko ezkutatu aurretik. Azkuek (1966: 131) Ainhoan jaso zuen ipuin batean, herensugea zatikatu zuen artzain zakur batek. Marie de France ren Guigemar “lai”an, ehiztariak pertsegitzen duen orein ('biche') zuria da lamia ehiza eta amodiozko konkista parekatzen dituen iruditeria sexista… Hots, frantsesezko 'biche' latinezko 'bestia'tik dator, italierazko 'biscia' eta espainierazko 'bicha' b ezala, eta bi izen hauen esanahia ‘suge’ da. Hamabosgarren mendeko Ponzella Gaia italiar kantu ko protagonista 'serpa' bat da, Fata Morganaren alababitxi a eta amak suge bilakarazia (Ruggieri 1969: 1103) , Melusina bezala. III. MELUSINA Hamalaugarren mendearen bukaeran frantsesez argitaratu dira suge anderearen legendaren bertsio ospetsuenak, Melusinaren eleberriak : bat Jean d'Arras ek idatzi zuen hitz lauz (1394) eta bestea Couldrette k bertsuz (1405). Oso antzekoak dira biak, iturri beretik ateraiak, hurrean, eta Lusignan etxear i asaba mitikoa ema ten d iote. Kondaira lu zexka horiek protagonistaren gurasoekin hasten dira: Elinas Albaniako (Eskozia ) erregeak , itsas aldeko basoan ehizean zebilela, kantuz ari zen andre eder bat aurkitu zuen iturri baten ondoan. Instantean maitemindu zen eta ezkontzeko eskatu zion. Hark , Presinak, baietza eman zion hon ako baldintzapean : ez zuela ikusiko erdit zeko unean . Ezkondu eta hiru alaba izan zituzten. Baina senarrak agindua hautsi zuen eta ondorioz ama alabek Avalon era ihes egin zuten (Morganaren uhartera ). Hamabost urte geroago jakin zuten alabek aitaren saldukeria eta, punizione gisa, mendi baten azpian itxi zuten. Presina biziki haserretu zen, senarra maite zuelako, eta alaba bakoitzari zigor bana ezarri zion. Melusinari jakinarazi zion bere aita hazia ren bertuteari esker libratu behar zela ama ren izaeratik; baina ez dela hala gertatuko , engoitik zilborretik behera suge izango zen larunbat guztiz, eta ez zen patu horretaz gabetuko non ez zuen aurkitzen larunbatean hari ez begirat zeko hitz ematen zion senarr a, orduan bere kondena saihetsiko baitzuen eta hilkor bilakatuko ; aldiz, gizon ak hitza hausten ba zuen, atzera itzuliko zen lamia izatera. Forez eko kontearen seme Raimondin, ehizan bere osaba nahi gabe hil eta, iturri sorgin baten ondoan iragan zen, han zeuden hiru andre ederrak ikusi ere gabe . Haietarik batek, Melusinak, hots egin zion, bai eta agindu jaun ahaltsu bilakaraziko zuela berarekin ezkontzen bazen eta hitz ematen bazion inoiz ez zela larunbatean ikusten saiatuko. Mutilak hitz eman bai, eta ezkondu ziren. Senar emazteen fortuna gora eta gora zihoan , Melusinak lur berriak landatzen eta gazteluak eraikitzen baitzituen etengabe. Hamar seme ukan zituzten, baina denak akastunak. Denboraren buruan anaiak Raimondini salatu zion esamesak ibiltzen zirela Melusinari buruz, ez ote zebilen maitale bateki n larunbatero erretiratzen zenean, non ez zuen penitentzia egiten lamia zelako. Raimondin, haserreturik, badoa emazteari sorostera gazteluko zolara; ate bat itxia aurkitu eta ezpataz zulatu zuen , eta ikusi marmolezko dupa batean Melusina zegoel a orrazten ari, eta sugea zela zilborretik behera. Senarrak ez zuen deusik esan. Bitartean, bikotearen semeak ez baitira eredugarriak, haietarik batek, monastegi bat erre zuen fraileak barruan zeudela . Eta Raimondinek emazteari bota: “A, suge zitala! Hi et a hire egintzak mamuak baizik ez zarete, eta hire sabeleko haurretarik bat ere ez dun zerurako!” Orduan Melusinak leihotik alde egin zuen suge hegaldun itxuran, auhen oihu ak eginez . Geroztik inudeek bakarrik ikusi zuten, isilean bere haur tikienak artatzek o itzultzen zenean (Dontenville 1998: 219 eta Le Goff 1977: 312 lanetatik hartua). Melusinaren patu ak Presinarena errepikatzen du: zigor baten pean zegoen amak zigortu zuen alaba, amaren egoera berean ezartzeko , bere zorte gaizto aren preso . Amaierarik gabe errepika ziteke en istorioa non hasi den e z dakigu, baina katea Melusinarekin eten egin zen, ez baitzuen alabarik izan, bakarrik semeak. Diego Lopez en emazteak bai, alaba zuen, eta berekin eraman zuen mendira. Berdin egingo dute beherago aipatuko diren beste ama zenbaitek. IV. FAMILIEN JOKOA Anbotoko Anderearen jatorri aren bertsio desberdinak nola giltzatzen ahal diren argitzen du Melusinaren kondairak . Hemen ez ditugu bi zigorr ak istorio berean bilduak , bitan banatuak baizik: batean amak alaba madarikatzen du, bestean senarrak emaztea elizara bortxaz eramaten. Baina zantzu nahiko bada pentsatzeko bi gertakariak pertsonaia bera ren bizitzako bi une direla, eta amak madarikatu zuen neska bera izango zela gero, ezkondu ondoan, senarrak elizara eraman zuena. Beder ik, menditik heldu zen Murugueneko Andrea , suge edo ahuntz markarik ez izan arren, jadanik “deabruarena” zen, lehengotik madarikatua edo; elizara eramateak kondenara berriz itzularazi zuen. Emazte ezkondua k elizare kin duen elkarrezina alabak du Amezketako kondaira batean : neska ez da mezara joaten, eta horregatik hain zuzen madarikatu zuen amak. (Barandiaran 1962b: 115). Beste ezaugarriak ere trukatzen dituzte alaba madarikatuak eta ama madarikatzaileak, batzuetan alaba delarik gaiztoa, besteetan ama; Oñatin bi aukerak ditugu: batean neska zen oso txarra ; bestean amak arrazoi gaberik bota zion alabatxoari “Deabruak eramango al hau”, eta deabruak hartua, Aloñako Gaiztozulon dago geroztik, Anbotoko Anderea baita (Barandiaran 1972: 283; 1973a: 407). Alde berekoak ziren , beraz, ama madarikatzailea (emailea) eta deabru eramailea. Halaber elkarlanean aritzen dira deabrua eta Anbotoko Mari Urrika Sarriko (Bizkaia) kondaira batean: amak ez zuen alaba madarikatu, baina bai deabruari eman, erreka bat etxearen ondoan irag anaraztearen truke ; ondorioz Mari Urrika bere zulotik atera baitzen eta neska eraman (Barandiaran 1973a: 398). Azkenean, bahitua eta bahitzailea , orraz tu zaleak biak, asimilatu egin dira: Anbotoko Anderearen zulora eraman a den neska Anbotoko Anderea bera da, Barandiaranek “Mariren gatibua” deitu duen egituran: Además de la innumerable servidumbre de genios que Mari tiene a su servicio, aparece a veces en su antro una joven cautiva. (...) La cautiva se llama también Mari (Barandiaran 1972: 426). Horietatik guztietatik ondoriozta daiteke Melusinaren eta Anbotoko Andere aren kondairetako hiru emazte protagonistek (hiruak gutx iaski deabruzkoak) bat egiten dutela nonbait. Azkuek Zeanurin jaso zuen bertsio honetan, bilduak dira a ma, alaba eta Anderea . (Anbotoko Anderea) zazpi urte Anboton eta beste zazpi Oizko kobau baten egoten ei da. Lazkaon jaio ei zan. Nebarrebak zirean. Gaztetxoa zela kobau bateko andragana eroaten eban (zuen) bere amak. Aitak “hoa elizara” esan arren, amak elizarako egunetan beti kobaura eroaten eban. Bere nebea abade egin zan. Eta ez zala elizara joaten jakin ebanean, burdi baten sartu ta lotu eta eroan eban neba abadeak. Sakristeian estolara zan artean, bere arreba gaiztoa su eta gar burdian bertan airean joa n zan. Ordura ezkero hor dabil Mari Urraka (Azkue 1959: 367; 1966: 437). Kondaira honetako Anderearen koba ko bisitak neskaren lehen madarikazioaren baliokide dirateke (Melusinaren zigorra) , eta bigarrena nebak eragingo du, arreba elizara erama nez. Kondaira ko bi gizonak (elizkoiak eta emazteen aurkakoak) amaren senarra eta semea dira, alegia, neska gaztearen aita eta neba . Melusinaren istorio koak, aita eta senarra. Sexuak eta belaunaldiak gurutzatuz, bi aurkaritza hartuko ditugu kontuan : bat, sexu desberdinekoen eta belaunaldi berekoen artekoa (emaztea vs senarra, arreba vs neba); bestea, sexu berekoen eta belaunaldi desberdinekoen artekoa (ama vs alaba). Nabarmenduko dugu haurrideen arteko aurkaritzak (Z eanuriko arreba vs neba eta Lopez de Haroren emaztearen alaba vs semea) Murugueneko andrearen bi seme “de signo contrario” iragartzen dituela, bata ekaitzegile dela eta bestea apez konjuratzaile (Arana 2000: 22, 39); eta, maiz, sexu femininoa eta maskulino a ekaitzaren eta konjuruaren korrelatiboak direla. Ahaideen arteko aurkakotasun suminduek jende bat dibinitate bilakarazten dute , baina Anderea izang o denak jadanik haren izaera zerbait bazuen . Anderea Anderetik sortzen da, bere burua ekoizten du nolabait. Nahiz eta horretarako honaindiko munduan iragan behar duen, madarikazio edo saldukeriak atzera haraindira bidal dezan, bi aldeen arteko joan jin etengabeetan. V. JOKO BORTITZAK Ikusi diren liskarrak etxeko indarkeriaren testuinguruan ekarri ak dira, amaren , senarraren edo nebaren eskutik . Psikoanalisia n sartu gabe, sexuen arteko harremanak nolakoak diren ikusten saiatuko gara. Gizonek, familia buru izan zein ez izan, larderikeriaz erabiltzen dituzte emakumeak. Emazteari une zehatz batean ez begiratzeko debekua haustea hitza jatea da, baina borti zkeria da gurdi batean hestutu a eramatea. Bortizkeria horren segida tristea gogorar azten dute ama alaben kondena errekurrenteek . Haurrek gurasoen jarrerak errepikatze ko joera baldin badute eta ezkontidearen tratu txarrak pairatu dituen emaztearen alabak ga izki tratatua izateko arrisku handia badu, Melusinaren kasua paradigmatikoa da: Presinak senarrari barkatu, alabak zigortu eta Melusina bere senarrak laidoztatua izateko kinkan jarri zuen . Kondair a horietako ama alabek zerikusi guti dute Demeter Persefonekin. Bereziki a nkerra da Orozkoko ama madarikatzaile hau: (Alaba) egoten ei zan beti orraztuten eta amak bota ei eutsan (zion) maldiziñoa: Hik joan beharko dona kueba batera eta hantxe heure bizimodua er oan, Anbotoko kueba baten sartuta! Eta zazpi urte han eta ama joan zan bisitetan eta zer jaten preguntatu. Eta, ba, topetan euana (zuena), muskerrak bere, parrillaren ganean erre eta jan; ogia bere baten batzuk eroaten eutsiela (ziotela) eta hal angoxe gauza batzuk... Hemen beti ez zagoz ondo, ei eragoion (ari zen) ama horrek. Eta berriro bota maldiziñoa, beste kuebaren batera ; hil egitea gura euan, hil daiten. Eta joan ei zan Gorbeira eta han bere gero pastoreak laguntan ei eutsien. Gaztaia bere eroaten eutsien, putxea (gaztanbera) bere bai, eta gatzura egarri daukanean. Eta han beste zazpi urte. Baina zazpi urte egiten zituazenean urte txarrak etorten ei ziran. Gero ama horrek bisitatu euan barriro, urte txarrak dirala eta barriro beste maldiziño bategaz bota ei euan Anbotora. Eta gero, holan dabilela esaten e uden (zuten), urte askoan holan zala. Orain ez dakit bizi bada! (laburtua, Etxebarria 1995: 249). Edurne Zuri ren amaizunaren arketipoa sumatzen da ama horretan, beharbada bekaizti da lamien atributu diren ispiluz eta orraziz apaintzen den alaba galantaz . Badirudi, ordea, Anderearen sorreran garrantzitsuena ez dela nor den borrero eta nor biktima, baizik eta bortxa bera. Eta Abadianoko i storio batean neska ez da biktima hiltzailea baizik : Muntxaraz en erregea ego ala, seme alaba bi ei eukezan hango erregeak. Semearentzat ei zan erreinu guztia eta ez ei egoan diru asko arrebarentzat. Egun batean arrebeak nebea eroan ei eban beragaz Anbotora eta han bota ei eban (horregaitik dau izena Anboto). Gero Andast ora joan ei zan eta han estu aurkitu ei zan (horregaitik Andasto) (Gorostiza 1978). Barandiaranek dakarren bertsio luzeago batean (1984a: 147) Nafarroako printzesa batekin ezkondu zen Muntxaraz. Haien haurretatik lehena Ibon zen, eta azkena Mariurrika. Ibon etxeko oinordekoa baitzen, arrebak gorroto zuen eta egun bate n Anbotora eraman zuen, han ardoa edanarazi eta, loak hartua zegoela, mendian behera amildu zuen neskame baten laguntzaz ; gero, bera erori zela esan zion aitari. Gau hartan deabruzko ximelgorriak ageri ziren Muntxarazen, eta Mariurrika ezkutatu zen; Anboton eta Sarrimendin bizi da, eta airean ikusten dute Oiz mendira joaten denean. Azkuek diosku (1959: 368) XII. mendean Muntxarazgo jaun batekin ezkondu zela Urraka printzesa nafarra eta, senarra hil zenean, ihesi joan zela gau baten, inork ere ez zekiela nora, eta herriari buruan sartu zitzaion Anbotoko hartzulora joan zela . Iturrizak ematen du ezkontza horren berri, eta Labayruk uste du e z dela egiazkoa. Beti ere, kondaira tipo honetan neba eta senarra trukagarriak direla egiaztatzen dute Muntxarazgo kondairak . Osterantzean, haurrideen arteko etsaigoa eta Mariurrikaren mendekua oinordetzaren inguruko gatazkan oinarrituak dira, primantzag atik menturaz. Mundakara heldu zen Eskoziako printzesak ere holako desadostasunagatik ihes egin zuen bere nebarengandik. Zuzenbidearen kodea (sexuen araberako eskubideak) aukera tu dute bi kondairak horiek aurkaritza adierazteko, maizago aurkitzen den erligioaren kodearen orde (elizarekiko areriotasuna). Eta erligioari begira hain zuzen, dibinitate bati egiten zaizkion opariak dakartzate gogora Orozkoko neskatila madarikatuari artzainek eramaten zizkioten ja nari eskaintzek. VI. LAMIAK ET A SOBERANIA Erdi Aroko istorioek s ugeandereek sortutako askazien iraupena azpimarratu ohi dute , haien ospea handitu eta xede politikoak justifikatu . Eskoziako printzesak ekarritako errege odolak eta naturaz gaineko sugearen autoktoniak sortu zuten Bizkaiko jaun zilegia, inbasoreen aurkako garaipena lortuko zuena. Kondaira horretako sugea maskulino eta bertakoa da , besteetan feminino eta arrotza . Gehien etan e mazteek dute senarren jite noblea azkartzen ; senarr ek, nola gerta… Jura eta Alpe inguruko folklorean, diamantezko koroa buruan daramala irudikatzen da suge hegalduna eta, uretan bainatu edo edan aitzin pitxia belarrean pausatzen duenean, gizon batek ebasten dio (Sébillot 1968 II: 206). Bain a lamiek ez dute beti laidoa saritzat, ez be deren zeltar tradizioan soberania edo koroa ematen duten ek. Irlandako Medb erregina gerrari eta gizakoia zen. Haren Bretainiako bertsioak, Ginebra k, Lancelot zaldun bihoztun, eta bihozber a, hautatu zuen maitaletzat, Arthuro bere senar erregeak baino hobeki defendatuko ziolako erresuma ; gure laminek bezala, iturri batean ahantzirik utzia zuen Ginebrak orrazia; Lancelotek atxeman bai eta , hartan kiribilduak ziren ile hori en kontenplazioan , gutik egin zuen ez baitzen kordegabetu, hura zen bezalako amorante fin bati doakion m anera n (Chrétien de Troyes 1975: 4446). Jaun Zuria ren ama eskoziarra zen , Presinaren antzera, eta ausaz ez da txiripa, Euskal Herriak lotura mitikorik izan duelako mundu zeltikoarekin: C ymruko Giraldus (Cambrensis ) idazleak Topographia Hiberniae liburuan (1188) aipatu zuen legenda baten arabera, euskaldunek Irlanda konkistatu zuten behiala, eta hori izan omen zen estakurua Henri II Plantagenet uharteaz berriz jabetzeko, Akitaniako eta Waskoniako konde baitzen. VII. LAMIAK ETA OPAROTASUNA Gure garairaino h eldu den ahozko tradizioan, Anbotoko Anderearen ondorengo bakarrak bi semeak dira, bera bezain mitikoak: batek, Mikelatsek, ekaitza egiten du eta besteak, apezak, ekaitzetik begiratzen. Anderearen funtzio nagusia meteorologikoa da ; noizbait eguraldi ona ek ar lezakeela entzun du Barandi aranek, baina txarra eragiten du batez ere (ikus Arana 2000: 20) eta, haren kalteak ekiditeko, eskaintzak egiten zizkioten (Barandiaran 1984a: 134 135). Onerako edo txarrerako, ekoizpen ari eta oparotasunari lotua da : olagizon bati aholkatu zion burdinola nola konpondu; eta “mekaguen la Señora de Anboto” esan zuen gizonar i errota geldiarazi z ion, harik eta barkeske joan zitzaion arte (Etxebarria 1995: 186 eta 219). Melusina, aristokraten a rbaso eta eraikitzaile gisa da ospetsua Aro Modernoan, eta haren izena daramate Poitou eskualdeko monumentu ederrek; baina haren laborari lana gero eta gehiago azpimarratzen eta goresten zen, lurberriak lantzen zituelako , indibabaren kultiboa ere sartu zuelako (Le Roy Ladurie 1971: 608 eta 613). Bilakaera horren zergatiaz galdera egiten du Le Roy Ladurie k. Nekazariek beren kezkei lehentasuna emanda, Amerikatik ekarritako jaki garrantzitsuari natura gaineko jatorri a itsats iko zioten , bertako tradizio mitiko a erabiliz. Gaurko Anbotoko Dama ere Bizkaiko anderea izatetik uztak baldintzatzera iragan da. Laborantxari eta emankortasunari uztartuak diren lamien kondairak asko dira gure auzo herrietan. Gaskoiniako bat bildu zuen Bladé k (1976: 7 11), “Bi bizkiak eta bi lamiak”. Anaia bizki batzuek basoan topatu zituzten bi neska eder, eta hitz eman zioten elkarri biharamun goizean ezkonduko zirela, ordu arte mutilak deus edan eta jan gabe egoten baziren , bestela zorigaitz handia gertatuko zela. Etxean gaua pasatu eta, argia gabe abiatu ziren anaiak andregaiengana. Garitza baten ondoan pasatzean, kaietak galburu bat eskuan hartu eta ale bat hortzetan kraskatu zuen , ea ondua zenez. Baselizara heldu zenean emaztegaiak esan zion: Zure promesa ahantzirik zerbait jan duzu eta zorigaitz handi baten kausa zara, zurekin ezkondu rik besteak bezalako emazte bilaka bainintekeen. Eta aienatu zen. Beste anaia bere emaztegaiarekin ezkondu zen , sekula ez ziola “lamia “ edo “eroa” deituko aginduta , bestela zorigaitz handia gertatuko zela ko: Se tengues a jo, hè cas de m'aperar mas jamès ni hada ni hòla. Autrement arriberé un gran malur. Aberats eta pozik bizi ziren zazpi urtean beren zazpi haurrekin. Egun batez senarra feriara joan zen. Uztail erdia zen, eguraldi ederra, uzta onduxea. Etxekanderea zerura begira egon ondoan, mutil eta bordariei agindu zien arin arin garia motz zezaten eta azaoak lot, ekaitza eta babazuza hurbiltzen ari baitziren: Anem, vailets, ça digoc era. Anem, bordilèrs. Viste, viste, sega tz lo blat. Sarratz las garbas. Viste, viste. La granissa et l'auratge s'avançan. Ez ba, andrea. Eguraldi ederra dugu eta uzta zortzi egun barru baizik ez da ondua izango. Egizue nik agindu bezal a! Lanean ari zirenean heldu da ugazaba. Haserreturik , emazteari bota zion, ondu gabeko garia mozteko, eroa izan behar zela: Hemna, lo blat segat n'es pas anqüèra madur. Cau que sias hòla. Instantean alde egin zuen emazteak; eta arratsalde hartan berean babazuzak eta ekait zak inguru osoa xehatu zuten: Astanlèu, la hemna partiscot. Le medish ser, la granissa et la periglèra arrïnen tot lo païs. Lamia etxekoen isilean itzultzen zen bere zazpi haurrak orraztatzeko urrezko orraziaz. Senarrak gau batez sorot si zion eta bai deitu ere. Lamia tximista bezala joan zen ( la hada partiscot come un lambret ), eta ez zuten gehiago ikusi. Beste bertsio batean, gari alea jan izanak du ezkontza ahalbidetzen (baruraren balio aldakorra berriz ere, aurreko kapituluan jadanik azaldua): Azun ibarrean (Pirinioetan) lamia bat kondenatua zen aintzira bateko zolan egotera, harekin ezkontzera gizon bat barur bain a zerbait janik etorri arte. Handik iragan zen mutil gazte batek gari ale bat hartu eta, ondua zenez ikusteko, hortzetan kraskatu zuen. Lamiarekin ezkondu zen eta haur anitz ukan ere, baina egun batez, ohartu gabe, “lamia” edo “ur ander ea” deitu zion emazteari. Orduan andrea bere antzinako zorte gaizto aren pean paratu zen berriz , inoiz ez delako izpiritu bat bere izenez deitu behar (Sébillot 1968 II: 412). VIII. LAMINAREN AMORANTEA Zorigaitzeko ondorioa dakar l amien antzara zangoei begiratzeko debekua hausteak: Behiala Anjou esku aldean, Mas gazteluko jauna herrialde urrunetan luzaz ibili ondoan, ezkonduta itzuli zen etxera. Emaztea biziki ederra zen eta beti gona luze luzeak janzten zituen, senarrak ere ez ba itzitzakeen haren oinak ikus; alabaina, zin egina baitzen ez zela inoiz haien ikusten saiatuko. Zoriontsu bizi ziren urte askoan, baina egun batez senarrak, agindua ahantzita, errautsa bota zuen ohera igotzeko mailetan oholtza baten gainean baitzegoen. Andreak errautsean oina pausatu eta oihu handi bat egin zuen itxindu batek erre zionean; eta senarrak ere oihu, antzara zango baten herexa ikusi zuenean errautsean. Mas eko anderea lamia ahaltsua zen eta, erresumindurik, madarikazioa bota zuen: Du Mas: / tu m'épias / tu périras, / toi et ton Mas, / puisque tu as / vu ma patte d'oie (Mas ekoa: sorotzi nauk eta hilko haiz, eta hirekin hire Mas, antzara zangoa ikusi baitidak). Lurrak irentsi zuen gaztelua bere funts eta biztanle guztiekin, eta urak estali zituen denak. Orain laku bat da, hondorik gabea, omen (Sébillot 1968 II: 402). Euskal kondaira tipo batean, gizonak du lamina zapuzten : andregai ederraren ahate oinei begira tuta ezkontzari uko egin z ion eta ondorioz hil zen. Istorio ho rren bertsio argitaratuak bizkaieraz dira ; Otxandianon bildu du Azkuek (ikus beherago), eta Barandiaranek (1960: 64; 1961: 5456) Zeanurin, Kortezubin, Orozkon eta Arrasaten. Hona Orozkoko Sofi Etxebarriaren 1985eko bertsioa. Lehen asko ibilten zireala Uribarrin eta Urigoitin eta , laminak asko l ehen ibilten zirean. Ba, ei egoan (zegoen) Urigoitin bat, enamoratu zan holango neskato bategaz. Neskato galanta izan ei zan. Eta esaten ei eutsien (zioten) mutilari, hori gero jentila edo lamina edo holangoa zala. Eta mutilak: Bai zera esatea bere. Eta holango batean, ba, ezkonduteko zerean eta, abadeak esan eutsela: Hau ez da zera, e? Kristiñau ez da hori gero, e? Eta mutilak baietz. Eta abadeak: Aditu egiozu zuk hanketan eta, hatzazalak zuk letxe eukin barik, eukingo dau erpea. Eta ha ikusi euanean (zuenean), mutila gaixotu eta hil egin zan, disgustuz. Eta hil orduan, ba, atxina egoten zan gauean hilbegirea, hildakoaren etxean, auzoak. Eta errezetan egozala (zeudela), etorri zala neskatoa atea zabaldu barik sart u ei zan, ez dakit nondik ; sartu eta barruan ikusi eudiela (zutela). Intxaur kaskaratik atara euala sobrekama elegante bat eta tapatu euala ohea, dana lehen ohean egoten zan gorpua. Eta andraren batzuk esan eudiela: Ez jona (din) eroango, ba, sobreka ma, ez jona eroango. Eta orratzakaz ohera josi sobrekamea gustatu egin jakoen (zitzaien) eta! Baia, gorpua atautarako denboran, etorri zan neska eta, orratzakaz josita egon zein ez egon, dana batu ei euan eta atzera, intxaur kaskaran sartu (laburtua, A rana 1996: 244). Zeberioko beste bertsio bateko andregaia elegantea zen, mutila ere bai, eta lagunek esaten zioten “ hori badok laminea”, eta ondo begiratzeko hanketara, gona luzeak jantzita ez baitzituen ageri. Eta ahate zangoak zi tuela ikusirik… …mutila hasi zan pentsetan ezkonduteko laster eta gero holan bere burua lamiñeagaz, pertsona txar bategaz dabilela eta, ba, disgustutik hil egin zan. (…) Eta eroan eudien entierruan, baia ez atautan, eskileran (andetan). Eta kapea bota gura eutsen (zion) hak (laminak gorpuari). Lehenago, elexpetik kanposantura joaten ziran, baia (aldi hartan) abadearen partez sartu ziran arin barrura: elexpean (gorpua) itxi (utzi) barik mahaiaren ganean, (jendeak) sartu zituen arin barrura. Eta lam in hori paratu zan irrintzi batean. Bota egin gura eutsen elexpean kapea, arimea eroateko, baia besteak ez eutsien astirik itxi. Zer, entierruan joan zan ostean segun, itxurea (Etxebarria 1995: 181). Otxandianokoan , Arangioko atxetan ibiltzen zen artzain bati laminek urteten zioten eta “danak dantzan aidean erabilten eben”. Batek etxeraino laguntzen zuen eta, elkarregaz ezkontzeko tratua egin zutenean, eraztun bat ipini zion. Amak semea eroan zuen abadearengana , eta hark agindu zion neskaren hankei erreparatzeko eta, ahatearenak baziren, eraztuna atzera emateko. Ahate zangoak ikusi bai, baina eraztuna ezin atera; azkenean, hatzamarra ebaki eta, eraztuna eta guzti, laminari aurtiki zion. Lamina atzetik jarraitu zitzaion mutilari, hau ohera joan zen et a ez zen gehiago jagi (Azkue 1966: 53, 426). Azken bi istorio hauetako lamin ei izaki mitiko tzarren egintzak leporatzen zaizkie . Kendu ezinezko eraztun eta atzamar moztuaren motiboa Tartaroaren kondairetan azaltzen da (Kaltzakorta 1997: 88 89); hilaren ar ima eramateko ahalegina deabru ek egin ohi dute , eta apezak galarazten . Lamiez mesfidatzen ziren jendeak. Aarne Thompson en katalogoko T 411: “The King and the Lamia” tipoan, lamiak gizona engainatzen du berarekin ezkontzeko, baina laster alde egingo du senarrak, emaztea sugea dela ohart zen denean . Melusina germaniar bat, ezin ederragoa, erdi suge bilakatu zen maitalearen besoetan eta, gizonak ihes egin nahi izan zuenean, azken besarkada batean pozoitu eta hil egin zuen (Le Roy Ladurie 1971: 615). Lamia liluratzaile eta hiltzaileen zerrendan, Bretainiako Ys hiri mitikoko Dahut dug u, bere maitaleak hiltzen zituen printzesa (Sébillot 1968 II: 49). Bizkaian, Arakaldoko sorgin batek mutilak bere lurpeko gaztelura erakartzen zituen eta, haiekaz gura zuena egin ondoan, bere txakurrei edo lehoiei jaten ematen zizkien (Arana 1996: 252). IX. OINEKO ANOMALIA Lamien sugetasunak eta animali zangoak balio antzekoa dute. Hennoren emaztea suge bilakatzen da; Melusina sugea da ziletik behera larunbatetan . Beheraxeago azalduko den Eros jainkoa herensugea dela d erasate Psike ren ahizpek, eta hala da “Senarraren Xerka” ipuineko jauna ere. Okzitanian ezagunak dira “Pedauca” (Antzara zango) izeneko lamiak; Frantziako “la Reine Pédauque” Sabako erregina rekin nahasten da, edota Karlo Handiaren emazte a den Bertha OinHandiarekin; eta “Contes de ma Mère l'Oye” deitzen zitzaien ipuin miresgarriei , Perrault ek idatzi zituenei besteak beste . Anitz dira zangoan oker zerbait dutenak: Edipok , Tetis ek eta haren seme Akiles ek zauria dute; Medeak, Didok eta Mari Errauskinek oinetakoa erantzi edo galdu dute; Perceval eleberrian, Graal eko gazteluko erregea herrena da . Bizkaiko Anderea k ahuntz zangoa du; Basajaunak , zaldi arena ; deabru herrenak ospets uak dira eta lamina txikien antzekoak (ikus “Deabrua”). Apez konjuratzaile batzuek zapata sakadiz daramate hodeiari botatzeko, eta hodeiak eramaten du (Arana 2000: 23 26 eta 88); Atsularrek aztal edo takoin bat falta du, deabruak kendurik; eta deabruak Ats ularri nola, laminek jende bati eragin di ezaiokete oine takoan makurra, hala gertatu baitzitzaion Barantoli: (Zuberoan) Barantol santagraztarra Iruinera joan züzün (zen); han batü zien (zuen) jaun batek hirur ogi eman diozü (dio) eta erraiten diozü joan dadin Jorako bortetara (Ibarreskuin eta Ibarrezker artean den Jora me ndian) eta ogi bana eman diezaion barnean dauden hiru andereri, baina ogi haietarik batere ez hasteko. Etxera sartü eta emazteak ogi batetarik poxiñi bat hartü zizün (zuen). Biharamenean Jorako bortetara joan eta jo zizün borta. Andere bat agertü eta, hari emaiten diozü ogietarik bat. Eta ander eak erraiten: Jinkoa dela laidatü. Eta mendian gora bistatik galdü züzün. Berriz jotzen dizü borta eta bigarren andereari beste ogi bat emaiten diozü, eta hura ere eskapatzen düzü. Hirugarren aldian jotzen dizü eta hirugarren andereari emaiten diozü ogi hasia. Andereak berehala: A Barantol, Barantol! Ükenen dük beti eskalapoa desgantzol! (lotu gabe) Eta hain sarri borta zerratü ziozün eta barnera sartü. Kanbera hura ürrez beterik züzün eta Barantolek libratü balü hirugarren anderea, dirü hurak or o haren izanen zütüzün (laburtua, Cerquand 2017: 87). Beste bertsio batean, Jorako lami nak gaztigatua zion Barantoli: “Ni naiz printzesa inkantatia; hemen egon behar dut ehun urte; ez zazula erran nehori, zeren bestela, sekulakoz hemen egon beharko dut. ” Gizonak emazteari salatu zion eta geroztik sekula “ez zuen eskalapoin brida aski untsa itzatzen ahal eskalapoiari loturik egonarazteko”. Ginzburg en ustez (1992: 218 233), pertsonaia mitikoen oinetako akats ak oro zentzu berdinean doaz eta arketipo trans kultural bakar baten inguruan bil daitezke arketipoa, ez inkontziente kolektiboa k eratua , baizik eta esperientzia biologikotik ezinbestean datorren metafora gisa ; mainguak koloka ibiltzen dira bi munduen artean, beste mundutik datoz edo hara doaz. Gorputzeko asimetria ez da baitezpada ahulgarria eta bai esanguratsua : Odin jainko betokerrak ikusmen bikaina du ; makilarekin monokuloa janzten dutenak ez ohi di ra erren edo begilauso, baina badute debruen irudikapenetik zerbait . X. EROS ETA PSIKE Ixilean so eg itea arriskutsua izan daiteke eta zitalki zigor tu izan da Greziako mito logian : Akteonek ikusi zuenean Artemisa biluzik bainatzen, orein bilakarazi zuen goiandereak, bere ehiza txakur propioek eho zezaten. Aitzitik, Apuleioren Metamorphosi etako Psike eta Eros en mitoa k amaiera ona d u. Hona labur tua: Erregeren alaba zen Psike guztiz ederra. Hartaz bekaizti zen Venus ek bere seme Eros i agindu zion herensuge batekin maiteminaraz zezan. Baina Eros bera zen neskatilaz maitemindu, bai eta bere jauregi miresgarrira eraman eta bere maitale egin. Jainkoak, ordea, gauazko ilunpean bakarrik bisitatzen zuen laguna eta debekatu zion inoiz ikusten saiat zea. Jauregiko aberastasunez jelosturi, ahizpek Psike ri salatu zioten haren senarra su gea zela, jan egingo zuela , eta hori gertatu gabe hobe zuela labana batez hil zezan lo zegoenean. Psike k sinetsi zuen eta begiratu zion maitaleari kriseiluaren argiaz; hain ederra ikustean durduzatu zen eta sorta bat olio irakin isurarazi zion sorbaldara. Eros iratzarri zen eta airean aienatu zen, haserr e. Bila abiatu zitzaion Psike eta hainbat peripezia iragan zituen: ahizpez mendekatu zen, Venus en larderia jasan… Eros ere zorigaitzeko baitzen, laguntza eskatu zion Jupiterri eta, azkenean, Psike k jainkoen ardoa edanda hilezkor bilakaturik, elkarrekin ezkondu ziren. Kondaira mota hau oso zabaldua da Europako folklorean eta Melusinaren zikloari lotua da Aarne & Thompson en katalogoan. Ildo berekoak dira 425 tipoa (“The Search for the Lost Husband”) eta Thompson en hainbat motibo (C 32: “Taboo. Offendin g Supernatural Husband”, C 32.1: “Looking at Supernatural Husband”). Horietakoa da Arhantsusiko “Senarraren xerka” ipuina: Herensugeak gizon bati erran zion jango zuela haren hiru alabetarik bat ez bazen berekin ezkontzen. Gazteena, aita salbatzeko, herensugearen jauregira joan da, baita han uros bizi ere senarrarekin, eguna kanpoan iragan eta, jaun ederra bilakatzen baitzen gauaz. Denboraren buruan etxekoen ikusteko desira etorri zitzaion andereari. Senarrak erraiten dio: Utziko zaitut joa tera, baina ez zazula erran nehori ikusi nauzula jendearen forman. Hitz ematen du eta badoa. Ahizpen galderei ihardesten die uros bizi dela, baina haiek erraiten: Zer nahi izanik, herensugearen emaztea haiz, ez ginduken nahi hire lekuan izan! Ez naiz, ez, herensugearen emaztea, baina bai ontsa jaun ederrarena! Jauregira itzuli denean senarrak diotso: Orizu, gaur finitzen nituen ene penak, bainan zu zarela kausa, oraino bertze zazpi urtez kurritu behar dut. Xerkatuko nauzu eta ez nauzu kausituk o: zapetak burdinaz bazintu ere higa zintzazke lehen. Urre ardatz bat, urre kilo bat eta urre kotxera bat ematen dizkio eta partitzen da. Haren bila ibili eta ibili zen anderea. Azkenean eguzkiaren etxera heldu eta jakin d u, zazpi urteak pasaturik, herensugea ezkontzera doala biharamunean. Haren etxera jo du , bere burua ezagutarazten du ardatza, kiloa eta koxera erakutsiz, eta jaunak, bigarren emaztea utzirik, lehena hartzen du (laburtua, Cerquand 2017: 37 zb). Amaiera zoriontsua du “Ithurralaba” kondairak ere, naturaz gaineko ezkontide lamia izan arren (Duvoisin 1978: 53). XI. HIL EZKORTASUN A, LAMIEN ETSIPENA Tematiak dira lamiak. Bizkaian, Dima Baltzolakoak andereñoak bailiran jausten ziren erromerietara, beti oinak ongi estalirik inork ezagut ez zitzan (Barandiaran 1961: 56). Senar baten bila ote, ezkondu nahi eta ezinean ibiltzen omen direlako , Paracelsok XVI. mendean azaldu zuenez: Melusinak errege alabak dira, beren bekatuengatik desesperatuak. Satanek bahitu eta mamu, izpiritu gaizto, arima herratu izugarri edo munstro itsusi bilakarazi zituen. Arimarik gabe eta gorputz fantastikoetan bizi direla uste izaten da; haien hazkurri elementuak ba itira, elementuekin batera deuseztatuko dira Azken Judizioan, non ez diren gizon batekin ezkontzen. Orduan, ezkon lokarriaren bertutez, bizi naturala lortzen ahal dute. Pentsatzen da mamu hauetarik zenbait badirela desertu eta oihanetan, hondamen eta hilar rietan, bobeda hutsetan eta itsas bazterretan (Paracelso , Le Roy Laduriek zitatua, 1971: 617; ikus ere Le Goff 1977: 324 326). Gaskoiniako ipotxez esaten da, kristau arrazakoak ez direnez, ez direla hilko munduaren azkenera arte, baina gero ere ez zirela berpiztuko betiereko bizira (Bladé 2008: 335). Heriotza naturalak zeruko zoriona erdiestea baitakar, oroz gainetik h ara iritsi nahi omen dute kristandadeko lamiek. Eta hori da haien patua, ezin direla jende hilkor bilakatu , ustez lortu a dutenean gizonak huts egiten die la, batzuetan bere biziaz ordainduz, haren heriotza lamiaren hilezinaren prezioa bailitzan. Zenbait kondairata ko laminek, ezinezko ezkontza gabe, laguntza eskatzen diete gizonei, urre eta abe rastasunen truke atera ditzaten beren zori gaiztotik, hau da , beren leize edo iturri zolatik. Xede horretan artzain batek Orhiko leizeko anderea bizkarrean hartu eta kanpora abiatu zen, harik eta zernahi suge eta munstro bidera jalg i zitzaizkion arte, orduan utzi baitzuen lamina bertan erortzen; eta gaixoak oihu egin zion: “Madarikatü dela ene zorthea, orano mila urtheren heben nüzü” (Cerquand 2017: 85, 86 zb). Kinka berdinean Behorlegimendiko Basandereak: “Madarikatua ni, mila urtez egon behar baitut zilo honetan!” (Barbier 1931: 26). Lamiei beti gaizki itzulikatzen zaie eginbide a, halabeharra dela (ogi bihia jan), edo bortxa (elizara eraman) edo jeloskeria eta hitz hautsia (begir atu). Bitxia da haien patua, hain ahaltsuak eta hain zorigaitzekoak, leinu noble baten arbaso direnean ere beren zortea ri kateatuak egoten dira, naturaz gaineko hilezkortasuna ezin jasanez. Satanek hartuak eta beren bekatuengatik etsituak , dio Paracelsok. Zer bekatu , ordea? Eder eta aberats izatea? Edertasuna zama izan daiteke, Orozkon zaharrek mutilei gaztigatzen zieten: “Ez fidatu neska polit bat ikusita, zer izan liteke laminea” (Arana 1996: 193). Hortaz emazteenganako beldu rra eta jelosen aiherkundea patitzen dituzte . Baita ama bekaiztia ren mendekua ere ; jakina da sistema patriarkalean emakume zaharrak izan daitezkeela gazteen menpekotasunaren bermea. Eta jendeak ez dira fida laminek dakarten ondasunaz, haiekin batera joaten delako maiz, edo haien urrea ikatz bilakatzen. XII. ANDERE ALA DEABRU? Anbotoko Anderea k daraman zoritxarra oker tu ere egin daitek e. Aholku eske joan zitzaion Orozko Olarteko olagizonari sagardoa eskaini zion, eta hark edan aurretik ‘Jesus’ esan eta edalontzia atzera eman zionean, Andereak ez zion hartu: “Hau baso hau eroan egizu, ze honegaz lehen badaukat penitentziagatik, handiagoak daukadaz, ze hau baso hau zuk egin dozu ben dezidu 'Jesus' esan dozunean” (Etxebarria 1995: 219). Baso h ura ez zen ikatz bihurtu . Pentsa daiteke noizbait lamien halabeharra izan zena hoben eta kondena bihurtu zela, mitoa kristau logika n kokatu ta: desobedientzia dago Anbotoko Andere aren jatorrian eta desobedientziagatik Sugarrek neska bat bere leizera bahitu zuen (Barandiaran 1973a: 380). Melusinak historian jasan duen deabrutzeaz ohartarazi du Le Roy Ladurie k (1971: 614). Andere guztiz errespeta garria da Jean d'Arrasen eleberrian (1394), apezpiku batek benedikatzen dio ezkon ohea eta ez du tipo bereko lami en eliza fobiarik Hennoren emaztea ur benedikatuak uxatzen du, Esperver ko andereak ez du mezako sagara jasaten. Deabrutze aldera doan bilakaera ez da lineala izan, Erdi Aroan desberdinak zir atekeelako erligioari buruzko jokaerak . Marie de France ren “Yonec” kondairan (1 973: 107), aztore zaldunak, deabruzkoa ez dela erakusteko, komunioa hartu eta “Credo”aren egiak esaten ditu maite duen andere ezkonduaren aurrean, harekin oheratu aitzin ; paganismo zerbait admititzen zuen giroaren erakusgarri, hain segur . Aristokrata zen Marie, eta garai harta n handikiek ere ez zizkieten asaben sineste zaharrei muzin egiten. Lamiak sainduak bezain estimatzen zituztela eta ez zeudela beti Elizaren erranetara dio Le Goff ek (1971: 328). Herritar anitzek ez zuten antzinako mitologia baztert zen eta arazorik gabe uztartuko zuten kristianismoarekin. Historiagileek uste izanagatik Europa ko kristianizazioa jadanik bururatua zela, folkloristen iritziz Erdi Aroan mamitu ziren gureganaino heldu diren kondaira mitiko herrikoiak, eta zantzuak badira ord uko erligio praktikatuena sinkretikoa zela, erligio zaharraren eta berriaren osagaiak batzen zituena, talde bakoitza kristau ortodoxiatik guti edo gehiago urrun durik . Elizak bere opilari su . Eta herriak orobat , doktrina berria onartuko zuen abantaila ekartzen zion ber eta antzinakoa atxikiko balio zitzaion ber. Kristianismoak izaki mitikoen alderdi ezkorra puztu eta azpimarratu duen arren, kostatu zaio ezabatzea, eta XX. mendean oraino, “Anbotokoa ez da sorgina, Señorea baino” larderiatu zuen ama batek alaba , andere ordez ‘sorgin’ hitza erabili zuelako; hala entzun zuen Ander Manterolak eta loriaturik kontatzen du Mikel Duvertek. Ikusi ditugun hainbat kondairaren egiturak ez dira biziki ald atu Eros eta Psike mitotik hona. Psike dibinitate bihurtu eta lamiak deabrutu edo ez, kontua da jainkoen eta deabruen arteko mugak ez direla baitezpada garbiak, haien funtzioak trukagarriak izan daitezkeela, are gehiago erligio ordezkapen aren testuinguruan, dibinitate garaituak demonio bilakarazten direnean, eta alderantziz . Anbotoko Damaz ere, “deabru ala goiandere?” galdegin barik, egokiagoa litzateke adieraztea “Anbotoko Dama, deabru edo goiandere”. XIII. ANDEREAK ETA LAMINAK Naturaz gaineko ezkontideen hainbat ezaugarri kondaira askotan aurkitzen da, eta euskal herriko andere ek elkarren eraldaketa dirudite. Basajaunak bahitu eta mutil batek erreskatatu duen neska; Basandere antza den neska bahitua; bere zortetik eta leizetik ateratzeko gizonari laguntza eskatzen dion anderea; artzain bat maitemindu duen lamina ; Bizkaiko Anderea … Halere nahiko desberdinak dira Anbotoko Anderea eta laminak. Tradizioan g oianderea ezagun a den lekuetan ez baita hala izan Euskal Herri osoan airean ibiltzen itxuratzen da batik bat, eta ez ohi da jendeengana hurbiltzen, urrun egoten da zeruko dibinitatei doakien legez (Eliade 1975: 52); goiko urari lotua da, euriari eta ekaitzari, eta hortaz lurraren emankortasuna baldintzatzen du. Zazpi lurral deetako laminak , berriz, beheko uretan kokatzen dira, iturri eta erreketan. Eta, funtsezko desberdintasuna: laminak pluralean edo zenbatzaile batez aipatzen dira, Anderea, singularrean; sekula ez da “Anbotoko Andere bat” esaten, ez baitu parerik. Nahiz beste lurralde etako lamia handiak binaka edo hirunaka agertzen ahal dir en (Melusina bere bi ahizpekin) . Izaki mitiko anitz bezala , Anbotoko Anderea hilei lotzen zaie noizbehinka: arima herratu gisa ibiltzen dela zioten Baranbion (Arana 1996: 294); gorpu hezur itxuran ere agertzen da (Barandiaran 1960: 25); Zeberion, “kandela berdeakaz eta kateak ere tarraz” ibiltzen ei da, eta marka erreak uzte n ditu eskuaren ordez luzatzen zaion m okanesean (Etxebarria 1995: 168, 271), arima erratue k ohi duten legez . Melusina Lusignango dorre gainean agertzen zen haren askaziko norbait hil behar zenean (Markale 1983: 60), arime k egin ohi duten iragarpena (Le Braz 1994: 104). Walter Map ek De Nugis Curialium liburuan kontatzen du zaldun batek, emaztea ehortzi ondoan, dantza biribil baten erdian atxeman zuela gau batez; handik atera, etxera eraman eta elkarrekin haurrak eta bilobak izan zituztela: elfoek eramana zatekeen, je ndeak bahitzen dituztenean haien lekuan gorpu faltsu bat ezartzen baitute; eta elfoak hile i hurbil dira (Lecouteux: 1999: 46 eta 1986: 109) , lamiak b ezala . Arima batzuk, andere madarikatu eta inkantatuen antzera, zorte batek lotuta leudekeela uste du Varagnac ek (1948: 221); hartatik askatzen laguntzen baditu norbaitek, berak hartzen du arimaren lekua eta, kontakizun batzuetan, laster hiltzen da (Le Braz 1994: 299, 346). Zaila da abentura horietatik o nik ateratzea. Laminek ere badute hilekin ahaiko esangarria . Baina klase anitzetakoak dira, Melusinaren deabruzko harginak bezalako eraikitzaileak, eta enparauak, handiak eta tikiak. Error! Bookmark not defined. LAMINAK ETA ENPARAUAK Lamina deitzen diren pertsonaiak dirateke gure mitologian ugarienak. Eta ez dira denak berdinak, eskualde batzuetakoek ez dute eite handia bestekoekin. Badira lamina harginak, gizon txikiak, gehien bat Zuberoan eta Baxenabarren. Badira emazte eder itxurako ak, eguzkitan orrazten egoten direnak, Zuberoatik Bizkairaino. Bien ezaugarriak eta gehiago biltzen dituztenak ere badira: emazte lamina eraikitzaileak edo harri ekarle handiak, jentil en eta gizandi harri jaurtitzaile en modukoak . Eremu bakoitzean ere laminak zein diren ez da argia. Bizkaian sorginekin nahas teko joera bada, baita familiariekin ere, nahiz eta hauek euli itxurakoak diren . Berriemaileei galdegiten zaielarik nola irudikatzen dituzten, gehienek ez dute zehazten; beh arbada ez du axola handirik , edo mitoa higaturik heldu zaie. Orozkoar batek , “laminak eta enparauak” multzo lainotsua aipatzen duenean, badirudi jentilak ere dituela gogoan: “Jentilak eta laminak diferenteak ete dirazan… Horreek danak bardin antzekoak izan go ziren”. Baina laster zehaztu : “Laminak zirean, (…) tximiniatik behera etorten zireanak”. Aurreko kapituluan azaldu diren batzuk Basanderea ren berdintsuak dira. Nazkagarriak eta ilun zaleak Isturitz Otsozelaikoak, Oxobik “Dorre Mendi” olerkian dioenez: Iguzkiaren etsai, debruxka higuinak Dena gaixtakeria, sorgin beltz, ohoinak Bainan, obrak lekuko, hargintzan harginak. Dorre Mendiko barnek ez dute parerik Erroman ez Parisen ez da Jauretxerik Holako edergailu zaharrez betherik (Oxobi, “Dorr e Mendi”, 1966: 26). Hortaz, tipologian barnatzea izango da kapitulu honen eginkizun bat , nola uztartzen diren lamina desberdinak beren artean eta gaineratiko izaki mitikoekin; horretarako gure auzo mitologiei begiratuko diegu, eta Melusinar i berriz ere, suge lamia izateaz gain, eraikitzailea delako, deabruzko hargin tikiak dituela bere zerbitzuko. Ez dira hartara mugatzen laminen funtzioak, are gehiago dira, batzuk jadanik azalduak beste lan batean (Arana 2000: 63 69). Lamina izena Antzinatetik heldu da; ordutik hona koan elementu batzuk galduz eta besteak bilduz, bidean gurutzatu dituen beste pertsonaiei izena emanez eta haiengandik ezaugarriak hartuz, oraingo izaera anizkoira heldu da. Libiako errege baten alaba zen Lamia ; Zeusek seduzitu zuen eta harekin iza ndako haurrak hilarazi zizkion Herak, jeloskeriaz – Luzaideko Basanderearen mainak. Lamia, etsiturik, harpe batean ezkutatu zen eta munstro bat bilakatu: hura baino zoriontsuago ziren emazteen haurrak ezin jasan eta jan egiten zituen. Haren oinazeak areago tzeko, loa ere galarazi zion Herak, eta Zeusek berriz, hain sufrikario handiak doi bat eztitzeko lo egin zezakeentzat, gauez begiak kentzeko dohaina eman zion; orduan, bereziki edanda bazegoen, ez zen zertan haren beldurrik izan. Europako folklo rera pasatu da Lamia eta haren izen berezia izen arrunta bilakatu da; Aarne & Thompson ek “The King and the Lamia” 411 tipoaren erreferentziak idazle greko latinoetan aurkitu dituzte, bai eta Biblian, San Agustinen eta San Jeronimoan ; Erdi Aroan Tilbury ko Gervase ren lanetan da (Le Goff 1977: 317). Elhuyar en hiztegiak horrela aurkezten du: “Alegiazko munstroa, emakumearen gorputza eta sugearen buztana zuena”. ‘Melusina’, izen arrunt gisa erabiltzen denean, lamiaren sinonimoa da. Haien ildo berean, Euskal Herriko lamina batzuek animalia marka dute zangoetan. I. LAMINAK ETA BASANDEREA Ekialdetik mendebalderaino hedatzen dira Euskal Herrian lamina andereak eta, usu, ahate edo oilo zangodun irudikatzen dituzte kondairek, eguzkitan orrazten mendiko haitzetan jarririk, edo ur bazterrean beren oihaleria ikuzten eta hedatzen. Harpeetan edo ur azpian izaten dute egoitza. Zuberoan, Gamere ko iturri termalean egoten dira (Barandiaran 1974: 213) ; eta Liginagako Azkarreta mendian, “ekitatzera” jalgitzen ziren Intxastoiko leize batean (Barandiaran 1974: 213). Jakes Casaubon izuratarrak Urruñean entzuna dauka bertako zulo batean bizi zirela eta andere eder bat ere aterat zen zela hilargitara orraztera. Senperen, Utsaleko zubiaren azpian egoten ziren (Barbier 1931: 22). Lamin hitzaz osatu toponimoak zenbatezinak dira Euskal Herrian. Cerquand en bilduman ‘andere eder’ ere de itzen lamina politei, mendebaldekoen antzekoei. “Garazin Basandere da laminen izena”, dio Azkuek (1959: 366) eta, nahiz lehena singularrean aipatua izaten den eta bigarrenak pluralean, trukagarriak dira hainbat istoriotan. Berriemaile batzuen ustean eta Gamueko bertsioan, Salbatoreko ganderailua ez zen Basajaunarena baina laminena (Cerquand 2017: 52 zb); Barbierrek laminen zulo batean kokatzen du Basanderea (1931: 25 eta 26) . Laminak, andere ederrak eta Basanderea gurutzatzen dira Cerquand en bildumako zenbait kondairatan (2017: 81 89 zb), eta gehien ak urrezko orraziaren kentzea z eta gibelera ematea z mintzo dira . Ederrak ez, baizik eta ezin itsusiagoak dira Tillac ek marraztu zituenak Barbierren liburuko “Mondarraingo Laminak” eta “Laminak Behorlegimendin” kondairetan (1931: 19) . Luzaiden ziote n Salbatoreko urrezko ganderailua zeukan Basandereak herriko atso itsusienaren antza zuela (Barandiaran 1961: 88) . Orozko ar batzuek galantak direla diote, besteek aldiz itsusiak, handi argalak eta azazkal luzeak, jentil aire batekin; baina dilematik nola atera kausitu du te: ederrak dira beren artean daudenean , eta itsusi bilakatzen dira jendeek begiratzen dietenean edo haien etxeetara sartzen direnean (Arana 1996: 207 214). “Lamina zauritua” istorio ezagunak kontatzen baitu gauaz lamina bat tximiniatik sa rtzen ze la etxeko andre bati janaria eskatzen eta, senarrak burruntziz edo jaki irakinez zauritu zuenean, oihuka abiatu zela , eta lagunen gald etuta “Nork egin din?” erantzun ziela “Neure Buruk”, gizonak “Neure Buru” zuela izena esanez engainatu zue lako (Arana 2000: 65 67). II. GAUEKO LAMINAK Ur bazterreko lamina batzuk hilargi zuritan aritzen dira dantzan edo latsean. Baxenabarren Izurako Ithurbeltzen entzuten zituzten gauaz: Gure amamak erraten zizin (zuen) entzun zitiela laminak. Gure baratzea baino urruntxeagoño latsagiak bazitzun (ziren), latsa harriak, publikoak. Ithurbeltzen hori: surtza bat zen, baina ura ez duzu gehiago ona, badakizu, pentzetarik joaiten den ur eta arrunt kutsatia da, ba. Eta gero, ordian, gauaz intzuten zitzien (zituzten) eta, ba, latsan ari. Eta gero ordian hek laminak entzuten zitzien. Ba! Badakizu zer zitakeen , gaixoa? Lehenago, ez beitzuten biziki eta soñekorik, pobrea baitzen jendea, ord ian ez beitzuten erakutsi nahi, beren nortasuna bazizien… Horiek ez zitzun laminak, e? Zeren eta gero konprenitu beitute, ez zizien erakutsi nahi ez zutela eta arroparik aldatzeko. Eta ordian erdi biluzik han aritzen ziren gauaz , garbitzen eta. Ba, gauaz j oaten zitzun eta xahutzerat (garbitzera), gero ukaiteko ordainak (mudak) garbiturik. Voilà. Besterik ez zutelakoan eta (Maddi Casaubon, 1998). Urepelen eta Iholdin ere entzuten zituzten gaueko laminak (Barandiaran 1973a: 426 eta 1984: 119). Ataunen diote Artzate aldean sorginek arropa ikuzten zutela gauaz (Barandiaran 1984b: 125). Bedaioko Maurizio uztar behiarekin zihoala gaueko ordu bietan, ibaira iritsi zenean lixiba jotzeak egiten duen hotsa entzuten omen zuen. Hau da ordua egiten ari zaretena egiteko? Bai, Maurizio. Heldu egiok gogor arropa honeri bihurtzeko. Eta gauza beltz bat jarri omen zion sorginak. Heldu omen zion Mauriziok eskuarekin gogor eta… ote mordoa arantzekin. Hauxe den arropa latza! Bai, ja, ja esanda, a ldegin omen zion (Barandiaran 1984b: 113, oso laburtua). Joko bertsua darabilte Bretainiako latsariek: arropa xukatzen laguntza ematen dienari oihalekin batera besoak bihurrikatzen dizkiote, hautsi arte; edo oihala hazten da eta hilotz bat bilakatzen. Arima herratuak ere izan daitezke gaueko latsariak , ehortzeko jantzi zieten mihise lohitua ikuztera itzulia k (Sébillot 1968 II: 253 eta 426). Ondarro ako gizon batek, dibertitzera zihoala Markinara , gauaz , Iturriberri ondoan pasatzean lamina goikoa eta bekoa entzun zituen hizketan : Lamina muna bekoa! Egiozu horreri gizon horreri lakioa! Zelan egingo dotzat lakio? Bere emazte onak ipinita dauzka apio eta kopio! (Barandiaran 1961: 63). Badirudi jendeek debekatua dutela gauaz kanpo an ibiltzea , beste mundukoen monopolioa edo dela, haietako batzuek esaera ospetsu hau esaten baitiote kanpoan desorduan dabilenari: “Gaua gauezkoentzat eta eguna egunezkoentzat”. Ageri da “gauezko” ez dela izaki zehatz baten izen propioa, baizik eta askori doakien kalifikatiboa: lamina, sorgin, jentil, arima herratu… III. GILLEN TIKIAK Baxenabarren, Kaiet Lako mendibetarrak dio laminak “jende ttipi batzu zirela, deabriek hartu batzu” eta badutela zubia ere eginik gau bakar batez. Paracelsoren “Satanek hartuak ” bezalakoak, eta hargin txikiak, Melusinaren la ngilee n antzera . Haien lanek Aladinoren jauregi miresgarriak gogorarazten dituztela zioen Cerquand ek (2017: 68 zb nota). Euskal Herriko tradizioan ugari dira deabruek, jentilek edo laminek egindako eraikinak , “Deabrua” kapituluan azalduko d ira bereziki . Baxenabarren, Manex Pagolak ez du ahantzia Landibarre Agerreko oihan zolan den Lamin zubia, pistolet eta kokina, hantxe erori baitzen haurretan, bizikleta lasterket a batean . Zuberoan, Urdiñarbeko Pethe Berrogain oroit da, sutondo xokoan entzunik , Ligiko zubia laminek eginik zela gau batez, eta harri bat ments duela beti. Kondaira Cerquand ek (2017: 68 69 zb) eta Azkuek argitaratu dute. Jakintsuek diote Erromatarrek eginik dela Ligiko zübia. Nik badakit, axamari entzünik, laminek egina dela zübi izigarri hori. Ez uste ükhen lamiña güziak gaxto direla, bada hetan ere orotarik. Diela aspaldi Lexarantzü mendiko laminek hitz hartu zien (zuten) Ligin, ühaitz handian, zübi baten egitea. Gai ülhün bat haitatü zien ez beitie nahi so egilerik. Ixil eta zalhe lanari lotu ziren, argia gabe urhentzeko. Hantik ez hürrün okin batek argia piztu zuen gauerditik laster eta oilar gazte bat, argidüra haren ikhustez, hasi zen kükürrüküz eta hegal zaflaka. Laminek, azken harria eskiet an, brau! urtuki (jaurtiki) zien ühaitza behera eta marraka ozen batekin galdü ziren ülhünpian. Zübiaren hegatz zolan zilo bat da, azken harriak bete behar ziana (laburtua Azkue 1966: 233). Lamina eraikitzaileak, komunzki, saldoka agertzen dira eta oro deitzen Gillen . Arrosako zubiaren istorioan (Azkue 1966: 377) deabruak dira Gillen horiek, eta harginaren arimaren truke lan egiten dute. Halatsuak dira Bizkaiko “Mikolas” deabru zubigileak. Elizak ere egin omen dituzte laminek, hala nola Ezpeizekoa eta Lartzabale Arrozekoa (Cerquand 2017: 67, 70) Lartzabaleko Arroz auzo horrek ez du zerikusia lamin zubia duen Arrosa herriarekin (Barandiaran 1962b: 9). Beti bada erran zahar bat Arrozeko eliza laminek egina dela. Arrozeko ha bitanteek nahi zuten egin eliza plazan, eta horretarako bazituzten harat ekarriak behar ziren tresna guziak. Baina laminek eramaiten zituzten gau guziez taulak, harriak eta bertze herrementak denak mendi bixkar batera. Batek erraiten du: Ikusi behar diagu eia gaur zer eginen duten, behar ditiat goaitatu. Eta erran bezala kanpo egoiten da gau hartan. Beti beha dago noiz jinen diren laminak eta habe somera batean jarririk igurikatzen ditu. Ez baitziren sekula ageri, azkenean lo ak hartu zuen. Memento baten buruan jiten dira eta edireiten dute gizon hori lo . Erraiten dute: Ah, nahi gintuan gu hik tronpatu, baina guk hi eginen haigu (haugu). Hartzen dute somerarekin eta, batere senditu gabe, eramaiten mendi gainera; eta ordukoz egin baitzituzten murruak, plantatu zuten heien gainean. Goizean, iratzarri zenean, estonatua da gure gizona han bere buruaren kausitzeaz, eta ahal den bezala jausten da. Arrozeko jendeek ikusi zuten ez zutela bururik emaiten ahal, laminak be ti nagusitzen zirela, eta utzi zituzten nahi zutenen egitera. Beraz laminak hasi eta finitu zuten beren eliza , erran dugun bezala, mendi baten gainean (Cerquand 2017: 70 zb). Tipo bereko beste kondairetan, jentilek, aingeruek edo Ama Birgina k dituzte lanak gora eramaten . Zuberoan, laminei zor zaizkie Urdiñarbeko eliza eta Jentania jauregia. Jentania, “gai batez eginik zela, gaiaz zirela aritzen hor lanean”, eta murru izigarriak ditu, dio Michel Barreixek 1997an. Kapera bat bazen ondoan, eta hara biltzen ziren jendeak San Gregoriko beilatik landa. Baxenabarren, laminena da Donamartiriko dorrea, Oxobiren olerkian gorago aipatua; Otsozelaiko harpeen gainean da, eta barnean badu urre eta zilarra ausarki (Cerquand, 201 7: 72 zb). Barandiaranek ere eman zuen haren berri: Guillaume Pin (…) iholditarrak esan zidan laminak bizi zirela behiala Gaztelumendiko dorrean, Donamartiri eta Isturitzen artean. Dorre zolan zen ate batetik joaten zen mendi barnean zabaltzen diren tok i handietara. Han, hamalau gela miragarri zeuzkaten laminek. Jende kurios anitz sartzen ziren, ezko benedikatua eskuetan eta lurrean lastoa ihaurririk, gero atera buruz gidatzen ahal izateko (Barandiaran “Fragments d'ethnographie basque” Kaltzakortak zitat ua, 1997: 43; euskaratua). Lamina eraikitzaile guztiak ez dira Gillen, emazteak ere badira. IV. ANDERE ERAIKITZAILEAK Badira monumentu handiak andereek eginak, Euskal Herrian dolmenak batez ere. Mendiben (Baxenabarre), Gazteineko Mairuetxe gaine ko harria lamina batek , “iruten ari zelarik, (…) Armiagatik ekarria (da), buruan edo erhi kintxarretik dilindan”. Dolmenetik ez urrun atxeman zuten ustez urrezkoa zen ganderailu bat, Cerquand en berriemaileak ikusia (2017: 71 zb). Lako mendibetarrak 1985ean zehaztu zigun harria ferrata moduan karreatu zuela laminak, eta Pettan Erdozaintzi erretoreak irribarrez gaineratu zuen: “Ez zukezun entrebalekoa (kaskarra) holako emaztea”. Nafarroan, Urdiai ngo Iturri Zaharrak duen harri handiena jentil emazte batek ekarri zuen, besoan haur bat zeramala eta, bidean itxaron zuenez galdegin ziotenean, erantzun zuen trukoa jakin izan balu bi harri ekarriko zituela (Satrustegi 1980: 44 ; ikus “Azkena” kap.). Araban, Aguraingo “Sorginetxe” dolmena eta Elvillar ko “Sorginaren etxola” lamiek eginak dirateke (Barandiaran 1960: 80 ). Gaskoiniako Landetan, Rion herritik Tartaseko bidean sei kilometrora, bazen peyre guayante deitzen zuten harri eskerga, harrobirik batere ez den inguru batean; hona nola heldu zen haraino: Harri hura lamia batek herrian hade deitzen da ekarri zuen b uru gainean, iruten ari zelarik. Harrian hautematen omen zen lamiaren buruak utzitako koska. Garai hartan, Jainkoaren lekuan jarri eta agindu nahi zuten lamiak hasiak ziren indarra galtzen. Lamia hark, beraz, gizon bat topatu zuen, nor eta Jainkoa bera. Ga ldegin zion: Jainkoa. Oun portes aquère peyre? (Nora daraman harri hori?) Lamia. A Dax (Akizera). J. Dis dounc “se Diou plats” (Errazan “Jainkoak nahi badu”). L. Plats ou nou plats, peyre guayante qu'an ira à Dax (Nahi edo ez, harria Akizera joanen da). J. Paouse le aqui set plats (Utz ezan hemen, mesedez). Eta lamiak han bertan ezarri behar izan zuen harria, jadanik bere ardatzaz marratua. Orain dela hogei urte (1854), harria puskatu zuen soroaren jabeak, og i labea egiteko. Baina diotenez eraitsi beharko dute labe hori, hartan ogia ez delako egosten (Cuzacq 1874). Anitz dira Frantzian lamiek egin dolmenak (Markale 1983: 42); haietarik batzuk “Lamien harriak” ( Roche aux Fées ) deitzen dira eta barnean altxo rrak omen dituzte (Sébillot 1968 IV: 21 eta 44). Hainbat garai eta lekutan bildu lekukotasun anitzek lamiei eratxikitzen diete menhirren eraikuntza. (…) Menhirren formak ardatzarena eta kiloarena iradokitzen baititu, naturaz gaineko iruleek ekarriak edo jarriak direla (esaten da). (…) Harria bera ardatza ez denean, lamiak edo Ama Birgina k ekarri dutela diote, ardatzez iruten ari zirela (Sébillot 1968 IV: 5). Megalito egilea da Galemelle , Grantgosier en (edota Gargant uaren) emazte handia : Morbihan go menhir bat omen da haren kiloa. Andere (Galamelle) horrek Gironde itsasadarraren gainean zubi bat eraikitzeko harriak zekartza larik, mantaleko kordoiak hautsi zitzaizkion eta karga hantxe erori: hala sortu zen estuario h egian den Beaumont eko lur meta. (…) Jatorri berdina dute “Mirelon Harriek ” (Saint Lyphard, Loire Atlantique ), eta ibaian goraxeago den harri handi bat deabruaren emaztea ri erori zitzaion . Bourges aldean itzelezko emazte haundi bat mendian behera zetorrela, mantaleko lokarri ak hautsi eta lurrean finkatu a gelditu zen menhir bat (Dontenvile 1998: 223). Kondaira askotan, Melusinak ditu materialak karreatzen eta hainbeste muino sortaraz ten ere, mantaleko kordoiak hautsi eta harriak lurrera jausten direnean (Markale 1983: 101) ; Jean d'Arras en nobelakoa eraikitzaile da eta, l ekuz aldatzen baita usu, gazteluak eta hiriak ereiten joaten da bideetan gaindi (Le Goff 1977: 326). Melusinak b ere baitan biltzen ditu hargin tikien motiboa eta emazte harri ekarlearena, ahozko tradizioan berak baititu garraioa eta hargin lana egiten ; Erdi Aroko nobelan, aldiz, langile parrasta ditu bere manupean, inork ez daki nondik etorriak (Dontenville 1998: 21 7). Okzitaniako “Pedauca” (Antzara zangoa) erregina ere monumentu erromatar eta akueduktuen egiletzat zeukaten (Markale 1983: 155) . Lamina harri ekarleak urrezko orraziaren motiboari uztartuak aurkitzen dira Mendiben . Amatxi zenak erraiten zizin (zuen) berriz, Olhaberriko pentzea, zubiaren eta arteko pentze hori… Beti laminak bazitzun (ziren) ordian, eta laminek izigarriko gauza pollitak bazitzien (zituzten): orraze eta ez diakizut (dakit) zer. Eta ordian gauaz argizagi zuritan ari omen zitzun jantzan. Eta… ez baitakit, enfin, galdu zizien (zuten) orrazea eta ez zizien gehiago harrapatu, urrezkoa edo preziotako. Eta gero Olhaberrikoek atxeman, doaikabe, eta ez nahi itzuli. Eta zer egin zuten laminek? Erraiten zizin hark, bakotxak harri batez, pentze guzia gau hartan bete omen ziezien, ai, ai (irriz). Eta doaikabe zerbait gisetarat, erraiten zizien eta orrazearen penaz ezarri zutela harriz beterik, hola. Eta gero turnatu zizien orrazea eta , lamina bakotxak harri bat kenduz , pentze guztia garbitu , gauaz (irriz). A, ba, amatxik kontatzen zizin. Voilà, ordian bazizien sinestea, ordian (Jeanne Irigoinek kontatua, 1985ean). Cerquand ek tipo horretako bi istorio bildu ditu (2017: 45 46) eta batean andere ederra zen o rraziduna. Beti ere, ikus daiteke Iparraldeko Gillen gixontxo harginak eta andere laminak, itxura desberdin a izan arren, ez direla elkar rezinak , denak izan daitezke harri garraiatzaileak eta eraikitzaileak. Bi sexuetako laminak elkarrekin azaltzen di ra “Lamina haur minetan” kondaira n, Zugarramurdiko eta Behorlegiko bertsioetan senarra heldu baita emaginari laguntza eskatzera . Eta tximiniatik oihuka joaten den lamina zaurituari lagunek toka egiten badiete batzuetan , gehienetan noka ari dira (ikus Barandiaran 1973a: 449; Cerquand 2017: 78 79, 92 94 zb). V. JENTILAK ETA MAIRUAK “Jentilak ondo eroaten ziren laminekaz”, esaten zuen Santos Orozko arrak (Arana 1996: 214). Orobat Zuberoako mairuak eta laminak: Altzürükün zioten mairuak “basagizon eder, handi, azkar eta aberatsak” zire la, eta “aste oroz mairiak eta laminak biltzen zütüzün (ziren) libertitzera Mendikolandala” (Cerqua nd 2017: 57 zb). Liginagan erran zioten Barandiarani laminak emazteak zirela eta maideak gizonak (1962b: 9) . Pents a daiteke ‘maide ’ ez ote den ‘mairü ’ hitzaren aldaera fonetiko ba t. Dena dela, ‘mair iak’ (edo ‘maid iak’) zein laminak eraikitzaileak izan daitezke: Maidekorralia deitu cromlech bat bada Altzain; Mairuetxeko harria lamina batek ekarri zuen; eta alderantziz, maideek eraiki zuten Lakarriko Lamindania eihera (Barandiaran 1974: 213). Jentilek Jentilbaratz izen eko cromlech ak egin dituzte. Edo berdin elizak (Satrustegi 1980: 14147), hala nola Elkanokoa (Peña Santiago 1989: 136), Ataungoa, Oihartzungoa, Zumarragakoa eta Xemeingoa. Azken honetako harriak ekartzeko teknika xelebrea erabili zuten: abailaz botatzen zituzten Santa Eufemiako menditik herriraino (Barandiaran 1961: 79 80). Harria jaurtitzeko jaidura ludikoa da batzuetan: Orozkoko jentilak pilota jokoan aritzen ziren mendi batetik bestera kanoiko harrizko bolak boteaz (Barandiaran 1960: 112). Bestela herri edo eliza bat suntsitzeko asmoan ere botatzen dituzte harri handiak, eta ugari dira mendi eta zelaietako “jentilharriak”, Barandiaranek dozena bat aipatzen du (1984: 100). Zuberoan eta Nafarroan, Arrolan ahalegintzen da begitan dituen herriak harrikatzen, alferrik , lekuz kanpo erortzen baitira “Arrolan Harriak” (Cerquand 2017: 104, 105, 106 zb.). Bat aurtiki nahi zuen Atharratzeko Maidalena menditik Espainiaraino, Karlomagnorekin hara sartu aitzin etsaiak iziarazteko, baina lerratu zen eta Anthulan (Hauze) erori zen harria; beste batean Baxenabarreko Donaixti herria zigortu gogo zuen, bertakoek ez ziotelako zergarik ordaintzen, eta orduan ere lerratu eta erreka bazterrean gelditu zen harri handia, Arrolanen erhiek markatua. Arrolan berak harrika eho omen zituen Pirinioetako laminak denak, geroztik ez baita han gehiagorik. Nafarroan, Aldude eta Irurita arteko Argibel mendian den Harri Kilinka Arrolanek bota zuela Auzatik esan ziote n Peña Santiagori (1980: 29). Sanson da beste harrikari bat: Sansonek Donostia suntsitu nahi zuen Aizkorritik harri handi bat abailaz jaurtiz; baina, ardi kaka batean labaindu zen eta Segurako Arrabiola baserri aldera bidali zuen. Aiako Harriko maldan diren haitz batzuk Sansonen sakelatik erori ziren, Oihartzunera botatzeko zeramatzala. Nafarroan, Monrealeko Higara igo zen Erroldan , handik haitz handi bat aurtikitzeko eta Zalba herriko eliza botatzeko, baina bekorotz batean l erratu zen: harria eta gizona biribilka jausi ziren Urrotz herriraino, eta harria han dago beti (laburtua, Barandiaran 1960: 115 118). Frantziako tradizio ko harri jaurtitzaile batzuk erraldoiak dira, bereziki Gargantua , menhir rak erabi ltzen baitzituen “Palet” (harri xabal) jokoan (Sébillot 1968 IV: 8). VI. LAMINAK ETA HILAK Gargan(t) izeneko mendiek Gargantuarekin zerikusia dute , eta Frantzian zenbait badira , ospetsuen a Normandiako Mont Saint Michel . Halaber Italian Apuliako Monte Sant Angelo. Denetan ehorzketak hautematen dira, menhir edo harri kutxei lotuak . Mont Saint Michel antzinako Mont Tombe da: han ehortzi zuen Merlinek Gargantuaren aita, Grandes Chroniques de France liburuak dionez (Dontenville 1998: 77 84). Lamiek arima herratuekin duten erlazioa ezagun da sineste batzuetan , gutitan esplizitua bada ere. Pirinioetako Comminges aldean, Domu Saindu egunean debekatua zen arropa hedatzea, oihal zuri ek fantasm ak irudi katzen z ituztelako, edota lamien mihiseak: “Q ue sembla eras tendas d'eras hadas!” (Gratacos 1995: 243). Lamin en moduan hilak kebidetik sartzen dira etxeetara bero eta janari bila. Mendiben, “Saindi maindiak” (Saindu mainduak) etxekoek utzi jakiak hartzera heldu dira, eta arbasoen arimak izan zitezkeen Barandiaranen iritziz (1984: 161 eta 1973a: 421). “Lamina zauritua” istorioaren antzeran, Bretainian etxe bateko neskatoak jarleku goritua paratu zion supazterrera hurbiltzen zen arima herratuari, eta ipurdia erre zion (Sébillot 1980 I: 137) . Bizkaiko “Arimea berbaz tximiniatik” kontakizunean , andre bati etortzen zitzaion seme edo senar hila, baina emakumeak ezin zuen ikusi eta deitoratzen zuen lehen begi zoli eder bi bazituela eta orduko horretan bat eta iluna… (Etxebarria 1995: 152). Lamien eta hilen lotura asko b ien ordezkari diren jende ba ztertu eta txiroen bidez irudikatzen dira. VII. LAMI NAK ETA BAZTERTUAK “Sol y lloviendo, las brujas cosiendo…” kantatzen genuen euria eta eguzkia egiten zuenean. Euskaraz “Axeriaren ezteiak” esaten da, eta berdin Japonian, Kurosawaren Ametsak (1990) filmeko “Euria eta eguzkia” atalak erakutsi zigunez. Frantzian, euria eguzkiarekin batera ikusteak esaera animistak sortu ditu leku askotan, legenda ahantzien aztarnak beharbada . Korsikan haurrek diote azeriak amodioa egiten duela; Gaskoinian, deabrua eta emaztea gatazkan ari direla, edo deabruak bere alaba ezkontzen duela ; Loiran, bogada egiten duela Ama Birgina k; Aveyronen, lamiek dutela bogada egiten; eta Provenzan, sorginek (Sébillot 19 68 I: 82 eta 84 ). Ama Birgina k pribilegio bat bazue n: Herri askotan esaten dute larunbat guztiz badela eguzki izpi bat . Picardian diote Ama Birgina k behar duela, Jesus Haurrak igandean jantziko duen atorra xukatzeko . Limousinen, Ama Birginaren atorrarentza ko da. Eta Haute Bretagnen , haren bokatarentza ko (Sébillot 1968 I: 67). Abantaila berdina zuten , Baxenabarren, Landibarre Jaun Dohosti auzoko biztanleek, buhameak edo zirelako. Pobreak ziren, ez zuten arropa bat baizik aste guziko, eta Jinkoak edo zeruak, egiten zien larunbat arratsaldetan tarte bat: euriak gelditzen ziren eta iguzkia ateratzen zen jende haien arropak xukatzeko. (…) Hori amatxik kontatu daut. (…) Euria baldin ba zen larunbatean, segur zen arratsaldean, bietarik lauak arte edo, euria geldituko zela. (…) Eta hori deitzen zuten “Axeriaren ezteiak” (Manex Pagolak 1997an kontatua). Izurako Ithurbeltzeko latsariak, Jaun Dohostikoak bezala, mudatzeko arropa rik ez zeukaten jende pobreak ziren , edo laminak . Eskaleak, ibilkariak, mug a bazterretan egoten direnak , izaki mitikoekin alderatuak izan dira usu, onerako zein txarrerako. Adibide anitz badira Bretainiako tradizioan. Istorio batean, oihan ertzean bizi den eskale zaharra sorgintzat daukate ; aldiz, harekin dagoen neskatila ederra, lamintzat. Beste batean, bu hame eder batez esaten da printzesa miresgarri eta lamiaren pare dela, aingeru bat bezain liluragarria demonioa balitz ere . Alderantziz, pertsonaia mitikoek eskale itxura hartzen ahal zuten , eta haien madarikazioen beldur ziren jendeak, maiz betetzen zirelako, laminenak bezala. Beila batetik etxerakoan neska batek agure zarpailtsu bat oso bitxia aterpetu zuen euritik bere parasolapean ; sorginkeriarik ote zen beldurtu zen gaztea, baina sartu zenean etxeko xaharrek lasaitu zuten esan ez Gralon zela, Ys hiri mitikoko errege ona ( Le Braz 1994: 543, 556, 1000). Iruzurrak egiten omen ziren Bretainian laminen estakuruz; haien itxuraz janzten ziren lapurrak, berekeriak lasaiago egiteko. Laminak berak ikusezin bilakatu eta lapurretan aritzen ziren (Sébillot I: 367 eta 1968 II: 113); edo ukendu bati esker jende itxura hartuta ferietan ibiltzen ziren, zorte on eta sos jokoetan dirua ateratzen baserritarrei, buhameei leporatu ohi zaizkien jokaeretan (Morvan 1998: 93). Laminei alderat zen ziren eskaleak: Ziren bezalako eskale, mokokari hamikatu zirelakotz emana izan behar zitzaion izena Laminak. Ezen gutartean ere erraiten ohi dugu beti galdekan eta ozarkerian dabilanari: zer zara zu, Lamina zilokoa? Bethi eta bethi galdez eta ozarkerian hola ib iltzeko? (Kaltzakorta 1997: 207). Laminak jendeetatik bestelakoak eta maiz basabazterretan irudikatzen baitira, haien mitoa arrazionalizatuz berriemaile batzuek diote lehen existitu diren jende desberdinak izan zitezkeela. Saratar batek zioenez, “lehengo denboretan, orain duela mende bat edo bietarainokoan, bazen Eskual Herrietan orain ez den jende mota xe he bat, zoinak deitzen baitziren laminak” (Kaltzakorta: 207). Geroago, Orozkon entzun dut, egun laminarik ez baldin bada, “ba, igual da arraza bat desaparezidu duena guztiz” (Arana 1996: 508). Baztertuak izan dira agotak: legendun kiratsak zirela esaten z en eta antzara zangoa eraman behar zuten soinekoan, sanbenito gisa. Ricauk (1999: 133) azaltzen du lamiekin duten zerikusia: tradizioak “Pedauca” erregina, Bertha lamia eta Bertha Karlomagnoren emaztea uztartzen zituen, eta hirugarren honi kiratsa zeriola esaten zen, lonbardiarra zelako. VIII. LAMINAK ETA INAUTERIA Baztertuak dira hilak, bazterturik bada , eta bizien munduan inork ez litzake hobekien itxura nola jendartean erabat gorpuztu ak ez diren jende ek: emazteek, juduek, heretikoek… (Ginzburg 1992: 274 275). Kristau tradizioan eskaleek irudi katzen dituzte hilak . Erdi Aroko hainbat Exempla bildume k irakasten dute pobreei emandakoa k, hilei eskainia delako, sufragio a balio duela; adibide z, bere bizian eskale bati soineko bat eman diona arropa h ori jantzita agertzen da hil ondoan ; eta alderantziz, arropa ukatu diona, biluzik eta hotzez (Schmitt 1994: 81, 108, 202, 230). Zenduak bizi izan diren lekuetara itzultzen dira , hartze dituzten berotasun eta jakien bila, bereziki Domu Sainduz, Eguberriz eta Inauteriz. Data horietan eske dabiltzan gazteak hilen ordezkariak direla ez du dudarik Ginzburg ek (1992: 179 eta 194); Caro Barojak ere e z: “Begi bistakoa da neguko maskarada batzuek badutela zerikusia solstizioan lur gainera ageri ohi diren deabru, zomorro eta hilekin” (1965: 256 ). Bada, m ozorrotuen eske errituale tan hiru irudikapen bederen b atera tzen dira: hilak, txiro edo baztertuak eta izaki mitikoak . Eta neguko jaietako pertsonaia batzuek langile ibiltari eta arrotzen izena daramate n legez (kaldereroak, xorrotzak, buhameak, ijitoak , haurrak, gizon gonadunak… ), beste batzuek izaki mitikoen izena daramate . Garaziko inauterietako emazte jantzitako mutil dantzari batzuk Basandere deitzen dira . Antton Lukuren ustez, Basajaunak lirateke bi ziganteak: alabaina, haien azpian ibiltzen diren mutil “zigantepekoek” Basandereen aitzinean dantzatzen dutenean , bikotekide gisa naski, xahar zenbai ti ‘basajaun ’ hitza aditu izan die. Basandereek aurpegia oihal batek ezkutatua dute orain, baina aitzineko argazkietan buhame edo agot a itxura dute. Zuberoako inauterietan ere sumatzen da Basajaunaren itzala; gaueko maskaradetan, mutilak lukainka eta tripota eske ibiltzen zirenean, Basajaunaren aipua entzuten zela esan zion berriemaile batek Duvert i (1989). Lesakan mairuak ateratzen dira inauteriz , eta Jondone Joane egunean “Tantitu mairu “ dantza egiten zen , mairu errege eta kristau errege itxurako bi panpinekin (Caro 1974: 313). Mundakako haratuztean sorginak badira, eta Altsasukoan laminak. Mitoetan txi miniatik urdai eske sartzen diren lamine n jokaera eta inauterian “puska biltzen” ibiltzen diren gazteena alderantzikoak dira e ta, egituraz , simetrikoak : biok ozarki eskatzen dutel a, lamina burruntziaz zaurit zen du emaile faltsuak , eta alderantziz mutilek, txerrikiak sartzeko daramaten burruntziaz mehatxatzen dute deus ematen ez due na (Arana 1996: 698 700). Izaki mitikoen eta kakarro maskaratu en arteko asimilazioa nabariagoa da Bavierako eta Tiroleko inauterian. Bertha Antzara Zango legez, Frau Perchta lamia germanikoa tximiniatik sartzen da Eguberriz, etxe a garbi dutenak sariztatzeko e ta zikin dutenak zigortzeko (Van Gennep 1958: 3019 22). Eta Perchten dira Inauterian eta Gabonetan ateratzen diren maskaratuak , hilekin lotuak eta bi taldetan banatuak: itsusiak eta ederrak (Caro 1965: 256; Ginzburg 1992: 190). Esaten da Halloween go mamuak arrotzak direla, Amerikatik ekarriak. Ez arras. Kuia hustu batez egiten diren maskarak hemen hemengoak dira, gure xaharrek gogoratzen dute haiekin jalgitzen zirela haur eta gazte denboran Domu Saindu gauaz, auzoak izutzeko asmoan ; Mutrikun 1997an ekin zioten berriz antzinako ohitura galduari. “Basajauna” kapituluan ikusi da Europa osoan hilen irudia den kuia hustua ri Basajauna deitzen z iotela Garazin . IX. IZAERA ALDAKORRA Jutsi Larramendi ko eta Izura Latsak o mairue k ikaran omen zeukaten Euskal Herri osoa, nahiz jauregi horiek laminek eraikiak diren (Barandiaran 1962b: 9). Larrun mendiko laminen beldur ziren inguru ko etxekoak ( Cerquand 2017: 104, 90, 91 zb). Laminekin partekatzen ditu hainbat funtzio Basajaunak eta, jentilek bezala, neskak bahitz en ditu. Halere, berriemaile batek Satrustegiri esan zion (1980: 147) ez zuela jentilez deus txarrik entzun, oraingo jendeak baino hobeak zirela: harginak ziren, harriak lepoan ekarrita jentiletxe eta jentil baratzak egin zituzten, baita elizak eta ermitak ere, haien inguruan bizia antolatuz. Arotzak, errotariak eta gari eraileak ziren, et a jendeek haiengandik ikasi zuten zenbait teknika. Basajaunarengandik ere bai. Gutxi edo asko, gehienen ezaugarria da bikoiztasuna hilak ere noiz mesedegarriak, noiz banpiroak izan daitezk e, eta laminez denetarik entzuten da. Oxobik ez ditu estim uan, “bainan hargintzan harginak” direla aitortu behar du. Dohoztiko inkestan Barandiaranek dio (1962b: 85): “La lamina no es representada en general como genio maléfico”; eta Ligiko zubiaren kondairan esaten denez, “bada haietan orotarik”. Tipo bereko istori oetan ere aurkituko ditugu zentzu kontraesankorreko bertsioak. Ezkondu nahi duten antzara zangodunetan badira gisakoak eta badira lanjerosak . Tximiniatik jatekoaren bila datozenak Altzürukütik Orozkoraino aurkitzen dira ; batzue k ozarki eta mehatxuka eskatzen dute (Cerquand 2017: 90 zb) ; noizbehinka , ostera, janariaren truke alorreko lanak eginez etxeko joritasuna bermatzen dute (Barbier 1931: 26), eta eskaini zitzaiena ordaintzeko egin zuten lana ikusia zuela erraten zuen Jutsiko emazte batek (Barandiaran 1962: 10; 1973a: 454) . Orrazia hartu eta gero gibelera eman dietenei laminek barkatzen dietela azaldu da gorago . Ez beti , Orozkon, orrazia itzulita ere hartzailearen etxeari biraoa bota zioten, bertan “ez zela erorik eta zororik faltako”. Haurren iziarazteko erabili izan di ra laminak, eta Jakes Casaubon oroitzen da, gauaz kanpora atera orduan, erraten zietela: “Kasu emak, laminek janen hute”. Barbierren bildumako (1931) “Dominixtikun” istorioko laminak haur sortu berria k hiltzen ditu, Libiako Lamiaren antzera. Horrelako krimenak, ordea, sorginei leporatu ohi zaizkie, ondoko kapituluan azalduko denez. SORGINAK JENDARTEAN Zure begi ederrek, ene laztana sorgindurik naukate, libre nintzana Bertsu honetaz erantzun zion irrati entzule batek esatariaren galderari, “ea gaiztoak diren sorginak” . ‘Sorgindu’ hor rek, ‘gatibatu’ ordez erabilita, “graziaz zein limurkeriaz hurkoa gogatu” esan nahi du, ez batere “naturaz gaineko indarrez kaltetu”. Alta, bigarren hau da sorgindu hitzaren zentzu propioa, eta irudizko zentzua lehena . Sedukzioa magiarekin uztar tu ohi da, maiz literaturan ; Virgiliok bere zortzigarren bukolikan aipatzen ditu maitale galdua itzularazteko erabil tzen ziren maneiu eta inbokazioak, errealitatean inspiratuak, hurrean. Orain, gure hirietako azti afrikarrek gutun ontzietan uzten dizkiguten publizitatean “amodioaren berreskuratzeko” erremedioa eskaintzen dute beti. Bikote arriskutsua da a modio eta sorginkeria rena , eta infernuko hirukote bihur da iteke hil bat tarteko denean. Fallaren El amor brujo ez da maitasun xoragarria , baizik eta gizon baten jeloskeria, lagun ohiaren amodio berria galaraztera itzuli den arima herratu a, albako ezkilek uxatzen duten parte txarre koa (“Sonad campanas sonad, que llega la luz del día”). Hemen z entzu propioa n erabilia da sorgin hitza, jakinik ere ez du ela beti esanahi berdina: “Alrededor de este nombre aparecen agrupados diversos temas”, ohartarazten du Barandiaranek (1984a: 184). Hortaz, hiru sorgin mota nagusi bereiziko dira. 1. Berriemaileek sorgintzat daukaten pertsona, ustez min egiten duen auzo bat, komunzki. Figura hori dateke hedatuena, sorginkeriaren oinarria. 2. Inkisidoreek eta epaileek utzi duten irudi koa: sorgin hori deabruarekin harremanetan ibiltzen da, haren manu z kalte egiten du eta Jainkoa eta Eliza ernegatzen ditu. 3. Folkloreko kondairetan azaltzen diren so rginak, akelarre moduko dantzaldietako kideak; gehienetan ez dira kaltegiletzat jotzen. Multzo hau hurrengo kapituluan aztertuko da batez ere. Sailkapena k sailkapen, hiru sorgin mota hauek etengabe gurutzatzen eta giltzatzen dira istorioetan eta dokumentuetan. Lehen biak bateratuak ohi dira Aro Modernoko pertsekuzio prozesuetan; hirugarren ek egiten dituzten jaialdi eta akelarre ek antza handia dute epaileek berek irudikatzen zuten sabbatarekin. I. SORGINAK ETA LAMINAK Herri mitologiako a kelarre ko partaideei laminak deitzen zaie batzuetan , eta elkarren antza zerbait badutela pentsatzekoa da, nahiz eta biak bereizteko irizpidea k ez diren falta: sorginak mundu honetako jendeak dira, jendeengandik sortu eta haien artean bizi diren “gu bezalako” izakiak, beren ahal bereziak beste mundukoen eskutik dauzkatenean ere. Kasu batzuetan sorgingoa herentziaz jasotzen ahal den arren, esan d aiteke ez dela sorgin sortzen, bilakatzen baizik. Laminak, aldiz, beste natura batekoak dira. ‘Kristau’ eta ‘jende’ hitzak sinonimotzat hartzen diren tradizio an, adigai horretan aurki daiteke laminak eta sorginak bereizteko irizpidea: Baztanen eta Barkox en diote “sorginak bateatuak (direla), laminak ez” (Azkue 1959: 386). Zuberoan, belagileak (sorginak) dira ondo bataiatuak izan ez diren pertsonak, errituala ez zaielako ondo bete edo aitama pontekoek gaizki esan dituztelako “Credo” ko hitzak, zehazten du Barandiaranek (1984b: 35, 134) baina, irizpide garbia ukanagatik, “brujas genio” izen a ematen die jende ez direnei : Llamo brujería a aquella manifestación del espíritu popular que supone a ciertas personas dotadas de propiedades extraordinarias en virtud de su ciencia mágica o de su comunicación con potencias infernales. (…) Aquí no hablo, pues, de brujas genio, de aquellos personajes malignos ( gauaz irrintzika ibiltzen eta jendeak eramaten dituztenak ). Las brujas a las que ahora me refiero son de carne y hueso, personas conocidas en el pueblo. (…) Son el subjetum patiens de esa idealidad particular que llamo brujería (Barandiaran 1960: 87 88). Zalantzari beste irtenbi de bat topatu z ion Orozkoko Sofi Etxebarria Zaballak: akelarre moduko jaietan dantzan ibiltzen direnak laminak behar ziren, ez baitziren gaiztoak (ikus “Akelarre” kap.); aldiz, beherago azalduko den Peñako emakumea, auzoaren umeak hilarazten zituena, “sorgina izango zen, zer sorginak diraz dañuinoak” (Arana 1996: 604). Halere, Sofik berak kontatu zuen laminek madarikazioa bota ziotela etxe bati, han “ez zela faltako zoro eta erorik”, eta zigorrak belaunaldiz belaunaldi iraun duela, sorginen begizkoak baino luzeago . Ondoriozta daiteke sorgina izateko jende izan behar dela, eta gaizt oa. Xamanak ere mundu honetako jende dira eta beste mundukoekin ibiltzen dira, hemengoe ntzako onura ekartzeko, ontsalaz; baina alderantziz egin dezakete, beherago ikusiko dugunez. II. ONGILEAK EDO KALTEGILEAK Zentzu etnologikoan sorgina da “ustez indar galgarriak erabiltzen dituen pertsona” (Perrin 1995: 82). Kontzeptu zabal agoan, sorgina esan ohi z aio magiari edo beste baliabide ezkutuei esker ahal bereziak dauzkan pertsonari, nahiz eta onerako erabili; halako a da, adibidez, zain tiratua sendatzen duena, “ zain tiratu zain urratu, zaina bere lekuan sartu” esanez bizkaieraz, “ san tiritu, san urratu” ahoskat ua baita, tartean santu ren bat badela irudi lezake . Halaber onerako iharduten du garatxoak kontatu eta kentzen dituenak; non ez dizkion beste norbaiti pasarazte n. Teorian bereizten ahal badira sorgin onak eta gaiztoak, besterik da praktikan : Magia zuriaren eta beltzaren artean egin ohi den bereizketa erudizio kontua da, dudarik gabe. (…) Herriko laborari guztiek egunero dituzte begien aurrean gertakari magiko bikoitzak, norbait babeste n zein kaltetze n ahal dutenak. (…) Arlo horretan pertsona batek beste herritarrek baino indar handiagoa duela uste izaten denean , hura da azti sendatzailea, (…) hau da, baserri sorgin ba t (Muchembled 1979: 49). Gure denboran, anitzetan entzun dugu sorginak sendagileak baizik ez direla izan herri kulturan, eta Elizak zituela gaizkiletzat harrarazi. Ahozko tradizioan, ordea, zitalak izan ohi dira. Eta berdin kristauak ez diren herrialde etan , Europako Antzinate paganoan eta munduan gaindi Ozeaniatik (Malinowski 1989: 131) Amerikaraino (Talayesva 1982), eta Afrikatik (Evans Pritchard 1969: 124) Groenlandiaraino (Quppersimaan 1992: 172) . Bizkitartean , sorgin gaiztoen sine stearen froga hoberena dira haien zorte gaiztoak desegiten dituzten sorgin gabetzaileak, XX. mendean oso errealak eta ikertuak, Frantzian Mayenne ko bocage an, besteak beste: Inork ez du esaten sorgina dela. (…) Sorginak ez ditu inoiz bere krimenak aito rtzen, ez eta ospitale psikiatrikoan deliratzen duenean ere. (…) Sorgina da sorginkeriaz mintzo direnek (sorginduek eta sorgin gabetzaileek) aipatzen duten izakia. (…) Eta oso inprobablea da sorginen batek egiazki zorte gaiztorik bota izana. Baina, bistan dena, hori ez da beharrezkoa sistema ongi ibil dadin (Favret Saada 1977: 39). Eta, “deus ez baita sorgin gabetzeko erritoei hurbilago nola sorgintzeko errito bat” (ibid.: 321), aldi batean osagileak direnak kaltegile bilaka daitezke hurrengo aldian. Auzo gaizto ak sorgindua dena beste herriko sorgin batengana joango da, hark sorgin gabe dezan; eta sorgin gabetzaile horre k, sorgin gaiztoaren kaltea deuseztatzeko, hari erasoko dio : sorgina sorginduko du. Horrelako ahalak dituenak ez ote ditu inoiz bere auzoen kontra erabiliko? Sorginduak sendatzeko gai izatea eta sorgin izatea bat dira; sekula kalterik egin ez duen sendatzaile batek bekaizkeria pitz dezake, edo berdin susmoak eta, azkenean, salaketa eta pertsekuzioa jasan. III. AUZOA REN BEGIZKOA Begizko a posiblea denez eta kausa naturalek eragin ote lezake tenez erabiltzen zuten gogoan Aristotelesek eta antzinateko beste zenbait filosofok . Benetakoa da sorgin gaiztoen kezka ; horretaz nahigabetuak izan diren sorginduen eta sorgin gabetzaileen solasetan igartzen da zerk ahalbidetzen duen sinestea , eta nola . Azken mendeko adibideak ikusiko ditugu, hasteko bi orozkoarren esperientziak, 1985ean eta 1990ean kontatuak. Arkotxako etxe batean , Bizkaia n, ostatuz egon zen batek kontatzen zuen nola etxekanderearen ahizpa goizero jaikitzen zen leher eginda ; auzoko sorgin ba t, alargun bat , gauaz etor ri eta gainean jartzen zitzaion , eta bera ezin mugituz egoten zen; giltza zulot ik sartzen ei zen eta inork ez zuen ikusten, biktimaren senarrak ere ez. Inguma igartzen da sorgin horretan, herstura zko lokamutsa. Sofi Etxebarriak beste kasu bat kontatu zuen: Hemen, Beheko Etzean bizi zan Grabiela, krida egon zan Peñan (Bilbo ondoan), ume bat jagoten. Eta u gazandreak esaten eutsen (zion) auzo atso batek bere solora urten eta agurtzen euenean (zuen), ez ekartzeko umea hark ikusteko lekura; haren bidera agertu orduko, umea negarrez. Zer umeok hil egiten jakozela (zitzai zkiola), asko, andre hareri, eta beldurrak eukiten eutsezan (zizkiola) atsoari, sorgina zala. Mokilitu egiten euala aldatzean (aldapan) “tti ttau”, nekatu barik atsoak, mokil porrea eskuz aldatzen ei euan eta, “din daun”. Denak nekatu eta ha ez! Grabiela k preguntatu eutsen uzandreari ea atsoa eleizara joaten zan. Eta hark: “Egon zatiz isilik, ez dagistazula (diezadazula) niri aitatu ere egin horren uzenik gero!” Eta egun batez, Grabiela mezara joateko preparetan egoala (zegoela), leihopetik pasatu zala a tso hori eta: Grabiela! Zeer? Bazatoz eleizara ala? Eta gero Grabiela joan zela eta ez euala atsoa eleizan ikusi (Arana 1996: 195). Peñako atsoa sorgin gai hauta zen: zaharra eta ez aberatsa, soroko mokilak apurtzen ibili behar baitzen jo ta ke. Eta begizkoaz hilarazten baitzuen, nola frogatu ez ziela auzoaren haurrei begiratu? Anbotoko Anderea legez, elizazalea ez zela usnatu zuen Grabielak. Osterantzean, antzekoak dira Orozkoko sorginen ezaugarriak eta Frantziako Mayenne koak. Hangoek ukime naz eta hitzaz ere egiten duten arren, begiaz dute bereziki zorte gaizto a botatzen: gizon batek auzoaren begirada izugarria gurutzatu ondoan autoa hartzen bazuen poltsikoan gatza eraman gabe, beti erretenean bukatzen zuen bidaia. Sorgind uaren indarra eta ondasuna beretzat biltzen ditu ela sorginak, diote : bera bizkortzen eta aberasten joaten da, bestea esmeriatu eta txirotu arau (Favret Saada 1977: 150 eta 269). Hortik, beharbada, Peñakoaren nekaezina. Mendiben (Baxenabarre) haur baten ustekabeko herio tza sorginei leporatu zieten. Gatuen bitartez zorte gaizto a bo tatzen zieten laido zerbait egina zietenei , mendekatzeko : Gatiak agertzen zirela eta ez zutela jo behar, ez zela kaxurik egin behar, unkitzen balin bazen gatia, zortea b otatzen ziela, horra. ( Gatu horiek) kontrako norbaitek igorriak ( ziren ), maite ez zuen norbaitek. Hola kontatzen zizien (zuten). Eta gatia ez omen zizien unkitu behar, hasteko, bestenaz irriskatzen ahal zizien. Hara. Eta gatia hola jiten zuzun (zen) doaikabe jendeen ondorat, ez dakit nik nola. Makil ukaldi bat emaiten baze n, eta ordian zortea botatzen zizin (zuen), eta bigarrren ukaldia ematen balin bazen berriz, ez ziela gehiago podererik… Ba omen zitzun (ziren) jendeak hola konjuraturik izan direnak eta hil direnak ere. Omen, omen, e? Nik ez dizit (dut) ikusi. Haur bat Haranberriko parrean orgen gibeletik zohalarik, batere potretik (itxurarik) gabe urerat joan zuzun eta hil , biziki droleki. Orga egurrarekin ziozazun (zihoan) saltzerat, hementik ordian hori baitzen bizimolderik haundiena, egurra egin et a sal. Eta egurraren gibeletik edo zohalarik, horra, ez z ekiezien (zekiten) soberarik zer gertatu zitzakon, urerat joan omen zuzun Haranberriko parrean, eta hil omen zuzun. Zerbait egina zien eta, horra, konjuratu zutela (Jeanne Irigoin, Mendibe, 1985). Bigarren edo hirugarren graduko lekukotasun hauek ongi azaltzen dute nola ezbeharrak sorginkeriaren sinestea bermatzen duen. Eta Mendibeko sorginaren motibazioa mendekua dela ulertzen da, etsaia hilarazte n duen “eihar meza ” gomendatu batez gauzatua, ment uraz (Arana 2000: 142) . IV. HOBENDUNAREN BILA Heriotza , eritasun eta ezbeharr en aurrean , zergatia aurkit zeko premia sentitzen ahal da. Jakina da jendarte primitiboetan heriotza ez dela hartzen gertakari naturaltzat edo kausa fisikoek soilik ekarria; kasik beti sorgin baten eragin magikoari leporatzen zaio, eta hobenduna aurkitzea izaten da hileta erritoen osagai bat (Mauss 1969: 24). Kasualitatea ez dela existitzen “primitiboak” ez diren jendarte etan ere sineste n da, batez ere dohakaitz ak uste gabean heldu edo maiz errepikatzen direlarik . Orduan nork e ragin d ituen bilatzen hasten da, baita aurkit zen ere, auzo bat komunzki (Delumeau 1978: 52). Horren medioz zentzua hautematen zaio ezin jasanari eta dimentsio transzendentala erdiesten du zorigaitzak, natura gaineko jatorria duelako. Aldi berean, oinaze a ez dela soilki gorputz atsekabetu batena ulertzen da, jatorri eta garrantzi sozial ak dituelako; eta bide batez norberaren erruduntasuna beste baten bizkarrera pasatzen da. Sartre ren “l'enfer c'est les autres” esa naren a ldaera bat. Aurkiak badu iruntzia, beraz. Hurkoen arteko liskarrak pertsona batengan haragit zen badira , haztagarriago eta mingarriago egiten dira eta , elkarrenganako mesfidantzak eta jeloskeriak elikatuz eta justifikatuz, gaizkondu ere egiten di tu gatazkak. Sorginen kontuek noraino pozoitzen ahal duten bizitza erakus ten du Talayesva Hopi amerindio aren au tobiografia k. Europakoek bezala, Arizonako sorgin “bihotz bikoek” ( bowaka ) bilkurak egiten dituzte; eta haur haurrean jadanik gaztigatzen zioten Talayesvari haiekin kontuz ibiltzeko, jende bat har eta lurpeko egoitzara eraman baitezakete beren elkarte tzarrean sarrarazteko: harrezkero, jende horrek ahaide eta haurrideak hil beharko ditu, bere bizi propioa luzatzeko. Ikaraturik egoten ziren haurrak et a helduak, ahaiderik hurbilena edo lagunik onena bihotz bikoa izan ziteke elakoan, hainbesteraino non haiei egozten baitzizkieten jasaten zituzten eritasun guztiak . Talayesvak berak izeko bat sorgina dela ondorioztatu zuen , gerriko mina sendatzeko estakuruz eman zion masaiaren ondoan eri suertatu baitzen. Haur bat ere emaztearen familiako sorgin batek hil diola uste du; alderantziz, aurreko hiru haurr ez gain laugarrena ere hil zaionean, emaztearen familiakoek aita (Talayesva ) egin dute errudun ; bera, bitartean, segur dela beste sorgin batek hil duela. Azkenean, ama bera ez ote den sorgina etortzen zaio burura, semeari aitortu dionean ametsetan bere arbasoekin mintzatu eta heriotza hurbil ikusten duela (Talayesva 1982: 45, 111, 160, 282, 362, 401, 453). Sorginen sinestearen oinarrian diren sentimenak konstanteak dira jend artean , gutxi edo gehiago garatuak, eta gaur egunean ere ez zaigu arrotza zoriga itzen erruduna bilatzeko beharra. Lehengo sorginek deabruak eman dako hautsen bidez izurritea hedatzen omen zuten, eta oraingo eritasun batzuei nahitarako iturburua eratxiki izan zaie, HIESari kasu . Zenbatetan ez zaien sendagile ei edo begirale ei leporatu sortu berri e do haurrei gertatu istripu en errua, antzina sorgin fama zeukaten emaginei bezala. V. SORGINEN IHARDUERAK ETA ITXURAK Sorginen istorioak bezain ugari eta desberdinak dira haien inguruabarrak eta joerak: beren herrian a tzemat en di ra, auzo etxeetan , akelarrean edo hegaz norabait bidaiatzen. Esakunek diote gauaz aritzen direla, ilun ezkilan atera eta argi ezkilan sar (Azkue 1959: 379). Eta asteko gau jakin batean elkartzen zirela: Orozkon eta Kortezubin ostiralean, Arrigorriagan asteartean, Baxenafarren eta Barkoxen asteazkenean eta ostiralean (Azkue 1959: 374) . Egun horiek, Antzinatean, Mercurio eta Venusenak ziren, hurrenez hurren (Palou 1957: 69). Oso seinalatuak dira urteko data zenbait, Europan batez ere Jondone Joane ko gaua (Caro 1975: 270) eta maiatzaren lehenekoa, Walpurgisnatch (Van Gennep 1949: 1434 37). Elkarrekin biltze n dira akelarreko sorgin ak eta animali itxuraz joaten dira hara , horrela errazago zaie la gaiztakeriak egitea ere. Funtsezko ahal hori jadanik aipatua zen Antzinate klasikoan eta etengabe errepika tua pertsekuzio garaian. Además de los bailes, se huelgan cuando están en aquelarre, saliendo a espantar y a hacer mal a los pasajeros, en figuras diferentes para que no pu edan ser conocidos: que el demonio (al parecer) los transforma en aquellas figuras y apariencias y en las de puercos, cabras y ovejas y yeguas, y otros animales (Zugarramurdiko sorginen 1610ko auzia, Caro 1975: 98). Animalia itxura azken mendeetan ere sorgin batzuen ezaugarria da : zaldi, euli , xerri edo beste bihurtzen ahal dira, eta batik bat katu, Mendibe n bezala , kalte egiteko . Gaunako sorgin batek bere ile xirikorda katu buztan bilakatua erabiltzen zuen haur bat zigortzeko (Barandiaran 1984b: 40). Barkoxen, ontsa bataiatu a ez zen emazte belagile batek etxe bateko haurrak oro hiltzen zituen, katu itxura hartuta, ixkilima (orratz ) bat buruan sartuz; emazte hori sorgin gabetzeko, arrabataiatu zuten (Barandiaran 1973a: 491; 1984b: 33). Katuekin kontuz ibili behar den ustea biziki zabaldua da: Kollartegiko Batista gauaz etxerat zohalarik, gatu bat beti ateratzen omen zitzaion bere landaburuan. Makilarekin golpia ematen omen zion, baina ezin hatxeman, beti huts egiten. Jaun bikarioari erran zion, eta harek erran “tiro bat emateko katuaren itzalari”. Hala egin zuen eta gatua marrumaka joan omen zen Egoaineko alderat. Biharamunean agonia (ezkila) aditu omen zuen; noren agonia zen gal detu omen zuen eta “Egoaineko andre zaharra gaizki zela”. “Ikusi behar dut haatik”; eta gan omen zen Egoainerat. Andre zaharraren ganbararat sartu zeneko, eria xoko alderat biratu omen zen eta hartan hil (Saran bildua 1941an, laburtua, Barandiara n 1984b: 141). Istorio antzekoa bildu zuen Tilbury ko Gervas ek XIII. mendean, Sébillot ek aipatua (1968 III: 146) eta Thomson en katalogoko motiboak jasoa: G 252 “Witch, in form of cat has hand cut off. Recognized next morning by missing hand”. Leku bat zuetan lapurretak leporatzen dizkiete horrelako sorginei; eta ezaguna da supazterrean iruten ari den emakumeari tximiniatik etortzen zaion katuaren ipuina (Azkue 1959: 387; Barandiaran 1973a: 493 498; 1984b: 41 45; Arratibel 1995: 165). Hona ale bat: Eskoriatzan (Gipuzkoa), gauero katu bat etortzen zitzaion atso bati goruetan egoten zenean eta ikaratu egiten zen; gizonari kontatu zion eta hark erabaki “bera paratuko zela andrearen jantziakaz”. Katuak irulearen bizarra ikusi eta igarri zuen ez zela betiko andrea. “Gizona izan eta goruetan?” esan zion. Eta gizonak erantzun: “Katua izan eta barriketan?” Sutondoko burruntzia hartu, katua akabatu eta leihotik bota zuen. Biharamunean auzoko atso bat agertu zen han, hilda (Barandiaran 1960: 104). Tipo bera bildu zuen Sébillotek Wallonian (1968 III: 146): iruleak morokil beroa bota zion katuari eta biharamunean aurpegi errea ageri zen eskale bat. Sorgin kondaira hauek aurreko kapituluan aipatu den “Lamina zauritua” ren antza dute, salbu hartan etxeko gizona dela kolpe emailea (Arana 2000: 65). Euli itxura dutenean, edozein zirrikitutatik sartzen dira sorginak beren biktimen etxera, Arkotxakoaren moduan . Berastegiko neska batek haur bat hil zuen haren eztarrian sartuz (Barandi aran 1984b: 54; 1973a: 501). Uste izaten zen intsektu itxuraz jalgitzen zaiola ahotik arima sorginari akelarrera joateko eta, horregatik, hura atzera sartu artean, lo edo konorte gabe eta hila bezala datza haren gorputza (Sébillot, 1968d: 33 2). Batek kontatu omen zion Lancreri (1982: 96), elizan gaubeila luzea egin ondoan, etxean loak hartu zuela eta akelarrera eramana izan zela Ziburuko meza nagusiaren bitartean. Xamana ere lo bezala egoten da, arima izpirituengana joaten zaionean . Arimaren urruntzeari eta loari berriz begiratuko diegu hurrengo kapituluan. Intsektu gisa irudikatzen da arima usu, “Soul as Fly” motiboak adierazten duena. Txori gisa ere askotan: Atsularren arima usoaren itxuran hegaldatu zen zerura buruz . Infernura j oan izan balitz, berriz, bele izango zen (Azkue: 1966 70). Sorginek bele gisa hegan egiten dutela zioen Lancrek (Caro 1966: 235). VI. HAURREN GALARAZLEAK ETA EMAGINAK Sorgin kaltegileen obsesioa jadanik Erdi Aroan igartzen da, baina orduko pertsekuzioa ez zen Berpizkunde garaikoa bezain odoltsua. Nabarmentzekoa k dira Tomas Akinokoaren ele mikatza k, bere aurreragoko eszeptizismoaren kontra argudiatzen baitu, Jainkoaren b aimenarekin bada ere, deabruak gaizkia egin dezakeela sorginen bitartez, eta hauek gizonei kopulazioa galarazten dietela, “bragetako kordoiak lotu z” (“nou er l'aiguillette”) , beldur handia sortzen zuen zorte gaiztoaz (Palou 1957: 36). Avellaneda inkisidorea k Nafarroako sorginez dio : Saben hechizar que el hombre no tenga participación con su mujer y se ha hallado (…) haber ligado un hechizado a sus propios hijos al tiempo de sus casamientos (Caro 1975: 42). Jakina izanagatik ez da gutiago oharg arria sorginkeria emazteekin uztartu dela eta misoginia izan dela pertsekuzioaren osagaia. Malleus maleficarum liburuan (1486) arrazoibidea da emaztea, gizonaren saihets hezur oker batetik egina delako, hura baino lizunagoa dela , haragizkoa goa eta deabruaren menpekoago, haren erranetara dagoela beti (Palou 1957: 68). Frantzian, XVI. mendean, tratatu astunak argitaratu ziren emakumeen gutiagotasuna erakusteko, arimarik ba ote duten ere galdegiten baitzuten batzuek; erresumako Iparraldean, XVI . eta XVII. mendeetan sorginkeriaz akusatuetatik % 82 emazteak ziren (Muchembled 1979: 130; 1987: 6). Alemaniako pertsekuzioan, 1561etik 1584era, 1050 emazte hil zituzten eta 238 gizon (Ginzburg 1992: 396). Eta paradoxa balirudike ere, haurrak izan dira maiz ustezko sorgin emazteen biktimak . Ernalkuntza oztopatzeaz gain, jaioberrien hiltzea leporatu zien Avellanedak: Matan los niños de teta, y los desentierra n y quitan los cuajos y corazones. (…) Si por desdicha a las que los crían acontece descuido de no santiguar, el demonio va a los brujos y brujas y les dice en tal parte han acostado a una criatura sin santiguar, que vayan a matarla, y así los hace ir el d emonio (Caro 1975: 41). Webster ek (1993 II: 27 eta 41) eta Barbierrek (1931: 24) bildu hiru kondairetan agertzen dira haur hiltzaileak. Lehene an sorgin batek familiako ume guztiak hiltzen zituen, gurasoek ikasi arte “Doministeko” (Dominus tecum: Jainkoa zurekin) esan behar zaiela sortu berriei urtzintz egiten dutenean. Bigarren ekoak mandazain baten abentura kontatzen du: gizona mandoekin kanpoan zebilenean, emazteak haurra ukan zuen; bitartean, senarrak ostatuz zegoen etxeko amaalabei entzun zien ñiñia galtzera joan gogo zutela; ama berehala abiatu zen, “edoi guztien azpitik eta lahar guztien gainetik” esanda ; eta haren atzetik joan zen mandazaina, bere haurra salbatzeko premian, baina formula alderantziz esan zuen , “edoien azpitik eta laharren azpitik ere”, eta fundituta heldu zen etxera ; sorgina baino arinago, beharrik, handik laster katu zuri bat iritsi baitzen: mandazainak xehatu zuen eta atzera ostatura itzuli zen gau berean. Eta biharamun goizean hango andre zaharra gaixo zegoen ohean. Sorgin haur hiltzaileen istorio ak ugari dira Barandiaranen bildumetan, mandazainarena bezalako ak ere bai (1960: 104; 1984b: 54 eta 78; 1973a: 514). Peñako a bezalako sorginen begirada nolaz den hilgarria azaltzen du Grand Albert liburuak : emazte zaharren begietatik pozoina isurtzen d a airera eta gero aireak haurrak infektatzen ditu. Caro Barojak kontatzen duenez (1966: 290), Nafarroako Arantzan haur batzuk ustez begizkoak jota zirelarik, gizon batek esan zuen karrikan pasatuko zen lehen ats oa zela hobenduna, eta orduan ageri zen emakume zahar bat doi doia salbatu zen lintxamendutik . Begizkoak jo d ituen haurren sintomak hauek dira: “desgana, aplanamiento, amodorramiento, (la víctima) se debilita y enflaquece” (Barandiaran 1984a: 42). (En Dohozti) se dice que los sorginak hacen mal de ojo (begi gaixtoa sartu) a los niños, y que, mediante la maldición, entronizan los gaixtoak en los cuerpos de algunas personas, causándoles graves enfermedades . (…) (Dohiztirin) Sorgina es el nombre con el que se designa una suerte de bruja, a la que se atribuyen facultades misteriosas o sobrenaturales sobre las personas, principalmente sobre los niños de corta edad. Sorgin es, pues un verdadero sorzain (el genio que vigila el nacimiento de los niños) (Ba randiaran 1962b: 87). “Sorzain” etimologiak ez lezake sorginen zintzotasuna berma, zaintzen ahal duenak heriotza ekar dezakeelako , eta hori leporatu zaie emagine i: akelarrean “hamazazpi serore eta bost emagiñ” bazirela abesten zuten Berako jaietan (Caro 1966: 282). Hain zuzen, emazte guztiak susmagarriak eta emaginak susmagarrienak zirela aldarrikatzen zuten Kraemer eta Sprenger ek, Malleus maleficorum liburuaren egil eek (Caro 1966: 129). Ustea baitzen deabruarentzat zirela haur bataiatu gabeak, eta haien zatikiak sartzen zituztela sorginek beren ukendu nazkagarrietan. Hil sortuak ugariak ziren garaian, laster ondorioztatzen ahal zen emaginak zirela etsaiaren hornitzaileak (Delumeau 1978: 53). VII. AMAREN HOBENA Amarekiko sentimendu kontrajarriak aztertu ditu Bettelheim psikoanalistak ipuin miresgarrietan, besteak beste “Hansel eta Gretel “ kondairan (1976: 202, 281) . Haren iritziz , edipo adinean amaz desilusiturik diren haurrek pentsatzen dute umeak etxetik bidali dituen ama eta basoko sorgin haur jalea bat bera direla. Emazte sorginen gaiztakeria amatasunean finkatzen den ber, ulertzen da ama haurren aurkakoa izan dadin, eta hala ulertu zukeen Lancre k, sinetsi zuenean akelarretik landa sehaskako haur bati sorginek lepoa bihurtu ziotela eta gero gurasoen erdian etzanda ezarri zutela, amak ito zuela pentsa zezaten denek (Caro 1975: 163) pentsa ezina baitzen aitak ito zez akeela, soilik ama zen hori egiteko gauza. Emaztetasunak gizonei ematen dien beldurrean eta hartatik sortzen den Ama izugarriaren arketipo misoginoan kokatz en da sorginen gaiztakeria ; eta haren ondorioz irudimenak justifika dezake en emaztearen erahiltzea ere, “Hiru uhinak” ipuin ean gauza tzen dena (Vinson 1883: 20). Grillandus epaile italiarrak kontatzen du 1526an Erroma aldeko emazte batek akelarrera eraman zuela senarra; hango jakiak oro gezak baitziren, gatza eskatu zuen gizonak et a, eskuan eduki bezain laster “Jainkoari eskerrak, gatza heldu da!” esan zuenean, denak aienatu ziren; senar horrek salatu zuen emaztea eta erre egin zuten (Caro 1966: 141). Arketipoa urrun joaten da seme batek ama errearazten duene an. Ipuin batzueta n aski ohizkoa da labera botatzea ama edo amaizun sorgina ; Cerquand en bildumako “Ama jelosa” horrela amaitzen da: “gorriarazten dute labe bat eta han errearazten da sorgina (heroinaren amatxi)” (2017: 39 zb) . Orozkoko konda ira batean seme apezak hil ei zuen ama sorgina. Horren bertsio osatuagoa eta leundua ematen du Azkuek : Durangon sorgin batek haur bat eriarazi zuen. Auzoek, oilasko bat jarri zuten egosten, sorgina bere burua salatzera behartzeko: laster apezaren ama ageri zen, otoi lapikoa sutatik ken zezaten. Abadeak hori entzun eta, ama egiazko sorgina ote zuen jakin nahirik, mezea amaituta misala zabalik utzi zuen aldarearen gainean eta etxera joan, sorginek ezin baitute higitu misala itxi ez ean. Laster etorri zitzaion etxeko neskatoa, amaren aginduz liburua hets zezan. Joan zen berriro elizara eta misala itxi eta gorde zueneko ama elizatik joan ahal izan zan. Abadeak ama konjuruaren konjuruz sorgingabetu ei zuen (laburtua, Azkue 1966: 333). Ama errearazteari izugarria iritzi zion Orozkoko berriemaile ak eta, durduzak harturik: “Bai, baina sorgina bazen…” (Arana 1996: 195). Istorio honetan , bestalde, sorginak salatzeko bi metodo aipagarri azaltzen dira. Lehena, oilaskoarena, gaur egunean ere erabiltzen d ela erakusten dute Fravret Saada ren eta Camus en lanek , eta hauxe da haren oinarria: ur irakinean sartzen den oilaskoa (edo behi bihotza) sorgin ezezagunaren sinboloa da eta, okel a horri egiten zaion mina sorginak sentitzen baitu b ere haragian, o perazioa geldiarazteko eskatzera azaldu behar du eta bere biktima askatu. Bigarren metodoa ere, meza liburuarena, ezaguna da; Azkuek aurkezten digu: Sorginak ez omen dira elizatik elki ahal izaten apaizak meza ondoan aldareko liburua hesten ez badu. La Fascinación de España ren egile Salillas ek, sorginez dio: “Las que acudieran a misa no podrían salir de la iglesia hasta que cerraran el misal”. (…) Bizkaian gertatu zela “Abadianoko sorgina” deritzaion ipuin batean irakur daiteke. Horregatik Baztanen erraten zen apezak aise jakin zezakeela hirian sorgin nor zen eta nor ez (Azkue 1959: 376). Antzeko s inestea bada ezkilari buruz : “Sorgina ezin higitu izaten ei da matutea (albakoa) jo ezkero” (Azkue 1959: 379). Eta Frantzian bertute bera eransten zitzaion heliotropoa ri: landare hori elizan denean, senarra engainatu duten emazteak ezin dira handik higitu ( Grand Albert 1981: 70). Metodo berdinak, beraz, sorginak eta emazte adulteroak salatzeko, batzuk zein besteak gizonen laidotzaile kontsideratuak direnez geroz. VIII. APEZAK ETA SORGINAK “Abadearen ama sorgina” izenburuak adierazten du bi pertsonaiak, kontrarioak izanagatik, ez direla gutiago elkarren hurbil; funtsean, beren ahalengatik, apezak ere sorginak izan daitezke, familiarien jabe ahaltsuak edota ekaitzegileak (ikus “Familiariak” kap. eta Arana 2000: 149). Sorginetan apezak datoz bigarren, emazt een ondoan ; azken hauek erligio praktiketan eta elizetan bete dituzten eginkizunek a reago tu dukete kidetasun hori , Lancre k gogorki arbuiatu a, Lapurdiko seroren garrantziaz ohartu rik (1982: 91). Bere mandatuan, 1609an, zortzi apez auziperatu nahi izan zituen, baita lortu ere haietarik hiru sutan erretzea. Frantziako sorginkeria prozesu ezagunenetakoan, Loudun ekoan, Grandier apeza erre z uten, 1634an (Palou 1957: 72). Apezek, sorgin izan zein sorgin kontrako, liburuaren indarra baliatzen dute. Frantziako Maine eskualdean apeza da sorginen etsai jaioa, eta hark d itu haien zorte gaizto ak galarazten, liburuan ikasi dituen sekretuen laguntzari esker (Sébillot 1968 IV: 240). Camus en iritziz (1988: 57), “abade sorgin” figuraren oinarrizko elementu sinboliko bat izan da sorgin liburuak pertsegitzen dituen apeza: liburu horiek suntsitzen ah al baititu, ez da haien beldur , alderantziz, lan tresna gisa erabiltzen ditu. Ahal bereziak dituzten apezen hotsa ia gaurdaino heldu da: beren erretorearen beldur ziren 1981ean Santa Graziko eliztar batzuk, pentsatzen ba itzuten zigortzen ahal zituela begirune eskasa erakusten ziotenak (Ott 1993: 108). Kondaira zenbaitetan gaiztoaren rola tokatzen zaie apezei, ez baitezpada sorginak direnean, baina haienganako amorruak itsutzen dituenean, “Kukubil” ipuinean bezala (Azkue 1966: 205). Kukubil neskatila artzaina da; Ama Birgina k eman dio dantzarazten duen txilibitua, eta haurrak ardie kin erabili ohi zuen; holako batean, erbiaren barrandan sasietan gordea zegoen apez ehiztaria dantzan jarri zuen nahi gabe; ja un hark, arantzez eratzita eta haserretuta, sorginkeria leporatu zion txirulariari, eta urkatu behar zuen; baina urka lekuan ere Kukubilek herritarrak denak dantzarazi zituen, eta haiek, xoraturik, lokabe eta deslai utzi zuten. Apeza eta ama sorgina beza lako bikotea osatzen dute Muruko Dama ekaitzegileak eta haren seme konjuratzaileak. Orobat, apez sorgin batzuek eta Martin Abade edo Mateo Txistu tipoko ehiztari kondenatuek Andere ekaitzegilearen ezaugarri zenbait dauzkate (Arana 2000: 25, 144). Frantzian, XX. mendearen hasieran, Nahiko zabaldua den sineste bate k apezei leporatzen die hode ian ibiltzea eta beste ekaitzegile ek bezala ekaitza eta babazuza eragitea beren sorgin goa baliatuz. Aldi berean, ekaitza konjuratzeko , hodeia desegiteko eta haizea aldatzeko ahalak eransten zaizkie . (…) Behiala, Saintonge n esaten zuten apezek berek eragiten ahal zutela kazkabarr a, inoren lagunt zarik gabe eta akelarrera joan gabe , horretarako aski z itzaiela zaharo magiko batez ura jotzea iturri , ibai edo urmael batean. Sineste hau S…n ere bada: hiru apez biltzen dira urmael baten hegian eta ura uhertzen dute lohiarekin nahasiz ; horrela , eskualde osoa xehatuko duen babazuza legamia sortzen dute (Sébillot, 1968 IV: 237 eta 1968 II: 438). IX. SORGIN EKAITZEGILEAK Sorginek ekaitz egile fama dute . Sorginak, erreka bazterrean baino areago, urmaeletan biltzen dira (…) sorgin ekaitzak sortzeko. (…) Ilun ilunpetan babazuza egileek, hirunaka beti eta alimaleko hagaz edo egurrezko palaz armaturik, ur azala jotzen dute erritmo indartsuaz. Laster, haien besoen kolpe frenetikoen ond orioz, sakreek eta oihu basatiek ere lagunduta, ura ziztuka jauzten da airera , goiko aldera iristen (…) eta egun a argit u orduko sortua da gaitza (Sébillot 1968 II: 438). Beheko uraren egoerak goiko arena baldintzatzen duen printz ipioa baliatua izan da, lehorte a luzatzen denean , euria eragiteko iturrian ura isuriz; zenbait lekutan herriko zaindaria zuten uretan sartzen , Pirinioetako herri batzuetan be steak beste (Sébillot 1968 II: 376; Marliave 2006: 261). Ohiturak azken mende arte iraun du eta aspaldiko aurrekari a du. Broceliande oihan miresgarrian den Barenton iturriko ura isurtzeak euria ekartzen duela kontatu zuen XII. mendean Robert Wace k Roman de Rou liburuan, eta haren ondoan, iturri bera aipatu zuen Chrétien de Troyes ek Yvain, le Chevalier au Lion eleberrian: S'au bacin viax de l'eve prandre / E desus le perron espandre / La verras une tele tanpeste / Qu'an ces bois ne remanra beste / (…) / Car tu verras si foudroier, / Venter et arbres peçoier, / Plovoir, toner et espartir… (Frappier 1969: 86). (Iturriko askatik ura hartu nahi baduzu / eta harriaren gainean isurtzen, / halako ekaitza ikusiko duzu, / ez baita piztiarik geratuko baso hartan: / iku siko dituzu orduan hango ortziak, / hango haizea eta zuhaitz hautsiak, / euri, ortzantza eta tximistak…) Orrazten direnean sorginek botatzen dituzten ileek kazkabarra sortzen dute (Frazer 1981: 639) ; eta deabruaren ileak dauzkate txingor ale ek… (Marliave 1996: 76, 175). Inkisizioak Tolosan (O kzitania) auziperatu bati aitorrarazi zionez: Hacía caer granizo sobre los campos de aquellos a quien no quería, hacía que se pudrieran los trigos mediante una niebl a pestilencial, y que se helaran las viñas (Caro 1966: 118). Avellaneda inkisidoreak idatzi zuen Nafarroako sorginek adierazi zutela: Que cuanto fruto de la tierra se pierde con tempestades y piedra en este reino y en otra cualquier parte es por los maleficios de los brujos y brujas (Caro 1975: 42). Zugarramurdiko sorginen 1610 eko auziaren txostenak dioenez, Donibane Lohitzuneko sorginak ontzien galtzera joan ziren; deabruarekin itsasoan sartu eta, ontziak topatu zituztenean, deabruak jauzi egin zuen eta esker eskuaz bere benedikazioa bota zuen , esanez: “Aire , aire, aire”; eta enbata itzela ekarri zuen. Akusatu batek esan zuen bere lehen akelarretik landa fruitu eta garitza suntsitzera eraman zutela airean sorginek, berrogei zaldizkoek galapan baino harrabots handiagoa eginez, ortzantzarena baino lazgarriagoa; sorgin berri hori ikaratu zela eta “Jesus” esan zuela eta, berehala, beste guztiak aienatu zirela; bera, lurrera erorita, ahal bezala etxera itzuli eta kordegabetu zen. Subertsio aire duten ekaitz gogoangarriak ere e ragin zituzten, 1616ko idazki baten arabera: La pérdida de la armada del cargo del general don Antonio de Oquendo en la Barra de Bidarte en Francia según lo certificó la dicha Maria de Zozaya que ellas con sus compañeras levantaron la dicha tempestad. (…) Y últimamente en la llegada del Rey nuestro señor en el puerto de Pasaje ahora dos años y medio, sobrevino de repente tal tormenta de aguas y viento que se ha dicho públicamente se juntaron cuanta s brujas había en la comarca y levantaron de repente aquella tempestad porque el Rey no viese el canal de las dependencias, (…) porque luego al otro día hizo buen tiempo y sol (Caro 1975: 255). Sorgin ekaitz xumeagoen sinestea k iraun du Euskal Herrian , barnealdean zein kostaldean : Otsagin (Nafarroan), orain hirurogeita lau urte, hiru sorgin izan ziren. (…) (Bat) hil orduan apezari ez zakon mirarik ere egiten. Hil zenean kaskilagar erauntsi handi bat izan zen. (Besteak) hil zi renean ere harri erauntsiak izan zirela (Azkue 1959: 385). Lekeitioko arrantzaleak, orain hirurogei bat urte, itsaso zabalean ebiltzenean behintzat, ez eben sorginik izen honezaz aitatuten: “pendulen kontrakoak” izaten zen euren izena. (…) Orain Hondarribiko arrantzaleek ez dute itsasoan sorginik aipatzen; eta itsasoan diren artean bere etxeetako emakumeak sorginen kontuak esaten ari badira, arrainik ez dela izango uste dute berek (Azkue 1959: 383). Bretainian tornadoak egiten dituzte: Tréguier aurreko itsasoan deabrua ibiltzen omen da “herensugeak” deitzen dituzten zurrunbiloen erdian; sorginek eginak eta zuzenduak direla ere esaten da (Sébillot 1968 I: 113). X. PERTSEKUZIOA Sorginkeriaren zergatia esplikatz eko, Luneau & Thomas ek Togoz egindako lana zitatzen du Delumeau k (1978: 372). Alegia, jende en artean ekidin ezinak diren gatazkak isilpean geratzen dir enean bortizkeriaren edo instituzioen bitarteko irtenbidea aurkitu gabe, azkenean irudimenaren aldera (des)bideratzen dir ela, eta salaketa bihurtuta adierazten ahal dira, “ifrentzuzko instituzioa” den sorginkeriaren bidez: jendarteak hobendun bat seinal atu eta bere aiherkundea haren bizkar ematen du . Sinboloaren eraginkortasunak tirabir ak moteltzen ahal ditu, eta aterabidea ematen dio agresibitate isilari: sorginen aurkako bortizkeriak, espontaneo baina arautuak, ihes taparen funtzioa betetzen du. Bai, baina badirudi sinesteak berak dakarkeela alegiazko sorginen jazarpena. Gertatzen den h ondamendia ezin denean naturaltzat h artu, izu amorr atua bilakatzen da sorginen ohizko beldurra ; eta sorginik ez bada, talde baztertuetan bilatzen da aker pekatzailea, judu, legendun edo heretiko (Delumeau 1978: 131 134). Akusatuak erre tzen dituzten su erritualizatuetan sakrifizioa igartzen da , izurriteet an pizten ziren “miseriako su” batzue tan bezala, abereak bizirik erretzen zirenean (Frazer 1984: 157 183). Berpizkunde eta Aro Klasiko an, krisi sozio kultural garaia n, noizbehinkako zigorretatik jazarpen instituzional sistematikora pasatzen da eta , agintari erasotzaileen ideologiak bultzaturik , dogma bezala predikatzen da deabruaren manuz jendartea eta erligioa deuseztatu nahi dituzten sorginei gerla egin behar zaiela akaba tzeraino (Bechtel 2019: 109, 224). Fenomenoak Europa osoa ukitu zuen eta, De lumeau ren ustez, Berpizkundea k herriaren eta jakintsuen artean sakondu z uen erreka izan zitekeen kausa: irakurgai eta ezagutza berriak metatu zirenean, letradunak ahul senti zitezkeen arroztua zitzaien kultur baserritarrak inguratu ta zeudela ohartu zirene an. Eliteak, nekazarietatik urrundu arau, mesfidantza gero eta handiagoaz begiratuko zien haien praktikei, aiherkundez ere. Sorginkeriaren auziak nagusien defentsa izan ziren, eliteen etika ezeztatzen zuten praktika kolektibo zaharren kontrako erasoa (Delu meau 1978: 384). Pertsona modernoa asmatu zuen europar zibilizazio aren belu siraultza egiten ari zen unean gertatu zen sorginen errepresioa, gogorarazten du Muchembled ek, eta paradoxa hori ahalbidetu zuten mekanismoak bilatu ditu. Nekazariak has iak ziren sinesten sorginak deabruzkoak direla eta ez zela sendatzaileetara jo behar erremedioen bila . Orduan, ondoez ekonomiko, sozial eta mentalak jota ko jende kulpabilizatu horiei sorgina seinalatu zien errepresioak biktima pekatzaile gisa (Muchembled 1987: 8, 160). Sorgina ez zen pertsona baztertu bat, ez eta matxinatu a ere, baizik eta berak neur eta uler ez zezakeen aldaketa bortitz bate n biktima. Bi mugimenduen artean harrapatua gertatu zen: alde batetik, baserri eremuan emeki baina segurki aurrera zihoan konkista kultural, erligioso eta politikoa, hau da, akulturazioa; beste aldetik, nekazal munduaren aldakuntza sozio ekonomikoa, bertak o nagusigoaren banaketa berria burutuko zuena (Muchembled 1979: 19). Cambrésis ko 1664ko auzietako akusatzaileek diote akusatuak, txiroagoak izanki, saiatu direla beren gabeziatik ateratzen, magiaren bidez aberatsen ontasunak bereganatuz eta aberatsak pobretuz ; sorginkeriaren nozioak borroka sozialaren molde bat estali duela sumatzen du Muchembled ek (1987: 159; 1979: 37). Silvia Federici ren ikerketak (2017) erakusten du pertsekuzioak misoginia areagot uz emazteen dohaineko lana ekarri zuela metaketa kapitalistara . Agintariek eta Eliza k, beren aldetik, herritarrak xaxat zen zituzten sorgin en aurka . Alabaina, senda lariek bi partida zituzten: misterioz ko gauz etan lehiakiderik nahi ez zuten erligio ofizial eko ministro ak eta sendagintza a rloan nagusitasuna bilatzen zu ten mediku ak. Horiek hola , Muchembled ek azaldu bezala, agintariek meneko zenbaiten adostasuna z jabetuak ziren . Senpereko jaunak eskaturik etorri zen Lapurdira Lancre epailea 1609an, herritarrak sorginez arrangura zirelako an (Caro 1966: 220; Villeneuve 1983: 65). De Coster en Ulenspiegel en legenda nobelak azaltzen du nola gerta zitekeen holakorik . Katheline k, auzo bate n abereak sendatu ondoan, ezin du deus egin beste bate n behia salbatzeko, eta aberearen jabeak, hirugarren auzo jelos batek akuilaturik , leporatzen dio sorginkeriaz hil izana; salatu zuten eta, herritar batzuen lekukotasuna bildu ondoan, Katheline torturatua eta kondenatua izan zen. Sorginen s inestearen motibazioak bezala, pertsekuzioaren ibilmolde ak iraun du politik a mota zenba itetan. Arthur Miller idazleak, Salem go sorginak antzezlanean, makartismoaren gehiegikeriak salatzen ditu, hala agintetik zetorren erasoa nola herritar zenbaiten erreakzioa, beren burua salbatu nahiz, akusatuak izatetik akusatzaile izatera pasatu zirenak. Berrikiago, zapalgailu judizialaren pisua ikertu du Carlo Ginzbur g historiagileak Considerazione in margine al processo Sofri liburuan (1991), eta Italiako tribunaletan Inkisizioaren man erak atxeman ditu, hau da, egiaztatu gabeko akusazioen ones pena eta bidegabe ko kondenak. “Sorgin ehiza” esamoldeak ez du aktualitatea galdu. AKELARREAREN ITURBURU MITIKOAK Sorginen pertsekuzio prozesu etan akusatuek egiten zituzten aitorpenak torturaren ondorio izan direla ez da zalantza handirik, eta akelarreaz eman zituzten deskripzioak epaileek berek iradokiak zirela u ste dute ikerle gehienek. Lancre epailea harritu egiten da gero, baizik eta istorio bera derasatela Italiako ek, Alemaniako ek, Espainiako ek eta Frantziakoek , akelarre berdinak egiten dituztela denek eta denek begizkoa jaurtikitzen (Caro 1975: 225). Istorio horien modeloa Frantzia iparraldeko Arras eskualdean aurkitzen da lehenengoz, 1459 1461 urteetako “Vauderie” heresiaren kontrako auzietan (Palou 1957: 57); eta handik landa aldaketa gutirekin errepikatuko da XVII. mende arte. Haren elementu batzuk h erri t radizio ko akelarreta ra pasatu dira: hegaldarazten duen ukendua, inarra gaineko joan jinak eta deabru buruzagiari sorginek egin omenaldia. Halako i rudien iturburua izan da askotan eztabaidagai. Sinestea arrazionalizatu nahiz, esan da haluzinogenoen erabile ra erritualak ekarritako ikuskizu nak izan zitezkeela; eta Castañedak baieztatuz geroz Mexikoko xaman yaki en bidaiak eta begitazioak peyotl ek ematen zituela, maiz ondorioztatu da gure kondairetako sorginen ukenduak akelarre aren lilurapena sor zezakeen dro garen bat izango zuela. Baina droga hori inork ez du aurkitu hemen. Batez ere, drogak ez lezake irudien sorburua argitu , eldarnioen edukia eta interpretazioa norberaren inguruko kulturak baldintzatzen dituelako (ikus Talayesva: 161, 461). Epaileen irudikapenak beren sines keretan oinarrituak ziren, orobat epaituenak , eta bietan osagai amankomunak behar ziren. Ustezko sorgine i aitorrarazi zizkieten akelarreen hainbat atalek aurrekari zaharrak dituzte, eta batzuk orduko herri sinesteei hurbil ziren. Berriagoa zen sorginek deabruarekin egindako ituna, Eliza gizon eta legelari misogin oek apaila tua. Jendartearentzat arrisku izugarria zela predikatu z beldurra denetan sakatu zuten eta heresien eta juduen pertsekuzio bortitzaren ildoan eraman zuten sorginena, haien batzarrei eman zizkieten izenek (sinagoga, sabbat) salatzen duten bezala. I. SORGINAK E TA XAMANAK Xamanak eta sorginak desberdinak izanki eta ontsalaz oposatuak ere haien egitekoak , zerbait antzekoa badute , bidaia miragarriak. Sistema oso garrantzitsua da xamanismoa ; gertakariei eragiteko eta zentzu emateko pentsatua da eta pertsonaren eta munduaren irudikapen berezia eskaintzen du (Perrin 1995: 7). Eritasuna arimaren lekutzeak ekarria delakoan, arima hori izpirituengandik berreskuratzea eta gaixoari berriz itzultzea da xamanaren lana: horretarako izpirituen mundura joaten da, lehenengoz bere iniziazioa burutzeko, gero sendagile lana egiteko . Eta beste munduan dabilen bitartean birloratua bezala dago, korderik gabe, “estasian” Eliaderen terminologian. Akelarrera joan a den s orgina bezala. Ginzburg en iritziz (1992: 274) gure kultur ondarearen zati garrantzitsuak Siberiako eta Ipar Asiako xamanismoarekin zerikusia du. Estasiak, beste mundurako bidaiak, hilen prozesioak, maskaratuen ateraldiak eta sorginen animalia itxurak, zein bere aldetik eta bere iztuta ikertu dira. Aitzitik, horiek guztiak lotzen dituzten hariak txirikordatu behar dira, Europan jadanik errotuak ziren xamandar ezaugarri horietan txertatu ko zelako inkisidoreen sorginen irudia. Arima pixti itxuraz gorputzetik urruntzeak dakarren estasi a eta animalien g ainean egiten diren bidaiak baliokideak dira sinbolikoki ; eta h olakoak dira sabbat tip ikoan eta gure akelarre folklorikoan sorgine k egiten dituzten joan jinak. Hilen troparen gidatzaile zen Odin ek ere egiten zituen : Odin itxuraz aldatzen ze n: haren gorputza hila edo lo bezala zetzan bitartean, bera txori , piztia edo sugea zen eta han hemen batean joaten zen herrialde urrunetara. Xamanaren bidaia oroitarazten du horrek, beste mundura joaten denean izpi rituak bisitatzeko eta galdekatzeko (Lecouteux 1986: 177). Holako ibilaldi bat kontat u zuen VIII. mendean Paulo Diakono idazle lonbardiarrak: Gunthramnus erregea ehizan zebilelarik zuhaitz baten azpian lokartu zen. Lo zegoelarik, ahotik animalia tiki bat atera zitzaiola ikusi zuen haren ezkutariak eta zubi bat egin zion bere ezpataz, erreka iragan zezan. Piztitxoa m endi barru ra sartu zen , gero ber bidetik atzera etorri eta erregearen ahora sartu zen . Iratzarri orduan Gunthramnus ek kontatu zuen zubi batean pasatuz mendi zulo bate ra sartu zela eta barruan altxor bat ikusi zuela . Mutilak ere kontatu zuen zer ikusia zu en kanpotik . Animalia bezal a joan ziren zuloa n barn a eta altxorra atxeman zuten (Lecouteux 1986: 178). Frantzian hau bildu zuen Sébillot ek XX. mendearen hasieran: Arima intsektu baten itxuran azaltzen ahal da. Gehienetan zomorro hegalduna da eta pertsonaren ahotik ateratzen da, hura lo dagoelarik. Menton eskualdean, “masca”ri (sorginari) ahotik ateratzen zaio bere bikoitia, tximeleta edo euli tzar itxuran, begizkoak egitera joateko; arima kanpoan den bitartean gorputza lekuz aldatzen bada, sorgina hiltzen da. (…) Bretainian sinesten dute hilen arima ahotik jalgitzen dela euli edo tximeleta itxuran (Sébillot 1968d: 332). Klase horre takoak ziratekeen aurreko kapituluan azaldu diren zenbait sorgin: euli itxuraz haurrak hiltzen zituen Berastegikoa eta giltza zulotik sartzen zen Arkotxakoa. Pertsekuzioko prozesuan, Zugarramurdiko akusatuen auzian , La mayor parte de los pregu ntados decían que dormían antes de salir al aquelarre, (…) y que las más veces por el aire , y una moza dice que iba volando en figura de mosca y otras de cuervo y la mayor parte que salían por resquicios o agujeros muy pequeños (Caro 1975: 267). Tartean gogoratzeko da zomorroak sorginen ibilgailua ere direla euskal mitologian : euli itxura duten deabru familiariek beren jabeak airean eramaten dituzte; eta, besteak beste, inarra sustarrean gordetzen baitira, haiek dirateke holako aire ibilgailuen “motorra” (ikus “Familiariak” kap.). Deabrua bera egon daiteke arimaren lekuan eta arima bezala atera deabrutuaren gorputzetik, norabait bidaiatzeko. (Baxenabarren) Mendibe Ihalorreko etxekandere xaharra hiltzen ari, ezin hilez a ri. Eta Ezterenzubin bazen Xurienia, Ezterengibel auzoan. Eta han bazen deabruaz poseditua gizon bat, eta gizon hura lokartu zen eta zortzi egunez lo , hila bezala. Eta iratzarri zelarik galdetu zakoten etxekoek: Non hintzen, madarikatia, zortzi egun horietan non ibili haiz? Ba, Mendibe Ihalorreko etxekandere xaharra hiltzerat zoan eta guretako zian, eta bagintian zazpi, haren ingurian, eramaiteko infernurat. Eta apez tzar bat jin duk eta harek konfesatu dik eta ebatsi (lapurtu): ebatsi diaguk eta zerurat ereman dik (Eñaut Etxamendik kontatua 1997ean). Arimaren bidaia ez da b aitezpada aipatzen: (Baxenabarren) Landibarreko Dendaletxera joan zen gau batez mutiko bat hango nexkato batengana. Leihoa jo zin (…) bainan nexkatoa ez zitzakozun (zitzaion) mintzatzen. (…) Sartu zun (zuzun) eta nexkatoaren ganberara joan. Ohean harrapatu zin, eta nexkatoa ez higitzen: hila bezala zun. Hilarendako utzi zin mutikoak. (…) Eta biharamunean (…) jak in zin alhorrean ari zela. Orduan sorgina zela izitu zun eta ez zen gehiago joan Dendaletxerat (1936an bildua, Barandiaran 1962: 16). II. OSAGILEAK ETA ERIARAZLEAK Sorginek eta x amanek beren jendartean dituzten eginkizunak desberdinak dira, alderantzikoak eskimalen ustez : lehenek animalia fantastikoak ( tulipak ) fabrikatu eta kalte egitera igortzen dituzte; eta xamanek, izpiritu batzuen laguntzaz, tulipak horiek deusezten dituzte (Quppersimann 1992: 172) . Batzuk eta besteak bereizteko, irizpide hau proposatzen du Perrin ek. Xamanismoaren arabera zorigaitza espl ikatzen da haren biktima diren jendeen eta haren eragile diren beste munduko izakien arteko harreman berezien bidez ; eta xamanak bien artekariak dira. Harreman horiek “zeharkakoak” dira no labait , bi mundu desberdinak lotzen dituztelako. Sorginkerian, aldiz, gaizkiaren iturburuaren (sorginaren) eta biktimaren (sorginduaren) arteko harremanak “barnekoak” dira, batik bat: jendeek (sorginek) dute gaizkia eragiten eta jendeek (sorgin gabetzaileek) sendatzen, nahiz eta sorginek beste mundukoen laguntza jaso, deabruena eta izpiritu gaiztoena edo haien aliatuena (Perrin 1995: 82). Azalpen honetan ez da ohartematen simetrikoak direla xama nek izpirituen mundura egiten duten bidaia eta sorgi nek akelarrera egiten dutena, beherago azalduko den ez. Xamana bikoitza izan daiteke eta sorgin jokaera har dezake , bere onerako ahalak txarrerako erabil iz; bere taldearen etsaien aurka iharduten duen maner an, taldekideen aurka ere egin dezake , arim ak lapurtuz adibidez : pertsona osasuntsu bat i arima kendu eta izpiritu gaiztoei ematen ahal die, haren trukez itzul diezaioten berak sendatu nahi duen eriaren arima; eta umekien arimak ere har ditzake, bere paziente antzuei ekartzeko. Ekuadorreko Axuarren xaman ek eritasunak kentzen dizkie te bere n taldekoei eta auzo taldekoei bidaltzen: horrela etengabe ibiltzen dira honat eta harat xama nak bakarrik ikusten ahal ditu zten gezi patogenoak (Perrin 1995: 77, 84). Mexiko Chiapasko Tzotzilen “santu hiztunak” ere aski anbiguoak dira: Como los chamanes, los santos parlantes se ocupan principalmente de curar las enfermedades. Algunos dueños de santos parlantes de Zinacantan son también chamanes. (…) Como los chamanes, los santos parlantes no sólo hacen el bien, sino que tienen la capacidad potencial de causar daño, pues constituyen un canal de comunicación entre los mundos sobrenatural y humano. (…) Se consideran (los santos parlantes) particularmente eficaces para diagnosticar y curar casos de brujería en que la víctima ha sido vendida a la Tierra, pero los que no son miembros de la familia de la víctima temen que el santo pueda recobrar el alma de su paciente sustituyéndola por una víctima inocente que sea enviada a trabajar en las fincas subterráneas. Algunos también temen que los que poseen santos parlantes practiquen abiertament e la brujería, aceptando dinero para vender un alma el señor de la Tierra (Reifler Bricker 1989: 319). Italian, sorginkeriaz akusatu Friul go benandanti ek esaten zuten berak xaman onak zirela; Livoniako gizon batek 1692an aitortu zuen gizots oa zela eta beste munduan borrokatzen zela deabru eta sorginen kontra, haiek lapurtu haziak berreskuratzeko eta atzera ekartzeko ; horrela uzta bermatzen zuen eta gosetea saihesten (Ginzburg 1992: 149 eta 151 , ikus beherago ). III. HILAK, DEAB RUA ETA BESTE IZAKI MITIKOAK Akelarrea ez da beste mundutik urrun. Inkisidoree n araberako deabruak beste izaki mitikoen antzera jokatzen du , ematen duen urrea ikatz bilakatzen de larik, Hondarribiko 1611ko auzian akusatu ba tek deklaratu zuen legez: Que la dicha Maria de Yllarra (…) le dio una moneda de oro que parecía doblón, y habiéndo la puesto en el seno al otro día halló en su lugar que era un pedazo de carbón (Caro 1975: 231, 218). Berdin gertatu zen Gabon Gau batez Leitora n (Lecture, Gaskoinian) : “meza tzarra” eman aurretik, deabruak ustel urrea eman zien ordainsaritzat sorginei (Bladé 2008: 320). Mitologian, urrea ikatz bilakatu edo ikatza urre, biak gertatzen dira, lehena maizago , Baltzolako sugea ren edo Anbotoko Anderea ren kasuan legez (Etxebarria 1995: 155 eta 286). Otsozelaiko laminek , lansari gisa, hautara eman zioten emaginari urre ala ikatz; ikatza hartu zuen eta gero urre bilakatu zen (Kaltzakorta: 68); ikatza bezala beste zerbait izan daiteke (Barandiaran 1984a: 113, 208). Folkloreko deabruak oin anomaloa izaten duela azaldu da “Ezkontidea” kapituluan. Zugarramurdiko akelarreko ek, laminen antzera , (Tiene los dedos) aguzados hacia las puntas, con uñas raspantes y las manos corva s como de ave de rapiña, y los pies como si fuesen de ganso (Caro 1975: 79). Eta herrentasuna pasatzen die berarekin harreman dutenei, berdin Atsularri edo sorginei, gizon batek Lancreri aitortu omen zionez: Que había estado dos veces en el sabbat si n adorar al diablo, (…) porque había hecho un pacto con el diablo y entregado la mitad de su pie izquierdo, con objeto de tener la facultad de curar y la libertad de ver el sabbat (...) sin ser obligado a otra cosa (Caro 1975: 190). Logroñon auziperatu batek ere kontatu zuen deabruak hiru behatz kendu zizkiola oinetik, eta Salazar y Frias epaileak, buruargia baitzen , gaineratu zuen “(que) fue convencida de su mentira” (Caro 1975: 270). Alegrantzia gutxi d eabruarek in. Heriotzar en itzalak estaltzen du Inkisidoreen akelarrea , eta epaileek n ekromantzia eta nekrofagia leporatzen zizkieten sorginei : hilarrietara joaten zirela, gorpuak lurpetik atera eta oin hezur eta kurruskak, sudurmintzak eta burumuin kiratsak kentzen zizkietela, berek jateko eta deabruari emateko; eta beren ahaide hurbilenen hilkiak bilatzen zituztela akelarrean jateko, parte bat errea, beste bat egosia, hirugarrena gordina, eta bihotza deabruak jaten zuela (Caro 1975: 108 eta 117). Airean pasatzen den hilen tropa andre batek eramaten du Normandian eta, norbaitek eskatzen badu “ehizaren partea”, jende h ilki eta hezurrak jaurtikitzen dizkio tximiniatik (Sébillot 1968 I: 174). Hilen t ropa eta hegan ibiltzen diren sorginak berdindu egiten dira maiz (Thompson en motibo E 501.3.6 “Witches in Wild Hunt”). Caro Barojaren ustez (1966: 164) adierazgarria da Alemaniako sorginak Walpurgis gauaz biltzea, hilen arimekin oso lotuak diren Walkyriak bezala. Antzinateko Hekate sorginen eta hilen anderea zen bezala , deabrua sorginen eta infernuko kondenatuen jauna da. Haren eskua gorpu bat bezain hotza da, eta kandela berdea daramaten lagunen artean ibiltzen da – kandela ber dea arima herratuen ezaugarria da Bermeon (Erkoreka 1986) eta Anbotoko Anderearena Zeberion (Etxebarria 1995: 168). Sorgin, deabru eta Anderearen moduan, ekaitza egiten ahal dute zenduek, bereziki ezbeharrez hil direlako Ehiztari Beltzaren tropan ibiltzen direnek. Europako zenbait tradizioren arabera, hilen egonlekuetan egiten dira sabbatak. Galloway zela horietako bat, esaten zuten Bretainiar batzuek, eta Galloway hori Galilea zen, hilak jujatu ko diren lekua (Sébillot 1968 II: 149). Beherago azalduko den Orozkoko akelarre a “Josepetako landa n” ospatzen da, hau da Josafateko landa n. Preseski, XVI. mendearen bukaeran, Friul go benandante batek epaileari kontatu zion Josafateko zelaian izana zela eta dena arrosa usaingarriz betea zegoela; gogora tzeko da benandanti ek Josafaten berreskuratzen zituzte la sorgin gaiztoek lapurtu eta hara eraman haziak (Ginzburg 1992: 164). Joelen profezia batek dio Jerusalem eta Olibamendiaren artean den Josafat en bilduko eta punituko dituela Jainkoak Israe len etsaiak . Kristau eta musulman tradizio en arabera , hantxe egingo da Azken Judizioa. Josafat ez oroitzen zen Senpelar Azken Judizio a aipatze rako an; eta Etxahun “Ahaire deliziuz huntan” kantorean. H ilhurren denak hitz hauekin agurtu ohi ditu bere lagunak: “Adios, Josefatako zelaira arte” (Azkue 1959: 228). Zeberion diote zelai hartan ordaindu beharko direla hemengo “mantzinkeriak”: “ zeurea ez den soroko mimen bat ostuten (lapurtzen) badozu ere, han, Josafat en land an, mimeagaz beragaz ematen omen dizute, askatu arterainoko lepokoak” (Etxebarria 1995: 230). Deabruak ere mimenaz eta arantzez zigortzen ditu zuzen ibiltzen ez diren sorginak. Gainon tzean, Zugarramurdiko sorginei deabruak esaten omen zien infernuko suek ez zutela akelarrekoek baino gehiago erretzen, ez batere minik ematen (Caro 1975: 83). Herri tradizioan, t eologoen infernu ikaragarriaren kontrapuntua da akelarre alaia, oinazerik gabea, dena kanta, dantza eta jaia. Zuberoako batean deabruak segurtatzen zuen infernuan oro aberats eta zoriontsu bizi zirela, eta sorginek abesten zuten: “Jauzi, jauzi Maria! Etxean zaharra, larretan gaztia” (Cerquand 2017: 45d zb) ; Zestoan, “Egunez zahar eta gauez gazte” (Barandiaran 196 0: 90); Abaurrepean: “Etxean zahar eta kanpoan gazte” (Azkue 1966: 238); eta Zugarramurdin, “Aquí mozas y en casa viejas” (Caro 1975: 88). Hilen munduan zahartzerik ez, naski eta , beherago ikusi ko denez, paradisu aire bat hartzen dute sorginen jaialdi ek, are gehiago zuhaitz baten pean kokatuak direnean, Genesi ko Edem aren irudi antz. IV. AKELARREA: ENTZUNAK ETA BIZITUAK Jazarleek eratu zuten deabruzko sabbata, ez ordea ha ren osagai guztiak. Hegalaldiak eta ukendu magikoa ezagunak ziren Antzinatean, Caro Barojak (1966: 57) Apuleio eta Luzianoren aipamenak ekartzen ditu, nola magialari batzuk koipe likatsu batez igurtzi eta txori hegalari bilakatzen zire n; berriz, garaiko jauregi eta elizako jaietatik hartuak zirela Lancreren idazkietako sabbaten ezaugarriak, aldarea, kandelak, intsentsua… Akelarreko zeremonia batzuetan deabru meza ikusten du Palouk (1957: 28) , ifrentzuzkoa : atzekoz aurrerako otoitza, ostiaren ordezko arbi beltza, meza emailea , barur egon ordez, apairu oparoa eginda izan beharra… denak eihar meza ren osagai ak (Sébillot (1968 IV: 238) , denak kristau sineste eta erritoetan errotuak. Antzinateko Diana edo Andere Onen gurtzarekin lotu zituzten inkisidoreek sorginen bilkurek (Caro 1966: 88, 163). Paganismo a eta folklore germaniko a hautematen ditu Palouk (1957: 69) , walkyrien kabalkadak, Jondone Joane ko bezpera eta maiatzaren leheneko Walpurgis gaua n sorginek Brocken mendian egiten dituzten batzarrak. Ginzburg ek (1992: 90, 148) herri kultura eta inkisidoreen estereotipoak bat eginda ikusten ditu sabbata osatzen duten elementuetan; sorginen bidaiek, bilkurek eta itxuraldaketek, orok luk ete jatorria Eurasia osoan hedatzen den substratu mitiko zabal batean, hartan sartuak direla biziek haraindiko mundura eta hilek honaindikora egiten dituzten bisitak, Hilen Troparen edo Ehiztari Beltzaren mito herrikoia z irudikatuak (ikus Arana 2015: 26, 65). Teoria horrekin ados ez izanagatik, Munchebled ek (1987: 229, 234) onartzen du sorginen hegaldiak zerikusia duela Hilen Troparekin, haler e azpimarratuz sabbatak ez duela zerikusirik kultu ez kristau antolatu batekin, ez haren hondar mitikoekin ere. Nago ezbai h orretan ez ote den ‘mitiko ’ hitza esanahi desberdinetan erabiltzen; ausaz Munchebled ek ez ditu mitotzat hartzen ahoz ko kondaira folklorikoak. Ehiztari Beltza mito bat da, haren tropa irudikatzen zuten maskaratuen ateraldiak erritoak ziren, eta hargatik ez gutiago folklore. Ororen buru ezerk ez du galarazten sineste horiek tradizio klasiko idatzi ari uztartu iza na. Sorgin en andereak, hala Antzinateko Diana edo Herodiade nola inkisidoreen idazkietako Holda, Bensozia, Abundia eta Andere Onak, ugaritasun dibinitateak ziren, haietarik batzuk orduko herri tradiziokoak . Halaber XX. mendean Italiako Befana , Jurako Tante Arie edo Tiroleko Perchta, Eguberri garaian etxeak bisitatzen dituzten lamiak (ikus “Laminak” kap.). Sorginkeriaz akusatuek aitor tu izana goianderea gurtzen zutela edo harekin bilkurak egiten zituzt ela ez da harrigarria . Euskal Herrian oraintsu arte kontatu da laminak tximiniatik zetozela etxekandere batek ematen zietena jatera , eta etxekandere bat tximiniatik joan zela laminek antolatu akelarre moduko jaira. Holako mitoak akelarre istorioen jatorri bat izan zitezkeen. Gero, s ekula bizitu ez baina benetan gauzatua bailitzan kontatu rik entzun den erritu bat sinesgarria da , protagonista ezagunak baditu eta iragan ez oso urrun ean kokatuak. Haren deskripzioa kond aira mitikoa da, eta ahozko transmisioan laster pasatzen baita “urliak kontatzen zuen” esatetik “urliari gertatu zitzaion” esatera eta, batzuetan, “niri gertatu zitzaidan” esateraino ere (ikus “Berraragitze” kap.), oso litekeena da aitorrarazteko torturatu a den batek bere bizkar hartzea beste norbaitek egin omen duena eta bere burua mito baten protagonista egitea. V. SORGINBERRI ETA ZUHAIZPEKO SEKRETUAK Inkisizioaren akelarrean tradizioko elementurik bada , eta folkloreko akelarreetan ere bada Inkisizioarenetik . Euskal Herrian bi tipo dira hedatuenak, “Sorginberri” eta “Zuhaizpeko sekretuak” deituko ditugunak. Lehenaren egitura 1610eko Zugarramurdiko sorginen auzian aurkitzen da: sorgin batek akelarrera eram an zuen lagun bat eta hark, zeremoniaren erdian hango buruzagia ikusirik, “tan feo, y que le besaban debajo de la cola, (…) santiguándose dijo " Jesús ", y que luego al punto todo se hundió y desapareció ” (Caro 1975: 101). Pasadizo hau tipo bateko kondaireta ko une gorena izaten da, oso arrakastatsua, eta beste zehaztasun irrigarriez apaindurik . Hona Orozkoko bertsioa: Bidaiari batek ostatuan pasatu behar du gaua eta, beste lekurik ezean, sukaldeko zizeiluan etzan da. Erdi lo denean, etxekoandre zaharra heldu da: supazterreko lauza bat altzatu, handik lapikotxo bat hartu eta barruan zeukan ukendu batez ipurdia igurtzi du. Gero, “Sasi guztien ganeti eta laino guztien azpiti” esanda, kezulotik abiatu da akelarrerantz . Mutilak dio: “Ba, neuk bere egin behar diat”. Ukenduaz igurtzi, bai, baina erdi lotzat eta, alderantziz esan du esatekoa: “Laino guztien ganeti eta sasi guztien azpiti”. Eta lainoa den lekuan gainera eta sasia den lekuan azpira, dena eratzita heldu zen Josepetako landara. Hantxe dira sorgin guztiak dantza eta dantza, beren buruzagiaren inguruan. Gero buruzagi hori fondo gabeko aulki batean jarri da eta denak pasatzen zaizkio azpitik, ipurdian muñ egiten. Gure bidaiaria zapataria zen eta, pasatze orduan , eztenaz jotzen du. Eta buruzagiak oihuz: “Alto! Alto el baile! Hemen baten batek bizar rak latzak dituz!” Ordu berean denak aienatu ziren eta sorgin berria, bakarrik eta arantzen artean aurkitu zen; han egon zen eguna argitu arte eta xitun xitun joan zen etxera (Sofi Etxebarria Zaballak 1985ean kontatua, moldatua, Arana 1996: 200). Beste bertsioetan, akelarreko buruzagia akerra edo deabrua izaten da. Leintz ibarreko bertsio kasik berdina dakar Azkuek (1959: 389). Kortezubikoan Lusi perrek eztenkariari diotsa: “Sorginbarri, bizarrak gogorrak daukazuz”; besteak erantzun: “Jesus eta credo, qu é culo tan negro!”, eta “Jesus” hitzaz akelarrea sakabanatu zen (Barandiaran 1960: 99) . Ligin , ziztakoa sentitu eta deabruak galdegin zuen: “Nor ze n hori? Billankozeko (Bidankozeko?) arotza, erantzuten diote. Errakozie geroko jinaldiko bizarra egin dezan” (Barandiaran 1973a: 509) . “Zuhaizpeko sekretuak” istorioan ere azaltzen da akelarrea. Italian, Beneventeko sabbat ospetsuak intxaurrondo baten pean biltzen omen ziren, eta atsoen kontu zaharretan oinarrituak ziren, Grillandus en ustez (Caro 1966: 140). Hona Orozkoko bertsioa. Behin Josepetako landan ez dakit ba nik non den, pagoak behintzat egoten ziren… Baten bat joan zen, herri batetik bes tera, eta gautu egin zitzaion han eta, “Ai ni hemen, piztiak gaitio, non egongo naz orain?… Pago ganera!” Igo zen eta han geldi geldi geldi. Sorginak etorri eta hasi ziren zuhaitz horren azpian beren dantzak eta komediak. Eta elkarri esan zioten: Badakin, erreginaren alaba gaixorik zegon, eta inork ezin din osatu. Zer dauka, ba? Ba, elizara joan zunan eta ogi bedeinkatua hartu eta jausi lurrera; eta, ez makurtzearren, han utzi, zapoak jan eta saman daukala. Eta ez dun osatu bere egingo erreginaren alaba . Eta gizonak pago gainean denak aditu eta isilik. Egunsentia baino lehenago sorginak danak zabaldu ziren eta bestea pozik. Herrira joan eta: “Erreginaren alabea gaixorik dagoela? Bai, eta ez dago medikurik osatuko duenik. Txarto dago Neuk osatuko neuke Ene, ez dakit zer irabaziko zenuken”. Elizara joan, harlauza bat altxatu eta han zegoen zapotzar hori. Hil, ogi bedeinkatua atera eta gaixoari eman. Osatu eta eman eutsien dirua hareri!… Gero besteren batek aditu zelan aberastu zen eta: “Neuk bere os atuko banu holakoren bat?” Eta pago gainera. Heldu dira sorginak: Hemen zeozer pasatu zunan lehengo egunean: erreginaren alaba hil behar eta osatu d un; baten batek entzun din… Denak gora aditu, eta han zegoen bestea. Orratzak ha rtu eta pika eta pika eta pika, harik eta zoruan hilik botatzeraino. Eta zelango erromeriak egiten ei zituzten, zelango dantzak eta komediak! (Sofi Etxebarria Zaballak kontatua, laburtua, Arana 1996: 200). Anitz dira istorio honen bertsioak: “Traidore punitua” (Cerquand 2017: 45 zb), “Sorginak akelarrean” (Webster 1993 I: 63), “Bi mandozainak” (Webster 1993 II: 31). Azkuek (1996: 295) Gorozikakoa jaso du, eta Barandiaranek (1960: 90 96) hainbat lekutan, Agurainen eta Orozkon, besteak beste. Aarne & Tho mpson en katalogoan agertzen da (“Two Travellers”, T 613), eta Frantzian animaliak izan daitezke sekretuaren jabeak (Sébillot 1968 I: 298). Bertsio batzuetan zubipe batean biltzen dira sorginak. Cerquand en alearen izenburuak nabarmenki adierazten du prota gonist a baten gaiztakeria baita ondoriozko bukaera moralista ; Aguraingoan, meza entzute agatik berandu egin eta gautu baitzitzaion mandazain sariztatuari, ikasbidea da : “Por oír misa y echar cebada no se pierde la jornada”. Bi kondaira hauetan akelarre aurretik protagonistak lotzat edo logura egoteak oroitarazten du Gunthramnus erregearen loa arima bidaian den bitartean. Ziztakoak behin eta berriz etortzen dira akela rre kontu etara. Sasipetan ibili eta, dena eratzita heldu zen Josepetako jaira Orozkoko sorginberria eta, dantzaldia barreiarazi ondoan, arantzen artean geratu zen; Zugarramurdikoa Berroskoberro deitu zelaian ageri zen (Caro 1966: 226). Orozkoko sorginek o rratze n ziztaz hil zuten diruzalea; eta Webster en bertsiokoek “sasiz sasi, berhoz berho, laharrez lahar, othez othe, zirripo zarrapo” erabili zuten intrusoa. Deabruak berak zigorrarazten ditu Zugarramurdiko sorginak “con unos manojos de mimbre re torcido, o con unos espinos muy ásperos” (Caro 1975: 96). Sorginberriak eztenaz jotzen du deabrua eta hark bizarra dela uste du : zertzelada esangarri bezain komiko a, ezagun d elarik gizasinbolo eta atributuak sorginen antidoto direla (Arana 2 000: 107). Inkisidoreek, berriz, ziztadak sentitzen ez diren gorputz unean bilatzen zuten deabruaren marka (Caro 1966: 217). VI. ANBOTOKO ANDEREA ETA SORGIN AK Akelarre tipikoaren sorburuan bi irudi bederen izan daitezke: alde batetik, izaki mitikoek beren artean egiten dituzten jaiak eta dantzaldiak eta, bestetik , sorgin ek lamien edo Andere Onen inguruan egiten dituzten bilkurak . Bietan hilen mundua sumatzen da. Eskozian XVI. mendean, ustezko sorgin batzuek deklaratu zuten: Alison Peirsoun recibía las visitas del fantasma de un pariente muerto. Este la llevó a donde se hallaban las buenas hadas y la reina de los elfos (…) que le permitían asistir a la fabricación de sus ungüentos: con ellas recogía ciertas hierbas al salir el sol (Caro 1966: 166). Inkisidoreen iritziz ere ezberdinak dira Diana edo Holda bezalako andereak eta h aien debotoak diren sorginak – natura gaineko izakiak batzuk , bestea k mundu honetako jendeak . Aldiz, Godelmann jurista demonologoak, XVI. mende berean, “lamiae” deitzen zien sorginei (Caro 1966: 163). Biak berdin tzen dituen joera nonahikoa eta iraunkorra denez , aldizkatu egiten dira haien arteko bereiz teak eta batzeak : La creencia en una vieja divinidad protectora de las brujas ha estado extendidísima en Europa y (…) ha perdurado algo hasta nuestros días o hasta hace no mucho: a veces, según las tradiciones populares, las reuniones de las brujas mismas se confundieron con reuniones de seres míti cos (Caro 1966: 163). Barandiaranen ustez, Gorbeiko Supelegorren bizi diren sorginen eta laminen buru a Anbotoko Anderea da ; Aian sorginen nagusitzat daukate eta leku batzue tan “Anbotoko sorgina” deitzen diote (1960: 82 eta 88) . Caro Barojaren ustez badauka inkisidoreen Dianaren antza (1966: 188, 293; 1975: 13) , eta sorginen ugazabandrea izateko tankera ere, ekaitza egiten baitu. Gainera, 1500 urtean , Anbotoko sorginen auzia egin zen . Baina, inon ez da azaltzen auziperatuak Anbotoko Anderearen lagun edo gurtzaileak zirenik eta, gureganaino heldu diren sorgin istorioetan behintzat, ez da Ande rea aipatzen. Arantzazun, bai, bada hein bateko lotura. Fray Juan de Luzuriagak XVII. mendeko testu batean dioenez, sorginkeriaren aurka egindako misio baten kari Ama Birgina k sorginak konbertitu zituen, baita deabruaren menpe zeuden haurrei ageri, esanez: Ene seme alaba txipi laztantxoak, ofizio zital hori utzi egizu, bihurtu zaitez Jaungoiko Poderosoagana kristau onak bezela, sinisten dezula Jesu Kristo Kriadore Redentoreagan, eta haren fede santa katolikan, Eleiza a ma santuak sinesten agintzen dituan moduan (Carok zitatua, 1975: 290 296). Luzuriagak dio Arantzazun jende asko damutu zela eta haurrek egiaztatu zutela Ama Birgina k hitz egin ziela, euskaraz. Bestalde, XX. mendean jaso kondaira baten arabera, Arantzazuko Ama Birgina k Anderearen lekua hartu zuen: Se cuenta que la Dama de Amboto se encerró en la profunda sima de Aloña, causando una sequía pertinaz de tres largos años, que asoló nuestra tierra; ha sta que la Virgen tuvo en Aranzazu un techo donde guarecerse del agua que abundante quería llover (Barandiaran 1961: 31). Ama Birgina k era berean garaitu baitzituen Anbotoko Anderea eta sorginak, bi gertakariak baturik azal litezke eta akelarre gisa irudika Anderearekiko balizko bilkura k, hura deabrutzeko ahalegina egiten zen ingurumenean . Horiek ho la, folklori stek bildu datu zenbait ek ulert zera ematen dute Anderea nolabait gurtua izan dela eta eguraldi egokia erdiesteko opariak eramaten zizkiotela bere harpera (Barandiaran 1984a: 135; Etxebarria 1995: 232). Baina hortik akelarrera tartea bada eta, nik dakidanez, ez da Anbotoko Anderearen inguruko akelarrearen berri herri mitologian. Osterantzean, Andere hori ez da jendekina e do batzar zalea izaten : bere mendiko harpera sartzen denean ez omen du inguruan inor ikusi gura, Durangon entzun zuenez Eulali Bilbao orozkoarrak (Arana 1996: 287) ; haren izeko Juana Larreak ere Etxeberriari kontatu zion (1995: 250) aitak Gorbeian ikusi zuela Señorea pasatzen, oihuka “Ni bakarriiik!”. VII. LAMINEN DANTZA LDIAK Kondaira askotan azaltzen dira izaki mitikoen bilkurak, deabrurik e do akerrik gabeko jaiak. Zuberoako Mendi herrian, “aste oroz mairiak eta laminak biltzen zütüzün libertitzera Mendiko landala” (Cerquand 2017: 57 zb). Mendiben (Baxenabarre) laminak argizagi zuritan dantzatzen zuten (ikus “Laminak”). Gaskoiniako Zazpi Andere ño Ederrak, urte osoan latsagi handi bateko urpean egon ondoan, Jondone Joane ko gauerdian ateratzen ziren, urre eta zilar jantzita, egunsentira arte dantzatzera sahats barne huts baten inguruan; behin, han zebilen desertore batek haien “ihihi, ahaha” entzun eta sahats aren barruan ezkutatu zen; laster lamiak kantuz hasi ziren “Napoleon garaitua dela”, eta mutila, pozik, etxera itzuli zen zazpi urtez sasian herratu ondoan (Bladé 2008: 340 ). Sébillot ek ez du eragozpenik lamina dantzariak eta ninfak alderatzeko: Hainbat legenda xar mantek lamiak erakusten dituzte Antzinateko ninfak bezala, irradan dantzatzen hilargiaren argi gozoan edo egunsentian, oihan bazterrean e ta ihintza z heze belardietan. (…) Haizeak uhinka hedatzen ditu haien adats luzeak, eta haietarik bat, buruan urrezko ko roa daramala, borobilaren erdian egoten da. Josteta horiek eteten ausart zen den ezikasia , handik kilometro batera egotzia izango litzateke, lapar eta arantze tara (Sébillot 1968 I: 201). Dantza egiten dute sorginek ere eta parte hartzera gomitatu edo behartu ohi dute ondoan pasatzen dena ; gero, hura zeinatzen denean, denak barreiatu eta bakarrik gelditzen da ibiltaria (Barandiaran 1984b: 59; Azkue 1959: 384). Orozkoko istorioetan, laminek dituzte akelarre moduko jaiak egiten. Dimako Petra landa (Bizkaia) sorginen biltoki ezaguna da, baina iturriko laminak ere biltzen omen ziren han (Barandiaran 1984b: 88). Laminen eta sorginen dantzaldien parekatzeari esplikazio hau eman zaio Guernese y anglo normandiar uhartean : Guerneseyko legenda baten arabera, megalitoetako eta harpeetako lamiek, beren egoitzak eta dantzalekuak sorginek hartu zizkietela ikusirik, (…) bere buruaz beste egitea erabaki zuten (Sébillot 1968 II: 239). Laminak eta sorginak nahas teko joer ari arrazoi historikoa ere eman zaio : Zenbait legendetan, akelarretara joaten dira lamiak dantzatzera; erran nahi baita, kristau madarikazioaren eraginez erdi sorgintzat joak direla (Sébillot 1968 I: 202). VIII. AKELARREA AKELARRE Konklusio moduan esan daiteke inkisidoree n akelarrean tradizioko hainbat osagai badirela, hala beste mundurako bidaiak nola izaki mitikoen dantzaldiak eta haiekiko bilkurak, guztiei deabruaren inguruko konspirazio goibela gaineratuta eta horren araberako kodeaz interpretazioa e ginda. Sabbat horren irudia jazarleek eratu eta jendartean sarrarazi zuten , sorginen ikara sustatze ko m oldean. Alderantziz, akelarre herrikoia, inkisidoreen kopia bada ere, desberdina da : deabru desarmatua (edo kendua) erakusten du eta umore edo jai giroari ema ten dio garrantzia. Gisa guztiz: 1) Akelarreak errito irudikatuak dirateke, ez praktika tuak, eta haien deskripzioak kondaira mitikoak, ez historikoak . Mitoak egiazki gertatuak bailira kontatzen direnez , haien sinestetik datorke akelarreak benetan egin izan diren ustea. Jazarleen hitza beste arrazoirik ez dugu benetako g ertakarie tan oinarri tuak direla pentsatzeko ; nahiz eta, mitoen elementu asko errealitatetik hartuak diren modu berean, akelarreko zeremonia batzuek ere egiaz ko jai ak edo erritoak antzezte n dituzten, maiz inbertituak (ifrentzuzko meza) . 2) Sorginkeriaz akusatu eskoziar batzuk Andere Onekin biltzen omen ziren . Euskal Herrian , basoko laminen jaietara joaten direnak etxeko tximiniatik abiatzen dira ; baina orozkoar batek ez die sorgin deitu nahi akelarre tipikoa den Josepetako landako festazaleei, argudiatuz “ laminak gehiago egoten direla jenteagaz, ez daudie (dute) kalterik egiten, sorginek bai (…) Sorginak diraz dañuinoak ”. Dena de la, nahitara edo nahi gabe holako ospakizunera gerturatzen den intrusoa ez da beti zigorgabe itzultzen . 3) Beste kondaira multzo batean, laminak dira tximiniatik etortzen, gizonen isilean etxekandereek supazterrean prestatzen dituzten txirimartxo edo askariet ara. Bertsio gehienetan lamina horiek eskale irrizkinak dira, beste batzuetan etxeko aberastasuna sustatzen duten gomitak; etxeko jaunak lamina zauritu eta, holako bisitak bukatzen dira eta etxea peko errekara joaten da (Arana 2000: 66). Sorginberrik sorgi nak bezala, laminak uxatzen ditu zte gizonek . Akelarrearen hari ak munduko kultur a askotara luzatzen ahal dira, Ipar Asiako xamanismoraino , Ginzburg en ustez . Sorginen hegaldiak, arimen bidaiak eta ondoriozko gorputzaren loa e zagunak dira hemen . Baina sorginak ez doaz xamanak bezala herrikideen osasunaren bila, alderantziz , ez dute osasun ekarle izan nahi: zuhaizpeko dantzariek, ohartzen direnean norbaitek haien sendabide sekretua erabili duela, susmagarria hiltzen dute. Bestela, sabbateko kideen zitalkeriak inkisidoreen idazkietan daude batik bat , azken mendean bildu diren akelarre kondair etan baino areago , horietan alde irrigarriei ematen zaie lehentasuna. Sorginberriren istorioko “ipurdian muñ” pasadizo ospetsua oso adierazgarria da . Epaileek sorginei serioski leporatzen zieten osculum infame hori hoben larria zen, deabruarekiko menpetasun seinale gorena. Herri tradizioak deabruari garaitzera eta preziorik ez duen barre aldera bideratu du. Halere, durduzagarria da folkloreko akelarrea, fortuna bezain itsua, bederen kondairei asmo moralista nahasten ez zaienean. Haraindiko mundua ez da gauza segurua, han osasuna eta aberastasunak biltzen ahal dira, edo berdin herioa. PRAKAGORRI FAMILI ARIAK Gure mitologiako izaki xelebreenetakoak dira f amiliariak eta hots handia daukate herri batzuetan . Orozkon gogotik gogoratzen dituzte, eta herri horretan bilduak dira hemen aipatuko diren kontu asko. Aldiz, auzo herrian , Zeberion Etxebarriak egin duen bilduman , ez dira azaltzen (1995) . Eta, oro har, gutxitan izan dira azter gai. Sorginen zerbitzari eta bidai eramaile tzat ha rtzen dira usu familiariak: Se halla divulgada la especie de que las brujas de toda Germania, después de hacer su unto, son llevadas en cortísimo tiempo, durante la noche de las calendas de mayo al monte llamado Blocksberg (orain Brocken) y Heinberg, (…) parte por sus demonio famili ares y dilectos, que adoptan la forma de machos cabríos, puerco, ternero y otros animales semejantes, parte sobre horcas y báculos, pasando luego toda la noche en juegos, comilonas y danzas con sus amantes (Caro 1966: 164). Euskal Herrian, beren nagusia rentzat egiten dituzte lanengatik ere ezagunak dira. Haien ezaugarriak laburbiltzen ditu Barandiaranek: Las extraordinarias virtudes atribuidas a las brujas, se supone que proceden o bien de la fuerza mágica de ciertas unturas y frases, (…) o bien de ciertos animalitos u hombres minúsculos que en todo les ayudan y sirven. ( Ondoren haien izenak aipatzen ditu : ikus beherago ). Los brujos los llevan consigo en una alfiletera. En Añes (Aiara) los llevan en el mango de una hoz. Si se rompe el mango de la hoz, desaparecen ellos. En Munguia (Bizkaya) dicen que los “prakagorri” se recogen cierta noche del año (…) e n el monte Sollube, con solo tener abierta una alfiletera. En Añes creen que, si la noche de San Juan se recoge la flor de helecho, se conocen los “prakagorri”. Según datos de Artaza Lakozmonte (Araba), se cogen a las doce de la noche de la víspera de San Juan. En una leyenda de Zarauz se dice que antes los vendían en una tienda de Bayona por media onza. Servíanlos en alfileteras. Cada una de éstas contenía cuatro hombres muy pequeños, casi imperceptibles, de figura de diablo, vestidos de calzones rojos . En Cortezubi me decían que al vender los “prakagorri”, se debe de hacer con ganancia. Añadían que tales extraños seres son de forma de insectos (Barandiaran 1960: 105). I. ZER ETA ZERTARAKO Izen anitz ematen zaie familiariei eta eskuarki pluralean . Ezagunenak , “galtzagorriak” Gipuzkoan , “prakagorriak” Bizkaia n, eta h or bereziki , “famerialak” “pamerialak”, “famerijelak” edo, Orozkon, “jamerilak” (Azkue 1959: 371; Barandiaran 1960: 105; Arana 1996: 832). Osterantzean, “los enemigos” Arbeizan; “los enemiguillos” Añesen , “bestemutilak” Gernikan; “gaizkinak” Bedian; “autzek” Zenarruzan; “patuek” Ibarrurin; “aidetikakoak” Saran; “aiarrak” Lapurdin, “ximelgorriak” Abadianon; “etxejaunak” Ithurrotxen ( Barandiaran 1984: 126 ; 1984b: 117). Lhanderen hiztegia n (1926) “aiharra haioak” (“aiharra” deabrua da zubereraz). Itxurari erreparatuz, “mamarroak” Orozkon, “mamurrak” Lesakan, “mozorroak” Albisturren (Barandiaran ibid.); Zuberoan “ili (euli) langileak” (Cerquand 2017: 65 zb). Horietaz gain, izen ez espezifikoak dituzte Orozkon: “sorginon indarrak”, “sorginak”, “laminak”; “deabruak” ere askotan, “espirituak” batzuetan, “parte txarrekoak” eta “beste mundukoak”; eta, aski ez balitz, izen orokorragoak ere ematen zaizki e: “zerok”, “ gauzok”, “aparejuak”, “katxarrok”, “trasteok”, “bitxok”; berriemaile batek deiturak metatu zituen : “laminak edo zertzuk… beste zerok, demonio edo deabruak, sorgin edo deabruak”. “Aidetikakoak” izena ondo d oakiela dio Barandiaranek (1973a: 478), airean ibil tzen eta airean eramaten dituzte lako gauzak eta jendeak. Intsektu hegaldun irudi a ematen zaie maiz : euliak , Zuberoan eta Orozkon, baita zorriak, erleak; bestela tximeletak edo inurriak: “sarreran inurriak dirudie, hain dira txikiak!, urteeran barriz soldad uak langoxeak, kaltza gorridunak” (Azkue 1959: 302 eta 371). Bargotako Joanesen “enemiguillos” beltzak dira, de forma indefinible y del tamaño de un mosquito. Salen precipitadamente en cuanto les destapan la caja donde se hallan, y revolotean velozmente sobre la cabeza de quién los posee y preguntan y esperan con gran impaciencia algún mandado (Barandiaran 1973a: 479). Gordetzen diren ontziari erreferentzia eginez, “orraztokikoak” dira Murelagan, “orratzuntziak” Baztanen (Azkuek 1959: 371). Gorokizan diote: “(Sorginek) orratzontzian daukez euren eskubideak”; eta Zeanurin , “orratzontziko sorginak txikerrak izaten dira” (Azkue 1959: 379 eta 385). Orozkon jostorratzontzian, intxaur azalean, kajatxu edo botila batean edukitzen dituzten; Bargotako Juanis ek, bere makilaren tutuan (cañute) (Barandiaran 1973a: 479); eta Orixek aipatu “izugarriak” , arto txurtenean (Euskaldunak , 373). Zaila da familiariez jabetzea eta haietaz gabetzea. Elorrion, “norberak daukazan pamerailak saldu gura dituanak ez dau eurakatik zuriko bat baino gehiago eskatu behar” (Azkue 1959: 371). Besteetan, alderantziz: Dícese que tales enemiguillos se adquieren en la ermita o iglesia de Santiespiritu en Francia. Se pueden revender, pero ha de ser a precio más subido que en el que fueron comprados. La diferencia ha de ser, por lo menos, de un maravedí. También pueden ser donados (Barandiaran 1973b: 57). Orozko ko Sofi Etxebarriak esan zu enez, “donatu egin behar diraz horreek, (…) saldu bere ez”. Erleak ere ezin dira ez saldu, ez erosi, “zerbaiten ordez hartu bai” (Azkue 1959: 431). Donoztirin (Baxenabarre) diote erleumea beste zerbaiten truke ematen dela (Barandiaran 1962b: 46). Orozkon, Jentil Zulon harrapatzen dira familiariak, edo Supelegorren, Anbotoko Anderearen haitzuloan. Sofik dioenez, Jondone Joane goizean hartzen dira , ortozik egon da eta mantila bat zabalduta (“zorriak non dauden ikusteko edo” ), “Aita Gurea” edo “Agur Maria” atzerantza esan ez deabruaren edo eihar meza ren antze ko eran. Frantzian eta Alemanian o ihal bat erabiltzen zen irahazia biltzeko . Eta Bilbon: Donibane aurreko gabean Bilboko emakume bermeotar bat, bere otseina (sehi) lagun ebala, Artxanda ganera joan ohi zan eta otatzetan zapia zabaltzen eban (zuen) gaberdi gaberdian. Zoriona e karten ei dabe (dute) gau eta ordu hartan baturiko pitxilotak (tximeletak) , eurak hartzen gatx ei da baina. Andra haretxen otsein izandako Juana Aranzubia berriztarrari entzun dautsat hau ( Juanak ugazanderea laguntzen zuen pitxilotak harrapatzen ) (Azkue 19 59: 302). “Sorginon indarrak” dira familiariak Justo Respaldiza orozkoarraren hitzetan. Ematen dituzten ahalen arabera sailkatu zituen Sofik: badira listezakoak, beharrekoak (lanekoak), karra egitekoak… Eulali Bilbaok zioenez, egur lanak egiten dituzte: mo korrak ekarri, txondorrari “betegarri emon eta ikatz egiteko eukiten euezan Axpuruko abadeak” , laster azalduko d ena. Deman irabazteko, idien uztarrian sartzen zituen zarauztar batek (Barandiaran 1960: 104), eta Beizamako aizkolari famatu batek ere erabilt zen omen zituen (1984a: 144). Karta jokoan asko irabazten duenari esaten zaio “hik poltxikoon moxorrook dauzkak”, eta sugandila buztana orratzontzian eduki behar dela ere esaten da (Azkue 1959: 460 61). Hain zerbitzu on ez da kos turik gabe a. Familiariek, beren kutxatik askaturik, ez dute bake ematen lan bat agintzen zaien arte , eta gero, berehala bukatzen baitute, “beste beharrik topatu ezik, galbaheaz ur bila erabilten dabe“ (Azkue 1959: 386). Bahean ura ekartzen jakin ez eta, atzera joan ziren Kortezubiko familiariak (Barandiaran 1960: 106) ; arazoa da noizbehinka bai jakiten dutela. Eta akats larriagoa badaukate , heriotza txarra ematen dute, geroago ikusiko denez. II. BARGOTAKO ETA AXPURUKO ABADE FAMILIARIDUNAK Tzarrak dira familiariak baina familiaridun ak ez, eta, apezak direnean, oso istorio irrigarriak protagonizatzen d ituzte, peripezi ez beteak. Halakoak dira Axpuruko abadea eta Bargotako Joanis. Axpurukoa, Orozkoko pertsonai m itiko ospetsuen etako a, beti irribarrez aipatzen da , eta baliteke izena egiazki bizitu zen pertsona baten a izana, Atsular edo Atarrabio apez sorginena bezala. Francisco Larrea de Axpuru Muruetako elizako “beneficiadoa” zen 1661 inguruan, eta apezpikuarekin arazoak izan zituen (Ojanguren 1975: 139). Murueta Axpuru ren aurrez aurre dago, errekaz beste aldeko maldan, eta hango elizan ematen omen zuen meza abade mitikoak . Nafarroan, Bargotako Juanis da famatua; izen historikoa harena ere, XVI. mende ko apez batena; “enemiguill o”ak omen zeuzkan eta apez sorginen artean b anatuak diren hainbat ezaugarri batzen ditu. Estudió en Salamanca asistiendo a las famosas cuevas, en donde aprendió las artes mágicas (Atarrabiok eta Atsularrek bezala ). (…) Una vez vuelto a su pueblo se dedicaba a viajar por los aires y así visitaba sus posesiones en Viana y otras situadas a orillas del Ebro. (…) Para asustar a unos que venían a prenderle de orden de la Inquisición fingió que le habían arrancado una pierna, pierna que los otros se llevaron ante el tribunal, (mas que) resultó ser un tronco de árbol calzado. (…) Aún hoy día en Bargota (…) se señala la casa donde vivió el clérigo nigromante (que) fue edificada en una noche merced a los encantos de Joanes, y algunos dicen que en ella reside todavía el alma de éste y la de su ama (Caro 1975: 18 22). Isekaria zen Juanis, beste pasadizo honetan ere erakusten denez: Gran aficionado al juego de pelota era el cura de Bargota; pero un día se encontró sin ninguna para poder jugar y encargó a un muchacho que fuese a Viana, distante unas dos horas, y le comprase una. El recadista le advirtió que, dada la distancia, tardaría mucho en volver. Pero Juanis le dijo: “Vete y no te importe la distancia, verás qué pr onto vuelves”. No había hecho más que salir del pueblo cuando el recadista oyó unos bufidos detrás de él. Volviose y asombrado vio un toro que a todo correr se le echaba encima. Asustado, se lanzó más que a galope. De vez en cuando volvía la vista atrás, pero siempre veía al toro a la misma distancia… Cansado y jadeante llega a Viana: Compró la pelota y emprendió el regreso. De nuevo se le apareció el toro que le persiguió hasta Bargota. Al recibir la pelota Juanis dijo al recadista: ¿Ves cómo no es tan largo el camino cómo te parecía? (Barandiaran 1973a: 480). Galtzagorriek bultzatuko zituzten entzierroko lasterkari hauek, zezenketa zaleak baitira familiaridun ak. III. AIREAN ZEZENKETARA ETA BAHEAN URA Airean eta ziztu bizian eramaten dituzte familiariek beren jabeak, bidai zoragarrietan. A las once y media del día de San Isidro estaba la criada de Juanis en el balcón de la casa cural de Bargota, y Juanis, que estaba en su cuarto, oyó un suspiro muy grande que echó la criada. Juanis le preguntó: “Pero chica, ¿qué te pasa?” ¡Ay! ¡Quién estuviera a estas horas en los toros de Madrid! Si es por eso prepárate, de tira vamos. Y para las doce ya estaban los dos en la corrida de toros en Madrid. Al poco rato, se dio cuenta la criada de que le faltaba un zapato y no dijo nada; pero Juanis la encontraba muy apesarada y la dijo: ¿Qué te pasa? ¡Qué m’a de pasar! ¡Qué m’a de pasar! Que me falta un zapato. No te apures, veras que pronto te lo devuelven le contestó J uanis. Y al momento se vio a uno de los que estaban en la corrida con un cuerno en la frente. Era el que había robado el zapato. Al verse el ladrón adornado con tan raro apéndice, todo avergonzado devolvió el zapato robado. Juanis le había puesto el cuern o mediante sus enemiguillos y así paició el zapato. Después, notando Juanis que hacía mucho calor, empezó a bambolear la capa que llevaba puesta y dijo: ¡Cómo nieva en los montes de Oca! Y con gran asombro de los asistentes a la corrida, cayó una gran nevada que cubrió toda la plaza (Barandiaran 1973a: 478). Axpuruko abadea ren istorio oso antzekoa kontatu zion Jose Mari Sautua orozkoarrak Barandiarani 1923an . Hona bigarren zatia: (Abade krideak) Madrilgo zezenketara joan ei ziran. Eta Plazako Orientean gelditu ziran. Eta han, zezenketan, beste batzuk bere mamarradunak. Eta batek esan ei eben: Aiko han Aizpuruko abadea bere kriadeagaz. Eta ez eutsen (zioten) sinestuten. Eta ordu an berak: Ba, gure badozue, bere zapatea ekarriko dautzuet. Eta esan eta egin, ekarri ei euen abadearen zapatea. Baina gero Aizpuruko abadeak esan ei eutson (zion). Ez badaustazu ekarten zapatea, bekokian fundiduko dautzut adar bat. Eta gero adar hori fundidu jakon (zitzaion) eta, nahi taez, lotzatu ez egotearren atzera eman eutson zapatea (Barandiaran 1960: 107). Zezenketako bidaia eta hari lotua kontatzen da Oro zkon “Bahean ura“ pasadizoa, 1960ean Barandiaranek jasoa (1973a: 477). Hona 1985ean bi ldutakoa: Behin Axpurun, Untzuetapik o azpian… Han etze bi dagoz, bat birena, bikoa. Eta han, orain urte asko, atxina, abadea ei egoan (zegoen): abadea eta krida, giltz aria. Eta ba, lamiak ei eukezan (zeuzkan), segun, leku txikitxu batean sartuta, intxaur azalean. Gorbeian kuxuten (hartzen) ei zirean, San Juan egunean, Aita gurea eta Ave Maria atzerantza esanda. Eta ba, “Ocho Mayotan” Urduñan zezenak eta, krideak esan e i euan (zuen): Ai, oraintxe nor egon leiken Urduñako zezenak ikusten! Eta: Zer ba, joateko ganea dozula ala? abadeak. Bai joango nintzateke. Atera ei euezan besteok (familiariak) eta ensegida, lainoren bategaz plantatu Urduñako plazaren gan ganean eta handik ikusi ei eudiezan (zituzten) gan ganetik zezenak. Abadeak esan eutsen (zion) ez ukututeko gauza hori, berak baekiela (zekiela) familiariak barrura sartuten atzera, baia krideak ez. Eta abadeak, mezatik etorten zan orduan, leku batean kuxuten euan gauza bat . Krideak sorotzi egin euan e ta, sorotzirik, kajatxu bat zen ; ugazaba Muruetan meza emoten egoan eta zabaldu egin euan; eta zabaldu egin euan orduan dana ei zan moskeak eta aparejuak, eta beharra eskatuten eutsien enbra (emakume) horreri. Eta beharra eskaturik, ba, egurretan ipini. Zugaitzak ekarten eutsiezan (zizkioten) arrapaka, atera zuztarretik eta pagoak osorik larrainera, egurra nahia. Eta gehiago beharra, eske, aurpegiaren inguru an hegalka eta ausika. Axpurun urik ez, hor mendi puntan dago eta: ura ekarteko! Ura urrun eta aldapa handia… Beheko errekatik, Nafarrondotik, “iiieea”, lainoan eta altzatu eutsien ura. Eta barriz beharra eskatu. Orduan galbahea emon eutsien, eta hartan ekarteko ura. Baia sorginak pekorotzagaz eta lupetzagaz bahearen zuloak tapatu, eta katxarroak danak bete: gehiago katxarrorik eukin ez enbreak, eta ezin despatxatu, ez ei ekien barrura sartuten atzera, eta etze hori beteta uragaz. Etorri zan gizona eta: Zer pasetan da, andrea? Zer pasatuko da, ba? Hau eta hau. Eta gizon horrek, beharra eskatu eutsien orduan, ba , “Topatuko dautsiet!”. Andreari tripapeko ulea (ile a) atara eta agindu eutsien haregaz katea egiteko. Eta baebiltzan ule horregaz, baia ezin. Orduan pakea egin eudien (zuten). Eta abadea k meza emoten egoan lekutik igarri ei euan: etorri zan, baia ja pakea k eginik ei eukezan gizonak. Orduan danak (euliak) batu ei euazan abadeak eta akabatu zan asunto hori (Sofi Etxebarria, Pablo Aramendi eta Moises Larraondoren bertsioen bilduma, Arana 1996: 311 eta ondokoak). Istorio honen aldaera batean bi krida ditu abadeak ; haietako batekin Valladolideko zezenketan dagoen bitartean, bigarrenak familiariak askatu ditu etxean , eta “buuffhh , erleumea , urten eutsien lamiak”. Sofiren b ertsio bate ko neskameak, oso lanpetua zebilen egun batez, familiariak deitu zituen: “Sikieran sorginak baletoz ura altzetako…!” Berehala ager i ziren eta beharra eskatu; bahea eman eta, hartan ere ura ekarri; emakumeak, “atzenean, ba, hor ardiak eta eukin asko, esan eutsien ardi lana kapa baltza zurituteko; eta baltza ezin zuritu, aburritu eskapatu ei eudien”. IV. ZEZENKETA ETA AKELARREA Kondaira hauetako zezenketak akelarre aire du. Hantxe daude mamarrodunak beren familiariek airean eraman ak. Familiariak sorginen inargarraiobide aren motorra dirateke, giderrean gordetzen baitira; edo ontzitxo batean, akelarrerantz hegaldatzeko ukendua bez ala. Bakarrik akerra falta da ospakizunean , eta zezenak bete dezake haren rola. Non ez den abadea bera sorginen buruzagia: Orozkoar batek esan zuen apezek zituztela zuzentzen Garigortako akelarreak (Arana 1996: 205). Zezenketan, Juanisen neskameari zapata kendu zioten. Bada, emaztea eta zapata parekatzen ditu Orozkoko berriemaile batek , irri egiteko esaten duenean abadeak bi kriada zituela , oinetako ak bezala aldatzen ahal izateko (Arana 1996: 338). Jadanik Gilgames heroi sumeriarrak , Ixtar goianderea k berarekin ezkontzeko eskatu zionean , azak ema teaz gain aurpegira bota zion oina zauritzen duen zapata zela. Frantziako ezteietan, mutilek oinetakoa kentzen zioten andere esposari (Van Gennep 1946: 412) eta, Belmont en ustez, jestu horren bidez and rea “lapurtzen” zioten senarrari (1973: 58). Adarra, ordea, lapurraren bekokian ezarri zuen Juanisek. Axpuruko abadea ren oinetakoa bere jabearen presentzia ren adieraz le da, haren bisita txartela. Alabaina, apez konjuratzailearen atributua da zapata, eta hodeiari garaitzeko erabiltzen du, orratzarekin batera – zapata ri bate k eztena z sakabanatzen du akelarrea ; eta konjur u egileak hodeiari ematen dio zapata beretterra eraman ez dezan, haren truke edo (Arana 2000: 88) . Zapatak, nonbait, pertsona balio duke: n eskame, goiandere, andregai, beretter… hiru emazte eta morroi bat. V. ZUBEROAKO EULI UZTATZAILEAK Oso hedatuak dira Europan deabru familiarien istorioak. Halere, “bahean ura” motiboari uztartuak , Zuberokoak eta Gaskoinia koak bakarrik aipatzen ditu Sébillot ek (1968 III: 334). Bizkaikoak gaineratu behar , baita nabarmen du elkarren antza handia dutela Euskal Herriko ekialde eta mendebalde urruneko ek. Hona Eskiulako “Mendiondoko iliak (euliak)”: Mendiondoko etxeko jauna alfer haundia zen eta, halere, hango lanak lehenetarik eginak ziren beti: i gante egun batez, meza denboran, alor batetako ogia oro ebakirik. Mundua oro estonaturik zen, langilerik ez zelakoz ageri. Bere emaztea ere Mendiondori mesfida zitzaion. Igande batez, elizara joan zelarik , borosta (sasi) batean Mendiondok zerbait gorde zuela ikusi zuen emazteak ; aski kurios izan zen jakiteko han zer utzi ote zuen. E direiten (aurkitzen) du estutxe bat. Zabaltzen du eta jalkiten dira hamar bat euli, begietara eta belarrietara joaten zaizkio, galdatzen diotelarik: Zer egin? Zer egin? Zer egin? Harriturik emazteak erraiten die: Ber zilotik sar. Eta berehala estutxen barnean sartu ziren berriz. Senarrari dena erran zion eta hark aitortu euliak zirela hango lanen egileak. Hantik aitzina, emazteak agindu lanak oro egiten zizkioten. Egun batez, “lan, lan, lan!“ tormentatzen zuten. Eman zien bahe bat eta erran: Sotoko barrika huts hori bete ezazue eihera (errota) nazatik ura ekartez ontzi horretan, etxapeko soroan gora. Memento baten buruko egina zen lana, eta berriz: Lan, lan , lan, lan! Gehiago ezin jasanez, senarrari erran zion euli horiez gabetu behar zutela. Bai arrapostua ematen dio baina behar dute gage (lansari) bana. Hamar antzara etxegaraian baitira, haiek emazkiezu. Berdenboran, antzara haiek kankaz airatu ziren hodeietara buruz, eta Mendiondoko euliak ez haboro (gehiago) agertu (moldatua, Cerquand 2017: 64 zk). Gaskoiniako “Les tretze moscas” argitaratu zuen Bladèr ek. Leitora (Lectoure) ondoko Monet deuHorn herria sorgin lekua omen da. Hango ehule bat oso alferra zen, ez zituen batere alorrak eta mahastiak lantzen baina auzoek halako hamahiru biltzen zuen gero; emazteak ere ezin zuen ulertu. Done Marti goiz batean, ehulea Leitorako feriara joana zelarik, emazteak barrandatu zuen, bai eta ikusi ere gizon ak ipuru batean zerbait ezkutatu zuela; intxaur bat zen, antzara arrautza bezain handia, eta barnean oihuak entzuten ziren: Brrr. Draubís la notz. On es l’obrage? (Zabal intxaurra. Non da lana?). Intxaurra etxera eraman eta zabaldu zuen ; hamahiru euli jalgi zitzaizkion hegaka eta oihuka: Brrr. On es l’obrage? Eta emakumeak: Moscas, rentratz totas dens la notz (Euliak, sar zaitezte denak intxaurrean). Sartu ziren, baina barruan berdin oihuka. Emazteak senarrari konta tu zion, eta hark baietz, euliek zi otela lan egiten, eta emazteak ere nahi zuenean erabil zitzakeela. Handik aurrera emazteak ez zuen gehiago lan egin beharrik, baina pazientzia galtzen zuen eta zernahi agintzen zien. Behin erran zien: Moscas, aquí siès crithes, siès sedacis e ua barrica desculada d’en haut e d’en bas. Volatz dinc au Gers e portatz m’ací tota l’aiga de la ribèra (Euliak, horra sei bahe, sei sare eta ipurdirik gabeko upel bat. Zoazte Gers ibaira eta hona ekar iezadazue hango ur guztia). Berehala ibaia agortu eta herri osoa urpean jarri zuten. Eta gero intxaurrera sartu ziren. Emazteak ezin zuen gehiago eta, etsiturik, senarrari erran zion despeditu behar zitue la. Gizonak baietz, eta esan zien: Moscas, partissètz (Zoazte , euliak). Eta euliek: Brrr. Compta nos nòstes gatges. Partiram (Ordain iezaguk saria eta joango gaituk). Moscas, aquí tretze agraulas, tretze agraulas que volan enlà luènh, de caps au bosc de l’Arramer. Prenguètz voslas en pagement de vòstas penas (Euliok, horra hamahiru bele, hamahiruak urrun hegan egiten dute, Arramer ko oihanera buruz. Har itzazue lan saritzat). Las Tretze Moscas s’envolèn, en s’amportant las tretze agraulas. E de mpús, ni l’òme ni la hemna las tornèn pas jamès véser, jamès (Hamahiru euliak hegaldatu ziren berekin hamahiru beleak zeramatzatela. Geroztik ez gizonak ez eta emazteak ere ez zituzten berriz ikusi , sekula ) (labur tua, Bladèr 1966 II (1886): 308). VI. EULI SEGALARIAK Berriz ere Gaskoinian, mamarrodun ospetsua zen Labrit eko Tourène, apezarekin ikasia. Haren berri eman du Van Gennep ek. Behin, segalari talde bat belar mozten ari zen. Bi pentze egin zituzten bazkaldu aitzin eta handiena geroko utzi. Bazkaltzera joan zirenean, segalari bat gelditu zen tresnak aztertzeko eta Tourèner en igitaiaren kirtenean dutxulu bat ikusi zuen; ireki zuen eta zulotik mamarro bat jalgi zen erranka: “Zer egingo dut? Zer egingo dut?”. Harriturik langileak erran zion: “Sega ezak, sega ezak”. Eta berehala pentze osoa moztu zuen. Eta mamarroak berriz: “Zer egingo dut? Zer egingo dut?” Besteak agindu zion: “Gibel era sar”. Sartu zen kirtenera eta segalariak dutxul ua itxi. Gero, lagunek pentze handia mozt u behar zela aipatu zutenean, erran zien: “Egina da jadanik”. Eta Tourènek: “A, nire igitaia erabili duk, mirakulua duk ez baihaiz xehatua izan!” (…) Beste batean , uzta biltzen ari zirela, zaldun bat iragan zen galsoroaren ondoan, eta Tourènek urrezko luis bat pariatu zion bera arinago iritsiko zela ildo muturrera gari mozten , zein eta bestea bere zaldi gainean lau oinka. Eta Tourènek irabazi ixpixoa: ildoaren buru raino heldu zen, uzta ongi moztuta ; irudi zuen tximista batek zuela lastoa ebakitzen, beti zaldiaren aurrean. (…) Uzta igitaiaz ebakitzen zen garaian, galsoro batean bazen uztatzaile bat, jornaleroen taldekoa, inongo nekerik gabe lanean ari zena. Arinago joaten zen aurrera bere igitaiaz nagusia zaldi gainean baino. Egun batez, bazkal ondoko lo kuluxkan zegoela, mutik o batek igitaia miatu zion, sumatzen zuen eta sorginkeria zerbait ezkutatzen zuela han. Eta bai, tapa batez itxia eta barruan hutsa zen igitaiaren kirtena : tapa kendu zuen eta eulixka saldo bat atera zen zulotik. Beharrik i gitaiaren jabea atzarri zen, soro an dena dantzan hasia baitzen ordurako . Haserre bizian, bi ordu eman zituen euliak atzera igitaira biltze n, eta gero lekutu zen. Langile horren taldekideek zioten euli horiek “izpiritu gaiztoak” zirela (Van Gennep, 1951: 2201, 2331, 2333). Zuberoako Inhase herrian, Biarno ko mugan, “Muneko iliak (euliak)” ekaitza baino arinago aritu ziren. Egün batez tenpesta handi bat eraisten züzün (zen) bortün behera. Ogika (uzta garaia) betea züzün. Muneko alorrean ogia (garia) idorririk pailat (lurrean) züzün. Memento batez, langilerik ez ageri eta, ikusten ditizie (dituzte) eskütak oro hersten, orgak (gurdiak) berak bordatik jelkiten, bueltan alorrean behera joaten eta, kargatürik, petik gora burrunbaz bordan sartzen. Ili langileak zütüzün etxe hartan mirakuilü horren egileak. Tenpesta heltü gabe, ogia oro barnen ezarririk izan züzün (Cerquand 2017: 65 zb) Uzta ekaitzetik salbatzen ikusi dugu lamia bat, Anbotoko Andereren antzekoa, “Bi bizkiak eta bi lamiak” kondairan (“Ezkontidea” kap.). VII. UZTA ETA BAHEA , GOGO AREN JOSTAILU Familiarien ekialdeko kondairetan uztaren eta ekaitzaren arrangura ezagun bada, mendebaldekoetan uzta osteko lanak gomutatzen dira , bahearen erabilera dela eta. Oparotasunari lotua izan da bahea. Araba Entziako amialamiez esaten da: “Son rubias, inofensivas y poseen secretos maravillosos como el da sacar harina de un cedazo vacío” (Barandiaran 1973a: 426). Antzinako Grezian Dioniso sen sehaska zen bahea azpiria ere bai , eta hartan ezartzen zituzten jaio berriak, opa zieten ondasunaren seinale gisa; berdin egiten zuten antzinako egiptiarrek, haurrengandik izpiritu gaiztoak uxatzeko xedean (Frazer 1983b: 27 30). Sinbolo sare ludikoa bilbatzen d a familiarie n eta bahearen inguruan. Tresn a ogiaren (janari antonomasikoa ren) ekoiz penari lotua delarik , ura (edari antonomasikoa) garraiatzeko baliatzen dute; eta ifrentzuzko eginkizun hori bete deza keentzat , buztina z edo bekorotza z (anti janari antonomasikoa z) tapatzen dute. Laburzki, janaria iragazi ordez, edaria eduki tzen du, anti janariari esker . Irudimena kitzikatzen da gauzen ezaupide enpiriko eta birtual ez espekulatuz : solido / likido, janari/edari, janari/ gorotz , eduki /iragazi . Finean, familiariek ez dute deus asmatu: erle ak diren ber, bazekiketen buztin bekorotza k erlauntz saski a estaltzeko erabiltzen direla, baita etxegintzan ere, hurritz zaharozko hormak e mokatzeko. Istorioen kontalariek zein entzuleek ere bazekizkiten horiek guztiak eta denek gozatzen zuten horrelako joko az, uzta eta elikagaien kontu seriosak barrez gogoetatuz. Orozkon arrakasta handia du “Bahean ura“ pasadizoak, eta auzo herrietan bada haren zantzua; Luiaondon zioten: “Morroi berriak galbahean ere ekartzen du ura”; Zeberion: “Ezkonbarritan galbahean bere ura, gero erradan bere ez” (Etxebarria 1991: 323). Bargotako Joanes ek, maisua baitzen burutazioetan, bahe larrain bat asmatua zuen, “Alferraren kolpea zuzena” atsotitzaren ilustrazioa : Juanis tenía una era con el suelo lleno de agujericos y, cuando trillaba, el grano iba cayendo al granero que tenía debajo, y arriba solo quedaba la paja limpia, sin necesidad de ablentar ni trigalar (Barandiaran 1973ª: 479). Egiazko larrain batzuetan zu loak izan dira, familiari ek gogoko dituzten gaiez tapatuak: Komunzki larraina lur zanpatuaz egiten da eta azala leuntzen zaio buztinez eta bekorotzez. (…) Finistèren (Bretainian), buztin horizta oratu aitzin, zuloak egiten zituzten lurrean eta haietan burdinazko ontzi eta dupin zaharrak sartzen zituzten, ahoz behera. Horrela hutsa zen larrain azpiko lurra eta danbor hotsa ateratzen z uen trailuz jotzen zutenean (Van Gennep 1953: 2681). Orozkon bekorotzaz pasatzen zuten larrain osoa “eta paretan zen zementu letxe, gogor” (Arana 1996: 470). VIII. EZINEZKO BETEBEHARRAK ETA BAHEA Gehiegikeria da familiarien marka. Langile porrokatuak dira eta langilegi dir elako, nardagarri. Ahalak ematen dituzte, eta haien jabeak ahaltsu izan behar d u kalterik gabe baliatuko baditu; Orozkon, bakarrik Axpuruko abadeak eta hurrengo kapituluan azalduko den Itzingoitiko artzainak jakin zuten kontrolpean atxikitzen bigarrenak ez arras halere. Beste ei familiariek ez d iete bakerik ematen, non ez diren aski erneak ezinezko betebeharra agintzeko , gehienetan bahean ura ekartze a. Gure mamarroek lortzen dute, eta ez dira bakarrak; Thompson ek Ingalaterran eta Georgiako afro amerikarren artean aurkitu du motibo a, H 1023. 2. 0. 1. “Task: carrying water in a sieve; sieve filled with moss”. Ataza bera balia tzen da familiari ez beste izaki mitikoetatik begiratzeko , eta eraginkorra izaten da, denak ez baitira mamarroak bezain erneak : “Erpurutxo“ ipuinaren bertsio batean, ogro ari agindu zioten haurrek, harengandik ihes egiteko denbora izateko (“Le petit Poucet” T 327 “The Children and the Ogre” Delarue 1957: 306); Okzitaniako “Jan de l‘Ors” ipuinean, hartza ren kontra erabilia da (Fabre & Lacroix 1974: 344). Eta Guyanako tradizioan , Tapir berekoi bat edateko ura bahe batez hartzera kondenatua da (Lévi Strauss 1964: 193) . Greziako Danaide ek ere jasan zuten antzeko zigorra . Ezinezko betebeharra izaki mitikoek ere erabil dezakete jendeen kontra (Sébillot 1968 II: 460). Legenda batean, (Atsular) fue obligado por el diablo (…) a extraer el agua de un estanque con una caldera cuyo fondo era una criba. También estaba obligado a contestar “ Hemen nago ” al diablo que le preguntaba: “ Atsular nun haiz? ” Atsular enseñó a su caldera a decir “aquí estoy” (Barand iaran 1984 a: 29). Orozkon bigarren ataza , zinez ezinezkoa, ematen zaie b ahean ura ekar tzen kausit u duten familiariei : artile beltza zuritzeko agindu zien Axpuruko kriada batek ; eta beste krida baten senarrak emaztearen tripapeko ileaz katea egiteko. Biak katalogatu ditu Thompson ek: H 1023.6: “Task: washing black wool white” eta T 1175: “Task on the Devil: Straightening Curly Hair”; eta biak Europa guztian zabalduak dira, Eskandinaviatik Greziara eta Irlandatik Errusiara. Atera daitekeen ondo rioa da ardi beltzaren eta emakumearen ilea oso bihurriak izan behar direla, familiariek ere ezin hezteko . Ilea ehun gaia izanki eta b ahea ehuna, lotuak dira familiarien hiru ezinezko betebeharr ak. Parte txarrekoen kontra ko beste erabilera du baheak . Grez ia modernoan “kallikantzaroi” izpiritu bihurri ei ematen zaie, zuloak kontatzen denbora pasa dezaten oilarrak kukurrukua egin arte (ReyFlaud 1985: 30). Orozkon, alderantziz, familiariez gabetu nahi duenak baheari ematen dizkio. IX. FAMILIARIAK, HODEIA ETA KONJURATZAILEAK Euri uharraren irudia da bahean iragazitako ura ; elur eta kazkabarrena , eralgitako irina eta aleak . Leku askotan euli zuriak dira elur maloak (Sébillot 1968 I: 85; Van Gennep 1958: 3020). Jainkoak malutak eta babazuza egin nahi dituenean bahea astintzen duela diote Grezian (Fremor 1999: 248). Lamia batzuek, elurra egiteko, beren kapa edo lumatxa astintzen dute , eta Frantzia ko Juran diote malutak Tante Arie lamiaren atorrako zirtzilak direla . Atarrabiok, Galtxa gorriri esker “han hemen” batean Erromako joan jinak eginda, etxeko sukaldean kapa astinduz elurra bota zuen esane z: “Ama, Jakako portuetan elurra ari du” (Azkue 1966: 69; Barandiaran 1973a: 440444). Halaber Bargotako Juanisek zezenketan: “Como nieva en l os montes de Oca”. Bata Jakan, bestea Okan, antzeko izena duten lekuetan ibiltzen dira bi apez sorgin nafarrak . Ekaitzak bezala jo tzen dute familiariek zuhaitzak erauzten dituztenean eta airez aire Axpurura garraiatzen; ura ere “lainoan” altxatzen dute, uholdea eragin arte. Hori guztia kontatu zuen orozkoarrak gaineratu zuen apezak konjuratzen zuen hodeian “lamina fraka gorrikaz” egoten zirela (Arana 1996: 312). Eta e kaitzegileekin lokarri hestuak dituzte : haiek zuten Anbotoko Anderea airean eraman (ikus beherago) eta h onen Supelegorreko haitzuloan biltzen zituzten orozkoarrek . Hain zuzen, harpe horretako hegaztien istorioek eta familiarienek egitura simetrikoak dituzte. Supelegorreko hegaztiak . Aizpuruko abadeak liburua ahantzita utzi zuen Supelegorren, eta saiek, kobara sartu ezinik, durundia handia egiten zuten; gero, apezaren mutilak liburua kendu zuenean, denak sartu ziren . Beste bertsio batean, artzainek kandela bedeinkatua ipini zuten ean haitzuloko atean , hango beleak pikaka eta erpaka hasi zi tzaizki en, harik eta kandela kendu arte. Laburki: apezak hegaztiei sartzea galarazi eta haiek , sartu nahi eta ezinean, pikaka ibili dira, morroiak sartzera utzi arte. (Barandiaran 1960: 82; 1980: 82; ikus “Baliabideak” kap.). Axpuruko abadearen familiariak. Axpuruko neskameak euliak askatu, haiek sartu nahi ez eta, ausikika ibil i zaizkio, harik eta abadeak sarrarazi zituen arte. Familiariek beren jabeak legez, Anbotoko Andereak bidai mir agarrietan eram aten ditu bere lagunak edo semea: Behin, biaje luze bat egin behar zuten batzuek asko sinesten zuten Anbotoko Señoreagaz. Eskoriatzan pasatu behar zuten Atxorrotx ko kuebatik eta hor barruan zihoazela, axe bolara moduko bat etorri ei zan eta bestelako p untaraino eroan ei zituezan. Handik urten auenean esaten zuten Anbotoko Señorea zala (Barandiaran 1973a: 399). Diego Lopezen emazteak bere seme Iñigo Ezkerrari zaldi miresgarri bat eman zion, haren gainean Toledoraino joan eta han preso zegoen aita askatu rik etxera ekar zezan; eta dena egun berean burutu zuen (Barandiaran 1984a: 132). Baltzolako sugea bizia salbatu zion mutilari ageri zitzaion Gabon Gaueko egun batez gerlan zegoelarik etxeminaren minez , eta bere kuebaraino eraman zuen; han gizon bat artza (bahe) baten gainean lo zegoelarik, ikatz multzo bat eman zion eta, handik urten orduko, urre gorria zen (Etxebarria 1995: 284; Barandiaran 1960: 53). Antzeko bidaia oparitu zion Ama Birginak Itziarko g azte bati: Buenos Aireseko kartzelan zegoen eta Itziarko Ama Birginaren egunean hil behar zuten; bezperan otoitz egin zion, bere baitan zerabilela: “Ai, nor egon liteke hango erromerian!” Eta biharamunean eliza ondoko zumar handiaren azpian atzarri zen, alboan zuela itsasoan ekarri zuen ontzia, gaur egunean elizan ikus baitaiteke (Barandiaran 1973b: 45). Sorginek ere egiten dituzte holakoak: Liginagako (Zuberoa) bi belagilek ontzi batean eraman zuten mutil bat Buenos Aireseraino eta handik ekarri, dena gau batez (Barandiaran 1984b: 92). Apez familiaridunek ekaitzegileen eta ekaitz konjuratzaileen ezaugarriak dituzte. Bargotakoar en jaidur ak Anbotoko Anderea eta beste melusinak gogorarazten ditu: “los sábados desaparecía y por la mañana del domingo, siempre e n retardo, jadeante y sudoroso, volvía para asistir a los oficios divinos” (Caro 1975: 20). Inkisizioak deitu zuenean, txiri egin zion Joanisek, zango bat falta zueneko plantak eginez oinaren anomalia, lamien, deabruaren eta Atsularren marka. Axpuruko ab adea ere konjuratzailea izan behar da, haren brebiarioak hegazti ekaitzegileak uxatzen baititu; aitzit ik, “Axpuruko abade kondenatua” deit zen denean, Mateo Txistu edo Martin abade ehiztarien moduan ibiltzen da, txakurren atzean, haize eta ekaitzekin, Anbot oko Anderearen antzera (ikus Arana 2000: 27). X. SORGIN APRENDIZA Axpuruko neskameak badu kiderik, nahiko ezaguna da apez sorginaren sehi kuriosa ren figura : Frantziako Maine departamentuan, apeza sorginen etsai porrokatua da eta haien zorte gaiztoak galaraz ditzake, magia liburuan ikasi dituen sekretuei esker. Eskualde askotan kontatzen dute haren neskame batek liburua atxeman zuela apezetxeko gela batean, mah ainaren gainean ahantzia edo; zabaldu egin zuen , kuxkuxeroa baitzen, eta deabruak eraman edo zoritxar ren bat ge rtatu zitzaion. Beharrik, apeza garaiz heldu zen haren salbatzeko (Sébillot 1968 IV: 240). Delako mirakusien hestutasunei doakie Aarne & Thomps onen T 325: “Apprentice and Ghost: Sorcerer’s apprentice having read verse from forbidden book evokes Ghost, but cannot make disappear. When sorcerer reads verse back wards, Ghost disappears”. Galtzagorri ak bezala eten gabe lanean ari diren objektu magiko ak azaltzen dira hainbat istoriotan : eskatzen zaien guztia ekoizten dute, baina hasiz gero ezin dira geldiarazi. Horrela Aarne & Thompson en T 565 tipoan: “The magic Mill: The magic mill grinds an enormous amount of meal or salt when the man who has stolen it cannot stop it”. Eta Thompson en, A 1115 motiboan: “Why the sea is salt. Magic salt mill is stolen by sea captain, who takes it aboard and orders it to grind. It will stop only for his master; ship sinks and mill keeps grinding salt”. Halakoa da Frantziako “Le moulin magique” (Delarue & Tenèze 1964). Motibo hori oso ezaguna da Eskandinavian eta Finlandian, dio Sébillot ek (1968 II: 20). Bretainian Jondone Joanek eta Jondone Petrik, ostatu eman zien emakumea sariztatzeko, eskatu guztiak ematen ditu en upela oparitu zioten; lehorte handia zen eta ura eskatu zuen andr eak, baina gero ez jakin nola itxi kanila, eta hola sortu zen itsasoa (Belmont 1973: 43). Axpuruko giltzariaren hurbilago da “Sorgin aprendiza” ipuina (“Apprentice and Ghost”) eta , batik bat, hortaz Goethe k 1797an idatzi zuen balada. Hau da istorioa: sorginaren ikasleak, nagusiari aditu hitz magikoak errepikatuz, inar bati ura ekartzeko agindu dio bainu ontzia betetzeko; baina geldiarazteko formula ahantzia du eta inarrak ur ekartzen segit zen du, etxea urpean ipintzeraino, harik eta sorginak dena konpondu arte. Samosatako Luzianok, II. mendeko idazle helenistikoak, gai bera erabili zuen “Gezurraren laguna” ipuinean , han ere aztiaren morroi ak, Eukrates ek, ezin zuen inarkirtena geldiarazi. Inar kirten a tresna polibalentea da , mamarroen gordeleku eta, haien indarrez, ur ekarle eta sorginen garra iatzaile. Istorio hauetako bikote ei dagokienez , Axpuruko abade kridak, Bargotako abade morroiak, konjuruetako apez beretterrak, sorgin aprendizak edo maisu ikasleak, denak dira egitura beraren aldaerak . XI. FAMILIAR IS Zerbitzari direlako ote daukate familiariek sehiak nardatzeko joera? Latinezko “familiaris”tik dator haien izena, eta orobat frantsesezko “familiers” eta gaztelerazko “familiares”. Definitzeko orduan, Feijoo zitatzen du Caro Barojak: “Demonios que se dice estar ligados por alguna persona, la cual se sirve de ellos a su arbitrio” (1944: 126) . Elhuyarren hiztegia n: “(Bizkaieraz) Ustez norbaiten lagun eta zerbitzari den deabrua”. Erdi Aroan, Jeanne d’Arc en prozesuko epaileek susmatzen zuten neskak deabru laguntzaile bat zeukala bere eraztunean . Espainian, XVI. eta XVII. mendeetan, Juanisen eta Atsularren garaian, “era cosa general creer que los hechiceros solían tener un demonio familiar metido en una redoma” (Rodríguez Marín 1925: 19 ). Vélez de Guevara ren El diablo cojuelo nobelako d eabru txo hori astrologo batena zen eta, botilatik askatu zuen ikasle ari eskerrak bihurtzeko, airetik erakutsi zion “todo lo más notable que a estas horas pasa en la Babilonia española (Madril)”; bide batez jakinarazi zion Lucifer, Satanás, Bercebú eta Barrabas direla deabru nagusiak (“demonios mayores”), eta bera ze la “demonio más por menudo, aunque me meto en todo. (…) Soy las pulgas del infierno, (…) el espíritu más travieso del infierno”. Alkimisten Mercurius en ezaugarri dira horiek, eta Euskal Herriko prakagorrienak. Europako folkloreko familiariak zomorroak iz an ohi dira, Thompson en G 225.1 motiboan bezala: “Insect as witch familiar (fly, bee, gnat, spider)”. Deabruak ere dira euliak, Erdi Aroko Legenda Aurea k dio enez: Jainkoak batzuetan baimena ematen die deabruei gureganaino jausteko eta gu probatzeko ; euliak bezala inguruan hegaz ibiltzen zaizkigula erakutsi izan zaie pertsona saindu batzuei . Zenbatu ezinak dira eta mamarroe n gisan betetzen dute airea, (…) eguzki izpi atomo txikienek betetzen duten moduan (Jondone Mikeleren legenda, Varazze II: 238). Deabrua Eulien Aita da tradizio guztietan, baita ekialdekoetan ere (Palou 1957: 50). Gorroto zituen Luther ek euliak, beren gorozkiez orbantzen zizkiotelako liburu orriak , Txerrenek bere eginkariez bihotz garbiak lohitzen dituen bezala (Munchebled 2000: 153 ). Deabru euliak dira famili ariak. XII. IRA HAZIA “En Añes creen que, si la noche de San Juan se recoge la flor de helecho, se conocen los prakagorri”, ikusi da gorago. Deabruaren gauza da lore edo hazi hori, Lancre ren iritziz : Jondone Joane gauean biltzen dute sorginek ira hazia, berrogei egun ez barur egin ondoan. Irak ez du zuztarrik, ez eta lorerik edo alerik, erroetatik sortzen d a. Batzuek mihisezko edo kalamuzko oihal bat zabaltzen dute landarearen azpian, uste baitute ordu batez loratzen ikusiko dutela eta orduantxe hartzekoa dela hazia. Ger o tafeta edo pergamino berri batean atxikitzen dute arta handiaz, ametsak interpretatzeko eta izpirituak ager rarazteko erabiltzen ahal dutelakoan. Iseka egiten die deabruak sorginei eta, gaizoak oraindik gehiago ikaratzeko, munstro baten itxuran agertzen z aie gau horretan berean, ekaitze k inguratua (Van Gennep ek zitatua, 1949: 1995). Zeberioko sorginen prozesuan aipatu zen bi emakumek bildu zituztela izara batean gizon batek zuhaitz gainetik botatako hautsak, eta gariak ustel tzeko zirela (Caro 1975: 58). Irahazia Jondone Joaneko belarretatik azkarrena da, XVI. mendeko La maison rustique liburuak dioenez: udako Jondone Joane gauean biltzen da, zeremonia handiekin eta xuxurlaka, hazia daukaten deabruak uxatzeko; hola jasoz gero balio handia du zorte gaiztoe n aurka, baita jokoan irabazteko ere (Van Gennep ek zitatua, 1949: 1971). Baina biltzeak badu arriskurik: Courçay herrian (Touraine) gauerdian tanko joaten ziren ira haziaren bila, esku zapiak eta kandela bedeinkatuak eskuan ; eta ezkilak ordua jo tze unea n bildu behar omen zen, bestela haritzek lehertuko zuten biltzailea , eta deabruak , haren gainean jarrita, lauhazka ibilaraziko zuen. Hazi horiek onak ziren gaixoentza ko eta fortuna atxemateko (Van Gennep 1949: 1978). Suabian, zorrotza goak ziren irahazia biltzeko betebeharreko ak: Abendualdi osoa pasatu behar zen otoitzik egin gabe, elizara joan gabe, ur bedeinkatua ukitu gabe eta deabrua gogotik kendu gabe; gero, Gabon gauean, andabideko bidegurutze batean egon behar zen irmo, arbasoen arimen galderei erantzun gabe eta ireltxo jauzkarien aurrean irri egin gabe; hala eginez gero, deabrua agertzen da paperezko kukurutxo bat ematera ira haziz betea; eta eskuratzen duenak hogeita hamar gizonek beste lan egin dezake egunean eta laster aberats daiteke; baina gutik daukate prob a guztiei irauteko ausardia. Rotenbourg hirian, deabruak emandako ira hazia omen zeukan ehule batek, larunbatetan bakarrik lan eginez, beste ehuleek baino aise oihal gehiago ekoizten zuen. Haren emaztea, oihala entregatzera zihoan b atean, elizaren ondoan pasatu eta otoitzera sartu zen; eta bedeinkazioa hartu zuenean, saskian zeraman lan guztia hari bihurtu zen berriz (Frazer 1984 IV: 356 357). Ehule h au, Leitorako “Les tretze moscas” istori okoa bezala , alferra da eta emaztearen bitar tez gabet zen da familiariez. Beti Frazer i jarraikiz (1984 IV: 235 36), Ingalaterran, Frantzian, Errusian, Austrian, Alemanian eta Italian izan da irahaziaren sinestea . Ukitu gabe eta lurrera erortzen utzi gabe jasotzen bada izara batean, itzelezko ahalak ematen ditu, hala nola ikusezina bilakatzeko eta altxorrak non dauden jakiteko. XIII. MAIRU BESOA ETA MANDRAGORA Bertute berdinak eransten zaizkio mandragorari: landare horren erroak zerrailuak irekitzen ditu eta mairu beso gisa erabiltzen ahal da. Mairu besoa bataiatu gabeko haur batena da (Barandiaran 1984: 125) ‘mairu’k ez giristino esanahia du . Cerquand en istorio batean honela koa da: hiltzaile urkatu baten besoa kezt u eta eskuan ezartzen zaio kandela bat, pizti baten edo haur bataiatu gabearen koipez egina ; etxe batean norbait sartzen denean argi horrekin, lo direnak ez dira iratzartzen , lo ez direnak lokartzen dira eta lapurrak lasai har ditza ke nahi dituenak oro (2017: 41 zb). Mexikoko aztekek uste zuten haur ukatetik hil ziren emazteen gorpuak lurpetik atera eta besoa mozten zietela sorginek, lapurretan erabiltzeko, lo eragiten zuelako (Duverger 1979: 191). Frantziako kondaira zenbaitetan, ar ima herratu batek, etxean sartzen denean, barnekoak kordegabetzen ditu hil baten eskuz ukituz (Lecouteux 1999: 53). Eta Bretainian diote hil baten eskua daramanak gurina nahia kentzen ahal diela auzoei (Le Braz 1992: 1206). Delako eskuaren izena frantsesez “main de gloire” da, edo “mandegloir”. Esan ohi zen norbaitek holako eskua balu mihise zuritan etzanik, eta jaten eta edaten emango balio, aberats bihurtuko litzatekeela (Muchembled 1979: 30, L’Evangile des quenouilles zitatuz). “Mandegloir”en paronimoa d a mandragora , urkamendietan hazten d en landarea. Urkatuak lepoa itxia baitu, haren arima ezin d a ahotik joan eta puzkarren edo espermaren bidez jalgitzen da; hartatik sortzen den sustraia gizon baten haurra da eta itxura antropomorfoa du, “homunculus” bat da. Eskuratzeko erraza ez da , negar egiten omen du lurretik ateratzen dutenean, eta bil tzen duenak bizia gal lezake , erritual egokia ez betetzekotan ; baina behin lortu eta, zerbitzari bik aina edukiko du, mairu besoaren ahal berdinak baititu. Gero elikatu behar da mandragora, eta deus ez du haur jaio berrien koipea bezain onik: hori ematen diotenean , halako bi ekartzen du. Bigorreko “Mandragor” eta Gaskoiniako “Mandagot” deitu piztitxoek ur rea kakiten dute (Marliave & Pertuzé 1990: 135); Kataluniako “els minairons” ira haziaren antzekoak dira . Denek b eren jabeak aberaste n dituzte , eta beste ahaidetasun ik ere ba dute : hilen hazitik sortzen da mandragora eta hilen artean biltzen da ira hazia; haur koipez egina da mairu besoa eta hartaz elikatzen da mandragora; urrea kakiten du Mandagot ek eta urre jaten dute Orozkoko familiari batzuek, ondoko kapituluan ikusiko denez. XIV. DEABRUAK ETA HIL EZINA Maiz azaltzen da heriotza familiarien inguru marian. Orozko n diote prakagorriekin urtebete dabilena zazpi urtez zahartzen dela eta azkenean, ordua heltzen zionean , haiek ez dutela hiltzen uzten, “bat hil ezin ei leikela eurokaz” , Sofiren hitzetan , hil beharrean eta hil ezinean paratzen da. Hil ahal izateko, familiariak eman behar ditu, komunzki baheari, ahuntz bati edo jende bati; baina onartzen dituena airean eramaten dute familiariek berek eta airean ibiltzera kondenatzen da Anbotoko Anderea xim elgorriek eraman zuten moduan bere sorrerako bertsio batzuetan (“Ezkontide” kap.) . Familiariek ez dute barkatzen , beren gaitzondoa pasatzen diote hartzen dituenari . Irudiz, b akarrik apez sorgin indartsuak eskapatzen ahal dira haien tzarkeriatik , eta hori ere ez da segurua, “Axpuruko abade kondenatu ” bat ere ibiltzen baita alderrai, Mateo Txisturen antzera. Bizkaian, Euba eta Dima ko sineste en arabera , “sorgin bat ezin hil izaten da besteren bati eskubideak emon bagarik. (…) Sorgin bat hil orduan eskua ixten ari bada, esan nahi du bere sorgingoa beste norbaiti pasatu nahi diola. Orduan xuxki (inarra) giderra edo makila eman behar zaio eta inarra erre gero” (Azkue 1959: 377 378). Caro Barojak dio sorgin bilakatzeko modu arruntena dela beste sorgin bati ob jektu bat hartzea, kutun edo orratzontzi bat (1966: 286) . Gaskoinian, “lo Mandagot” duenak largatu behar d u hilhurrenean, bestela heriotza eta pasioa sufritzen ditu , inolaz hil ezinik : “Lo cau largar au moment de l’agonia. Autrement, los praubes malaus s ofrisson mòrt e passion, sense poder jamès trespassar” (Bladèr 1976 II: 296). Familiarien kondairek , bertsio garaikide arraberrituek bereziki, heriotzaren alderdi mingarrienetako bat gogoetatzen dute, hiltamu luzea (ikus “Arraberritzea” kap.). Hil ezinaren oinazea madarikazio edo kondena baten ondoriotzat hartua izan da eta kinka laburtzeko otoitz eta erritoak eskaintzen zituen tradizioa k; besteak beste, Zeanurin eta Orozkon meza bat ateratzen zuten “gaixoak atzera edo aurrera egin deien” (AEV 1995: 98 99; Arana 2000: 59). XV. IDEOLOGIAK Gaitza ez bide da suntsitzen, beste bati pasa tzen baizik. Garatxoak kentzeko metodoa hurkoari ematea izan da (Frazer 1983b: 441 450). Orobat pozoina, Larraunen (Nafarroa ), Haltsun (Lapurdi) eta Arratian (Bizkaia): Subegorri batek norbaiti miztoa sartu dionean, honek berehala etxera joan behar du eta han oilo batzu harrapatu. Behatz zauritua sar bezaio o ilo bati atzetik, gero beste bati eta gero hirugarrenari. Laugarren oilora ezkero haien atzean gelditzen da subegorriaren pozoia” (Azkue 1959: 442). Modu berean, Itzingoitiko artzainak ahuntz bati sartu zion familiarien orratzontzia, eta airean joan zen a berea (ikus “ Arra berritzea” kap.) . Beti emailea izaten da irabazle, hartzailea galtzaile, eta gauza ez da ideologiarik gabea. Guganaino heldu diren istorioetan, familiarien erabiltzaileak nagusi ahaltsuak izaten dira; eta petzeroak, berriz, menpekoak eta emakumeak, edo sinbolikoki emetasunari lotzen diren gauzak eta abereak (bahea, ahuntza). Ahuntza emaztearen sinbolo ezkorra izaten da. Mikoletaren 165. erran zaharrak dio: “Esan daroe, mandako on bat, ahuntz on bat eta emazte on bat, hiru gau za gaizto direala” (Sarasola 1990: 194); eta Oztibarren (Baxenabarre) esaten dute “Ahuntza ez kabale, ametza ez mairan (zur), emaztia ez jende” (Videgain 1989: 281); Okzitaniako Arles en: “Quan filho gardo, e cabro meno es pas senso peno” (Neska zaintzen e ta ahuntz gidatzen duena ez d a neke gabea ) (Amiel 1987); Sigüenzako jota batek, berriz: “A la mujer y a la cabra / Para tenerlas contentas / Atarlas con cuerda larga / O si no dejarlas sueltas”. Eta biziki luza daiteke zerrenda. Familiarien beste jasotzai le batek, baheak, esanahi femininoa du, bederen orratzontzi falikoaren eretzean: bahea orratzontzikoei kontrajartzen zaie, sarea eta ehuna orratzei bezala. Faloa baheari lotua da Dionisosen irudikapen batzuetan (Frazer 1983b: 31); eta falo “gulliverizatua” da hatzamarra, zion Jung —ek (Durand 1969: 241 243), jostorratzontzia bezala erabilia gaitza beste norbaiti pasatzeko. Maiz maskulino feminino kategorien aurkaritzan egituratuak diren familiarien istorioak inplizit uki sexistak dira , eta kontatzaile batzue k topiko misogino esplizituak gaineratzen dituzte: emakumeak mirakusiak direla, beti baztarrakaz ibiltzen… (Arana 1996: 324, 336). Zorionez tradizioa ez da kolore batekoa eta gerta tzen da, gertatu ere, emazteak laidotu dituen berriemaile berak, gezurrezkotzat dauka n Axpuruko abade kriden pasadizoa esan ondoan, alderantzizko zentzua duen Santa Marinako kridarena kontatzea, hori bai egiazko tzat hartua : Beste abade bat… Hura ez da lamina (familiari) asun tua, reala da baina. Santa Marinan egoten zen fraileak bazeukan krida. Egun batez, krida hori kanpoan zegoela, fraileak bere ahuntza deitzi zuen eta galdallatxo batean esne apur hori egosten ipini zuen. Irakiten hasi zenean gorantza egin zuen esneak, eta a badeak, hazten zitzaiola ikusirik, ez zekien non sartu. Eta ez bazan listo izan hura bere: beheko etxaldera joan zen, Izartzara, ontzi gehiagoren bila, eta etorri zeneko batere esnerik ez zen geratzen, dena ihes eginda. Eta gero horregatik esaten da: “Andr a Santa Marina, gitxiagaz asko egina” (Moises Larraondo, moldatua, Arana 1996: 339). Axpuruko neskamea ganorabakoa bezain ernea litzateke Santa Marinakoa, alderantzizkoak diren abadearekin eta frailearekin bikote bihur simetrikoak osatzeko eran , bakoitz ean ganorabakoa eta ernea bildu ta. Parekotasunak ere badituzte gizonek: biok zeukaten krida, eta biok zituzten arazoak apezpikuarekin. Axpurukoak historikoki, agian ; Santa Marinakoa, mihi antiklerikalek diotenez, gona kontu engatik zigortua zen ermitari belau nika buelta ematera Urduñatik hodeia zetorren bakoitzean, babazuza gal arazteko. Sofik, b ehin, Santa Marinan kokatu zuen Axpuruko neskamea . Lapsus bat, hurrean, bi lekuak simetrikoak baitira topografi koki ere: Axpururen aurrean, ibaiaz bestaldeko tontorrean dago Santa Marinako ermita, Murueta gainean, hau da, Axpuruko abadeak meza ematen zuen elizaren gainean. XVI. KONTUAK KONTU Mitoetan garrantzitsua da gertalekua, gehienak toki zehatzetan kokat zen izan dira eta familiarienek bereziki baliatzen dute orografia , kondairen egiturako aurkaritzak adier azteko . Erliebeak hezurdura fisikoa eta irudi bisuala ematen dizkie ur ekarleen harat honatei. Axpuru etxaldea Untzuetapiko (765 m) azpian dago , eta Santa Marina ermita Jesuri (750 m) baino beherexeago. Bi mendien artean erreka dabil eta tontorrak bizkiak dira nolabait: batean gaztelu bat bazen, jentilena, eta bestean beste bat , omen , Urduñako bidea jagote n. Jentilak, zango bat Untzuetan eta bestea Santa Marinan, pilota jokoan a ritzen ziren batetik bestera harrizko bola handiak jaurtiz, gazteluko kanoi balak (Barandiaran 1960: 113). Paisaiare kin eta beren artean solastatzen dira kondair ak. Erreka troka ren miniatura da Santa Marinako frailearen galdallatxoa, haren fondotik esnea gaineratzen da Nafarrondo zolatik Axpururaino familiariek ura altxatzen duten bezala; eta gero , etxe bakoitzak eskas duen likido preziatua debaldetan isuriko da . Jendarte gaiak aurkit zen dira familiarien gorabeheret an. Sexuen arteko maila keta nabaritu dugu , maizenean ema kum een kalte ; eta apez neskame bikotearen kariaz, sexu harremana k aipatzen dira noizean behin, solas antiklerikal satiriko ak lagun . Ekonomia ere pentsatua da mitologian . Ogiari sorotik mahairainoko jarraipena egiten zaio : Zuberoako familiariek, ekaitzari aurre hartuz , tenoreko uzta bildu eta babazuzatik salbatzen dute; Bizkaikoek bahe lana gogorarazten dute, irinaren era lgiketa. Bestela, airez aire garraiatzen dituzte egurra eta ura etxe raino. Behialako urre aro galdua iradokitzen ote dute, lan egin gabe bizitzen zenekoa? Azkuek (1959: 456) bildu esakera batek dio: “Lehenago egurrak dei eginda etorten ei zirean etxera. Moxonean (Teilerian) behin larregi etorri jakezan. Moxok atzera bihald u zituan eta egurrok ez dira gehiago etxeratu”. Batez ere uraz dira arrangura goi etxekoak: Axpuru gora da, badu “iturri bat, bostehun metro, eta udan ha bere sikitu”. Berrehun metro beherago dabiltza Nafarrondo ko erreka eta argindar errotako ubidea. Mendi ondoko euliek “eiherako nazatik” (errotako ubidetik) hartu zuten ura, eta Gaskoiniakoek Gers ibaia agortu. Errotako ura a hitu ei zuten Orozkoko jentilek: (Jentilak) hanka luzeren batzuk ei eukezan (zeuzkan) eta, Untz uetapik otik Santa Marinako puntara paratu ei zan ura edaten, egarri eukala eta. (…) Eta gero errotea bere ur faltan paratu, Torrelandako errotea sikitu euan (zuen) (Etxebarria 1995: 250). Erraldoien balentria tipikoa motibo F531.3.4.2. Giant drinks up a river (lake, sea) . Menditarrek (Axpuruko edo Mendiondoko familiariek, Untzuetako jentilek) ura hartzen dutenean, behekoek dute eskasia jasaten (Gers en eta Torrelandan). Menturaz, baserritarren eta errotarien arteko hika miken oihartzuna ere bideratzen dute kond airek . Argindar ekoizleak ahantzi gabe. Mamarroak dira familiariak , aldi bate an lurpeko haitzuloetan egoten dira, eta gero ontzi hertsietan gordetzen. Baina aireko eramaileak dira eta, ausaz , sorginen inar hegalarien motorra. Edo zomorro itxuraz kanpora abiatzen den sorginen arima . Sorginen indarrak eta, aldi berean, sorginak. Gainer atiko izaki mitikoak baino tzarragoak, dongeak dira prakagorriak eta engainatu ezinak, beste deabru inozoak ez bezala (ikus “Deabrua” kap.). Haien kondairek sehi baten hestutasun barregarriak baino zerbait larriago adierazten dute , Mefistofeles en zitalkeria; Marlowe ren 1604ko Doctor Faustus en heriotza oroitarazten dute eta, arima saltzearen motiboa aipatu gabe ere – deabru eraikitzaileen kondairetan aurkituko dugu hori , heriotzaren eta hil osteko kondenaren kezka ageri dute. Irudimen sinboliko ak errealitateko edozein objektu eta bizitzako edozein arlo har dezake eta, haien birtualitateak erabiliz, hausnarketak egin , noiz goibelak noiz laketak (“hil ezina” , “bahean ura”) . Prakagorrien kontu fantastiko ek fikzio zientzia aire dute; bere garaian James Bond en estilografikoak baino miresmen handiago sortzen zu keen industria aurreko jendartean familiaridun en orratzontziak; bestelako onurak ekartzen baitzituen: jatekoa, edatekoa, garraioa… Oro kemenik gabe, arin eta laster, “gitxiagaz asko egina” esaerako ametsa. Jende zuhurren josteta da, sineskorkeri arik gabe eginda eta ondo jakinik zein den lilurapenaren iruntzia. MITOEN ARRA BERRITZEA: EGITURA ETA GERTAKARIA Noizean behin entzuten da izaki mitikoen itxura fisikoa jendee ngan egiazki existitu izan diren anomalien isla direla, ez funts gabeko asmazioa. Horretaz adierazi nahi da mitoak ez direla zoro batzuen fantasiak. Zoroen lana bailitzan metaforak eta sinboloak erabiltzea eta haien bidez mundua eta bizitza pentsatze a. Lévi Straussek bere Basa pentsaera (La pensée sauvage ) lanean erakutsi du jendearen enteleguaren berezko lana dela lotura esangarriak kausitzea gauzak ezagutzeko eta sailkatzeko; fantasmak itxuratzea ere ez da psikopatia, ez ergelkeria. Psikeak zentzume nenek bezain beste gaitasun baitu i rudikapenak sortze ko, horiek elkarrekin nola uztartzen diren ikusten saiatuko gara , ez mitoen sorrerako sekretuak zulatzeko, baizik eta haien iraupena eta aldaerak ulertzeko. Begiratuko dugu mitoak nola baldintzatzen ah al duen errealitatearen pertzepzioa eta , alderantziz, nola gertakari errealak eragiten duen mitoaren egituran , gai mitikoa nola moldatua izan daiteke en errealitateari egokitzeko. Lehen joera mitoen iraupenari dagokio, bigarrena aldatzeari. Kontu honek transmisioaren arloa ukitzen du, baita difusioarena ere. Ur handi horietara sartu gab e, eskura ditugun kondaira batzuk hartuko ditugu, bereziki interesgarriak jorratu nahi dugun eremua ikertzeko. Adibideei heldu aitzin, atal hon etan erabiliko dir en kontzeptu eta ezaupide zenbait argitzekoak dira: 1 kondaira mitikoen bertsioen aniztasuna, 2 mitoen biziberritzea, 3 mitoen denbora. 1 Mitologia zko bildumak irakurtzean, eta are gehiago lekuan lekuko inkesta egitean, konturatzen gara istorio “bera k” bertsio asko izan ditzakeela, eta ez bakarrik berriemaile desberdinek emana denean, baizik eta pertsona berak une diferenteetan esaten duenean. Gertakari bat kontatzeko bakoitzak bere manera duela esatea pellokeria da; baina kontuan hartzekoa da horrek noraino ahalbidetzen duen mitoen aldagarritasuna. Eta hainbesteraino egiten du non, kondaira batetik abiaturik aldaketa tikiak eginez eta bertsioz bertsio joanez, mito batetik bestera iragan baitaiteke, haustura bortitzik gabe. Ez da erraza mugak ezartzea eta erabakitzea noiz arte gauden kondaira beraren aldakin batean eta noiz sarten garen beste kondaira batera; zailtasun horren berri badakite katalogo eta sailkapen lanean aritzen direnek. Berriemaileen jokaerak desberdinak izan daitezke. Gehien ak fidelki jarraitzen zaizkio aditu dutenari, eta entzuleak err az ezagutzen du ze in den kondaira. Beste batzuek, aldiz, aldakuntzak sartzeko askatasun handia erabiltzen dute. 2 Mitoaren biziberritzea . Mito bat zaharra izan arren, elementu berriak biltzen a hal ditu eta protagonista garaikide batean berraragi daiteke, bertsio arraberrituak, aktualizatuak, sortuz. Gaurkotze horri Réinvestissement du mythe deitzen dio Xabier Ravier ek (1986: 255), eta adibidetzat ekartzen du Suediako errege izatera iritsi zen B ernadotte mariskal biarnesa k amaso zuela Azun haraneko lamina bat. 3 Mitoaren denbora. Jendarte arkaikoetako ikusmoldean, dio Mircéa Eliadek (1957: 21), mitoak in illo tempore jazo ziren, hasierako garai sakratuan; eta aroen goizaldeko gertakari sortzaileak direlako, eredugarriak dira, esan nahi baita errepikagarriak eta antzezgarriak. Hemen, alabaina, XX. mendean kontatu diren istorio anitz ez dira hain aspaldian kokatuak , haien protagonistak barriemaileen guraso edo aitita amamek ezagutu dituzte. Hargatik, berriemaile horiek gogoangarri eta transzendentaltzat dauzkaute aipatzen dituzten gerta erak, apartekoak eta behin bakarrik agituak direlako an, kondair ek esaten duten aldian, hain zuzen. Maila desberdineko arraberritzeak azalduko dira hemen. Gertaera arbaso hurbilen garaian kokatzea da teke mitoa berritzeko prozedura errazena, norberaren garaitik kanpo; horrek arazoak ekiditen ditu, adibidez hurkoari sorginkeria leporatzea k ekar ditzakeen ondorioak. Halere, batzuetan berriemaileen denbora eta inguru soziale koak dira protagonistak , herrikideak, non ez diren auzoak. Holakoak badira Orozkon, eta hango lekukoengana itzuliko gara laster , baita familiariak aurkituko berriz. Hori baino l ehen, azaltzekoak dira mitoen biziberritzeko hastapen zenbait. I. KONTALARIA ETA LEKUKOA “Gure lehengo zaharrek esaten zuten…” edo “gure antzinakoek zioten…” formulaz ekiten diote askok istorioak kontatzeari, hitz horien bidez arbasoen bermea edo ema teko beren solasei. Batzuetan, antzinako zahar horiek kondairetako gerta eren lekukotzat hartzen dira . Izan ere, norbaitek zahar bati entzuna dion istorioa gazteei transmititzen dienean, zahar h orri rol bat emateko joera izaten du, et a naturalki eta ohartu gabe pasatzen du “amamak kontatzen zuen” esatetik “amamak ikusi zuen” esatera. Norabide berean urrats bat aurrerago eginez, “amamak ikusi zuen”etik “amamari gertatu zitzaion”era igaro daiteke, lekukoa protagonista bilakaraziz. Horrel a hurbildu rik, sinesgarriago geratzen da istorioa . Hona adibide zenbait. Aitatxi haurra zelarik . Baxenabarren, Bidarraiko Harpeko Saindia ( harrizko irudia ) nola heldu zen bere harpera kontatzen zion aitatxik Beronika Karakoetxeari. Gauerdi batez sartu omen zen Saindu hura, hamabi argiekilan; eta sartzen ari zelarik, inguruko etxeetako kabala guztiak marrumaka ari izan omen ziren, eta ez ziren isildu Saindia han sartu arte: sekulako abarrots eta mugimenduak izan ziren auzo hartan, mirakulu handia izan zen. Beronikari galdeginik hori guztia noiz jazoa zen, erantzun zuen: “Pentsamazu, gure aitatxi zena haurra zen oraino, denbora hartan, hori gertatu zenean”. Bi zkitartean, gertakari bera askoz antzinago kokatzen dute beste bidarraitar batzuek, “Jinkoak daki noiz” (Arana 1986: 118). Gau hartaz oroitzen niz . Diotenez, Harpeko Sainduko bidea hetsi zuten auzo etxekoek, Harrusekoek, eta bidesaria ordainarazten ziet en beilariei , baita harpean utzitako sosak hartzen. Eta Saindiak punitu omen zuen hang o etxekanderea: arrats batez jarririk zegoenean supazterrean senarraren beha, denbora oso txarra zen eta aire gaixtoa (ihurtzuria) tximiniatik sartu z en, brasa guztia barreiatu zuen eta aztala eraman zion . Emazte hori geroztik maingu ibili zen ; Gaxuxa zuen izena eta haren senarrak Joanes “Saski”, saskigilea baitzen. Biak ezagutu zituen Jose Mari Kastantxok zioen: “Ni gau hartaz oroitzen niz orai hementxe (mahai zapia seinalatuz ) oihal hau bezain untsa zer gau zen hura: izigarri zen ihu rtzuria, eta ximista, ximista ximisten gainean. Gero biharamunean berehala barreiatu zen ( Bidarrain ) aire gaixtoak joan ( eraman ) zakola supazterretik aztala”. Ikusi zuen ekaitz izugarri hark bermatuko zion berriemaileari esamesaren egiatasuna, Saindiak zuela Gaxuxa zigortu . Eta zigortzaile jaioa den Saindiaren mitoa berraragituko zen emazte horrengan, oraino bizi zelarik, haren herrentasuna esplikatu z (Arana 198 6: 108). Gaxuxaren aztala aipatu zuen Oxobik ere artikulu batean (1923), emaztearen izena eman gabe baina gertakari bera kontatuz eta Harruseko nagusia Joanes zela erranez. Geroagoko berriemaileek, inoren fama ez iluntzeko naski, ongi azpimarratzen dute ga ur egune ko Harruse ko bizilagun ak ez direla Gaxuxa eta Joanesen ondorengoak, orduko haiek Ameriketara joan baitziren, etxea peko errekara joanda. Auzo zaharra izan zen heroia . Orozkon, Untzueta mendian bizi ziren jentilek Olabarri Handiko alaba bahitu zuten eta beren gazteluan zeukaten burdinazko ateaz itxita. Neskaren nebak burdinazko palankakaz joan ziren atea apurtzen, jentilak hil zituzten eta arreba askatu. Eta herriak, mutil ak sariztatzeko, Hierro Palankos deitura eman zien (ikus “Azkena” kap.). Gertakaria egiaztatzen duten armarrien irudia daukate orain Hierro Olabarria sendikoek Gorigitxiko salan; hartan marraztuak dira nebak bi gudari kaskodun jentilen gazteluko bi alboetan, ateari makilez erasotzeko edo. Etxeko jaunak armarri en aurrean dio “hau da jentilen kuebea”, legendaren bertsio batzuek baitiote Jentil Zulora bahitu zutela Olabarri Handiko alaba. Gorigi xiko alaba Manolik oso aspaldikotzat dauka jazoera ; baina Elbira auzoak uste zuen berak ezagututako Olabarr iko Felipe izan zela neska bahituaren neba , eta hala dio: “Untz uetaben esaten eudien (zuten) eukiela (zeukatela) kastilloa (jentilek), eta han esan eudien Feliperen arrebea edo… kuxu eutsien (zioten) eta jentilak eukiela han sartuta”. Manolik ze haztu zigun Felipe “hor goian bizi zan agure bat” zela eta, bide batez, ohartarazi z uen bahitua ez za tekeela Feliperen arreba, baizik eta haren aurreragoko batena, familiako bat (ikus Arana 1996: 255). II. KONTALARIA ETA PROTAGONISTA Mehea izaten da kontalaria eta lekukoa bereizten dituen marra, eta ez da lodia kontalaria eta protagonista banatzen ditu ena. Hona hemen biak hurbiltzeko joeraren adibide batzuk. Gure aititak entzunda pasatu jakonari . Santos Bernaola orozkoarrak kontatu zigun Orozko Nafarrondoko ama alabak Jentil Zulora joan zirela behin eta han orraztuten zeuden laminek ahantzi a utzi zuten orrazia eroan zutela etxera. Gero, gauean, laminak teilatu gainera etortzen zitzaizkien gedarrez: “Maria, ekarri egizu nire orrazia, ezpabere nik egingo (galduko) zure askazia”; harik eta Nafarrondokoek orrazia hartu eta bota z ieten arte. Hori kontatu ondoan, Santos ek zehaztu zuen: “Begitu, kalkuletako gitxi gorabeheran horreek kontuok zelan zertuten izan zirean: gure abuelo defuntuak kontatuta, eukin dauz berak entzunda pasatu jakonari, bera mutiko txikia izate orduan” (Arana 1996: 225). Segitu ginuen . Iratiko Salbatoreko Saindiaren legendarekin batera, berriemaileei buruzko ohar zenbait eman zituen Barbierrek. Hauxe da kondaira: Baxenabarreko Bithiriñan, Inhurri etxean, artoxuriketan ari zirelarik, gauaz, mutila ohartzen da haitzurrotxa alorrean ahantzi duela; parioa egiten du hamar sos eman liezazkiokela tresnaren bila doanari. Neskatoak baietz, eta diruagatik joan zen. Baina mutilak, bere sosen doluz, biraoa bota zion: “Deabruak eraman baleza”. Orduan berean izpiritu gaixtoak hartu zuen neskatxa eta airetik eraman. Auzoek orok segitu zuten haur gaixoa, beti airean zoala Garaziko bortu aldera. Salbatoreko kaperaren parean pasatzean, neskatxak Salbatoreri otoitz egin zion: “Salbatore, salba nazazu!” Eta hantxe pausatua izan zela, kaperare n aitzinean. Barnean ezarri zuten haren irudia, eta kanpoan ttattola bat egin zioten . Geroztik Saindia deitzen dute eta, beila egunean, mezak eskaintzen dizkiote , baita otoitzak, loreak eta sosak bere ttattolan (laburtua, Barbier 1931: 126). Hirurogei urte zituen Maria Beltxa bithirindarrak kontatu zion Barbierri legenda , aitari entzun bezala. Eta ez dela segur nola erran zuen aitak, “ segitu zuten ” ala “ segitu ginuen ”, ea hura ere ibilia zenez bithirindarren artean neskaren gibelean. Barbierrek ongi oroitzeko kemen bat egiteko eskatu zion Maria Beltxari. Eta biziki ongi oroitzen baitzen aita zein hunkitua zen gertakari tragiko hor i aipatze rakoan , pentsatu zuen seguraski “ segitu ginuen ” erran ziola. Hara no la oroimenaren lainoak, hunkidurak lagundurik, partehartzaile bat lotu dion Saindiaren mitoari. Ez da ezinezkoa gizonak “ segitu ginuen ” erran izana, baina oso litekeena da aldaketa alabak egin izana , ohizkoa den prozeduraz (Barbier 1921) . Amamaren amari gertatu ote. Orozkon berriz ere, Aizetzako Maria Luisaren amamak bere amari entzun eta bilobari kontatzen zion laminak tximiniatik etortzen zirela urdai eske (ikus Arana 2000: 65 ). Eta ulertzen ahal da lehen kontalari hura, gure berriemailearen birramama, izan zela protagonista, berari etortzen zitzaizkiola laminak. Horrela esan baitzuen Maria Luisak: “Nik entzunda nire amamari zelan etorten zirean… bere amak kontetan eutsena: ba, bajatuten zirean (laminak) tximiniatik behera, b era egoten zenean beti, ba, urdaia frijitan, ezta? Zartanean.” “Bera” amamaren ama ote zen? Hala ulertzen da, behintzat. Entzulea kontalariaren xederan . Kontalariak bere istorioa ongi girotzen duenean, haren xarmak harrapaturik gerta liteke ed ozein entzule, sineskor ez izateko baldintza guztiak betetzen baditu ere. Hori jazo zitzaiola aitortzen du Dorothy Carrington ek, Korsikan ikerketa egiten zuelarik. Hango mazzeri oso pertsonaia bereziak dira: gauaz “ehizara” jalgitzen dira eta topatzen dut en lehen animalia hiltzeko obligazioa dute, haren aurpegian ezagutzeko herrian hilko den hurrengo pertsonarena. Horrelako istorioek eragin zioten hunkidura azaltzen digu idazleak: Cesari tarren etxean egon nintzenean eta hango a rrats ilun eta usaintsuetan mazzerien kontuak lehen aldiz aditu nituenean, entzun baizik ez nuen egin, gogoeta rik batere egin gabe, hainbesteraino liluratua nindukaten istorio bizi eta koloretsu haiek. Xehetasunak hain ziren esanguratsuak, dramako protagonistak hain ongi margotuak non ni neu ere, entzule baino areago, haien abenturen lekuko sentitzen bainintzen. Bai ki, zoragarriki kontatzen baitzuen Jean ek… (Carrington 1999: 63). Esatari ak horrela biltzen badu ikerle bat, pentsa daiteke zer eging o dion tradizioko testuinguruan murgilduta dagoen norbait i; eta norbait hori kontalari bilakatzen bada , lekuko ari entzunda balitz bezala konta lezake. Mintzalari onek biziki ongi dakite beren burua protagonistatzat agertzen: Xahok ohartarazi du nola euska l kont uzaleak, esplizituki esan gab e, ulertzera ematen duen berak zuela Basajauna topatu. Ipuinek erakusten du te norbera nola istorioan sart u, amaierako formuletan aldarrik atzen duenean protagonistak ezagutu dituela , haien berri badakiela: “Lorietan banindagon haien ezteietara joan beharrez…”, “Iragan astean kurutxatua dut oraino” (Kaltzakorta 1989: 24). Bestela , “Patakon lapurra” ren kondaira bat hasten da “Andratxu bat joan zen”, eta segitzen “joan nintzen” (Etxebarria 1995: 275). Inor enga inatzeko asmorik gabe , naski . III. MITOA BIZIBERRITUA: KRIADA BAT Aurreko kapituluan ikusi ditugun familiarien mitoak oso ezagunak ziren Orozkon XX. mendearen bukaeran , eta hitzetik hortzera aipat uak bai Axpuruko abadea eta bai familiaridun hurbilagoak ere, kasik garaikidea k. Angela Bilbaok, Axpuruko kridaren istorioekin batera, bere amaren hestutasunak gogoratu zituen: Neure amak bere dauka kontatuta… Etze baten krida egoen (zegoen) bera, Gallartun . Eta esaten euan (zuen) holan, ba, San Pedro eta, hasi zala etzea konponduten, armarioak eta horreek gauzok. Eta holango baten, holango botila baten bolaren batzuk “rrraaa…” urten ei eutsien (zioten). Bola batzuk, kanika batzuk urten ei eutsien. Ba, merku rio izango zan… baia haik sailtu egiten eutsien, hurrean. Eta nire amak hartu ei euan poza biribildu euazanean (zituenean) katxarrook bere lekura! Esaten euan: “Ene!…” Eta nire ama hil zan atzenean bere (pentsatuz) haik zireala, ba, beste mundukoak, par tetxarrekoak. Eta harrezkero nik askotan esan dot nik ez dakit, baia neure eritxia, e? – “haik izango zirean merkurio edo izango…” Nik orduan, hori amak kontaten eustanean (zidanean), merkurio zer zan bere ez nenkien. Baia haik nire eritxian izango zi rean hori, ezta? Eta haik mobiduko jakozan (zitzaizkion) nire amari eta egingo euan: “Honeek mobitako, honeek beste munduko holango gauzaren batzuk diraz” (1986an kontatua). Angelaren koinatak , ongi ezagutzen dituen Axpuruko neskamearen peripeziak eranst en dizkio Gallartukoari; hortaz, ugazaba apez izan zen eta bolatxoak euli (ikus “Familiariak” kap.). Eta niri, ba, koinatak (Angelak) kontatu eustan zelan haren amak… Ba ez dakit ba zer lekutan (…) egon zan krida abade baten ganean eta ibili zan garbitzen armarioa eta holan eta; abadea meza emoten dagoela zer egin euan? Ba baztarrakaz etzean dabilela kaj atxu bat topatu. “Zer ete dauka hemen gure abadeak gordeta?” Eta “rrraaa…!” zabaldu ei euan kaja hori. Eta “rrraaa!” zabaldu euan orduan, hiru moska urten eutsien “zzziii”, holan. Eta kostatu ei jakon sartzen barriz kajara berari. Eta abadeak igerri euan meza emoten dagoen lekutik haik ez egozala (zeudela) ondo. Ez deust (dit) niri esan zelan egin euazan, ezpabere kostatu jakola sartzen, pentsetan euala bertan jan behar eudiela moskook: arpegitik auxika, bestetik auxika, danetik auxika eta ezin sartu kaja ra. (Galdera : Zertarako zituen abadeak euliak?) Ba, eukin euazan behar egiteko: mokorrak ekarri, txondarra kargatu eta gero ba betegarri emon eta ikatza egiteko. Berak behar egiteko eukiten euazan abadeak ( Eulali Bilbao) . Gallartuko gertak ariak mitoa bermatzen duela uste du Eulalik. Alderantziz, gertatua desmitifikat zen du Angelak ; ez arras, ordea, familiarien ahaidea baita alkimisten Merkurius : bere arrautzan sartuta, “homunculus” itxura du eta laguntzaile “familiaris“ izan daiteke, “servus“ edo “cervus fugitivus“, hau da , ireltxo iheskorra, alkimisten etsigarri eta oposatuen iturburua den izpiritu maltzur eta bikoitza, deabruaren eitekoa (Jung 1970: 90). Gallartuko bolatxoak familiariak izan zein merkurioa izan, interpretazi o arrazionalista ez da eskapatzen mitoaren xederatik . IV. SAN ANTOLIN GO ZEZENKATA Gogoangarria da Orozkon Gorbeia Itzingotiko artzaina. Pablo Aramendi eta Eulali Bilbao senar emazteek ezagutu zuten , baita Jose Mari Aramendi eta Angela Bilbao senar emazteek ere. Haren ezohiko indarr ek harriturik zeuzkaten herrikide ak eta askok uste zuten familiariak zeuzkala, “ajilidade eukiteko” batez ere. Axpuruko eta Bargotako apezen antzera zezenketa zalea zen eta, behin, ez airetik baina goiko bidetik sartu zen plazara jauzi batez. Orozkon gizon batek eukazan (zeuzkan) horreek sorginok, berak manejetan euazan (zituen). San Antolin jai batzutan, hemen, Orozkon, zezen plazeak atea, ba, sabai hau baino altuagoa, eta Itzingoitiko artzainak goiko barreratik pasatu: karreran joan eta saltu egin, eta oraindo beste aldera buelta eginda paratu zan ganean, ( Herriko Etxeko balkoiari adi, presidentzia agurtzeko moduan ). Eta ei eukazan beste zerok… demonio edo dea bru: lamin edo deabru (Pablo). Ajilidade eukiteko eukazan ( Eulali ). Ha gizona ezagutu neuan neuk . Urigoitin bizi zan hori pastoreori. Eta gero bizi zan Orozkoko Plazea baino goratxuagoan, Jauregian. Ni, artzain egon orduan, beragaz txabolan egona naz. Nik urte asko egin dut artzain Gorbeian, bai. Campa de Arrabaren entzuterik badaukazu? Ba, Arrabako Landa akabaten ( den lekuan ), Itzingoitin: Itzingoiti txabolen lekua (Pablo). Eta ba… Txakurrak joaten dira Gorbeira igoal ardi jaten, ez? Eta hak txakurr a kuxu ardiak jaten, bertan lo, tripea beteta. Eta arrimatu txakurragana eta txakurrak karrerari emon. Eta txakurrak zelan karran, berak ostean segidu eutsen San Juan eta horra gora ( Mendiolaraino, 10 bat km ), nongo txakurra zan jakiteko ardia jan eutsena. Segidu etzeragino txakurrari egin eutsen. Hori egia da, e? Hori beridikoa, hori ikusia. Ni orduan gaztetan nengoan, nigaz zahar eginda egoan (Pablo eta Eulali). Zeredozer baeukan (zeukan); harena ez da dana guzurra, zeredozer baeukan. Egun baten esan eutsien (zioten): Zu, horreixek basabehiok ez doguz inoiz kuxu ( bildu ) bere egin. Zu, Tomas, etorriko zara? Basabehiak daukaguz kuxetako. Ba, infernuko deabruak ez badozak (dituk), kuxuko joadaz (ditiat) nik! esan eutsen berak. Eta basabehiak joa n zirean errekatik alde. Berak palua ipini munatik errekaren erdian, eta bestaldean plantatu zan eta basabehiak kuxu egin euazan. Egin euan erreka muna batetik bestaldera saltu, Uxuluzen, Jauregi ondoan. Eta esan eutsien: Hik infernuko deabruak ba eukiko dozak eta! Hau infernuko deabruak ez dok, hau dok ajilidadea (Eulali). Basajaunak barreiatutako ahuntz batzuk “infernuko deabruak bere ez leukez biribilduko”, esan zuen Arratiako artzain batek (Azkuek 1959: 356) . Eta oker zen , deabruaren atributua d elako arintasuna, eta jauziak. (Zuberoako pastoraletako) satanek, dantzari onak izateaz gain, deabruzko jokaera zerbait izan behar dute. (…) Larraineko Coltat sata na (1860an gutxi gora behera) hil eta berrogeita hamar urte geroago oraino aipatzen zuten: “Hoi eztük zelilako” (Hori ez duk zerurako), esaten zuten hartaz, bere sinestezinezko jestu zaluetan deabrutasuna adierazten zuelako (Idiart 1987: 113). V. AHUNTZARI EMAN Itzingoitiko artzainaren jauziak eta lasterrak ikusi zituztene ntzako esplikazio sinesgarri ena zen parte txarreko ak zi tuela , eta kontu horrekin zirikatzen zuten lagun gazteek : Esaten eudien (zuten) eukin euazala (zituela) deabruak aldean. Eta zahar egin orduan, batera egoten gintzen pastore txabolan, han Itzingotin. Eta geuk esaten geuntzen (genion): Tomas, zuk lehen eukiten ei zenduzan parte txarrekoak eta. Nork esaten jok hori? Ba, jenteak esaten dau. Eta hasarre eginda egoan, ja sano sano eginda: Orain behar ñeunkazan (neuzkaan) nik parte txarrekoak, orain, ez lehen! Lehen berez ñeunkazan nik! Zer, asmena eukan eta kostetan jakon ibilten eta: “Niri parte txarrekoak orain falta egin jeustien (zitzaidaan), nik orduan neureak ñenduezan (nitian)! Neure ajilidadea.” (Pablo). Alferrik ukatzen zuen, ez zioten sinesten : Hain ajila eta hain… izaten zan, zer, ba danak, ba, parte txarrekoak! (Angela). Zelan izan ajilidadea palua errekaren erdian helduteko (eta bestaldera jauzi egiteko)? Jentea ez zan izan hain leloa. B ehi okerrena basoan karraka joan eta txakurrak ezin kux u (harrapatu), eta berak “rrra!” harrapetan ei euan (zuen) adarretik. O sea que, zeozer baeukan. Harena ez da dana guzurra, zeozer baeukan (Eulali eta Pablo). Mitoa errealitatea ulertzeko gakoa denean, zaila da hortik aldatzea; artzainak argudiatzen zuenean zahartutakoan behar zituela parte txarrekoak, besteek kontra argudiatzen zuten esanez ez zeuzkala gehiago , haietaz gabetzen jakin zuelako eta ahuntzari e man zizkio lako, txarto paratu zen ordu an. Hak ikasi euan (zuen) haren batetik nondik despedidu ( familiariak ). Hil egiten egon zan orduan, txarto egon zan eta hil ezin eta hil ezin. Eta gero, apurtxu bat hobetu paratu zan orduan, jagi zan eta kortan eukazan ahuntzak. Eta ahuntz bateri arranean (joarean) barruan sartu egin eutsezan (zizkion) ( “eperdian sartu eutsezan “, esango zuen Pablok ondoko aldi batean ). Eta arranean barruan sartu eta, ahuntza urteetan asmetan zan: klink, klink, klink, klink, klink, klink ( txilin hotsa ), segun. Arrana entzuten ei zan, baia ahuntza ez ei zan gehia go ikusi ( barre ). Airan ibilten zan ahuntza, baia ez ei zan gehiago ikusi (Eulali eta Pablo). Istorio honek aurrekaria ba du, 1923an Pedro Mari Sautua orozkoarrak kontatu zion Barandiarani. Las personas que poseen enemiguillos van al infierno. (Saltzen ahal dira, erosi baino garestiago .) También pueden ser donados. Así una vieja los donó a una cabra y ésta saltó al instante por la ventana de la cuadra donde se hallaba y huyó velozmente por los campos. Otra los donó al cedazo que se usa para cerne r la harina de la artesa (azpiriko bayari) y al instante el cedazo, rompiendo el techo de la casa, se escapó por los aires (Barandiaran 1973b: 57 59). Kontua da gure artzaina osatu zela, tradizioaren arabera hil behar zuelarik, horretarako ematen baitira familiariak. Mitoek esaten dutena bizitzak egiaztatzen ez duenean, onar tuak dira lerrada batzuk; eta beharrezko dute malgutasun hori, osterantzean oso gutitan berraragituko lirateke. Gero beti zuzentzen ahal dira kontraesanak eta gauzak beren forma mitiko kanonikora ekarri. Artzainaren kasuan, familiarien kondena bete dadin edo, gaineratzen d a “txarto hil” zela, Uxuluzeko zubitik bota zuela bere burua, uraren gainean jausi handia egin a zuen leku berean. Bi jauzien simetria hain da k ausitua eta gertakaria mitoari hain doitua, non propio pentsatu a ematen baitu . VI. JAKOA, ANBOTOKO ANDEREAREN URRATSETAN Ahuntzari sartu baino lehen, alabari eskaini omen zizkion Itzingoitiko artzainak familiariak, eta hark ez nahi. Eulalik ezagutu zuen neskatxo batek, Jakoa k, bai onartu zituen aitarenak eta, ahuntza legez , airean joan zen. Lehenago baztar guztietan egoten zirean sorginak. Nik daukat ezagututa bat, andra bat sorgina, bai. Zeberiokoa zan, eta ahizta bat eukan Orozkon. Jakoa geituten jakon, oraindo urte gitxi hil da. Bere aita, uste dot, hil ezinik egon zan: txarto dagoela eta txarto, egunak daroazela (daramatzala). Eta Jakoa egon zan krida Bilbon hori neska gaztetxua zan , etorri zan etzera. Etxekoak bere ei ekien (zekiten) gitxi gora behera edozerbere eukala aitak. Eta Bilbotik etorri zan orduan, aitak esan ei eutsen (zi on): Alaba, zuk hauxe gura dozu, nik hemen daukadan kaja bat? Eta: Baai. Hori zuretzako izango da. Orduan entsegida hil egin zan aita, eta hai neskatxea egundaino ez zan paretan inon bere ez. Basoan egoten zan, eta ira baten (biltzen) gu joan eta “ai…!” egiten euan, eta “…rrra”, ikusi bere ez zan egiten nondik joaten zan. Hori neure begiakaz ikusia da , e? Hementxe, Aranguren, horren gizonaren familiakoa zan. Ni hor egon nintzan gero krida. Eta egun baten Arangunera etorri zan; eta emoten zeuntsen (zenion) jana, dana izaten zan, ba, gazia, eta txarra. Eta hantxe egoten zan, “ai…!” egiten euan, eta i kusi bere ez genduan egiten nondik joaten zan. Hori neuk ezagutu dot, e? Jakoa. Neskatxea zelangoa zan! Beti ikusten genduan airan. Ez euan kalterik inori egiten. Ibilten zan, ibili, airan. Egoten zan hemen, ba, Epaltzen: han bizi da nire tia bat, eta ha ntxe ondoan, goragoan ahiztea eukan. (…) Ni neskatxea nintzen, ba, zortzi urte edo zazpi edo holangoren bat eukin neban nik ezagutu nenduan orduan hori. Eta hortik ibilten zan Antonio kapadorea. Eta egun baten esan euskun (zigun): Gaur urten deust (dit) Jakoak. Eta egin deust kaballo ganetik bajatu, eta daukadazen ogerlekoak danak emon arazo deustaz (dizkit) beretzako. ¿Eta zertarako dozuz, andra hau, zertarako dozuz honeek ogerlekook? Eta. Honeek daukadaz idiairi jaten emo teko. Urrea jaten eudielako (zuten) haik bitxook, horreek bitxook eukazanak ( familiariok ); berak esaten eutsen “idiairi jaten emoteko”. Lehen urrezkoak ziren ogerlekoak ( urre zurizkoak, zilarrezkoak) , haik handiak zuek ez dozue ezagutu izango. Euliak ja ten eudien (zuten) hori: “Nire idiak jaten dabe urrea”. Eta urrea jateko ogerleko zuriak emoteko esan eutsen Antoniori. Eta emongo eutsen, ba, horrelako papela gerra aurretik zan hori, e? eta esan ei eutsen: Ez, nik papela ez dot gura, nire idiak ja ten dabe urre zuria. Esanekoa Jakoak Antoniori. Eta zelango ikaragarrizko bildurra emon eutsen. Eta Antoniok guri kontatu, Larran. Nire ama eta nire aita bere han egon zirean, eta Benito defuntua, hor dago seme bat. Eta gu etzera sartu eta urten bere ez, Jakoa datorrela entzun orduan. Inoiz etzera joa teko amak bere esaten euskun: Etorri arin etzera, e? Zer gero Jakoa etorriko da hortik. Ba, airan etzera. Bildurra genduan, bildur (Eulali Bilbao). Jakoa egiazki a irean ibiltzen ikusia zuen galdeturik, Eulalik erantzun zuen: Nik askotan Jakoa airean: “uieu!…” eskapetan, airean askotan joaten, airean, desapareziduten zan aktoan. (…) Eta beti ibilten zan airean: hara airan eta hona airan, karraka. Hai ez zan paretan, inon bere ez zan paretan . Berriemaile berak Anbotoko Anderearen sorrera kontatu zuen eta baliteke hori izatea Jakoarenaren modeloa: bi istorioek eskema berdina dute eta hitz antzekoak neskameen patua deskriba tzeko. Anbotoko Señorea ei zan krida egon neskazaharren bategaz. Neskazahar horrek eukazan (zeuzkan), Axpuruko Axpean kuxuta, “jamerillak” (familiariak) esaten jakon holango eulitxu batzuk, kaja batean: horreek bitxo horreek, “jameril” gorriak, gauza txarrok. Et a hilteko momentuan ezin zan hil, eta egin ei eutsiezan (zizkion) donatu, neskazaharrak neskatxeari, Anbotoko Señorari. Esan eutsen (zion): Nik donatuko deutsut gauza bat, hartuko dozu? Eta: Baai, andra, hartuko dot. Eta orduan emon eutsezan berari nire amak kontetan euan holan: haik moskak hareri, kajatxu bat. Eta neskazaharrak esan eutsen krideari: Eskerrik asko. Eta bai, beti ibiliko zara airan, esan eutsen señoreak kridari, beti ibiliko zara airan, garra dario la. Eta holantxe ibili zan, suarekin ibilten zan beti airan: Anboton egiten euazan (zituen) zazpi urte, eta horko atxean, Supelegorren, beste zazpi urte, hemen, Gorbeian. Hagaitik egin zan kondenatu, neskazaharrak kondenatu ei euan (zuen). Hai ezin zan ge ro inon bere paratu… beti airan (laburtua, Eulali Bilbao eta Pablo Aramendi. Ikus Abadianoko bertsioa, Barandiaran 1984: 147). Anderea airean ibiltzen dela zentzu propioan ulertzen dugu, hala ikusten zuten mendi batetik bestera joaten zenean. Jakoa “aira n, desapareziduten zen” zentzu metaforikoan da, berealdiko lastertasuna esateko , “airan ” eta “karraka” hitzak elkarren onduan erabiltzen baititu Eulalik. Manu Chao kantariak bezala “El desaparecido” abestian: “Me dicen el desaparecido, que cuando llego ya me he ido, volando vengo, volando voy, de prisa de prisa, rumbo perdido”. Halere, Jakoa sorgintzat zeukaten zentzu propioan, eta sorginak bai airean ibiltzen dira, inarraren edo familiarien indarrez. Sorginak uxatzen ditu gatzak, eta Jakoak ez zuen janari gazia jasaten. Antonio zikiteroari ogerlekoak eskatu izanak eskale baten jokaera arrunta badirudi ere, marka mitikoa du, txanpon haiek idiei emateko nahi baitzituen Jakoak, urre bazkatzen zuten prakagorriei emateko. Langile karioak, urrea kakegiten duen M andagot aren inbertsioa. Jakoa ezagutu zuen Juli Aramendik uste du neska sorgin egin zela hilezinean zegoen aitaren eskua hartu zuen momentuan. “Familiariak” kapituluan azaldu da sorgingoa z gabetzeko eta transmititzeko modua dela eskua ematea . Beraz, zen bezalako sorgin , kalte egin zezakeen Jakoak : behin Larraondon, Juliren ahaide batzuk ukitu zituenean, denak jausi ziren eta goitik botaka hasi; fraide batengana joan behar izan zuten sendatzeko. Zeberioko kondaira batean, hilezinean zegoen bat (ziur aski sorgingoa donatu ez zuelako) sutan joan zen apeza ikusita, Anbotoko Anderearen moduan: Uriondon egon ei zan bat sorginduta. Eta sekula ez ei zan hilten, eta sekula ez zan hilten. Eta eroan (eraman) eutsien abadea, elexakoak, hil daiten eta; elexakoakaz joan zan abadea eta, ha abadea ikusi euanean elexakoakaz eta… bentanako marko eta guztia sutan, garretan urten ei euan (zuen). Eta gero intierrua bere egin behar eutsien (zioten) kajan harriak dagozela (airan joan ez zedin ) (Etxebar ria 1995: 172). VII. ESPERIENTZIA, MITOAREN ALDATZAILE Jakoaren kasuan bezala, sorgin asko ren baitan mito berraragitu bat kokatzen da; akusazio bat ere, zenbaitetan, eta horren kausa eta ondorioak ez dira inoiz arinak. Industria aurreko baserriko bizitza ez zen idilikoa, ez alde materialetik ez eta sozialetik ere, eta maiz sorginen sinestean gorpuztu dir a auzoekiko mesfidantza, beldurra edo, besterik gabe, norberaren frustrazioa. Pobrezia ez baitzen falta, nahiko arrunta z ateke en albokoari lapurtzea, eta horretarako ahal magikoak baliatzea leporatzen zieten sorginei. Errukiz begiratzen bazieten ere jendee k beren auzo behardune i, saihestezina zitzaiekeen haien alderdi durduzagarrien sinbolizatzea irudi esanahitsu en bidez , eta hori gauzatze ko mekanismo bat hau litzateke : gertakariaren eta mitoaren arteko desberdintasuna nabariegia denean, ez jakinarena eg in eta mitoaren bertsio moldatua sortu, errealitatearekin bateragarriago izan dadin. Berriemaile paregabea den Eulaliren solas etan ikus iko da ezohiko esperientzi ak zer zentzu hartzen ahal duen mitoak inbestitzen duenean , nola uztartzen den errealitatea tradizioko bertsio arekin horretarako behar diren aldaketak eginez, bai gertakarian eta bai mitoan. Zaila da asmatzea horrelako ariketak noraino diren pertsona bakar bate n lana ala talde batena, ala bi enak. Nolanahi dela ere , pentsa daiteke prozedura berdina erabili dela mitoen eraldaketa k jazotzerakoan , adibidez, elementu arrotzak mailegatuz bertsio berriak sortzen direnean. VIII. GIZA KATUA ARANEKO HIL BEILAN Kondaira bat aditzen dugunean, komunzki laster ezagutzen dugu zer tipokoa den eta zelan jarraituko den; noizean behin, ordea, arrotz egiten zaigu, ez dugu ulertzen zerik zertara doan, eta hapax baten aurrean ez ote gauden sumatzen dugu. Hala gertat u zitzaidan Eulali eta Pablo ri entzun nienean Orozko Araneko giz akatu arena. Hogeigarren mendearen hasieran bizi zen gizon horrek parte txarrekoak ei zeuzkan eta katu bilakatzen zen, nagusiki lapurretan ibiltzeko. Eulalik eskatuta , hemen Teofilo deituko dugu bere ondorengoen begirunez, leporatzen zaizkion gertakariak larriak direlako; baina informatzailearen amak eta izekok ikusiak. Eulaliren ama , Benita “Handi”, kontalari jaioa zen eta entzuleen zirrara eragiten zuen, bere itxura fisikoa lagun: luze argala, ile luze zuria eta lamina aire batekin gogoratzen dute ezagutu dutenek. Haren ahizta, Juana Larrea, Etxebarriaren berriemailea izan da eta , istorio kontatzen , ez zion zorrik Benitari. Izeko Juana horri entzun zion Eulalik honako hau ( moldat ua, ikus Arana 1996: 175). Aranen andra bat hil zen eta, ohi legez, hurrengo gauean haren etxean bildu ziren auzoak hilbegiran, arrosarioa errezatzeko eta; haien artean zeuden Juana eta Eulaliren beste izeko zahar bat. Batbatean leihoan jo z uten. Juana “nor dan atean joan zan, eta (ikusi ei zuen) periodiko handi bat erretratuakaz, hiru fraile errosariokaz jantzita”. “Hori beridikoa da, e? Hori ikusia”. “Zer ete da hau”, ikaratu zen emakumea. Are gehiago ordu berean entzun baitzituzten “itzelezko zaratak etxean, ohola guztiak zarataka , atea, leiho guztiak joten”. Guztiak “sustatu eta uleak laztuta, egon bere ezin zirean etzean bere, eta derrigor egon behar eudien (zuten)” . Ikustera hurbildu ziren leihora, noiz eta gizon bat (hilaren senarra, leihoan jo zuena, hurrean) sartu baitzen gorpua eroaten ohetik, gorpua ostuten. Denak beldurtuta, errezetan edo kurtzeak egiten. Eta bedeinkazioak botetan hasi ziren orduan, gizona katu bihurtu zen, katu handia. Bertan zeudenek inarmakilaz katuari jo, “eta "miaoo!…" holan, garrasi ikaragarri egin euan (zuen), begi gorri gorrikaz, eta eskaileretatik behera urten egin ei euan kanpoko atetatik, eta joan zan”. Hona heldu eta, Pablok gaineratu du: Baina, beste zeozer egin euan katuak joan aurretik: intxaur batetik sobrekama bat atera eta hartaz hilaren ohe guztia estali. Aldi berean, segitzen du Eulalik, hilaren eta giza katuaren seme Marcos fraile zegoen komentuan ere zarata handiak entzun ziren : “Ezin ei ziren soportatu han fraileak , edozerbere pasetan zala baten baten familian”. Hurrengo egunean, Marcosen ama hil zelako abisua eman zuten orduan, “imini eudien seguru bere zera zabalik zelan esaten jakon meza emoten den orduan…? (Pablok erantzun : Estolea .) Imini eudien estolea edo zabalik eta esan eutsien (zioten) (Marcosi): ‘Zuk joan behar dozu etxera, zu ezin segi eta fraile etorri’. Eta halantxe atera eudien fraile hori ( komentutik )”. Haren aitak parte txarrekoak zituelako bota zutela, Pablok gaineratu . Funtsean, meza ondoan apezak ez du zabalik ipintzen estola , liburua baizik , horrela jakiteko elizan sorginik dagoenez eta nor den (ikus beherexeago ). Istorioa oso bitxi baitzitzaidan, beste aldi batean berriz kontatzeko eskatu nion Eulaliri. Eta orduan, xehetasun baten kronologia inbertitu zuen: hil beilara ez zen gizona sartu, katu handi bat baizik, erpekaz gorpua eroan gura zuela; eta beilariak hasi zitzai zkionean jotzen , gizon bihurtu zen eta Teofilo zela ezagutu zuten ; bitartean fraileen erretratua ager i zen leihoan . Biharamunean berean bota zuten komentutik Marcos semea. IX. FRAIDEAK, MEZA LIBURUA ETA LAMINAREN ESTALGIA Araneko hil beilan gertatua hain zen lazgarria non “danak geratu zirala uleak zutunik dagozala”. Istorio horretan ikara bera dela protagonista esan liteke, misterioarekin batera. Bereziki enigmatikoa da egun kariko argazkiaren agerpena , zerbait bitxi hautematen da, ez ote zen iseka ri baten ziria, non eta noiz jo ondo zekien batena. Bestela, kondairaren logikan, giza katuaren jukutria izan zitekeen : gorpua eskuratu ahal izateko aztoramendu sortz ea; non ez ziren hiru fraide haiek komentuko semea eta lagunak; edo arima herratu bat , abitua hilen jantzia baita . Hobeto kokatzen dira tradizioan istorioko beste elementu batzuk. Aranen eta Marcosen komentua n entzun ziren zaratak seinale ezagunak dira , komunzki urrun dagoen lagun baten kinka larria edo heriotza iragartzen dute. Marcaidak jaso erreferentzian (1923: 31), eri bat hil dela sumatzen dute haren adiskideek beren etxean harrabotsak entzuten dituztenean. Holako zerbait eta gehiago ere sumatu ko zuten komentuan ; alegia, fraide baten amaren heriotza inguruan sorginkeria zerbait izan zela eta semea k zerikusi zuela. Komentuko gehienak susmoa egiaztatu nahi izan zuen eta test hutsezina egin zion: meza ondoan liburua zabalik utzi zuen aldarean, sorginik bazenez jakiteko; testak Marcos salatu ko zuen eta berehala bota zuten komentutik. Liburu zabalduaren froga “Abadearen ama sorgina” kondairan azaldu zuen Eulalik berak (“Sor ginak” kap.) ; aldi honetan ez zezakeen ongi gogora froga rako meza liburu erabiltzen zela eta, senarrak “ estolea” iradoki zuenean , onartu zuen ; izan ere , liburu hainako baliabide a da estola edozein parte txarreko uxatzeko, “zabaldu ” ez ohi den arren . Markosen historia asmatzen saia gaitezke: amaren heriotzaren garaian komentutik bot ea zein bere ber joana, mitoaren gakoaz interpretatu ko zuten haren egoera berria eta aitaren ustezko parte txarrekoekin nahasi ko, guztia komentuko agintarien berm ez. Gorpua eramateko saioaz hainbat interpretazio egin daiteke. Beharbada deabrukeria zen, sinestea bai tzen txerren ak ibiltzen direla hilhurrenaren ingu ruan, haren arima eskuratu ahaleginetan (“Akelarre” kapituluan azaldu da), eta Erdi Aroko Exempla batzue tan irudikatuak ziren aingeruekin edo apezarekin borrokan ; edo Ama Birgina rekin, Cantigas de Santa Maria edizio baten irudian bezala (Schmitt 1994: 241). Bada , holako deabru batek katu itxura du Sébillot ek bildu istorio batean (1968 III: 145) ; Limousin go folklorean, berriz, katu begi pindartsu handiak hurbi ltzen dira gaizkileen gor pua jate ra (Van Gennep 1946: 799). Bestalde, sorginei nekromantzia praktikatzea egozten baitzitzaien , zehazkiago hilotzak jatea edo haietaz ukendu magikoak egite ak (Caro 1975: 117). Ostera, Pablok gaineratu z uen zertzeladak, giza katu ak sobrekama ederraz estali zuela hilaren ohea, “Laminaren amorante a” kondairara eramaten gaitu. Motibo honek zentzu aldakorra izan dezake: Orozkoko laminaren bertsio an hila ohoratzeko jestua dirudi ; Zeberiokoan, asmo zitala, hila harrapatzea eta galtzea (ikus “Ezkontidea” kap.) . Ez dakigu zertarako nahi zuen emaztearen gorpua Araneko gizonak, baina haren famak eta testuinguruak ez dute deus onik iragartzen. Halere, konnotazio baikorrak kutsatua dago egintza, onera koak izaten baitira intxaur barnetiko oihal ederrak Europako istorio anitzetan: intxaur oskol batean ekarri zizkion amabitxiak Mari Errauskini dantzaldirako jantziko zituen soineko xoragarriak. Motiboak zentzu lazgarria zein gozagarr ia izan, jazoer aren natura gaineko izaera indar tzen du eta Teofilo parekat zen du oihaleria ederra daukaten izaki mitikoekin , laminekin bat ik bat; baita Ataungo jentilekin ere (ikus “Azkena” kap. ), nahiz oihalak pertsonaia femininoei uztartuak izaten diren maizenean . Araneko gizonare n irudian ez dira eskas gauza bitxi anbiguoak . X. KATU SORGINAREN LAPURRETA ETA ZAURIA Sorginen ahalmen a da katu bilakatzea. Teofilo, esaten zuen Eulaliren amak, lapurretan eta “hecho txarrean” harrapatzen baldin bazuten, katu bilakatzen zen eta hanka egiten zuen. Behin, basoan zegoela ikatz egiten, ikusi zuen gure gizona ardiei adituten, aurkitzen zuen lodiena eroateko. Andreak egin zion: “Zer pasetan da ba, ardiei adituteko ? Eta orduan, “…rrra, ondotik katu bat, ez euan gehiago gizonik ikusi. Eta hori askotan, nire amak askotan ikusi”. Beste aldi batez, katu handi bat etxera etortzen ikusi zuten . Teilatu bajutxo bat bazen eta handik igotzen al zen ganba rara… Eta han ( katuak ) eskuak iminten euazan (zituen) orduan bentanara igoteko, gure amamak gura eutsezan (zizkion) eskuak ebagi. Eta aititak esan eutsen: Ez. Horrek umeak euezala asko, eta eroan dagiela artoa. Eta zorroa kuxu (hartu) eta lepoan bajate n ikusi euan nire amak. Eta amama heldu zan ondora eta esan eutsen (lapurrari): "Nora daroazu hori zorroa?" Eta: "Maaauu…!" egin euan katu baltz horrek eta joan zen, desaparezidu zan aurretik.” (laburtua, Arana 1996: 183). Galdetu nion Eulaliri zeren itxuran etorri zen lapurra eta zerenean joan; eta lehen aldikoaren alderantzizkoa erantzun zuen: “Gizon forman igo eta zorroa bere gizon forman bajatu; baina inork ikusten euan orduan, katua izaten zan, handia: katu handia zorroa lepoan da uela, katua.” Etxeko ak gogaituko ziren , beraz, eta amamak deiturik abadea etorri zen : "’Bueno, esan zuen, bedeinkatu behar dot etxea’ nire amamarena, Aranen. Eta egin euan santu bat ipini atearen ostean, bera ez dagiela (dezala) inork ikusi sartu orduan, baia santuak berak ikusi dagizala sartuten danak guztiak. Orain etxea jausi da, baia hantxe egon da bere aldi guztian santu bat untzakaz josia.” Gure herriko etxe ateetan XX. mendearen erdian , eta geroago ere , plaka esmaltatuan azaltzen zen Jesusen Bihotzaren irudia zen, hain segur. Lapurraren eskua moztea , existitzen den zigor bat bada ere, bere ingurumenean ulertzeko , sineste oso ezagun bat aipat zekoa da. Katu itxurako sorginak tximiniatik supazterrera sart zen direnean erdi lapur erdi eska le, norbaitek jotzen baditu, zauriturik agertzen dira biharamunean (ikus “Sorginak” kap.) . Lekuo nak Oiartzungo kasu bat ekartzen du (1923: 76): “Bexamotxa” deitzen zuten andre bat sorgina omen zen; katu bihurturik zebilen batean emakume batek moztu zion zangoa eta orduan galdu zuen besoa; gero ezin hilez ere egon zen, bere sorgingoa beste norbaiti eman zion arte. Zehazkiago, “Sorgin lapurraren ipuinean” aurkitzen da esku moztuaren motiboa . Etxe bat ean bizi omen zen aita bere hiru semeekin. Sagasti handi bat zeukaten etxe inguruan eta gauero gauero sagarrak osten omen zizkien baten batek. Anaia zaharrena kontu hartzen geratu zen gau batez, baina goizaldean loak hartu zuen eta sag arrak ostu zizkieten. Hurrengo gauean bigarren anaiaren aldia zen, eta berdin gertatu zitzaion. Hirugarrenean, anaia gazteena geratu zen, eskuan igitaia zuela. Goizaldean, sagastiko pareta gainean bulto beltz haundi bat ageri zen. Jotzen du igitaiarekin mu tilak, bai eta lapurra ezkutatu ere. Eguna zabaltzean, hiru anaiek esku beltz haundi bat aurkitu zuten pareta bazterrean, eta lapurraren bidean odol tantak. Odolari jarraikiz lapurraren leizera heldu ziren. Barrura sartu eta katu haundi batekin zegoen sorgina. Han bahitua zeukan printzesa bat atera zuten. Sorgina garaitu eta beste abenturak iraganik, printzesarekin ezkondu zen mutil gaztea (oso laburtua, Barandiaran 1973a: 62 66). Bada, t radizioan zegoen esku ebaki aren ideia ezin zen Araneko kasu an gauzatu , errealitateak ezeztatuko zuelako: Bexamotxak ez bezala, bere bi eskuak osorik zituen Teofilok, eta amamaren asmoa bururatu gabe gelditu behar izan zen. Mitoa, berritu ko bada , ezin da errealitate tik hain nabarmenki urrun geratu . Horiek hola, eredu kanonikotik aldentzea bai mendu zaio giza katuari. Sorginak katu itxuran ibiltzen dira gauaz eta biharamun goizean agertzen beren jende formaz, zauriturik ; eta Eulali k kronologia hori alderantzikatzen du batzuetan: Teofilo gizo n ibiltzen zen ardiei adituten eta gizon etorri zen artoa lapurtzera; eta berdin Arane n, emaztearen gorpua eramatera. Errealitatearen bortxaz gizon itxura behar zuen, ezagut zezaten biharamunean zauritua ageri behar izan gabe. Baina beste batzuetan tradizi oko kronologia ra itzuliko da berriemailea : arto lapurreta lehen aldiz kontatzean esaten du “katu bat etortzen” ikusi zutela; orobat “Araneko hilbegira” bigarren bertsioan, Teofilo katu sartu eta gizon joan zen beilariek inarraz jo zutenean. Zalantz ak gorabehera, tradizioko ereduaren iraunkortasunak salatzen du aldaketak aski efimero diratekeela eta bertsio zaharrak nagusit zeko joera duela. Gertakari aren eta egituraren arteko kontraesanak oztopoak dira baina ez gaindiezinak, eta mitoaren indarraz gainditzen dira . Teofilo ren lapur harrapaezin famak ka tumainak gogoraraziko zizkien auzoei . Mattin Irigoienen Hautsi da kristala! antzezlane ko pertsonai batez esaten da: “Behin, kasik menean nuen batez… brixt eskapatu zitziakan gatu basa bezala ” (1997: 33 ); eta atsotitzak dio: “Katuak daroan sa rdinari oratu egion/k” . Konparaziotik metafo rara eta metaforatik mitora egingo zuen bidea Araneko gizona ren katutasunak, parte txarrekoen sinestea lagun . Jakoaren airekotasuna bezala. Eta horrela sor zitekeen irudi harrigarri bat: katu handi bat lepoan zorro bat arto daroala. XI. NORK BERE BAITAN MITOA HARAGITU Gehienetan hurk oari usna tzen zaizkio kutsu mitikoak. Zenbaitek , al diz, beren esperientzia k kode mitikoa z interpretatu eta naturaz gainekotzat hartzen d ituzte. Eta horiez barre egiten dute beste batzuek , bide batez gogo etatzen gehienak berdin gezurra liratekeela . Hauxe kontatu dute Jose Mari Aramendi eta Angela Bilbao orozkoarrek: Sikitea (lehortea)… eta San Juango kanposantuan egon ei zan bedarra. Eta Bengoetzean eukiten euan (zuen) Alkate Baltzak tabernea. Hantxe gizon batek esan ei euan: “Bajakiat non dagozan sarankada (saski) bi bedarra! Haiexek ekarri behar joadaz (ditiat) eta ...”. Baia besteren bat baegoan (zegoen) baekiena (zekiena) San Juan kanposantuan zala, eta hori entzun orduko egin euan: “A! Hori hara joango dok bedarretan? Hori baino lehenago neuk bere joan behar joat (diat)”. Joan zan aurretik, eta han egoan (zegoen) bedarra ebagiten. Eta bestea (tabernan hitz egin zuena) joan zan geroago, eta zer egin euan? Sarana hartu eta, ba, bota barrura horma ganetik. Eta barruan egoanak ikusi euanean hormatik sarana etorrela… Mekaguendiez! Gizonak pentsatu euan urten eutsela (ziola) arimaren batek: karraka etxera. Eta sarana bota euenak, lasai, bedarra ebakia hartu eta eroan. Gero sinistuko eutsien: “Aditu egizu, urliari arimeak urten egin deutso (dio) San Juango kanposantuan” (moldatua, Arana 1996: 165). Ez du aspal di, Domu Saindu arratsalde batez Luiaondoko hilarrietatik etxerakoan, gizon batek kontatu zidan antzeko zerbait gertatu zitzaiola berari. Hogeita hamar bat urte lehenago, bere haur baten hilobian koroa ederra ezarria zuen; arratsean euria hasi eta, koroa h ondatuko zen beldur , joan zen kentzera; hilerriko hormaren azpiko bidera heldu zene ko belarra bota zioten burutik behera; izutu zen gizona , hil batek urten ziola, eta ihesi joan zen korrika. Baina gogoetak egin eta pentsatu zuen norbaitek kanposantuan belarra moztu eta murrutik bidera bota zuela, handik etxera eramateko gero ; eta salaketa ere ezarri zuela ustezko lapurraren kontra. Sineskorrez trufatzeko esaten den istorioa , sinetsi eta berriztatu a izan da. Umore erregistrotik kanpo beste bat, Luiaondon entzuna h au ere, Nabarrako lezaunda r bate k kontatua . Laminen istorioak entzutean gogora etorri zitzaion bere herriko emazte bat. Lezaun gainean bada mendi bat, Iturgoiengo Trinitatea, eta handik behera haran sakon bat Allozko urtegiraino: Arbioz du izena. Oso malkorra da eta inguru osoan badira itzelezko harri solteak. Eta gure haurretan, xaharrek esaten ziguten: “Begira, hau duk gizandien bolatokia, eta hauek dituk bolak”. Eta bazen harri bat zulatua eta hura ere: “Ikusten duk han, haitzulo forma duela? Bola jaurtitzen zutenean, ba hantxe jotzen zian…” Leku hori pasatu eta ibarrean behera, ezkerrean, bada harpe bat. Herriko andre bat, Dolores burutik joana izango zen , egoten zen han. Goizean abiatzen zen etxetik, besopean saskitxo bat eta barruan traputxoak; errekara joaten zen, zapitxoak ikuzi et a gora jo, ezkerreko magalean zegoen harpera; hango sarreran oihalak eguzkitara hedat u eta bera harri batean jarrita bere burua orrazten eta orrazten. Halako iletxo txikiak zeuzkan, baina orrazten eta orrazten. Eta gu joaten ginen haren nardatzera, hura oh artu gabe traputxoak kentzera eta hola, ezta? Eta orduan harpera sartzen zitzaigun. Uxatzen gintuen, baina asko ginenean barnean ezkutatzen zen. Eta guk pentsatu ere ez barnera sart u: beldurra! Gero, ateratzen zenean, alde guztietara begiratzen zuen ea ino r ote zen bazterretan, eta atzera ere orraztera, edo errekara traputxoak, xukatuak zirenak igual , berriz garbitzera ezpela bada han, eta han hedatzen zituen. Egun batez gaixo egon zen haren iloba bat gure adinekoa zen eta hari galdezka segurtatu ginen ohean zego ela eta lagun bat eta biok joan ginen haitzulora, bi kilometro etxetik; sartu ginen, oso sakona zen eta, kandelak eraman genituen, ez zen fitsik barnean (laburtua, Dionisio Argandoña, 1999). Dionik ez zuen inoiz bere herrian laminen edo antzeko izakien konturik entzun, baina Doloresek bazukeen haien oroitzapena – non ez zen Ama Birginarena, hura ere ur bazterrean ikuzten edo orrazten irudikatzen baita herri kantetan. Sineste a sintoma bilakatua , lamin konplexua edo. XII. ERABILPENA Miguel Angel Asturiase k, Hombres de maíz nobelako pasarte batean , azaltzen d u nola etengabe eta tragikoki elikatzen den mito bat , emazteak utzitako senarrek María Tecún deitzen den haitz batera jotzen dute nean. Escapan en busca de la “tecuna”, agasajados siempre por la esperanza de encontrarla, agasajo que se convierte en lágrimas, por la creencia popular que, traídos a la cumbre de María Tecún , ven reproducirse a sus ojos, en aquella piedra que fue mujer, la imagen de la mujer que les abandonó la casa, la cual empieza a llamarlos, todo para que el enamorado, ciego de amor, se precipite al feliz encuentro y no vea a sus pies el barranco que en este mismo momento se lo traga. (…) Estos seres se sacrifican para que viva la leyenda apuntó el bávaro. Inconscientemente dijo doña Elda porque ninguno de ellos sabe que es movido, imantado por una fuerza oculta para tal fin. (…) Nada importan las víctimas ¿verdad Deferic?, con tal que se alimente el monstruo de la poesía popular. Un hombre que dice fríamente que son seres que se sacrifican para que viva la leyenda, es detestable. Si no diciéndolo dejara la leyenda de exigir sus víctimas, lo callaría, pero es así, Elda, y hay que reconocerlo fríamente, aunque parezca detestable. Desaparecieron los dioses, pero quedaron las leyendas, y éstas, como aquéllos, exigen sacrificios; desaparecieron los cuchillos de obsidiana para arrancar del pecho e l corazón al sacrificado, pero quedan los cuchillos de la ausencia que hiere y enloquece (Asturias, Hombres de maíz , 198 200 eta 236). Sinesteak erabiliak izaten dira , artetan zitalkeriaz . Agian nahi gabe Asturiasen legendan . Beharbada krimen bat estaltzeko, Lukuren “Bertzetan” ipuinean (“Basajauna” kap.). Edo interes arruntagoaz: Salman Rushdie k The Ground Beneath Her Feet eleberrian gogoratzen du The Man Who Shot Liberty Valance filmean, egunkari zuzendari batek dioena: legenda gertakari bilakat u denean, legendak duela lehentasuna ( "When the legend becomes fact, print the legend") . Publikoak gustuko duena argitaratzeko lehiatik informazioa manipulatzera bide laburra da. Madrilen 2004ko martxoko atentatuaren ondoan eman zen bertsio ofizialaren har ira, Libération egunkariak Talleyrand ek formulatu zuen printzipio bat ekarri zuen harira: “Politikan, zinezkoa baino garrantzitsuago izaten da sinetsia”. XIII. ARIKETA EZ HUTSALAK Eulali eta Pablori eskatu nienean “atxinako kontuak kontatzeko, sorginenak eta”, lamin ak eta gogoratu zituzten lehenik. Gero, Araneko katuaren a heldu zenean, Eulalik esan zuen amak ikusia zuela Teofilo katu bilakatzen: “Hori egiazkoa, ez atxinako sorginen kontuak eta horreek, ez, hori ikusia”. Et a berdin Araneko beilari buruz: “Hori da beridikoa e? Hori ikusia”. Orduan, Pablok ohartarazi zuen: “Hori ez da atxinakoa izan”. Hitz hauetatik bi ondorio ateratzen ahal dira, bata sinesteri buruz eta bestea mitoaren denborari buruz. Pablori ulertzen zaio lehen ik kontatu zi tuzten istorioak (laminenak) antzinakoak direla , ez gertatuak, ez lekuko sinesgarri batek ikusiak. Lekukoen bermea ez dutenak gezurra lirateke, funtsean edozeinek bere bizipenez egin ditzakeen interpretazio oker eta barregarriak bezalaxe . Mito sinesgaitzak lirateke antzinakoak ; benetakoak haien arraberritze garaikideak . Nola dela ere, eszeptizismoa sustatzen duen ingurumenean, esperimentatu izana beharrezko tzat jotzen da baina ez nahikotzat erligio nagusi tik kanpoko sinesteak aintzat hartz eko. Mitoa, hitza sortu zuten antzinako grekoen iritziz, logos edo hitz egiatiaren iruntzia zen, eta gaur egunean ere horixe da haren esanahi ohikoena; hortaz, berezkoa da mitotik at ezartzea norberak sinesten duen a. Eta hori ere ez d a aski beste ek onar ditzaten , Eulalik dio enez : “Nire amak askotan ikusia . Eta nik hori kontetakotzat bere ez dot eukiten, zer esango dau jendeak: ‘Hori burutik dago, zoratuta dago hori andra hori!’". Mitoen berritze aren eragina ez in da hutsala izan: aire gaiztoak zigortu a zela Gaxuxa, Itzingoitiko artzainak parte txarrekoak zituela, Araneko gizonak katu itxuran lapurretak egiten zituela, Jakoa aitarengatik sorgin bilakatu zela… Iritzi horiek , multzo sozial bate k partekatu ta, larritasun aski zuten auzo harremanetan ondorioak izateko ; eta ez ziratekeen horrela er atu mitoe n aurrekaritz a gabe. Sinesteak ematen dituen irudikapenek indar aski dute pertzepzioa baldintzatzeko eta gertakari ak fagozitatzeko . Aldi berean, aski malgutasuna ere badute errealitatetik sobera ez urruntzeko. Moldaketa gehienek eragileen oroitzapenak baino luzeago irauten ez bazuten eta mitoe k gutxieneko egonkortasuna izan atxiki badute ere, beren historian aldaketak jaso baitituzte, eta zilegi da pentsatzea arraberritzeek d utela gertakari historikoaren eta egituraren arteko giltzadura ahalbidetu, haiek izan direla mitoen bilakaerako gauzatzaile ; ikusi ditugun kontakizunetako motibo uztar ketek eta inbertsioek eraldaketak sor ditzakete, Lévi Strauss ek ematen dien zentzuan. Difusio prozesuan, jende talde batek beste baten mitologiako elementuak bereganat zerakoan egokitu egiten dituenean, arraberritzeko prozedurak ibiltzen dira lanean , pertsona ia berriei kondaira zaharretako pertsonaien rolak betearaziz. Horrela sartu dira tradizio paganoko kondairetan Deabrua eta Ama Birgina, antzinako izaki mitikoen ezaugarriak hartu z eta oraintsu arte atxikiz. Hurrengo kapitulu ko gaia izango da hori. DEABRUA ETA AMA BIRGINA eraikitzaileak eta teknika emaileak Gure mitoek ez dute kontatzen mundua nola sortu zen, ez nork egin zituen eguzkia eta ilargia. Bai, aldiz, ilargiko orbanak gizon baten irudia direla, Jainkoak hara punituta elorri azao bat bizkarrean, igande batez hesia moztu zuelako. Beste istorio batek esaten du Zazpi Izarrak direla etxe bateko bi idiak, idien bi lapurrak, haien atzera atera ziren morroia, neskamea, txakurtxoa eta, azkenean, nagusia; Jainkoak han goian ezarri zituen denak, nagusiak egin zituen madarikazioengatik (Cerquand 2017: 12, 13 zb.). D’Huy historiagileak daraman mitoen ikerketa filogenetikotik ondorioztatzen du Zazpi Izarren kondaira sar daitekeela, menturaz, paleolitikotik dato zen “ehiza kosmikoa” mitoen multzoan. Holakorik! Hain gora jo gabe, munduko hainbat gauza nondik datozen edo nola hasi diren azaltzen digute mito etiologiko zenbaitek. Eraikin, ondasun edo jakintza batzuk naturaz gaineko jatorria dutela esaten dute , batez ere eder, bitxi edo garrantzitsuak direnak , ezin pentsatua bailitzan jendeek eginak direla. Beharbada beste munduarekin zordun sentitu izanak ustearazi d ie artoa Basajaunari hartu zio tela, mairuek edo laminek dolmenak eraiki dituztela, baita zubi eta eliza batzuk ere . Non ez dituen deabruak egin, edo Ama Birgina k. Bi izaki hauek ongi ezagutzen ditugu, hemengo erligio nagusiko pertsonaiak baitira. Baina kristau teologian duten eitea eta mitologian dutena ez dira berdinak: kristautasunean ezin elkartuzkoak dira; herri kondairetan , berriz, alderdi amankomunak dituzte. Izaera sinkretiko horretara nola iritsi diren aztertzea da ondoko lerroetako xede nagusia , hasi eraikitzaileen kondair etan, eta gero jakintza et a teknik en emaileen etan. I. DEABRUAREN ZUBIAK Deabruak eraiki dituen zubien artean ezaguna da Kastrejanakoa. Haren istorioa honela kontatzen dute Orozkon: Neska batek, esne saltzaile , erreka zeharkatzen zuen esne a banatzeko eta, urak igo egiten zuenean, buelta handia egin behar zuen. Halango batean esan ei zuen: Ez eta sikieran deabru batzuk zubia egiteko hemen, batetik bestera pasetako hori buelta hori egin barik! Deabrua presentatu eta bai, zubia egingo zuela haren arimagaitio. Eta hasi ziren deabruak lepoan harriak ekartzen, Gorbeitik. Bat ei zegoen koxo, eta hark harri txikerragoak ekartzen zituen, baina aurrerantza zihoan lana eta laster bukatuko zen. Eta neskatoa larri ; abadeengana joan eta, azkenean, fraileren batek esan ei zuen: Ba, hemen kantarazo beharko zaie oilarrei. Orduan jendeak joan ziren liburuak eskuetan eta haiekaz pla plapla jotzen hasi, oilar rek egiten duten legez , kanta razoteko , deabruak e z zezala neska eroan. Eta orduan oilarrak ere plaplapla egin, eta gero kukurruku. Deabruek galdetu: “Qué gallo canta?” Jendeek: “El blanco”. Eta deabruek: “Cal y canto!” Eta siga. Gero oilar gorriak jo zuen, eta deabruek “Siga” berriz. Eta hirugarren kuk urrukuagaz: “Qué gallo canta? El gallo negro ”, jendeek erantzun. Eta deabruek: “Todos los demonios al infierno!”. Eta joan ziren harri bat falta zela, zubia ezin bukatu. Gero euren artean hasarretu deabruak, dena zela koxoaren errua, haren harria zel a eskas. Eta panadera koxo horreri. Eta harri horren faltan geratu zela Kastrejanako zubia ( moldatua , Sofi Etxebarria ; ikus Arana 1996: 364 ). Barandiaranek bildu dituen istorio honen bertsio gehienetan (1973a: 456 464) hargin batek du deabruarekin tra tua egiten, batzuetan neska batek. Gatzaga Urkulukoan (Gipuzkoa), amak salbatu zuen alaba : galbahe baten azpian kandela piztu zuen eta gainean oilarra ipini, eguna zelakoan jo egin zezan. Zeberion (Bizkaia), abadeak neskatoari aholkatu zion “martian arraultza eta martian txita izan den oilar bat” topatzeko eta kantarazteko (Etxebarria 1995: 162 eta 243). Larrabetzuko bertsioan, harginak etsitua zuen zubia, egunez egiten zituen lanak gauez norbaitek botatzen zizkiolako, eta onartu zuen deabruek egi tea (Mikolas edo Nikolas izenekoek); gero beldurtu zen eta, abaderen aholkuz Marti oilar bat hartuta, gaueko hamabiak jotzerakoan esan zion: “Marti oilartxu gorria / Orain balia, balia / Orain balietan ez bazara / Joan da nire bizia”. Oilarrak hegalei pla plapla eragin, kukurruku egin eta Mikolasak tximista legez joan ziren ihes, zubia harri baten faltan utzita (Barandiaran 1973a: 463) . Kortezubiko bertsioan, Oizmenditik ekartzen zituzten deabruek harriak; aba deak, bere neskameak abisaturik eta deabruak oilar guztiak geldituta zeuzkatela igarririk, oilaloka bati hiru arrautza hartu zizkion, banan bana hautsi eta , hirugarrenean zegoen “gallo blancok ” jo zuen ean, Mikolasek beharrari utzi eta koxoari errua bota (ibid.). Azelaingoan (Andoain), harginak zubia eginxea zeukanean, blaust! erortzen zitzaion behin eta berriz (Azkue 1966: 381). Arrosakoan (Baxenabarre), bere odolez izenpetu zuen harginak ituna eta, inork ikusi gabe, hasi ziren lanean deabruak , “to Gillen, hartzak Gillen, emak Gillen” elkarri erranka; harginaren emaztea gauerdia baino lehentxeago oilategira joan zen, eskuetan argi bat: oilarrak kukurruku jo zuen eta deabruek lana utzi zuten harri bat ments (ibid.: 377). Modu bertsuan eraiki zuen deabruak errota bat Belgikan, Amblève ibaian : errotariaren emazteak oilarrari kantarazi z ionean, deabruak dena desegin zuen , eta ubidera erori ziren harri alimalekoak besterik ez da lanetik geratzen (Sébillot 1968 II: 332). Bertsio batzuetan azaltzen diren hiru koloreko oilarretatik, beltzak du irabazten Orozkon, eta zuriak Kortezubin. Koloreen esanahiaz espekulatu gabe, gauza aski sinple litzateke: beltza kolorerik eza da, zuria kolore guztien batu keta, eta gorria kolore antonomasikoa, “colorado” hitzak adierazi duena. Haieta rik g orria da ospetsuena Bizkaitik (Larrabetzu, Amorebieta) Baxenabarreraino (Arrosa) , bereziki “martxoko oilar gorria” (“martikoa” Bizkaieraz ), Arestiren koplek goraipat ua. Deabruari eratxikitzen zaizkien eraikinak ugari dira, Thompson en katalogoko motiboek erakusten dutenez: G 303.9.1.1: “Devil as builder of bridges (England, Wales, US., Lithuania, Japan)” . G 303.14: “Devil's unfinished work cannot be completed by human hands. One stone missing church”. G 303.14.2: “Devil builds bridge except for one stone. No one dares to add the final stone (England)” . K 1691: “Devil is deceived of his reward by premature crowing of cock”. M 211.2: “Man sells soul to Devil in return for devil's building house”. Kriseiluko genioak Aladinoren jauregia bukatu gabe utzi zuela azaldu da “Laminak” kapituluan. Bada, gau batez bururaino egindako etxeak egiazkoak ziratekeen, arautuak ere, dio Varagnac ek: Frantziako Bresse eskualdeko ohidura zahar baten arabera, herri lurretan etxea egiten zuena etxearen eta inguruko lurren jabe bilakatzen ahal zen, baldin eta eraikina gau bakar batez bururatzen bazuen. Horrela, nomada batek sedentario bihurtu na hi bazuen, (…) jabe izateko aukera kenezina bazuen (G. Jeanton en Habitation paysanne en Bresse zitatuz, Varagnac 1948: 175). Ingalaterrako zuzenbide arrunta k Common law behartsuei ematen zien gau batez egin etxe aren jabegoa, eta auzolanez lortzen zuten (Rahnema & Robert 2008: 111 , Vinogradoff zitatuz ). Orain , megapolietako aldirietan bizileku bat baimenik gabe lortu nahi duten etorkinek beren txabola eraikitzen dute egun batetik bestera, gauaren anparoan ; “paracaidistas” deitzen dituzte Mexiko hirian. II. SAN MARTIN ETA OILARRA Bretainiako kondaira bateko deabruak zubi bat egin zion San Martin i: Vendée eskualdeko itsas bazterrean, Pont Saint Martin edo Pont d’Yeu (Yeuko zubia) deitzen da marea beherean azaltzen den haitz kate zabal bat, eta San Martini zor zaiola diote. Egun batez, santua estuturik zebilela txaluparik ez zuelako topatzen Yeu uhartera joateko, Satanen eskaintza onartu zuen, gau bakarrean zubi bat eraikiko ziola. Bukatuxea zen lana oilarrak kukurruku egin zuenean, eta deabruek airean ekartzen zituzten harriak itsasora erori ziren, orain iku sten diren lekura (Sébillot 1968 II: 70). Beste bertsio batean (ibid.), deabruak ordainaz eskatu zuen ondoan pasatuko zitzaion lehen izakiaren arima; San Martin ek katu bat igorri zion , eta deabruak, sumindurik, ostiko batez bota zuen zubia. Santua debruaren garaile jaioa da , martiko oilarra bezain 'Martin'/'marti' izenen homofonia ere batzen ditu biak . Euskal Herriko Martin ek “Hamabi misterio edo egiak” kantua erabi ltzen du txerrenaren aurka, zenba kidun galdera erantzun bakoitzari egia bana lotuz . Luzaiden esaten dute arrosario bat balio duela : “erratearekin deabru batek infernuko zolan leher egiten omen du” (Azkue 1966: 38; 1959: 196). Bertsio batean, San Martinek e rremintari lanetan lagun ziezaion deitu zuen deabrua, eta hark, berekin ez eramateko, “Hamabi misterio handiak” esanarazi zizkion (Azkue 1966: 312). Orozkoko Justo Respaldizak etxeko amamari askotan entzuna zion legez esan zuen kantua, “Kastrejanako zubia” ren kondairaren amaieran , oilarra lauzkatzeko edo: San Martin esan egik bat. Gure Jauna bera dok bat, berak salbatuko gaiozak (gaitik). San Martin , esan egik bi. Erromako altara santuak bi. Gure Jauna bera dok ba t, berak salbatuko gaiozak. San Martin , esan egik hiru. Hiru trinidadeak hiru. Erromako altara santuak bi. Gure Jauna bera dok bat, berak salbatuko gaiozak. (Kantuak horrela segitzen du hamabira arte) : San Martin esan egik hamabi. Hamabi apostoluak. Hamaika mila aingeruak. Hamar mandamentuak. Bederatzi ordenamentuak. Zortziak zeruak. Zazpi sakramentuak. Sei serbillak dira sei. Kristoren bost llagak bost. Lau ebanjelistak lau. Hiru trinidadeak hiru. Erromako altara santuak bi. Gure Jauna bera dok bat, berak salbatuko gaiozak. San Martin , esan egik hamairu. Ez dozak hamairu: (Kantuz ) “Oilarrak jo jok munduan, “Aingerutxo bat zeruan, “Ama Birginari entragatu dautset arimatxu bat altzoan” San Martin en kantua Europa osoan ezaguna da, Espainiatik Suediaraino, Ingalaterratik Errusiaraino, eta Latino Amerikara ere heldu da, Aarne & Thompson en arabera (T 812: “The devil's Riddle” eta T 2010: “Ehod mi yodea. Le dodeci parole della v erità. Las doce palabras retornadas. The numbers from one to twelve are brought into relation with various objects, often of religion significance”). III. DEABRUAK ETA FAMILIARIAK Kondaira hauetako deabruetan familiariak usnatzen dira . Eta alderantzi z. Biok ala biok arin egin dute lan eta laster bururatzen. “Enemiguilloek ” gau batez eraiki omen zioten etxea Bargotako Juanisi, eta harri bat falta du (Barandiaran 1973a: 479). Deabruari eta familiariei berdin deitu egiten zaie eta berehala agertzen dira, lanerako prest . “Kastrejanako zubia”ren bertsio batean iturrira joan behar zu en neskak esan zuen: “Ez ete dira agertuko horreek frakagorri batzuk sikeran hemen zubi bat egiteko!” Atoan kaballero elegante bat agertu zitzaion, baina prakagorriek zuten lan egin, haietarik koxo batek harri handiak ekartzen zituela (Etx ebarria 1991: 384). Prakagorrien zein deabruen mitoetan ur arazoak gogoetatzen dira, alde desberdinetatik. Ur eskasia denean, familiariek ur gehiegi ekarri eta uholdea eragiten dute; ibaian ur sobera denean, deabruak zubia egiten du, neskak iturr iko ura ekar dezan. Bi tipoetako kondairak pareka daitezke: lehenean abadearen neskamea eta uraren beharra d auden lekuan, bigarrenean iturrira doan neska eta zubiaren beharra daude . Xehetasun batzuek areagotzen dute elkarren ahaidegoa : Urkuluko zubiaren is torioan, gorago aipatuta, oilarra bahearen gainean ezartzen da, familiarie z gabe tzeko balio duen tresnaren gainean; eta maltzurkeria erabiltzen da familiariak zein deabruak garaitzeko, hurrenez hurren, bahean ura ekartzeko aginduz eta oilarrari joaraziz. Alabaina, denak demonioak izan arren, jenio desberdina dute. Lanaren truke deabruek arima eskatzen dute eta lansarik gabe gelditzen dira; familiariek, deus eskatu gabe, azken orduan mendekuz hartzen dute beren jabea. Bien istorioe kin barre egiten da, ez ordea modu berdinean: dibertitu egiten da prakagorriekin, iseka egiten zaie deabruei . IV. AMA BIRGINA ETA DEABRUA Elizak eraikitzen ditu Ama Birginak, deabruak ere inoiz … (Bilbon), Begoñako iskilerak hasten diren lekuan gura eudien (zuten) eleiza egin eliztarrek, behean. Baia eliza egiteko materiala gora eroan (norbaitek). Eta idiakaz hurrengo egunean behera eroan jendeek. Eta atzera barriz gora. Eta esan eudie n: Ba, guk beherantza hainbeste idi uztarri behar izateko, gorantza zelan eroango daudiez (dituzte)? Eta paratu ziren sorosten eta ikusi eudien zuri zurizuririk jantzita bat (aingeru bat ), eta esaten ei euan: Tira Txuri! Eta errez erreza, materia l guztiak gora. Jendeek idiak behar eudiezan (zituzten) beherantzarako, eta gorantzarako behiek altzatu! “Tira Txuri!” behi izena da “Txuri” eta behiek gora eroan. Hori ikusi eta jausi zirela sorosten egozanak (zeudenak) (Sofi Etxebarriak kontatua , Arana 1966: 373). Kondaira honen bertsio askotan, santu batek edo Ama Birginak berak dituzte materialak garraiatzen gauaz (ikus Barandiaran 1961: 9 41), eta soroslea gogorki zigortzen. (Bizkaian) Zeanuritar batzuek Andra Mari parrokia Plazara eroan gura izan zutela eta hasi ziren, ormak botata, harriak behera ekartzen. Baia gauean aingeruek edo atzera eroan. Errekaurreko (Andra Mari ondoko baserriko) batek berak jagongo zuela eta, atezulotik nor dan zainduten paratu ei zen. Eta begira dagoela entzun ei zuen: “Aida Zuritxo eta Gorritxo, / Hor begira dagoenari begiak urten balio” . Eta ez zala han etxean faltako koxo, manku edo itsu . Lehen egoten izan ei dira, orain ez dakit (laburtua, Barandiaran 1961: 17). Legendak, hain ospetsua izateko, sustrai historikoak izan zitzakeela esan da. Baina gaia folklorikoa da batez e re, berdina leku askotan: Bizkaian, Ibarrurin, Ereñuzarren, Aulestian, Muxikan, Ondarroan, Berriatuan eta Artziniegan aurkitzen da. Zigorra ere antzekoa , gehienetan begira tzea begiaz ordaintzen. Errigoitin begia galarazi zion Ama Birgina k begiraleari; Mendatan San Migelek bota zion: “Begira dagoenari, begia atera begio”, eta ordutik aurrera haren etxean bada itsu edo betoker bat. Gipuzkoako Amezketan eta Aian, San Bartolomek eta San Estebanek, hurrenez hurren, aldatu zituzten beren elizetako harriak, eta begiralearen begia atera. Itziarko Amak begia kendu zien zelatariaren ondorengoei ere, eta halaber Arantzazun eta Ezozian. Zigorrik gabeko bertsiorik ere bad a, hala Korsikako Poggio di Tallano ko Jondone Joane kapera rena: Poggiotarrek, eliza bat eraikitzeko, harriak garraiatu zituzten landa batera; biharamunean, harginek herriaz beste aldean topatu zituzten materialak, beheko ibar batean. Poggiotarrek atzera ekarri zituzten; eta biharamunean berriz behe an atxeman. Orduan ezkutatu ziren eta ikusi zuten ezezagun bat asto gainean harriak ibar aldera eramaten. Zergatik egiten zuen galdetu zioten eta hark erantzun: “Jondone Joane naiz eta nihaurek hautatu dut elizaren lekua, zuena madarika tua delako, orain ehun urte emazte bat eta haur bat hil zituen gizona hantxe baita ehortzia” (laburtua, Sébillot 1968 IV: 116). Zubi eta eliza eraikitzaileen i storioen zenbait xehetasun ek elkarren isla dirudite. Zubia eskatzen duen neskatoak esnea (zuria) garraiatzen du; behi (esnedun) zuriek altxatzen dituzte harriak, aingeru zuri bat behizain dutela. Zerutarra da aingerua eta behiak ere, naski. Haien aurka den soroslea k, begia galdurik, gorputz asimetrikoa izango du, deabru herrenak bezala. Sofiren bertsioan behien eta idien oposizioa agertzen da, lehenak harrigarriki azkarragoak – zerutarrak. Beste lotura esangarria goak ere badituzte bi kondairek : Kastrejanako zubia eta Begoñako eliza tipoko ak elkarren eraldaketa dira, haien kontakizunen egiturak alderatzen direnean ageri da elementu zenbait parekoak direla eta beste zenbait alderantzizkoak . Ama Birgina eta deabrua ez dira berdinak, noski, baina beherago azalduko d a eraikitzaile ak or o baliokide dir ela eta antagonis moa ez dela beraien artekoa , jendeen eta izaki mitikoen artean baizik . V. DEABRU ELIZAGILEAK Deabruak eraiki elizetan adibide ospetsurik bada: Aachen go katedrala hark egina omen da, horregatik du arraildura bat ezin kendua (Muchembled 2000: 416). Frantzian ere: Eliza ederren eraikitzaile izateko ohorea partekatzen dute Satanek lamiekin. Meuse departamentuan, Aviotte ko auzapezaren emazteak eliza bat nahi zuela tinkatzen zuen senarra , hainbeste raino non gizonak ituna egin baitzuen Satanekin , eskualdeko eliza ederrena egingo zio la gau bakarrean eta oilarrak jo aitzin bururatuko. Satan lanari lotu zitzaionean emazteak barrandatu zuen eta, eliza bukatuxea ikusi zuenean, bere oilarrari joarazi zion. Satanek ihes egin zuen harri bat falta zela, eta inork ez du lortu haren zuloa betetzen. Bretainian, Saint PoldeLéon go dorreari (Kreisker i) deabruaren dorrea esaten diote: deabruak beretzat nahi zuen eliza bat, jainkoarenak baino ederragoa, eta gau bakar batean eraiki zuen; baina, kanpandorrean oilarra ezarri zuenean, S an Paulok benedikatu zuen… (laburtua, Sébillot 1968 IV: 125). Léon go oilar horrek ez zuen elizaren bukaera galarazi, aitzitik, puntaraino egina zela adierazi z, benedikazio baten heineko ondorioa lortu zuen . Agian, kanpai dorreko oilar guztien eginkizuna deabruak uxatzea da. VI. LAMINEN ZUBIAK ETA ELIZAK Bretainian 'Vieux Guillaume' esaten diote deabruari (Cerquand 2017: 67 zb nota ). Ipar Euskal Herriko zubigileak ere Gillen deitzen dira usu, deabruak izan (Arrosan, gorago aipatu Azkueren bertsioan) zein laminak izan (beherago ikusiko dir a); baina laminek ez dute beti arima eskatzen saritzat: También el puente de Arrosa fue construido por (las laminas) durante une noche. Cuando sólo faltaba colocar una p iedra para terminar la obra, cantó el gallo, a cuya señal tuvieron que retirarse precipitadamente todas aquellas nocturnas constructoras. Antes de partir la lamina que dirigía los trabajos lanzó esta sentencia: “Martxoko oilar gorria, madarika ikala mihia” (Barandiaran 1962b: 9 11). Martxoko oilar gorriari Arrosako laminek oihukatu dioten madarikazio honen simetriko a da Larrabetzuko harginak oilarrari egin dako otoitza deabruaz libratzek o, gorago azaldu denez : “Marti oilartxu gorria / Orain balia…”. Ligiko zubiaz (ikus “Laminak” kap .), bi bertsio eman ditu Cerquand ek (2017: 68 , 69 zb). Lehenean, laminek herriko neskatila ederrena galdatu zuten eta haren maitea oilategira joan zen zaflak egitera, “oilarrak kantu baino lehenago hegal kaldu emaiten dituenak bezala”; oilarrak kukurruku eginda, laminek : “Dela madarikatua oilar hori, zeinek egin baitu bere oihua tenorea baino lehen” erranez, azken harria bota zuten; eta harriaren ziloa bada oraino zubiaren hegatz zolan. Bigarren bertsioan, gizon baten arima nahi zuten hiru laminek , Jondone Joane gauaz egin zubiaren truke ; oilar guztiak enkantatu eta harriak menditik ekar tzen zituzten, elkarri ziotsate la: “To Gillen, indak Gillen, hartzak Gillen” ; zubia bururatuxea zen, no iz eta “oilo koroka baten petik arrautzaren barnetik txita batek kukurruku egin baitzuen” ; Gillenek, “Adio gure pagamentua!” erran eta azken harria urerat aurtiki zuten, eta haren ments dago Ligiko zubia. Oso ugariak dira laminen elizak. Haiek egin zutela Arrozekoa ikusi dugu “Laminak” kapituluan eta : ohi bezala , materialak gauaz aldatu z lortu zuten beraiek aukeratu lekuan eraikitzea . Ezpeizen (Zuberoa), zubiak e giteko bezala aritzen dira: Bestorduz Ezpeizeko eliza laminek ga u bakarrean egin zuten. Iraganaraztearekin harriak, laminek batek besteei erraiten zieten: “To Gillen! Hartzak Gillen! Hor duk Gillen! Hamabi mila baginen eta oro deitzen Gillen”. Bainan lehiatukiegi erauntsiz (ihardunez) lanean, murrua egin zute n bidera oker (Cerquand 2017: 67 zk). Arrosako zubia batzuetan deabruarena eta besteetan laminena den moduan, eliza batzuk laminek edo Ama Birgina k eginak dira: Notre Dame du Castel ko eliza, Guernesey Kanaleko uhartean, herriko mugan dago. Auzokideek herrian barnerago eraman zituzten materialak, Fuzès ko landara, baina gau batez denak handik joanak ziren eta Sarrazenoen gaztelu zaharraren t okian agertu ziren goizean . Berriz eraman zituzten lehengo lekura, eta hurrengo egunean berriz gazteluan aurkitu; eta horrela hiru aldiz. Orduan jendeek amore eman eta eliza eraiki zuten gaur ikusten dugun bazterrean. Xaharrek zioten lamiek zituztela harr iak beren mantaletan hartu eta lekuz aldatu, ez zutelako Fuzès ko landatik ohilduak izan nahi. Beste batzuek diote aingeruek egin zutela lana Ama Birgina ren aginduz. Antzeko legenda bat bada Guernesey n Forêt eko elizari buruz: herritar rek La Roque ès Faïes (Lamien Haitza) deitu dolmenaren lekuan eraiki nahi izan zuten, eta lamiek galarazi (laburtua, Sébillot 1968 IV: 116). Ama Bi rginaren zerbitzuko aingeruek Melusinaren deabrutxo langile ak gogorarazten dituzte, edo deabruaren familiariak. VII. JENTILEN ELIZAK Harginak ziren jentilak, jentiletxe eta jentilbaratzak eraiki zituzten, elizak eta ermitak ere bai. Ez dute saririk edo arimarik eskatzen eta, beraz, ez ditu oilarrak uxatu beha r. Aitzitik, Samsonen antzera aritzen dira (ikus “Laminak” kap.), eraikineko harriak jaurtikitzen: Zumarragako elizakoak Aizkorri mendi tik bota zituzten; Oihartzungokoak Jaizkibel menditik hartu eta , itsasotik lehen, gero ibaian gora eta azkenean aziendeki n garraiatu zituzten; Xemeingo elizakoak , Santa Eufemiako menditik abailaz bota eta aldamiorik gabe hormak altxatzen zituzten lubeten bidez edo bes againka , eta ehun urtez iraun zuten lanek (Barandiaran 1961: 79 80). Bestela, laminen eta Kastrexanako deabru en moduan iharduten dute jentilek Aian, herren eta guzti. José Antonio Manterola, de 89 años, que vivió en el caserío Elkanobitarte, solía contar que la iglesia (de San Pedro) de Elkano (Aia) la levantaron tres gentiles en una sola noche. Uno de los gentiles era cojo y por ello le llamaban “Kojua”. Comenzada la obra, los dos compañeros del cojo comentaron que aquél les estorbaba. Kojua que tenía el oído muy fino y les había escuchado, ya les aclaró que estorbara o no, cargaba más de 300 kilos al hombr o cada vez. (…) (La frase) pretende explicar la existencia de los bloques de arenisca en el templo de San Pedro de Aya, piedra que sólo se encuentra a notable distancia de esa iglesia, en el monte Garatemendi. (…) Uno de los gentiles tiraba las piedras des de el monte de Garate hasta el lugar de Arbastañaundi. Kojua lo hacía desde Arbastauñamendi. El tercero recogía el material que lanzaba el cojo, y con esas piedras construyeron la iglesia (Peña Santiago 1989: 136). Ataungo jentile k, laminen eta Ama Birginaren antzera, apeta duten lekuan eraikitzen dute eta zelataria zigortzen: Plazako elizea jentilek egina dela esan ohi da. Kristauek orain kanposantua dagoen tokian hasi omen ziren eliza egiten. Baino egunez han biltze n zituzten harri guztiak, gero gauez jentilbaratzeko jentilek beheko erreka ondora jeisten omen zituzten, orain eliza dagoen lekura. Gau baten Zaindiko andra bat etxeko leihotik zelatan jarri omen zan, zeinek gaindik behera harriak jeisten ot e zituen ikusteagatik. Jentil bat omen zebilen lanean idiekin, eta Zaindi ondotik zihoala esan omen zuen zer: “Aida zuria, aida gorria, Zelatan dagoen andra horri, ateraiok ezkerreko begia” Ordutik aurrera andra hura begibakar geratu omen zan. Geroztik danak jentilen esanera makurtu eta orain dagoen lekuan eliza egitera jarri omen ziren (Barandiaran 1961: 36). Ziortzako (Bizkaia) jentilak eta herritarrak elizaren tokiagatik borrokan ibili eta gero, gauaz lanak aldatzen zituen norbaitek Zio rtzara; eta ipini zuten zaintzailea itsutu zen (Barandiaran 1961: 9). Zumarragako Bisitazioko ermitan, berriz, elkar lanean ihardun zuten jentilek eta Andra Mariak: Entzuteria da Aizkorritik jentilek harria botata, Ama Birjineak bi idirekin, bat zuria eta beltza bestea, lana egin zuela: aurreraka sartu eta atzeraka lan egin zuela. Landaburuko mutil zahar bi, begi batekin bat eta bestea birekin, begira gabean jarri zi rela, eta Ama Birjina k esan zuela: “Kapio zuloan hor zenteliñan dagon hori itxutu bedi” . Eta hala gertatu zala (Barandiaran 1961: 34). VIII. MELUSINA, ERAIKITZAILE MITIKOEN EREDUA Anizkoitz eta aberats, Melusinak bere baitan biltzen ditu eraikitzaileen ezaugarri gehienak (ikus “Ezkontide” eta “Laminak” kap.) . Jean d'Arras en eleberrian langile tropa bat dauka bere menpean, inork ez baitaki nondik ekarria; herri tradizioan, aldiz, berak lan egiten du, deabruek ohi bezala : Hiru mantal harriz eta ahotara bat urez eraiki zituen Vouvant eko zazpi dorreak eta denak hilargi zuritan bururatu, Jean d'Arras ek erraten ez duena. Argi zirrintako oilarraren kukurrukua ustekabez heldu zaionean, azken harriaren faltan uzten du lana, Ménigoute ko kaperan, adibidez. Parthenay leVieux ko elizatik tarrapatan alde egin behar izan zuen , bere zaldiaren herexa utzi rik lantzen ari zen azken harrian. (…) Melusina ren eraikinek beti akats bat daukate, deabruaren zubiek bezala. Eta beti gaitzitu zaizkio sorosleak eta sinesgabeak. Pouzauges en, sasietan ezkutaturik barrandan z egoen kurios bat ikusi eta berehala aienatu zen oihuka , (eginak zituen gazteluak ) ernegatuz: “Pouzauges, Tiffauges, Mervant, Châteaumur eta V ouvant, harri banaz urrituko al dira urte bakoitzean!” (Dontenville 1998: 217; ikus ere Sébillot 1968 IV: 181 eta Markale 1983: 103). Tabu da Melusina zelatatzea suge itxuran bainuan dago enean edo lanean ari denean , eta hori egiteak ha ren ihes a eta madarikazioa eragiten ditu . Orobat, Ama Birgina , laminak edo jentilak soroste ak haien madarikazioa edo zigorra ekar lezake. Gorago aipatu Berriatuko laminak, hatzemandako gizona utzi behar izan zuenean oilarraren kukurruku agatik, oihu egin zuen: “A, Okabijoko Marti oilar gorria, eroan deustazu aparittako neukan legatz handia; azeri gaiztoak galduko al deutso ezkerreko begi gorria!” (Barandiaran 1961: 64). Laminez beldur zen Aezkoko istudiante batek otoiz egin zuen: “Martxoko oilarra, otoi! Balia dakidala”; eta lamina k oihukatu : “Madarikatu al zaio oilar gorri(ari) mihia, horrengatik galdu baitut estudiante bilo gorria” (Azkue 1966: 438). Lamina hauek oilarra madarikatzen dute eraikitzaileek soroslea legez . Ea zeinek mutu eta betoker gehiago egingo du en. IX. DEABRUAREN ARTOA ETA AMA BIRGINAREN PAXA Eraikinak ez ezik, langintza eta teknika garrantzitsuak heldu zaizkigu izaki mitikoe ngandi k. Deabruaren artoa (edo garia ) istorioa oso ospetsua da Euskal Herrian. Orozkon hola kontatu zuen Sofi Etxebarriak: Deabruak ei eukien (zeukaten) artoa. Eta San Martin ek gura euan (zuen) ba, artoa, ereiteko. Eta zeregaz erosi ez eta deabruairi zelan kendu. Joan zan eta deabruak arto pilo handia eukien. San Mar tinek esan eutsen (zien): Egin behar dogu hemen posturia, aber arto piloa zeinek alde batetik bestera pasatu saltoka. Baai, deabruak. Deabruak taka! bestaldera, ba, saltu egin ei eudien (zuten) arto pilo ganetik. San Martin erdierdira. Eta zapatak hauunndiak, erdi erdira. Eta zapatetan arto hazia kuxu (hartu) deabruairi, egin eutsiela. Hori esaten euan gure amak, artoa kuxu eutsiela deabruari. Deabruak emon gura ez baia… San Martin erdira (Ar ana 1996: 371). Etxebarria Ayestak bildu bertsioan (1995: 252) Juana Larrea informatzaileak gaineratu zuen: “eta halan dugu guk artoa”. Ataunen berdin jokatu zuen San Martinek, eta “ordutik zabaldu omen zan garia herri danetara” (Barandiaran 1960: 66). Galda ateratzen e re (burdin soldatzen ) bazekiten deabruek edo jentilek, eta sekretua atera zien San Martinek , Juana Larreak kontatu zuenez: Han Uxuluseko olean (Orozkon), lehenago egon zireala burdinak egiten jentilak. (…) Eta gero haiek kaldea ateratan eudien eta San Martin ek ezin atera. Eta hango baten batek esan ei eutsien San Martineri: Joan hadi horren jentilen aurret ik (eta kant u egik ): “San Martin ek kaldea atera jok (dik)”. Eta “San Martin ek kaldea atera jok” kantatu ei euen, eta: Area egin ez balotzak (baliok), ez joan (zian) aterako kaldea. Ene San Martin Area, area, area. Orain kaldea edozein errementarik ateretan dau (Etxebarria 1995: 252). Kortezubin deabruei esanarazi zien San Martin ek galda nola lortu (Barandiaran 1960: 152) . Oihartzu ngo Basajauna k, zerra nola egin salatu ondoan amo rraturik , hortzak okertu zizkion , eta nahi gabe tresna hobetu zuen: “Así se propagó el uso de la sierra en el mundo” (Barandiaran 1984a: 40) . Gaskoiniako Landetan, laminei hartu zieten galdaren sekretua (Arnaudin 1967: 504), eta Bretainian mikak azaldu zion arotz bati (Sébillot 1968 III: 161). Aarne & Thompson en katalogoan agertzen da kondaira, tipo 1163: “The Ogre Teaches the Smith how to Use Sand in Forging Iron”; eta Thompson en motibo G 651 : “Ogre Teaches Smith how to Transform Sa nd in his Smithy”. Euskal bertsio hauetako amaierek (holan dugu guk artoa , edo zerra …) azpimarratzen dute izaki mitikoengandik datozela jendeentzat hain garrantzitsuak diren jakintzak haietarik zenbait aurrehistoria ko aurki kuntzak . Desjabetze mintzaira da, beste munduarekiko zorraren aitortza, eta lehen erligio “puruen” ezaugarria, Gauchet en iritziz , paganismoen marka (1985: X eta 14) . Eta paradoxa da, magiaren bidez jendeek gauza mirakuluzkoak egiteko gai direla sinestea , eta aldi berean ustea ezgai direla benetan egin dituztenak egiteko. Deabruaren kontrapuntua da Begoñako Ama Birgina . Harekin t xantxa gutxi , minbera da eta gogorki zigortu zuen sorbaldatik behera zeharka daraman paxa (zinta) eskaini zion debotoa. Begoñako Ama Birjinak milagro haundia egin eutsen (zion) bati, eta gura euan (zuen) eskertu. Erregalu bat enkargatzera joan zen zapateru batengana, eta hark galdegin: Esplikatzen daustazu, ba, zelangoa egingo dautsut, ba, erregalateko Ama Birjina horre ri? Eta besteak erantzun: Holango tamañoko bat: astoaren paxearen tamañokoa. Eta “astoaren paxea” esateaz nahastean, mutu paratu ei zan. Ama Birjina ri erregalu bat astoarena. Astoak azpiti daroana. Eta holangoxe tipoan dauka (uhala) Ama Birjinak, eukin bere. Baia astoarena esan eutsen letxe, ez euala berbarik egitek hak, astoarena esatearren (Orozkon, Sofi Etxebarria, moldatua, Arana 1996: 373). Ezbai gabeko logikan, h itza kentzen dio Ama Birginak hitzezko hobendunari , begiralear i begia bezala . Sumatzen ahal da nondik hartua due n jaidura. Orozkoko jentilek neska bati urrea eman eta gero bahitu egin zuten , gehiagoren bila berriz itzuli zelako ; madarikazioa ere bota zioten , etxean beti izango zutela ero eta zoro bat. Txindokiko Damak bahitu zuen neskaren etxean ez dela “txangoa edo mangoa” falta, esaten zen Abaltzisketan (Gipuzkoa) (Barandiaran 1962b: 114). Funtsean, dibinitateen naturan dagoke neurri gabeko suminkortasuna, eta ez paganismoan bakarrik, Bibliako Yahveh en ira gogoangarriek erakusten dutenez. Kontuak aterata, ikusi ditugun kondairetan deabrua da izaki kaltegabeena , nahigabe bada ere, balio handiko ontasunen iturria. Haren etsaia den Ama Birgina kopetilun ager i da eta mendekos , Elizaren doktrinako bekatarien salbatzaile eta ama bihozber atik urrun (Virgo clemens, Advocata nostra, Mater misericordiae) . Bi izaki horiek beren jatorri kristauan e tsaiak dira , ikusmolde semantikotik . Kondaira mitikoen egituran alde berean dira. X. ANTAGONISMOAK Elizegileen eta zubigileen kondairen egiturak alderatzen badira, bi tipoe n elementuak aurrez aurre ezarriz, paralelismoak eta aurkaritzak azaltzen dira: * Herritar hargin ek egune z egin zubi lana bertan behera erortzen da gauaz. / Eliztarren materiala egunez ekarria, gora eramana da gauaz . * Deabruek, laminek, jentilek, Ama Birgina k gauaz iharduten dute, herritar beldurtu en / kurioso baten begiradapean. * Deabruari a rima saldu d ionaren herrikideek ikusten dituzte zubigileak harriak ekartzen menditik behera . / Eliztar bate k ikusten du Ama Birgina (edo laminak edo jentilak) materialak garraiatzen (gehienetan) gora. * Arima saldu duenaren lagunek zubigileak engainatzen dituzte, eta hauek koxo hobenduna zigortzen. / Ama Birgina k eta Ataungo jentilek soroslea zigortzen dute . * Herritarrak deabru eta lamina zubigileei nagusitzen zaizkio. / Ama Birgina , Ataungo jentilak eta Arrozeko laminak eliztarrei nagusitzen. * Zubiak harri baten faltan geratzen dira . / Soroslea begi baten faltan. Lehia horietako pertsonaien antagonismoak hauxek dira: * deabrua vs herritar harginak (Kastrejanako zubia ). * laminak vs ligitar rak (Ligiko zubia) . * laminak vs eliztarrak (Arrozeko eliza) . * Birgina eta jentilak vs eliztarrak (Zumarragako eliza ). * jentilak vs kristauak (Ataungo eliza ). * Birgina vs eliztarrak (Begoñako eliza) . Antagonismo horiek ez dira izaki zerutar onen eta infernutar gaiztoen artekoa, baizik eta izaki mitikoen eta jendeen artekoa eta, ikuspegi horreta tik, deabrua eta Ama Birgina alderdi berean daude. Beren jatorrian elkartezinak diren zer uko Erregina eta infernuko Printzea elkarren pareko bihur tzeko, eragile azkar bat behar da , eta horixe dateke bikoiztasuna, herri mitologiaren oinarri bat . Horr ek du ahalbidetu Ama Birginaren erabateko ontasuna eta deabruaren gaiztakeria kamustu izana eta, lamin jentilekin asimilat uz, biak semantikoki bikoitz ak bilakaraz tea, hein batean baliokide. Horrela, edozein lamina bezain zigorlea da Ama Birgina eta edozein melusinak bezain monumentu ederrak e raikitzen ditu deabruak. Europako folklorean bere ikaragarritasuna galdu samar duen deabruak ; Mefistofeles aire zerbait badu ere arima bat erosi nahi duenean, bere hatzaparretatik onik eta osorik joaten utzi behar du saltzailea. Deabruaren Zubia k eite handiagoa du Erdi Aroko kondaira onbidekoekin Goethe ren eta Marlowe ren Faust ekin baino. Hamahirugarren mendeko Rutebeuf en eta Berceoren “T eofiloren mirakulu”etan, Ama Birgina k suntsitzen du deabruarekin izenpetutako ituna, eta bekataria salbatzen. Are optimistagoak dira oraingo bertsio herrikoiak, haietan mendera baitaiteke deabrua zeruko laguntza ilerik gabe (biak alde bereko izanki) . Txerren desdramatizatua , kondena saihestua, eta herri kondairetako akelarrean azaltzen den infernuaren irudi alaia zentzu berea n doaz, kristianismoak sakatzen duen infernuaren beldurra jabaltze aldera. XI. SINKRETISMOA ETA BALIOBITASUNA Usu entzuten da kristianismo nagusitzearekin mitologia zaharreko pertsonaiak beren zintzotasuna galdu dutela eta onak izatetik gaiztoak izatera pasatu direla, Elizak deabruarekin identifikatu dituelako , honen funtzio ezkorrak haiei beteara ziz eta baikorrak dibinitate kristaue i eratxikiz, San Martin i adibidez. Baieztapen hor rek, nire ustez, zeraren erdia baizik ez du azaltzen. Kristianismoak lamin jentilak deabrutu dituela egia baldin bada, ez da gezurra paganismoak Ama Birgina eta deabrua “lamin jentildu” dituela. Eta horixe ikusten da kondairei berei aditzen zaienean, ez bakarrik kristau ikus bidetik. Bi erligio ek, elkarren ondoan b izi izan diren mende luzeetan elkarri eragi n diote , eta ondorioz izan dituzten aldaket ak nolakoak diren antzemateko galdegin behar da alde batetik zer baldintzekin bereganatu dituen paganismoak elementu kristauak eta , bestetik, nola jokatu duen kristianism oak pertsonaia edo elementu paganoak elizetara sart zen utzi dituenean. Ibilbide konbergente horiek bateratu egiten dira jendeen gogoan, modu eta aldi berean sinesten baita zubiak egiten dituen deabruan zein Salbatoreko Saindian, bata jatorri kristauko pertsona ia delarik, bestea paganokoa (Arana 200 8). Hortaz, zaila da erabakitzea izaki mitiko batzuek elizen eraikitz aileek esate baterako zein er ligiotatik daukaten kutsu gehiago. Antzinako jentil eta laminek, oraingoek bezala, ez zuketen Elizaren beharrik txarrak izateko ; jitez zeuzka keten ajeak, eta bertuteak ere bai. Hain da konstante a bikoiztasuna mitologian, aspergarri egiten baitzaigu. Hargatik, funtsezkoa da, dibinitateari doakion coincidentia oppositorum egituraren molde bat eta orotasunaren adierazlea (Eliade 1975: 351). Printzipio horretan arabera, a katsa baikorra izan daitekeela azaldu zuen Lévi Strauss ek: Itsuak, he rrenak, betokerrak eta besomotzak ugari izaten dira munduko mitologietan; eta durduzatzen gaituzte, haien egoera ajetzat jotzen dugulako. Baina nola sistema bati elementu zenbait kenduta diskretu bilakatzen den, eta horregatik aberatsago ere logika aldetik (nahiz kopuru aldetik pobretu den), halaber mitoek esanahi baikorra ematen diete maiz eriei eta elbarrituei: haiengan haragitzen dira artekaritzaren moduak. Eritasuna edo elbarritasuna, izatearen eza eta gaitz bat balira bezala irudikatzen ditugu. Haatik, baldin bizitza bezain erreala bada heriotza eta, ondorioz, izatea baizik existitzen ez bada , egoera guztiak, patologikoak barne, baikorrak dira beren moduan. Eta izate gutxiagotu horrek eskubidea du sisteman dagokion leku osoa hartzeko, bi egora beteren a rtean pentsa dezakegun pasabide bakarra delako (Lévi Strauss 1964: 61). Narrioa bertute bihurturik, deabru herrenak besteek baino harri gehiago ekartzen zituen Kastrejanako zubia eraikitzeko; orobat Vélez de Guevararen El diablo cojuelo ez da lagunak baino traketsago, alderantziz, eta hots handia izan zuen XVI. eta XVII. mendeetako Espainian: “El diablillo cojo sabe más que otro” enseñó el refrán. (…) “El diablo cojuelo que es el más ligero”. (…) Una fórmula de hechicera dice: “con el diablo coxo que corre más que todos” (Rodríguez Marín 1952: 19). Edozelan ere, kristianismo ortodoxoko pertsonai erabat onak edo tzarrak baino ulergarriagoak dira mitologia herrikoiko izakiak eta sainduak, noiz onuragarri eta sendatzaile, noiz kaltegarri eta eritasun emaile. Hortik ikusia ulergarria da “Kandela bat Jainkoari eta beste bat deabruari” eskaintzea, egiazki egin izan dena (Delumeau 1978: 61), baita hemen ere eta ez oso aspal dian: lagun baten amatxi baxenabartarrak zerbait galtzen zuenean San Antoniori eta deabruari otoitz egiten zien, eta argudiatzen zuen, biak indartsuak izanik, ez zuela arrazoirik ikusten baten mesedeei uko egiteko. Hobe batuketa kenketa baino. LéviStrau ssek ohartarazten du (1991: 259) elementu arrotzak ez dir ela pasiboki mailegatzen, hartzaileek aldatu egiten dituztela beren tradizio ari egokitzeko; non ez diren hartzen norberaren sistemak falta dituenak betetzeko. Ikertu ditugun maileguak ez dakigu osag arri gisa sartuak izan diren ala arrotz sistemak sakatuak; dena dela, badirudi ez dutela tradizio zaharra sobera inarrosi. Aski da arraberritzearen bidez kristau jatorriko pertsonaiei paganismokoen ezaugarriak itsatsi , aurreko kapituluan azaldu moduan, fig ura berriez betetzeko mito zaharren edukia. Sinkretismo giroan , dogma gutxi eta askatasun aski handia izan zitekeen modelo ortodoxotik aldentzeko, izaki mitikoei ontasun gehiago e go gutxiago esleitzeko. XII. ERLIGIO ORDEZKAPENA ETA NAGUSITASUNA Jendeen eta izaki mitikoen arteko indar harremanetan, lehenak dira irabazle batzuet an (zubiak, teknikak, artoa… irabazten dituztenean), bigarrenak besteetan (elizak lortzen dituztenean nahi duten lekuan) . “Biok berdin” esan genezake. Bada, ez: berdintasun hori izaki mitikoen bizkar egin ohi da eta, batez ere, beti petzero den deabrua ren kaltetan . Salbu Ama Birgina inork ez du ela engainatuko, inork ez garaituko, hark inoiz ez ditu jasango besteei egiten zaizkien laidoak , erligio berria gailendu da. Herri tradizioak b i muturre ko pertsonai ak hurbil du ditu, baina bururaino joan gabe ; kristautasuna nagusi den ingurugiroan ezin baita zerutar / infernutar etsaigoa ezabatu eta bi aldeetako pertsonaiak arras berdin ak bilakatu . Horrela , Ama Birginak ez du arima bat saritzat eskatzen motibo hau izaki mitikoek egiten dituzten bahiketen ordezko kristautua izan daiteke , eta deabruak ez ditu materialak aldatzen eliza bat egi teko . Mundu honetakoek, beste mundukoekin duten zorra aitortu rik ere, zerutarre i diete begirunea agertzen : haientzat izaten dira kristauen esker onak, eta deabru tzarrarentzat maltzurkeria eta trufa. Ekarria izan denetik, antzinako erligioen eremua okupatuz joan da kristianismoa , Euskal Herrian Europa osoan bezala eta, sinkretismoa gora behera , azkenean erligio ordezkapena gertatu da eta kristianismoa bizi da mitologia autoktonoa hila delarik . Halere, honek iraun dueno bere nortasuna atxiki duela ohartarazteko da. Paganismo biziarekin lehian , kristianismoa saiatu da bere nagusi gotik izaki mitiko paganoak deabrutzen. Nagusi go horre k eraman du tzarren aurkako borroka eliz gizonen eskueta n maiz uztera . Baina hor ere baliabide paganoekin lehian ; tradizio zaharre ko baliabide asko baitituzte herritarr ek maltzurtasunaz eta oilarraren kukurrukuaz gain , ez santu eta ez apez , eta haiek baino zaharragoak. Ondoko kapituluko ikergaia da hori. BALIABIDEAK ETA ARMAK Beste mundukoek egin ditzaketen kalte en aurrean baliabide zerrenda luzea izan dute eskura jendeek, batzuetan haietatik babesteko soilik, noizbehinka haiei erasotzeko eta suntsitzeko. Beren natura eta printzipio eragileengatik desberdinak izaten ahal dira arma mitikoak , batzuk sinbolikoak, be steak fisikoak, hauek ere sinbolikoki baliatuak usu . Ahalaz, erabiltzailea k finka tzen ditu haien jomuga, ibilmolde eta ondorioak. Baliabide magiko sinbolikoetan, kristauak eta ez kristauak elkarren ondoan ibiltzen dira arazorik gabe, logika bertsuan oinarri tuta, eragina ere berdina dutelakoan. Ikusia dugu elizgizonek edo San Martin ek bezain ongi badaki ela am a edo emazte batek deabruari nola aurre egin , eta Elizaren benedikazioa jadanik arma zirene i gaineratzen zaie la askotan. Denen eragin kortasuna zertan datzan ulertzen saiatuko gara, beren kultur aren logikan kokatuz eta hartan gakoak bilatuz , misterioen bila ibili barik eta alferrikako hermetismoetatik at. I. ARGIA ETA ZEINUAK Argia, berez arma izan gabe, leku nagusia du baliabide sinbolikoetan, babesle biziki azkar tzat kontsideratua da. Etengabe erakuste n du mitologia k egunaren balio baikorra, maiz gauaren kaltetan, bata ona bezain txarra delarik bestea. Balio hori axiomatikoa da Euro Asiako kultur ingurumenean, eta berez koa dela iruditzen zaigu. Goizargia da, eguzkiaren ateratzea bereziki, egunaren muina: gauari jarra itzen eta aurre egiten dion lehen argi horrek ditu gauezkoak atzera eginarazten eta beren harrapakina askarazten. Mendibeko Salbatoren (Baxenabarre), Basajaunak ezin izan zuen atzeman ganderailua lapurtu zion artzaina, ekia ageri zelako (ikus “Basajauna” k ap.). Lapurdin, Mondarrain mendiko Basanderea eguzkiaren lehenbiziko inharretara bere zulora sartu zen, orrazia kendu zion gizona libre utzirik (Barbier 1931: 25); Lapurdi berean, Atxuri mendiko lamina batek, gizon bat “trikarazi” nahiz eta ezinez, hala er ran zion: “Baliatzen zaik altxatzera baitoa eguzkia, bestela hireak egin zian” (Kaltzakorta 1997: 208). Luzaiden (Nafarroa), lamina batez trufatu zen mutikoa, eguzkitara jauzi eginez joan zen ihesi baina andereak orrazia aurtiki zion eta aztalean sartu ( Cerquand 2017: 81 zb). Argiaren inguruan elementu isomorfoe n konstelazio handi bateko sinboloak txertatzen dira, elkar gaineratzen eta indart zen; horregatik goizargiari lotuak direnak oro, oilarra , kanpaiak eta beste, bereziki baliosak dira “parte txarre koak” menderatzeko : Basajaunaren ganderailuaren istorio etan e guzki zirrinta ren ondorio bera du goizeko zeinua k; eta z enbatezinak dira euskal mitologian ezkilak uxatu dituen gauezkoak, hark jo orduko denak beren lurpeko egoitzetara sartzen baitira (Barandiaran 1972: 438) . Zeberion (Bizkaia), “jentilak kanpai hotsa entzuten ez zan lekuetan urteten eudien (zuten), eskapulario edo kandela bedeinkatua eroan ezik” (Etxebarria 1976: 61). Goizaldeko kanpaie i (“Albakoei”) arratseko “Abemariak” oposatzen zaizkio, hauek markatzen dutela gauezkoak aske herratzen ahal diren unearen hasieran. Zeanuri n (Bizkaia) , “Santagedako bezperan kanpaiak jo eta jo egoten zirean ilunkeran hasi eta gaberdirarte. Kanpaia entzute n egoten ei zirean laminak hatzpuntetan” (Manterola & Etxebarria 1979: 67). Kanpaien bertutearen sinestea oso zabaldua da kristau munduan eta Thompson en G 304.2.4.1. motiboan aurkitzen da: “ Trolls cannot endure Church Bells”; halaber D 2141.1.1 motiboan: “ Church bell rung as protection against storm. To Thwart Devil ”. Harri erauntsia galarazteko zeinuak indarr a duela adierazten du Gasteizko katedralekoaren idazkunak, “Huid elementos del rayo y de la tempestad” (Barandiaran, 1 961: 86), “Fugite partes adversae” , kanoneko konjuruen hitz ak. Horrelako inskripzioak aipatzen ditu Sébillot ek (1968 III: 142) . Van Gennep ek dioenez (1947: 1214; 1949: 1816), Frantzia osoan “ekaitzaren, oinaztuaren eta bereziki babazuzaren aurkako erreme dio ahaltsua ikusten du herriak kanpaietan”, eta, XVI. mendeko Tractatus de Superstitionibus liburuan idatzia denez, Jondone Joane z jotzen zituzten, sorginen eta ekaitzaren kontrako borrokaren testuinguruan. Muskerraren ausiki tinkoa as katzeko bide bakarra omen da zazpi herritako kanpaiak batera jotzea, Markinan, Ataunen, Usurbilen, Funesen, Durangon eta Bedian , Barandiaranek jaso duenez (1961: 86) eta Luiaondon ere entzun dudanez. Muskerra herensuge ekaitzegilearen miniatura ote da… Lehen kanpai ezagunak Burdin Aroko Hallstat koak dira, eta VII. mende arte ez ziren monasterioetan sartu, ez eta dorre gainean ezarri VIII.a arte (Van Gennep 1947: 1209). Baina geroztik nonahi daude. Euskal Herriko gurutze batzuek txilinak daramatzate besoetan zintzilik, talismanaren eragina azkart zeko Kristoren bertuteri zeinuena batuz . Gainerantzean , berezko bertutea daukate kanpaiek, harrabotsa bera eragingarria delako: Proventza ko Ventoux (“Haizetsu”) mendiko santutegi zahar batean adarrak eta turutak aurkitu dituzte eta , Van Gennep en ustez , ez dira eskaintzak, mistral haize bortitzaren aurkako tresnak baizik (1951: 2150 ). Barbierre n “Haxko” ipuinean, zeinuekin atabalak erabiltzen dituzte basajaunetik begiratzeko (1931: 129) ; milurteko azken eklipse ospetsuan, Turkian besteak beste, lapiko jo eta tiroak bota zituzten eguzkia bahitu ei zuen izpiritu gaiztoen kontra ( Libération 1999 VIII11). II. OILARRA ETA LIBURUA Gauekoen menperatzaile jaioa da oilarra eta kanpaia bezain azkarra, kanpandorreko gailurrean ez dag oenean ere. Shakespearen Hamlet antzezlanean esaten da , gau guztian kanta tuz Eguberri aroan , izpirituen jalgitzea galerazten du ela eta arriskugabeak dir ela gauak oro garai sakratu horretan. Erdi Aroko Roman de Renart ko oilarrak duen izenak (“Chanteclair” “Argikanta” ) ongi adierazten du haren ahotsa k argiar ekin duen lotura. Hori jadanik antzinako Iranen: Oilarraren kukurrukuak sorginkeriak deusezteko eta gauezko izpirituak uxatzeko bertutea duelako ideia oso zaharra da eta haren zantzuak atxematen dira Avesta liburuan, oilarraren joaldia eta demonioen ihe sa aldi berean gertatzen direlarik. (…) Frantzia osoan sinesten da seinale horretara arima herratuak beren hobietara sartzen direla. Sorginen akelarreak ere oilarraren lehen kukurrukuaz amaitzen ziren , dena aienatzen zen. Ipuinetan, deabruak haizatzen ditu oilarrak (Sébillot 1968 III: 223). “Post hoc, ergo propter hoc ” arrazoibidean oinarritua da argia eta oilarra batzen dituen metonimia, eta esaera hitzez hitz ulertua izan dela derasa XVI. mendeko kontu trufari honek: Mutil ba tek fortuna egin zuen bere oilarrari esker. Holako hegaztirik ezagutzen ez zuten eskualdera heldu zen eta, bertakoak orgekin joaten baitziren goizero egunaren bila, sinestarazi zien aski dela oilarrak jotzea eguna etor zedin; eta biziki garesti erosi ziote n oilarra (Sébillot 1968 III: 253). Gauaz egina denean ere, goizargia balio lezake kuku rrukuak deabru zubigile ak uxatzeko. Baina destenorez jotzen duen ean gerta daiteke arriskuan jartzea hartaz fidaturik etxetik ateratzen direnak, gauezkoak oraindik lib re dabiltzala rik. Sofi Etxebarria orozkoarrak, “Kastrejanako Zubia” ere kontatu zuenak, esan zuen zer gertatu zitzaion auzo bati , zelan engainatu zuen ontsalaz babesa ema ten duen oilarrak: Hemen, Egurrigartun, Behekoetzean ei egoan andra bat, eta beherago den Epaltzakoak esan ei eutsen (zion): Etorri handik gero goizean, Laudiora joateko oinez merkatua hilaren lehenengo domeketan Laudion eta. Eta (Behekoetzekoa) joan ei zan hortik, o ilarrak kukurruku eginda: erlojurik ez etxean eta oilarra. Baia oilarrak goizeko ordu bietan edo kukurruku egin, eta berak pentzatu euan (zuen) egunsentia zala, eta hortik behera joan. Ba, San Sebastianen egon zirean ume negarrak eta zaratak… itzelak! Sasi ak bere egon ei ziren, lehen ermitea egon zan han ; eta handik pasatu behar Epaltzara joateko. Eta terriblezko zaratak: gehiago ez ei euan harek inora urten gauetan, hurrean. Eta gure amak esaten euan koplako enbrea ez zala, ondo enbra arteza zala (moldatua , Arana 1996: 148). Nolanahi ere, g oizeko salbatzaileen baliokidetasuna ageri du oilarrari eta Mendibeko Salbatoreri egiten zaizkien otoitzen antzekotasunak : “Martxoko oilarra, otoi! Balia dakidala ”, “Jondone Salbatore, otoi balia zazkit”, azken honek z einua joarazten duela (Cerquand 2017: 52 zb). Nabarmentzekoa da, deabruen edo laminen zubien istorio zenbaitetan , kandelako argia ikustean oilarrak “pla plapla” egiten duela hegoez kukurruku jo aitzin . Ligin eta Orozkon esku zaflak egin zizkioten herrita rrek, “oilarrak kantu baino lehenago hegal kaldu emaiten dituenak bezala”. Zehaztasun horrek oroitarazten digu oilarra hegalduna dela; eta hegalak, argiarekin batera, zerutarren atributu dira: (Bachelard epistemologoak) “ptero psikologia” bat marrazten du, hartan biltzen direlarik hegala, goratasuna, gezia, araztasuna eta argia. (…) Gorantzako tresna hauta da hegala eta, (…) paradox a bada ere, hegaztia ez ohi da animaliatzat hartu, baizik eta hegalaren osagarri huts gisa. (…) (Laudetak bezala) beste txori anitzek ere beren animaltasuna galdu dute: arranoak, beleak, oilarrak, saiak, usoak (heraldikan hain erabiliak). (…) Hegalak zeruko gudarosteen galoiak dira, eta hori adierazten dute Isaias profetaren ikuspeneko sei hegaldun serafinek (Durand 1969: 144 148). Hegalek plus bat daukate Orozkoko bertsio batean: oilarrari kantarazteko, liburuez egin zuten jendeek pla plapla (ikus “Deabrua” kap.). Eta ez dateke datu hutsala, horrela eragindako hegal zaflak orrizaflen irudikoak direlako eta, oilarraren bertuteari liburuarena gainerat uz, parte txarrekoen aurka bi en indar rak biltzen dira . III. ARGIA ETA HITZA “Has ieran bazen Hitza” hasten da Joaneren ebangelioa, eta handik laster: “Hitza zen egiazko argia”. Argiaren eta hitzaren isomorfismoa Joaneren platonismoa baino zaharragoa eta zabalduagoa dela gogorarazten du Durand ek (1969: 173): Upanishad liburu sanskritoek argia, sua eta hitza uztartzen dituzte, eta antzinako Egiptoko legendetan, juduetan legez , hitza zegoen unibertsoaren sorburuan. Orobat kultura horien eremutik urrun diren herrietan, Afrikako Banbara n adibidez, hitzari lotua da zeruaren ahalta suna. Hitzaren indarra unibertsala da ; haren ahal gauzatzailea ongi adierazten du “izena duenak izana du” esaerak. Deabruek ere gogotik erabiltzen dute hitza beren alde: Kastrejanako zubian , bi aldiz baliogabetu zuten oilarren kukurrukua (“Gallo blanco Cal y canto”…), nahiz hirugarrenean porrota aitortu zuten: “Gallo negro Todos los demonios al infierno”. Berdin eragingarriak dira birao eta madarikazioak , hitz salbatzaileen alderantzizkoak. Etsaiei zuzentzen zaizkie , edo auzoei , norbera babesteko, hala nola Nafarroan ekaitza uxatzen duen Otxagabiko konjuru hau: “Fundica la Francia, Valcarlos también, libérame Aezkoa y Muskilda también” (Satrustegi 1980: 106); edo Gipuzkoan, Orendaineko etxandere batena: “Carga Murumendi, pasa Ore ndaindi, descarga Gorrimendi” (Caro 1962: 325). Beharbada arrotz samar ziren ele horiek herritarrentzat eta hortaz azkarragoak, huts semantikoak agortezina egin dezakeelako zentzu birtuala. Otoitzei eratxikitzen zaie n bertute magikoa ere handiagoa da teke latin aren ulertezina gehitzen zaienean Elizak ematen dien indarrari . Baina zerbait hermetikoago bilatzen zuten konjuratzaile heterodoxoek, 1529an Fray Martin de Castañegak salatu zuenez, beren konjuruetan grekoa erabiltzen baitzuten hebrai erarekin nahasirik: “Eli, Eli, Lamazabathani, agla, aglata, tetragrammaton, adonay, agios, otheos, ischiros, athanatos, eloim,” eta holakoak ( Tratado de las supersticiones y hechizerias 1994: 59). Konjuruak, paganoak zein kristauak, aginduak dira maiz (“Fugite…”, “Fundica…” “Carga…”). Larderiazko hitz edo erantzunak eragingarriak izan ohi dira , eta nahikoak arima herratu batzuen agerpena amaiarazteko : mugitu zuen zedarria bizkarrean ibiltzen denean “Non sar? Non sar?” galdezka, agindu behar zai o: “Atera dukan tokian sar”, eta ez da gehiago azaltzen (Barandiaran 1962b: 87; 1960: 75). IV. JESUSEN IZENA Kristau munduan “Jesus” izena dateke hitz eraginkorrena. Garai batean hain zen kartsuki erabil ia, non pagano aire bat sumatu baitzioten. Andrea Biglia agustindar humanistak (…) ohartarazi zuen Padovako Bernardinok 1427an zabaldu zuen Jesusen izenaren debozioak nahas mendu sakrilegoa zekarrela, sinboloa eta errealitate sinbolizatua batzen zituelako, aztiek, sorginek eta inkantatzaileek egin ohi zuten moduan (Ginzburg 1992: 272). Nafarroa Garaian diote laminekin dabilenak ez duela “Jesus” erran behar, eta erran baleza ihesi joango zitzaizkiola (Azkue 1959: 367). Akelarrea barreiatzen du “Jesus” hitzak , zapatariaren eztenak le gez (ikus “Akelarre” kap.). Alpeetan, gau az sabbat en ondoan pasatu zen bidaiari bati sorginek katilu bat kafe eskaini zioten; gizonak egin zuen: “Jesus eta Maria, hauxe da katilu ederra!” Instantean ”goga ” aienatu zen eta gizonak katilua atxiki zue n; baina gero, eskatzera etorri zitzaizkionean, atzera eman behar izan zuen (Abry 1988). Gipuzkoan, berdin gertatu zitzaion plazentziar bati, eta haren etxean oraindik daukate urrezko basoa (Barandiaran 1960: 89). “Ezkontidea” kapituluan a ipatu da Anbotoko Andereak ez zue la bere urrezko basoa atzera hartu nahi izan , penitentzia handituko ziolako an, olagizon batek hartan edan aitzin “Jesus” esan baitzuen. Beste bi kondairatan ere u ko egin behar izan zion Andereak bere basoa ri: “Orain hori eurea dok, esan zuen, kurtzea egin deutsak eta guk holangorik ezin geinkek hartu” ; edo: “Urten egizu hemetik eskuetan daukazun eta guzti”, eta eskuetan urre gorrizko basoa zeukan… (Etxebarria : 219, 156 eta 211). Modu berean bereganatu zuten Orozko Ibarreko olagizonek laguntza eman zien deabruaren basoa, haren aurrean “Jesus” esanda, Sofik kontatu zuenez; eta gaineratu zuen bere aititak beti “Jesus” egiten zuela edan baino lehen. Horrelako ohiduraren berri eman zuen Azkuek (1959: 263 64): “Erreketako urak gaitzik ez egiteko, umeek hiru kurtze egin eta hau kanta: Andra Santa Luzia, puskat artileria, (…) Jesus mila bidar!” Zuberoako artzainek gogoratzen dute ura garbitu behar zela edan aitzin (Arana 2000: 84), eta Ahüzkiko bortuan nola egiten zuten kontatu zuen Battitta Etxebarnek , bere 80 urte etan : Ur biltzaileak, pe garra pausatu baino lehen, behar zuen benedicamus bat erran, bestela ura ez zen garbi ; honen egitea ahaztu egiten bazitzaion, behar zuen berriro uraren bila joan . Ohidura hau, zaharren denboran errespetatua izan zen, baina gero emeki emeki galdu egin zen ( Euskaldunen Egunkaria 1995 IV18). Alustizak usadioaren zergatia a zaldu du: iturritik gauaz ekarri urak zerbait gaizto duela koan , edan aurretik, ilinti bat sartu behar dela bertan (1985: 65) . Suak, beraz, “Jesus” balio du, edo alderantziz. V. HITZ IDAT ZIA: LIBURUA Hitzez egina da liburua, haien i ndarra du eta gehiago ere, idatziari esleitzen zaiona , beharbada elite baten monopolioa izan zelako. Ez horregatik bakarrik: Formula magikoak idazten eta irakurtzen ditu sorginak maiz, buruz dakizkienean ere. (…) Sorginkeria arloan idazkiak erdiesten duen maila sinbolikoak badu eragina ahalmenaren irudikapenean. Idazkiak ikusgarri bilakarazten du ahalmena eta, aldi berean, hare n sekretua zigilatzen du, hotsa eta hitza baztertzen baititu, hau da, komunika era arruntenak eta erabilienak (Camus 1988: 53). Ahozko hitzak falta eta idatziak duen gorputz material az kutunak egiten dira, Ebangeliozko zatiez adibidez (Barandiaran 1984a: 105), edo Koranezkoez. Ohitura hori jadanik V. mendean dokumentatua dela diosku Azkuek (1959: 193). Funtsean, baliteke idaz ketaren lehen helburuetarik bat magikoa izatea. Irentsi ere egin daiteke hitz idatzia, barnetiko babesle bilak a dadin: XX. mendeko aztiek formula apotropaikoak izkiriatu, uretan gesaldu eta ur hori edatera ematen diete beren bezeroei (Camus ibid.). Ideia ez da berria, Ptolomeotarren Egiptoko “Satni Khâmoïs” ipuinak kontatzen du nola egiten zen liburuaren bertuteaz jabetzeko. Protagonistak, liburu magiko bat asko kostata lortu ondoan, haren formulak irakurri zituen eta naturaz gaineko ikusmena erdietsi zuen munduko gauza guztiak ezagutzeko: eguzkia, hilargia, izarrak, ureko arrainak, zeruko txo riak eta lurreko animaliak oro ikusi zituen . Anaia idazlaria baitzuen, eskatu zion papiro berri batean izkiria zitzala liburuko hitzak; gero perfumeak gaineratu zituen eta azkenean urean sartu; dena urtu zenean edan egin zuen, eta hola jakin izan zituen li buruan zeudenak oro (Maspéro 1988: 45 82). Gure mitologian apeza da hitz idatziaren nagusia, hark dauka meza liburu edo brebiario miresgarria, formula magikoen kutxa, eta bertan aurkitzen ditu hodei , sorgin eta deabruak haizatzen dituztenak. Sofik gogoratzen du Orozkon sarritan ikusten zituztela apezak irakurtzen paseatzen ari zirenean eta , hala zebilen bat ek liburua Supelegorren ahantzi zuene an, ekaitzegilei barrura sartze n galarazi zien (ikus “Familiariak”). Ez da apezik liburu gaberik, nahiz bien arteko harremana aski anbiguoa den: Sorginkeria liburuak pertsegitzen dituen apeza izan da, beste elementu sinbolikoen artean, “apez sorginaren ” irudia sortu zuen eragile bat (sorgin onarena ere bai). Horrelako apeza ez da sorgin liburuen beldur, berak suntsitzen dituelako. Bere ofizioarengatik manipulatu egiten ditu, eta h aiek dizkiotela ahalak ematen pentsatzen du (Camus 1988: 57). VI. ENIGMAK ETA AZERIKERIAK Deabrua haizatzen duen San Martin en kantuaren ale anitz bildu dira Euskal Herrian (Barandiaran 1973b: 401 ; “Deabrua ” kap.). Cerquand en bilduman (2017: 47 zb), Jondone Petrik ihardesten dizkio ohiko hamabi galdera k deabruzko Jaun Gorri bati, haren zordun zen gizon pobre bat salbatzeko, eta bi lehiakideen arteko elkarrizketa berezi honetaz amaitzen da kontua: Jaun Gorri : Etxe huntan idi eder ederrak ditie. Jondone Petri: Behi ederren umeak ditie. J. G.: Etxe huntan akulu eder ederra die. Jdn. P.: Urritzaren umea die. J. G.: A Petri, Petri, hi ere hemen? Jdn. P.: Bai, bai, eta hi ere bai? J. G.: Errak, errak: hortxek o ur hori goiti ala behiti doa? Jdn. P.: Badoa goiti, badoa behiti: habil hi ere hori behera. Hori entzun eta, Jaun Gorrik lasterra hartzen du eta handik galtzen da. Gisa hortara gizon pobrea izan zen libratua . Aginduaz gain, akuiluaren aipa menak ere sastatuko zuen etsaia, idien aurkako begizkoa desegi n duen moduan (ikus beherago) . Hamabi egien profilaxia ez dator beti kristau misterio etatik , zerrenda batzuetan bestelako gaiak azaltzen baitira (ikus Tipo 2010, “Deabrua” kap.). Ez da zenbaki zehatz baten bertutea ere . Hamabiak, hiru eta lauaren multiploak, orotasunaren esanahia izan lezake (Thompson en motibo D 1273.1) ; baina adierazgarriak dira beste zenbaki ak ere , eta Bretainiako druida batek hiru galdera egiten dizkio haur bati (Cerquand 2017: 47 zb nota). Enigma asmatzea da funtsa . Hiru egia asmatu behar izan zituen Haxerihargaitzek, Basajaunak libre utz zezan: “Eguna gau ederrena baino argiagoa da; ogia beti artoa baino hobea da; jakin izan banu hemen izanen zinela, ez nintzateke etorriko ” (“Basajauna” kap.). Antzekoak izaten dira azeriak txalupariari esaten dizkion egiak, ibaia dohainik pasatzearen truke, salbu hirugarrena: “Txalupadun, txalupadun, galtza txarrak badituk, eta txarragoak izango dituk ni bezalako asko pasatzen baduk” (Azkue 1966: 414). Azken egiak aurkaria b arregarri utzi ohi du, erridikulua ere arma da. Hargatik, serioa da jokoa, Basajaunari esandako egia baten adina: “Belea herioa bezain beltz dela erraten baitute. Ez sekula” (Azkue 1966: 415). Beren irrigarrian durduzagarriak d ira galdegileak , Caronteren itzala sumatzen da barkeruaren atzean. Izan, h ain da larria enigma non zuzen erantzuteak ere ez baitu salbatzen, Otxandianoko (Bizkaia) istorio honetan: Gorulari batzuk, gaubegiritik urtenda argi bat ikusirik, “ezetz eta baietz, inor ez zela haraino joango eta ler adar bat ekarriko”, hogerleko bat tema egin zuten. Mutil bat joan zen eta zakur ikaragarri bat aurkitu zuen: “Adar hori eroan dagike k, baina lehenago hiru egia esan behar daustazak”. Eta esan zion: “Gaurik argiena baino argiago da egunik ilunena; amaizun ona baino hobea norberaren ama txarra; hogeita lau urte eta hiru hilabete daukadazak eta inoiz ez joat hi bai no txakur handiagorik ikusi”. Eta zakurrak: “Beste behin ez egik holako temarik. Eguna dok hi lakoentzat (bezalakoentzat) egina, gaba neu lakoentzat”. Argia ahotzarraren sabaian dingilizka zeukan txakurrak. Mutila etxera joan, ogean sartu eta ez zan inoiz jagi (laburtua, Azkue 1966: 189). Basajaunaren hiru egiak Esfingearen hil ala biziko enigmari alderatu dizkio Cerquand ek (2017: 49 50 zb): Edipok, erantzun zuzena kausiturik, Teba s osoa ikaran zeukan munstroa garaitu zuen eta hiria salbatu. Hau zen galdera: Zein izaki egoten da lau zangotan goizean, bitan eguerdian eta hirutan arratsean? Jendekia: haurrean lau pataka, helduaroan bi, zahar aroan hiru, makil agatik . Eta a zeri baten erantzun ek Edipo renak oroitarazten d ituzte “Learning to Fear Men” deitu T 157 ipuinean, Sébillot ek horrela bildurik: Lehoiak agure bat topo egin du eta ea gizona denez galdegin du; lukiak erantzuten du gizona izan dela baina ez dela gehiago. Haur bat topatu eta, azeriak dio gizon gaiaz egina dela. Eta egiazko gizona aurkitu dutenean lehoiak harekin neurtu nahi du. Gizona ados da eta, mehatxuak urrundik egin behar di renez, aldentzen da eta tiro bat botatzen dio lehoiari bekokira. Horren ondoren, lehoiak ez du gehiago lehiaketarik egiteko gogoa (Sébillot 1968 III: 63). Maltzu rraren arketipoa da azeri a Europako kulturetan, eta ildo berekoa Haxerihargaitz mutila. Koiotea izaten da maiz amerindiar mitoetako “trickster” , demiurgo ospetsua; eta San Martin jukutrilaria heroi zibilizatzailea da, jendeei ekartzen baitizkie jakintza baliosa k. Kaldarenaz jabetzeko santua k erabiltzen duen gezurra hamabi egien kontrapuntua da , baina deabrua garaitzeko indar halakoa badu. Berriz, arto hazia eskuratzeko baliatzen duen amarrua ezinezko betebeharra ren inbertsioa da: bete ezin duten ataza z garaituak ohi dira izaki mitikoak; egin ezin duen jauzia z garaile da Martin . Lukiaren paradoxak . VII. LIHOAREN NEKEAK Laminei aurre egiteko, lihoaren nekeak kantatzen zaizkie, haiei adi egon daitezen eguna argitu arte: Baten, (Zeberio ko) Estefana Ugertekoaren aita joan zan goizean goizetik solora ganaduakaz, lauterdiak inguru edo. Eta halangoren baten lamina k etorri jakozan (zitzaizkion) Manualdeko txarkoan (oxinean). Eta gizon horri goratu eutsien (eutsi zioten) eta bera bildurtu: “Zer egingo dot nik? Zer horreek indar handia daukie eta kanpaiak jo arteraino… Ba, kanta bat kantaduko deutset, linoaren kantea kantaduko deutset”. Eta hasi zan linoaren kantea kantetan, eta akabadu egiten jakon arin, baia atzera barriz hasten zan eta holan eukin eutsan hainbat denporan kantetan. Eta halangoren baten ba jo euan harri kanpaiak eleizan, eta hasi ziren laminak osten duten. Baia berak egin euan bat kogidu eta ekarri euan etxera ( Lamina horrek salatuko du nola gal daitezkeen laminak: ikus “Azkena” kap.) (laburtua, Etxebarria 1995: 158). Oilarraren kukurrukuarekin bukatzen da “San Martinen kantua”, goizeko kanpaiekin “Linoaren kanta” luzea . “Linoaren atsekabeak, amai gabeak” esaten da: zortzi bat zenbatu dituzte Zeberion (Etxebarria 1995: 176); hemezortzi Liginagan (Barandiaran 1974: 177); Orixe k andana bat aipatzen ditu Euskaldunak poeman; baita Caro Barojak ere (1974: 184); Peru Abarka k hamasei bertsotan azaldu du “zeinbat neke eta arazo hartu behar direan hazi ereitetik alkandora bat jantzi artean” (Mogel 1966: 90 100) . Hona han hemen hartutako batzuk: Eskuz lurretik atera; gabikoak egin eta jo, hazia kentzeko; urean sartu, beratzeko eta azala ustel dadin; zelaian zabaldu edo labean berotu , lehortzeko ; trangatu edo garbatu, harigaia azaletik bereizteko; txarrantxatu edo orraztu; irun; mihiz eta ezpainez haria berdindu “txori lepo bage” atera dadin; matazak edo astalkoak egin; bogadan zuritu; harilkatu ; eta azkenean ehun. Ez dira bakarrik lihoak ematen dituen nekeak, baizik eta berak jasaten dituenak ere: “tris traska dirautsagu erruki baga rik, isten ez deutsogula guk hazur osorik” diote Mogelen liburuko langileek, Kristoren nekaldi ko hitzak iradoki z (Joanes 19, 36). Alabaina, lihoa ez da landare arrunta, ereitetik ehuteraino neskatilek lantzen ei zuten, gizonik gabe, eta zenbait tabu eta erritoren objektua zen: luze haz zedin, dantza jauziak egiten ziren haren inguruan inauteriz, irutea debekatua zen garaia . VIII. SUA ETA ARGIZARIA Suak errealitatean dituen ahal zenbait arlo sinbolikora iragan dira, batez ere suntsitzeko a eta argitzeko a. Bestelaz, irudi menean duen balioaz ohartzeko aski da erreparatzea etxe saltzaileen publizitatean zer leku duten supazterrek eta grisilek. Argia eta beroa bizi emaile direlako, ausaz, m ito batzuetan printzipio ernagile maskulinoa da sua, hala Izpiritu Santuaren garra nola Romuloren ama izango zen vestala ernarazi zuen brasa. Hortik eratxikitzen diokete jainkotasuna autore batzuek, euskal mitologian holakorik argi adierazten duen testurik aurkitzea zaila den arren . Zentzu horretan, Alustizak (1985: 65) argudiatzen du lurrera erori den ogia garbitzeko suari erakusten zaiola, eta iturriko urean ilinti gorria sartzen dela edan aitzin. Jestu horiek, ordea, suaren jainkotasuna baino areago, haren indar arazgarria erakusten d ute, beherago ere aipatuko diren zenbait erritoetan bezala. Argizaria egun argiaren ordezkoa da, oilarrari kantaraziz gauezkoak uxatzen dituenean ; haren garra , Pazkoko xirio handian isiotua, ilunpea argitzen duen Kristo berpiztua ren sinboloa da. Ezko z egina da, gai garbiaz garbirik bada, erle birgin hegalariek lore “aratzetan ” biltzen baitute (Delort 1998: 462) aratz ak loreak , sexu organoen ohantzea izan arren . Berez duen bertute horri bedeinkazioa gaineratzen zaiolarik, beste ororen gainekoa izaten da argizaria : Bi mutiko bortulat joaiten, bata meza entzunik eta bestea ez. Ahuzkiko ibar zolan ikusten dizie (dute) zamari xuri eder bat. Meza entzunik zena gainera igoiten ziozun (zitzaion ), baina zamaria ez ziozun ibilten. Bestea igo eta “Arri diable!” erran zion. Zamaria airatu zuzun Lexarregibelera buruz. (…) Mutiko ez baitzen ageri, jenteak joan ziren txerkatzera eta Lexarregibeleko lezean ikusi zien (zuten) hilik. Gero apez bat joan ze n motikoa elki (atera) nahiz, zerbait otoitz egin zizun (zuen) eta ur benedikatua igorri; baina mutiko ez elkiten ahal. Hamasei urteko motiko bati amak ezarri ziozun (zion) hiru ezko (argizari) benedikatu inguru gerrikoan eta erran zion: Hik esteka lezeko mutiko hura, eta ordian elkiko die (ditek). Eta mutikoa lezean sartu eta esteka zizun hango gorpitza eta elki zizien (zuten). Eta etzun zizien boz bat: Madarikatu, gerriko korda horiek eramaiten ditaie (ditek), ez ur txapast a horiek, ez eta kantore eder horiek (Barandiaran 1962b: 109). Leku askotan kandela benedikatua pizten zen hodeia zekarrenean, ortzitik babeste ko (Azkue 1959: 178 179); eta kandela negar batzuk isurtzen ziren etxeko atean, baita abereen eta jendeen gain ean ere, ekaizpean arriskurik gabe ibil zitezen. Xorta denmendreena aski izan zen, behin, hegazti ekaitzegileei beren haitzuloko atea ixteko: Gorbeia Itzineko artzainek mutikoa agindu zuten Sorgin Zulon (edo Supelegorren) kandela bedeinkat ua ipinten, hodeiagatik itxura. Hango beleak edo saiak kanpoan ziren, eta gero ezin ziren barrura sartu; orduan artzainen txabolara joan eta, gaineko zohiak kenduten, dana apurtu behar zutela. Beldurtuta artzainek mutikoa atzera bidali zuten, kandela kendu ten. Eta joan zan, baia kandelaren negar apur bat han itxi, eta saiak ezin pasatu, berriz ere artzainei mokoka. Eta: Mutila, ondo kendu deutsek (diek) kandela? Baai. Ba, joan hadi eta hobeto kendu egiotsek (ezaiek), hor jausi dok kandelaren tantak adaren bat eta hemen hil behar gaituzak. Joan zen mutikoa , haizto bategaz ondo arraskatu , eta gero bakea egin zuten (moldatua, Arana 1996: 296 300, Etxebarria 1995: 257). Beste batean, Supelego rren konjurua egin zuen apez bati sotana erre zitzaion eta hesturaz hil zen handik laster (Barandiaran 1973b: 340). IX. SU SUNTSITZAILEA ETA KEA Askotan agertzen da mitologian suaren indar bortitza eta, oraingo berriemailee k zein testu zahar rek diotenez, ahal hori baliatua izan da bai errealki eta bai sinbolikoki. Ustezko sorginak egiazki erre eta hil izan direla gogorarazten dute errito batzuek, bereziki Inauteriz eta Jondone Joanez egiten diren alamartxo ek, eritasuna eta gabezia eragi ten dituzten sorgin edo beste kaltegile etatik begiratzeko asmoan pizt en zirenean . Jondone Joane bezperako gauaz , Euskal Herriko leku anitzetan sorgin itxurako panpina bat erretzen zuten , baita “apoak eta sugeak erre, artoak eta gariak kaxan gorde” abestu ere. Holako koplak kantatuz eta zuzi piztuak eskuan , sororik soro joaten ziren bi zotzez egindako gurutzeak landa bazterretan sartze ra. Garrak ilunpean batetik bestera ibiltzen ikustea zein eder ra zen gogoratzen dute orozkoarrek, zein pozik eta atsedendurik itzultzen ziren gero etxera, ohidura ondo beteak ekaitzetik eta beste gaiztoetatik herria babestu ko zuelako eta uzta ugari bilduko zutelako (Arana 1996: 431 450) . Erritua kristianizatua da, naski, baina gurutze haien indarra sutik zetorrela pentsatzeko arrazoiak badira, Frantziako leku askotan ziri soilak ezartzen baitzituzten lurrean, ez gurutzeak : Laborariek garretan pasatzen zuten hurritz zaharo bat eta s oroetan sartzen zuten, harri erauntsitik begiratzeko eta zaharoa bezain gora haz zedin kalamua. (…) Modu berean eta beti helburu magikoan baliatzen ziren Jondone Joane ko suaren ilintiak eta ikatzak. (…) Haue k sute arruntetik eta zeruko sua den oinaztutik babesteko ahalmena zutela uste izaten zen askotan , arrazoinamendu analogikoan finkatuz: sakratutzat jotzen den suaren hondakinek ( pars pro toto ) beste suak edo haien ondorio kaltegarriak deusezten dituztela (Van Gennep 1949: 1880 , 1421 eta 1624). Urruñean (Lapurdi) XX. mendea ren erdian , gizon batek sua pizten zuen herensuge tik begiratzeko , zeruan pasatzen hautematen zuenean (Arana 2000: 81). Belgikako Maspelaer herrian, herensugeak ohiltzeko egiten zituzten udako solstizioko sugarr ak (Frazer 1984: 115). Aspaldiko praktika dela diosku Van Gennep ek, testu zahar bat zitatuz: Jean de Beleth ek 1165ean argitaratu zuen Tractatus liburuan Jondone Joane ko suak eta herensugeak uztartzen zituen, garai hartan hedapen handia zuen doktrinarekin bat eginez: alegia, udan airea betetzen duten herensugeak urean igerika eta lur gainean ere ibiltzen direla, eta beren espermaz kutsatzen dituztela patineko eta errekako urak, ur te tzarrak eragiten. Horregatik egoki dela hezurrak erretzea, keak ohil ditzan piztia nazkagarri horiek (Van Gennep 1949: 1815). Mende bat geroago, testu bera aipatuz, Legenda Aureak esplikatzen du abere hezurrak erretzen direla infidelek Jondone Joane renak erre zituztelako, eta zuziak pizten direla santua zuzi bizia izan zelako (Varazze I: 409). Herensugearen odola ongarritzat hartua izan da (Frazer 1981: 358), menturaz arrazoibide analogikoaz berriz ere, inor k ez diolakoan bera be zalakoari erasotzen. Arrazoi horregatik oinaztarri deitzen diren harrizko aizkorek oinaztutik babesten dute (Barandiaran 1973b: 488). Suaren indarra gar eder garbietan omen datza , edo, alderantziz, ke lodian, hartaz jendeak, kabalak eta gauzak keztatze n baitziren . Soroetan gaindi erabiltzen ziren zuzien onura keari eratxikitzen ziotela uste du Van Gennep ek (1949: 1906). (Fumigatzeko) ohitura honek magia eta zientzia batzen ditu, garren eta kearen eragin suntsitzailea benetakoa baita, bereziki lasto a erretzen denean; aldiz, kantatzen den leloa, arao magikoa da, hitzen indarrean oinarritua (“Alde hemendik saguak, zoazte oihanera”, etab.). Bestalde, fumigazioak berak ba omen du indar magikoa, jadanik Antzinate klasikoan ezagutua (Van Gennep 1947: 1042). Kea kiratsago eta azkarrago baita, galipota erretzen zen kaltegarri guztiak uxatzeko . Batzuetan euria ekartzeko egiten zen, imitazio magia gisa (Van Gennep 1947: 1802). Euskal Herrian, ke sundaz uxatzen ziren ogigazta iak (erbinude ak), sugeek bezala “beneno handia eukien” ustea baitzen. (Zeanurin) axuriari ogigazteak ikutu ez dagion, abarka zaharrak kortan erre eta ganera ogia eta gaztaia orma zuloetan eta kutunean axuriari ipintzen jakoz (Azkue 1959: 45). Orozkon zapatak erretzen zituzten, baina edozein gomak ere berdin balio dezakeela dio Santos Bernaolak, nahiz bere etxean bortzegi iltzedunak erretzen zituzten. Ziztadunarekin z apata , hodeiaren aurka bezal a; tuaregek sandalia zahar bat zintzilikatzen dute oihal et xolako hagan , begizkoar en aurka (Lhote 1984: 205). Mari Ereño orozkoarra, ordea, eszeptikoa da: “Nik ez dakit (abarkak errez ogigaztaia) joaten bazan edo ez. Nork daki hori? Edo gehiago etorri, igual… Ez da egia?” Mendekati fama baitute inguru horietan erb inudeek, eta hobe bake ematea: txerriak hil egin omen zizkioten eraso zien bati , eta Luiaondon zioten ez direla zapatak erre behar, ogigaztaiak haserretzen direlako… X. MAKILA K, LANABESAK, SUARMAK Izaki mitikoak ez dira gorputz gabeko izpiritutzat hartuak eta armaz kolpatuak izan daitezke, hilak ere noizbait. Ezpata, nobleen ar ma antonomasikoa, gutxitan atxemanen da euskal mitologian. Aldiz, ugariak dira berezko arma k izan gabe haien funtzioa bete dezaketen tresn ak edo lanabesak, eta suarma k ere etengabe aipatzen dira . Denak elkarren trukagarriak izaten dira: gauaz agertzen diren katu sorginak berdin makilaz edo eskopetaz kolpa tzen ahal dira, Thompson en F 404.2 motiboan bezala, “Spirit Driven off by Knife thrusts and Pistol Shots”. Hil kondenatu batzuk oihuka agertzen dira , ehortzeko jantzi dieten abitua erantz diezaietela eskatze ko, soineko horrek infernuko oinazeak areagotzen dizkielako; orduan kako edo gurutze batez kendu behar zaie, hila ez ikutzearren; guztiarekin ere, hori egiten duena “odolak pasaturik” edo hiltzen da (Azkue 1966: 364; Arana 2000: 157). Nekazariek eta artzainek deabru , tartaro edo beste izaki mitikoei aurre egiteko laborantzako tresn ez armatzen dira, matxinaden irudi etan bezala . Makila eraman ohi dute aldean, eta erabil i egiten du te topaketa t zarretan : Orozko Gallartuko Txomingorri borrokaria zen eta, feriatik etxerakoan, pago baten gainean plantatu zitzaion gau argia jo zuen makilaz; baina “besteok” ageri, Txomini atzetik jarraiki eta gizona, arineketa batean, topatu zuen lehen etxera sartu eta hantxe egon zen eguna argitu arte (Etxebarria 1995: 217). Heroi herrikoiek burdinazko palankakaz garaitu edo hil zituzten Untzueta mendiko jentilak Orozko n (ikus “Azkena” kap.). Burdinari sua gaineratzen zaionean, are indartsuago bilakatzen da arma : sorginduaren behiek esne guti ematen badute sorginak “urrundik deizten” dituelako, haizto goria sartuko du esnean sorgingabet zaileak eta sorgintzaileak sentituko du erredura, hari eragiten diolako esneari egiten zaionak , kutsaduraz (Camus 1988: 212). “Lamina zauritua” istorioan (“Sorginak” kap.) tximiniatik datorren lamina kolpatzeko, etxeko gizonak morokil edo urdai irakina ematen dio ahora, edo burruntzi goritua sartzen dio; Gotaineko bertsioan (Zuberoa), labeko pala sutan gorritua erabiltzen du; eta okinaren labean berotutako palankaz menderatu zuen herensugea gizon batek Arrasaten (Gipuzkoa) (Barandiaran 1973b: 431). Holako tresnak baliokide egiten ditu esaera honek: (Arotz bati galdegin zioten): “Zer ari haiz jo eta jo, zer egingo duk burdin horretatik?” Eta arotzak: “Zuzena ateratzen bada, burruntzia; zabala ateratzen bada, pala; eta okerra ateratzen ba da, igitaia” (Garmendia 1991: 15). Arotzak burdinan eta suan adituak dira, ez alferrik. Gorago azaldu den lehoi kurioso ari gizonak bala sartu zion antzera, beste bertsi o batean sudurra kurrikez oratu zioten olagizonek (Azkue 1966: 228) . Barandiaranen aldaera batean (1961: 129), berdin egin zioten jentil bati, geroztik jendeen beldur baitira guztiak. Ber maneran tormentatzen ditu Patxi Errementariak deabruak eta jentilak (Barandiaran 1962: 44). Hain da b erezia aro tzen indarra non haien beharra baitute apezek deabrudunen gorputzetik kalterik gabe demonioa aterarazteko: Norbeit debriak hartia zelarik, arotzak eta apezak elgarretaratzen zitzun (ziren) errekeritzeko (exorzisatzeko) presuna hura. Eta ge ro, ordian eta, apeza otoitzean ari eta debria artzen zuzun (aritzen zen) presuna haren mihitik eleka. Eta ordian apeza otoitzean ari eta hark, deabriak, erraiten: Mihitik joanen nuk, mihitik joanen nuk eta mihitik joanen nuk. Eta erraiten arotzak: Ez. Zangotik joanen hiz, zangotik joanen hiz eta zangotik joanen hiz. Eta besteak, deabriak, beti: “Mihitik joanen niz”. Eta arotza azkarrago. Eta azkenean Satan partitzen, zapata errrrotik ( enfasis ) kenduz. Voilà. Eta mihitik joaten bazen, mihia kenduko baitzakon (zion) errotik (Maddi Casaubon, Izura, 1998). Burdina eta suaren batuketa ri etekin garbia atera diote su armek eta mitologian ere islatzen da haien garrantzia. Arnegin tiroak botatzen zituzten ek aitzaren kontra (Satrustegi 1980: 84), eta halaber Heletan Jondone Joane ko suaren ondoren. Bolbora hutsa ere erabil daiteke , lehergai gisa: urte hasierako jaietan botatzen diren petardoei izpiritu tzarrak uxatzeko helburua aitortzen zai e Txinan. Zuberoan, euskaldunek arma rik ez zeukaten ean Altzaiko herensugearen kontra, Musde Zaro ausartak akabatu zuen, armadan ibilita bolbora ezagutzen baitzuen (ikus “Azkena” kap.). Eta Bizkaian diote Galdakanoko bolbora lantegi a edo Eibarko arma fabrika eginez geroztik ez dela gehiago laminarik eta holangorik. XI. BURDINA, ZORROZTUNAK ETA ZIZTAK Labora ntzak Ama Lurraren gorputza zauritzen duen sinestea n finkatuta , Indiako Baiga ek uste dute bekatua dela “beren amaren sabela goldeaz urratzea” (Eliade 1975: 213). Estatu Batuetako agintariek amerindio ehiztari ibiltariak laborari sedentario bilakarazi nahi izan zituztenean, Wowoka k, erligio sinkretikoa predikatzen z uen profeta paiute ak, hitz ospetsu hauetaz erantzun zien 1880. etan Washington tik zetozki en aginduei: Lurra laboratzea eskatzen didazue. Beharko al dut, ba, haizto bat hartu eta nire amaren sabelean sartu? Hiltzen naizenean ama horrek ez dit pausalekurik emango bere sabelean (Radin 1980: 291). Frazer ek ematen dituen adibideen arabera, burdina jasan ezin dute izpiritue k: Polonian, burdin hortzeko goldea sartu ondoan, uzta txarreko urteak etorri ziren; dena golde berriari leporatu zioten laborariek eta baztertu zuten, antzinako zurezkoak erabiltzeko berriz. (…) Dibinitatek hastio baitute burdina, (…) m etal hori balia da iteke mamu eta izpiritu kaltegarrien aurka. Eskoziako Goi Herrietan, elfoen kontrako erremedio hauta da , are gehiago altzairua. Metal hori bere forma oroetan da ahaltsua: ezpata, haizto , eskopeta kanoi… Lamia baten harpean sartu aitzin, komeni da atean iltzatzea altzairuzko zerbait, haizto, orratz edo amu, horrela elfoek ezin izango dute atea itxi eta barnean atxiki bisitaria . (…) Sakelan ganibet edo iltze bat aski da lamiak geldiarazteko. Emazte erdi berria eta haren haurra babesteko iltzeak ezartzen dira ohe aitzinean, edo hobeto lisa burdin bat ohe azpian, eta igitaiak leihoan. (…) Marroken burdina daukate deabruen kontrako onenentzat, eta haizto edo labana bat ezarri oh i dute eri baten burukiaren azpian (Frazer 1981: 617 619). Ezpataren lehengaia da burdina eta, metonimiaz, haren sinonimoa hizkuntza batzuetan. Hortik bide du izaki mitikoetatik begiratzeko ahala, bere edozein forma tan. Thompson en 384.3 motiboak jaso du sinestea: “Iron Powerful against Fairies (Heartland, Irish, Finnish, Swedish)”. Euskal Herrian, “trumoiagatik oiloari, arrautza ganean ezarreran, burdina bat bere ondoan ipinten jako”, arrautzak gal ez daitezen (Azkue 1959: 167; Sébillot III : 229). Hodei eta elementuen kontra arma zein beste objektu zorrotz erabili izan dira askotan: Peruko Yucaré ek geziez mehatxatzen dute ortzi jainkoa eta desafio egiten diote ortzantza ari denean. (…) Borneoko Kazan ek, berriz, ezpatari eusten diote ortotsa entzuterakoan, haren deabru egilea ohiltzeko xedean (Frazer 1981: 268 eta 838). Alpeetan, kanpaiak lagundurik aurre egiten zion ekaitzar i apezak, eskuetan arrosarioa, igitaia eta pioleta zituela. Arriskutsua zen, ordea . Behin, gizon azkar batek elausoa geldiarazteko haiztoa jaurtiki zion, eta ahots batek hots egin zuen: “Atzera egik kolpea! Maisu onak ez dik inoiz atzera egiten”, erantzu n gizonak; etxera itzuli eta hirugarren egunean hil zen (Abry 1988). Munta handia dute ziztadunek magia ihardueran, bai erasotzeko an zein defendatzeko an; iltzez eta sarda txoz sastakatzen dira argazkiak, kandelak edo abere bihotzak, irudikatzen duten pertsona kaltetzeko; eta berdi n haizto a erabiltzen da (Camus 1988: 132 eta 150) . Ustez sorginduak diren objektuak zuzenki ez ukitzeko , puntan iltzea duen makila baliatzen dute sorgin gabetzaileek sorgin tzarren kontra . Begizkoz zamatuak dauden gauzei akuilua sartzen zaie , eta b egizkoari berari ere akuiluaz buru egiten zaio: Dos vecinos de Ataun iban en cierta ocasión con sus yuntas de bueyes (…) cuando, de súbito, uno de ellos vio venir a un hombre de los que hacen el aojo sin quererlo. Separose al instante del compañero, se colocó delante de sus bueyes, que iban los primeros, y opuso el aguijón a la mirada del aojador. El aguijón no pudo resistir la fue rza del adur y se hizo pedazos. Gracias a esta diligencia de su dueño y al sacrificio del aguijón, se libraron los bueyes de una segura desgracia (Barandiaran, 1984a: 42). Txikiak direnean ere eragingarriak dira miztoak. Akelarreko deabruaren kontra nahikoa izan zen zapatariaren eztena – bere ofizioko zapata lagun , menturaz . Orratzak elementuei aurre egiteko balio du , hodeiari botatzen dio apezak; orratzaz lehertu zuen arrantzale batek sorgin uhin gaiztoa “Hiru uhinak” ipuinean (Bara ndiaran 1960: 98), beste bertsio batean arpoiaz (Vinson 1960: 98). Sorgine k ere erabiltzen dituzte ziztadunak : buruan orratz bat sartuz hil zituen zazpi haur Liginagako (Zuberoa) belagile batek (Barandiaran 1984b: 44). Baliteke landar e batzuen bertutea beren arantzetatik etortzea , aldez bederen; horietan ospetsuena elorri zuri a da: atean ezartzen dute Tirol en Walpurgis ga uean, sorginetatik babesteko (Frazer 1983b: 517), eta ospe handia du Jondone Joane ko belarren artean, besteak beste ihurtzuritik begiratzen duelako (Azkue 1959: 293 310; Garmendia 1987). Frantzian ere: Elorri zuriari eransten zaio gehien bat gerizatzeko ahala ; ortziak jotzen duenean, diote Bretainian, babes osoa ematen dio bere adarren pean jartzen denari, eta bertute hori du Jesusen pasioko koroa izan zelako. Gaskoinian, ortziaren kontrako otoitz bat hola hasten da: “La Vierge Marie / S'est endormie / Sous un aubépin / Depuis le soir jusqu'au matin”… (“Ama Birgina loak hartu du elorri pean, arratsetik goizeraino”). Belgikan, Dinan aldeko zenbait jendek diote elorri zuri ak babesten d uela infernuan dituelako erroak eta oinaztura egiten duen deabruak ez duelako nahi bere zuhaitza jo (Sébillot 1968 III: 381). Parte txarreko indarra elorria rena , nahiz o nerako balia gero . Orozkon, Olarteko elizatetatik apeza hodeia bedeinkatzen ari zelarik, ortzigileek beretterra eroan gura z ioten eta arantzazko itxituraraino hurbiltzen zitzaizkion behin eta berriz , baina handik aurrera ezin ziren pasatu (Arana 2000: 88). Elorrizkoak ziren Jondone Joane bezperan s oroak babazuzatik begiratzeko ezartzen ziren hainbat gurutze. Eta elorriarekin beste punta dunak sartu ohi dira Jondone Joane ko lore sortan, arrosak e ta beren forma edo izenagatik ezpata aire dutenak (iris eta gladiolus , adibidez ). Nafarroan, arantza zuriaz gain alkaratsa (basarrosa) ezartzen dute atean ihurtzuriaren kontra ; eta Arbizun eguzki lorea: Los ancianos solían decir que las brujas se entretenían contando las puntas de (sus) hojas, (…) por lo que no les quedaba tiempo para entrar en el domicilio (Satrustegi 1980: 75). Eguzki izenak eta itxurak gaineratzen diote bertutea landareari, baita eguzki santuarekin duen antzak ere, menturaz. Osterantzean , lapar eta oteak ausarki erretzen dira Donibaneko suetan (Garmendia 1987, II). XII. LANDAREAK ETA URA Sendabelar anitz biltzen dira Jondone Joane goizean, gehienak arantzarik gabeak. Batzuek beren propietate farmakolog ikoez eragi n dezakete , eta orduan botikak dira; besteek , eritasuna ematen dute n gaiztoak indargabetuz , eta orduan kutunak dira. Praktikan bi printzipioak elkarrekin ibil tzen diren arren, hemen azaldu diren landare ak babesle magiko gisa baliatzeko joera ikusita, uler daiteke haien eragi nkortasuna , tradizioan, sinbol oan berm aturik pentsatu dela maiz . Garmendiaren bilduman ikusten da belar onek berdin balio dutela gaixoak sendatzeko, hilotzak garbitzeko, tzarrak eta ortzia urruntzeko, baita Anbotoko Anderea uxatzeko (1987: 11) . Antzeko moduan erabiltzen zituzten Proventzan, Martin Arles ekoak 1544an bere Tractatus de Superstitionibus liburuan sa latu zuenez (Van Gennep 1949: 1816). Hurritza eta lizarra atetan babesle gisa ezartzen dira, batzuetan argizari bedeinkatuarekin. Orozkon, feriara eroaten zituzten abereak begizkotik babesteko, begibedarra ( aster bat segur aski) ezartzen zieten uztarrian (Barandiaran 1984a: 106). Zeanuriko (Bizkaia) batek hodeiari nora jo behar zuen agintzen zion eskuin eskuaz, ezkerra inguratua zuela uztai bedarraz ( rumex crispus ) (Barandiaran 1984: 158). Laminetatik begiratzeko landareen berri jakin zuen Murelagako (Bizka ia) gizon batek, gauaz bidean zihoala elkarrizketa hau entzunda: O, Karatxekoa! Zer gura dona, Arlabangoa? Hor bidean datorren gizon horreri bota egiona lakioa . Zelan botako deutsañat? Emazteak ipinita jaukana gabon haria eta apioa (Azkue, 1966 : 428; Barandiaran 1961: 63 eta 1984a: 105). Azkuek dio “apio” hori serpol dela ( Thymus serpyllum ), usai oneko belarra eta oreganoaren antzekoa, hau ere laminek ezin jasana, Orozko entzun nuenez: Andratxu eder eder bat etortzen zen askotan Orozkoko etxalde batera, bertakoen adiskidea zen. Halako batean ez zen gehiago azaldu eta, denbora luzearen buruan berriz itzuli zenean , baserritarrek galdetu zioten ea zergatik ezkutatu zen. Eta hark erantzun: “Egun batean belarrarekin nahasita oreganoa sartu zenuten ganbarara: han egon zen, eta gero behiek jan eta bekorotzera pasatu zen. Oregano hori hor egon da, behien azpia aldatu eta satsa kortatik atera arte, eta bitartean ni ezin etxe honetara hurbildu” (Arana 1996: 223). Istorio honek jende eta laminen adiskidantzako garai zoriontsua azaltzen digu, abagune arraroa gure kondairetan, gehienetan jendeek nahitara erabiltzen baitituz te belarrak laminen aurka. Sébillot ek kontatzen du Aostan laminen haurrek lapurtzen zuten ogia miluz “pozoindu” zutela, eta geroztik ihes egin zutela (1968 I: 453) . Baliabide garrantzitsua da ura, suaren antzera sinbolo aberats eta ani tza, baikorra zein ezkorra. Tzarra da Heraklitoren a, eten gabe isur iz itzuli gabeko bidaia rako gomit hilgarria . Baina ur ilun eta zikinaren eretzean bada ur onuragarri xahu a, funtzio garbigarria due na. Holako urak berezko balio morala dauka ; haren eragina ez da ikuzketa kuantitaboa , aitzitik, araztasunaren beraren mamia da eta haren tanta batzuk aski dira mundua garbitzeko (Durand 1969: 104, 194). Ur garbi xortak jaurtikitzen ditu apezak isipuz, hodeia eta izpiritu gaiztoak oro konjura tzeko, edo belar on ak ho beak egiteko , hala Erramu eguneko ereinotza nola Jondone Joane ko lore sortak. Eta ur bedeinkatzaile horrek, Eliza k bedeinka tu ondo an, bertute handiagoa dauka. Ez beti, ordea, ez baitzuen lortu izpiritu gaiztoak Lexarregibeleko leizera bahitu mutikoa ateratzea. Sakralizatuak izaten dira ur sendagarriak, frankotan santu edo kapera bati lotuak, pagano samar segitzen badute ere batzu ek, Bidarraiko Harpeko Saindu koa, adibidez, Baxenabarren. Bestela egun seinalatu batek sakralizatzen ditu (Urtebarrik, Jondone Joanek…). Garmendiak Jondone Joane ko sineste anitz bildu ditu Euskal Herrian, haietarik anitz kristautasunak markatuak: leku zenbaitetan d iote goiz horretako ibai ur guztiak bedeinkatuak direla, Joanek Jesus bataiatu zuelako Jordan ibaian (1987 II: 15 31, 129) . Ez bakarrik urak: (Jondone Joane ko) “aparteko bertutea”, euskaldunek dioten moduan , orduan biltzen diren gauza guztiei itsasten zaie, eta orobat ihintzari, urari edo egintzei, baita debekatuena den lapurretari ere (Van Gennep 1948: 1734). Ur aratzen paradigma da goizeko ihint za, goraipatua edo arbuiatua jadanik V. mendean: Jondone Joane ko bezperan edo goizean ihintzean bainatzeko ohitura oso hedatua da (…) eta kristianismo aurrekoa da; paganoa zelako salatu eta debekatu zuen San Agustinek (Frazer 1983a: 343). Erritua biluzik egin behar dela diote batzuek; besteek, aski dela ator ra hutsean eta ortozik. Bereziki buruko minarentzat omen da ona (Garmendia 1987 II: 53). Orozko n, 1980an, mediko naturista batek buruko minaz sufritzen zuen paziente bati goizeko ihintzean ibiltzea aholkatu zion, botikak errezetatu barik; pazientea k botikariari komentatu zion : “Mediku barria berde, ez? Orozkokoak berdeago gara bai, eta zoliko da; eta ez bada zoliten… karretera, Bilbora!” XIII. PARADOXAK ETA AHO BIKO ARMAK Izaki mitikoetatik begiratzeko estrategia k eta tresn ak ez zaizkigu arrotz, ezagutzen ditugu armak , ohikoak dira. Baina ez betikoak, etengabe berritu baitira arsenala ugarituz joan arau ; horrela , makila edo burdinazko tresnen ondoan bolbora eta su arma k heldu dira mitologiara . Halaber berritu dira baliabide sinbolikoak: antzinako ei (hitzei, argiari , harrabotsari …) indar berria ekartzen die Elizak, ber ak erabiltzen edo bedeinkatzen dituenean. Jatorri desberdina duten ihardunbide paganoak eta kristauak baliokidea k eta trukagarriak dira herri tradizioan , eta helburu berdinetan erabiliak. Ura edangarria egiteko , berdin da hartan sua sartzea zein “Jesus” esatea . Donibaneko zotz keztuak zein gurutzeak , biak onak dira soroak gaitzetatik begiratzeko. Estola ere etsaia estekatzen duen lakioaren aldaki na izan daiteke , Tarasca herensugea lotzeko Santa Martak erabili zuen xingola ren parekoa . Finean, gutit an aurkituko ditugu kristau hutsak diren ahalbideak. Talisman ak edonondik datozela ere, paradoxa nabarmenak azaltzen dituzte. Egunaren argiak laminak ohildu arren, eguzkitan orrazten egotea laket zaie. Eta, bat ik bat , armak aho bikoak izan daitezke, edo bikoitzak eta zalantzazkoak, non ez diren erabat indargabeak. Estolaren ahal miresgarria galgarria ere da: apezak konjuratu bitartean beretterrak oratzen badio, hodeian dauden ekaitzegileak ikusarazten dizkio telebistako antenak legez, dio Moises Larraondok; baina arriskuan jartzen d a mutikoa, eta gut xik egin zuen ekaitzegileek eraman ez zu tenean (Arana 2000: 88 eta 146) . Talismanak eta armak hartzea k ordain a ekar baitezake noizbehinka: kandela bedeinkatuak eta liburuak haitzuloa hesten die ekaitzegilei, bai eta haien haserrea eta eraso bortitza eragiten ; Alpeetako el ausoari haiztoa bota zion gizona hil egin zen; eta orobat Musde Zaro, Altzaiko herensugea akabatu zuena. Objektu eta jestu profilaktikoek ifrentzuzko ondorioa izan dezakete. Goizegi jo zuen oilarrak parte txarrekoen eskura eraman zuen merkatura zihoan emakumea ; beste munduan laguntzeko hilei jantzi ohi zaien abituak, infernuko oinazeak areagotzen dizkie kondenatuei; gainera, habitua kentzen diena, horretarako gurutze bat erabilita ere, ez da heriotzetik libratzen. Horiek aski ez eta b aliabide kristauek izaki mitikoak uxatzen ahal badituzte, sortu edo birsortu ere egi ten dute. Anbotoko Anderea airatu eta ekaitzegile bilakatu zen senarrak elizara bortxaz sartu nahi izan zuenean; eta kondenatua denez, penitentzia areagotzen dio gurutzearen seinaleak . Herri mitologian optimismoa at zeman lit eke, eszeptizismoak eta zalantzek oztopatzen ez balute . LAMINEN ETA JENTILEN AZKENA Gure tradizioko mito batzuek jentilen akabera kontatzen dute , eta haien funtsa gertakari historiko a dela esan ohi da: La introducción del cristianismo y la consiguiente desaparición de los mitos gentílicos forman el tema central de una leyenda muy difundida en el pueblo vasco (Barandiaran 1984a: 103). Oro har jazo den e rligio ordezkapena k mito paganoen bilakaeran eta akaberan utzi dituen lorratzei begiratuko diegu, jadanik aurreko bi kapituluetan ikertu diren arra berritze mekanismoetan bermatuz, beti ere jendeek izaki mitikoei egin ohi dieten borroken ildoa ri jarraik a. Mitoetan gertatu diren moldaketa asko testuinguru ekonomiko edo sozialeko elementu garaikideak kondairetan sartuta gauzatu direla ikusia dugu, pertsonaiak berraragituz eta gudukarako baliabide zaharrak berriez ordezkatuz, besteak beste. Moldaketa horietako zenbaitetan jentilen azkena kristianismo ari lotzen bazaio ere, elementu eragile bat baizik ez da hori, ez bakarra eta ez baitezp adakoa . Erligio berriak mitoak noraino ezabatu d ituzten hautematea da ondoko lerro en asmoa. I. KRISTO AURREKO JENTIL ZAHARRA Jentilen akaberaren bertsio anitz bada, Barandiaranek hamar bat au rkitu ditu eta horietakoak dira hemen aipatuko diren anitz. Oso ospetsua da Balenkaleku ko dolmen batean kokatua dena, Ataun, Altsasua eta Idiazabalgo mugan: Cuentan que antes de la venida de N. S. Jesucristo vivían los jentiles en el collado de Balenkaleku. Entonces no llovía ni se veían nube s en el cielo. Cuando allá en lontananza apareció la primera nube, se asustaron todos. Había entre ellos un anciano de cuatrocientos años que vivía retirado en su cabaña. Sacáronle de allí para que observase el extraño fenómeno; mas él no lo veía porqu e no podía abrir los ojos. Entonces los suyos separáronle los párpados con unas palancas. Cuando el anciano vio la nube dijo: “Será perdida nuestra raza”. En efecto, desde entonces se propagó por todo el país el Cristianismo, y desaparecieron los jentiles. Dicen que el nombre de Balenkaleku procede de haberse hecho uso de sus palancas para abrir los párpados del anciano jentil (Barandiaran 1960: 45). Palankak Orozkoko jentil ak suntsi tzeko erabiliak aurkituko dira beste kondaira tipo batean . Ataun Leizadiko bertsioak ere hots handia du (ibid.: 45). Jentilak hango koba baten bizi zirela, sekulako izar eder bat agertu zen, eta erdi itsututa zegoen jentil zaharrak ikusi orduko deiadar egin zuen: “Ai ene umeak! Kixmia jaio dek, galduak gaituk oraintxe. Bota nazazue ni gain behera”; eta malloak behera amilka bota zuten. Jesukristo ri deitzen zioten Kixmi, esan nahi baita tximua. “Gero kristandadea munduan zabaltzen hasi zanean jentil danak sakabanatu eta berehala galdu emen ziren”. Orozkon hau esaten zuten 1923an: Cuentan en Olarte que antes andaban por aquellas ti erras muchos gentiles. Una vez vieron aparecer en lontananza una neblina (lañu marismea). Había entre ellos un anciano sabio que, a causa de alguna enfermedad, tenía cerrados continuamente los párpados, y no veía. Abriéronselos con horquijas de madera, y a l ver la neblina, anunció el próximo advenimiento del cristianismo (Barandiaran 1961: 82). Murritzagoa da Zeberion (Bizkaia) 1979an jaso tako a: Jentilak Untzuetako gainetik Mandoikora “pelotan egiten eudien (zuten) ”, eta gero “lañoak urten eutsienean (zienean) ” esan zuten: “Gureak egin dau, akabatu dau”, eta orduan azkendu ziren jentilak (Etxebarria 1995: 204 ). Oihartzungoan , Jesukristo iragartzen zuen lehen lainoa ageri eta ondoan ezkutatu ziren mairuak (Barandiaran 1960: 46) . Zaldibiakoa 1917an kontatu zioten artzainek Barandiarani : Aralarko jentilek laino misteriotsu bat gainera zetorkiela ikusita, ihes egin zuten izuturik eta Arraztarango harripilaren azpira sartu ziren: bertan daude betirako lurperaturik, eta dolmen horri Jentilarri deitzen zaio orain (ibd.). Azkuek ere bildu du Arraztan Jentilharri ko legenda, baita Goldarazko sorginena, azken honetan lehenbiziko elurra dela akaberaren seinalea (1966: 373 eta 393) . Elurra azaltzen da Hernaniko eta Etxarriko bertsioetan ere. Eta, Ataunekoan bezala, izar bat Aranokoan, Idiazabalgoan eta Urdiain Jentilehiokoan (Barandiaran 1984a: 103 104). Kondaira hauen 1960 eta 1961ko argitalpenetan Barandiaranek ez du batere aipatze n Olentzerorik edo beste “azken jentil ik”. Pirinioetan, Bigorren , badira tipo bereko kondaira oso antzekoak (Ravier 1986: 45 56): Elurrik egiten ez zuen aroan, Estaubé gainetan, Gavarnie aldean, garitza ederrak lantzen omen zituen 900 urteko Mulat Barbe gizandiak; zazpi seme zituen eta itsua zen; lehenengoz elurra egin zuenean, gatza ari zuela uste izan zuen seme gazteenak eta galde zka joan zitzaio n aitari ; agureak elurra ikutu eta esan zuen: “Kristianismoa heldu duk, hemendi k joan behar diagu”; orduan sutan igitaia goritu eta hartaz bere buruaz beste egin zuen bertsio batzuek diote semea gerlan hil zela jakin ondoan suizidatu zela, edo semeari eskatu ziola berak hil zezala. Beste bertsio batean , mila bat urte zituen Millaris zaharrak behiak eta ardiak alhatzen zituen Béliou mendian, Lesponne gainean. Lehen elurra egin zuenean jakin zuen bere ordua heldu zela; hil aitzin semeei esan zien bertan ehortz zezatela eta gero behien atzetik joan zitezela beherantza, iturri beroetaraino (Bagnères de Bigorre). Millaris berehala hil zen eta semeek hark esan bezala egin zuten ; Béliou mendian dago haren gurutze hilarria (Ravier 1986: 68 75). Kondaira guzti hau en bertsioetan desberdintasunak badira, n oski. Hirutan bederen (Zeberiokoan, Aranokoan eta Zaldibiakoan ) Kristo edo kristianismoa falta dira . Orozkon eta Zaldibian (Arraztan) hodeia ez da lehenb izikoa, izarra inoiz ez. Baina guztietan agertzen da ez ohiko meteoro bat, elementu horrek mitoan duen garrantziaren seinale. Bestalde, bertsio zenbaitetan, erdeinuzko izena ematen zaie garai berriko jendeei. Ataungoan “Kixmi” (tximua) deitzen diote Kris tori. Urdiaingo jentil zaharrak iragarri zuen: “Akabatu da jende humanoa eta heldu da jende perrua” (Barandiaran 1961: 82). Azkueren Arraztangoak, berriz: “Ernaga (jentilen bizilekua) ernega dadila; Pilistindarrak sortu dituk eta sekulako gald uak gaituk”. Bibliako Filistiarrak Israelen etsaiak dira eta gaiztoen rola daukate Samsonen bizitzan; haietarikoa zen Goliath gizandia, David gazteak abailaz hil zuena. Mitoak, filistiar tzarrekin lerrokatzen dituenean kristauak , a contrario , onen aldean ezartzen ditu jentilak, kristauen aurkariak diren ber. “Jentil” izenari dagokionez, gogora tzeko da lehen kristauek, israeldarren ildotik, “gentiles” deitzen zietela arbuiatzen zituzten paganoei; latinez, aldiz, ‘noble’ esan nahi du hitzak. Eta badirudi gure mitoek ere, hitza ren latinez ko zentzuari eutsiz edo, noble izaera ematen dietela aro zaharreko jentilei, perrue netik bereizi z. II. INTERPRETAZIO HISTORIKOA Kondaira horietan Kristoren etorrera azpimarratu da. La significación histórica del relato aparece clara, puesto que todo él tiende a conmemorar dos acontecimientos históricos: la venida de N. S. Jesucristo y la destrucción del gentilismo. Son frecuentes los casos en que la leyenda se inspira en la historia. Ellos permiten estudiar las leyes según las cuales la tradición deforma los hechos históricos, y nos hacen vislumbrar importantes conclusiones en el campo de la psicología (Barandiaran 1960: 47). Kristoren etorrera eta jentilismoaren ezabaketa ukaezine ko jazoerak dira. Berriz, mitoen jatorria horiek direla nahi duen teoria evhemeristak ez dirudi egokiena jentilen azkena ulertzeko: ahistorikoa den meteoroari pertinentzia kendu z eta historikoa den Kristori ema nez, bertsio batzuetan falta den elementua lehenesten da . Bi elementuak bere iziak dira, segur asko, noizbait elkartuak izan badira ere. Logikoa litzateke pentsatzea meteoroa izan dela lehena, gertakariaren antzinatasunaren adierazle a, ausaz, eta geroago itsasi zaiola kristianismoarena. Horiek hola, interpretazio historikoak alde batera laga eta, mitoetan baikaude, haien arlora itzuliko gara, ikuspegi horretatik begiratzeko bai jentilen akaberari eta bai beste izaki mitikoenari ere. Mitologia sistema oso bat izanki, hobe da bere osotasune an hartzea, kondairak alderatuz eta elkarren argitara aztertuz. Kondaira anitzek esaten dute kristautasunaren sinboloek eta erritoek haizatu dituztela jentilak, laminak eta gaineratiko ak. III. APEZAK, ERMITAK, LITANIAK Aurreko kapituluan ikus daitekeenez, kristianismo abstraktuari bezain bat, haren alderdi edo osagarri zehatz batzuei egozten zaie izaki mitikoak borrokatu edota akabatu izana. Horra nola galdu ziren, Baxenabarren, Otsozelaiko laminak. Landesetara joaten ziren, Akizeko ur onetan beren minak sendatzera; eta han ere hainbeste gaiztakeria egiten zituzten non bertako santu batek Jainkoari eskatu baitzion bazterrak laminetatik garbi zitzan; orduan Akizeko urak irakiten hasi ziren, laminak ez baitzitezkeen handik goiti bainatzer a joan; hori jakitearekin, Arbelek (arbero tarrek?) beren apezei otoitzak galdegin zizkieten, eta Isturitzen, Donamartirin eta Donostirin otoitzean hasi zireneko, laminak itsasoan suntsitu ziren eta Dorre Mendi behiez estali zen (Oxobi zitatuz, Kaltzakorta 1997: 68). Nafarroan, apezaren konjuruak ohildu zituen Ezkurrako jentilak eta sorginak (Garmendia 1994: 53). Zuberoan, Larrainen, apezak uxatu zuen Basajauna, larunbat guziz Salve Regina kantatuz (Cerquand 2017: 61 zb). Eta orobat Lapurdin , Larrun mendiko herensugea: Haroztegiko larrekietan omen zen herensugea. Eta zazpi buru formatzearekin altxatu omen zen egun batez goizalderat, sutan, zazpi buruetan argia zuela, eta itsaso barnean sartu omen zen. Batzuek erraten zuten apez batek madarikazionea egin omen ziola eta handik kasatu omen zuela itsasgorrietara (Barandiaran 1973b: 416). Ezagunago da ermiten eta errogatiben eragina. Según creencias de algunos ancianos de Olarte (Orozko), las laminas desaparecieron a consecuenc ia de la letanías o rogativas anuales que se hacen en las ermitas. Esto mismo me refirieron también en Kortezubi ( jarraian eskopetak aipatzen ditu informatzailek, ikus beherago ) (1922an entzuna, Barandiaran 1961: 67). Euskal Herriko ermitak, lehen lainoa bezain zaharrak izan gabe, ez dira herenegungoak. Hargatik, laminen istorio asko beren amama aititen garaian kokatzen dituzte oraingo berriemaileek: laminak ur lia etxera joan zirela behin, eta berendiak beren zulora sartzen ikusi zituela. Arrabak o Landan (Gorbeia mendian) txabola zuen Zeanuriko Basilio Etxebarriak Lekandako maldan den Laminategietaz gogoratzen zen 1977an : Gure gazte denporan entzuten zan gehiago laminen kontua. Hori esaten eustan gure amomak: “Ez zatizie joan, laminak dagoz gero hor goian… Karkabetara alderdira ez joan! Laminak jango zatizie eta…” Holango kontuak. Aspaldian ez da entzuten holangorik. Laminak hondatu zirean. Sustatu egingo zirean. Ermiteak bere, entzutea daukat, laminak gatik edo ete egozan iminita, ba kea egon daiten edo… Ermita asko dago gero… Ez dakit ba nik hainbeste ermita zertarako egin ete eudiezan (zituzten)… laminak eta egoten zireala bai eta… Horreexen anparurako edo egin ei zirean (Etxebarria & Manterola 1978: 119). Hots , makina bat aldiz hauteman dituzte laminak Zeanurin eta hainbat tokitan, herriak jadanik ermitaz josiak zirenean. “Tradizioak jazoera historikoak deformatzen ditu en” ideia bururaino eramatekoa da . Mitoek aski indarra badute jazo era, kontatu baino areago, er abili egiteko beren gisan. Ikusia dugu aurreko kapituluan kristianismo barik, eta hurrean hura baino lehenago, bazirela baliabideak eta tresnak izaki mitikoei buru egiteko, esan nahi baita izaki horienganako etsaigoa ere lehenagoko zela. Testuinguru gatazk atsu horretan kokatzen den laminen galtzea ere apezen eta ermiten aurretikoak ziratekeen; Elizak historikoki eskua sartu badu borroka horretan, ez du berak asmatu, landu bai, hain segur, gure ezaupideko mitologian duen gordintasunera eramateraino. Dena del a, mitoek kontatzen dituzten akaber en eragileetarik bat baizik ez denez kristi anismoa , ikus dezagun nolakoak diren ondorio ber dina ekarri duten beste faktore ak. IV. BOLBORA, ARMAK ETA ARMADUNAK Baliabide eta arma gehiago ezagutu , eta aukera handiago kontalarie ntzat nahi dutenari protagonismoa emateko. Eta eskuarki, armak hartu zein otoitzak egin, ber tsua izaten da emaitza : Pero al lado de esta leyenda ( errogatibek laminak uxatu zituztela ) existe hoy otra más generalizada, según la cual las laminas, las sorginas y otros seres legendarios fueron desterrados por Eibar, dando a entender con estas palabras las armas de fuego que se fabrican en este pueblo (Barandiaran 1961: 67). Trena ere (burdin bide suak mogitu a) txarra da bai laminentzat eta bai basa piztientzat : Gero, ba, (Bizkaian, Usansoloko) laminok martxatu eudien (zuten) seguramente letania edo tranbiagatik. (…) Urduñako trenbidea egin zanean galdu zirala otsoak (Etxebarria 1995: 240 eta 273). Arrazolan esaten dute: “Lehen dana zuan laminea. Eibarko pistola fabrikak agertu ziranean, danak desaparezidu ziran” (Goroztiza 1978). Berdin Amorebietan (Etxebarria, JM . 1987: 167), eta Orozkon: Horreek kontukaz gure gazte denporea izan zan. ( Txarto portatuz gero ) gure amamak edo esaten euan (zuen): “Hi, akordatu hadi, e? Laminairi esango jautsiet (zieat), e?” Laminairi. Eta gure bildurra zan laminen kontuak. Klaro ez genduzan (genituen) guk ezagutu, ez genduzan guk ikusi, eta honeek kontuok, gero polborea funditu zanean, akabatu zirean danak. (…) Haik ziren bibo batzuk, egiten eudiezanak (zituztenak) horreek gauzok. (…) Orain ez dabil, orain pentsetan dot horreek guztiok akabatu euezala zerak, pistoleak eta barruko zerak, polboreak. Orain ez dira agertuten holangorik. Lehenago Zaloan Katu Baltza… (E. Bilbao, Arana 1996: 188, 491). Zuberoan, Altzai Azalegiko herensugea akabatu zuen Musde Zaro ezkutariak. Xüberuako bortietan, Azalegi maxelan bada harpe handi bat. Hara bestorduz gure aitak ez ziren ausart hüllantzera (hurbiltzera), zeren eta harpe hartan beitzen süge bat, seküla gizonak ikusi izan den handiena, eta jenteak ikaran ziren. Üdan bazoan errekar a edatera, büztana lau harri kaldüren bidean zen. Artzainek ikusi nahi zienean (zutenean), bazoatzan beste gaintiko maxelala eta hantik izitürik ikusten süge horrek behi, behor, arres, kabale guziak, hatsaz beragana biltzen eta osorik iresten zütiela. Euskal Herri orotan jakintü haren berri, baina nola ausart berrehün ürhats baino hürrütiago guziak xehatzen dütianagana? Ordünko euskaldünak zalhe ziren egüngoak bezala, bena ez zütien oraiko armak, ez eta ezagützen polbora. Huna heltzen armadetarik Musde Za ro Altzai, esküier eta gizona koraiez betea. Egün batez badoa zamariz (zaldiz), aratxe larrü bat polboraz beterik eta, mitxa bat ezarririk, eramaiten dü süge horren zilo hegialaino. Badaki sügea lo dela tenore hartan eta ez diala arrixkatzen. Gero galopaz badoa beste gaintiko hegiala, tiro batez sügearen iratzartzera. Sügeak altxatzen dü büria eta iresten aratxe larria, Zarok desira zian bezala. Hantik landa entzüten dü harpetik lotsagarriko (beldurgarriko) zapartü bat eta ikusten sügea airean part itzen, sü zirriztaz bazterrak oro betatzen: büztanaz egoizten dü pago oihan gazte bat osoa lurrera eta gidatzen da Baionako itsasoalat urez hasetzera, nondik landa zapartü izan beitzen. Aldiz, Musde Zaro handik denbora llabür gabe hil zen lotsari atik, baina euskaldünak libratü süge madarikatütik (laburtua, Cerquand 2017: 109 zb). Beste bertsio batean (Cerquand 2017: 108 zb), Athagi etxekoa zen gudaria, Xibalie izenekoa (“Chevalier”, zaldun); armadetan ikasia zukeen bolbora nola era bili eta ez zen apotoroen beldur ; halere, hil egin zen, “herensügearen hüxtiak (listuak) eta herotsak odola ur bilhakarazirik”. Gerlaria zen Arrolan ere eta hots handikoa. Basa ume bat zen, Orreagako behi bat izan zuen inude eta ha urrean, Herakles greziarraren edo Cuchulainn irlandarraren antzera, sekulako balentriak egiten zituen: pagoak errotik erauz i, otsoak harrapatu eta borda batean zerratu; Euskal Herri guztian hedatu zen haren ospea eta Baxenabarreko mairuak ohiltzeko eskatu zioten: Heskual Herri guzia mairiek ikaran zaukaten, sustut Izpura Laustaneko, Azme Latsagako, Jutsi Larramendiko eta Lartzabale Donamariako. Arrolan kargatu zuten heier gerla emaiteaz eta haien kasatzeaz (uxatzeaz). Hartu zitien laguntzat Olivier eta Samson. Gerla handi bat irabazi zuten eta kasatu mairiak bortietan aitzina, Espainian barna. Arrolan biziki akitia (nekatua) egarri handi batek hartu zien Orreagako ondoan. Bere ezpata handiaz ukaldi bakar, arroka bat erditik egin zien eta itur ri bat zen. Arrolanek hur hartarik anitz edan zuen. Infrendidura (hotzitu) batek hartu zien eta han berean hil izan zen. Beraz, Arrolanek hil lekutzat uken zien sor leku bera. Handik hunat urtean behin Arrolanen zamaria (zaldia) ager tzen da Espainiako hiri batetako zubi baten puntan, eta han irrintzi handi bat. Ordian mairiak tarrapata sartzen dira bere leizeen barnean (Cerquand 2017: 104 zb). Iturri anitzetan edan du istorio honek. Arroka erdibitu zuen “Chanson de Roland” poemako Roldan ek; Moisesek kolpeaz sortu zuen iturria desertuan ; eta Santiagoren zaldia Espainiako “moro”en ikara zen. Beste bertsio batek dio (Cerquand 2017: 104a zb) Arrolanek harrika eho zituela laminak oro, berdin emazte edo haur ; geroztik ez omen da gehiago laminarik Pirinioetan. Kaliforniako amerindioen sarraskiaren aditzea ote zeukaten euskal artzainek? Ataunen , gudariak izan dira izaki mitikoen garaileak; hango basoan bizi ziren jentilek gazteak eta umeak harrapatu eta jan egi ten zituztela esaten zen herrian, eta beldurtuak ziren denak; azkenean, indar armatua ekarri zuten jentil ak garbi tzeko, eta bazterrak lasaitu ziren (Garmendia 1994: 43). V. AKABERA GAURKOTUAK: ERROGATIBETATIK BONBA ATOMIKORA Pedro Mari Sautuak 1922an esaten zuen bere aitak eta artzain lagunek, 1860ean gutxi gora behera , laminen oin arrastoak ikusi zituztela Gorbeiko Supelegor haitzuloko zoruan, eta gaineratu zuen: “éstas ya no existen, pues fueron desterradas por el evangelio. (…) Quedaron enterradas siete estadios bajo tierra, desde que fueron organizadas las rogativas en iglesias y ermitas” (Barandiaran 1973a: 481). Alta, Sautua Olarteko (Orozko) sakristaua zen eta ezin zuen ez jakin bere aitaren garaian ebangelioa zabalduxea zela eta errogatibak ez zirela gauza berria. Ohar berdina egin daiteke armen eta bolboraren antzinatasunaz. Galdakanoko fabrika, ‘S. A. Española de la pólvora dinamita ’, 1872an sortu zuten, eta oso ezaguna izan zen XX. mendearen hasieran. Eskopetei dagok ienez, haien fabrikazioa hedatua zen XVI. mendean Eibar eta Durango aldean (Intxausti 1985: 395). Beraz, jadanik aski zaharrak ziren eskopeta lantegiak “ antzinako xaharren” garaian, Basilio Etxebarriaren amamak esaten zuenean Laminategietan laminak bazirela. Orozkoko Fermin Pikaza oroitzen da, haurra zelarik, Nati Elexpuruko zaharrak esaten ziola laminek urteten ziotela Ugalde aldean. Santos Bernaolak dioenez, 1950garrenatan, bere umetan, bizibizia zen laminen sinestea: “Gurean esaten eudi en, ‘ez fidatu neskato polit bat ikusi ta, zer izan liteke laminea’”; aititak debekatzen zion laminen kontuak apezari aipatzea eta kontuz ibiltzeko ere esaten zion askotan, txitxi burruntzi hartzera etor zitezkeela eta. Santos berari auzoak kontatu zion Anbotoko Anderea nola ikusia zuen (Arana 1996: 215, 514, 211, 279). Eta Urigoitiko Rosa Olivaresek ere ikusia zuen, 1996an esan zidanez. Orozko Araneko giza katuaren gora beher ak XX. mende hasierakoak dira, eta beste agerpen batzuk, Zaloako Katu Baltzarena, kasu, mendearen erdikoak, Eulalik dioenez; eta berak baieztatu zuen Galdakaoko bolborak denak akabatu dituela (ikus “Bizirritze”). Anakronismo arazo hori saihets daiteke, oraingoak diren armei leporatuz izaki mitikoen ezkutatzea: “Orain er retiratuak dagoz horreek, bonba atomikeak edo…” dio 1985an beste orozkoar batek. Tradizioko prozedura horrek mitoak moldatzen eta gaurkotzen ditu: sua eta burdina ziren behiala, gero eskopetak, eta orain arma nuklearra. Elurraz, armaz edo litaniaz, etengabe suntsituak izan dira laminak eta jentilak . Galdu direla kontatzeak, ordea, ez du galduenganako sinestea galarazi, orain arte bederen; aski zen arrazoitzea “gaur ez dira, baina atzo arte bai” ; kondaira gehiena k, oso urrunak izan gabe , iraganean kokatzen baitira, haien berraragitzea oraindik sinesgarria izan daitekeen unean. Sorginen leloa baldin bazen “ez garela baina bagaitun”, berriemaileena izan liteke “ ez direla baina bazitunan”. VI. AREZKO SARRASKIA Laborantzako tresnak izaki mitikoen etsaiak direla aipatu da “Baliabide” kapituluan , eta Euskal Herriko hainbat kondair aren arabera, laminak galtzeko erabili ziren. Kapitulu berean ikusi da nola Zeberioko gizon batek laminetatik libratu zen liho aren nekeak kantatuz. Hona istorio horren segida: (Goizeko lauetatik lihoaren kantea kantatzen egon ondoan ) jo euan (zuen) harri kanpaiak eleizan eta orduan hasi ziran laminak ostenduten, baia berak bat kogidu eta ekarri euan etxera. Eta etxean eukien (zeukaten) baia ezin berba eginarazo, eta egon ziran ea berbaz ete ekien (zekien). Eta egun baten ipini eudien (zuten) esnea egosten eta egin eutsen (zien) esne horrek gora igon eta hasi zen jausten. Eta orduxean lamina horrek, esnea asko gustetan jakon moduan, alperrik galdu ez daiten, ba, hasi zen: Txuria gora! Txuria gora! Eta: Beno honek badaki berbaz. Hasi ziran berba eginarazoten. Eta aber eurok (laminak) zelan galduten direzan gura eudien galdutea, zer gauetan gerra handia e moten eutsien. Eta esan eutsien: Buen o, ba, gu galduteko, San Juan egunean behar daudie (dute) jaio herri zekor bikotxak. Eta horrekaz zekorrokaz, intila ( golde, are ) bat hartu eta ilargi betean erreka goitik behera pasatu, eta urtengo dau odolak. Eta topatu zituezan San Juaneko herri zekorrak eta Manualdeko txarko hori gora eta behera pasatu eudien. Eta urten ei euan odolak. Eta intilleak aginetan batu ei zituezan seguru ulleak (ileak) eta, laminenak . Eta holantxe galdu ei zituezan laminok eta gehiago bakea eukin eudien laminokaz (Etxebarria 1995: 158). Antzeko triskantza dugu beste kondairetan ere, eta bereziki odoltsua da Zeberioko bertsio hau. Lehenago, erreka txarkoetan egote n zirean laminak. Eta erreka munera urteten eudien orraztuten. ( Neska batek orrazia kendu eta laminak etxera joaten zitzaizkion orrazi hori erreklamatzen: supazterrean egoten ziren “Txuria gora” esaten. Batek, tripa bete esneagatik salatu zuen zelan gal zitezkeen laminak ). Esan eutsien (zien) San Juan egunean jaioko zekor modeloakaz erreka tragaztuteko ( areatzeko, goldatzeko ). Eta hazi eudiezan (zituzten) San Juan eguneko zekor modeloak eta erreka txarkoak tragaztuten hasi zirean. Eta metxatatik dandarraz laminak eroaten euazan tragazak, tragaz aginekaz agarratuta: eta sokorro baten eta odoletan txarko guztiak. Eta orduan akabatu zirean laminak (Etxebarria 1995: 190). Azkuek Igorren bildu duen bertsioan mehatxuka datozenean laminak, lapurtu dieten orrazia eskatzera ; haietarik bat harrapatzen du gizonak eta etxera eraman; gero “pizti hareri” mintzarazteko, “gogor hartu” zuten, laminak zelan galdu zitezkeen aitorrarazi ar te; hark aitortu moduan, narraz erabili zuten erreka, eta geroztik ez da “inguru haretan laminarik batxo bere arean azaldu”. Bukaera honetan ez da odol aipamenik, Azkuek xukatu ote zuen… (1966: 217) . “Laminaren amorantea”ren Dimako bertsio ba tean, mutilak, andregaiaren ahate oinak ikusi arren, ez zuen berehala harekin hautsi, eta neskak, konfidantza harturik, aitortu zion nola gal zitezkeen laminak ; eta San Juan egunean itailatu ( areatu, goldatu ) zuten Manariko errotako andaparea , “eta ene! Itailak soloa ibilten daudien moduan, dana ulea eta odola seguru… Eta orduan debildu ei zirean laminak ” (Etxebarria 1995: 288). Baxenabarren ere badira laminak lurretik erauziak: Jesukristo jin baino biziki lehen, laborari batzuek beren larren arhe tzen ari zirelarik, sentitzen dute hortzak lotuak zirela finki lurrari. So egin eta hatxemaiten dituzte arhearen zolan armak hortz bezein beste haur ttipi negarrez hurtua. Eta jende hek, pietatez beterik infortunatu gaxo heiendako, handik libratzen dituzte eta ekartzen etxerat. Han bere haurrak bezala hazi eta altxatu zituzten beren erlijionean. Haur horiek igorriak ziren laminez, lurraren azpitik gainerat, zeren eta heien burasoek nahi beitzutien egun batez heien kasta heda zadin lurrean. Gero haur haiei a itek eta amek egin ziozten gauaz palazio batzu magnifikoak, oraiko harginek ez baitlirokete (lezakete) halakorik egin. Haur hek denek deitzen zuten elgar Gilen. Norbaitek galdegiten zietenean non zuten aita eta ama , errepostu emaiten z uten: Gu laminen haurrak giutzu (gaituzu), aita gurea eta ama gurea ari dituzu guretako, gu handitu gireneko, urre eta zilar fabrikatzen (laburtua, Cerquand 2017: 66 zb). Kondaira honetaz ohar bat: Greziako mitologian Kadmo sek, Tebas hiriaren sortzaileak, herensugea kalitu eta, haren hortzak erein zitue n eta bakoitzetik gudari bana jaio ze n. Bestela, aurrekoen alderantzizkoa da: bietan lur azpitik ateratzen dituzte laminak, baina asmo eta ondorio oso desberdin ez. Baxenabarre n, Kristo aitzine ko jende errukitsuek etxean babes tu zituzten lamina txikiek esan zuten aitamen jauregietan biziko zirela etorkizunean. Arratian, lehenagoko jende batzuek bortxaz eraman zituzten laminak etxera eta, beren galtzeko manera esan arazi ondoan, galdu egin zituzten. Kaltzakortak (1997: 52) laminen orraziarekin lotzen du Baxenabarreko area. Eta l otura horrek ankerragoak egiten ditu Bizkai ko kondairak , ilea ere aipatua delarik: “Uleak kendu eutsiezan danak horreek areok ” (Etxebarria 1995: 259). ). Laminen ikurrak diren adats ederra eta orrazia zitalki bihurrikatuz , haien jabeak goldeaz “orraztu ” eta odol ustu zituzten jendeek . odoleztatzen dituztenean burdin aroa da, laminak eta jendeak adiskide ziren urre arotik urrun. VII. BURDINA BURDINAREN AURKA Deabruren aurka arotzek duten indarra azaldu da aurreko kapituluan. Arotz batek garaitu zuen Gavarnie aldeko Isabit eko sugea ere, ingude goritua jatera emanez (Ravier 1986: 85; Sébillot 1968 II: 401) . Webster en bertsioan , ola bat e raiki zuten herritarrek, herriko burdin guztia goritzeko ; eta herensugeak dena irentsi eta beroagatik inguruko erreketako ura eda n ondoan, lehertu egin zen eta barruan zeukan urak Isabit eko aintzira sortu zuen (1887: 20) . Arotzen ahalak eta Amezketako jentilek beren harpeak egur makilez zulatzen zituztela ikusita (Garmendia 1994: 42 43), uler liteke izaki mitikoek ez dutela metal hori ezagutzen. Baina ez: jentil , Basajaun edo deabruei hartu zieten arotzek kaldaren teknika (ikus “Deabrua” kap.); eta Anbotoko Andereak aholkatzen zuen nola berriz abiarazi burdinola matxuratua, bai Orozkon (Etxebarria 1995: 156), bai Iraetan eta bai Zubilagan (Barandiaran 1984a: 153). Beraiek irakatsitako teknikez akabatuak ote dira izaki mitikoak, erreflexibitatez, nonbait? Orozko ar batzuek burdinazko palankez menderatu zituzten burdinako ateaz gotortu ak ziren jentilak. Axpuruko Jentil Zulon (edo Untzuetapik uko gazteluan) bizi ziren jentilek neskak bahitzen zituzten eta Orozko osoa zeukaten ikaran . Behin Olabarriandiko alaba ardiekin baso ra joan zen eta jentilek hartu zuten, baita gaztelura eroan eta han itxita eduki , burdinazko ateak ipinita. Nebak arreb aren bila joan eta gazteluko atetara hurbildu ziren. Nesk ak esan zien halako orduan lo egongo zirela jentilak, etzanaldian, eta orduan palankakaz etortzeko. Etorri ziren ba, burdinazko palankakaz ateak apurtu zituzten eta neska atera. Jentil guztiak hil ziren edo ihes egin zuten beren zuloan barrurago sartuz. Eta ez dituzte gehiago Orozkon ikusi. Orozko salbatu zutelako burdinazko palankakaz, Hierro Palankos abizena eman zien herriak anaiei edo, bertsio batzuetan, arrebak jentilengandik izan zuen haurrari. Oraindio badira Orozkon haien ondorengoak, Hierro Olabarria deitura dutenak (moldatua, Arana 1996: 236 250). Palanken garaipena, burdinatik ez ezik, beren formatik ere datorkieke , sinbolo erasokorra atearen esanahi intimista baino azkarragoa izan ze n. Bertsio batean, halere, irudi barnetiarra bideratzen dute palank ek: laborantzako laien gisa erabili zituzten nebek, gazteluko harresia botatzeko, eta haren azpian lurperatuak gelditu ziren jentilak, hau da, ernatuko den hazi er einaren moduan (Arana 2000: 51 52). VIII. ITSUAK ETA ITSUTUAK Izen emaileak dira palankak Orozkon, eponimoak , eta jentilei l otuak, Balenkalekun bezala. Han zaharrari betazalak altxatzeko erabili zituzten, eta beste tokie tan ere, Thompson en F 571.1 motiboa ren arabera (“Old Man with Hanging Eyelids. So Old that the Eyelids Hang down to his Chin and Must by Lifted up” British, Indian) Alderantziz, begia lehertzen da Aarne & Thompson en T 1137 tipoan (“The Ogre Blinded Polyphemus”). Motiboa jadanik aurkitu dugu “Lamina zuritua” kondairan, baita Basajaun ari edo jentil batzuei lotua ere, eta bereziki Tartaroari (Barandiar an 1973 b: 390; Cerquand 2017: 94 98 zb; Azkue 1966: 335; Barandiaran 1960: 40 44; 1984a: 193; Kaltzakorta: 70 80). Hona Tartaroarena Eskiulako bertsioan: Tartaro züzün (zen) gizon handi bat bezala. Begi bat baizik ez zizün (zuen) eta hura borontearen (bekoki) erdian. Indar handi bat bazizün eta ez ziozün (zitzaion) jatekoetan deus ere kristikia (kristau haragia) bezain hunik, haren urrina senditzen zizün hürrüntik. Bortian zizün beren egongia, oihan baten bazterrean. Gai (gau) batez gizon gazte azkar bat agitü (gertatu) züzün haren etxera alojamentü galtatzen. Tartaroa paseiun beitzen, emazteak errezibitü zizün eta erran ziozün (zion): “Bordan lo eginen düzü ardien artean. Bai, gogo hunez, ezi einherik (akiturik) nüzü. Hantik l aster heltü zen tartaroa eta erran ziozün: Assi qu’ey a car de christia (kristikia bada hemen). Baina jada ardi bat janik beitzen, erran ziozün gizon gazteari: Hi biharko, ahoaren xahatzeko (“ahoa garbitzeko” : postreko g asna jate rako an esaten da). Eta sütondoan etzan bezain sarri lo zurrunka hasi züzün. Ordian kristiak, sütondoan gerren (burduntzi) bat beitzen, gorriarazten dizü (du) eta begian sartzen diozü (dio) Tartaroari. Arrama bateki jeikitzen düzü (da) erraitez: Hau kristiaren kolpia, bena pakatüren deitak (zidak) . Berehala onduan joaiten ziozü, bena gaztea gordetzen ziozün ardi saldoaren artean; orduan tartaroak bortatik kanpo igortzen ditizü (ditu) ardiak bere zangoen artean bedera bedera iraganaraziz. Gizonak ardi larrü bat ezarririk bizkarrean, lau hatzetan ardien artean badoazü. Tartaroen emazteak erraiten diozü gazteari: To erhaztün hau, ezar ezak erhi (atzamar) batetan eta edirenen dük bide hu na. Bena erhaztüna hasten düzü oihüz: Heben niz, heben niz! Mutikoak idoki (atera) nahi dizü erhaztüna, bena ezin. Muzten dizü erhia eta bere erhaztünarekin urtukitzen baxa (amildegi) bat behera. Hantik ere erhaztüna mintzo züzün : “Heben niz, heben niz”. Eta tartaroa hari jarraikitzen joaiten düzü baxa behera eta han larrützen (laburtua, Cerquand 2017: 96 zb). Begiari ikusmena kentzen dio n gerren goritua, jentil zaharraren ikusmena ahalbidetzen duen palank aren inbert sioa da. Bestalde , jentil itsuan zein lamina edo tartaro itsutuetan , bihurkaritza molde bat den suizidioa ren ideia hautematen da, noiz norberak gauzatua , noiz beste bati eskatuta . Hil dezaten eskatuko die Ataungo jentil zaharrak lagunei, eta Biarnoko Mulat Barbe k bere semeei; tartaroa amildegira joango da bere eraztun propioari jarraikiz; laminak, “Neure buruk” zauritu duela aldarrikatuz, suizidioaren plantak egiten d itu eta, Orozkoko bertsio batean, lagunek hori entzunda, hilko dute , hil ere . Odiseo ren “Inor ez” izen aizuna baino azkarragoa izan da “Neure buru”. Elementu horiek gehienak Irlandako kondaira batean bilduak dira, izaki mitikoen akaberaren testuinguruan: “Fomore” eta “Tuatha De Danann” end ak elkarren aurka ari dira Mag Tured ko borrokan eta , une gogorrenean , aurrez aurre gertatzen dir a askazi bakoitzeko gizon bana, Balor eta Lug; aitita bilobak dira, eta etsaiak. Balor ek bazuen begi bat zitala: soilik borrokan zabaltzen zen eta hari begiratzen zion armadak ezin zuen atxiki, atzera egiten zuen ; begi hori irekitzeko, lau gizonek kako leun batez betazala altxatu behar zioten. Balor ek, bere iloba L ug aurrean izan zuenean, betazala jaso ziezaiotela agindu zuen, “mintzatzen ari zitzaion kalakaria ” ikuste ko. Altxatu zioten, ba, baina Lug ek harri bat abailaz aurtiki eta begia burutik atera zion. Balor en begia Fomore en gainean erori eta hilketa handia egin zuen bere armada propioan . Bikoitza da hemen s uizidio iradokizuna: Balor bere askaziko batek hil (jentil zahar ra, Mulat Barbe eta lamina itsutua ren antzera ), eta berak bere gudariak hil arazi . Fomore ak garaiturik, aititaren lekua hartu zuen Lug ek, eta bizia barkatu zien etsai batzuei; haietarik bat ek, Bress ek, garaileei agindu zien haren magiari esker Irlandako behiek beti emango zutela esnea, eta uzta biltzeko lurra nola landu ere erakutsiko ziela (jentilek zerealak zelan landu eraku tsi zuten). Irlandan, berriz, Morrigan lamiak jendeen etorkizun iluna profetizatu zuen, eritasun, gerla eta herioaren menpe biziko zirela (Markale 1971: 28 30) (Urdiaingo jentil zaharra k jende “perruaren” etorrera iragarri zuten) . IX. URRE AROA Jentilen akabera seinalatzen duen l ehenbiziko lainoa edo elurra ez da debaldeko elementua, oso garrantz itsua baizik ; garai mitiko urrunean kokatzen du gertaera , mundua mundu ez zeneko aro ahistoriko an. Ez ohiko meteoro ak zorigaitz baten iragarle d iren uste a aski hedatua da ; gerlen bezperetan hauteman dira , eta lainoak izurria garraiatzen duela ere sinetsi izan da (Barandiaran 1984: 119). Jentilen akabera , endekatzearen hasiera den neurrian, hondamendia da, urre aro aren bukaera. Aro zoriontsu horr en aztarnak badira istorio batzuetan , mendiak uzta ematen zuen e ta izaki mitikoa k jendeen adiskideak zirene koet an. Ataun en, Jentilbaratzeko jentilak askotan Agerrera j aitsi eta jokoan aritzen omen ziren han, egunsentian oilarrak kukurruku jo arte an. Behin Agerreko nagusia gaixotu zen eta elizakoak egitera zihoan. Jentilek jakin zuten eta , kristauak ez izanagatik , urrezko sobrekama jaitsi omen zuten Agerrera et a berarekin gaixoaren ohea estali. Agerrekoek sobrekama eskuratu nahiz, iltzez josi zioten oheari, baita gero oilarrari joarazi ere. Jentilek oilarra aditu zutenean, heldu zioten sobrekamari eta berehala abiatu, baina sobrekama zati bat ohe ertzari josita geratu omen zitzaien. Orduan deiadar egin omen zuten, Agerren ez dela eririk edo makorik faltako (laburtua, Barandiar an 1960: 37). “Laminaren amorantearen ” kondairan aurkitu dugu ohe estalgia , maitasunaren adierazgarri . Herri horretan laminek jendeak bisitatzen zituzten oreganoak galarazten ez zienean (ikus “Baliabideak”); baserrietan labekada egiten zenean ere hurbiltzen ei ziren laminak , eta aski zen ogi zatitx o bat ematea pozik joan zitezen (Arana 2000: 65 eta 70). Opari txiki horiek eskai ntzak ziratekeen eta, uztatik atxiki tzen den erei nhazia eta ogi oretik gorde tzen den legamia bezala , etorkizuneko elikagai en bermea . Laminek jori tasuna eragiten zut en, haiekiko adiskidetasuna bortizki etena izan zen arte: “Lamina zaurituaren ” bertsio batzuetan kebidetik zetorre n laminak soro lanak egiten zituen etxekandereak ema ten zion janariaren truke; baina senarrak zauritu ondoan peko erreka ra joan zen etxea (Barbier 1931: 26; Arnaudin 1966: 40 zb.; Arana 2000: 66). Bertsio hauen zentzua ez da nola jendeak libratu ziren lamin a bizkarroi etatik , baizik eta nola hautsi zen elkarren harreman ona, eta zer izan zen horren ondorioa. Laminak et j entilak, agidanez , ederki asko bizi ziren : * Aberatsak ziren , urreria eta oihal ederrak zeuz katen. * Jentilak l uzaz bizi ziren: jentil zaharrak lau ehun urte zituen, Mulat Barbe k bederatzi ehun, Millaris ek mila. * Mulat Barbe elur (negu ) bariko garaian bizi zen eta garitza ederrak zituen mendian, oraingo udako alhagietan; lur hura hain zen emankorra non, lekutik mugitu gabe, zazpi azao koa mozten ahal baitzuen. Ataungo Basajaunak eta jentilek ere galsoro polit ak zituzten mendian (“Basajaun a” kap.) eta teknika garrantzitsuak ezagutzen zituzten . * Jentilak olgetan eta jokoetan agertzen dira Zaldibiako kondairan. Orozkon, menditik mendira pilota jokoan , edo beren gazteluan etzanaldia n. * Lan egiten dutenean ere ez dute nekerik ezagutzen: Arrolako jentilak Arabatik idinarru bat gari bizkarrean zekarrenean, bide erdian atseden hartzeko esan zion alabak , eta aitak erantzun, jakin izan balu atseden hartzea bazeukala, bi idinarru hartu ko zituela (Barandiaran 1960: 39). * Satrustegiri (1980: 141 147) berriemaile batek esan zion ez zuela inoiz deus txarrik entzun jentilengatik eta oraingo jendeak baino hobeak zirela: “Gure aurrekoak baino txarragoak gara gu, eta gure atzetik datozenak baino hobeak”. Jentilen ezaugarri hori ek aldera daitezke Pottier ek “Hasierako mitoei ” eransten dizkien hiru elementuekin (1994: 94 ): antzina antzina jendakiak oparo bizi ziren, gero oker bat egin zuten , eta orain egoera latza jasaten dute. Jentilen e ta laminen kondairek ez dituzte elementu ho riek esplizituki eta batera azaltzen urre aroaren mito bat osat uz; baina haien lorratzak somatzen dira, batez ere “Jentilen akaberan ”. Aldi berean suizidio ideia ren errekurrent ziak iradokitzen du izaki mitiko en bukaer an haien nolabaiteko adostasu na izan daitekeela (Arana 2000: 40). X. HISTORIA ALA MITOA? Jentil zaharra hila da eta haren ondorengoak harrespil baten azpian ehortziak ; baina istorioek ez dute beti zehazten erabat eta betiko galdu ak diren ala soilik ezkutatu ak. Orozko ak beren zuloan barrurago sartu eta lurperatuak izan ziren , edo ihes egin zute n. Hango lamina k ere , errogatibengatik, zazpi estatuz lur azpian geratu ei ziren , eta geroago bo nba atomikoa gatik “erretiratu ta dagoz ”; Arratiakoak ez dakigu errekatik erausiak izan ondoan suntsitu ala debildu ziren . Benetan akabatu nahi ez? Aldenduak edo lur azpian ostendua k daudenak , zergatik ez dira berriz azalduko? Parusia ez da ezezaguna herri tradizioan: Altzaiko herensugea, bolbora zartatu ondoan airean joan eta Baionako itsasoan ito zena, lurpeko bidetik itzuliko dela Zuberoara entzun zuen Casenave k (1994). Bretainiako xaharrek uste zuten itsas labar zuloetako lamiak beren egoitzak utzi eta alde eginak zirela XIX. mende “ikusezinean”, baina XX. mende “ikusgarrian " itzuliko zirela; eta lehen turistak begiztatu zituztenean andre dotoreak automobiletan zenbaitek pentsatzen zuten lamiak berriz jinak zirela , ea beren herrialdea lehen bezain gustuk oa zutenez (Sébillot 1968: 111) . Irlandako h arrespiletako barne ganbarak, historikoki hilobiak, hilen eta dibinitate frankoren egoitza z iren; mitologiazko Konkisten Liburu aren arabera, “Tuatha De Danann” jainko andereak , Gaellarrek garaituak izan ondoan, harrespilen azpira sartu ziren; hargatik, maiz jalgitzen ziren lur azalera, jendeekin harreman iraunkorrak lotzeko (Markale 1971: 25). Kristianismoko Luzifer, menderatua e ta infernuko zulora egotzia izan arren, lur gaineko jendeak tentatzera ateratzen da; eta Jesukristo, zerura igoeta, kristauen artean egoten da. E z da harritzekorik, beraz, laminek eta jentilek agertzen segitzen badute garaituak edo deserriratuak izan ondoan. Euskal mitologian ez dugu ahozko tradizioa arrazionalizatuko duen druid arik ez teologo rik, baina s aratar batek garbi azaldu zuen nola banatu ziren lur eremu ak eta denbora uneak jendeen eta izaki mitikoen artean : Gizonak badu lur bat beraren bizitzeko eta beraren ehorzteko. (…) Lurrazpiko eremuetan, aldiz, deabruak dira nagusi. Deabruak lurgainera ateratzen dira batzuetan, animalez jantziak eta animale gisan. (…) Behi gorri, zaldi zuri, aker beltz, zerri zuri, ahari eta suge izigarrien irudiko monstruoak dira debruak. Lehengo mendeetan arrunt nagusituak zabiltzan munduan; orai guttiago, elizak eta kaperak eginak direnez geroz. Sarako kaperak ere munstro horiek kasatzeko eginak omen dira. Geroztik deabruek lurpeko eremuet an omen dute bakarrik beren indarrik handiena: gainean gutti. Baina oraino, gabez bederen, etortzen dira gure arterat, leize, oxin eta beste zokoetarik aterata (Barandiaran 1962b: 107). Lehen hodeiaren garaian zein bonba atomikoarenean, izaki mitikoen a kabera mitoen berezko gaia da, ez erligio gerla baten historia. Historikoak dira izaki mitiko en akabera eragin omen duten baliabide fisikoak edo sinbolikoak. Sinbolikoetan, Kristianismo aren eragin ak duen garrantzia kondairetan islatua da, eta haren aipamen errepikatuak adieraz lezake , sartu zenetik eta industria aroraino , ez dela antzeman hari itzala egingo zion arma magiko izpiritualik. Aldi berean jazo diren asma kuntza teknologiko azkarre n inpaktu ek jendartea markatu du te: Hiroshima koa gertatuz gero nuklearrari leporatu zitzai zkion naturan sumatzen zen edozein nahasm endu ; ez zuen harridura tikiagoa sortuko bolbora ren asmatzeak edo suarmen zabaltze ak. Eta mitologia arloa n aurkitzen ditugu denak , izaki mitikoen kalte . Atzerago joanez, metalezko arma eta lanabesek, edo burdinazko goldeen erabiltzeak, aldaketa sozial eta ekonomiko handiak ekarri zituzten, eta pentsa daiteke lamine tan eragin zu ten triskantza laborarien mozkinen igoera bezain handia izango zela . Burdinbideak ez zituen soilik laminak uxatu, nekazariak ere durduzatu zituen eta haren kontra oldartu ziren , beren garraio sistema tradizionala hondatuko zielako. Kristianismoak ere galdu omen zitue n jentilak, bai, baina ez jentilen mitoak, mitoek bait ute jentilen akabera kontatzen. Mitoek aspaldi tik esaten dute nola galdu ziren beren protagonistak eta, haien g altzea kontatuz , bizirik iraunarazi d ituzte galduenganako sinestea eta atxikimendua. Duny Pétrék (1960) dio argindarrak deserriratu zuela Garazitik “Basajauna” deitzen zuten mamua (barnean kandela piztua duen kuia ). Hazkundea , beraz, bonba eta kristianism oa baino deuseztagarriagoa izan da. Baina nork du azken hitza? Moises Larraondo orozkoarrak, antzinakoa eta oraina lotzeko duen trebeziaz, dio: “Anbotoko Señorea entzutea daukat, ba, dala lamina bat edo estraterrestre bat edo holango elementu bat”. Asmagaitzak dira mitoen bideak , eta trenak galdu zituen otsoak Urduñako Atxera itzuli dira berriz. Pellokeria bada ere, gogoratzeko da izaki mitikoek irauten dutela mitoak esaten direno, kontua ez dela akaberaren mitoa, baizik eta mitoen akabera . Sinesteak bizi zituen behinola eta, orduko ingurumenetik at, gaur egun ez dute kartsutasun bera sortzen, bazter utzi ditu h alabehar ra deitzen dugun soraio ak, lehen elurra bezain hotz. Eta orain zer? Elur agorte honetan kondairak atxiki nahi baditugu oroim en bizian, gure esku da beste era batez transmisioa bermatzea, ahoz, idatziz edo bestez; beti ere errespetuaz, fede eman zietenek pentsatu eta moldatu zituzten bezala; sinesgabeok hobetu eta politagoak egin ditzakegun uste hutsalean alferrik ahitu barik. BIBLIOGRAFIA AARNE, Antti & THOMPSON, Stith 1964 (1. arg. 1928) The Types of the Folktale , Helsinki. ARANA, Anuntzi 1996 Orozko haraneko kondaira mitikoak , doktorego tesia, EHU. 2000 Mito hurbilak , Gatuzain, Baiona. 2008 Euskal mitologiaz. Jentilak eta kristauak, Elkar, Baiona. 2015 Hilak gure artean, agerpenak eta jai eskeak , Elkar, Baiona ARNAUDIN, Félix 1966 1967 (1877) Contes populaires de la Grande Lande , 2 tomo, Amis de F. Arnaudin, Bordeaux. ARRATIBEL, Joxe 1995 Kontu zaharrak , Erein, Tolosa AZKUE, Resurreccion Maria 1959 69 (1935 45) Euskalerriaren Yakintza , 4 tomo, Espasa Calpe, Madrid. BARANDIARAN, Joxemigel 1960 62 El mundo en la mente popular vasca , IIV, Auñamendi, Donostia 1972 74 Obras completas (lehen V tomoak), La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao 1984a Diccionario de mitolog ía vasca , Txertoa, Donostia 1984b Brujer ía y brujas , Txertoa, Donostia BARBIER, Jean 1921 “Chaindia”, Gure Herria , 1921, 42 5428 or. 1931 Légendes Basques , Delagrave, Paris (Reprint, Elkar, Baiona, 1984). BETTELHEIM, Bruno 1976 Psychanalyse des contes de fées , Laffont, Paris. BLADE, Jean François 1976 Contes de Gasconha , 1 tomo, Ed. "A tots" "Per noste", Institut d'Estudis Occitans Tolosa (Toulouse.) 2008 Contes populaires de la Gascogne (Gers Gironde Hautes Pyrénées – Landes LotetGarone) Ed. Aubéron, Bordeaux. BOYER, Régis (édit) 1978 Les sagas islandaises , La Pléiade, Gallimard. CAILLE, Alain 2000 Anthropologie du don. Le tiers paradigme , Desclée de Brouwer, Paris. CAMUS, Dominique 1988 Pouvoirs sorciers , Imago, Paris. CARO BAROJA, Julio, 1965 El Carnaval, Madrid, Taurus. 1966 La brujas y su mundo, Alianza, Madrid 1974 De la vida rural vasca, Txertoa, Donostia. 1975 Brujería vasca, Txertoa Donostia CARRINGTON, Dorothy 1999 La Corse , Arthaud, Paris ( Granite Island, a portrait of Corsica , London, 1971). CASENAVE, Junes 1994 "Azalegiko karbea à Alçay" Ikuska , 1994, 1. trim. CASTANEDA, Carlos 1985 L'herbe du diable et la petite fumée , Bourgeois, Paris ( A Yaki way of Knowledge , 1968). CASTAÑEGA, Fray Martin de 1529 Tratado de las supersticiones, hechicerías y varios conjuros y abusiones, y de la posibilidad y remedio dellas . 1994 Juan R. MURO ABAD ek argitaratua, Instituto de Estudios Riojanos, Logroño, 1994 CERQUAND, Jean François 1875 1885 "Légendes et récits populaires du Pays Basque", Bulletin de la Sociét é des Sciences, Lettres et Arts de Pau. CERQUAND, Jean François 2017 Ipar Euskal Herriko legenda eta ipuinak , Gatuzain, Baiona. CHAO, Agustin (Ikus XAHO) 1979 (1. arg. 1838) Voyage en Navarre pendant l'insurrection des basques (1830 1835), Laffitte Reprints, Marseille. CHARBONNEAU, Henri 1995 Chapelles et saints guérisseurs basques et béarnais , Ed. Harriet, Helette (articles apparus en 1936 1937). COSTA, Jean Patrick 2001 Chamans d'hier et d'aujourd'hui , Dominos, Flammarion, Paris DELARUE, Paul & TENEZE, Marie Louise 1964 7685 Le conte populaire français. Catalogue raisonné, 4 ale, Maisonneuve et Larose, Paris DELORT, Robert 1998 "Les abeilles" in Boris CYRULNIK (directe ur) Si les lions pouvaient parler. Essais su la condition animale , Quarto, Gallimard. DELUMEAU, Jean 1978 Le peur en Occident, XIVème XVIIIème siècles , Fayard DOUGLASS, William 1973 Muerte en Murélaga. El contexto de la muerte en el Pa ís Vasco , Barral, Barcelona (Death in Murelaga , University of Washington Press, 1970). DUNY PETRE, Pierre 1960 "Basa Jauna, le Seigneur Sauvage, dans les légendes basques ", Bulletin de la Société de Sciences, Lettres et Arts de Bayonne. 2011 Ahozko euskal literatura Garazin ( http://ahozko euskal literatura.over blog.com/article 2268155953.html) DUVERGER, Christian 1979 La fleur létal, économie du sacrif ice aztèque , Seuil, Paris. DUVERT, Mikel 1989 "Maskak", Dantzariak aldizkaria, n° 45. ELIADE, Mircea 1951 Le Chamanisme et les techniques archaïques de l'extase , Payot, Paris 1975 Traité d'histo ire des religions , Payot, Paris (1. ed. 1949). ERKOREKA, Anton 1986 "Los relatos de milagro de la Virgen de Begoña en el siglo XVI" in Religión y símbolos (Zainak,Cuadernos de antropolog íaetnograf ía, 18 zb.) Eusko Ikaskuntza. ETXEBARRIA, Jose Maria 1987 "Zornotzako sineskerak eta ipuinak" Etniker Bizkaia 1987 , 165 183 or.) ETXEBARRIA AYESTA, Juan Manuel 1995 Gorbeia inguruko etno ipuin eta esakuneak , Labayru BBK, Bilbao EVANS PRITCHARD, Edwar E. 1969 Anthropologie sociale , Payot, Paris ( Social Anthropology , 1950) FABRE VASSAS, Claudine 1994 La bête singulière. Les juifs, les chrétiens et le cochon , Gallimard, Paris. FAVRET SAADA, Jeanne 1977 Les mots, les sorts, la mort. La sorcellerie dans le bocage , Gallimard, Paris FEDERICI, Silv ia 2017 Caliban eta sorgina. Emakumeak, gorputza eta metatze primitiboa , Elkar & Jakin. FERMOR, Patrick Leigh 1999 Mani. Voyages dans le Sud du P élopo nnèse , Payot, Paris. (Mani. Travels in the Southern Peloponn èse, London,1958). FRAZER, James George 1981 1984 Le Rameau d'or , IIV tomoak, Laffont, Paris (1911 1915, The Golden Bough ). GAIGNEBET 1979 Le carnaval , Payot, Paris. GARCIA DE SALAZAR, Lope 1914 Crónica de siete casas de Vizcaya y Castilla (escrita en 1454) , Sucesores de Rivadeneyra, Madrid GARMENDIA LARRANAGA, Juan, 1973 Iñauteria, el carnaval vasco , Guipuzcoana de Ediciones, SVAP, Donostiako Aurrezki Kutxa, Donostia 1984 Carnaval en Navarra 1987 Ritos del solsticio de verano , Kriseilu, Donostia. 1991 Euskal pentsamendu magikoa I. Baroja, Donostia. 1994 Euskal pentsamendu magikoa II. Elkar, Donostia. GINZBURG, Carlo 1992 Le sabbat des sorcières 1997 Le Juge et l'Historien. Considérations en marge du procès Sofri GOIZUETA, Jose Maria de 1856 Leyendas vascongadas, 3. Ed., Madrid GOROZTIZA, J. K. 1978 "Lamiñak, jentile k eta Anbotoko Señorie (Arrazola)", Etniker Bizkaoa , III GRATACOS, Isaure 1995 Calendrier pyrénéen. Rites, coutumes et croyances dans la tradition orale en Comminges, et Couserand , Privat, Toulouse. HARTSUAGA, J. Ignazio 1987 Jentilen akabera , AEB, Kriselu, Donostia. IDIART, Roger 1987 "Réflexions sur la pastorale souletine" in La pastorale , Lauburu, Baiona. IMBULUZKETA Gabriel, 1991 "Cencerradas del día de la víspera de Reyes", Cuadernos de etnología de Navarra , n 58, jul dic. 1991 IRIBARREN, Jose Maria 1954 De Pascuas a Ramos , Pamplona. KALTZAKORTA, Xabier 1997 Lamia, Sorgin eta Tartaroen erresuma ezkutua , Labayru ikastegia, BBK, Bilbao. KANTU KANTA KANTORE Kantu , kanta, kantore (bilduma) Baiona 1967 LANCRE, Pierre de 1982 (1. arg. 1612, Paris) Tableau de l'inconstance des mauvais anges et des démons , introduct ion et notes , Nicole Jacques Chaquin, Aubier, Paris. LECOUTEUX, Claude 1986 Fantômes et revenants au Moyen Age, Imago, Paris. LAFEBVRE, TH. 1933 Les modes de vie dans les Pyrénées Atlantiques O rientale s, Armand Colin. LE BRAZ, Anatole 1994 Magies de Bretagne (La légende de la mort chez les bretons armoricains 1922 / etc) , Laffont, Paris. LEVI STRAUSS, Claude 1952 "Le Père Noël justicié", Les Temps Modernes 1964 Le cru et le cuit, Plon, Paris 1985 La Potière jalouse , Plon, Paris LUKU, Anton 1998 "Bertzetan" ipuina in Botoiletan , Maiatz, Baiona. MALINOWSKI, 1989 Les Argonautes du Pacific Occidental Gallimard, Paris ( The Argonauts of the Western Pacific , 1922). MANTEROLA & ETXEBARRIA 1979 "Gorbeia inguruko ipunak eta esakundeak", Etniker Bizkaia, IV. MARIE DE FRANCE 1973 (XII. mendean idatzia) Les lais , publié par Jean Rychner, Honoré Champion, Paris. MARKALE, Jean 1971 L'épopée celtique d’Irlande , Payot, Paris . MARLIAVE, Olivier 1990 Panthéon pyrénéen , Loubatières, Portet surGaronne 1996 Trésor de la mythologie pyrénéenne , Ed. Sud Ouest, Bordeaux. 2006 Magie et sorcellerie dans les Pyrénées. Dic tionnaire , Ed. Sud Ouest. MAUSS, Marcel 1993 (1950) Sociologie et anthropologie , Quadrige, PUF. 1969 Oeuvres, 2. Représentations collectives et diversité des civilisations , Ed. de Minuit, Paris. MOGUEL URQUIZA, Juan Antonio de 1970 Peru Abarka (XVIII. mendearen bukaeran idatzia eta 1880ean argitaratua), edición bilingüe realizada por R. M. de Azkue, La Gran Enciclopedia Vasca, Bilbao MUCHEMBLED, Robert 1979 Le sorcière au village (XV XVIII siècle) Julliard/Gallimard, Paris 1987 Sorcières, justice et société aux XVI eta XVII siècles , Imago, Paris 2000 Une Histoire du diable, XII XX siècle , Seuil, Paris. ORMAETXEA Nikolas, "ORIXE" 1950 Euskaldunak poema , Itxaropena argitaldaria, Zarautz. OTT, Sandra 1993 Le cercle des montagnes, une communauté pastorale basque , Ed. du CTHS, Paris (The Circle of Mountains, a Basque Shepherding , Oxford University Press, 1981) OXOBI (Jules MOULIE) 1966 Oxobiren lan orhoitgarri zonbait , Gure Herria, Baiona. PALOU, Jean 1957 La sorcellerie , Que sais je? Paris. PEILLEN, Txomin 1994 Herri sendakuntza eta sendagingoa Zuberoan , Anuario de Eusko Folklore, 39 zb. PEÑA SANTIGO, Luis Pedro 1980 Monta ñas del País Vasco , Txertoa, Donostia PERRIN, Michel 1995 Le chamanisme , Que sais je?, P.U.F. Paris POTTIER, Richard 1994 Anthropologie du mythe , Kimé, Paris QUPPERSIMANN, Georg 1992 Mon passé eskimo , Gallimard, Paris RADIN, Paul 1980 La civilisation indienne (The Story of the American Indians ) Payot, Paris RAVIER, Xabier 1986 Le récit mythologique en Haute Bigorre , Edisud, Aix. REIFLER BRICKER, Victoria 1987 El Cristo indígena , el rey nativo. El sustrato histórico de la mitología del ritual de los Mayas , Fondo de Cultura económico . Mexico. (The Indian Christ. The Historical Substrate of Maya Myth and Ritual , University of Texas Press, Austin 1981). RICAU, Osmin 1999 Histoire des cagots : race maudite de Gascogne, Béarn, Pays Basque et Navarre franco espagnols, Asturies et province de León, Ed. Princi Néguer , Cressé RUGGIERI, Ruggiero 1969 "Avventure di caccia nel regno di Artù" in Mélanges Rita lejeune , Genbloux. SATRUSTEGI, Jose Maria 1980 Mitos y creencias , Txertoa, Donostia SEBILLOT, Paul 1968 (1904) Le Folk lore de France 4 tomo, Maisonneuve et Larose, Paris. TALAYESVA, Don C. 1982 Soleil Hopi , Terre Humaine, Plon ( Sun Chief. The Autography of a Hopi Indian , 1942). THOMPSON, Stith 1955 58 Motif Index of Folk Literature (a classification of narratives elements in Folktales, Ballads, Myths, Fables, Mediaeval Romances, Exempla,Flabiaux, Lets Books and Local Legends) , 6 tomo, Rosenkilde and Bagger, Copenhagen. TRUFFAUT, Thierry 2001 "Le Rogati ons, une pratique processionnaire rituelle, protectrice de l'Espace Communautaire en Pays Basque Nord", in Antropologia eta erligioa: jaiak, errituala eta identitateak Jardunaldial, Eusko Ikaskuntza, Iruña. VAN GENNEP, Arnold 1937 88 Manuel du folklore fr ançais contemporain , 8 volumes, A. et J.Picard,Paris. VARAGNAC, André 1948 Civilisations traditionnelles et formes de vie , Albin Michel, Paris. VARAZZE, Jacobo de 1967 (1264, Legenda Aurea) La Légende Dorée , 2 tomo GF Flammarion, Paris. VILLENEUVE, Roland 1983 Le fléau des sorciers , Flammarion, Paris WEBSTER, Wentworth 1897 (1887) Basque Legends , London. 1993 Euskal Ipuinak, 2 tomo, Txipri Arbelbidek argitaratuak, Klasikoak, Donostia. XAHO, Agustin (ikus CHAHO) 1976 (1. arg. 1838) Viaje a Navarra durante la insurrección de los vascos , Txertoa, Donostia.

2023-12-01

booktegi_liburua_gerezi_garaiko_haikuak

booktegi.eus gerezi garaiko haikuak JOSU JIMENEZ MAIA haikuak MAITE RAMOS FERNANDEZ irudiak Aitzin solasa Haikua oinarrizko poesia da, mundua desku britzeko poesia, ume baten begiradarekin lortua, Vicente Haya Segovia adituaren hitzetan esanda. Haiku batek oso hitz gutxitan atzemanezina biltzeko lan egiten du: xede handia, xede handirik bada. Izan ere, atzem anezina, berez, ezin da atzeman... eta hor dago haikuaren indar iradokitzailea; agian ezin da atzeman, eskuetan hartu, atxiki... baina antzeman daiteke Atzemanezin den hori neurri zehatzeko artefaktu poetikoan bost silaba bider zazpi bider bost silaba sortu behar da, ez gehiago, ez gutxiago; izanez ere, izenburua ere ez baitu haikuak. Baina bere laburrean, haikuak badauka nahikotasun komunikatiboa eta autonomo da, eragingarria, beregaina. Bost silaba bider zazpi bider bost silaba. Hitz gutxi horiek eta horiek baino ez ez beste batzuek iradokitzen dutelako atzeman ez daitekeen hori: euskaldunok irrintzi baten zirrara sentitzen dugun gisara, irrintzia hatzekin hartu ezin daitekeen gisa, irrintziaren zirrara gure baitan gelditzen den arren eta, joandakoan ere, irrintziaren oihartzuna geure baitan aditu dezakegun arren. Balirudike mundua mundu denetik eta gizakia gizaki denetik, gizakiak beti atzemanezinaren ingu ruan ibili, ibiltzen eta, segur aski, ibiliko direla, tokian tokiko eta lekuan lekuko berezit asunak gorabehera. Japoniako maisuen haikuekin liluratuta, hai kuak euskaratzen hasi nintzen duela urte batzuk, garai horretan Iru ñean bizi zen Reiko Furuno lagun japoniarraren laguntzarekin. Bax ô, Ryookan, Xiki, Toko..., euskaratzen aritu ginen, baia japonieraz jakinik ez eta, japonieratik gaztelaniara edota in gelesera eta gero tarteko beste hizkuntza horretatik euskarara lanetan aritu nintzen. Orduan Reiko izan zen animatu ninduena jauzia ematera eta naturatik euskarara zuzenean egiteko akuilatu nin duena. Maiatz argitaletxean aspaldi eman zuen argitara Fran çois Aillet en Haiku Kaiku izeneko liburua baina haikuak, Juan Kruz Igerabidek egindakoez landara, ez du euskaraz bide luzerik egin oraindik. Bestalde, Japoniako maisu batzuen haiku zenbait Baxô, Buson, Issa eta Xiki euskaraz irakurtzeko aukera eman zigun Ibon Ulibarrik egindako itzulpen ederretan. Izan ere, zer da haiku bat? Bax ôren definizio ezaguna ekarri behar dugu gogora, Ibon Uribarrik euskaraz ezin argiago esanda, haiku batek errealit ateko une bat jasotzen duela zuzen zuzenean. Margolari inpresionisten modura, une hori hausnartzeko betarik eman gabe gogoetari; sentsazio edo esperientzia bat iragartzen du haikuak, ez ulermen edo burutazio bat. Une bateko irudian sentsazio bat ekartzen digu haikuak. Eta haikuaren agerpen berezi bat da haiga , irudi batez hornitua agertzen den haikua. Liburu honetan haigak ere dituzu gozagarri, Maite Ramos artistaren eskutik, Reiko Furuno berak opari emandako fude pintzel eta sumi tinta japoniarrekin e ginak. Amaitzeko, ez ahantzi haiku baten hitzak poetak komunikatu nahi duenaren itzalak baino ez direla: hitzak itzal hutsak dira, baina ez hutsalak. Izanez ere, hitz horien atzean atzemanezinaren errealitatea duzu. Izan bitez biak, haikuak zein haigak, a tsegingarri. Josu Jimenez Maia Negua / fuju Suari beha hegan doakit gogoa erre gaberik. Adur txarreko bele begi beltza da zuri begira. Tea prest zela txolarrea etorri kikara zain. Ibai gainetik kurrilo bat pasa da agurtu gabe. Muxarrak lotan enbor ihartuetan: hilak bizirik. Txolarre horiek sahats negartian ez datoz biltzera. Lurmen hasiak itxaropen haziak beti alderrai. Kezirimolak arnasa har dezadan emazkidazu. Pina lehorrak su ondoan beti prest sua pizteko. Lurrundutako kristalean arrasto horixe nauzu. Izotz ziri bat hegitik zintzilika sosegua da! Negu gorriak artez margotu ditu harri ederrak. Udaberria / haru Gereziei begira gerizpean denboratik at. Ibai erdian datza, ura urratzen, harri gorria. Mitxoleta bat bihozkada gorria: larre berdean. Errekak dakar: elur kolore hori, neguko lagun. Txepetxak kantuz laiekin nabilela Aldaparik ez. Borda zaharra horma arrailduetan erle burrunba. Mendian gora makila bat ta biok. Ilargia da! Amaraunean txirikordatzen zaizkit oroitzapenak. Larre motzeko tximeleta berdeak hirusta hiru. Errekan oinak uxatu gabe, baina, zapaburuak. Nenufareak Bertitzeko aintziran hunki bihotza. Uda / natsu Masusta eder nahi nuke haien gisan orain bihurtu. Leihoa zabal, armiarma lasterka: euria dakar. Etxerakoan azeri bat bidean. Bozkarioa! Hamaika izar goian. Etzanda natzan lurra taupaka. Belar goxoa moztu berria biltzen usain hezea. Lainoak biltzean Pagoaren txuriak babeslekuak. Hosto soinua lo kuluxka laguntzen txirrita kanta. Ur putzu hartan uhina marraztu du harri txintxarrak. Uztail gorria E zkabako kartzelan oihartzun latz. Behor ezkilak urratzen du eguna mendi geldoan. Menditik behiti etxerako bidean hontza uluka. Udazkena / aki Haizeak lagun piku onduak dantzan eta ni beha. Gartza txuria haizeari begira; niri soraio. Iluntzean da baina ez naiz bakarrik haritz ezkurrak. Laino artean antzeman baserria azken urratsak. Orbel artean zoriona kausitu: lore single bat. Teila gorrian haizearen opari haritz ezkurra. Isil ozena Harri gainean datza Haritz hosto bat. Morkots horiek biltzeko zaharra naiz Udazken arrats. Gogotik ari euria zirri zarra: mendiagoa. Haizea dabil bidegurutzean da iparra galdu. Etxe bidean agurtu nau birritan goroldioak. Eskerrona Japoniako haijin en, haiku egileen, testuak euskaratzeko lan gaitzetik harago jotzeko eta zuzenean naturatik edateko gonbitea egin zidan Reiko Furuno lagunari. Zorretan egonen naiz berarekin betiko. Eta, batez ere, nire eskerrik beroenak nire emazte maiteari.

2023-12-01

Kanta-zoragarria

booktegi.eus PELLO AÑORGA kanta zoragarria Errege Federiko Handia bizi zen gaztelu batean, dena urrezkoa, muino baten gainean eraikia , toki ahaltsua bera, edonork amestekoa . Denetik omen zeukan : urrezko egongelak, urrezko dorre altuak , urrezko harresi gotorra, urrezko zubi altxagarria, urrezko arma patioa, urrezko kaper a, urrezko ur putzua, urrezko lubanarroa … Zer ez! Halere, denetik eduki arren, errege Federiko Handia k ez omen zekien zer egin ; denetik eduki arren, ez omen zen zoriontsu. Hortaz, azti batengana jo eta galdetu zion: —Zer egin behar dut zoriontsu izateko? Aztiak berehala eman zion ihardespena: —Zoriontsu izateko, errege jauna, kanta zoragarria aurkitu behar du berorrek. Errege Federiko Handia nahiko zahartuta zegoen, eta ez omen zuen joan nahi mundu tik kanta zoragarria aurkitu gabe, eta han bidal i zituen mezulariak norabide guztietara, kant aririk onenak aurki zitza ten. Aurkitu ere aurkitu zituzten, ezinago apartak, inon ziren onenak , eta denak entzun zituen erregeak , banan banan , txan dantxandan . Alabaina, erregearen iduriz , kanta haiek ez ziren zoragarriak , eta ziztu batean bidali zituen kantari ak aldamenetik . Eta zerbitzariei galdetu zien: —Kanta zoragarria ezin ahalko didazue aurkitu? Zerbitzari ek eginahalak eta bost egin zituzten kanta zoragarria aurkitzeko , baina ezin. Eta erregeak, besterik ezean, aztiarengana joan da, aholkua eskatu zion berriro . Eta a ztiak ihardetsi : —Bada, z oriontsu izateko, errege jauna, berorrek aurkitu behar ko du kanta zoragarria. —Neronek aurkitu? Eta erregea geratu zen ez zekiela zer esan, gutxiago zer egin , erabat durduzatuta . Dena den, adinean sartuta zegoenez , eta hil aurretik ezagutu nahi zuenez kanta zoragarria, hobeto pentsatu eta, egun bat zuen buruan , erabaki irmoa hartu zuen: berak aurkitzea kanta zoragarria , berak bakarrik, kosta ahala kosta . * * * * Urrezko koroia ipini, urrezko armadura jantzi eta han abiatu zen kanta zoragarriaren bila, urrezko ezpata zorrotza lagun , zerbitzariez inguratuta, zalditeria saldoa barne . Eta i bili eta ibili eta ibili , zeharkatu zituen hala lautadak nola mendiak, hala bailarak nola herri ak; baina kanta zoragarririk ez zuenez aurkitzen, basamortua bera ere gurutza tzea deliberatu zuen . Hura pesadunbrea!, egarriaren e garriz zerbitzari asko hil egin zitzaion basamortuan eta zalditeria erdiraino murriztu. Zorionez, ezbeharrak ezbehar, basamortua gurutzatzea lortu zuen eta iritsi zen lurralde oparo batera . Ortzadarra agerian zegoen ortzi zabalean eta kolorezko izpiak bidali zizkion errege Federiko Handia ri, ongi etorri modura: zirela g orriak eta laranjak , zirela horiak eta berdeak , zirela urdinak , indigoak eta moreak. Hura zen, hura, lurraldea! Hain ederra eta oparoa iruditu zitzaion ezen barneratu egin baitzen lurraldean barrena . Eta ibili eta ibili, leku batera iritsi zen, txoriz betea, basoz zein erre kaz zipriztindua, ezinago berde a. A zer lurralde oparoa! Instantean bertako txori guztiak bidera atera eta errege Federiko Handia ren aurrean belaunikaturik , ongi etorririk loriatsuena eskaini zio ten: —Ongi etorri izan bedi gure lurraldera, errege jauna. Diosala egin eta nardozko perfume gozoak eskaini zizkio ten, ahal ziren gozoenak, erreberentzia handiz. Errege Federiko Handiak hura dena ikus ita, aho zabalik geratu zen, miretsita . Txori guztiek pertson a itxura zeukaten, burutik hasi ta hanketaraino, eta hegan egiten zuten! Hura txori saldoa! Haiek ziren biztanleak eta d enetik ze uden : hegazabalak , piripioak , txantxangorriak , birigarroak , guakamaioak, txepetxak , lirak , urretxindorrak, sinsonteak, kardinal buru gorriak … zein baino zein iku sgarriagoak ! Hura lurralde miresgarria ! Han bazegoen zeri begiratua , eta, jakina, errege Federiko Handia geratu zen miraritua . Hain lurralde emankorrik ez zuen inoiz ezagutu eta pentsatu zuen lurralde hartan aurkituko zuela kanta zoragarria , eta berehala galdetu zien biztanleei ea nor zen hango erregea. —Guk ez dugu erregerik, jauna —izan omen zen erantzuna . —Ez duzuela erregerik? Eta bi bider pentsatu gabe, errege Federiko Handiak arrapostu egin zien: —Neu izango naiz zuen errege. Eta zalditeriaren laguntzaz berehalaxe bereganatu zuen lurralde guztia; bereganatu ezezik, denborarik galdu gabe, eraiki zuen gaztelu bat, eta eraiki urrezko egongelak, urrezko dorre altuak, urrezko harresi gotorra, urrezko zubi altxagarria, urrezko arma patio a, urrezko kapera, urrezko ur putzua, urrezko lubanarroa … Eta hesit zea lortu zuen lurralde guztia , basoak, errekak zein mendiak barne, urrezko hesi gotor batez, ezinago altu. Halaxe egin zuen errege Federiko Handia k, halaxe . Eta bertako errege izan zen, ahalguztidunetan ahalguztidunena. * * * * Alabaina, gertatu zen gertatu, sumindu egin z irela txori bizilagunak . Harresia hain altua eraiki zuen errege ak, hain itxia, hain gotorra , ezen lurraldean ez baitzen ia argirik sartzen , gutxiago ortziri k ikusten: ez izar, ez ilargi, ez eguzki eta ez ezer. Horregatik, biztanle batzuek , egoera hura jasan ezinik, ihesari eman zioten urrezko harresiaz bestaldera; beste batzuek , aldiz, ihesi egin beharrean, mokoa erakutsi eta gerra deklaratu zioten. Gerraren sua agudo piztu zen lurralde osoan eta, erretxi na bailitzan, agudo zabaldu zen lurralde guztian barrena. Margo beltzak margorik ilunena margotu zuen basoan, eta perfume erre ak agudo usaingabetu lurraldeko usain gozoa: basoak erre egin ziren, errekak sikatu, mendiak gorritu eta ortzadarra ezkutatu. Duda izpirik gabe, gerra irabazi zuen errege Federiko Handia k, baina, era berean, galdu ; zeren, lipar batez, konturatu baitzen lu rraldeak ez zeukala arestian zeukan bizirik, ez kolorerik eta gutxiago oparotasunik. Altxatu urrezko ezpata eta, oihu ikaragarrien bitartez, lurraldea madarikatu zuen: —Lurralde madarikatua, madarikatua, madarikatua! Eta berriro, oihartzun gisa, errepika tu egin zituen hitz ak: —Lurralde madarikatua, madarikatua, madarikatua! Eta behin eta berriro errepikatu rik hitz madarikatu haiek, areago sumindu zen. * * * * Eta denbora pasa zen , eta, emeki emeki, zerbitzariak galdu z gainera, zalditeria bakandu zitzaion ; halako eran, non errege Federiko Handia gero eta bakartuago sentit u zen, gero eta ezdeusago , ezinduago . Hura madarikazioa! Eta esan zuen etsituta: —Kanta zoragarria ameskeria baino ez da izan. Eta egin zen gaixotu . —Zertarako bidaiatu dut horrenbeste? Zertarako egin dut gerra? Zertarako eraiki hesia? Zertarako altxatu gaztelu berria? Eta hain gaixotuta sentituta, eta hain ezinduta , urrezko logelara joan, ohean sartu eta, hilurren, aztiaren laguntza eskatu omen zuen. Lurralde hartan, ordea, aztirik ez zegoenez, andere bat azaldu omen zitzaion laguntza ematera, tunika zuri batez jantzita, oinutsik, guztiz alegera: andere Txoriketaria . Gandor bat omen zeukan buruan andereak, luzea, ile zuri beltzez hornitua, ezinago argia; paparrean, berriz, luma laranjatuak zeramatzan , zein baino zein distiratsuagoak . Errege Federiko Handiaren ohe aurrean belaunikatu , moko luzea luzatu eta, diosala eginez, nardozko perfume g ozoak eskaini zizkion, ahal ziren gozoenak, erreberentzia handiz . Eta mintzatu egin zitzaion : —Errege jauna, lurraldea madarikatu beharrean , zergatik ez du aurkitzen berorrek kanta zoragarria ? Errege Federiko Handia , nahiz eta gai xotuta egon, harrituta geratu zen andere aren hitzekin : —Kanta zoragarria? Eta begiak ernaturik, galdetu zion: —Zuk ezagutzen al duzu kanta zoragarria? Andere Txoriketariak soseguz ihardetsi zion: —Ezagutuko ez dut, bada! Hemengo Txoriketaria naizenez, ondotxo ezagutzen ditut lurralde honetako kantak. Errege ak azkar adierazi zion , irrikatsu , gaixotasunaz ahaztuta : —Ekar egidazu kanta zoragarria ; ordena ematen dizut. Entzun egin nahiko nuke hil baino lehen. Andere ak klarki arrapostu zion: —Urrezko hesiaz bestaldera joan beharko dut . Errege Federiko Handiak eman zion agindu irmoa : —Lehenbailehen j oan zaitez eta ekar egidazu kanta zoragarria. Andere a konforme. Nardozko perfume gozoa zabaldu eta , erregearen aurrean belaunikaturik , zin egin zion : —Biharko ekarriko diot kanta zoragarria. * * * * Urrezko kaiola hartu, urrezko sarea bereganatu eta han abiatu zen andere Txoriketaria . Eta joan eta joan, urrezko harresiaren bestaldera iri tsi zen : urkidi batera. Ortzi zabala ederki ikus zitekeen bertatik eta baita zoragarri entzun ere txorien kantak. Urki baten ondora hurbildu e ta gauza bat egin zuen: gandorreko ileak askatu , zuribeltzak, luzeak, eta, banan banan, lotu zituen urkiaren adar bat i, sosegu handiz, ezinago argi. Urki adarra okertu, ile luzeak tenkatu eta sortu zuen ikusgarrizko harpa , zuri beltza : miresgarria. Eta, besterik gabe, jotzen hasi zen ortzi zabal ari begira . Hain minbera eta xaramelatsu , ezen , segituan, txori bat hurbildu baitzitzaion: birigarro a. Andere ak ahots eztiz xuxurlatu zion: “Xirula xiruli, kanta zoragarri guri”. Eta zoragarri kantatu omen zuen birigarroak, urkiaren puntaren puntan . Andere Txoriketaria , orduan, zuhaitzera igo, urrezko sarea zabaldu, birigarroa harrapatu eta, urrezko kaiolan sartu ta, eraman zuen errege Federiko Handia ren aurrera , urrezko logelara . Federiko Handia k, birigarroa ikusi ahala, ohetik eman zion agindu a: —Kanta ezazu kanta zoragarria. Birigarroa , maleruski, kikildu egin zen urrezko logelan, urrezko ezpata zorrotzaren aurrean. Behin eta berriro kanta zezala agindu zion errege Federiko Handiak ; baina birigarroa mutu geratu zen. Hortaz, errege Federiko Handia k madarikatu egin zuen andere a: —Madari katu alaena, hau al da kanta zoragarria? Andere ak eztiki erantzun zion: —Zoragarri kantatzen du txoriak, errege jauna, baina mutu geratu da berorren aurrean. Federiko Handia k agindu egin zion: —Zoaz berriro , eta ekar egidazu lehenbailehen kanta zoragarria . Eta gaixotuta egon arren, zorro ztasunez gaineratu : —Biharko ez badidazu ekartzen, zureak egin du. Eta han joan zen berriro andere Txoriketaria kanta zoragarriaren bila. Urrezko harresiaren bestaldera igaro , urkidira iritsi eta jo zuen erreka baten ondora. Bero egiten zuen eta pentsatu zuen errekara hurbilduko zirela txoriak freskatzera. Eta hala, errekara joanik eta uraren murmurioa entzun zuela rik, jotzen hasi omen zen harpa , xaramelatsu. Hain xaramelatsu ezen agudo hurbildu baitzitzaion txori lotsagabe ba t: txepetxa. Andere ak xuxurlatu zion: “Xirula xiruli, kanta zoragarri guri”. Txepetxak buztana mugitu, harparen gainean pausatu, eta kantatu z uen zoragarri. A zer kanta! Orduan, andere Txoriketariak harrapatu , urrezko kaiolan sartu eta berehala eraman zuen errege aren aurrera . Tamalez, txepetxa ere mutu geratu zen urrezko ezpata zorrotzaren aurrean . Baina, lotsagabea zenez, kikildu beharrean, hegaldatu eta , batere lotsarik gabe, kakazirin a egin omen zuen errege Federiko Handia ren koroi gainean . Hura atrebimendua! Eta Federiko Handia sumindu : —Txori alaena! M adarikatua! Ohetik altxatu, a ndere ari begiratu eta , ezinduta, suharki mintzatu zitzaion : —Zer madarikazio da hau? Eta agindu mingotsa eman zion: —Lepoa moztuko dizut i nstantean. Andere Txoriketaria belauniko jarri zen. N ardozko perfumerik gozoena eskaini eta erregutu zion beste aukera bat ema teko, hirugarren aukera, azkena. Errege ak gordin eman zion erantzuna : —Ongi da , zoaz berriro ; baina, azken aukera izango duzu. Oraingoan , ez badidazu ekartzen kanta zoragarria, lepoa moztuko dizut. Andere Txoriketaria han joan omen zen berriro kanta zoragarriaren bila. Hesiaz bestaldera igaro, eta pentsatu zuen errekara baino hobe izango zuela mendi a igotzea , kantak argiago entzungo zituela mendiaren gaine an. Eta harantz jo zuen. Alabaina , mendiaren gainera iritsi zelarik , gau egin eta, txoriak lotara joan zirenez, kanta rik gabe geratu zen . Eta pentsatu zuen: —Zer egingo dut orain ? Erregeak lepoa moztuko dit! Eta deliberat u zuen ihes egitea . Agudo, baina, ihes egiteari muzin egin eta erregearengana joatea erabaki zuen . —Egia esa ten badiot, agian, ez dit lepoa moztuko ; beste aukera bat emango dit. Eta han joan zen erregearengana . Maleruski, erreg eak ikusterakoan k aiola hutsik zekarrela , sumindu egin zen , ernegatu , amorratu , odolberotu . Ohetik zutitu, eta brauki eman zuen ordena : —Bihar goizean lepoa moztuko dizut. Eta andere Txoriketaria preso sartu omen zuen urrezko presondegian . * * * * Gotorra ze n urrezko presondegia eta, bat ez ere iluna, oso iluna, eta andere a geratu zen ez zuela ezer ikusten. Bertatik bertara ezin z ezakeen ezer bere izi eta, lipar batez, geratu zen itsututa, noraezean, hormen artean harrapatuta . Ordea, emeki emeki, iluntasunera ohitzen hasi zelarik , bistatu zuen urrezko leihatila bat, urrezko barrez eraikia , argi zirrinta bat ekin . Eta sosegatu egin zen . Nahiz eta jakin lepoa moztuko ziotela , arnasa hartu eta , argiari begira, adoretsu mintzatu zen : —Lepoa laster moztu ko didate, baina ez naiz kikilduko. Eta ez zen kikildu. Buruko ile luzeak askatu eta lotu zizkion urrezko barrei, sosegu handiz, ezinago argi. Eta h ala egon zen denbora luzean. Gero arnasa hartu eta , belaunikatu ta, leihatilako argiari begiratu , harpa miresgarria sortu , eta jotzen hasi omen zen, jo eta jo, kanta eta kanta . A zer kanta! Eta errege aren belarrietara iritsi omen zen kanta , hilurren zegoela , urrezko logelara . —Baina, zer gertatzen ari da hemen? —galdetu zuen erregeak , amets txar batetik esnatu izan balitz bezala — Zer da kanta hau? Zer madarikazio? Ohetik jaiki eta erregea, ozta ozta, urrezko patiora irten zen erantzuna aurkitu nahian , nahiz eta oso gaixo egon . Urrezko patioan , ordea, ez zuen ezer aurkitu, txoriak salbu. Txoriak saldoka zebiltzan, anderea preso zegoen leihatilaren ondoan … eta kantuan ari omen ziren guztiak ! Erregeak madarika zioa bota omen zuen oihu ikaragarri baten bitartez: —Lurralde madarikatua, madarikatu a, madarikatua!! ! Eta hitz ok behin eta berriro errepikaturik, instantean erabaki zuen lepoa mozt uko ziola andere Txoriketariari . Eskuetan hartu u rrezko ezpata zorrotza eta, ezinduta egon arren, joan z en urrezko presondegira. Alabaina, sartu ahala, aho zabali k geratu zen : harpa jotzen aurkitu omen zuen anderea !, harpa z uribeltza, miresgarria, jo eta jo, kanta eta kanta, era harrigarrian , txoriz inguratu ta: zirela hegazabalak zein piripioak, txantxangorriak zein birigarroak, guakamaioak, txepetxak, lirak, sinsonteak, kardinal buru gorriak … Eta zur eta lur geratu omen zen erregea , erabat estonatua , begiak diz diz. —Mila tximista eta trumoi! Eta alde batera utzirik urrezko ezpata, belarria luzatu eta , entzun ez ezik, ikusi ere ikusi zuen ortzian nola zabaltzen ziren ortzadarraren izpiak : zirela gorriak eta laranjak ; zirela horiak eta berdeak; urdinak, indigoak , moreak … eta zer nolako kanta sortzen zen presondegiaren erdian , zoragarrienetan zoragarriena . Eta esan zuen mirarituta : —Hau bai dela zoragarria! Alabaina, supituan, a ndere Txoriketaria k kanta eten zuen. E rregeari begiratu eta adoretsu mintzatu zitzaion : —Nire lepoa moztera etorri al da berorri ? Errege Federiko Handia harritu ta geratu zen : —Zure l epoa mozt era? Eta egin zen durduzatu: —Kanta zoragarria aurkitu dut eta! Azkenean aurkitu dut! Aurkitu dut! Andere Txoriketariak esan zion : —Berorrek aurkitu baldin badu kanta zoragarria , bada, kanta beza orain . Errege Federiko Handia k ez zekien zer esan. Inoiz ez omen zuen kantarik kantatu ; are gutxiago kanta zoragarri a. Eta ihardetsi zion: —Nik ez dakit kantatzen . Andere Txoriketariak eztiki arrapostu zion: —Nire harpa miresgarriaz ederki kantatuko du berorrek. Ile luze a lurreraino askatu eta, harpa miresgarri a eskuetan, xuxurlatu zion: “Xirula xiruli, kanta ezazu zoragarri guri”. Eta errege Federiko Handia, besterik gabe, batbatean, zoragarri kantatzen hasi omen zen. Hain zoragarri ezen eskuetan zeraman ezpata zorrotza utzi, urrezko armadura erantzi eta hegan hasi baitzen andere Txoriketariaren bizkar gainean , ortzi zabalean barrena , hegan eta hegan, kantari eta kantari , gaixotasunaz ahaztuta . Eta hegan eta hegan, kantari eta kantari, soinu bortitz bat entzun z uen lurralde guztian barrena, trumoi zaratatsuaren antzekoa. Supituan, urrezko muraila altua eraitsi, margo beltza desagertu, eta perfume gozoa baino ez omen zen zabaldu lurralde guztian barrena. A zer kanta zoragarria zen hura! Eta hegan eta hegan, kantari eta kantari, muino batera iritsi ta, ikusi omen zuen urrezko gaztelua inoiz baino ederragoa : urrezko zubi altxagarria, urrezko egongelak eta altuera handiko urrezko dorreak, ondotxo ezagutzen zituenak. Urrezko kapera n sartu eta arrania!, txoriak ikusi omen zituen urrezko tronuan eserita : hegazabalak , piripioak, sinsonteak , kardinal buru gorriak, guakamaioak, txepetxak , lirak, hontzak , argioilarrak …, eta kantari hasi omen ziren denak, errege Federiko Handia rekin batera , zoragarri . * * * * Eta kanta eta kanta, loriaren loriaz, errege Federiko Handia hil egin omen zen. Hain zoriontsu, ezen gazteluak izen berria hartu baitzuen: KANTA ZORAGARRIA.

2023-12-01

Lekore_4

Euskal literatura denon eskura ZENBAKI HONETANITU banda:Mikele Landa Eiguren, Jon Gurrutxaga Urbieta, Alazne Arruti Bengoetxea, Paul Beitia Ariznabarreta, Garazi Mugarza Markina, Itziar Ugarte Irizar, Martin Bidaur, Jane IturbeKonplizeak:Lurdes Ondaro Mallea, Martin Riella, Kepa Matxain, Martin Murueta Torre, Baladi Haztube, Las MuchachitasLEKORE aldizkariawww.lekore.eusZuzendaria: Jane IturbeEditorea eta argitaratzailea: ITU bandaAzala:Damaris PanBarneko argazkiak:Eneritz Albizu Lizaso eta Peru IparragirreDiseinua eta maketazioa:Mariñe Arbeo Astigarraga Inprimaketa:. Antza S.A.L. www.antza.eus© edizioarena: ITU banda literatura taldea© testuena: egileakAzpeitia, 2017ko urriaLege Gordailua: SS16912016ISSN 25307053ccbysa Creative CommonsAitortu Partekatuhttp://creativecommons.org/licenses/bysa/4.0/ 35/7/9/16/17/19/21/29/31/EDITURIALAAita, Raymond Carver (ITZULPENA)Iraila Garazi Mugarza Markina (POESIA)Airearen mugimenduak Lurdes Ondaro Mallea (POESIA, FIKZIOA)Martinek Martini Martin Riella (FIKZIOA)Hiru poema Alazne Arruti Bengoetxea (POESIA)ELKARRIZKETA: Xabier GantzarainGorroto ditudan lurrinak eta faltan ditudan kiratsak Mikele Landa Eiguren (POESIA)Lau poema Kepa Matxain Iztueta (POESIA)aurkibidea 44/37/39/41/43/46/49/55/71Txapelketaz, maila mikroan Jon Gurrutxaga Urbieta (FIKZIOA)Lichtenbergen aforismoak Martin Murueta Torre (ITZULPENA)Inongo jendea, nonbait Amaiur B. Blasco (POESIA)Kasiopea Martin Bidaur (FIKZIOA)Oskeltzean Baladi Haztube (POESIA)Itzuliko gara Las Muchachitas (KRONIKAPOESIA)Nola bizi(raun) literatur plaza(n) I Itziar Ugarte Irizar (ELKARRIZKETA)Aurrekariak Jane Iturbe (FIKZIOA) 5Lektore agurgarria, agur.Heldu da laugarrena; lauhazka, narrasean ia, baina heldu da. Larrituta geunden gu, baina areago honezkero lektoreak, konplizeak, Euzkadi Sariko epaimahaia... No pasa nada, tenemos Arconada.Gorka Arresek dio Martinek ez duela ihes egin bandatik, baina aurre hartu duela pelotoian. Bada, guk ozen diogu: liburuolde baten lehen alea da Martinena, tenpestaren aurreneko euritanta, luiziaren aurreko harri soltea –bai, Anari parafra seatu berri dugu, etorkizuneko euskal literatur gintzako joerei aurre hartuta–. Argi diogu: Bidaur burkidearen Itzulera (Susa, 2017) poemaliburua helduko den itutarron obra askozaz zabalago baten lehenbiziko alea da, obra zabal bat, zeina etorkizuneko kritikak eta akademiak joera komu nei eta ideia kolektiboei begira aztertuko baitu, Pott bandakoena bezala edo Lubakikoena bezal… Epa; itxoin… Edo Vladimirrekoena be… Ba, ez. Bueno: Pottekoena bezala aztertuko den obra entzutetsu eta prestigiodun baten lehenda biziko mugarria da Itzulera. Zorionak, Bidaur, eta urte berri on.Zorionak, baita ere, baina ez maila berean, jakina, On Fernando Arambururi, bere Patria maisu lantzarrarekin irabazitako Sari Nazionalagatik, Nacionala, alegia, eta baita nazio ttipikoagatik ere, Euzkadi Sari horiek. Mardula eta aski sakona Editurialaizanagatik aise irakurri dugun eleberri honek ausarki jorratzen du hipokrisiak “euskal gatazka” deitu izan duen hori. Hipokrisia hori bera, Pirinioen alde bietara dantzan dabiltzalarik euskaraz idazten duten gremiotxo hori, atera da esanez egon dela Gatazkari buruzko literaturarik Patriaren aurretik eta bata eta bestea, baina guk argi diogu: gatazkaren errelatoa hasi eta buka fikzionatu nahi izan duen liburu orohartzailerik ez da izan. (Eta hortxe, adiskideok, orain ironiarik batere gabe, dagoke auzi honen kiratsa eta fartsa).Zorionak eta hitz zuri eta onak bazter lagata, tamala ere agertu beharra daukagu, oraingoan Edo! gogoan. Gora eta gora beti!, miraz eta ardu raz diogu. Berben besarkada beroa iritsiko ahal zaizue!Konturatu gara konturatu zaretela, korapiloak egin zaizkigula laugarrenaren lokarrietan, eta estropezuka, ttirrikittaraka, berantegi egin zaigu zuen etxean sartzerako. Baina esazue hitz bat, eta itzuliko gara.ITU bandak2017ko udazken berantiarrean 6Lektore agurgarria, agur.Heldu da laugarrena; lauhazka, narrasean ia, baina heldu da. Larrituta geunden gu, baina areago honezkero lektoreak, konplizeak, Euzkadi Sariko epaimahaia... No pasa nada, tenemos Arconada.Gorka Arresek dio Martinek ez duela ihes egin bandatik, baina aurre hartu duela pelotoian. Bada, guk ozen diogu: liburuolde baten lehen alea da Martinena, tenpestaren aurreneko euritanta, luiziaren aurreko harri soltea –bai, Anari parafra seatu berri dugu, etorkizuneko euskal literatur gintzako joerei aurre hartuta–. Argi diogu: Bidaur burkidearen Itzulera (Susa, 2017) poemaliburua helduko den itutarron obra askozaz zabalago baten lehenbiziko alea da, obra zabal bat, zeina etorkizuneko kritikak eta akademiak joera komu nei eta ideia kolektiboei begira aztertuko baitu, Pott bandakoena bezala edo Lubakikoena bezal… Epa; itxoin… Edo Vladimirrekoena be… Ba, ez. Bueno: Pottekoena bezala aztertuko den obra entzutetsu eta prestigiodun baten lehenda biziko mugarria da Itzulera. Zorionak, Bidaur, eta urte berri on.Zorionak, baita ere, baina ez maila berean, jakina, On Fernando Arambururi, bere Patria maisu lantzarrarekin irabazitako Sari Nazionalagatik, Nacionala, alegia, eta baita nazio ttipikoagatik ere, Euzkadi Sari horiek. Mardula eta aski sakona izanagatik aise irakurri dugun eleberri honek ausarki jorratzen du hipokrisiak “euskal gatazka” deitu izan duen hori. Hipokrisia hori bera, Pirinioen alde bietara dantzan dabiltzalarik euskaraz idazten duten gremiotxo hori, atera da esanez egon dela Gatazkari buruzko literaturarik Patriaren aurretik eta bata eta bestea, baina guk argi diogu: gatazkaren errelatoa hasi eta buka fikzionatu nahi izan duen liburu orohartzailerik ez da izan. (Eta hortxe, adiskideok, orain ironiarik batere gabe, dagoke auzi honen kiratsa eta fartsa).Zorionak eta hitz zuri eta onak bazter lagata, tamala ere agertu beharra daukagu, oraingoan Edo! gogoan. Gora eta gora beti!, miraz eta ardu raz diogu. Berben besarkada beroa iritsiko ahal zaizue!Konturatu gara konturatu zaretela, korapiloak egin zaizkigula laugarrenaren lokarrietan, eta estropezuka, ttirrikittaraka, berantegi egin zaigu zuen etxean sartzerako. Baina esazue hitz bat, eta itzuliko gara.ITU bandak2017ko udazken berantiarrean Raymond Carver Itzulpena: Paul Beitia Ariznabarreta77AITAbegira, nola geratzen zen begiak zabalzabal eta nola altxatzen zuen batzuetan ukabila bere ahora. Ez zuen ez irribarrerik ez barrerik egiten, baina noizbehinka begiak kliskatu eta mingaina astintzen zuen neskatoetako batek masaila ferekatzen zionean.Aita sukaldean zegoen eta entzun zitzakeen etxekoak haurrarekin jolasean. – Zein maite duzu, txiki? –esan zion Phyllisek masaila kilimatuz.– Denok maite gaitu –esan zuen Phyllisek– baina aitatxo asko maite du, aitatxoren umetxoa delako!Amona ohearen ertz batean eseri zen eta esan zuen:– Begira bere beso txikiari! Bai potoloa. Eta atzamar txiki horiei! Bere amaren berdinberdinak.– Ez al da maitagarria? –esan zuen amak–. Osasuntsua gainera, nire txikia. –Eta aurre rantz makurtuz musu eman zion haurrari kopetan eta haren beso gaineko manta ukitu zuen–. Guk ere maite dugu.– Baina zeinen antza dauka, zeinen antza dauka? –oihukatu zuen Alicek, eta denak hurbildu ziren otartxora zeinen antza ote zeukan ikustera.– Begi politak dauzka –esan zuen Carolek.– Ume guztiek dauzkate begi politak –Phyllisek.– Bere aitonaren ezpainak dauzka –esan zuen amonak–. Begira ezpain horiei.– Ez dakit ba nik… –amak–. Ez nuke esango.– Sudurra! Sudurra! –oihukatu zuen Alicek.– Zer du sudurrak? –galdetu zion amak.– Norbaiten sudurraren antza dauka –neskatoak erantzun.– Ez, ez dakit –esan zuen amak–. Ez dut uste.– Ezpain horiek… –xuxurlatu zuen amonak–. Atzamar txiki horiek… –esan zuen haurra ren eskuen gainetik manta kendu eta atzamarrak zabaltzen zizkiola.– Zeinen antza dauka umeak?– Ez dauka inoren antzik –esan zuen Phyllisek. Eta are gehiago hurbildu ziren guztiak.Haurra ohe ondoko otartxo batean zetzan, txano eta pijama zuriz jantzirik. Otarra margotu berria zegoen, eta azpian edredoi urdina eta alboetan zinta urdinak zeuzkan jarrita. Hiru arrebak, ama, ohetik jaiki berri zegoena eta oraindik guztiz bertan ez zegoena, eta amona, bostak zeuden haurrari – Badakit! Badakit! –esan zuen Carolek–. Aitatxoren antza dauka! –Are gehiago hurbil du ziren, haurra hobeto ikusteko.– Baina, eta aitatxok, zeinen antza dauka? –galdetu zuen Phyllisek.– Zeinen antza dauka aitatxok? –errepikatu zuen Alicek, eta guztiek begiratu zuten sukalderantz, aita haiei bizkarra ematen eserita zegoen tokirantz.– Ba inorena ez! –esan zuen Phyllisek eta begiak umeldu zitzaizkion.– Ixo –esan zion amonak eta ingurura begiratu zuen eta gero berriz haurrari.–Aitatxok ez dauka inoren antzik! –esan zuen Alicek.– Baina norbaiten antza eduki behar du! –esan zuen Phyllisek, zinta urdinetako batekin bere begiak lehortzen zituela. Eta guztiek, amonak izan ezik, begiratu zioten mahaian eserita zegoen aitari.Aulkian buelta emana zen eta aurpegia zuri eta soraio zeukan. 88begira, nola geratzen zen begiak zabalzabal eta nola altxatzen zuen batzuetan ukabila bere ahora. Ez zuen ez irribarrerik ez barrerik egiten, baina noizbehinka begiak kliskatu eta mingaina astintzen zuen neskatoetako batek masaila ferekatzen zionean.Aita sukaldean zegoen eta entzun zitzakeen etxekoak haurrarekin jolasean. – Zein maite duzu, txiki? –esan zion Phyllisek masaila kilimatuz.– Denok maite gaitu –esan zuen Phyllisek– baina aitatxo asko maite du, aitatxoren umetxoa delako!Amona ohearen ertz batean eseri zen eta esan zuen:– Begira bere beso txikiari! Bai potoloa. Eta atzamar txiki horiei! Bere amaren berdinberdinak.– Ez al da maitagarria? –esan zuen amak–. Osasuntsua gainera, nire txikia. –Eta aurre rantz makurtuz musu eman zion haurrari kopetan eta haren beso gaineko manta ukitu zuen–. Guk ere maite dugu.– Baina zeinen antza dauka, zeinen antza dauka? –oihukatu zuen Alicek, eta denak hurbildu ziren otartxora zeinen antza ote zeukan ikustera.– Begi politak dauzka –esan zuen Carolek.– Ume guztiek dauzkate begi politak –Phyllisek.– Bere aitonaren ezpainak dauzka –esan zuen amonak–. Begira ezpain horiei.– Ez dakit ba nik… –amak–. Ez nuke esango.– Sudurra! Sudurra! –oihukatu zuen Alicek.– Zer du sudurrak? –galdetu zion amak.– Norbaiten sudurraren antza dauka –neskatoak erantzun.– Ez, ez dakit –esan zuen amak–. Ez dut uste.– Ezpain horiek… –xuxurlatu zuen amonak–. Atzamar txiki horiek… –esan zuen haurra ren eskuen gainetik manta kendu eta atzamarrak zabaltzen zizkiola.– Zeinen antza dauka umeak?– Ez dauka inoren antzik –esan zuen Phyllisek. Eta are gehiago hurbildu ziren guztiak.aurra ohe ondoko otartxo batean zetzan, txano eta pijama zuriz jantzirik. Otarra margotu berria zegoen, eta azpian edredoi urdina eta alboetan zinta urdinak zeuzkan jarrita. Hiru arrebak, ama, ohetik jaiki berri zegoena eta oraindik guztiz bertan ez zegoena, eta amona, bostak zeuden haurrari – Badakit! Badakit! –esan zuen Carolek–. Aitatxoren antza dauka! –Are gehiago hurbil du ziren, haurra hobeto ikusteko.– Baina, eta aitatxok, zeinen antza dauka? –galdetu zuen Phyllisek.– Zeinen antza dauka aitatxok? –errepikatu zuen Alicek, eta guztiek begiratu zuten sukalderantz, aita haiei bizkarra ematen eserita zegoen tokirantz.– Ba inorena ez! –esan zuen Phyllisek eta begiak umeldu zitzaizkion.– Ixo –esan zion amonak eta ingurura begiratu zuen eta gero berriz haurrari.–Aitatxok ez dauka inoren antzik! –esan zuen Alicek.– Baina norbaiten antza eduki behar du! –esan zuen Phyllisek, zinta urdinetako batekin bere begiak lehortzen zituela. Eta guztiek, amonak izan ezik, begiratu zioten mahaian eserita zegoen aitari.Aulkian buelta emana zen eta aurpegia zuri eta soraio zeukan. 9Lurdes Ondaro MalleaAIREAREN MUGIMENDUAKARNASA HARTULotan dagoen sabel borobilak mugitzen du airea, gora eta behera, gora eta behera. Atzamar puntaz uki zenezake arnasa, hortxe, zilbor ondoan.Amek euren kumeak orgatxoetan daramatzate:medikuek lo gora begira egin behar dela diote etakumeak lo doaz gora begira orgatxoetan.Lo edo hildahilda diruditeAmek euren kumeen matraila guriak erakusten dizkiotepasatzen den edonoriMatraila guri eta zuriubeltzen hasiak.Amen kumeak orgatxoetan 10Bizitzea erraza dela diozujan eta edan besterik ez dugula egin behar bizirautekohorri gehitu berba apur bat egitea eta biziko garaeta ez gaituzte zoroetxean sartukoZoriontsu izan behar zara zoroirribarre artean ulertzen ez dituzun hitzak oihukatupublikoari gustatzen zaio euren doinu ziurraPoeta izan zintezkezehazki zeri kantatzen diozun ez dakizulaez al da poetikoanora ezakorrika baina hankarik gabeMin ematen du bi hankak mozteak bainagozo egongo da ogiaeta hori da inportanteabaduzu zer jana egun batzuetarakoGero beste zerbait topatu beharko duzuedo gastuak murriztuGaruna ken diezaiokezu zeure buruariez al da energia gehien kontsumitzen duen organoa?Ez pentsatzea lehiakorragoa daBizitzea errazten du.Bizitzeaz 11Oinez heldu ziren honailara luze bateanInor molestatu barikhilek ohi duten bakeanOdolik ez zainetan taokerra lepahezurraTa lepoko konkorreanzeukaten odol apurraLehenengo pentsatu nuenagure zaharrak zirelaHorregatik zeukatelapauso oker ta motelaAurpegian ez zitzaienia zimurrik ageriHain ondo ikusten zirennekatutako bi begiKexatu barik pasatuziren mila dohakabepauso oker moteleanetsipen zantzurik gabeKonkorretako pisuaez zuten nabari bidelibre zirela uste taezin zuten izan libre“Nora zoazte?” galdetunien euregana jota“Ez dakit” esan zidatenta ez zitzaien inportaTa horrela joan zirenbide zaharrean aurrerakonkor gainean hartutabakoitzak bere kimera.Kimerak 12HAIZEAK JOArboletako hostoek elkarri esaten diote badatorrela, badatorrela; haizearen salatari.Haizeak zuhaitzak astintzen ditu eta badirudi alde egin behar dutela. Ez nintzateke gehiegi harrituko sustraiak lurretik atera eta oinez hasiko balira, pasieran.Atzo hego haizea zegoen eta zeruan laino grisak, naturaren kolorea xurgatzen duten laino grisak, denari bere nortasuna kentzen dioten laino grisak. Nortasunik gabeko arima errariak ziren zuhaitzak atzo. Itsasoan linboan den txalupak ere ez du inora heltzeko itxaropenik, baina hala ere inoiz ez dago geldi eta aldi berean geldi dago, nortasunik gabeko ingurune batean dagoelako, beti berdin. Atzo bezalako egunetan kalera irtetea itsaso barearen erdian dagoen motorrik gabeko txalupan egun bat pasatzea bezalakoa da.Haizeak axolagabeki jotzen ninduen aurpegian eta saman, kamiseta barrura sartzeko keinua egiten zuen baina ez zen sartzen. Begi bakoitza inorena ez den atzamar batez laztantzen zidan.Gaur hego haizea dago eta argitasuna ukitu egin daiteke. Tantaz tanta blaitzen ditu zuhaitzen orriak. Sentitu egiten dut nola perla laranjek masaila eta bekokia laztantzen dizkidaten, epeltasun iheskor batez.Egun haizetsuaEguna ondo doan ikustekolurreko orbelak zapaltzen ditutzarata egiten badute eguna garbi doa eta argitasuna ia ukigarria daBestela airea nagi dabilela iruditzen zaitbusti egin dutela orbela bera erehostoa da oraindik baina ahaztu egin zaiozer den barrunbeak zartatzea.Zer den barrunbeak zartatzea 13Arrastoak hosto arreetanHosto arreak zapata zoletanArrastoak zapata zoletanZapata zolak lurrean, eta sabaianSabaiko arrastoakHosto arreak erori dira lurrera,zapata zolen pareraUdazken lorratzakUdazken lorratzak 14Agortutako urtegi bat dazuhaitzen eskeletoak ageri dira noizean behinlur zikinetan eguzkia hartzenZer eroango zenuke urtegi idor batera?Plastikozko ur botila.Bilboko errekak lepohezurra zirudien eta eraikin zerrenda luzeek hazka egiteko luzatu tako besoak.Haizeak biribildutako mendi zaharrek izara artean etzandako emakumeak gogoraraz ten zizkioten, goizeko argi zuriaren zain egon direnak lo egiteko.Itsasoak atzera egitean hondartzari zainak marrazten zizkion, eta eskumuturra behatu behar izaten zuen erdi ezkutuan hareatzako zainak bereak ez zirela ziurtatzeko, ez zela berea hondarretan gora eta behera zebilen odola.Kobazuloetako horma kurbatuekin bat egin nahi izaten zuen, gorputza hormara lotu eta harriaren sakon unada bakoitza bete. Harria, edo azala bete?Agortutako urtegiak milaka gorputz zituen barnean, egarri. Sustraiek ere abandonaturi ko lurretan gorantz hazten ziren, bihurritu sustraiak bezala.Arku bat ziruditen minez eta plazerezegurrezko larrupera eguzki izpiren bat heltzean.Oihu gordinak itotzen zituen ahora sartutako lur zikinak.Haizea entzuten da agortutako urtegietan garrasika...Agortutako urtegi bat da AIREA GELDI“Haizea ez da nekatzen, hegoak nekatzen dira ”Hainbeste korapilatzen zen gauetan, beso bata beste besoari lotuta, besoak kokotean eta gerri bueltan, besoak izter artean eta bernetan, ezkerreko izterra eskuinekoaren gainean eta eskuineko berna ezkerrekoaren gainean, bi atzamar ipurdian eta hiru lepoaren amaieran, ze, goizetan ezin izaten baitzituen korapiloak askatu. Hankak askatzea lortzen bazuen gerritik gora geratzen zitzaion gorputz amorfo eta asimetri koak oreka eta oinez egitea galarazten zion. Hurrengo gauera arte itxaron behar izaten zuen ohean halakoetan, itsaso bare eta lasairen baten gertatuko ziren ametsen zain, gorputz adarrak laxatzeko.Gau batez amesgaiztoa izan zuen besoak saman korapilatuta zituela, eta biharamu nean itota agertu zen.Ohean15Imajinatu horia, urdina eta marroia den desertua. Eguzkiak jandako koloreak dira.Dunen itxurako tontor borobiletan haizeak jotzen duela dirudi baina ezin da jakin biluziak direlako eta ezdagoelako ezer bertan haizeak mugitzeko.Edozein norabidetan begiratuz gero zerua hutsik eta urrun dago. Eguzkia da goietan eta kiskali egiten du. Ez duzu azalean berotasuna sentitzen? Bero lehorra. Batbatean Ikaro agertu da eszenaren ezker aldean, hego zuri handihandiak ditu zabalik. Ze politak diren! Oso altu egin arren hegan luma bakoitza ikus dezakezu, eta iaia lepoa ferekatu dizute zure gainetik pasatu denean. Ikaro eguzkirantz doa. Mokoa du, eta mokoak eguzkia ukitu duenean hegoak erre egin dira. Baina ez da itsasora jausi, ez dagoelako itsasorik.Desagertu egin da, erre den unean eguzki bihurtu, beste Ikaro bat dator eszenara eta berriz mokoarekineguzkia ukitu du eta berriro kiskali eta beste...Imajinatu duzu?Ipuina (Ikaro) 16Garazi Mugarza MarkinaIRAILAiraila hasi da negutzen eta piztiak gordetzenez dut negua beste ezer esperoohitu nintzen epelaren zain ez egotera zu, itzal ilun eta zimel horiezleku eta ezdenboretanpiztia marroi bat zinen iragan basati baten orbainekinhorren efimero baina hain eternalia dena gelditzeraino (zu ere ez zinen ohartu, arinago doa hau gu biok baino) topatu ginen ekaitza lehertzen zen gauetanpiztia marroi bat zinen iragan basati baten orbainekineta jakin banekiensuntsi nintzazun entregatuko nintzelaneu ere itzal eta zimel bilakatzera iraila hasi da negutzen eta piztiak gordetzeneurialdiak iritsi eta desagertu dira epelaketa ez gara topatuko negua heze hedatuko da gure sabel eta ertz hutsetaneta are barrurago bilduko garaze iraila hasi da negutzen, gu lako piztiak ere bai 17Martin RiellaMARTINEK MARTINIez zen igandea, ez. Halako egun batez hil zen, martin, minuskulaz. Ez zen igandea, ez. Larunbata zen eta bai, arraunean ari zen. Itsaso zikin batean arraun, noraezean. Lurrinek esango duten horren preso hil zen, beldurturik. Itsaso zikinean hil zen. Egurrez eta paperez zikindua egon zen itsaso zikin berberean hil zen, martin, minuskulaz. Hil zen. Plastiko poltsa eta bidoi artean joan zen.Halako egun batez hil zen. Halako egun batez. Eta ez, ez zen igandea. Joan zen itsaso ra bizitzari agur esatera doazen kaioen moduan, hegan, baina baxu, itsas mailatik gertu eta moralaren mugetatik beherantz. Joan zen berak eraikitako basamortu zabal horre tako hondar aleak aldatzen ziren bitartean, metamorfosia eginez, ale bihurtuz. Izan zen ur tanta desertuan eta ito zen behin eta berriz. Ahitu zen martin, minuskulaz, behin eta berriz, lehortearen ondorioz xahutzen den iturri lizuneko azken tanta bezala. Kondenaturik joan zen ura. Ez agurrik, ez adiorik. Desagertu zen mendi atzealdeetan eguzkia doan bezala, poliki, eroriz bezala, desagertu arte. Joan zen, eta ez zuen inork nabaritu, martini egokitu behar balitzaio lez adieraztea, esatea, kontatzea... zergatik horren krudel? Zergatik haragijaleen okela bezain gordin? Hala maite al dugu? Hala maite ahal dugu? Ala maite dezakegu?Zer esango luke herriak? Hitz egingo al lukete basamortuek? Eta bertako izakiek? Eta erori bezain pronto sikatzen diren ur tantek, zer esango lukete? Zer, itzuli balitz? Izarrek? Ba al dute ahotskordarik? Egiten al dute musikarik? Lurrinek arduratzen dute martin, minuskulaz. Bereziki sudurzuloetan goraino, ia norbe ra nahasteraino datozenean. Lehen Paristik zetozenak, orain Armani, Gucci edota azokakoak direnak. Denak. Denak dira larritasuneraino itogarriak martinentzat, minus kulaz. Baina itzuli nahi du. Itzuliko da. Berak sortutako basamortuan botako du euria, handia, eta ortzadarra helduz itzuliko da, kolore bat lapurtuz, edo bi, zergatik ez? Sikatuko da, desagertzeraino. Azken hondar alea ur tanta bihurtu arte. Ez itsasorik, lakuak kontrolagarriagoak dira, masa bezala. Koloreetako masa bezala. Halako egun batez hil zen, martin, minuskulaz. Joan zen hainbat gauza doazen moduan, batbatean. Hamaika mila min jaso ostean, labankadaz labankada, bere beldur eta gezurren preso, galeretan boga, baina kondenarik gabe. Gizarte oso batek epaitua, herriko lurrinek askatzen duten dotoreziaz. Baina Jesukristoren via crucis aren kondenaren moduan itzuli da Martin, hitz larriz, larriturik, baina itzuli balitz ez zen martin izango, ez larunbatez behintzat. Orduan itzuliko balitz, orduan izango zen Martin. Agertuko zen berriz, agertuko da berriz. Ostadarpean handi, gurutzea bizkarrean. Kondenaren jabe orain, gurutzea tinko esango dio agur desertuari. “Ekarri erratza!” entzun da. “Multikolorea!”. Doala Martin. Nondik hasi baina? Nondik? Ba al da gidali bururik? Bidea bakarrik egitea egokitzen zaion honetan, ez ditu hondar zakuak pilatuko, ez! Itsaso gazirik ez ilargitik behera, ez!Ni naiz Martin. Ni naiz martin izan zen hura. Ni naiz, ni, nire etxeko egongela galera bihurtu duena. Ni naiz basamortu ospelen muga gainditzeraino hil dena. Eta berriz jaio dena. Ni, trantsiziorik gabe, batbatean muturrean gurutzea daramana. Ni, eta beste inor, perfumeak gorrotatu dituena nazkatzeraino. Ni lirain, ni itsusi. Gizen eta argal, luze eta motz, harro eta ahul, aho bete hortz bezain isil. Baina ni, Martin, ni, martin, beti triste, irribarre galdu eta espresiorik gabeko horren jabe. Ni eskean eta ematen, jaso gabe. Zutik dagoen gizakirik makurtuena, Euskal Herrian, munduan, unibertsoan dagoen gizakirik makurrena. Makulurik gabe herren bizi izan dena, konfiantzaz beterik tinko eutsi diona gezur bola bati, biraka doan bola horri tinko, erraturik tematuta. Mun duak baino hamar, mila, infinitu buelta gehiago eman duen bolaren jabe eta sortzaile, egile, eskubide osoz.Nolako usaina du duintasunak? Zein perfume mota erabili behar da hautatutako kolorea adierazteko? Errimatzen al du moreak eta urdinak? Zer dio masak, zer? Zenbat bandera jantzi behar dira bola erraldoia txikitzeko? Nola garbitzen da itsasoa? Zenbat galdera, eta galera bakarra. Martin jaio izanagatik basamortuek berdin jarraitzen dute, itsaso zikinek plastikozko poltsak dituzte eta perfume lizunek kirats nazkagarria dute. Ez ote dira ba martin eta Martin gauza bera? Kausa bera? Borroka bat akaso?Zerua itsaso zikin bat da. Zerua itsaso bat dela esanez.Zerua itsaso zikin bat dela esanez. 18ez zen igandea, ez. Halako egun batez hil zen, martin, minuskulaz. Ez zen igandea, ez. Larunbata zen eta bai, arraunean ari zen. Itsaso zikin batean arraun, noraezean. Lurrinek esango duten horren preso hil zen, beldurturik. Itsaso zikinean hil zen. Egurrez eta paperez zikindua egon zen itsaso zikin berberean hil zen, martin, minuskulaz. Hil zen. Plastiko poltsa eta bidoi artean joan zen.Halako egun batez hil zen. Halako egun batez. Eta ez, ez zen igandea. Joan zen itsaso ra bizitzari agur esatera doazen kaioen moduan, hegan, baina baxu, itsas mailatik gertu eta moralaren mugetatik beherantz. Joan zen berak eraikitako basamortu zabal horre tako hondar aleak aldatzen ziren bitartean, metamorfosia eginez, ale bihurtuz. Izan zen ur tanta desertuan eta ito zen behin eta berriz. Ahitu zen martin, minuskulaz, behin eta berriz, lehortearen ondorioz xahutzen den iturri lizuneko azken tanta bezala. Kondenaturik joan zen ura. Ez agurrik, ez adiorik. Desagertu zen mendi atzealdeetan eguzkia doan bezala, poliki, eroriz bezala, desagertu arte. Joan zen, eta ez zuen inork nabaritu, martini egokitu behar balitzaio lez adieraztea, esatea, kontatzea... zergatik horren krudel? Zergatik haragijaleen okela bezain gordin? Hala maite al dugu? Hala maite ahal dugu? Ala maite dezakegu?Zer esango luke herriak? Hitz egingo al lukete basamortuek? Eta bertako izakiek? Eta erori bezain pronto sikatzen diren ur tantek, zer esango lukete? Zer, itzuli balitz? Izarrek? Ba al dute ahotskordarik? Egiten al dute musikarik? Lurrinek arduratzen dute martin, minuskulaz. Bereziki sudurzuloetan goraino, ia norbe ra nahasteraino datozenean. Lehen Paristik zetozenak, orain Armani, Gucci edota azokakoak direnak. Denak. Denak dira larritasuneraino itogarriak martinentzat, minus kulaz. Baina itzuli nahi du. Itzuliko da. Berak sortutako basamortuan botako du euria, handia, eta ortzadarra helduz itzuliko da, kolore bat lapurtuz, edo bi, zergatik ez? Sikatuko da, desagertzeraino. Azken hondar alea ur tanta bihurtu arte. Ez itsasorik, lakuak kontrolagarriagoak dira, masa bezala. Koloreetako masa bezala. alako egun batez hil zen, martin, minuskulaz. Joan zen hainbat gauza doazen moduan, batbatean. Hamaika mila min jaso ostean, labankadaz labankada, bere beldur eta gezurren preso, galeretan boga, baina kondenarik gabe. Gizarte oso batek epaitua, herriko lurrinek askatzen duten dotoreziaz. Baina Jesukristoren via crucis aren kondenaren moduan itzuli da Martin, hitz larriz, larriturik, baina itzuli balitz ez zen martin izango, ez larunbatez behintzat. Orduan itzuliko balitz, orduan izango zen Martin. Agertuko zen berriz, agertuko da berriz. Ostadarpean handi, gurutzea bizkarrean. Kondenaren jabe orain, gurutzea tinko esango dio agur desertuari. “Ekarri erratza!” entzun da. “Multikolorea!”. Doala Martin. Nondik hasi baina? Nondik? Ba al da gidali bururik? Bidea bakarrik egitea egokitzen zaion honetan, ez ditu hondar zakuak pilatuko, ez! Itsaso gazirik ez ilargitik behera, ez!Ni naiz Martin. Ni naiz martin izan zen hura. Ni naiz, ni, nire etxeko egongela galera bihurtu duena. Ni naiz basamortu ospelen muga gainditzeraino hil dena. Eta berriz jaio dena. Ni, trantsiziorik gabe, batbatean muturrean gurutzea daramana. Ni, eta beste inor, perfumeak gorrotatu dituena nazkatzeraino. Ni lirain, ni itsusi. Gizen eta argal, luze eta motz, harro eta ahul, aho bete hortz bezain isil. Baina ni, Martin, ni, martin, beti triste, irribarre galdu eta espresiorik gabeko horren jabe. Ni eskean eta ematen, jaso gabe. Zutik dagoen gizakirik makurtuena, Euskal Herrian, munduan, unibertsoan dagoen gizakirik makurrena. Makulurik gabe herren bizi izan dena, konfiantzaz beterik tinko eutsi diona gezur bola bati, biraka doan bola horri tinko, erraturik tematuta. Mun duak baino hamar, mila, infinitu buelta gehiago eman duen bolaren jabe eta sortzaile, egile, eskubide osoz.Nolako usaina du duintasunak? Zein perfume mota erabili behar da hautatutako kolorea adierazteko? Errimatzen al du moreak eta urdinak? Zer dio masak, zer? Zenbat bandera jantzi behar dira bola erraldoia txikitzeko? Nola garbitzen da itsasoa? Zenbat galdera, eta galera bakarra. Martin jaio izanagatik basamortuek berdin jarraitzen dute, itsaso zikinek plastikozko poltsak dituzte eta perfume lizunek kirats nazkagarria dute. Ez ote dira ba martin eta Martin gauza bera? Kausa bera? Borroka bat akaso?Zerua itsaso zikin bat da. Zerua itsaso bat dela esanez.Zerua itsaso zikin bat dela esanez. 19Alazne Arruti BengoetxeaHIRU POEMAZaindu gabeko bizarraz urreratu zaithona bidean.Whiskia zerion bereizate apurrari etabegi eder eta sakonak zituen.Zoriarihura dastatzeko aukera etazaldikarreretan horditzeko adinadiru irabaztea besterikez zizkiola eskatzen esan dit.Bakoitzak heriotzarinahi duen eran itxaron diezaiokeelanik.Brastakoanametsak hobekien interpretatzen dituenaamesgilea bera dela esan etairribarre maltzur batekinurrundu da.Orainzentzua hartuko duten beldur naiz.Gizona 20Hiririk zatarrena ereerakutsiko nizuke.Arratsalde herdoilenetanbabesten naizeneko koban hartu.Orain ordeabadakizu zeinen erraz edan daitekeen hemen,zein tabernetako pintxoek merezi duten,baina ezhemendik aurreranon ezkutatuko naizen.XDiote Diogenesia sindrome bat dela,tratatu egin behar litzatekeela.Oroitzapenak ezin dira gaika banatueta agian horretxegatik miretsi izan ditut euren zaborretanordena jakin bat topatzeko gai izan direnak.Ezin da erraza izan.BazkaErrauts usaina daukazu nigandik mila kilometrotara ere.Nire bizitzaren leheneanarnas bakarrak sartu zintuen niganzugandik irten eta berehala.Usainduaren usainduaz ohitu nauenbaina inoizdesagertuko ez dena.Zenbat den zu eta zenbat sugarretatik abiatutako kea,ukendu, gauza berberaren materia, testigu da osagai bakoitza.Ondarra izan zitekeen,eguzkia edo gaua,izarak eta xaboia,dutxako ura eta kareabaina ez,tabakoa eta zu zara.Errauts usaina daukazu hamaika errepidetara ere.Mendikateetan eta beraien magaletan,ura beharrean azala daramaten erreketan,denborak soilik konta dezakeen infinituan barreiatuta bizizara.Han eta nire sudurzuloetako ileetan.Horregatik gorroto dut dena estaltzen duen arrosa usaineko lurrina. Arnasbideak betetzen dizkidalakoeta hustean hustuko nauelapentsatzeak beldurtzen nauelako.Ez delako nire etxea,urrun egotearren soilik besterentzen zaidana.Han ere banagoela jakiteak bakarrik utziko didalako hemen benetan egoten.Horretarako beharrezko dut zure usaina.Kirats gozoagorik ez baitago munduan. Su eta azal,tabakoa eta zu. 21XABIER GANTZARAIN“Nahi edo ez nahi Lubakikook produktu bat izan ginen” 22Errauts usaina daukazu nigandik mila kilometrotara ere.Nire bizitzaren leheneanarnas bakarrak sartu zintuen niganzugandik irten eta berehala.Usainduaren usainduaz ohitu nauenbaina inoizdesagertuko ez dena.Zenbat den zu eta zenbat sugarretatik abiatutako kea,ukendu, gauza berberaren materia, testigu da osagai bakoitza.Ondarra izan zitekeen,eguzkia edo gaua,izarak eta xaboia,dutxako ura eta kareabaina ez,tabakoa eta zu zara.Errauts usaina daukazu hamaika errepidetara ere.Mendikateetan eta beraien magaletan,ura beharrean azala daramaten erreketan,denborak soilik konta dezakeen infinituan barreiatuta bizizara.Han eta nire sudurzuloetako ileetan.Horregatik gorroto dut dena estaltzen duen arrosa usaineko lurrina. Arnasbideak betetzen dizkidalakoeta hustean hustuko nauelapentsatzeak beldurtzen nauelako.Ez delako nire etxea,urrun egotearren soilik besterentzen zaidana.Han ere banagoela jakiteak bakarrik utziko didalako hemen benetan egoten.Horretarako beharrezko dut zure usaina.Kirats gozoagorik ez baitago munduan. Su eta azal,tabakoa eta zu. 23Hitzordua berandu samar zehaztu genuen, eta, hala ere, hasieratik eman zigun baiezkoa. Arratsaldez Azpeitiko Dinamoan, orain han egoten delaeta. Profil bitxia da Xabier Gantzarainena (Azkoitia, 1975), eta ez bizarra eta antiojoengatik, ibilbide profesionalagatik baizik. Lubaki Banda entzutetsuan aritu zen gazte zelarik, baina, gero, literaturaren inguruan jardun badu ere, artearekin lotutako proiektuetan sartu izan da batez ere. Horregatik eta beste gauza askogatik da berezia Gantzarain.Ironiko samarra izan da: Berria egunkari ko bere zutabeagatik ezagutu genuen guk eta hantxe topatu dugu ailegatu garenean, zutabetzar baten inguruan bueltaka, telefonoz hizketan eta zigarroa zupatzen. Ikusi gaitu eta besobekainak jaso ditu. Soinean daraman kamiseta zuritik ere so dauzkagu aurpegi kolo retsu warholdar erako batzuk. Tipo okupatua da Gantzarain, eta ezagun du. Gero deituko diola esan dio telefonoz bestaldekoari. Eskegi du, barkamena eskatu eta guk ezer galdetzerako hasi zaigu bere egunerokoaren berri ematen.Azpeitiko Dinamoan gaude, Gantzaraini egunerokotasuna okupatzen dion lekuan. Okupatuko ez dio ba: eraikin erraldoia da, hiruzpalau solairutakoa eta arkitektura zelebrekoa. Bailaran “zakarra” zegoenean eraiki bide zuten, baina aurrekontua eskuetatik joan eta erdizka utzi zuten, ez aurrerako, ez atzerako. Pasa den urtean, Azpeitiko Udalak eta kultur mahaiak berari esleitu zioten munstro hau bezatu eta ku deatzeko lana eta horretan dihardu, batez ere, bere egunerokoan. Azpeitia “kultur mugimendu bizia duen herria da” Gantzarainen ustez, baina hau koordina tu eta espazio fisikoa nola banatu irudikatzeak makina bat buruhauste dakarzkio. Kulturan diziplina desberdine tan dabiltzan azpeitiarrentzako espazioa izango da Dinamoa. Finean, horixe izango da, espazio bat, non sortzaileek aukera izango duten egoteko, eta, besterik gabe, sortzeko, eta, bide batez, beste diziplinetako kideekin hartuema na izateko, eraikin berean egongo direnez gero. Elkarrizketa aurrera joan ahala argi asko geratuko zaigu Dina moaren planteamendua guztiz lotuta dagoela Gantzarainek artea ulertzeko daukan moduarekin.Pasa ziren garaiez hitz egin nahi izan dugu lehenbizi, ordea, ez baitzigun Gantzarainek, bere 2013ko Berria ko zutabean, alferrik gaztigatu: “Zer dakite iraganaz etorkizuna baino ikusten ez dutenek, zer kontatu diete, zer jaso dute”. Beraz, erakutsi nahi izan diogu baietz, kontatu digutela eta jaso dugula, esaterako, Lubaki Bandaren berri, itutarrok aspaldi leituak gaudela haien manifestua, eta jakinminez jarri gatzaiz kio adi. Laurogeita hamarreko hamarka dan zernola zebilen akordatu nahi izan du aurrena, “gure amak ez du hau iraku rriko eta jarri dezakezue” batekin. Konta tu digu Euskal Filologiako ikasketekin hasi zela Donostian, baina baita laster nazkatu eta eskoletara joateari laga ere. Donostiara joateari ez zion laga, ordea: goizero hartzen omen zuen autobusa, Koldo Mitxelenako liburutegira sartu, liburu bat hartu eta hura irakurtzen omen zuen etxerako ordua iritsi arte, arreta horrexetan soilik jarrita. “Niretzat berebi ziko garrantzia zeukan Koldo Mitxelenan sartu eta liburu hori jateak”. Capoteren Odol hotzean halaxe irakurri zuela oroitu du, eta nola kolpatu zuen liburuak.Garai bertsuan hasi zen Gantzarain Lubaki bandakoekin biltzen eta haiekin Susa aldizkariaz arduratzen. “Esker oneko garai bat” bezala oroitzen du ordukoa, ez zaio batere arantzarik edo ahozapore txarrik geratu. Gantzarai nentzat Lubakik garrantzia zeukan jendea ezagutzeko eta irakurtzen nahiz idazten zutena elkarbanatzeko aukera ematen ziolako. “Zuei ere antzera gerta tuko zaizuela imajinatzen dut”, esan digu. Bakanka akordatzen da gauzez: internetaren faltan nolako buruhausteak izaten zituzten testuak elkarbanatzeko, derrigorrez eskura eraman behar izaten zituztela edo, gehienean, bati postaz bidali, hark hurrengoari bidal ziezaion; bakoitza punta batekoa zenez gero, biltzeko arazoak izan ohi zituztela —orain ETBko kazetaria den Mikel Reparaz Arbizutik Donostiara bilera bukatu berritan azaldu zela ere gogoratu du; “Orduan, Cano eta biok gelditu ginen, testuei buruz pare bat gauza komentatu eta buelta Arbizura”—; nola aste betean sei errezitaldi egin zituzten. Horrek denak balio zion, ordea, Gantza raini —geuri ere balio digula esan diogu—, izan ere, halaxe esan digu: “Pertsona batekin askoz hartueman estuago sentitzen dut tartean bioi gustatzen zaigun liburu bat baldin badago”.Hala ere, Lubaki banda beste begi batzuekin ere ikusten du Gantzarainek urteen lubakitik. Aski mediatikoak izan zirela aipatu du, hein batean, bere ustez, prentsak beti berria den zerbait behar duelako eta eurengan horixe topatu zuelako. “Nahi edo ez nahi produktu bat izan ginen”, bota du. Barrez kontatu digu Euskaldunon Egunkaria n Duran goko Azokako garaian atera zen zinta baten berri; Lubakiren logoa omen zeukan jarrita alde batean eta “Duran goko Azokan haurtzaindegia jarri dute” omen zioen. Susa aldizkaria haien kargu gelditu zen, eta, jakina, orduan ezagutu zituen Susa koak Gantzarainek. Ordutik egin ditu makina bat liburuazal argitale txearentzako, eta harreman estu bihurtu da orduko hartuemana. Lubaki ondoren izan dituen hainbat aukeraren aurrekari bezala ikusten du Gantzarainek, “Luba kiri esker sartuko ginen, seguru asko, beste mila kontutan” esan digu. Hala ere, ez da Lubakitik gaurdainokoa hari batez lotzeko gai, ordutik aurrerakoak gehiago izan direla gertakizun solteak hari batek lotutakoak baino. Bekainak altxa eta dio: “Ez nintzen ni Lubakiren bila joan, ez nintzen liburuetako porta den bila edo zutabeen bila joan. Gauzak etorri egin diren sentsazioa daukat”.Bere jardun literarioagatik galdetu diogu gero; izan ere, arreta pizten digu, Luba kiko kidea zenak, idatzi eta literaturaren inguruan ibili bai, baina sorkuntza lanik inoiz ez argitaratu izanak. Aitortu digu sekula ez dela izan egunero idaztekoa eta diziplina hartzea kosta egiten zaiola. Horregatik eskertzen ditu neurri batean enkarguzko testuak, “idaztera behartzen zaituztelako”. Berria n egunero idazteko diziplina hartu behar izan zuen halabe harrez eta lagungarri egin zitzaion. Esan izan diote zutabe haiek hartu, forma eman eta poema liburu bat argitaratu beharko lukeela baina bere ustez “egun eta testuinguru jakin batean idatzi takoak” dira, eta ez ditu ulertzen handik kanpo. Liburu horrek egingo ligukeen ilusioak ezpain artetik ihes egin digu ia.Argi dago Gantzarainentzat literaturak daukan garrantzia, baina Euskal Filologia utzita, Arte Ederren fakultatean sartu zen, eta arlo profesionalean ere lan gehiago egin du artearen munduan letrenetan baino. Esku artean eduki zuen azken proiektua, iaz itxi zuten arte, Kalostra izan zen. Hutsune bat zegoen artearen hezkuntzan, eta hura betetzeko asmoz sortu zen espazio bat izan zen Kalostra —“eskola” hitza ez zaio gus tatzen Gantzaraini—. Berak artearen hezkuntza ulertzeko daukan moduarekin oso bat zihoan espazio haren plantea mendua: artistek elkarrekin ikasteko gune bat zen, non espazioa eta denbora eskaintzen baitzitzaizkien. Egunero 810 ordu pasatzen zituzten artistek zazpi hilabetez. Astero artista ezberdin bat etortzen zen eta “laguntzarekin” eta gomendioekin pasatzen zuten astebete. “Zuek imajinatu”, esan digu, “toki bat daukazuela zazpi hilabetez, non zuen txokoa izango duzuen egunero 810 orduz idazteko, zuen liburutegi handi eta guzti, eta, gainera, astero idazle desber din bat etorriko zaizuela zuen lana ikusi eta aholkuak ematera”. Ez zaigu erraza imajinatzen.Kalostra azkar asko itxi zuten, ordea, eta Gantzarainen ustez, haren itxiera kultura ulertzeko bi moduren arteko talkaren ondorio izan zen, batez ere. Ikusgarritas unik eza eta komunikazio falta egozten zitzaizkien Kalostrakoei, itxitasuna: ez omen zuten publikoarentzako ezer egiten, sare sozialak apenas zerabiltza ten... “Kalostra ez zen, ordea, erakuske ta bat, artistek lan egiteko toki bat baizik. Horretarako hor dago Tabakalera”. Eta horixe da kontua, hain zuzen, Tabakalera hortxe dagoela, eta, beraz, Kalostra bezalakoentzako lekurik ez. “Instituzioen beharrak daude alde batean eta artisten beharrak bestean” eta Kalostrak artiste nei soilik nahi zien erreparatu. Hala ere, areago doa Gantzarain: “Arazoa ez da instituzio batek ez duela artea serio hartzen; gizarteak ez du serio hartzen artea. Gaur egun, arteak ez du batere inporta”.Hortik tiraka gogoratu du Hedoi Etxartek gu gauden Dinamoan bertan emandako hitzaldia, non aipatzen baitzuen iraultza sobietarrean arteak izan zuen garrantzia berebizikoa eta abar. Hori eta gero ezin izan diogu eutsi artearen funtzio sozialaz galdetzeko apetari. Arteak “mundua beste era batera imajinatzeko tresnak” eman ditzakeela uste du Gantzarainek, artea oro har ulerturik: “Liburu batek munduko beste puntara joatera bultza zaitzake; edo liburu batek, edo kantu batek, eraman zaitzake zure bikoteha rremana uztera”. Baina bizi ditugun garaien ajeei ezin itzuri egin: “Geroz eta zailagoa iruditzen zait”, esan digu, “arte lan batek funtzio hori betetzea”. Adibide ra ekarri du gero: intuizio bat besterik ez bada ere, zailtxo ikusten du Gantzarai nek gaur egun norbaitek Odol hotzean berak irakurri zuen intentsitatez irakurtzea, bizitza horretan balihoakio bezala, eta eragin ziona norbaiti eragi tea. Guk ezin izan diogu ezezkorik esan. Distrakzioak aipatu dizkiogu: mugikorrak patriketan eta abar. Berak baietz, baietz egin digu buruaz eta uda honetan Harkaitz Canok Berrian idatzirikoa ekarri du elkarrizketara: liburuak ez direla irakurtzeko erosten jada, erostearen esperientziagatik beragatik baizik. Guri erosi ditugun eta irakurri gabe dirauten liburuen mamua pasa zaigu buruen gainetik. Hari ere pasako al zitzaion?Errauts usaina daukazu nigandik mila kilometrotara ere.Nire bizitzaren leheneanarnas bakarrak sartu zintuen niganzugandik irten eta berehala.Usainduaren usainduaz ohitu nauenbaina inoizdesagertuko ez dena.Zenbat den zu eta zenbat sugarretatik abiatutako kea,ukendu, gauza berberaren materia, testigu da osagai bakoitza.Ondarra izan zitekeen,eguzkia edo gaua,izarak eta xaboia,dutxako ura eta kareabaina ez,tabakoa eta zu zara.Errauts usaina daukazu hamaika errepidetara ere.Mendikateetan eta beraien magaletan,ura beharrean azala daramaten erreketan,denborak soilik konta dezakeen infinituan barreiatuta bizizara.Han eta nire sudurzuloetako ileetan.Horregatik gorroto dut dena estaltzen duen arrosa usaineko lurrina. Arnasbideak betetzen dizkidalakoeta hustean hustuko nauelapentsatzeak beldurtzen nauelako.Ez delako nire etxea,urrun egotearren soilik besterentzen zaidana.Han ere banagoela jakiteak bakarrik utziko didalako hemen benetan egoten.Horretarako beharrezko dut zure usaina.Kirats gozoagorik ez baitago munduan. Su eta azal,tabakoa eta zu. 24Ironiko samarra izan da: Berria egunkari ko bere zutabeagatik ezagutu genuen guk eta hantxe topatu dugu ailegatu garenean, zutabetzar baten inguruan bueltaka, telefonoz hizketan eta zigarroa zupatzen. Ikusi gaitu eta besobekainak jaso ditu. Soinean daraman kamiseta zuritik ere so dauzkagu aurpegi kolo retsu warholdar erako batzuk. Tipo okupatua da Gantzarain, eta ezagun du. Gero deituko diola esan dio telefonoz bestaldekoari. Eskegi du, barkamena eskatu eta guk ezer galdetzerako hasi zaigu bere egunerokoaren berri ematen.Azpeitiko Dinamoan gaude, Gantzaraini egunerokotasuna okupatzen dion lekuan. Okupatuko ez dio ba: eraikin erraldoia da, hiruzpalau solairutakoa eta arkitektura zelebrekoa. Bailaran “zakarra” zegoenean eraiki bide zuten, baina aurrekontua eskuetatik joan eta erdizka utzi zuten, ez aurrerako, ez atzerako. Pasa den urtean, Azpeitiko Udalak eta kultur mahaiak berari esleitu zioten munstro hau bezatu eta ku deatzeko lana eta horretan dihardu, batez ere, bere egunerokoan. Azpeitia “kultur mugimendu bizia duen herria da” Gantzarainen ustez, baina hau koordina tu eta espazio fisikoa nola banatu irudikatzeak makina bat buruhauste dakarzkio. Kulturan diziplina desberdine tan dabiltzan azpeitiarrentzako espazioa izango da Dinamoa. Finean, horixe izango da, espazio bat, non sortzaileek aukera izango duten egoteko, eta, besterik gabe, sortzeko, eta, bide batez, beste diziplinetako kideekin hartuema na izateko, eraikin berean egongo direnez gero. Elkarrizketa aurrera joan ahala argi asko geratuko zaigu Dina moaren planteamendua guztiz lotuta dagoela Gantzarainek artea ulertzeko daukan moduarekin.Pasa ziren garaiez hitz egin nahi izan dugu lehenbizi, ordea, ez baitzigun Gantzarainek, bere 2013ko Berria ko zutabean, alferrik gaztigatu: “Zer dakite iraganaz etorkizuna baino ikusten ez dutenek, zer kontatu diete, zer jaso dute”. Beraz, erakutsi nahi izan diogu baietz, kontatu digutela eta jaso dugula, esaterako, Lubaki Bandaren berri, itutarrok aspaldi leituak gaudela haien manifestua, eta jakinminez jarri gatzaiz kio adi. Laurogeita hamarreko hamarka dan zernola zebilen akordatu nahi izan du aurrena, “gure amak ez du hau iraku rriko eta jarri dezakezue” batekin. Konta tu digu Euskal Filologiako ikasketekin hasi zela Donostian, baina baita laster nazkatu eta eskoletara joateari laga ere. Donostiara joateari ez zion laga, ordea: goizero hartzen omen zuen autobusa, Koldo Mitxelenako liburutegira sartu, liburu bat hartu eta hura irakurtzen omen zuen etxerako ordua iritsi arte, arreta horrexetan soilik jarrita. “Niretzat berebi ziko garrantzia zeukan Koldo Mitxelenan sartu eta liburu hori jateak”. Capoteren Odol hotzean halaxe irakurri zuela oroitu du, eta nola kolpatu zuen liburuak.Garai bertsuan hasi zen Gantzarain Lubaki bandakoekin biltzen eta haiekin Susa aldizkariaz arduratzen. “Esker oneko garai bat” bezala oroitzen du ordukoa, ez zaio batere arantzarik edo ahozapore txarrik geratu. Gantzarai nentzat Lubakik garrantzia zeukan jendea ezagutzeko eta irakurtzen nahiz idazten zutena elkarbanatzeko aukera ematen ziolako. “Zuei ere antzera gerta tuko zaizuela imajinatzen dut”, esan digu. Bakanka akordatzen da gauzez: internetaren faltan nolako buruhausteak izaten zituzten testuak elkarbanatzeko, derrigorrez eskura eraman behar izaten zituztela edo, gehienean, bati postaz bidali, hark hurrengoari bidal ziezaion; bakoitza punta batekoa zenez gero, biltzeko arazoak izan ohi zituztela —orain ETBko kazetaria den Mikel Reparaz Arbizutik Donostiara bilera bukatu berritan azaldu zela ere gogoratu du; “Orduan, Cano eta biok gelditu ginen, testuei buruz pare bat gauza komentatu eta buelta Arbizura”—; nola aste betean sei errezitaldi egin zituzten. Horrek denak balio zion, ordea, Gantza raini —geuri ere balio digula esan diogu—, izan ere, halaxe esan digu: “Pertsona batekin askoz hartueman estuago sentitzen dut tartean bioi gustatzen zaigun liburu bat baldin badago”.Hala ere, Lubaki banda beste begi batzuekin ere ikusten du Gantzarainek urteen lubakitik. Aski mediatikoak izan zirela aipatu du, hein batean, bere ustez, prentsak beti berria den zerbait behar duelako eta eurengan horixe topatu zuelako. “Nahi edo ez nahi produktu bat izan ginen”, bota du. Barrez kontatu digu Euskaldunon Egunkaria n Duran goko Azokako garaian atera zen zinta baten berri; Lubakiren logoa omen “Pertsona batekin askoz hartueman estuago sentitzen dut tartean bioi gustatzen zaigun liburu bat baldin badago”zeukan jarrita alde batean eta “Duran goko Azokan haurtzaindegia jarri dute” omen zioen. Susa aldizkaria haien kargu gelditu zen, eta, jakina, orduan ezagutu zituen Susa koak Gantzarainek. Ordutik egin ditu makina bat liburuazal argitale txearentzako, eta harreman estu bihurtu da orduko hartuemana. Lubaki ondoren izan dituen hainbat aukeraren aurrekari bezala ikusten du Gantzarainek, “Luba kiri esker sartuko ginen, seguru asko, beste mila kontutan” esan digu. Hala ere, ez da Lubakitik gaurdainokoa hari batez lotzeko gai, ordutik aurrerakoak gehiago izan direla gertakizun solteak hari batek lotutakoak baino. Bekainak altxa eta dio: “Ez nintzen ni Lubakiren bila joan, ez nintzen liburuetako porta den bila edo zutabeen bila joan. Gauzak etorri egin diren sentsazioa daukat”.Bere jardun literarioagatik galdetu diogu gero; izan ere, arreta pizten digu, Luba kiko kidea zenak, idatzi eta literaturaren inguruan ibili bai, baina sorkuntza lanik inoiz ez argitaratu izanak. Aitortu digu sekula ez dela izan egunero idaztekoa eta diziplina hartzea kosta egiten zaiola. Horregatik eskertzen ditu neurri batean enkarguzko testuak, “idaztera behartzen zaituztelako”. Berria n egunero idazteko diziplina hartu behar izan zuen halabe harrez eta lagungarri egin zitzaion. Esan izan diote zutabe haiek hartu, forma eman eta poema liburu bat argitaratu beharko lukeela baina bere ustez “egun eta testuinguru jakin batean idatzi takoak” dira, eta ez ditu ulertzen handik kanpo. Liburu horrek egingo ligukeen ilusioak ezpain artetik ihes egin digu ia.Argi dago Gantzarainentzat literaturak daukan garrantzia, baina Euskal Filologia utzita, Arte Ederren fakultatean sartu zen, eta arlo profesionalean ere lan gehiago egin du artearen munduan letrenetan baino. Esku artean eduki zuen azken proiektua, iaz itxi zuten arte, Kalostra izan zen. Hutsune bat zegoen artearen hezkuntzan, eta hura betetzeko asmoz sortu zen espazio bat izan zen Kalostra —“eskola” hitza ez zaio gus tatzen Gantzaraini—. Berak artearen hezkuntza ulertzeko daukan moduarekin oso bat zihoan espazio haren plantea mendua: artistek elkarrekin ikasteko gune bat zen, non espazioa eta denbora eskaintzen baitzitzaizkien. Egunero 810 ordu pasatzen zituzten artistek zazpi hilabetez. Astero artista ezberdin bat etortzen zen eta “laguntzarekin” eta gomendioekin pasatzen zuten astebete. “Zuek imajinatu”, esan digu, “toki bat daukazuela zazpi hilabetez, non zuen txokoa izango duzuen egunero 810 orduz idazteko, zuen liburutegi handi eta guzti, eta, gainera, astero idazle desber din bat etorriko zaizuela zuen lana ikusi eta aholkuak ematera”. Ez zaigu erraza imajinatzen.Kalostra azkar asko itxi zuten, ordea, eta Gantzarainen ustez, haren itxiera kultura ulertzeko bi moduren arteko talkaren ondorio izan zen, batez ere. Ikusgarritas unik eza eta komunikazio falta egozten zitzaizkien Kalostrakoei, itxitasuna: ez omen zuten publikoarentzako ezer egiten, sare sozialak apenas zerabiltza ten... “Kalostra ez zen, ordea, erakuske ta bat, artistek lan egiteko toki bat baizik. Horretarako hor dago Tabakalera”. Eta horixe da kontua, hain zuzen, Tabakalera hortxe dagoela, eta, beraz, Kalostra bezalakoentzako lekurik ez. “Instituzioen beharrak daude alde batean eta artisten beharrak bestean” eta Kalostrak artiste nei soilik nahi zien erreparatu. Hala ere, areago doa Gantzarain: “Arazoa ez da instituzio batek ez duela artea serio hartzen; gizarteak ez du serio hartzen artea. Gaur egun, arteak ez du batere inporta”.Hortik tiraka gogoratu du Hedoi Etxartek gu gauden Dinamoan bertan emandako hitzaldia, non aipatzen baitzuen iraultza sobietarrean arteak izan zuen garrantzia berebizikoa eta abar. Hori eta gero ezin izan diogu eutsi artearen funtzio sozialaz galdetzeko apetari. Arteak “mundua beste era batera imajinatzeko tresnak” eman ditzakeela uste du Gantzarainek, artea oro har ulerturik: “Liburu batek munduko beste puntara joatera bultza zaitzake; edo liburu batek, edo kantu batek, eraman zaitzake zure bikoteha rremana uztera”. Baina bizi ditugun garaien ajeei ezin itzuri egin: “Geroz eta zailagoa iruditzen zait”, esan digu, “arte lan batek funtzio hori betetzea”. Adibide ra ekarri du gero: intuizio bat besterik ez bada ere, zailtxo ikusten du Gantzarai nek gaur egun norbaitek Odol hotzean berak irakurri zuen intentsitatez irakurtzea, bizitza horretan balihoakio bezala, eta eragin ziona norbaiti eragi tea. Guk ezin izan diogu ezezkorik esan. Distrakzioak aipatu dizkiogu: mugikorrak patriketan eta abar. Berak baietz, baietz egin digu buruaz eta uda honetan Harkaitz Canok Berrian idatzirikoa ekarri du elkarrizketara: liburuak ez direla irakurtzeko erosten jada, erostearen esperientziagatik beragatik baizik. Guri erosi ditugun eta irakurri gabe dirauten liburuen mamua pasa zaigu buruen gainetik. Hari ere pasako al zitzaion?Errauts usaina daukazu nigandik mila kilometrotara ere.Nire bizitzaren leheneanarnas bakarrak sartu zintuen niganzugandik irten eta berehala.Usainduaren usainduaz ohitu nauenbaina inoizdesagertuko ez dena.Zenbat den zu eta zenbat sugarretatik abiatutako kea,ukendu, gauza berberaren materia, testigu da osagai bakoitza.Ondarra izan zitekeen,eguzkia edo gaua,izarak eta xaboia,dutxako ura eta kareabaina ez,tabakoa eta zu zara.Errauts usaina daukazu hamaika errepidetara ere.Mendikateetan eta beraien magaletan,ura beharrean azala daramaten erreketan,denborak soilik konta dezakeen infinituan barreiatuta bizizara.Han eta nire sudurzuloetako ileetan.Horregatik gorroto dut dena estaltzen duen arrosa usaineko lurrina. Arnasbideak betetzen dizkidalakoeta hustean hustuko nauelapentsatzeak beldurtzen nauelako.Ez delako nire etxea,urrun egotearren soilik besterentzen zaidana.Han ere banagoela jakiteak bakarrik utziko didalako hemen benetan egoten.Horretarako beharrezko dut zure usaina.Kirats gozoagorik ez baitago munduan. Su eta azal,tabakoa eta zu. 25Ironiko samarra izan da: Berria egunkari ko bere zutabeagatik ezagutu genuen guk eta hantxe topatu dugu ailegatu garenean, zutabetzar baten inguruan bueltaka, telefonoz hizketan eta zigarroa zupatzen. Ikusi gaitu eta besobekainak jaso ditu. Soinean daraman kamiseta zuritik ere so dauzkagu aurpegi kolo retsu warholdar erako batzuk. Tipo okupatua da Gantzarain, eta ezagun du. Gero deituko diola esan dio telefonoz bestaldekoari. Eskegi du, barkamena eskatu eta guk ezer galdetzerako hasi zaigu bere egunerokoaren berri ematen.Azpeitiko Dinamoan gaude, Gantzaraini egunerokotasuna okupatzen dion lekuan. Okupatuko ez dio ba: eraikin erraldoia da, hiruzpalau solairutakoa eta arkitektura zelebrekoa. Bailaran “zakarra” zegoenean eraiki bide zuten, baina aurrekontua eskuetatik joan eta erdizka utzi zuten, ez aurrerako, ez atzerako. Pasa den urtean, Azpeitiko Udalak eta kultur mahaiak berari esleitu zioten munstro hau bezatu eta ku deatzeko lana eta horretan dihardu, batez ere, bere egunerokoan. Azpeitia “kultur mugimendu bizia duen herria da” Gantzarainen ustez, baina hau koordina tu eta espazio fisikoa nola banatu irudikatzeak makina bat buruhauste dakarzkio. Kulturan diziplina desberdine tan dabiltzan azpeitiarrentzako espazioa izango da Dinamoa. Finean, horixe izango da, espazio bat, non sortzaileek aukera izango duten egoteko, eta, besterik gabe, sortzeko, eta, bide batez, beste diziplinetako kideekin hartuema na izateko, eraikin berean egongo direnez gero. Elkarrizketa aurrera joan ahala argi asko geratuko zaigu Dina moaren planteamendua guztiz lotuta dagoela Gantzarainek artea ulertzeko daukan moduarekin.Pasa ziren garaiez hitz egin nahi izan dugu lehenbizi, ordea, ez baitzigun Gantzarainek, bere 2013ko Berria ko zutabean, alferrik gaztigatu: “Zer dakite iraganaz etorkizuna baino ikusten ez dutenek, zer kontatu diete, zer jaso dute”. Beraz, erakutsi nahi izan diogu baietz, kontatu digutela eta jaso dugula, esaterako, Lubaki Bandaren berri, itutarrok aspaldi leituak gaudela haien manifestua, eta jakinminez jarri gatzaiz kio adi. Laurogeita hamarreko hamarka dan zernola zebilen akordatu nahi izan du aurrena, “gure amak ez du hau iraku rriko eta jarri dezakezue” batekin. Konta tu digu Euskal Filologiako ikasketekin hasi zela Donostian, baina baita laster nazkatu eta eskoletara joateari laga ere. Donostiara joateari ez zion laga, ordea: goizero hartzen omen zuen autobusa, Koldo Mitxelenako liburutegira sartu, liburu bat hartu eta hura irakurtzen omen zuen etxerako ordua iritsi arte, arreta horrexetan soilik jarrita. “Niretzat berebi ziko garrantzia zeukan Koldo Mitxelenan sartu eta liburu hori jateak”. Capoteren Odol hotzean halaxe irakurri zuela oroitu du, eta nola kolpatu zuen liburuak.Garai bertsuan hasi zen Gantzarain Lubaki bandakoekin biltzen eta haiekin Susa aldizkariaz arduratzen. “Esker oneko garai bat” bezala oroitzen du ordukoa, ez zaio batere arantzarik edo ahozapore txarrik geratu. Gantzarai nentzat Lubakik garrantzia zeukan jendea ezagutzeko eta irakurtzen nahiz idazten zutena elkarbanatzeko aukera ematen ziolako. “Zuei ere antzera gerta tuko zaizuela imajinatzen dut”, esan digu. Bakanka akordatzen da gauzez: internetaren faltan nolako buruhausteak izaten zituzten testuak elkarbanatzeko, derrigorrez eskura eraman behar izaten zituztela edo, gehienean, bati postaz bidali, hark hurrengoari bidal ziezaion; bakoitza punta batekoa zenez gero, biltzeko arazoak izan ohi zituztela —orain ETBko kazetaria den Mikel Reparaz Arbizutik Donostiara bilera bukatu berritan azaldu zela ere gogoratu du; “Orduan, Cano eta biok gelditu ginen, testuei buruz pare bat gauza komentatu eta buelta Arbizura”—; nola aste betean sei errezitaldi egin zituzten. Horrek denak balio zion, ordea, Gantza raini —geuri ere balio digula esan diogu—, izan ere, halaxe esan digu: “Pertsona batekin askoz hartueman estuago sentitzen dut tartean bioi gustatzen zaigun liburu bat baldin badago”.Hala ere, Lubaki banda beste begi batzuekin ere ikusten du Gantzarainek urteen lubakitik. Aski mediatikoak izan zirela aipatu du, hein batean, bere ustez, prentsak beti berria den zerbait behar duelako eta eurengan horixe topatu zuelako. “Nahi edo ez nahi produktu bat izan ginen”, bota du. Barrez kontatu digu Euskaldunon Egunkaria n Duran goko Azokako garaian atera zen zinta baten berri; Lubakiren logoa omen zeukan jarrita alde batean eta “Duran goko Azokan haurtzaindegia jarri dute” omen zioen. Susa aldizkaria haien kargu gelditu zen, eta, jakina, orduan ezagutu zituen Susa koak Gantzarainek. Ordutik egin ditu makina bat liburuazal argitale txearentzako, eta harreman estu bihurtu da orduko hartuemana. Lubaki ondoren izan dituen hainbat aukeraren aurrekari bezala ikusten du Gantzarainek, “Luba kiri esker sartuko ginen, seguru asko, beste mila kontutan” esan digu. Hala ere, ez da Lubakitik gaurdainokoa hari batez lotzeko gai, ordutik aurrerakoak gehiago izan direla gertakizun solteak hari batek lotutakoak baino. Bekainak altxa eta dio: “Ez nintzen ni Lubakiren bila joan, ez nintzen liburuetako porta den bila edo zutabeen bila joan. Gauzak etorri egin diren sentsazioa daukat”.Bere jardun literarioagatik galdetu diogu gero; izan ere, arreta pizten digu, Luba kiko kidea zenak, idatzi eta literaturaren inguruan ibili bai, baina sorkuntza lanik inoiz ez argitaratu izanak. Aitortu digu sekula ez dela izan egunero idaztekoa eta diziplina hartzea kosta egiten zaiola. Horregatik eskertzen ditu neurri batean enkarguzko testuak, “idaztera behartzen zaituztelako”. Berria n egunero idazteko diziplina hartu behar izan zuen halabe harrez eta lagungarri egin zitzaion. Esan izan diote zutabe haiek hartu, forma eman eta poema liburu bat argitaratu beharko lukeela baina bere ustez “egun eta testuinguru jakin batean idatzi takoak” dira, eta ez ditu ulertzen handik kanpo. Liburu horrek egingo ligukeen ilusioak ezpain artetik ihes egin digu ia.Argi dago Gantzarainentzat literaturak daukan garrantzia, baina Euskal Filologia utzita, Arte Ederren fakultatean sartu zen, eta arlo profesionalean ere lan gehiago egin du artearen munduan letrenetan baino. Esku artean eduki zuen azken proiektua, iaz itxi zuten arte, Kalostra izan zen. Hutsune bat zegoen artearen hezkuntzan, eta hura betetzeko asmoz sortu zen espazio bat izan zen Kalostra —“eskola” hitza ez zaio gus tatzen Gantzaraini—. Berak artearen hezkuntza ulertzeko daukan moduarekin oso bat zihoan espazio haren plantea mendua: artistek elkarrekin ikasteko gune bat zen, non espazioa eta denbora eskaintzen baitzitzaizkien. Egunero 810 ordu pasatzen zituzten artistek zazpi hilabetez. Astero artista ezberdin bat etortzen zen eta “laguntzarekin” eta gomendioekin pasatzen zuten astebete. “Zuek imajinatu”, esan digu, “toki bat daukazuela zazpi hilabetez, non zuen txokoa izango duzuen egunero 810 orduz idazteko, zuen liburutegi handi eta guzti, eta, gainera, astero idazle desber din bat etorriko zaizuela zuen lana ikusi eta aholkuak ematera”. Ez zaigu erraza imajinatzen.Kalostra azkar asko itxi zuten, ordea, eta Gantzarainen ustez, haren itxiera kultura ulertzeko bi moduren arteko talkaren ondorio izan zen, batez ere. Ikusgarritas unik eza eta komunikazio falta egozten zitzaizkien Kalostrakoei, itxitasuna: ez omen zuten publikoarentzako ezer egiten, sare sozialak apenas zerabiltza ten... “Kalostra ez zen, ordea, erakuske ta bat, artistek lan egiteko toki bat baizik. Horretarako hor dago Tabakalera”. Eta horixe da kontua, hain zuzen, Tabakalera hortxe dagoela, eta, beraz, Kalostra bezalakoentzako lekurik ez. “Instituzioen beharrak daude alde batean eta artisten beharrak bestean” eta Kalostrak artiste nei soilik nahi zien erreparatu. Hala ere, “Ez nintzen ni Lubakiren bila joan, ez nintzen liburuetako portaden bila edo zutabeen bila joan. Gauzak etorri egin diren sentsazioa daukat”areago doa Gantzarain: “Arazoa ez da instituzio batek ez duela artea serio hartzen; gizarteak ez du serio hartzen artea. Gaur egun, arteak ez du batere inporta”.Hortik tiraka gogoratu du Hedoi Etxartek gu gauden Dinamoan bertan emandako hitzaldia, non aipatzen baitzuen iraultza sobietarrean arteak izan zuen garrantzia berebizikoa eta abar. Hori eta gero ezin izan diogu eutsi artearen funtzio sozialaz galdetzeko apetari. Arteak “mundua beste era batera imajinatzeko tresnak” eman ditzakeela uste du Gantzarainek, artea oro har ulerturik: “Liburu batek munduko beste puntara joatera bultza zaitzake; edo liburu batek, edo kantu batek, eraman zaitzake zure bikoteha rremana uztera”. Baina bizi ditugun garaien ajeei ezin itzuri egin: “Geroz eta zailagoa iruditzen zait”, esan digu, “arte lan batek funtzio hori betetzea”. Adibide ra ekarri du gero: intuizio bat besterik ez bada ere, zailtxo ikusten du Gantzarai nek gaur egun norbaitek Odol hotzean berak irakurri zuen intentsitatez irakurtzea, bizitza horretan balihoakio bezala, eta eragin ziona norbaiti eragi tea. Guk ezin izan diogu ezezkorik esan. Distrakzioak aipatu dizkiogu: mugikorrak patriketan eta abar. Berak baietz, baietz egin digu buruaz eta uda honetan Harkaitz Canok Berrian idatzirikoa ekarri du elkarrizketara: liburuak ez direla irakurtzeko erosten jada, erostearen esperientziagatik beragatik baizik. Guri erosi ditugun eta irakurri gabe dirauten liburuen mamua pasa zaigu buruen gainetik. Hari ere pasako al zitzaion?Errauts usaina daukazu nigandik mila kilometrotara ere.Nire bizitzaren leheneanarnas bakarrak sartu zintuen niganzugandik irten eta berehala.Usainduaren usainduaz ohitu nauenbaina inoizdesagertuko ez dena.Zenbat den zu eta zenbat sugarretatik abiatutako kea,ukendu, gauza berberaren materia, testigu da osagai bakoitza.Ondarra izan zitekeen,eguzkia edo gaua,izarak eta xaboia,dutxako ura eta kareabaina ez,tabakoa eta zu zara.Errauts usaina daukazu hamaika errepidetara ere.Mendikateetan eta beraien magaletan,ura beharrean azala daramaten erreketan,denborak soilik konta dezakeen infinituan barreiatuta bizizara.Han eta nire sudurzuloetako ileetan.Horregatik gorroto dut dena estaltzen duen arrosa usaineko lurrina. Arnasbideak betetzen dizkidalakoeta hustean hustuko nauelapentsatzeak beldurtzen nauelako.Ez delako nire etxea,urrun egotearren soilik besterentzen zaidana.Han ere banagoela jakiteak bakarrik utziko didalako hemen benetan egoten.Horretarako beharrezko dut zure usaina.Kirats gozoagorik ez baitago munduan. Su eta azal,tabakoa eta zu. 26Ironiko samarra izan da: Berria egunkari ko bere zutabeagatik ezagutu genuen guk eta hantxe topatu dugu ailegatu garenean, zutabetzar baten inguruan bueltaka, telefonoz hizketan eta zigarroa zupatzen. Ikusi gaitu eta besobekainak jaso ditu. Soinean daraman kamiseta zuritik ere so dauzkagu aurpegi kolo retsu warholdar erako batzuk. Tipo okupatua da Gantzarain, eta ezagun du. Gero deituko diola esan dio telefonoz bestaldekoari. Eskegi du, barkamena eskatu eta guk ezer galdetzerako hasi zaigu bere egunerokoaren berri ematen.Azpeitiko Dinamoan gaude, Gantzaraini egunerokotasuna okupatzen dion lekuan. Okupatuko ez dio ba: eraikin erraldoia da, hiruzpalau solairutakoa eta arkitektura zelebrekoa. Bailaran “zakarra” zegoenean eraiki bide zuten, baina aurrekontua eskuetatik joan eta erdizka utzi zuten, ez aurrerako, ez atzerako. Pasa den urtean, Azpeitiko Udalak eta kultur mahaiak berari esleitu zioten munstro hau bezatu eta ku deatzeko lana eta horretan dihardu, batez ere, bere egunerokoan. Azpeitia “kultur mugimendu bizia duen herria da” Gantzarainen ustez, baina hau koordina tu eta espazio fisikoa nola banatu irudikatzeak makina bat buruhauste dakarzkio. Kulturan diziplina desberdine tan dabiltzan azpeitiarrentzako espazioa izango da Dinamoa. Finean, horixe izango da, espazio bat, non sortzaileek aukera izango duten egoteko, eta, besterik gabe, sortzeko, eta, bide batez, beste diziplinetako kideekin hartuema na izateko, eraikin berean egongo direnez gero. Elkarrizketa aurrera joan ahala argi asko geratuko zaigu Dina moaren planteamendua guztiz lotuta dagoela Gantzarainek artea ulertzeko daukan moduarekin.Pasa ziren garaiez hitz egin nahi izan dugu lehenbizi, ordea, ez baitzigun Gantzarainek, bere 2013ko Berria ko zutabean, alferrik gaztigatu: “Zer dakite iraganaz etorkizuna baino ikusten ez dutenek, zer kontatu diete, zer jaso dute”. Beraz, erakutsi nahi izan diogu baietz, kontatu digutela eta jaso dugula, esaterako, Lubaki Bandaren berri, itutarrok aspaldi leituak gaudela haien manifestua, eta jakinminez jarri gatzaiz kio adi. Laurogeita hamarreko hamarka dan zernola zebilen akordatu nahi izan du aurrena, “gure amak ez du hau iraku rriko eta jarri dezakezue” batekin. Konta tu digu Euskal Filologiako ikasketekin hasi zela Donostian, baina baita laster nazkatu eta eskoletara joateari laga ere. Donostiara joateari ez zion laga, ordea: goizero hartzen omen zuen autobusa, Koldo Mitxelenako liburutegira sartu, liburu bat hartu eta hura irakurtzen omen zuen etxerako ordua iritsi arte, arreta horrexetan soilik jarrita. “Niretzat berebi ziko garrantzia zeukan Koldo Mitxelenan sartu eta liburu hori jateak”. Capoteren Odol hotzean halaxe irakurri zuela oroitu du, eta nola kolpatu zuen liburuak.Garai bertsuan hasi zen Gantzarain Lubaki bandakoekin biltzen eta haiekin Susa aldizkariaz arduratzen. “Esker oneko garai bat” bezala oroitzen du ordukoa, ez zaio batere arantzarik edo ahozapore txarrik geratu. Gantzarai nentzat Lubakik garrantzia zeukan jendea ezagutzeko eta irakurtzen nahiz idazten zutena elkarbanatzeko aukera ematen ziolako. “Zuei ere antzera gerta tuko zaizuela imajinatzen dut”, esan digu. Bakanka akordatzen da gauzez: internetaren faltan nolako buruhausteak izaten zituzten testuak elkarbanatzeko, derrigorrez eskura eraman behar izaten zituztela edo, gehienean, bati postaz bidali, hark hurrengoari bidal ziezaion; bakoitza punta batekoa zenez gero, biltzeko arazoak izan ohi zituztela —orain ETBko kazetaria den Mikel Reparaz Arbizutik Donostiara bilera bukatu berritan azaldu zela ere gogoratu du; “Orduan, Cano eta biok gelditu ginen, testuei buruz pare bat gauza komentatu eta buelta Arbizura”—; nola aste betean sei errezitaldi egin zituzten. Horrek denak balio zion, ordea, Gantza raini —geuri ere balio digula esan diogu—, izan ere, halaxe esan digu: “Pertsona batekin askoz hartueman estuago sentitzen dut tartean bioi gustatzen zaigun liburu bat baldin badago”.Hala ere, Lubaki banda beste begi batzuekin ere ikusten du Gantzarainek urteen lubakitik. Aski mediatikoak izan zirela aipatu du, hein batean, bere ustez, prentsak beti berria den zerbait behar duelako eta eurengan horixe topatu zuelako. “Nahi edo ez nahi produktu bat izan ginen”, bota du. Barrez kontatu digu Euskaldunon Egunkaria n Duran goko Azokako garaian atera zen zinta baten berri; Lubakiren logoa omen zeukan jarrita alde batean eta “Duran goko Azokan haurtzaindegia jarri dute” omen zioen. Susa aldizkaria haien kargu gelditu zen, eta, jakina, orduan ezagutu zituen Susa koak Gantzarainek. Ordutik egin ditu makina bat liburuazal argitale txearentzako, eta harreman estu bihurtu da orduko hartuemana. Lubaki ondoren izan dituen hainbat aukeraren aurrekari bezala ikusten du Gantzarainek, “Luba kiri esker sartuko ginen, seguru asko, beste mila kontutan” esan digu. Hala ere, ez da Lubakitik gaurdainokoa hari batez lotzeko gai, ordutik aurrerakoak gehiago izan direla gertakizun solteak hari batek lotutakoak baino. Bekainak altxa eta dio: “Ez nintzen ni Lubakiren bila joan, ez nintzen liburuetako porta den bila edo zutabeen bila joan. Gauzak etorri egin diren sentsazioa daukat”.Bere jardun literarioagatik galdetu diogu gero; izan ere, arreta pizten digu, Luba kiko kidea zenak, idatzi eta literaturaren inguruan ibili bai, baina sorkuntza lanik inoiz ez argitaratu izanak. Aitortu digu sekula ez dela izan egunero idaztekoa eta diziplina hartzea kosta egiten zaiola. Horregatik eskertzen ditu neurri batean enkarguzko testuak, “idaztera behartzen zaituztelako”. Berria n egunero idazteko diziplina hartu behar izan zuen halabe harrez eta lagungarri egin zitzaion. Esan izan diote zutabe haiek hartu, forma eman eta poema liburu bat argitaratu beharko lukeela baina bere ustez “egun eta testuinguru jakin batean idatzi takoak” dira, eta ez ditu ulertzen handik kanpo. Liburu horrek egingo ligukeen ilusioak ezpain artetik ihes egin digu ia.Argi dago Gantzarainentzat literaturak daukan garrantzia, baina Euskal Filologia utzita, Arte Ederren fakultatean sartu zen, eta arlo profesionalean ere lan gehiago egin du artearen munduan letrenetan baino. Esku artean eduki zuen azken proiektua, iaz itxi zuten arte, Kalostra izan zen. Hutsune bat zegoen artearen hezkuntzan, eta hura betetzeko asmoz sortu zen espazio bat izan zen Kalostra —“eskola” hitza ez zaio gus tatzen Gantzaraini—. Berak artearen hezkuntza ulertzeko daukan moduarekin oso bat zihoan espazio haren plantea mendua: artistek elkarrekin ikasteko gune bat zen, non espazioa eta denbora eskaintzen baitzitzaizkien. Egunero 810 ordu pasatzen zituzten artistek zazpi hilabetez. Astero artista ezberdin bat etortzen zen eta “laguntzarekin” eta gomendioekin pasatzen zuten astebete. “Zuek imajinatu”, esan digu, “toki bat daukazuela zazpi hilabetez, non zuen txokoa izango duzuen egunero 810 orduz idazteko, zuen liburutegi handi eta guzti, eta, gainera, astero idazle desber din bat etorriko zaizuela zuen lana ikusi eta aholkuak ematera”. Ez zaigu erraza imajinatzen.Kalostra azkar asko itxi zuten, ordea, eta Gantzarainen ustez, haren itxiera kultura ulertzeko bi moduren arteko talkaren ondorio izan zen, batez ere. Ikusgarritas unik eza eta komunikazio falta egozten zitzaizkien Kalostrakoei, itxitasuna: ez omen zuten publikoarentzako ezer egiten, sare sozialak apenas zerabiltza ten... “Kalostra ez zen, ordea, erakuske ta bat, artistek lan egiteko toki bat baizik. Horretarako hor dago Tabakalera”. Eta horixe da kontua, hain zuzen, Tabakalera hortxe dagoela, eta, beraz, Kalostra bezalakoentzako lekurik ez. “Instituzioen beharrak daude alde batean eta artisten beharrak bestean” eta Kalostrak artiste nei soilik nahi zien erreparatu. Hala ere, areago doa Gantzarain: “Arazoa ez da instituzio batek ez duela artea serio hartzen; gizarteak ez du serio hartzen artea. Gaur egun, arteak ez du batere inporta”.Hortik tiraka gogoratu du Hedoi Etxartek gu gauden Dinamoan bertan emandako hitzaldia, non aipatzen baitzuen iraultza sobietarrean arteak izan zuen garrantzia berebizikoa eta abar. Hori eta gero ezin izan diogu eutsi artearen funtzio sozialaz galdetzeko apetari. Arteak “mundua beste era batera imajinatzeko tresnak” eman ditzakeela uste du Gantzarainek, artea oro har ulerturik: “Liburu batek munduko beste puntara joatera bultza zaitzake; edo liburu batek, edo kantu batek, eraman zaitzake zure bikoteha rremana uztera”. Baina bizi ditugun garaien ajeei ezin itzuri egin: “Geroz eta zailagoa iruditzen zait”, esan digu, “arte lan batek funtzio hori betetzea”. Adibide ra ekarri du gero: intuizio bat besterik ez bada ere, zailtxo ikusten du Gantzarai nek gaur egun norbaitek Odol hotzean berak irakurri zuen intentsitatez irakurtzea, bizitza horretan balihoakio bezala, eta eragin ziona norbaiti eragi tea. Guk ezin izan diogu ezezkorik esan. Distrakzioak aipatu dizkiogu: mugikorrak patriketan eta abar. Berak baietz, baietz egin digu buruaz eta uda honetan Harkaitz Canok Berrian idatzirikoa ekarri du elkarrizketara: liburuak ez direla irakurtzeko erosten jada, erostearen esperientziagatik beragatik baizik. Guri erosi ditugun eta irakurri gabe dirauten liburuen mamua pasa zaigu buruen gainetik. Hari ere pasako al zitzaion?Errauts usaina daukazu nigandik mila kilometrotara ere.Nire bizitzaren leheneanarnas bakarrak sartu zintuen niganzugandik irten eta berehala.Usainduaren usainduaz ohitu nauenbaina inoizdesagertuko ez dena.Zenbat den zu eta zenbat sugarretatik abiatutako kea,ukendu, gauza berberaren materia, testigu da osagai bakoitza.Ondarra izan zitekeen,eguzkia edo gaua,izarak eta xaboia,dutxako ura eta kareabaina ez,tabakoa eta zu zara.Errauts usaina daukazu hamaika errepidetara ere.Mendikateetan eta beraien magaletan,ura beharrean azala daramaten erreketan,denborak soilik konta dezakeen infinituan barreiatuta bizizara.Han eta nire sudurzuloetako ileetan.Horregatik gorroto dut dena estaltzen duen arrosa usaineko lurrina. Arnasbideak betetzen dizkidalakoeta hustean hustuko nauelapentsatzeak beldurtzen nauelako.Ez delako nire etxea,urrun egotearren soilik besterentzen zaidana.Han ere banagoela jakiteak bakarrik utziko didalako hemen benetan egoten.Horretarako beharrezko dut zure usaina.Kirats gozoagorik ez baitago munduan. Su eta azal,tabakoa eta zu. 27areago doa Gantzarain: “Arazoa ez da instituzio batek ez duela artea serio hartzen; gizarteak ez du serio hartzen artea. Gaur egun, arteak ez du batere inporta”.Hortik tiraka gogoratu du Hedoi Etxartek gu gauden Dinamoan bertan emandako hitzaldia, non aipatzen baitzuen iraultza sobietarrean arteak izan zuen garrantzia berebizikoa eta abar. Hori eta gero ezin izan diogu eutsi artearen funtzio sozialaz galdetzeko apetari. Arteak “mundua beste era batera imajinatzeko tresnak” eman ditzakeela uste du Gantzarainek, artea oro har ulerturik: “Liburu batek munduko beste puntara joatera bultza zaitzake; edo liburu batek, edo kantu batek, eraman zaitzake zure bikoteha rremana uztera”. Baina bizi ditugun garaien ajeei ezin itzuri egin: “Geroz eta zailagoa iruditzen zait”, esan digu, “arte lan batek funtzio hori betetzea”. Adibide ra ekarri du gero: intuizio bat besterik ez bada ere, zailtxo ikusten du Gantzarai nek gaur egun norbaitek Odol hotzean berak irakurri zuen intentsitatez irakurtzea, bizitza horretan balihoakio bezala, eta eragin ziona norbaiti eragi tea. Guk ezin izan diogu ezezkorik esan. Distrakzioak aipatu dizkiogu: mugikorrak patriketan eta abar. Berak baietz, baietz egin digu buruaz eta uda honetan Harkaitz Canok Berrian idatzirikoa ekarri du elkarrizketara: liburuak ez direla irakurtzeko erosten jada, erostearen esperientziagatik beragatik baizik. Guri erosi ditugun eta irakurri gabe dirauten liburuen mamua pasa zaigu buruen gainetik. Hari ere pasako al zitzaion?“Geroz eta zailagoa iruditzen zait artelan batek funtzio sozial bat betetzea”Amaitzeko, prestatu gabe geneuzkan galdera labur batzuk egin dizkiogu; elkarrizketarenetan baino, geure faboretan, gure jakinmina asetze hutsagatik, alegia. Honela erantzun digu: “Arazoa ez da instituzio batek ez duela artea serio hartzen; gizarteak ez du serio hartzen artea. Gaur egun, arteak ez du batere inporta”Liburu bat: Gauaren muturrerainoko bidaia , Louis Ferdinand Célinerena.Idazle bat: Annie Ernaux.Artelan bat: Etxea , Rachel Whiteread artistarena.Artista bat: Ibon Aranberri.Kantu bat: “Ashes to ashes”, David Bowie handiarena.28 29Mikele Landa EigurenGORROTO DITUDAN LURRINAK ETA FALTA DITUDAN KIRATSAKErrauts usaina daukazu nigandik mila kilometrotara ere.Nire bizitzaren leheneanarnas bakarrak sartu zintuen niganzugandik irten eta berehala.Usainduaren usainduaz ohitu nauenbaina inoizdesagertuko ez dena.Zenbat den zu eta zenbat sugarretatik abiatutako kea,ukendu, gauza berberaren materia, testigu da osagai bakoitza.Ondarra izan zitekeen,eguzkia edo gaua,izarak eta xaboia,dutxako ura eta kareabaina ez,tabakoa eta zu zara.Errauts usaina daukazu hamaika errepidetara ere. 30Errauts usaina daukazu nigandik mila kilometrotara ere.Nire bizitzaren leheneanarnas bakarrak sartu zintuen niganzugandik irten eta berehala.Usainduaren usainduaz ohitu nauenbaina inoizdesagertuko ez dena.Zenbat den zu eta zenbat sugarretatik abiatutako kea,ukendu, gauza berberaren materia, testigu da osagai bakoitza.Ondarra izan zitekeen,eguzkia edo gaua,izarak eta xaboia,dutxako ura eta kareabaina ez,tabakoa eta zu zara.Errauts usaina daukazu hamaika errepidetara ere.Mendikateetan eta beraien magaletan,ura beharrean azala daramaten erreketan,denborak soilik konta dezakeen infinituan barreiatuta bizizara.Han eta nire sudurzuloetako ileetan.Horregatik gorroto dut dena estaltzen duen arrosa usaineko lurrina. Arnasbideak betetzen dizkidalakoeta hustean hustuko nauelapentsatzeak beldurtzen nauelako.Ez delako nire etxea,urrun egotearren soilik besterentzen zaidana.Han ere banagoela jakiteak bakarrik utziko didalako hemen benetan egoten.Horretarako beharrezko dut zure usaina.Kirats gozoagorik ez baitago munduan. Su eta azal,tabakoa eta zu. 31Errauts usaina daukazu nigandik mila kilometrotara ere.Nire bizitzaren leheneanarnas bakarrak sartu zintuen niganzugandik irten eta berehala.Usainduaren usainduaz ohitu nauenbaina inoizdesagertuko ez dena.Zenbat den zu eta zenbat sugarretatik abiatutako kea,ukendu, gauza berberaren materia, testigu da osagai bakoitza.Ondarra izan zitekeen,eguzkia edo gaua,izarak eta xaboia,dutxako ura eta kareabaina ez,tabakoa eta zu zara.Errauts usaina daukazu hamaika errepidetara ere.Mendikateetan eta beraien magaletan,ura beharrean azala daramaten erreketan,denborak soilik konta dezakeen infinituan barreiatuta bizizara.Han eta nire sudurzuloetako ileetan.Horregatik gorroto dut dena estaltzen duen arrosa usaineko lurrina. Arnasbideak betetzen dizkidalakoeta hustean hustuko nauelapentsatzeak beldurtzen nauelako.Ez delako nire etxea,urrun egotearren soilik besterentzen zaidana.Han ere banagoela jakiteak bakarrik utziko didalako hemen benetan egoten.Horretarako beharrezko dut zure usaina.Kirats gozoagorik ez baitago munduan. Su eta azal,tabakoa eta zu.Kepa Matxain IztuetaLAU POEMANire lagun batek–zerbait esateagatik–tabernara sartu etalehendabizi galdetzen duea inork tragorik nahi duen. Baina lagun hori bera dalehendabizikoabesteak madarikatzen,tabernara sartu etaez badirabera bezain abegikor. Gonbita behin onartzeaatzera bueltarik gabekoitun bat sinatzea balitz bezala:bai, nahi dutbetiko bizieskuzabaltasunaren diktaduran.Eskuzabaltasunaren diktadura 32Errauts usaina daukazu nigandik mila kilometrotara ere.Nire bizitzaren leheneanarnas bakarrak sartu zintuen niganzugandik irten eta berehala.Usainduaren usainduaz ohitu nauenbaina inoizdesagertuko ez dena.Zenbat den zu eta zenbat sugarretatik abiatutako kea,ukendu, gauza berberaren materia, testigu da osagai bakoitza.Ondarra izan zitekeen,eguzkia edo gaua,izarak eta xaboia,dutxako ura eta kareabaina ez,tabakoa eta zu zara.Errauts usaina daukazu hamaika errepidetara ere.Mendikateetan eta beraien magaletan,ura beharrean azala daramaten erreketan,denborak soilik konta dezakeen infinituan barreiatuta bizizara.Han eta nire sudurzuloetako ileetan.Horregatik gorroto dut dena estaltzen duen arrosa usaineko lurrina. Arnasbideak betetzen dizkidalakoeta hustean hustuko nauelapentsatzeak beldurtzen nauelako.Ez delako nire etxea,urrun egotearren soilik besterentzen zaidana.Han ere banagoela jakiteak bakarrik utziko didalako hemen benetan egoten.Horretarako beharrezko dut zure usaina.Kirats gozoagorik ez baitago munduan. Su eta azal,tabakoa eta zu.Zer moduz, galdetu zenidan etaondo, erantzun nizun,ederra zegoela arratsaldea. Biharamunean, supermerkatuko ilaran,zer moduz bizitza, galdetu zenidan etaez nintzela kexatzen, erantzun nizun,kosta ala kosta, beti aurrera. Hurrena, hondartzan,zer moduz sentitzen zara, galdetu zenidan etahainbestean, erantzun nizun,uda beti da lagungarri. Ondoren, manifa batean,norekin amesten duzu, galdetu zenidan etaegunaren arabera, erantzun nizun,atzo, adibidez, Madrilgo lehengusuarekin. Beste behin, taxi batetik irten berritan,zein da zure misioa, galdetu zenidan etadeus gutxi, erantzun nizun,ez daude garaiak misio handietarako.Aste batzuetara, ileapaindegian,haurtzaro zoriontsua izan al zenuen, galdetu zenidan etaingurukoen antzekoa, erantzun nizun,oro har, pena baino poz gehiago.Gaur, kalean gurutzatu garenean,nor zara, galdetu didazu etabehingoagatik, erantzun dizut,ezagutzen dugu elkar?Freudlandia 33Errauts usaina daukazu nigandik mila kilometrotara ere.Nire bizitzaren leheneanarnas bakarrak sartu zintuen niganzugandik irten eta berehala.Usainduaren usainduaz ohitu nauenbaina inoizdesagertuko ez dena.Zenbat den zu eta zenbat sugarretatik abiatutako kea,ukendu, gauza berberaren materia, testigu da osagai bakoitza.Ondarra izan zitekeen,eguzkia edo gaua,izarak eta xaboia,dutxako ura eta kareabaina ez,tabakoa eta zu zara.Errauts usaina daukazu hamaika errepidetara ere.Mendikateetan eta beraien magaletan,ura beharrean azala daramaten erreketan,denborak soilik konta dezakeen infinituan barreiatuta bizizara.Han eta nire sudurzuloetako ileetan.Horregatik gorroto dut dena estaltzen duen arrosa usaineko lurrina. Arnasbideak betetzen dizkidalakoeta hustean hustuko nauelapentsatzeak beldurtzen nauelako.Ez delako nire etxea,urrun egotearren soilik besterentzen zaidana.Han ere banagoela jakiteak bakarrik utziko didalako hemen benetan egoten.Horretarako beharrezko dut zure usaina.Kirats gozoagorik ez baitago munduan. Su eta azal,tabakoa eta zu.Tourist, go home,baduk garaia eta.Eskuzabalik hartuko haute,zekorrik onena hileta oturuntzanpoz malkotan oihukatuko ditek:“itzuli da gure txikia!”. Go home, tourist.Firinfaran habil luzaroan.Maitale berri bat topatu duk portu bakoitzean.Heure buruaren bila atera hintzen,baina badakik,garai likidoak eta abar,honezkero ez duk sekula aurkituko.Hik ere, gizarajo horrek,ume bat ekarriko duk hogeita hamarrak bete berri,eta gero beste bat eta beste bat,eta puntuz puntu beteko dukbizitzako gida ofizialaren mandatua. Go homeItzuleraTourist, go home.Ezkonduko haiz –elizatik akaso–,sozialdemokratei bozkatuko diek,belako karneta aterako duk,badmintonera jokatuko duk bizilagunekin.pilatesen apuntatuko haiz,makrobiotikan iniziatuko,eta sos batzuk aterako ditukentrepreneurrentzat ikastaro motibazionalak ematen–edozer lortzen duelabenetan saiatzen denaketa gisakolezio bitalak–.Go home, tourist.Urte onak biziko dituk aurre jubilatutakoan ere.Bizikleta elektrikoan ibiliko haiz,katu bat erosiko duk,Unicefi dirua emango diok,auzo elkarteko presidente hautatuko haute.Pixkanakazahartuko haiz,malenkoniatuko,eta neguko gau batezbilobei sutondoan kontatuko dieknoraezean ibili hintzela inoiz,baina behinpintada narras hari esker,topatu huelaaurrenekoztoki bat munduan. 34Errauts usaina daukazu nigandik mila kilometrotara ere.Nire bizitzaren leheneanarnas bakarrak sartu zintuen niganzugandik irten eta berehala.Usainduaren usainduaz ohitu nauenbaina inoizdesagertuko ez dena.Zenbat den zu eta zenbat sugarretatik abiatutako kea,ukendu, gauza berberaren materia, testigu da osagai bakoitza.Ondarra izan zitekeen,eguzkia edo gaua,izarak eta xaboia,dutxako ura eta kareabaina ez,tabakoa eta zu zara.Errauts usaina daukazu hamaika errepidetara ere.Mendikateetan eta beraien magaletan,ura beharrean azala daramaten erreketan,denborak soilik konta dezakeen infinituan barreiatuta bizizara.Han eta nire sudurzuloetako ileetan.Horregatik gorroto dut dena estaltzen duen arrosa usaineko lurrina. Arnasbideak betetzen dizkidalakoeta hustean hustuko nauelapentsatzeak beldurtzen nauelako.Ez delako nire etxea,urrun egotearren soilik besterentzen zaidana.Han ere banagoela jakiteak bakarrik utziko didalako hemen benetan egoten.Horretarako beharrezko dut zure usaina.Kirats gozoagorik ez baitago munduan. Su eta azal,tabakoa eta zu.Tourist, go home,baduk garaia eta.Eskuzabalik hartuko haute,zekorrik onena hileta oturuntzanpoz malkotan oihukatuko ditek:“itzuli da gure txikia!”. Go home, tourist.Firinfaran habil luzaroan.Maitale berri bat topatu duk portu bakoitzean.Heure buruaren bila atera hintzen,baina badakik,garai likidoak eta abar,honezkero ez duk sekula aurkituko.Hik ere, gizarajo horrek,ume bat ekarriko duk hogeita hamarrak bete berri,eta gero beste bat eta beste bat,eta puntuz puntu beteko dukbizitzako gida ofizialaren mandatua. Tourist, go home.Ezkonduko haiz –elizatik akaso–,sozialdemokratei bozkatuko diek,belako karneta aterako duk,badmintonera jokatuko duk bizilagunekin.pilatesen apuntatuko haiz,makrobiotikan iniziatuko,eta sos batzuk aterako ditukentrepreneurrentzat ikastaro motibazionalak ematen–edozer lortzen duelabenetan saiatzen denaketa gisakolezio bitalak–.Go home, tourist.Urte onak biziko dituk aurre jubilatutakoan ere.Bizikleta elektrikoan ibiliko haiz,katu bat erosiko duk,Unicefi dirua emango diok,auzo elkarteko presidente hautatuko haute.Pixkanakazahartuko haiz,malenkoniatuko,eta neguko gau batezbilobei sutondoan kontatuko dieknoraezean ibili hintzela inoiz,baina behinpintada narras hari esker,topatu huelaaurrenekoztoki bat munduan. 35Errauts usaina daukazu nigandik mila kilometrotara ere.Nire bizitzaren leheneanarnas bakarrak sartu zintuen niganzugandik irten eta berehala.Usainduaren usainduaz ohitu nauenbaina inoizdesagertuko ez dena.Zenbat den zu eta zenbat sugarretatik abiatutako kea,ukendu, gauza berberaren materia, testigu da osagai bakoitza.Ondarra izan zitekeen,eguzkia edo gaua,izarak eta xaboia,dutxako ura eta kareabaina ez,tabakoa eta zu zara.Errauts usaina daukazu hamaika errepidetara ere.Mendikateetan eta beraien magaletan,ura beharrean azala daramaten erreketan,denborak soilik konta dezakeen infinituan barreiatuta bizizara.Han eta nire sudurzuloetako ileetan.Horregatik gorroto dut dena estaltzen duen arrosa usaineko lurrina. Arnasbideak betetzen dizkidalakoeta hustean hustuko nauelapentsatzeak beldurtzen nauelako.Ez delako nire etxea,urrun egotearren soilik besterentzen zaidana.Han ere banagoela jakiteak bakarrik utziko didalako hemen benetan egoten.Horretarako beharrezko dut zure usaina.Kirats gozoagorik ez baitago munduan. Su eta azal,tabakoa eta zu.Azken jardunaldia Balaidosen.Miguel Anjel Lotinak isiltasuna eskatu du Celtaren aldagelan.Gazteok,iritsi da egun handia.gaur ez dago erdibidekorik,hil ala bizi,hiru puntuak behar ditugujaitsiera postuetatik ateratzeko.Badakit Bartzelona ez dela huskeria,baina badakit, orobat,izarren batuketak ez duela garaipena ziurtatzen,eta fedea dudala zuengan.,Taldekideok,gaur arriskatu beharra dago,eta, egiaz, ez da zelaian arriskurik falta.Edozein jokalditan egin dezakezu zaintiratu bat,edo, okerrago, zuntz haustura bat–urte erdia zelaietatik kanpo, erraz esaten da–.Ez hitz egiteagatik irrigarri geratzeaz:bakarrik estropezu egitea,atearen aurrean zutoinera jaurtitzea,edo, ai,baloia hankartetik sartzen dizutenekoa.Gauza umiliagarriagorik.Eta gero datoz memeaketa kontu horiek.Antilaguntza Bai, lagunok, orain pentsatzen dudalarik,ez da giro berdegunean.Bengala bat erori dakizuke burura,agian azalduko zaizu espontaneo arriskutsu bat,izan dira bihotzekoak jota hildakoak.Eta zer esan zaletuen miseriez.Bihar astelehen bat datorkie gainera,bere kapitalismo guztiarekin,eta gosariko egunkarian zer etaxenofobia, arrazismoa, matxismoa,desgrazia orotarikoak irakurri behar. Adiskideok, zinez diotsuethobe duzue horra ez atera.Taktikarik onenak ere ez zaituztete oinazetik libratuko.Zoazte etxera,prestatu gintonic bat,jarri aspaldian entzun gabeko disko hori,eman musu maite duzuenari.Lapurtu minutuak zoritxarrari,aukera duzuen artean.Bizi oro da oinaze (Arthur Schopenhauer) 36Errauts usaina daukazu nigandik mila kilometrotara ere.Nire bizitzaren leheneanarnas bakarrak sartu zintuen niganzugandik irten eta berehala.Usainduaren usainduaz ohitu nauenbaina inoizdesagertuko ez dena.Zenbat den zu eta zenbat sugarretatik abiatutako kea,ukendu, gauza berberaren materia, testigu da osagai bakoitza.Ondarra izan zitekeen,eguzkia edo gaua,izarak eta xaboia,dutxako ura eta kareabaina ez,tabakoa eta zu zara.Errauts usaina daukazu hamaika errepidetara ere.Mendikateetan eta beraien magaletan,ura beharrean azala daramaten erreketan,denborak soilik konta dezakeen infinituan barreiatuta bizizara.Han eta nire sudurzuloetako ileetan.Horregatik gorroto dut dena estaltzen duen arrosa usaineko lurrina. Arnasbideak betetzen dizkidalakoeta hustean hustuko nauelapentsatzeak beldurtzen nauelako.Ez delako nire etxea,urrun egotearren soilik besterentzen zaidana.Han ere banagoela jakiteak bakarrik utziko didalako hemen benetan egoten.Horretarako beharrezko dut zure usaina.Kirats gozoagorik ez baitago munduan. Su eta azal,tabakoa eta zu.Azken jardunaldia Balaidosen.Miguel Anjel Lotinak isiltasuna eskatu du Celtaren aldagelan.Gazteok,iritsi da egun handia.gaur ez dago erdibidekorik,hil ala bizi,hiru puntuak behar ditugujaitsiera postuetatik ateratzeko.Badakit Bartzelona ez dela huskeria,baina badakit, orobat,izarren batuketak ez duela garaipena ziurtatzen,eta fedea dudala zuengan.,Taldekideok,gaur arriskatu beharra dago,eta, egiaz, ez da zelaian arriskurik falta.Edozein jokalditan egin dezakezu zaintiratu bat,edo, okerrago, zuntz haustura bat–urte erdia zelaietatik kanpo, erraz esaten da–.Ez hitz egiteagatik irrigarri geratzeaz:bakarrik estropezu egitea,atearen aurrean zutoinera jaurtitzea,edo, ai,baloia hankartetik sartzen dizutenekoa.Gauza umiliagarriagorik.Eta gero datoz memeaketa kontu horiek. Bai, lagunok, orain pentsatzen dudalarik,ez da giro berdegunean.Bengala bat erori dakizuke burura,agian azalduko zaizu espontaneo arriskutsu bat,izan dira bihotzekoak jota hildakoak.Eta zer esan zaletuen miseriez.Bihar astelehen bat datorkie gainera,bere kapitalismo guztiarekin,eta gosariko egunkarian zer etaxenofobia, arrazismoa, matxismoa,desgrazia orotarikoak irakurri behar. Adiskideok, zinez diotsuethobe duzue horra ez atera.Taktikarik onenak ere ez zaituztete oinazetik libratuko.Zoazte etxera,prestatu gintonic bat,jarri aspaldian entzun gabeko disko hori,eman musu maite duzuenari.Lapurtu minutuak zoritxarrari,aukera duzuen artean. 37Jon Gurrutxaga UrbietaTXAPELKETAZ, MAILA MIKROANbailitzan, nigandik bozgorailuetaraino soinuseinale bat daramana. Ni bakarrik ez naiz ezer, autogestioa amets urrun bat da niretzat, horregatik diet inbidia nire haririk gabeko lehengusuei. Haiek bai! Argi gorria piztu, eta uhinen bitartez bidaltzen diete seinalea bozgorailuei. Baina inbidiaz ezin da bizi, eta besterik ezean, gure familian kasta gogo rrekoak garela diote, behin ere izorratzen ez garen horietakoak.Duela hilabete batzuk, Thomann enpresaren Frankfurteko biltegi erraldoi batera eraman ninduten, beste ehunka anaiarrebekin batera. Bidaia gogorra izan zen, ez baikintuzten behar bezala garraiatu. Ginderamatzan kaxa, ez zuten behar bezala bigun garriz babestu, eta hor ibili ginen, danba bazter bati, eta danba besteari. Merkantzia gara, gure eskubideengatik ez da inor manifestatzen. Ubelduraz josita, baina azkenean iritsi ginen zegokigun apalera. Laiotza eta umela zen hura, gure barnezirkuitua hon datzeko beste ia. Eskerrak azkar bidaltzen gaituzten dagokigun norakora! Halere, ez da sekula jakiten datorkizuna hobea ala kaxkarragoa den.Iritsi zen nire bidalketa eguna, eta ezarri ninduten banakako kaxa batean. Pegatina bat itsasi zuten nire hilkutxa zirudien hartan: Helbidea: Nagusia 70, Villabona 20150, Gipuzkoa (Euskal herria). – Kakazarra! Hiltegira naramate urde zikin bat nola! –oihukatu nuen neurekiko, entzuna baineukan, Euskal Herrian gure mikrokomunitatea gogor zanpatua izan zela, 80. hamarkadan batez ere. Gure anaia batek, bost punk kontzertu eman omen zituen gau bakarrean Bizkaiko gaztetxe batean, eta gogor jipoitua zein japotua izan omen zen bostetan ere. Izulaborria diot horrelako zerbaiti. Joder, guk ere badaramagu pila bat paparrean!Berehala antzeman nion ordea, ez nindoala toki ilun eta hitsetara; eta bizimodu nomada izango nuela gainera, denboraldi batez behintzat. Badira hiru hilabete, fokupe batetik bestera eskuz esku nabilela. Tratu duina jaso dut gehienean. Listu zaparrada neurriga berenen bat erori zait, edo biboteko ileren bat jatea ere tokatu zait txarrenera. Noiz edo noiz, ezpain gorriz tindatu naute, eta izan da urduritasuna medio gerriak krak! egin arte estutu nauenik ere. Lasai, badakigu sufritzen; eta bizilegea da bizigabeontzat, nornahi ren eskuetan lur hartzea.Pekingo periferian sortu nintzen, Shure enpresan. Plastikozko zilindro bat hartu, eta, hari, burdinazko esfera saretu bat ezarri zioten gainean. Horrelaxe egituratu zizkidaten gerrialdea eta burua. Oso sinplea naiz, atzealdean zuloak dauzkat, gizakiek bezala; eta handik sartu ohi didate kable bat, arteria bat 38Diotenez lau urte luze pasa dira, azkenengoz gure karabana martxan jarri zutenetik. Eta lau urte hauetan, izen berriak agertu dira eta zahar batzuk desagertu; zikloka funtzio natzen dute sistema askok. Eta lau urte hauetan, diskurtsoa findu du zenbaitek, eta zahartu zaio beste zenbaiti. Eta lau urte hauetan, herri hau asko aldatu da lau urte hauetan.Ilusioa nabari dut bazterretan, bozgora ari da gertuko jendea, gertuko jendearentzat. Elkar zuritzen dute sarritan, eta bizkarretik sastakatu. Guztia esatera, batzuek elkar estimatzen dute, elkar maite dute. Komunitate txikia da, berezia ezbairik gabe, estimuaren eta inbidiaren mugan ekilibrista lanetan dabilen hau.Laster da egun handia, gure bidearen amaiera. Ohikoa baino jende gehiagoren aurrean izango naiz, botatzen didatena irentsi eta bidali, irentsi eta bidali. Mundua biltzen omen da egun horretan Barakaldon. Zatua eta txorizomuturra, gazta eta menbrilloa, urdaia eta arrautza frijitua, campinggasa eta zartagina; eta tarterik geratzen bada, Euskal Herria eta bertsoa. Inperioko komunikabideetan barbaroak poesia kantatzen eta bertakoetan heroiak nortasuna salbatzen, bi argazki aski desberdin egun bakarrari. Nik neure partetik, entzun nahi ez direnak ere bidaliko dizkiet bozgorailuei, eta espero dut; mikrofonoa naiz, ez iragazkia. Eta bidenabar, burdinazkoon hunkidura eta poztasuna aldarrikatu nahi nituzke, lau urtean behin, egun batez bederen. 39Errauts usaina daukazu nigandik mila kilometrotara ere.Nire bizitzaren leheneanarnas bakarrak sartu zintuen niganzugandik irten eta berehala.Usainduaren usainduaz ohitu nauenbaina inoizdesagertuko ez dena.Zenbat den zu eta zenbat sugarretatik abiatutako kea,ukendu, gauza berberaren materia, testigu da osagai bakoitza.Ondarra izan zitekeen,eguzkia edo gaua,izarak eta xaboia,dutxako ura eta kareabaina ez,tabakoa eta zu zara.Errauts usaina daukazu hamaika errepidetara ere.Mendikateetan eta beraien magaletan,ura beharrean azala daramaten erreketan,denborak soilik konta dezakeen infinituan barreiatuta bizizara.Han eta nire sudurzuloetako ileetan.Horregatik gorroto dut dena estaltzen duen arrosa usaineko lurrina. Arnasbideak betetzen dizkidalakoeta hustean hustuko nauelapentsatzeak beldurtzen nauelako.Ez delako nire etxea,urrun egotearren soilik besterentzen zaidana.Han ere banagoela jakiteak bakarrik utziko didalako hemen benetan egoten.Horretarako beharrezko dut zure usaina.Kirats gozoagorik ez baitago munduan. Su eta azal,tabakoa eta zu.Amaiur B. BlascoINONGO JENDEA, NONBAITItzal bat bezalaItzal bat bezalaitzali zintudan,begibazterrean zokoratueta zu isilik,zutik, zain,auskalo zer pentsatuz.Itzal bat zinela sinistu nahi nuen.Ene burmuinaren angelu itsuan“Hemen nago!” oihukatu duzuTartalorekin duzun harremantoxikoak zaurituta.Ikusezina zinelasinistu nahi nuen.Zure begiradaren salaketa mutuasentitzen dut garondoanBaina agian ez zaude niri begira,ez dakit. Ezin dut jakin.Nik ez zaitut eta inoizbegietara begiratu.Itzal bat bezala zabiltzaBilboko kaleetan.Jendeak kalearen partezarela uste du.Nik ez dut adorerik zuribegietara begiratzeko,errudun bainaiz ni erenire isiltasunean.Batbatean, munipak!Salgaiak jaso etajada ez zaude hor.Itzal bat izaterabehartzen zaitugu. 40Guztiok gattuk euskaldun, bai,Guztiok anaiak gattuk. Dudik pe.Zazpiak bat ta gora gu ta gutarrakBaño, batzutan, bakik – txoin pixkaten – Bonjour madame!Non, pas de chèques,Vous pouvez regler par cartesi vous voulez.Ze...? Ah bai,Batzutan, bakik... herrimiña, motel.Hegoaldemiña.IparraldekoeiSekula ezagutuko ez duten lekugarai batekikoHerrimiña sortu arte.Oui, c’est bon. Merci à vous. Bonne journée!Saudade/FernwehHemengo hizkuntza mintzo dut bainaNi ez naiz hemengoaEz erabat, ez behar besteInoiz ez inongo lekutan.Hemengotu naiz bai bainaHangoa izateari utzi gabeEta hangoa, eta hangoaNire arbasoak bezalaEz naiz inoiz inongoa izan,baina beti izan naiz, nonbait.Beti izan naiz nonbait LICHTENBERGEN AFORISMOAK41Itzultzailea: Martin Murueta TorreLichtenbergi buruz: Sarrera labur honen ondotik datozen aforismoak Georg Chris toph Lichtenberg (1742, OberRamstadt 1799, Gotinga) zientzialariak kaieraren marjinetan izkiriatu apunte solteak dira, bera hil eta berrehun urtera argia ikusi zutenak. Bizirik zela, fisikaren gaineko lanez gain, ez zuen literatur lanik publikatu: aipatu aforismook eta nobela biren karira idatzitako paragrafo batzuk, eta autobiografia baten promesaz hil zen. Aforismo edo esaldi laburron edizioa 1801. urtean hasi eta 1971. urtera arte luzatu zen. Ez du edonork Lichtenbergen liburu hau izango mesanotxe gainean, eta esaldi laburrok ez dira twitterreko biopic edo whatsappeko egoera testuetan irakurtzen ahal, ez baitira bere lanak publiko zabalarengana heldu oraino, baina ezagun da Kantek kolore gorriz eta beltzez azpimarratuak izan zirela. Thomas Mannen Zuricheko bibliotekan ere aurkitzen ahal da ale bat, azpimarra bikoitz eta soilez; Freudek makina bat aldiz aipatu zuen eta Nietzchek alemaniar literaturan salba daitezkeen lau obren zerrendan sartu; Karl Krausek alema nezko umorista handiena kontsideratu zuen; Eduard Mörikek bere idazmahaian esaldietako bat idatzi zuen animoa altxatze ko; Bretonek “patafisikaren aita” izendatu zuen eta Jean Paul, Goethe, Schopenhauer, Hofmannsthal, Kierkegaard, Wittgenstein, Auden, Tolstoi, Musil, Tucholsky, Jünger, Canetti eta beste zenbaitengan ere eragina izan zuen.(Gazteleratik itzuliak) 42Ekintza bat guztiz deuseztatzeko, beharrezkoa da ekintza hau eragiten duen adinako indar bat. Desbideratzeko, huskeria bat nahikoa da. Urruntasunean saiatzen gara aurkitzen begien parean ditugun kausak.KausakGauza handietara eraman gaitu gauza txikietan interesatzearen giza tendentziak.Txikiaren neurrigabetasunaInpartzialtasun oro artifiziala da. Gizajendea beti da partziala, eta ondo egiten du izaten. Are, inpartzialtasuna ere partziala da. Inpartzialen alderdikoa zen bera. Lema: meritua da egia aurkitu nahi izatea, nahiz bidean okertu.Linchtenbergen irudiakKolonek aurkitu zuen lehen amerikarrak, aurkikuntza beldurgarria egin zuen. Norberaren burua maitatzeak badu bentaja bat gutxienez: ez dago lehiakide askorik. Oso astiro mugitzen zen, minutorratza segundorratzen artean bezala. Pertsona bat ezagutu nuen, zeinak asteko egun bakoitzarentzat irudi apropos bat imajinatzen zuen. Hainbesterako, ezen asteazken bat marratu baitzuen behin mahai gainean. Patuaren ekaitzen kontrako aterperik onena da hilobia. Bilatzen duguna beti dago eskua sartzen dugun azken poltsikoan Sinpatia limosna negargarria da. Jaungoikoa, gure eguzki erlojuei giltza ematen diena. Hareaerlojuek, denboraren iragaite azkarraz gainera, noizbait bihurtuko garen hautsa gogorarazten digute.Kirtena falta zaion ahorik gabeko aiztoa 43Martin BidaurKASIOPEAzaharra agertu zaizkio atearen bestaldean. Atea ixtean berriro ilundu da sarrera, atepe tik datorren eguzkiak lurreko hautsa argitzen du. “Zelan bidea?” argia piztu eta bi musu eman dizkiote elkarri. “Ondo. Luzea, baina dena ondo.” “Pozten naiz. Hondoko gelan ni nago, beste biak libre daude. Zuk aukeratu,” Jeanek, keinu batez ate irekiak seinalatuz. Ezkerreko gelan sartu da Gorka, maleta eskuan. Maleta ohe bikoitzaren gainean jarri eta armairuak zabaldu ditu. Bere gauzak apaletan kokatzen ari den Gorkari begira geratu da Jean eta beragandik ihesi dabilela iruditu zaio. Baina berak ere ez daki zer esan, zer kontatu, zer isildu. Badira bi urte ez dutela elkar ikusi. “Uretara noa, garagardo freskoa dago hozkailuan” esan eta kanpora atera da Jean. Harlauza beroen gainean gelditu da tarte batez, egun guztiko eguzkiak oin hutsen zolak erre dakizkion. Arropa erantzi, kristalezko botilatxoa lurrean utzi eta igerile ku ertzerakoa egin du. Erreduraren plazer sadikoa uraren kontrastearen plazerarekin alderatu du, eta bata gabe ezin dela bestea gozatu pentsatu, eskaileretan behera urak oinak hankak gerria sabela bularraldea lepoa burua hartzen dizkiolarik. Otu zaio bera dela oraingoan ihesi joan dena, eta arnasa hartzeko azaleratu du burua. Lorategira atera da Gorka, garagardo botilatik edanez. “Bazatoz?” zirikatu du Jeanek, eta urpean ezkutatu da berriro. Begiak zabaldu ditu uretan, eta urdinean ikusi du itzal bat igerileku ertzera gerturatzen. Brastakoan sartu da Gorka, oraindik jantzita, igerilekuan. Elkarrekin atera dute uretatik burua, eta barrezka xukatu ditu begiak Jeanek. “Beroa,” esan du Gorkak, “eta nekea.” Barrez lehertu dira, biak oraingoan. “Luzea da bidea, baina merezi du,” esan du Jeanek, etxearen horma zuriei begira. “Bai, merezi du,” Gorkak, Jeani begira, “Noiz arte geratzeko asmotan zabiltza?” “Ez dakit, ez daukat hirira itzultzeko batere gogorik, egia esan. Afaltzeko pizza baten bila joatekoa nintzen, ondo?” “Ederki! Oinez joan gaitezke, hankak luzatu behar ditut.” Uretatik atera, arropa bustia erantzi eta toalla batean bildu da Gorka. Pinuen adarrak kulunkatzen eta azken eguzki printzak hozten ditu iparhaizeak. Maletatik atera eta zegoen bezala sartu zuen Jeanek arropa guztia armairuan. Ohe gainera atera behar izan du dena eroso sentiarazten duen kamiseta garbia aurkitzeko. Orain arte eskua sartu eta ateratzen zenaz beztitu izan da, aurreko egunetakoa errepi katu ez duenean, baina kamiseta hori jantzi nahi du gaur iluntzean, ez besterik. Gela Astebete darama etxean Jeanek eta hozkailua iritsi zen egunean bezain hutsa dago ia. Garagardo botila bat hartu du azpialdetik, eta haren lekuan beste bat hozten jarri. Auto bat entzun du gerturatzen, atea zabaltzen eta ixten eta giltza batzuk, pausoak atariko eskaileretan. Argia, Gorka eta dakarren maleta itzuleran edo bihar goizean txukunduko duela esan dio bere buruari, eta, bide batez, azken egunetako eguraldiak badirau garbigailua ere jarriko duela, armairu alboan metatzen doan arropari erreparatuz. Arropa garbi multzoa berriz armairuan ezkutatu eta oheburuko mahaitxoan oporretara etorri zen egunetik abandonatuta datzan liburuak hartu ditu eskuetan. Geratzen zaizkion egunetan helduko diela promestu dio bere buruari. Komuneko ispiluaren aurrean ilea lehortzen ari dela konturatu da era arriskutsuan ari dela bere buruarekiko zorra pilatzen. Gogoeta eten du Gorka arropa bustiak eskutan pasa denean.Bidean ez dute autorik gurutzatu eta herriko kaleetan ere ez dabil ia inor, amaitzen ari da uda sasoia. Plazako pizzeriara joan aurretik l'Ocean tabernan sartu dira eta kaña bana eskatu, terraza estalian edateko. Barra atzean edalontziak garbitzen ari den zerbitzari zaharrari dagoeneko ezaguna zaio Jean. PMU eta bestelako apustu eta zorte jokoen txokoan eserita dagoen gizona telebistan ematen ari diren zaldi lasterketari adi dago. Mahai urrun batean hizketan ari dira adineko bi emakume. Terrazako mahaitxoan edalontziak utzi eta elkarri begira eseri dira Gorka eta Jean. Orduan konturatu da Jean zenbat aldatu den Gorka azken alditik. Eta ez da urdintzen hasitako ilea bakarrik, edo aurpegiko zimurrak eta begizulo sakonak, oso nekatuta igartzen du. Igerilekura jantzita salto egin duen laguna oroitzapen urruna da batbatean. Terrazaren argiteriari egotzi dio errua Jeanek, eta likido urrekaran paratu du begirada. Edalontzia altxatu du Gorkak, eta Jeanen aurpegi parean mantendu du, toparen zain. “Gure alde!” Irribarreerdi batean zabaldu du ahoa Gorkak, eta zimurrak nola mugitu zaizkion ikusi du Jeanek. Beira kolpearen ostean erruz edan dute biek eta edalontzia mahaian uztean isilik gelditu da Jean, Gorkari ahogainean geratu zaion bitsari so. Mingaina pasa du gaineko ezpainetik, erreflexuz edo abisatu nahian, alferrik. “Zer moduz, bestela?” ausartu da Jean, “Karolina, haurrak?” Ezezkoa egin du buruaz Gorkak, eta are gehiago makurtu da aurrerantz, eskuak belaunburuetan jarrita. “Bazenekiela uste nuen.” Izerdia poroetatik nola ateratzen zaion nabaritu du Jeanek eta hozkirri batek hartu dio gorputza. Altxa eta alde egiteko gogoari eutsi behar izan dio, edalontzia kolpez hustu eta bertan gelditu da ordea, isilik berriro. Lehenago erakutsitako alaitasun apurra erabat ezabatu da Gorkaren maneratik eta luze eta larri gordetako negarrari eman dio. Jeanek gorroto dituenen zerrendan lehen postuan jarri du bere burua, enegarren aldiz. Beste ezer esateko gogorik eta indarrik gabe edalontzia berriz esku artean hartu eta edaten hasi da Gorka, mantso, ezpainetaraino iristen zaizkion malkoekin nahasten delarik bere ahoan garagardoa. “Sentitzen dut,” esan du Jeanek, Gorkaren minaz edo tristuraz gain zer sen titzen duen ere oso ondo ez dakien arren. “Beste baten bila noa, nahi duzu?” bota dio, altxatu eta barrurantz abiatuz. Bere baitako betiereko ostertzari begira galduta dagoen Gorkaren erantzunaren zain geratu da atean. “Ez.” ahul bat atera da Gorkaren ahotik. “Gose naiz.” Erantzun dio begirada altxatu gabe. Barraraino joan da Jean, ihesean berriro, eta ingurura begiratzean konturatu da tabernan dagoen jende apurraren arreta beregan eta Gorkarengan jarrita dagoela. Tabernariak begirada itzuli aurretik egin dio eskaria, ozenegi. “Whiski bat, hutsa, eta kobratu” “Eta, zer dauka lagunak?” Itaundu du tabernari zaharrak, oraindik ere burua terraza aldera biratuta. “Familia kontuak,” esan du Jeanek, azaltzen ez dakiena ezezagun bati azaltze ko era egokiena dela iritzita. “Ah.” labur batekin itzuli da tabernaria, whiski botilaren bila.Jeanek hautatu ditu pizzak, Gorkak erakusleihoaren parean zigarro urduri bat erre bitar tean. Ia erabat ilundu du plazatik atera eta herritik urruntzen hasi direnerako, eta besoe tan pizza bana isilik egin dute etxerako bidea. Esan ezinezko hitzak pilatu zaizkio eztarrian Gorkari, irentsi edo kanporatu ezin duen korapilo gogor batean. Etxera iristean sukaldeko mahaiaren bueltan eseri dira, kartoizko kutxa beroak bertan utzita. Tarte batez Gorkari begira geratu da Jean, mugimenduren baten zain, baina higiezin dago, sorbaldak eta besoak baxu, etsita. Itsugarria begitandu zaio Jeani sukaldeko argitasuna eta jasangaitza isiltasuna. Gaua ageri da leihoan eta, hesiaz bestalde, herritik datorren argia. Gorka besotik indarrez helduta altxarazi eta pizzak jarri dizkio eskuetan, hozkailutik garagardo kaxa bat hartu eta jarraitzeko keinua egin dio, atarirantz urrunduz. Farolek tarteka argitutako bidean aurrera egin ahala olatuen hotsa arboletako hostoenarekin nahasten da haien inguruan. Hondarra zapaltzean ohartu da Jean ez duela toalla edo antzekorik hartu. Bidexkan aurrera jarraitu du Gorkak, dunen osteko itsasoa deika balu bezala. Ia erabat oskarbi dago zerua itsaso ilunaren gainean eta fresko egiten du. Elkarren ondoan afaldu dute, ilargiaren argitan hondarretan eserita, olatuek beharko luketen lekura begira. Etzan egin da Jean, izarrak hobeto ikusteko. Halako uda gau batez hondartza urrun bateko hondarretan etzanda konstelazioak aurkitu zituen lehen aldiaz akordatu da. Izebak opari emandako izar atlas zaharraz akordatu da zeruan izar ezagunen bila ari dela. Hartz Txikia kausitu du halako batean, baina Ipar Izarrik ez, Hartz Handia estaltzen du laino batek. Eskuin aldera mugitu du begirada eta izaruso bat pasa da Kasiopearen hiru erpinei adi dagoela. Begiak itxi eta arnasa hartuz lasaitu du bere burua. Berriz zabaldu eta garagardo bat hartzeko eseri denean konturatu da Gorka ez dagoela jada bere alboan eserita, pauso motelak emanez uretara doala. Urertzean arropak erantzi eta berdin mantso ekin dio itsaso beltzean sartzeari. Berreskuratu duen lasaitasuna galduta, kolpean altxa da Jean bere lekutik. Gorkak burua ur azpian sartu duen unean korrikari eman dio eta uretan barneratu da segidan, korrika egiteari utzi gabe. Jean, laguna itotzetik salbatzeko prest, bere pareraino iritsi denean azaleratu du burua Gorkak, arnasa sakon hartuz. Arnasestuka eta oraindik aztoratuta dagoen Jeani begira geratu eta ahoa zabaldu du bi orduan lehen aldiz. “Zer ari zara jantzita?” ilunetan irribarre egin duela iruditu zaio Jeani, “Ederra dago ura, ezta?” 44zaharra agertu zaizkio atearen bestaldean. Atea ixtean berriro ilundu da sarrera, atepe tik datorren eguzkiak lurreko hautsa argitzen du. “Zelan bidea?” argia piztu eta bi musu eman dizkiote elkarri. “Ondo. Luzea, baina dena ondo.” “Pozten naiz. Hondoko gelan ni nago, beste biak libre daude. Zuk aukeratu,” Jeanek, keinu batez ate irekiak seinalatuz. Ezkerreko gelan sartu da Gorka, maleta eskuan. Maleta ohe bikoitzaren gainean jarri eta armairuak zabaldu ditu. Bere gauzak apaletan kokatzen ari den Gorkari begira geratu da Jean eta beragandik ihesi dabilela iruditu zaio. Baina berak ere ez daki zer esan, zer kontatu, zer isildu. Badira bi urte ez dutela elkar ikusi. “Uretara noa, garagardo freskoa dago hozkailuan” esan eta kanpora atera da Jean. Harlauza beroen gainean gelditu da tarte batez, egun guztiko eguzkiak oin hutsen zolak erre dakizkion. Arropa erantzi, kristalezko botilatxoa lurrean utzi eta igerile ku ertzerakoa egin du. Erreduraren plazer sadikoa uraren kontrastearen plazerarekin alderatu du, eta bata gabe ezin dela bestea gozatu pentsatu, eskaileretan behera urak oinak hankak gerria sabela bularraldea lepoa burua hartzen dizkiolarik. Otu zaio bera dela oraingoan ihesi joan dena, eta arnasa hartzeko azaleratu du burua. Lorategira atera da Gorka, garagardo botilatik edanez. “Bazatoz?” zirikatu du Jeanek, eta urpean ezkutatu da berriro. Begiak zabaldu ditu uretan, eta urdinean ikusi du itzal bat igerileku ertzera gerturatzen. Brastakoan sartu da Gorka, oraindik jantzita, igerilekuan. Elkarrekin atera dute uretatik burua, eta barrezka xukatu ditu begiak Jeanek. “Beroa,” esan du Gorkak, “eta nekea.” Barrez lehertu dira, biak oraingoan. “Luzea da bidea, baina merezi du,” esan du Jeanek, etxearen horma zuriei begira. “Bai, merezi du,” Gorkak, Jeani begira, “Noiz arte geratzeko asmotan zabiltza?” “Ez dakit, ez daukat hirira itzultzeko batere gogorik, egia esan. Afaltzeko pizza baten bila joatekoa nintzen, ondo?” “Ederki! Oinez joan gaitezke, hankak luzatu behar ditut.” Uretatik atera, arropa bustia erantzi eta toalla batean bildu da Gorka. Pinuen adarrak kulunkatzen eta azken eguzki printzak hozten ditu iparhaizeak. Maletatik atera eta zegoen bezala sartu zuen Jeanek arropa guztia armairuan. Ohe gainera atera behar izan du dena eroso sentiarazten duen kamiseta garbia aurkitzeko. Orain arte eskua sartu eta ateratzen zenaz beztitu izan da, aurreko egunetakoa errepi katu ez duenean, baina kamiseta hori jantzi nahi du gaur iluntzean, ez besterik. Gela stebete darama etxean Jeanek eta hozkailua iritsi zen egunean bezain hutsa dago ia. Garagardo botila bat hartu du azpialdetik, eta haren lekuan beste bat hozten jarri. Auto bat entzun du gerturatzen, atea zabaltzen eta ixten eta giltza batzuk, pausoak atariko eskaileretan. Argia, Gorka eta dakarren maleta itzuleran edo bihar goizean txukunduko duela esan dio bere buruari, eta, bide batez, azken egunetako eguraldiak badirau garbigailua ere jarriko duela, armairu alboan metatzen doan arropari erreparatuz. Arropa garbi multzoa berriz armairuan ezkutatu eta oheburuko mahaitxoan oporretara etorri zen egunetik abandonatuta datzan liburuak hartu ditu eskuetan. Geratzen zaizkion egunetan helduko diela promestu dio bere buruari. Komuneko ispiluaren aurrean ilea lehortzen ari dela konturatu da era arriskutsuan ari dela bere buruarekiko zorra pilatzen. Gogoeta eten du Gorka arropa bustiak eskutan pasa denean.Bidean ez dute autorik gurutzatu eta herriko kaleetan ere ez dabil ia inor, amaitzen ari da uda sasoia. Plazako pizzeriara joan aurretik l'Ocean tabernan sartu dira eta kaña bana eskatu, terraza estalian edateko. Barra atzean edalontziak garbitzen ari den zerbitzari zaharrari dagoeneko ezaguna zaio Jean. PMU eta bestelako apustu eta zorte jokoen txokoan eserita dagoen gizona telebistan ematen ari diren zaldi lasterketari adi dago. Mahai urrun batean hizketan ari dira adineko bi emakume. Terrazako mahaitxoan edalontziak utzi eta elkarri begira eseri dira Gorka eta Jean. Orduan konturatu da Jean zenbat aldatu den Gorka azken alditik. Eta ez da urdintzen hasitako ilea bakarrik, edo aurpegiko zimurrak eta begizulo sakonak, oso nekatuta igartzen du. Igerilekura jantzita salto egin duen laguna oroitzapen urruna da batbatean. Terrazaren argiteriari egotzi dio errua Jeanek, eta likido urrekaran paratu du begirada. Edalontzia altxatu du Gorkak, eta Jeanen aurpegi parean mantendu du, toparen zain. “Gure alde!” Irribarreerdi batean zabaldu du ahoa Gorkak, eta zimurrak nola mugitu zaizkion ikusi du Jeanek. Beira kolpearen ostean erruz edan dute biek eta edalontzia mahaian uztean isilik gelditu da Jean, Gorkari ahogainean geratu zaion bitsari so. Mingaina pasa du gaineko ezpainetik, erreflexuz edo abisatu nahian, alferrik. “Zer moduz, bestela?” ausartu da Jean, “Karolina, haurrak?” Ezezkoa egin du buruaz Gorkak, eta are gehiago makurtu da aurrerantz, eskuak belaunburuetan jarrita. “Bazenekiela uste nuen.” Izerdia poroetatik nola ateratzen zaion nabaritu du Jeanek eta hozkirri batek hartu dio gorputza. Altxa eta alde egiteko gogoari eutsi behar izan dio, edalontzia kolpez hustu eta bertan gelditu da ordea, isilik berriro. Lehenago erakutsitako alaitasun apurra erabat ezabatu da Gorkaren maneratik eta luze eta larri gordetako negarrari eman dio. Jeanek gorroto dituenen zerrendan lehen postuan jarri du bere burua, enegarren aldiz. Beste ezer esateko gogorik eta indarrik gabe edalontzia berriz esku artean hartu eta edaten hasi da Gorka, mantso, ezpainetaraino iristen zaizkion malkoekin nahasten delarik bere ahoan garagardoa. “Sentitzen dut,” esan du Jeanek, Gorkaren minaz edo tristuraz gain zer sen titzen duen ere oso ondo ez dakien arren. “Beste baten bila noa, nahi duzu?” bota dio, altxatu eta barrurantz abiatuz. Bere baitako betiereko ostertzari begira galduta dagoen Gorkaren erantzunaren zain geratu da atean. “Ez.” ahul bat atera da Gorkaren ahotik. “Gose naiz.” Erantzun dio begirada altxatu gabe. Barraraino joan da Jean, ihesean berriro, eta ingurura begiratzean konturatu da tabernan dagoen jende apurraren arreta beregan eta Gorkarengan jarrita dagoela. Tabernariak begirada itzuli aurretik egin dio eskaria, ozenegi. “Whiski bat, hutsa, eta kobratu” “Eta, zer dauka lagunak?” Itaundu du tabernari zaharrak, oraindik ere burua terraza aldera biratuta. “Familia kontuak,” esan du Jeanek, azaltzen ez dakiena ezezagun bati azaltze ko era egokiena dela iritzita. “Ah.” labur batekin itzuli da tabernaria, whiski botilaren bila.Jeanek hautatu ditu pizzak, Gorkak erakusleihoaren parean zigarro urduri bat erre bitar tean. Ia erabat ilundu du plazatik atera eta herritik urruntzen hasi direnerako, eta besoe tan pizza bana isilik egin dute etxerako bidea. Esan ezinezko hitzak pilatu zaizkio eztarrian Gorkari, irentsi edo kanporatu ezin duen korapilo gogor batean. Etxera iristean sukaldeko mahaiaren bueltan eseri dira, kartoizko kutxa beroak bertan utzita. Tarte batez Gorkari begira geratu da Jean, mugimenduren baten zain, baina higiezin dago, sorbaldak eta besoak baxu, etsita. Itsugarria begitandu zaio Jeani sukaldeko argitasuna eta jasangaitza isiltasuna. Gaua ageri da leihoan eta, hesiaz bestalde, herritik datorren argia. Gorka besotik indarrez helduta altxarazi eta pizzak jarri dizkio eskuetan, hozkailutik garagardo kaxa bat hartu eta jarraitzeko keinua egin dio, atarirantz urrunduz. Farolek tarteka argitutako bidean aurrera egin ahala olatuen hotsa arboletako hostoenarekin nahasten da haien inguruan. Hondarra zapaltzean ohartu da Jean ez duela toalla edo antzekorik hartu. Bidexkan aurrera jarraitu du Gorkak, dunen osteko itsasoa deika balu bezala. Ia erabat oskarbi dago zerua itsaso ilunaren gainean eta fresko egiten du. Elkarren ondoan afaldu dute, ilargiaren argitan hondarretan eserita, olatuek beharko luketen lekura begira. Etzan egin da Jean, izarrak hobeto ikusteko. Halako uda gau batez hondartza urrun bateko hondarretan etzanda konstelazioak aurkitu zituen lehen aldiaz akordatu da. Izebak opari emandako izar atlas zaharraz akordatu da zeruan izar ezagunen bila ari dela. Hartz Txikia kausitu du halako batean, baina Ipar Izarrik ez, Hartz Handia estaltzen du laino batek. Eskuin aldera mugitu du begirada eta izaruso bat pasa da Kasiopearen hiru erpinei adi dagoela. Begiak itxi eta arnasa hartuz lasaitu du bere burua. Berriz zabaldu eta garagardo bat hartzeko eseri denean konturatu da Gorka ez dagoela jada bere alboan eserita, pauso motelak emanez uretara doala. Urertzean arropak erantzi eta berdin mantso ekin dio itsaso beltzean sartzeari. Berreskuratu duen lasaitasuna galduta, kolpean altxa da Jean bere lekutik. Gorkak burua ur azpian sartu duen unean korrikari eman dio eta uretan barneratu da segidan, korrika egiteari utzi gabe. Jean, laguna itotzetik salbatzeko prest, bere pareraino iritsi denean azaleratu du burua Gorkak, arnasa sakon hartuz. Arnasestuka eta oraindik aztoratuta dagoen Jeani begira geratu eta ahoa zabaldu du bi orduan lehen aldiz. “Zer ari zara jantzita?” ilunetan irribarre egin duela iruditu zaio Jeani, “Ederra dago ura, ezta?” 45zaharra agertu zaizkio atearen bestaldean. Atea ixtean berriro ilundu da sarrera, atepe tik datorren eguzkiak lurreko hautsa argitzen du. “Zelan bidea?” argia piztu eta bi musu eman dizkiote elkarri. “Ondo. Luzea, baina dena ondo.” “Pozten naiz. Hondoko gelan ni nago, beste biak libre daude. Zuk aukeratu,” Jeanek, keinu batez ate irekiak seinalatuz. Ezkerreko gelan sartu da Gorka, maleta eskuan. Maleta ohe bikoitzaren gainean jarri eta armairuak zabaldu ditu. Bere gauzak apaletan kokatzen ari den Gorkari begira geratu da Jean eta beragandik ihesi dabilela iruditu zaio. Baina berak ere ez daki zer esan, zer kontatu, zer isildu. Badira bi urte ez dutela elkar ikusi. “Uretara noa, garagardo freskoa dago hozkailuan” esan eta kanpora atera da Jean. Harlauza beroen gainean gelditu da tarte batez, egun guztiko eguzkiak oin hutsen zolak erre dakizkion. Arropa erantzi, kristalezko botilatxoa lurrean utzi eta igerile ku ertzerakoa egin du. Erreduraren plazer sadikoa uraren kontrastearen plazerarekin alderatu du, eta bata gabe ezin dela bestea gozatu pentsatu, eskaileretan behera urak oinak hankak gerria sabela bularraldea lepoa burua hartzen dizkiolarik. Otu zaio bera dela oraingoan ihesi joan dena, eta arnasa hartzeko azaleratu du burua. Lorategira atera da Gorka, garagardo botilatik edanez. “Bazatoz?” zirikatu du Jeanek, eta urpean ezkutatu da berriro. Begiak zabaldu ditu uretan, eta urdinean ikusi du itzal bat igerileku ertzera gerturatzen. Brastakoan sartu da Gorka, oraindik jantzita, igerilekuan. Elkarrekin atera dute uretatik burua, eta barrezka xukatu ditu begiak Jeanek. “Beroa,” esan du Gorkak, “eta nekea.” Barrez lehertu dira, biak oraingoan. “Luzea da bidea, baina merezi du,” esan du Jeanek, etxearen horma zuriei begira. “Bai, merezi du,” Gorkak, Jeani begira, “Noiz arte geratzeko asmotan zabiltza?” “Ez dakit, ez daukat hirira itzultzeko batere gogorik, egia esan. Afaltzeko pizza baten bila joatekoa nintzen, ondo?” “Ederki! Oinez joan gaitezke, hankak luzatu behar ditut.” Uretatik atera, arropa bustia erantzi eta toalla batean bildu da Gorka. Pinuen adarrak kulunkatzen eta azken eguzki printzak hozten ditu iparhaizeak. Maletatik atera eta zegoen bezala sartu zuen Jeanek arropa guztia armairuan. Ohe gainera atera behar izan du dena eroso sentiarazten duen kamiseta garbia aurkitzeko. Orain arte eskua sartu eta ateratzen zenaz beztitu izan da, aurreko egunetakoa errepi katu ez duenean, baina kamiseta hori jantzi nahi du gaur iluntzean, ez besterik. Gela stebete darama etxean Jeanek eta hozkailua iritsi zen egunean bezain hutsa dago ia. Garagardo botila bat hartu du azpialdetik, eta haren lekuan beste bat hozten jarri. Auto bat entzun du gerturatzen, atea zabaltzen eta ixten eta giltza batzuk, pausoak atariko eskaileretan. Argia, Gorka eta dakarren maleta itzuleran edo bihar goizean txukunduko duela esan dio bere buruari, eta, bide batez, azken egunetako eguraldiak badirau garbigailua ere jarriko duela, armairu alboan metatzen doan arropari erreparatuz. Arropa garbi multzoa berriz armairuan ezkutatu eta oheburuko mahaitxoan oporretara etorri zen egunetik abandonatuta datzan liburuak hartu ditu eskuetan. Geratzen zaizkion egunetan helduko diela promestu dio bere buruari. Komuneko ispiluaren aurrean ilea lehortzen ari dela konturatu da era arriskutsuan ari dela bere buruarekiko zorra pilatzen. Gogoeta eten du Gorka arropa bustiak eskutan pasa denean.Bidean ez dute autorik gurutzatu eta herriko kaleetan ere ez dabil ia inor, amaitzen ari da uda sasoia. Plazako pizzeriara joan aurretik l'Ocean tabernan sartu dira eta kaña bana eskatu, terraza estalian edateko. Barra atzean edalontziak garbitzen ari den zerbitzari zaharrari dagoeneko ezaguna zaio Jean. PMU eta bestelako apustu eta zorte jokoen txokoan eserita dagoen gizona telebistan ematen ari diren zaldi lasterketari adi dago. Mahai urrun batean hizketan ari dira adineko bi emakume. Terrazako mahaitxoan edalontziak utzi eta elkarri begira eseri dira Gorka eta Jean. Orduan konturatu da Jean zenbat aldatu den Gorka azken alditik. Eta ez da urdintzen hasitako ilea bakarrik, edo aurpegiko zimurrak eta begizulo sakonak, oso nekatuta igartzen du. Igerilekura jantzita salto egin duen laguna oroitzapen urruna da batbatean. Terrazaren argiteriari egotzi dio errua Jeanek, eta likido urrekaran paratu du begirada. Edalontzia altxatu du Gorkak, eta Jeanen aurpegi parean mantendu du, toparen zain. “Gure alde!” Irribarreerdi batean zabaldu du ahoa Gorkak, eta zimurrak nola mugitu zaizkion ikusi du Jeanek. Beira kolpearen ostean erruz edan dute biek eta edalontzia mahaian uztean isilik gelditu da Jean, Gorkari ahogainean geratu zaion bitsari so. Mingaina pasa du gaineko ezpainetik, erreflexuz edo abisatu nahian, alferrik. “Zer moduz, bestela?” ausartu da Jean, “Karolina, haurrak?” Ezezkoa egin du buruaz Gorkak, eta are gehiago makurtu da aurrerantz, eskuak belaunburuetan jarrita. “Bazenekiela uste nuen.” Izerdia poroetatik nola ateratzen zaion nabaritu du Jeanek eta hozkirri batek hartu dio gorputza. Altxa eta alde egiteko gogoari eutsi behar izan dio, edalontzia kolpez hustu eta bertan gelditu da ordea, isilik berriro. Lehenago erakutsitako alaitasun apurra erabat ezabatu da Gorkaren maneratik eta luze eta larri gordetako negarrari eman dio. Jeanek gorroto dituenen zerrendan lehen postuan jarri du bere burua, enegarren aldiz. Beste ezer esateko gogorik eta indarrik gabe edalontzia berriz esku artean hartu eta edaten hasi da Gorka, mantso, ezpainetaraino iristen zaizkion malkoekin nahasten delarik bere ahoan garagardoa. “Sentitzen dut,” esan du Jeanek, Gorkaren minaz edo tristuraz gain zer sen titzen duen ere oso ondo ez dakien arren. “Beste baten bila noa, nahi duzu?” bota dio, altxatu eta barrurantz abiatuz. Bere baitako betiereko ostertzari begira galduta dagoen Gorkaren erantzunaren zain geratu da atean. “Ez.” ahul bat atera da Gorkaren ahotik. “Gose naiz.” Erantzun dio begirada altxatu gabe. Barraraino joan da Jean, ihesean berriro, eta ingurura begiratzean konturatu da tabernan dagoen jende apurraren arreta beregan eta Gorkarengan jarrita dagoela. Tabernariak begirada itzuli aurretik egin dio eskaria, ozenegi. “Whiski bat, hutsa, eta kobratu” “Eta, zer dauka lagunak?” Itaundu du tabernari zaharrak, oraindik ere burua terraza aldera biratuta. “Familia kontuak,” esan du Jeanek, azaltzen ez dakiena ezezagun bati azaltze ko era egokiena dela iritzita. “Ah.” labur batekin itzuli da tabernaria, whiski botilaren bila.Jeanek hautatu ditu pizzak, Gorkak erakusleihoaren parean zigarro urduri bat erre bitar tean. Ia erabat ilundu du plazatik atera eta herritik urruntzen hasi direnerako, eta besoe tan pizza bana isilik egin dute etxerako bidea. Esan ezinezko hitzak pilatu zaizkio eztarrian Gorkari, irentsi edo kanporatu ezin duen korapilo gogor batean. Etxera iristean sukaldeko mahaiaren bueltan eseri dira, kartoizko kutxa beroak bertan utzita. Tarte batez Gorkari begira geratu da Jean, mugimenduren baten zain, baina higiezin dago, sorbaldak eta besoak baxu, etsita. Itsugarria begitandu zaio Jeani sukaldeko argitasuna eta jasangaitza isiltasuna. Gaua ageri da leihoan eta, hesiaz bestalde, herritik datorren argia. Gorka besotik indarrez helduta altxarazi eta pizzak jarri dizkio eskuetan, hozkailutik garagardo kaxa bat hartu eta jarraitzeko keinua egin dio, atarirantz urrunduz. Farolek tarteka argitutako bidean aurrera egin ahala olatuen hotsa arboletako hostoenarekin nahasten da haien inguruan. Hondarra zapaltzean ohartu da Jean ez duela toalla edo antzekorik hartu. Bidexkan aurrera jarraitu du Gorkak, dunen osteko itsasoa deika balu bezala. Ia erabat oskarbi dago zerua itsaso ilunaren gainean eta fresko egiten du. Elkarren ondoan afaldu dute, ilargiaren argitan hondarretan eserita, olatuek beharko luketen lekura begira. Etzan egin da Jean, izarrak hobeto ikusteko. Halako uda gau batez hondartza urrun bateko hondarretan etzanda konstelazioak aurkitu zituen lehen aldiaz akordatu da. Izebak opari emandako izar atlas zaharraz akordatu da zeruan izar ezagunen bila ari dela. Hartz Txikia kausitu du halako batean, baina Ipar Izarrik ez, Hartz Handia estaltzen du laino batek. Eskuin aldera mugitu du begirada eta izaruso bat pasa da Kasiopearen hiru erpinei adi dagoela. Begiak itxi eta arnasa hartuz lasaitu du bere burua. Berriz zabaldu eta garagardo bat hartzeko eseri denean konturatu da Gorka ez dagoela jada bere alboan eserita, pauso motelak emanez uretara doala. Urertzean arropak erantzi eta berdin mantso ekin dio itsaso beltzean sartzeari. Berreskuratu duen lasaitasuna galduta, kolpean altxa da Jean bere lekutik. Gorkak burua ur azpian sartu duen unean korrikari eman dio eta uretan barneratu da segidan, korrika egiteari utzi gabe. Jean, laguna itotzetik salbatzeko prest, bere pareraino iritsi denean azaleratu du burua Gorkak, arnasa sakon hartuz. Arnasestuka eta oraindik aztoratuta dagoen Jeani begira geratu eta ahoa zabaldu du bi orduan lehen aldiz. “Zer ari zara jantzita?” ilunetan irribarre egin duela iruditu zaio Jeani, “Ederra dago ura, ezta?” 46zaharra agertu zaizkio atearen bestaldean. Atea ixtean berriro ilundu da sarrera, atepe tik datorren eguzkiak lurreko hautsa argitzen du. “Zelan bidea?” argia piztu eta bi musu eman dizkiote elkarri. “Ondo. Luzea, baina dena ondo.” “Pozten naiz. Hondoko gelan ni nago, beste biak libre daude. Zuk aukeratu,” Jeanek, keinu batez ate irekiak seinalatuz. Ezkerreko gelan sartu da Gorka, maleta eskuan. Maleta ohe bikoitzaren gainean jarri eta armairuak zabaldu ditu. Bere gauzak apaletan kokatzen ari den Gorkari begira geratu da Jean eta beragandik ihesi dabilela iruditu zaio. Baina berak ere ez daki zer esan, zer kontatu, zer isildu. Badira bi urte ez dutela elkar ikusi. “Uretara noa, garagardo freskoa dago hozkailuan” esan eta kanpora atera da Jean. Harlauza beroen gainean gelditu da tarte batez, egun guztiko eguzkiak oin hutsen zolak erre dakizkion. Arropa erantzi, kristalezko botilatxoa lurrean utzi eta igerile ku ertzerakoa egin du. Erreduraren plazer sadikoa uraren kontrastearen plazerarekin alderatu du, eta bata gabe ezin dela bestea gozatu pentsatu, eskaileretan behera urak oinak hankak gerria sabela bularraldea lepoa burua hartzen dizkiolarik. Otu zaio bera dela oraingoan ihesi joan dena, eta arnasa hartzeko azaleratu du burua. Lorategira atera da Gorka, garagardo botilatik edanez. “Bazatoz?” zirikatu du Jeanek, eta urpean ezkutatu da berriro. Begiak zabaldu ditu uretan, eta urdinean ikusi du itzal bat igerileku ertzera gerturatzen. Brastakoan sartu da Gorka, oraindik jantzita, igerilekuan. Elkarrekin atera dute uretatik burua, eta barrezka xukatu ditu begiak Jeanek. “Beroa,” esan du Gorkak, “eta nekea.” Barrez lehertu dira, biak oraingoan. “Luzea da bidea, baina merezi du,” esan du Jeanek, etxearen horma zuriei begira. “Bai, merezi du,” Gorkak, Jeani begira, “Noiz arte geratzeko asmotan zabiltza?” “Ez dakit, ez daukat hirira itzultzeko batere gogorik, egia esan. Afaltzeko pizza baten bila joatekoa nintzen, ondo?” “Ederki! Oinez joan gaitezke, hankak luzatu behar ditut.” Uretatik atera, arropa bustia erantzi eta toalla batean bildu da Gorka. Pinuen adarrak kulunkatzen eta azken eguzki printzak hozten ditu iparhaizeak. Maletatik atera eta zegoen bezala sartu zuen Jeanek arropa guztia armairuan. Ohe gainera atera behar izan du dena eroso sentiarazten duen kamiseta garbia aurkitzeko. Orain arte eskua sartu eta ateratzen zenaz beztitu izan da, aurreko egunetakoa errepi katu ez duenean, baina kamiseta hori jantzi nahi du gaur iluntzean, ez besterik. Gela stebete darama etxean Jeanek eta hozkailua iritsi zen egunean bezain hutsa dago ia. Garagardo botila bat hartu du azpialdetik, eta haren lekuan beste bat hozten jarri. Auto bat entzun du gerturatzen, atea zabaltzen eta ixten eta giltza batzuk, pausoak atariko eskaileretan. Argia, Gorka eta dakarren maleta itzuleran edo bihar goizean txukunduko duela esan dio bere buruari, eta, bide batez, azken egunetako eguraldiak badirau garbigailua ere jarriko duela, armairu alboan metatzen doan arropari erreparatuz. Arropa garbi multzoa berriz armairuan ezkutatu eta oheburuko mahaitxoan oporretara etorri zen egunetik abandonatuta datzan liburuak hartu ditu eskuetan. Geratzen zaizkion egunetan helduko diela promestu dio bere buruari. Komuneko ispiluaren aurrean ilea lehortzen ari dela konturatu da era arriskutsuan ari dela bere buruarekiko zorra pilatzen. Gogoeta eten du Gorka arropa bustiak eskutan pasa denean.Bidean ez dute autorik gurutzatu eta herriko kaleetan ere ez dabil ia inor, amaitzen ari da uda sasoia. Plazako pizzeriara joan aurretik l'Ocean tabernan sartu dira eta kaña bana eskatu, terraza estalian edateko. Barra atzean edalontziak garbitzen ari den zerbitzari zaharrari dagoeneko ezaguna zaio Jean. PMU eta bestelako apustu eta zorte jokoen txokoan eserita dagoen gizona telebistan ematen ari diren zaldi lasterketari adi dago. Mahai urrun batean hizketan ari dira adineko bi emakume. Terrazako mahaitxoan edalontziak utzi eta elkarri begira eseri dira Gorka eta Jean. Orduan konturatu da Jean zenbat aldatu den Gorka azken alditik. Eta ez da urdintzen hasitako ilea bakarrik, edo aurpegiko zimurrak eta begizulo sakonak, oso nekatuta igartzen du. Igerilekura jantzita salto egin duen laguna oroitzapen urruna da batbatean. Terrazaren argiteriari egotzi dio errua Jeanek, eta likido urrekaran paratu du begirada. Edalontzia altxatu du Gorkak, eta Jeanen aurpegi parean mantendu du, toparen zain. “Gure alde!” Irribarreerdi batean zabaldu du ahoa Gorkak, eta zimurrak nola mugitu zaizkion ikusi du Jeanek. Beira kolpearen ostean erruz edan dute biek eta edalontzia mahaian uztean isilik gelditu da Jean, Gorkari ahogainean geratu zaion bitsari so. Mingaina pasa du gaineko ezpainetik, erreflexuz edo abisatu nahian, alferrik. “Zer moduz, bestela?” ausartu da Jean, “Karolina, haurrak?” Ezezkoa egin du buruaz Gorkak, eta are gehiago makurtu da aurrerantz, eskuak belaunburuetan jarrita. “Bazenekiela uste nuen.” Izerdia poroetatik nola ateratzen zaion nabaritu du Jeanek eta hozkirri batek hartu dio gorputza. Altxa eta alde egiteko gogoari eutsi behar izan dio, edalontzia kolpez hustu eta bertan gelditu da ordea, isilik berriro. Lehenago erakutsitako alaitasun apurra erabat ezabatu da Gorkaren maneratik eta luze eta larri gordetako negarrari eman dio. Jeanek gorroto dituenen zerrendan lehen postuan jarri du bere burua, enegarren aldiz. Beste ezer esateko gogorik eta indarrik gabe edalontzia berriz esku artean hartu eta edaten hasi da Gorka, mantso, ezpainetaraino iristen zaizkion malkoekin nahasten delarik bere ahoan garagardoa. “Sentitzen dut,” esan du Jeanek, Gorkaren minaz edo tristuraz gain zer sen titzen duen ere oso ondo ez dakien arren. “Beste baten bila noa, nahi duzu?” bota dio, altxatu eta barrurantz abiatuz. Bere baitako betiereko ostertzari begira galduta dagoen Gorkaren erantzunaren zain geratu da atean. “Ez.” ahul bat atera da Gorkaren ahotik. “Gose naiz.” Erantzun dio begirada altxatu gabe. Barraraino joan da Jean, ihesean berriro, eta ingurura begiratzean konturatu da tabernan dagoen jende apurraren arreta beregan eta Gorkarengan jarrita dagoela. Tabernariak begirada itzuli aurretik egin dio eskaria, ozenegi. “Whiski bat, hutsa, eta kobratu” “Eta, zer dauka lagunak?” Itaundu du tabernari zaharrak, oraindik ere burua terraza aldera biratuta. “Familia kontuak,” esan du Jeanek, azaltzen ez dakiena ezezagun bati azaltze ko era egokiena dela iritzita. “Ah.” labur batekin itzuli da tabernaria, whiski botilaren bila.Jeanek hautatu ditu pizzak, Gorkak erakusleihoaren parean zigarro urduri bat erre bitar tean. Ia erabat ilundu du plazatik atera eta herritik urruntzen hasi direnerako, eta besoe tan pizza bana isilik egin dute etxerako bidea. Esan ezinezko hitzak pilatu zaizkio eztarrian Gorkari, irentsi edo kanporatu ezin duen korapilo gogor batean. Etxera iristean sukaldeko mahaiaren bueltan eseri dira, kartoizko kutxa beroak bertan utzita. Tarte batez Gorkari begira geratu da Jean, mugimenduren baten zain, baina higiezin dago, sorbaldak eta besoak baxu, etsita. Itsugarria begitandu zaio Jeani sukaldeko argitasuna eta jasangaitza isiltasuna. Gaua ageri da leihoan eta, hesiaz bestalde, herritik datorren argia. Gorka besotik indarrez helduta altxarazi eta pizzak jarri dizkio eskuetan, hozkailutik garagardo kaxa bat hartu eta jarraitzeko keinua egin dio, atarirantz urrunduz. Farolek tarteka argitutako bidean aurrera egin ahala olatuen hotsa arboletako hostoenarekin nahasten da haien inguruan. Hondarra zapaltzean ohartu da Jean ez duela toalla edo antzekorik hartu. Bidexkan aurrera jarraitu du Gorkak, dunen osteko itsasoa deika balu bezala. Ia erabat oskarbi dago zerua itsaso ilunaren gainean eta fresko egiten du. Elkarren ondoan afaldu dute, ilargiaren argitan hondarretan eserita, olatuek beharko luketen lekura begira. Etzan egin da Jean, izarrak hobeto ikusteko. Halako uda gau batez hondartza urrun bateko hondarretan etzanda konstelazioak aurkitu zituen lehen aldiaz akordatu da. Izebak opari emandako izar atlas zaharraz akordatu da zeruan izar ezagunen bila ari dela. Hartz Txikia kausitu du halako batean, baina Ipar Izarrik ez, Hartz Handia estaltzen du laino batek. Eskuin aldera mugitu du begirada eta izaruso bat pasa da Kasiopearen hiru erpinei adi dagoela. Begiak itxi eta arnasa hartuz lasaitu du bere burua. Berriz zabaldu eta garagardo bat hartzeko eseri denean konturatu da Gorka ez dagoela jada bere alboan eserita, pauso motelak emanez uretara doala. Urertzean arropak erantzi eta berdin mantso ekin dio itsaso beltzean sartzeari. Berreskuratu duen lasaitasuna galduta, kolpean altxa da Jean bere lekutik. Gorkak burua ur azpian sartu duen unean korrikari eman dio eta uretan barneratu da segidan, korrika egiteari utzi gabe. Jean, laguna itotzetik salbatzeko prest, bere pareraino iritsi denean azaleratu du burua Gorkak, arnasa sakon hartuz. Arnasestuka eta oraindik aztoratuta dagoen Jeani begira geratu eta ahoa zabaldu du bi orduan lehen aldiz. “Zer ari zara jantzita?” ilunetan irribarre egin duela iruditu zaio Jeani, “Ederra dago ura, ezta?”Baladi HaztubeOSKELTZEANEskua luzatzen dizuet oskeltzean,alegia, nire bizitza,ez dakit zerk ihes egiten duen ordea, amorruka,libertatea, zer da zure libertatea edo ni,errenka irri egiten duen usoa odolusten,edo ahanzturaren bat, zer izana, jadanik ez gara ezer,goiz zaharkitu leuna da zure musua.Zergatik nekatu behar gara etengabean, nekaezin,harbide lainotua naiz, zu, hegi laiotza omen,edo hala margotuak izan gara kristaletan.Baina iragana hutsa bada, ni ke naiz eta zu hauts zara,eta beraz, nola jakin adierazezina edo agerikoa,edo nigana etengabean datorren eldarnioa erasoan.Zerk bete dit sabela gorrotoz?Ez kendu aipurik nire izate onartezin honi,ez itzal ez higuin, kresal eta are baitzinen iluntzean.Eta ni, hanka lirdingatsudun kaioa ezeren esperoan,karranka egiten, itsaso oldartuan,baina nik, hilik ikusi nahi nuen, eta piztu egin nuen. Piztu egin behar izan nuen.Begiak oraindik ez itxi arren, ez baitakit zer zaren,eta hankak pisutsu eta kirasdun ditut,eta nire izerditan iratoko naiz atsekabez agian.Badakit ez zarela zu, edo ni, baina zer izango garagure orainaren errepresentaziotik harago? Ezer ez.Alegia, ez gara ezer nire irudimena besterik,gauetan labainkatzen nauen bihozgabea bezala,nire esku ahurrak bezala, izana, izatea, lorratzak,edo edonolako arnasestuak,zoaz hemendik maitea diostate,eta arima badoa nire gorputzetik, ezereza baita.Barkatu jauna, egunon! Egun ona izan! Diotsuet,Ez eman amore! Itsasgizonak gara! Edo itsasoa!Eta goizaldeko printza batetik desagertzen naiz.Hori, edo tripak larbaz beterik ditut!Eta jarraipenik gabeko ihesalditik haratago banoa,ispilu aurrean paratzen banaiz eta ezin badut uler ahal,batzuetan dena kolokan jarritako erreka txikialitzatekeela pausoka ibilitako bide misteriotsua.Zentzurik gabeko hilketa lez eta aurrera noan,ez dadin traizionatua sentitu izaki ezdeusik,eta zer esan estazio lizun eta zaharrean loratzeaz.Garraio trenek burua zulatzen didate, badakizu,inork ez al du nire zerraldoa lurretik jaikiko!Ba al dakizue horren gupidagabeki zoriontsu izaten?Izaki miserableak, hemen duzue arnas atsekabetu bat,edo lasaitu bat, edo laketu bat, jasanezina.E! Baina ez larritu, ez, ni eta ni, eta nire izatea!A! eta gau euritsuek zer diote, ezer ez zuentzako?Bada, nik sententziaturik dirudit, zohardia misterioa da,guzti hau zelai malur zeharkaezina da aizue,ez baitakit gelako leihotik zer diostaten.Begiak ez itxi arren, hau ez da nire azken agurra,gal dezadan burua, apur dezadan harri hauen kontra!Odolezta nadin borroka honen amaiera arte!Itxurosoki oraindik ezin jakin zer dantzatu behar dudan,ezin irmoki uler ahal zeru mortua edo margo hitsa,halabeharrez,osin amaigabeetan borrokatu naiz amorrazioz, sinetsi egidazu,bihotz,zuretzako.Eta abiadan noan, agur ohol kirrinkariak diot, agur munstro zoriontsuen garrasi etengabe erogarriak agur,diot, akaso beste hizkuntza berri batean mintzatuko naiz, zioten,zaila da limoiondoa zementuan landatzea, baina irmoki dirau.Aizue, irakurri ezazue ene begi lohitsuetan errota zaharkitua,eta gerora jakizue ez dela ur ez zuhain, ez dela adiorik,ez dela erreka bazterrik ez altzorik, edo goiztiririk,orduan ziburu hutsal eta herdoildu batean jolastuko naiz.Demagun, usoen begi gorrien antzerakoa nintzatekeela,edo urjauzia naizela basamortuan, goiz hondartsuan,eta nire arimaren zirritu zikinak.Usoen begi gorriak eta neu, ezeren aiduru, bihotz. 47Eskua luzatzen dizuet oskeltzean,alegia, nire bizitza,ez dakit zerk ihes egiten duen ordea, amorruka,libertatea, zer da zure libertatea edo ni,errenka irri egiten duen usoa odolusten,edo ahanzturaren bat, zer izana, jadanik ez gara ezer,goiz zaharkitu leuna da zure musua.Zergatik nekatu behar gara etengabean, nekaezin,harbide lainotua naiz, zu, hegi laiotza omen,edo hala margotuak izan gara kristaletan.Baina iragana hutsa bada, ni ke naiz eta zu hauts zara,eta beraz, nola jakin adierazezina edo agerikoa,edo nigana etengabean datorren eldarnioa erasoan.Zerk bete dit sabela gorrotoz?Ez kendu aipurik nire izate onartezin honi,ez itzal ez higuin, kresal eta are baitzinen iluntzean.Eta ni, hanka lirdingatsudun kaioa ezeren esperoan,karranka egiten, itsaso oldartuan,baina nik, hilik ikusi nahi nuen, eta piztu egin nuen. Piztu egin behar izan nuen.Begiak oraindik ez itxi arren, ez baitakit zer zaren,eta hankak pisutsu eta kirasdun ditut,eta nire izerditan iratoko naiz atsekabez agian.Badakit ez zarela zu, edo ni, baina zer izango garagure orainaren errepresentaziotik harago? Ezer ez.Alegia, ez gara ezer nire irudimena besterik,gauetan labainkatzen nauen bihozgabea bezala,nire esku ahurrak bezala, izana, izatea, lorratzak,edo edonolako arnasestuak,zoaz hemendik maitea diostate,eta arima badoa nire gorputzetik, ezereza baita.Barkatu jauna, egunon! Egun ona izan! Diotsuet,Ez eman amore! Itsasgizonak gara! Edo itsasoa!Eta goizaldeko printza batetik desagertzen naiz.Hori, edo tripak larbaz beterik ditut!Eta jarraipenik gabeko ihesalditik haratago banoa,ispilu aurrean paratzen banaiz eta ezin badut uler ahal,batzuetan dena kolokan jarritako erreka txikialitzatekeela pausoka ibilitako bide misteriotsua.Zentzurik gabeko hilketa lez eta aurrera noan,ez dadin traizionatua sentitu izaki ezdeusik,eta zer esan estazio lizun eta zaharrean loratzeaz.Garraio trenek burua zulatzen didate, badakizu,inork ez al du nire zerraldoa lurretik jaikiko!Ba al dakizue horren gupidagabeki zoriontsu izaten?Izaki miserableak, hemen duzue arnas atsekabetu bat,edo lasaitu bat, edo laketu bat, jasanezina.E! Baina ez larritu, ez, ni eta ni, eta nire izatea!A! eta gau euritsuek zer diote, ezer ez zuentzako?Bada, nik sententziaturik dirudit, zohardia misterioa da,guzti hau zelai malur zeharkaezina da aizue,ez baitakit gelako leihotik zer diostaten.Begiak ez itxi arren, hau ez da nire azken agurra,gal dezadan burua, apur dezadan harri hauen kontra!Odolezta nadin borroka honen amaiera arte!Itxurosoki oraindik ezin jakin zer dantzatu behar dudan,ezin irmoki uler ahal zeru mortua edo margo hitsa,halabeharrez,osin amaigabeetan borrokatu naiz amorrazioz, sinetsi egidazu,bihotz,zuretzako.Eta abiadan noan, agur ohol kirrinkariak diot, agur munstro zoriontsuen garrasi etengabe erogarriak agur,diot, akaso beste hizkuntza berri batean mintzatuko naiz, zioten,zaila da limoiondoa zementuan landatzea, baina irmoki dirau.Aizue, irakurri ezazue ene begi lohitsuetan errota zaharkitua,eta gerora jakizue ez dela ur ez zuhain, ez dela adiorik,ez dela erreka bazterrik ez altzorik, edo goiztiririk,orduan ziburu hutsal eta herdoildu batean jolastuko naiz.Demagun, usoen begi gorrien antzerakoa nintzatekeela,edo urjauzia naizela basamortuan, goiz hondartsuan,eta nire arimaren zirritu zikinak.Usoen begi gorriak eta neu, ezeren aiduru, bihotz. 48Eskua luzatzen dizuet oskeltzean,alegia, nire bizitza,ez dakit zerk ihes egiten duen ordea, amorruka,libertatea, zer da zure libertatea edo ni,errenka irri egiten duen usoa odolusten,edo ahanzturaren bat, zer izana, jadanik ez gara ezer,goiz zaharkitu leuna da zure musua.Zergatik nekatu behar gara etengabean, nekaezin,harbide lainotua naiz, zu, hegi laiotza omen,edo hala margotuak izan gara kristaletan.Baina iragana hutsa bada, ni ke naiz eta zu hauts zara,eta beraz, nola jakin adierazezina edo agerikoa,edo nigana etengabean datorren eldarnioa erasoan.Zerk bete dit sabela gorrotoz?Ez kendu aipurik nire izate onartezin honi,ez itzal ez higuin, kresal eta are baitzinen iluntzean.Eta ni, hanka lirdingatsudun kaioa ezeren esperoan,karranka egiten, itsaso oldartuan,baina nik, hilik ikusi nahi nuen, eta piztu egin nuen. Piztu egin behar izan nuen.Begiak oraindik ez itxi arren, ez baitakit zer zaren,eta hankak pisutsu eta kirasdun ditut,eta nire izerditan iratoko naiz atsekabez agian.Badakit ez zarela zu, edo ni, baina zer izango garagure orainaren errepresentaziotik harago? Ezer ez.Alegia, ez gara ezer nire irudimena besterik,gauetan labainkatzen nauen bihozgabea bezala,nire esku ahurrak bezala, izana, izatea, lorratzak,edo edonolako arnasestuak,zoaz hemendik maitea diostate,eta arima badoa nire gorputzetik, ezereza baita.Barkatu jauna, egunon! Egun ona izan! Diotsuet,Ez eman amore! Itsasgizonak gara! Edo itsasoa!Eta goizaldeko printza batetik desagertzen naiz.Hori, edo tripak larbaz beterik ditut!Eta jarraipenik gabeko ihesalditik haratago banoa,ispilu aurrean paratzen banaiz eta ezin badut uler ahal,batzuetan dena kolokan jarritako erreka txikialitzatekeela pausoka ibilitako bide misteriotsua.Zentzurik gabeko hilketa lez eta aurrera noan,ez dadin traizionatua sentitu izaki ezdeusik,eta zer esan estazio lizun eta zaharrean loratzeaz.Garraio trenek burua zulatzen didate, badakizu,inork ez al du nire zerraldoa lurretik jaikiko!Ba al dakizue horren gupidagabeki zoriontsu izaten?Izaki miserableak, hemen duzue arnas atsekabetu bat,edo lasaitu bat, edo laketu bat, jasanezina.E! Baina ez larritu, ez, ni eta ni, eta nire izatea!A! eta gau euritsuek zer diote, ezer ez zuentzako?Bada, nik sententziaturik dirudit, zohardia misterioa da,guzti hau zelai malur zeharkaezina da aizue,ez baitakit gelako leihotik zer diostaten.Begiak ez itxi arren, hau ez da nire azken agurra,gal dezadan burua, apur dezadan harri hauen kontra!Odolezta nadin borroka honen amaiera arte!Itxurosoki oraindik ezin jakin zer dantzatu behar dudan,ezin irmoki uler ahal zeru mortua edo margo hitsa,halabeharrez,osin amaigabeetan borrokatu naiz amorrazioz, sinetsi egidazu,bihotz,zuretzako.Eta abiadan noan, agur ohol kirrinkariak diot, agur munstro zoriontsuen garrasi etengabe erogarriak agur,diot, akaso beste hizkuntza berri batean mintzatuko naiz, zioten,zaila da limoiondoa zementuan landatzea, baina irmoki dirau.Aizue, irakurri ezazue ene begi lohitsuetan errota zaharkitua,eta gerora jakizue ez dela ur ez zuhain, ez dela adiorik,ez dela erreka bazterrik ez altzorik, edo goiztiririk,orduan ziburu hutsal eta herdoildu batean jolastuko naiz.Demagun, usoen begi gorrien antzerakoa nintzatekeela,edo urjauzia naizela basamortuan, goiz hondartsuan,eta nire arimaren zirritu zikinak.Usoen begi gorriak eta neu, ezeren aiduru, bihotz. 49Las MuchachitasITZULIKO GARAKuba, 2017ko abuztuaren 28tik irailaren 22raIrma urakanak gogor jo zuen La Habanatik 150 kilometrotara. Haize ufada haiek iraun artean Zeidaren etxean pasa genituen iraileko gaurik beroenak, ilunpean. Eta José Martí poeta kubatarraren berri izan genuen haren bibotea ren presentzia nabariak harrituta. Hiru emakume, hiru olerki (eta posdata bat). Bidaia luze baten kronika labur bat da hau. Itzuliko gara. Las muchachitas 50Alabak deitu du Miamitik ondo daudela esanez.Pozarren jaso du deia.Gero medikua joan zaio etxerabeste behin eta larrua jo dute igande goizez.Kulunkaaulkian eseri da hainbeste gustatzen zaion telenobela txinatarra ikustekoabanikoa eskutantxabusina urdin eder bat jantzita.Bazkalosteansalako leihora urreratu da beti bezalaxebi besoak markoaren kontra jarrizeta atzera begiragaur ere bero egingo duela esan digu.Zeida 51Urakan baten bezperan. La Habana, 2017ko irailak 8Egunak daramatzagu zain. Batzuei bularra hartu diezu, beste batzuei sabela. Denon ahotan zaude. Kostaldea laztantzera zatoz zure mihi basatiaz. Irla besarkatzera zatoz zure mila asmoez. Desagertu egin gaituzu.Irratiak zure izena dio etengabe: Irma, Irma, Irma… Irmo eusteko baliabiderik balu herriak sikiera. Teilatu hegalariak, gose bustiak. Guk hona ekarritako motxiletan sartzen dira baten batzuen ondasun guztiak.Leihoak zuretzako zabalik daude etxe honetan. Etxekoandreak azazkazalak margotu zituen zuretzat atzo.Jana desagertuko ote da.Iraultza iraganean utzi dutenentzat egunak baina ez dakartza etorkizunak. Egunez egun bizirautea, jateko beharra azalean. Hemengo kaleetan ez dago eskalerik, biztanle bakoitza izan daitekeelako bat. Denak bizi dira beharrez eta egarriz. La maldita circunstancia del agua por todas partes.Irla honi ertzak jatera zatoz zu ere, Irma. Uretan. Haizetan zatoz, hautsak ez beste guztia harrotzera ( Revolución hitzari hautsa kenduko bazenio sikiera). Gure itxaropena herdoilak hartuta bide ertzetan: La revolución solo puede ser hija de las ideas y la cultura edoSer culto es la única manera de ser libre edoPatria o muerteHitz eder horien itzalpean, gauza gutxirekin bizi dira hemen. Garaipena norena izan zen oso ondo ez dakitela, aurrera, siempre .Irma 52Poesia ale batek mende bat (baino gehiago) ondu dezake. Poesia iraultza da. Joxe Mattin Joxefa Martina, ni.Guraso espainiarren alabaXIX. mende erdialdean jaioaLa Habanan.Orduan jakingo ez nuen arrenpoeta ospetsu bilakatuko nintzen behinbehin nire lurraldearen historia laburrean.Idazleak heroi izendatuak dira hemen.Nire garaiko kubatarrekez genuen sekula Bucanerorik edan ez genuen inoiz kaleetan taxi lady , taxirik entzuntabako industrialik erosiginetere n turismorik ere ez genuen ezagutu orduan.Reggaetón arrotzik dantzatu gabe esnatu ginen gumende batzuk lehenago.Guk ez genuen sekula xanpain botila sobietarrik edanblokeorik ezagutuez genuen inoiz Fina Garcia Marruzen olerkirik irakurri.Ez genuen 53ko Iraultzarik ikusiuztailak 26 batean atera zirensozialistak, castristakJauako badiatikgu ordurako lo geundela.Zeida52Hil gintuzten gu erehori dena baino urte batzuk lehenago1895ko maiatzaren 19an nisuzko armaz.Aborigenak, guajirakgerrillerak izan ginen onenetakoak¡hasta la victoria! argi genuen orduan ere. Independentzia Gerran ezagutu genuen elkarEspainia osoko kolonoen zakilak barruan genituelaTrobadoreek gutaz hitz egingo zuten bi mende geroago,gure poesiaz...Maitasunaz idazten genuenpolitikaz askoLurraldetasunaz, pobreziaz, askatasunaz. Orain nire izenarekin liburutegiak eraiki dituzteunibertsitateak eta aireportu bat.La Habanako kaleak nire bustoz bete dituztealdareetan nagoeta nire aurpegia jarri dute txanpon nazionalean.53ko iraultzako agintariek herriaren aurrean gurtzen ninduten,nire hitzekin eragin.Eta turistekliburudendetannire olerkiak erosten dituzte orain. 53Poesia ale batek mende bat (baino gehiago) ondu dezake. Poesia iraultza da. Joxe Mattin Joxefa Martina, ni.Guraso espainiarren alabaXIX. mende erdialdean jaioaLa Habanan.Orduan jakingo ez nuen arrenpoeta ospetsu bilakatuko nintzen behinbehin nire lurraldearen historia laburrean.Idazleak heroi izendatuak dira hemen.Nire garaiko kubatarrekez genuen sekula Bucanerorik edan ez genuen inoiz kaleetan taxi lady , taxirik entzuntabako industrialik erosiginetere n turismorik ere ez genuen ezagutu orduan.Reggaetón arrotzik dantzatu gabe esnatu ginen gumende batzuk lehenago.Guk ez genuen sekula xanpain botila sobietarrik edanblokeorik ezagutuez genuen inoiz Fina Garcia Marruzen olerkirik irakurri.Ez genuen 53ko Iraultzarik ikusiuztailak 26 batean atera zirensozialistak, castristakJauako badiatikgu ordurako lo geundela.Hil gintuzten gu erehori dena baino urte batzuk lehenago1895ko maiatzaren 19an nisuzko armaz.Aborigenak, guajirakgerrillerak izan ginen onenetakoak¡hasta la victoria! argi genuen orduan ere. Independentzia Gerran ezagutu genuen elkarEspainia osoko kolonoen zakilak barruan genituelaTrobadoreek gutaz hitz egingo zuten bi mende geroago,gure poesiaz...Maitasunaz idazten genuenpolitikaz askoLurraldetasunaz, pobreziaz, askatasunaz. Orain nire izenarekin liburutegiak eraiki dituzteunibertsitateak eta aireportu bat.La Habanako kaleak nire bustoz bete dituztealdareetan nagoeta nire aurpegia jarri dute txanpon nazionalean.53ko iraultzako agintariek herriaren aurrean gurtzen ninduten,nire hitzekin eragin.Eta turistekliburudendetannire olerkiak erosten dituzte orain. 54 Los pobres siempre comparten másPuerto Esperanzan jaiotako agure batekGure txanpon batek 25 peso kubatar balio du. Hogeita bost bider gehiago. Dolarrak eta pesoak diruzorroetan nahasten zaizkigu lotsagabe, eta zerbait ordaintzera goazen aldiro 5 soldata minimo ateratzen ditugu saltzailearen muturren aurrean, txanpon egokia topatzeko saiakeran.Turismoak hartutako herri honetan gure diru kapitalistak ez du jaten ematen, baina erosten ditu zapatak, tanpoiak, lixiba, hortzetako pasta. Guk geure burua “aberats” hitzetik oso urrun ikusi arren, familia kubatar baten urteko dirusarrerak adina balio zuen hegaldian etorri gara.Hemengo askori erabat arrotzak zaizkien herrialdeetako merkatu ekonomien baitan eskuratutako diruarekin ordaintzen dira hemen mojitoak, salsa klaseak, logelak. Haiek sekula ikusi ez dituzten hondartza zoragarriak gomendatzen dizkigute, eta badakite non dagoen hondarrik leunena, urik garbiena.Nolakoa izango ote da mundua imajinatzeko beharra.Koktel garestiak, musikaren erritmoa, jende zuri arritmikoa kaleetan. Gauzarik exoti koenak, esklusiboenak ikustearren ordaintzen dute turistek. Instagram kontuak gizentzen doaz kokondoen azpian, hemengo askok atzitu ezin duten zerumugari begira ateratako argazkiekin. Eta batzuetan antzerki triste bat da hau dena.Antzerki triste bat litzake hau dena, izkina batean agure bat ez balego mangoekin bakarrizketan eta aireari esaten Kuban errealitateak 10 peso balio dituela, ez gehiago.Posdata 55Itziar Ugarte IrizarNOLA BIZI(RAUN) LITERATUR PLAZA(N) IM. Zer gara hirurok, Igartza irabazitakoak, ezta?D. Bai, Igartza kids.M. Han ezagutu zintudan nik, nire liburuaren prentsaurrekoan.D. Bai, zu urte horretako irabazle moduan joan zinen eta ni nire bigarren zatiaren bila. Eta E rekin berdin, Kattalin [Miner] laguntzera joan nintzen bere bigarren zatiaren bila eta zu aurtengo irabazle gisa zeunden. Ez dakit zuk ze oroitzapen daukazun, baina gu gaiztakeriatan aritu ginen pixka bat, pintxoak jateneta, harrotuta, en plan Manolo .E. Ni ‘ai ama!’ planean nengoen.Bero sapa Donostian: mahai azpian izterrak elkarren kontra itsasten dira, eta aulkian pegatuta geratzen zaio bati azala. Danele Sarriugarte (D), Ekaitz Goienetxea (E) eta Mikel Ayllon (A) dira igartza kids. Frantziako Tourra dago telebistan, eta turis tez lepo daude Parte Zaharra eta Bulebarra. Ayllonek ironiaz dio periferiara etorri direla; bera Laudiotik, eta Goienetxea Bermeotik. Sarriugarte elgoibartarra da, baina hirian bizi da azken urteetan. Goienetxea izan, Miarritzekoa da jaiotzez, baina hori bere biografiako datu exotiko bat baino ez dela dio.Uztaileko arratsalde sargorian elkartu dituen aitzakia ondorengoa da: literatur plazara murgiltzeaz jardutea, nola bizi (izan) duen bakoitzak, plazan duen lekutik, ikusmiratik. Datu zenbait leku hori perfilatzeko: alde batean, Goienetxea; 1982, bermeotarra, kantineroa eta Igartza sariaren azken irabazlea, 2016ko deialdikoa, alegia. Liburua idazten dabil burubelarri elkarrizketa egin den egunetan. (Parente si bat: Oraindik ez da ageri Armiarmako Literaturaren Zubitegian, pentsatzekoa da behin liburua kaleratuta onartuko dutela klubean). Beste aldean, Ayllon; 1980, Laudiotik, itzultzailea, eta Ez egin tiro anbulantziei eleberriaren egilea. Eta hiruga rren aldean (ez baitira beti bi), Sarriugarte; 1989, elgoibartarra, itzultzailea, hiruretan “ezagunena” plazan askorentzat, Argia ko kolaboratzailea, eta Erraiak l i b u r u bonbaren egilea. Bonbaz aurrerago hitz egingo dugu.Hiru idazle gazte mahai bueltan, beraz. Hala dei dakiekeen galdetuta, Mk ez du oso bere sentitzen etiketa: 37 urterekin ja ez naiz oso gazte sentitzen, baina hasiberria bai, argiratzen behintzat, idatzi, oso gaztetatik idatzi badut ere. D k gaztearena askotan ikusi du bere deskribapenari lotuta, baina kontzeptu zaila egiten zaiola aitortzen du, esaterako, gazte topaguneetako, ‘gazte boterearen’ ideia. Emakume etiketa politizatuago izan du gaztearena baino, eta ez zaio, bada, deserosoa suertatzen. Hasiberriarena ere ez zaio arrotza egiten, baina, iraungitzea duela iruditzen zaio eta intereseko erabilera duela. Azpimarratze hori da problemati koa egin ahal zaidana. Igartzari edo euskal kulturaren jokatzeko moduari lotuta egon daitekeen gauzetako bat gazte promesaren etiketa da: promesa = salbatzailea. Beti figura batzuk asko azpimarratzearena, eta beste batzuk batere ez. Figura horiek gauza bakarra eman dezakete, eta ja ematen dutenean ematen dutena, dela kasu horretan berritzea eta beraien ekarpen superfreskoa egitea, gero listo, alde. Gazte promesaren etiketa ez da erabiltzen bere horretan, baina mamu hori hor dago.Berritasunaren ideia idazle gazteentzat presioa da Drentzat. Erentzat, aldiz, oso arraroa da dena. Badirudi, orain, idazleen olinpora iritsiko dela Ekaitz. Berak esan du. Idazlearen horrek duen estatus sozialarekin ez dator bat; kantineroa dela azpi marratzen du [Bermeoko Talaia kantinan egiten du lan, txoko mundial bat, bide batez esan]. Duela urte bi hasi naiz baxua jotzen, eta norbaitek esaten badu ‘ni baxu jotzailea naiz’, inork ez du olinpo batean sartzen, edonork uler dezake lagun koadrila batekin garaje batean entseatuko duela, maketa bat atera, eta ez doala inora, edo bai. Aldiz, idazlearekin ez, eta idazle eta baxujotzaile antzekoa izan daitezke; sortzen duzula, ateratzen zaizuna edo ahal duzuna, eta horrekin nahikoa. Oraingoz, baxu jotzaile, kantinero eta idazle, antzeko mailan.Idazten hastea. Baldintza bakarra dago: irakurtzea. Asko irakurtzen zuenez idazte rako pausoa eboluzio naturala izan zen Mrentzat. Suposatzen dut maiteminduko nintzela hamalau urterekin eta hasiko nintzela poemaketa idazten. Urruzuno irabazi nuenean, beste jende arraro bat ezagutu nuen, ni bezalakoa, eta hortik hasi nintzen. D ere oso irakur zalea omen zen, baina iritsi zitzaion garai zail hori. Debara nire izebaren etxera joaten ginen eta hondartzara liburuekin joatean nire lehengu suen lagunak nirekin sartzen zirela gogoratzen dut, baina orduan umea nintzen eta ez zitzaidan guaia izatea inporta. 1213 urtetik aurrera ja inporta zitzaidan, eta irakurtzea ez zen guaia izatea, orduan bolada batez irakurtzea ez zen hain garrantzitsua izan nire bizitzan. Karrerarekin jarri nintzen berriro kontaktuan; Elea razirekin aritu ginen eta gero irabazi nuen Igartza. Aurretik, oso gaizki banengoen, agian egunen baten, hutsaldi gisa, dena delakoak ez zidalako kasurik eginedo, idatziko nuen, baina idazketarekin ez naiz inoiz metodikoa izan, ez naiz konstantea, irakurketarekin naizen bezala. Jartzen diot nire buruari, denbora gutxi baina egune ro, baina kosta egiten zait, asko, sorkuntzazko idazketa baldin bada. Transkri batzeak edo itzultzeak ez nau nagitzen, hizkuntzarekin du zerikusia eta gozatu egiten dut. Ahots aldaketa, E da mintzo. Nire koadrilakoek ikusten zutenez nahiko abila nintzela testuekin, bateren urtebetetze egunean postalean zerbait idaztea eskatzen zidaten, eta hor gauza bat gertatzen da: koadrilako batzuk maite dituzu, beste batzuk ez, eta hala ere zerbait polita idatzi behar. Hori izango zen nire lehen fikziozko lana. Gero, uste dut zer lortu horrekin ere lotuta dagoela, bai maitemintzea bai ligatzea, eskutitzak nik ere idazten nituen eta horrek berezia egiten ninduen, ez beti onerako. Ez dut sekula eduki obra bat idatzi nahi handi bat. Narrazio pare bat bai baneuzkan, eta Bilbon saritu zizkidaten Gabriel Aresti lehiaketan; bien artean bost urteko aldea zegoen; zaharrena beste lehiaketa batzuetara bidalita nuen aurre tik, eta ez zuen atera saririk. Orduan ez dakizu benetan baliozkoa den, ez den. Norbait, inguru bat eduki arte, hori ere zalantza da, ea zureari literatura deitu ahal zaion. Eta orain akaso salto handiegia da niretzat, halako batean: nobela bat idatzi ko duzu, gaia hau izango da, egingo duzu lan historiko bat... Sentsazio berberak izaten jarraitzen duzu, baina foku batzuk dituzu, eta hori gestionatzeak seguru aski ez du askorik laguntzen sorkuntzarako.D. Urruzunorena aipatu duzuna, Mikel, zu bezalako frikiak ezagutzearena, niri falta izan zitzaidan. Gerora topatu dut jendea, baina ja egina nuenean nire ibilaldia, por el desierto de la pachanga y el reggeton.M. Niri hori alderantziz gertatu zitzaidan. Ni periferiatik nator, kalera ate ratzen naiz eta ez dut idazle bat ikusten, ez naiz bizi ez Donostian, ez Gipuzkoan, ez nago mundilloan . Urruzuno izan zen nire harremana mundi lloarekin ; lagun pila bat gordetzen ditut handik, mundillokoak , baina ez ditudanak egunero ikusten. Ez dut presiorik sentitzen, eta ez zait gustatzen star system a, gainera.D. Eta ez da ona idazketarako, zarata hori diot.Furgonetatik irten aurretik,jakin borra non daramazun 56M. Zer gara hirurok, Igartza irabazitakoak, ezta?D. Bai, Igartza kids.M. Han ezagutu zintudan nik, nire liburuaren prentsaurrekoan.D. Bai, zu urte horretako irabazle moduan joan zinen eta ni nire bigarren zatiaren bila. Eta E rekin berdin, Kattalin [Miner] laguntzera joan nintzen bere bigarren zatiaren bila eta zu aurtengo irabazle gisa zeunden. Ez dakit zuk ze oroitzapen daukazun, baina gu gaiztakeriatan aritu ginen pixka bat, pintxoak jateneta, harrotuta, en plan Manolo .E. Ni ‘ai ama!’ planean nengoen.Bero sapa Donostian: mahai azpian izterrak elkarren kontra itsasten dira, eta aulkian pegatuta geratzen zaio bati azala. Danele Sarriugarte (D), Ekaitz Goienetxea (E) eta Mikel Ayllon (A) dira igartza kids. Frantziako Tourra dago telebistan, eta turis tez lepo daude Parte Zaharra eta Bulebarra. Ayllonek ironiaz dio periferiara etorri direla; bera Laudiotik, eta Goienetxea Bermeotik. Sarriugarte elgoibartarra da, baina hirian bizi da azken urteetan. Goienetxea izan, Miarritzekoa da jaiotzez, baina hori bere biografiako datu exotiko bat baino ez dela dio.Uztaileko arratsalde sargorian elkartu dituen aitzakia ondorengoa da: literatur plazara murgiltzeaz jardutea, nola bizi (izan) duen bakoitzak, plazan duen lekutik, ikusmiratik. Datu zenbait leku hori perfilatzeko: alde batean, Goienetxea; 1982, bermeotarra, kantineroa eta Igartza sariaren azken irabazlea, 2016ko deialdikoa, alegia. Liburua idazten dabil burubelarri elkarrizketa egin den egunetan. (Parente si bat: Oraindik ez da ageri Armiarmako Literaturaren Zubitegian, pentsatzekoa da behin liburua kaleratuta onartuko dutela klubean). Beste aldean, Ayllon; 1980, Laudiotik, itzultzailea, eta Ez egin tiro anbulantziei eleberriaren egilea. Eta hiruga rren aldean (ez baitira beti bi), Sarriugarte; 1989, elgoibartarra, itzultzailea, hiruretan “ezagunena” plazan askorentzat, Argia ko kolaboratzailea, eta Erraiak l i b u r u bonbaren egilea. Bonbaz aurrerago hitz egingo dugu.Hiru idazle gazte mahai bueltan, beraz. Hala dei dakiekeen galdetuta, Mk ez du oso bere sentitzen etiketa: 37 urterekin ja ez naiz oso gazte sentitzen, baina hasiberria bai, argiratzen behintzat, idatzi, oso gaztetatik idatzi badut ere. D k gaztearena askotan ikusi du bere deskribapenari lotuta, baina kontzeptu zaila egiten zaiola aitortzen du, esaterako, gazte topaguneetako, ‘gazte boterearen’ ideia. Emakume etiketa politizatuago izan du gaztearena baino, eta ez zaio, bada, deserosoa suertatzen. Hasiberriarena ere ez zaio arrotza egiten, baina, iraungitzea duela iruditzen zaio eta intereseko erabilera duela. Azpimarratze hori da problemati koa egin ahal zaidana. Igartzari edo euskal kulturaren jokatzeko moduari lotuta egon daitekeen gauzetako bat gazte promesaren etiketa da: promesa = salbatzailea. Beti figura batzuk asko azpimarratzearena, eta beste batzuk batere ez. Figura horiek gauza bakarra eman dezakete, eta ja ematen dutenean ematen dutena, dela kasu horretan berritzea eta beraien ekarpen superfreskoa egitea, gero listo, alde. Gazte promesaren etiketa ez da erabiltzen bere horretan, baina mamu hori hor dago.Berritasunaren ideia idazle gazteentzat presioa da Drentzat. Erentzat, aldiz, oso arraroa da dena. Badirudi, orain, idazleen olinpora iritsiko dela Ekaitz. Berak esan du. Idazlearen horrek duen estatus sozialarekin ez dator bat; kantineroa dela azpi marratzen du [Bermeoko Talaia kantinan egiten du lan, txoko mundial bat, bide batez esan]. Duela urte bi hasi naiz baxua jotzen, eta norbaitek esaten badu ‘ni baxu jotzailea naiz’, inork ez du olinpo batean sartzen, edonork uler dezake lagun koadrila batekin garaje batean entseatuko duela, maketa bat atera, eta ez doala inora, edo bai. Aldiz, idazlearekin ez, eta idazle eta baxujotzaile antzekoa izan daitezke; sortzen duzula, ateratzen zaizuna edo ahal duzuna, eta horrekin nahikoa. Oraingoz, baxu jotzaile, kantinero eta idazle, antzeko mailan.Idazten hastea. Baldintza bakarra dago: irakurtzea. Asko irakurtzen zuenez idazte rako pausoa eboluzio naturala izan zen Mrentzat. Suposatzen dut maiteminduko nintzela hamalau urterekin eta hasiko nintzela poemaketa idazten. Urruzuno irabazi nuenean, beste jende arraro bat ezagutu nuen, ni bezalakoa, eta hortik hasi nintzen. D ere oso irakur zalea omen zen, baina iritsi zitzaion garai zail hori. Debara nire izebaren etxera joaten ginen eta hondartzara liburuekin joatean nire lehengu suen lagunak nirekin sartzen zirela gogoratzen dut, baina orduan umea nintzen eta ez zitzaidan guaia izatea inporta. 1213 urtetik aurrera ja inporta zitzaidan, eta irakurtzea ez zen guaia izatea, orduan bolada batez irakurtzea ez zen hain garrantzitsua izan nire bizitzan. Karrerarekin jarri nintzen berriro kontaktuan; Elea razirekin aritu ginen eta gero irabazi nuen Igartza. Aurretik, oso gaizki banengoen, agian egunen baten, hutsaldi gisa, dena delakoak ez zidalako kasurik eginedo, idatziko nuen, baina idazketarekin ez naiz inoiz metodikoa izan, ez naiz konstantea, irakurketarekin naizen bezala. Jartzen diot nire buruari, denbora gutxi baina egune ro, baina kosta egiten zait, asko, sorkuntzazko idazketa baldin bada. Transkri batzeak edo itzultzeak ez nau nagitzen, hizkuntzarekin du zerikusia eta gozatu egiten dut. Ahots aldaketa, E da mintzo. Nire koadrilakoek ikusten zutenez nahiko abila nintzela testuekin, bateren urtebetetze egunean postalean zerbait idaztea eskatzen zidaten, eta hor gauza bat gertatzen da: koadrilako batzuk maite dituzu, beste batzuk ez, eta hala ere zerbait polita idatzi behar. Hori izango zen nire lehen fikziozko lana. Gero, uste dut zer lortu horrekin ere lotuta dagoela, bai maitemintzea bai ligatzea, eskutitzak nik ere idazten nituen eta horrek berezia egiten ninduen, ez beti onerako. Ez dut sekula eduki obra bat idatzi nahi handi bat. Narrazio pare bat bai baneuzkan, eta Bilbon saritu zizkidaten Gabriel Aresti lehiaketan; bien artean bost urteko aldea zegoen; zaharrena beste lehiaketa batzuetara bidalita nuen aurre tik, eta ez zuen atera saririk. Orduan ez dakizu benetan baliozkoa den, ez den. Norbait, inguru bat eduki arte, hori ere zalantza da, ea zureari literatura deitu ahal zaion. Eta orain akaso salto handiegia da niretzat, halako batean: nobela bat idatzi ko duzu, gaia hau izango da, egingo duzu lan historiko bat... Sentsazio berberak izaten jarraitzen duzu, baina foku batzuk dituzu, eta hori gestionatzeak seguru aski ez du askorik laguntzen sorkuntzarako.D. Urruzunorena aipatu duzuna, Mikel, zu bezalako frikiak ezagutzearena, niri falta izan zitzaidan. Gerora topatu dut jendea, baina ja egina nuenean nire ibilaldia, por el desierto de la pachanga y el reggeton.M. Niri hori alderantziz gertatu zitzaidan. Ni periferiatik nator, kalera ate ratzen naiz eta ez dut idazle bat ikusten, ez naiz bizi ez Donostian, ez Gipuzkoan, ez nago mundilloan . Urruzuno izan zen nire harremana mundi lloarekin ; lagun pila bat gordetzen ditut handik, mundillokoak , baina ez ditudanak egunero ikusten. Ez dut presiorik sentitzen, eta ez zait gustatzen star system a, gainera.D. Eta ez da ona idazketarako, zarata hori diot. 57M. Zer gara hirurok, Igartza irabazitakoak, ezta?D. Bai, Igartza kids.M. Han ezagutu zintudan nik, nire liburuaren prentsaurrekoan.D. Bai, zu urte horretako irabazle moduan joan zinen eta ni nire bigarren zatiaren bila. Eta E rekin berdin, Kattalin [Miner] laguntzera joan nintzen bere bigarren zatiaren bila eta zu aurtengo irabazle gisa zeunden. Ez dakit zuk ze oroitzapen daukazun, baina gu gaiztakeriatan aritu ginen pixka bat, pintxoak jateneta, harrotuta, en plan Manolo .E. Ni ‘ai ama!’ planean nengoen.Bero sapa Donostian: mahai azpian izterrak elkarren kontra itsasten dira, eta aulkian pegatuta geratzen zaio bati azala. Danele Sarriugarte (D), Ekaitz Goienetxea (E) eta Mikel Ayllon (A) dira igartza kids. Frantziako Tourra dago telebistan, eta turis tez lepo daude Parte Zaharra eta Bulebarra. Ayllonek ironiaz dio periferiara etorri direla; bera Laudiotik, eta Goienetxea Bermeotik. Sarriugarte elgoibartarra da, baina hirian bizi da azken urteetan. Goienetxea izan, Miarritzekoa da jaiotzez, baina hori bere biografiako datu exotiko bat baino ez dela dio.Uztaileko arratsalde sargorian elkartu dituen aitzakia ondorengoa da: literatur plazara murgiltzeaz jardutea, nola bizi (izan) duen bakoitzak, plazan duen lekutik, ikusmiratik. Datu zenbait leku hori perfilatzeko: alde batean, Goienetxea; 1982, bermeotarra, kantineroa eta Igartza sariaren azken irabazlea, 2016ko deialdikoa, alegia. Liburua idazten dabil burubelarri elkarrizketa egin den egunetan. (Parente si bat: Oraindik ez da ageri Armiarmako Literaturaren Zubitegian, pentsatzekoa da behin liburua kaleratuta onartuko dutela klubean). Beste aldean, Ayllon; 1980, Laudiotik, itzultzailea, eta Ez egin tiro anbulantziei eleberriaren egilea. Eta hiruga rren aldean (ez baitira beti bi), Sarriugarte; 1989, elgoibartarra, itzultzailea, hiruretan “ezagunena” plazan askorentzat, Argia ko kolaboratzailea, eta Erraiak l i b u r u bonbaren egilea. Bonbaz aurrerago hitz egingo dugu.Hiru idazle gazte mahai bueltan, beraz. Hala dei dakiekeen galdetuta, Mk ez du oso bere sentitzen etiketa: 37 urterekin ja ez naiz oso gazte sentitzen, baina hasiberria bai, argiratzen behintzat, idatzi, oso gaztetatik idatzi badut ere. D k gaztearena askotan ikusi du bere deskribapenari lotuta, baina kontzeptu zaila egiten zaiola aitortzen du, esaterako, gazte topaguneetako, ‘gazte boterearen’ ideia. Emakume etiketa politizatuago izan du gaztearena baino, eta ez zaio, bada, deserosoa suertatzen. Hasiberriarena ere ez zaio arrotza egiten, baina, iraungitzea duela iruditzen zaio eta intereseko erabilera duela. Azpimarratze hori da problemati koa egin ahal zaidana. Igartzari edo euskal kulturaren jokatzeko moduari lotuta egon daitekeen gauzetako bat gazte promesaren etiketa da: promesa = salbatzailea. Beti figura batzuk asko azpimarratzearena, eta beste batzuk batere ez. Figura horiek gauza bakarra eman dezakete, eta ja ematen dutenean ematen dutena, dela kasu horretan berritzea eta beraien ekarpen superfreskoa egitea, gero listo, alde. Gazte promesaren etiketa ez da erabiltzen bere horretan, baina mamu hori hor dago.Berritasunaren ideia idazle gazteentzat presioa da Drentzat. Erentzat, aldiz, oso arraroa da dena. Badirudi, orain, idazleen olinpora iritsiko dela Ekaitz. Berak esan du. Idazlearen horrek duen estatus sozialarekin ez dator bat; kantineroa dela azpi marratzen du [Bermeoko Talaia kantinan egiten du lan, txoko mundial bat, bide batez esan]. Duela urte bi hasi naiz baxua jotzen, eta norbaitek esaten badu ‘ni baxu jotzailea naiz’, inork ez du olinpo batean sartzen, edonork uler dezake lagun koadrila batekin garaje batean entseatuko duela, maketa bat atera, eta ez doala inora, edo bai. Aldiz, idazlearekin ez, eta idazle eta baxujotzaile antzekoa izan daitezke; sortzen duzula, ateratzen zaizuna edo ahal duzuna, eta horrekin nahikoa. Oraingoz, baxu jotzaile, kantinero eta idazle, antzeko mailan.Idazten hastea. Baldintza bakarra dago: irakurtzea. Asko irakurtzen zuenez idazte rako pausoa eboluzio naturala izan zen Mrentzat. Suposatzen dut maiteminduko nintzela hamalau urterekin eta hasiko nintzela poemaketa idazten. Urruzuno irabazi nuenean, beste jende arraro bat ezagutu nuen, ni bezalakoa, eta hortik hasi nintzen. D ere oso irakur zalea omen zen, baina iritsi zitzaion garai zail hori. Debara nire izebaren etxera joaten ginen eta hondartzara liburuekin joatean nire lehengu suen lagunak nirekin sartzen zirela gogoratzen dut, baina orduan umea nintzen eta ez zitzaidan guaia izatea inporta. 1213 urtetik aurrera ja inporta zitzaidan, eta irakurtzea ez zen guaia izatea, orduan bolada batez irakurtzea ez zen hain garrantzitsua izan nire bizitzan. Karrerarekin jarri nintzen berriro kontaktuan; Elea razirekin aritu ginen eta gero irabazi nuen Igartza. Aurretik, oso gaizki banengoen, agian egunen baten, hutsaldi gisa, dena delakoak ez zidalako kasurik eginedo, idatziko nuen, baina idazketarekin ez naiz inoiz metodikoa izan, ez naiz konstantea, irakurketarekin naizen bezala. Jartzen diot nire buruari, denbora gutxi baina egune ro, baina kosta egiten zait, asko, sorkuntzazko idazketa baldin bada. Transkri batzeak edo itzultzeak ez nau nagitzen, hizkuntzarekin du zerikusia eta gozatu egiten dut. Ahots aldaketa, E da mintzo. Nire koadrilakoek ikusten zutenez nahiko abila nintzela testuekin, bateren urtebetetze egunean postalean zerbait idaztea eskatzen zidaten, eta hor gauza bat gertatzen da: koadrilako batzuk maite dituzu, beste batzuk ez, eta hala ere zerbait polita idatzi behar. Hori izango zen nire lehen fikziozko lana. Gero, uste dut zer lortu horrekin ere lotuta dagoela, bai maitemintzea bai ligatzea, eskutitzak nik ere idazten nituen eta horrek berezia egiten ninduen, ez beti onerako. Ez dut sekula eduki obra bat idatzi nahi handi bat. Narrazio pare bat bai baneuzkan, eta Bilbon saritu zizkidaten Gabriel Aresti lehiaketan; bien artean bost urteko aldea zegoen; zaharrena beste lehiaketa batzuetara bidalita nuen aurre tik, eta ez zuen atera saririk. Orduan ez dakizu benetan baliozkoa den, ez den. Norbait, inguru bat eduki arte, hori ere zalantza da, ea zureari literatura deitu ahal zaion. Eta orain akaso salto handiegia da niretzat, halako batean: nobela bat idatzi ko duzu, gaia hau izango da, egingo duzu lan historiko bat... Sentsazio berberak izaten jarraitzen duzu, baina foku batzuk dituzu, eta hori gestionatzeak seguru aski ez du askorik laguntzen sorkuntzarako.D. Urruzunorena aipatu duzuna, Mikel, zu bezalako frikiak ezagutzearena, niri falta izan zitzaidan. Gerora topatu dut jendea, baina ja egina nuenean nire ibilaldia, por el desierto de la pachanga y el reggeton.M. Niri hori alderantziz gertatu zitzaidan. Ni periferiatik nator, kalera ate ratzen naiz eta ez dut idazle bat ikusten, ez naiz bizi ez Donostian, ez Gipuzkoan, ez nago mundilloan . Urruzuno izan zen nire harremana mundi lloarekin ; lagun pila bat gordetzen ditut handik, mundillokoak , baina ez ditudanak egunero ikusten. Ez dut presiorik sentitzen, eta ez zait gustatzen star system a, gainera.D. Eta ez da ona idazketarako, zarata hori diot. 58Duela pare bat udazken, D mahai inguru batera gonbidatu zuten Durangoko azokan; sortzaileen plazaz hizketan, aldamenean izan zituen Miren Amuriza, Joseba Baleztena eta Hedoi Etxarte. Dk aitortu zuen berak ez zekiela non zebilen sartzen non hori, bistan da, (euskal) sortzaileen plaza bera da. Bada, Etxartek argi esan zuen: beltza baldin bazara, hots, “istiluen aurkako polizia”, furgonetan nahi beste duda izan ditzakezu, baina furgonetatik ateratzen zaren unean garbi izan behar duzu zertara zoazen: egurra ematera edo “zure lanera mugatzera”. Ñabardu ra bat pasa zitzaion Etxarteri Dren ustez; ez dela kontu bera beltza edo udaltzaina izatea. Erantsi du ez zekiela furgonetatik irtetean furgonetatik irteten ari zenik. Irten nintzen, eta ez nekien borra non neukan ere.Furgonetatik jaistean genero bizipenik izan duten galdetuta, Dri pasa dio hitza zuzenean Mk, izango duelaeta zer kontatu. Eta badu, bai, zer kontatu. Ustez kontziente nintzela, inkontzienteki harrapatu ninduen. Ordurako entzunda nituen Uxue [Alberdi], Eider [Rodriguez] eta hauek, Erasmus belaunaldiaren istorioa hori [Pause: istorio hori istorio hau da: Iban Zalduak eta enparauek, hamarraldi honen hasieran, Erasmus belaunaldia bataiatu zuten plazara irteten ari ziren emakume gazteen agerpena. Gutxiespen susmoari aurre hartu, eta Erasmus zena Orgasmus bihurtu zuten Txalapartarekin argitaratu ipuin erotikoen bilduma liburuan. Play], beraz, banuen txokearen berri. Genero aldetik, niretzat momentu gogorrenetakoa Hasier Etxeberriarekin Sautrelan bizitakoa izan zen. Nire gurasoak eta berarenak ezkereskuin bizi izan dira, eta pena eman dit horrek guztiak gainera, sartzen baduzu nire izena googlen, hirugarren sarrera da Danele Sarriugarte idazle gazteari elkarrizketa Sautrelan, hori da nire presentzia Googlen, hortik aurrera egin dudan I.Beltzak vs. Udaltzainak 59guztia sentitzen dut izan dela nik elkarrizketa horretan eman nuen irudiaren kontrako borroka bat. Gogorra izan zen, ze gainera uste nuen banekiela zelakoak ziren, eta punki jarriko nintzela, eta gero zoaz, eta ahal duzuna egiten duzu. Niretzat ikasketa prozesu oso fuertea egon da; asko gurutzatu nauen bizipena izan da. Gero bestal de, esan behar dut, estimatua eta irakurria izan dela liburua, eta oso eskertuta nago. Argitaratzen duzun unean bukatzen dela literatura dio solasaldiaren puntu honetan Mk. Eta hortik aurrera gertatzen den ia ezer ez zaiola interesatzen. Ez dut esaten hori denik jarrera egokia, niri ere idazleak beraien liburuekin zer egiten duten ikustea ere gustatzen zait. Baina ni ez naiz mota horretako idazlea sentitzen; ez naiz idazle erreflexibo bat, edo ez naiz intelektualetik iritsi idazletzara. Barruko bulkada primario bezala bizi dut. Eta zorionez, edo zoritxarrez, nire liburuak ez du izan oihartzun berezirik. Zirkuitutik kanpo bizi naizenez, hasierako mareo hori, elkarrizketenaeta, azkar amaitu zen, nire diskurtsoa oso argi neukan , bota nuen, eta kito. [Mk liburua ren defentsan erabilitako diskurtsoa: Mundu zaharraren kolapso asko egin dira, baina guk ezagutu dugun kolapsoaren aurrekoa zen nire ideia, baina asko kostatu zitzaidan paperean jartzea, eta kolapsoa jada aspaldi iritsia zegoenean atera nuen, berandu. Mundu zaharra bukatzear, berria ere badatorkigu, ez dakigu horrekin zer egin, eta bitarteko agonia horretan bizi gara. Giro hori kontatu nahi nuen].E beste fase batean dago: lehen eleberria izango duena idazten, udazkenean aurkezteko. Hanka bakarra du plazan, oraingoz. Eta, espero, ez du ezer espero; bestela ikaratu eta furgoneta barruan geratuko litzatekeela dio. Mk esandako azkenari dagokionez, behin publikatuta, lana irakurle baten eskutara iristean testuarekin gertatzen dena honen guztiaren alde politena ez bada politenetakoa da berarentzat. Gabriel Aresti lehiaketan irabazitako gutunarekin, irakurle baten mezua jaso zuenean bizitako emozioaz akordatu da. Lehiaketara bidalita, ez nekien litera tura ote zen edo zen, ipuina deitu ahal zitzaion; saria ematen dizutenean pentsatzen duzu zerbait badela, baina irakurri duen jendeak nola bizi duen esaten dizunean askoz gehiago da.Jarraitu aurretik, merezi du Sautrela ko elkarrizketara itzultzeak, bizar latzak dituen hari batetik tiratzeko: autofikzioa. Mk liburua aurkeztu zuenean ez zen egon liburuan kontatzen zen hori zenbateraino zen bere bizipen propioa argitu beharreko trantzerik. Dk, ordea, inork galdetu aurretik kazetariek, esan gabe doa, aurre hartu zion auziari. 2014an Elkarreko editore Antxiñe Mendizabal ondoan, hau esan zuen argitaletxearen aurkezpen gela morean, hitzez hitz: Biografian kontua ez zait iruditzen pertinentea denik ikuspuntu literariotik, ea nik bizi izan dudan edo ez, ez du inporta, eta orduan, hori galdetzen badidate, hori erantzungo dut, ez dela pertinen tea eta ez dudala erantzungo. Eta gainera, liburua irakurri ostean, interesatzen zaizun bakarra alde morboso hori baldin bada, edo nik idazle bezala, edo zuk irakurle bezala, zerbait gaizki egin dugu. P u b l i k a t u z u e n e a n h a r r o t a s u n b a t e a n ezkutatu izanaren sentsazioa gordetzen du gaur idazleak, eta halere, tranpa hartan 60jausi izana aitortzen du, dagoeneko hiru urte igaro direnean. [Gerora argitaratu duten lagunek esaten diote faborea egin diela, jada beraiei horretaz galdetzen ez dietelako; beldur bat dago orain galdera batzuk egiteko, antza. Kazetaritzak ere ezagutzen du autozentsura].Abiada hartu du solasak:D. Niretzat oso konplikatua da; ardatz pila bat daude. Kirmen Uribek autofi zkioa egiten duela argi dago, eta ez dago arazorik horrekin. Nik gaur egun liburuari buruz hitz egin behar banu oso harreman kutsatua dut gertatu den guztiagatik esango nuke nik lehenengo pertsonan idatzitako istorio bat dela, baina badaudela hainbat gai sozialagoak direnak: koadrilako instituzioaren funtzionamendua, berdin familiarena, heterosexualen arteko ehiza harremanak testuinguru jakin batean (diru arazorik eta ez daukaten ertainklase batean)... Hori azpimarratuko nuke. Ez galdetu auto h o r r i buruz. Autofizkioak ezaugarri batzuk dauzka idazlearen izena agertzea, horri buruzko gogoeta bat…, eta ez zait iruditzen literatura baino gehiago edo gutxiago denik, estilo bat da. Denok hitz egiten dugu mugitzen gaituen zerbaiti buruz eta horrek ematen dio usaina literatur lan bati, horrek harra patzen zaitu. Baina gero dago morboa; ni zoratzen nau idazleen bizitzak jakiteak, soy una maruja , nire lagunen bizitza gustatzen zait jakitea, eta idazleena ere bai. Niri behin eta berriz galdetzearen arazoa zen, niretzat horrek zeukan dimentsio sozial, politiko eta ideologikoa kentzen zitzaiola, esan beharrean: hau sistema bat da, eta x jende identifikatuko da, gizonak zein emakumeak. Genero karga bat daukala bistan da; adibidez, Alaine Agirre diskurtso honetan aritu berri da. Hor zaude zerbaiti erantzuten, baina ez dakizu zelan erantzun, eta gero dago Uribe, aise eta trankil. Edo Harkaitz Cano, beti agertzen da hor el solitario, el heroe, el artista . Horrek ere zerbait dio idazle horri buruz, baina bakarrik gauza batzuk dira ikusga rriak, eta ikasi behar duzu zure burua babesten.M. Justo tokatu zitzaigun autofikzioaren boom bat, inor ez zekien zeintzuk diren mugak, batzuetan erabiltzen zen onerako, bestetan txarrerako; baina emakume idazle askoren kasuan erabili da esateko badaudela emakumeak beraien kontuaz hitz egiten. Nik beti esaten dut, nire aitak ez daki euskaraz, itzuli nion kontraportadako zatia eta esan zidan ea zer egin nuen nire bizitza kontatzen. Esan duzuna, denok kontatzen dugu guretik.D. Eta hori ona da, horrek mamia dakar, zer bestela zer, posea? Jada nahi koa bizi gara posean. Nik uste dut bazegoela ezerosotasun bat emakume idazleekin, batez ere gai batzuk lantzean, eta hor aurrekoak jaso dituzten zaparra handien ostean zaparrada puska bat baino ez zitzaidan tokatu. Ni iritsi nintzenerako gauza batzuk bazeuden borrokatuta. 61M. Sautrela ren kasuan, oro har, eskandalu bat da genero aldetik, baina bestela ere eskandalu bat da. Nik nire diskurtsoa bota nuen eta berdin zitzaidan zer galdetzen zidan, ze berak ere ez zekien zer galdetzen zuen. Elkarrizketa hasi aurretik esan zidan ez zuela irakurri. Ba bueno, idatzi duzun lehen liburua da, atera zara furgonetatik eta aurkitzen duzu hori, batetik gizona naiz eta bestetik nire diskurtsoa ikasita nindoan eta tira, baina Sautrela n oso elkarrizketa gaitzesgarriak egin izan dira, ez bazara norbait sisteman.D. E s k e r t z e n d i z u t h o r i e s a t e a , z e e z d a b a k a r r i k g e n e r o k o n t u a . K l a s e ikuspegitik ere badago zer esana. 62Posea aipatu da. Itxurakeria. Edo boladan dagoen beste era batean esateko, postureoa . Eri argazkilari batek itzulingururik gabe eskatu zion behin: “orain jarri idazle posturan”. Hori baino areago da, baina. Mrentzat, esaterako, irakurleen iritzia aupatzeak berak badu posetik: Benebenetan, idazlearentzat horrek ez du ezertarako balio. Harrigarria da zelako egoak dauden. Ni oso irakurle talde gutxitan egon naiz, eta beraiek kontatzen didaten liburua ez da nire liburua. Segi aurretik, berarentzat hori dela interesgarriena moztu dio Ek. Eta Mk segi. Bai, baina berdin zait. Zuk irakurri duzulako idatzi dut zuretzat, orain zurea da, eta zuk hori pent satzen baduzu ederki, baina hemen pixka bat morboagatik gaude; niri morboa ematen didalako zu nor zaren jakiteak eta zuri morboa ematen dizulako ni nor naizen, gastatu dituzulako x ordu nik idatzitakoa irakurtzen. Eta kritikarien munduan ere, asko gustatzen zaigu esatea idazleak gara hau eta bestea, Sarrionandiak ere esaten zuen. Durangoko Azokan teorian sinatzen nengoela ez nuen bakarra ere sinatu, harrigarriena egin zitzaidan ikustea irakurle gehienek nola hautatzen zituz ten liburuak, askok idazlearen argazkiarengatik aukeratzen zuten, edo portadagatik, bateren batek irakurtzen zuen atzeko partea. Nik uste dut inportantzia gehiegi ematen diogula gure buruari.Achtung : Durango. Agertu behar zen lehenago edo beranduago. Zirku h o r r e t a n literatura edo sormenarekin zerikusi gutxi duten kontu asko daudela dio leun Ek. Bien bitartean, gure buruari garrantzia ematearena erostea erabaki du Dk, bere egungo bizi momentuan garrantzitsua den gaia delaeta. Postura ideologiko bezala eta nire burua sistema baten barruan ulertzeko eguneroko bizitzan modu bat bezala. Ulertzen dut argitaratu ostekoak ez duela zer ikusirik literaturarekin. Baina II.Idazle poseak: borrari eusteko erak 63jende asko ikusten dut zurrunbilo horretan, eta interesatzen zait gaia. Euskal litera turakoa da hobeto ezagutzen dudan kultur sistema, baina muturrera eramaten baduzu, Elgoibarko garai bateko taberna sistemaren parekoa da, bakarrik irizpide ezberdinen arabera banatzen zela estatusa. Nire gaietako bat bada hori, estatusa, boterea. Joko horiek eskala guztietan daude. Ezagutzen badut sistema berri bat, hor kaka guztia nola mugitzen den jakitea asko interesatzen zait. Baita literatur gai bezala ere.Bada beste puntu bat plazaren publikotasunari hertsiki lotua; sare sozialena, hedabideetako kolaborazioena. Horrek eragina du idazlearen eraikuntzan, lehen begi kolpean agerikoa ez bada ere beti.E. Ni oraindik ez naiz idazle, uste dut.D. Publikatu arte uste dut iraungo dizula horrek. Ni sareetatik atera berri naiz, nire buruari hainbeste garrantzia ez emateko.M. N i o s o m u g i m e n d u g u t x i d a u k a d a l a k o n a g o , e t a h a l e r e , b a t z u e t a n galdetzen diot nire buruari zer egiten dudan hor; eta erantzun zintzoa da, berrogeita hamar liburu gehiago saldu. Nire bolumena ez delako Danelene ra izan daitekeena, bestela aspaldi egingo nuke ihes, jasanezina baita, sormen lanari kentzeko prest ez nagoen denbora bat.E. Sare sozialak egoa biderkatzeko tresnak dira. Badu bere zera praktikoa, egiten duzunaren publizitaterako, beti ere txartzat hartzen duguna eta beti ere ez da hala. Nola gu behintzat euskaraz idazten dutenen sareetan gabiltzan, lau katu gara eta lau katu horiek nola dauden hierarkizatuta begi bistakoa da.Dk arnasa luzatu du, irudiarena eta egoarena ukitzen duen gaia dela esanda. Fikzio sorkuntza lanik ez du argitaratu tarte luze batean, eta elkarrizketen eta itzulpenen bidera itzultzeak on egin diola dio. Sare sozialetako kontuak ezabatu ditu, nolabait, bigarren planora bueltatzeko pauso gisa. Argia n hiru astetik behin egiten ditu elkarrizketak, beraz, txiokatu ditzakeen elkarrizketen presentzia hiru asterokoa dela dio, eta nahi gabe ere, norberaren lanaren balioa bertxio kopurua ren arabera neurtzen amaitzen duela batek. Gertakari zehatz batek bultzatu zuen, baina, sareetatik urruntzera: urtarrilean tipo batek, Joxi Aranzabalek uste dut, Twitterren idatzi zuen ea non geunden euskal emakumeak batzuk etiketatu gintuen beste herrialdetakoak Trumpen kontra manifestatzen ari ziren bitartean. Igandea zen, eta horrekin esnatzean ahul sentitu nintzen: pertsona bat sartu daite ke nire bizitzan momentu honetan, ohetik jaiki berri garela eta nahi dugun bakarra denean gosaltzera joatea. Hori gertatzen da nik utzi dudalako gertatzen. Kendu egin nuen pertsona batek ez izateko aukera ni aipatzeko eta interpelatzeko modu horretan, pertsona bat ez daukadana inolako harremanik, ez diodana ezer zor. 64Aurretik zetorren kezka, ordea: Norbait zarela sinisten duzu batbatean, eta norbait izateari uzten diozu norbait izan beharko zinatekeen tokietan. Zera ‘lo guay del momento’ eta horregatik interesatzen diezu; eta bitartean zure ama, zure lagunak, neskalaguna… ahazten dira. Nebulosa horretatik ateratzea behar nuen: ea, zein naiz, non nago, zergatik idatzi nuen liburu bat...Mk berretsi du ez duela bere burua liga horretan sentitzen, inoiz ez dela plazako inor inportantea izango, eta horrek lasaitasuna ematen diola idazterakoan. Oraindik izenagatik baino, idatzitakoagatik argitaratzeko aukeretan sinesten duela ere gehitu du. Nire burua kanonikoen artean ikusiko banu, gehiago kezkatuko nintzateke idazle pertsonaia hori eraikitzen. 65Plazan Erraiak ek eragin zuen astindua irudikatzeko modua izan daiteke bonbare na. Euskararen literatur plazan fenomeno moduan katalogatu zuen zenbaitek [Mari Jose Olaziregik Erlea aldizkarian, izen jaso bat leku jaso batean jartzeagatik, baina literaturzaleen artean ahoz aho aritu den baieztapena izango dela esatera au sartzea ez da atrebentzia handia]. Kritika ere neurgailua izan ohi da sarri, hala, urtebetean hamahiru kritika zituen liburuak; Ayllonenak bost. Eztanda zerk egin zuen aurretik, liburuak ala gizarte mugimenduak, artefaktuaren autoreak gizarteak dio; liburuaren oihartzuna mugimendu feministak izan duen gorakadak azaltzen duela. Une eta leku egokian jarri zen bonba literarioa. Ez dut ikusten nire meritua denik, segida batean kokatzen dut, eta zentzu horretan, gauza onak eta ez hain onak tokatu zaizkit. Ez bakarrik emakume bezala, baita euskaraz idazten dugunon artean ere, nire amamak nola bizi duen euskaldun izatea edo nik, ez du alderik, berak askoz konplexu gehiago ditu. Ni beste toki batean nago, askoz ahaldundua go. Esan duzu, Mikel, ez zenuela momentu onean atera, nik alderantziz sentitzen dut.Mrentzat Dk eragin zuen eztandak ekarri zuen genero eztabaiden olatua plazan. Bere jardun sortzailean presente dagoen kontua dela dio, zalantzarik ez. Gero gai izango naiz islatzeko edo ez, baina presente dago. Aurretik ere, liburua idaztean konturatzen nintzen nola automatikoki ateratzen zitzaizkidan gauza batzuk, pertso naia guztiak gizonezkoak egiten nituela, adibidez, eta bai, deseraikitze lan bat egin behar izan dut genero aldetik: ez da bakarrik emakume pertsonaiak sartzea, baizik zer harreman duten ingurukoekin, zer dioten, zer pintatzen duen bakoitzak. Niret zat behintzat lan zaila da hori guztia deseraikitzea, automatikoki ateratzen zaizkizuIII.Bonba bat plazan 66nak nahiko beldurgarriak izaten dira askotan.Ek bi alde bereizi ditu: nondik idazten den eta testuan zer idazten den. Igartza irabazita, eleberriaren nondik norakoak aurkeztu zituenean, 23 urteko neska bat, heroinomanoen alaba, izango zela protagonista jakinarazi zuen Ek, abortatzera doana. Kazetari batek zuzenean galdetu zion ea ez ote zitzaion zaila egingo 23 urteko neska baten azalean jartzea. Zerbait erantzun nion, baina etxera joan eta amorratuta nengoen ganoraz erantzun ez nuelako. Inork ez zidan galdetu ea heroi nomano baten azalean sartzea zaila egingo ote zitzaidan. Eta emakumezko gehiago ditut inguruan, heroinomanoak baino. Badago behar bat generoaren gainean ezta baidatzeko, baina gero halako galderak egiten amaitzen dugu. Play:E. Ni orain nahaspila dezentekoan sartu naiz. Liburua osatzeko, testi gantzak jaso ditut eta nire nahaspila da kontatu didatenarekin oso fidela izatea edo ez, zenbaterainoko distantzia hartzea. Testigantzak eman dida tenek sentituko ote duten beraiei buruz nabilela. Gainontzeko irakurleei bost axola zaie, baina nik oso harreman pertsonala dut haiekin. Adibidez, sexuari buruz hitz egiteko, bikote batean gurpildun aulkian dago bietako bat, eta diotenez, ordutik sexua ez da lehen bezalakoa. Eta badakit ez naizela ausartuko hori idaztera, eta onartzen dut, gai bezala oso interesga rria iruditzen zaidan arren.D. Ni oraindik ez naiz gai bi pertsonaia sakon baino gehiago sortzeko. Lehenengo pertsonatik jada urrundu naiz, baina konplexutasun sare bat sortzeko gai diren idazleak miresten ditut eta oso urrun sentitzen naiz horretatik. Ipuinak ere ez ditut idazten, ez zaizkit ateratzen. Ikuspegi bat baino gehiago sortzea gainditzeke dudan ikasgaia da.M. N i r i k o s t a e g i t e n z a i t , o r a i n i d a z t e n a r i n a i z g a u z a b a t p r o t a g o n i s t a k momentu batean hamabihamahiru urte ditu, neska bat da, bidaia iniziatiko bat egiten du, non ia ia bortxatzen duten eta islatzen du nerabezarorako pauso hori, eta kontaketa horretan falta zitzaizkidala elementu pila bat, ez nituen deskribatzen, adibidez, aldaketa fisikoak, beharbada hilerokoaren etorrera. Argi eta garbi, bidaia iniziatiko bat zegoena izan ahal zen neska bat edo mutil bat, eta nik nahi nuen izatea neska bat. Nire kezka oso prima rioa da, niri horrela ateratzen zaidalako.E. Nire kezka izan ohi da planteatzerakoan pertsonaia sinesgarria izango baldin bada, oso iraultzailea eta oso ideologikoki zurekin bat etorriko litzatekeen norbait eta pertsonaia guztiak gainera horrela egitea, kentzen dio agian sinesgarritasuna istorioari, eta orduan ze neurri hartu, ze noski matxistada bat sartzen baduzu pertsonaia baten ahotan, sinesgarria izan 67daiteke baina ez duzu nahi, eta oso feminista egiten baduzu agian ez da sinesgarria., Hori kostatzen ari zait, errepasoa egiten dut betaurreko moreekin, baina agian betaurrekoak apartatua errealagoa da, ze gizartea horrelakoa da.D. Irakurri duzu Virginie Despentesen Vernon Subutex ? Subutex da prota gonista, baina dena ahotsak dira, eta Subutuxena da entzuten ez den bakarra. Bere istorioetan tipak , tipoak eta abar agertzen dira, baina, nola bait, orain tipo bat jarri du erdian eta horrekin lortu du arreta. Pertsonaia pila bat daude; agertzen da tipo bat ezkertiarra, langilea, bere andrea jipoitzen duena, badude naziak, denetik…, eta bera ez da batere politikoki zuzena, pertsonaiek komentario matxistak, arrazistak… egiten dituzte. Baina gogoeta bat lortzen du, eta niretzat hori da erronka. Niri ere kos tatzen zait zuk pentsatzen duzunaren eta istorioaren arteko zera hori topatzea. Subutex oso inspiradorea izan da.Berria egunkarirako bere zutabean idatzi zuen, hain zuzen, horretaz Dk, Virginie Despentes eta Michel Houellebecq alderatuta. Hala zioen:“Sumisioa a u r k e z t u z e n e a n , h a n i z a n n i n t z e n , e t a n i n e u f e m i n i s t a deklaratua izanda, ohartarazi zidaten seguruenera ez zitzaidala batere gustatuko liburua. Badakit zergatik uste zuten hala, ulertzen dut inkluso; Michelek berak aipatu zuen elkarrizketa batean: «Femi nistei, jakina, ez zaie izugarri gustatuko liburu hau». Baina Iratxe Esparza kritikariak esan moduan, Sumisioa z gozatzeko premiazkoak dira «begi zorrotzak eta pentsamendu irekia», eta, burua zabalik iruditu zait Michelek gordin agertzen duela emakumeen mende rakuntza, esplizituki adierazten duela emakumeak zapalduta daudela egon, eta gizon batzuk direla, berriz, pribilegiatu: ez al da zintzota sun hori eskertzekoa, «salaketa faltsuen» eta «ustezko bortxaketen» sasoiotan?».”Houellebecq baino, agian Saizarbitoria irakurtzea gehiago kostatzen zaiola onartu du orduan. Askoz gehiago gehitu da Mk.Dk egin du berriz galdera, erabat kutsatuta dagoen hitz bat erabiltzera doala abisatuta: Kulpa antzeko zerbait sentitzen duzue? Baiezkoa Ek, gizon izatearen pribilegioak nola konpentsatu baduela buruhauste. Eta Dk, espero zuenez erantzunaedo, segidan dio ulertzen duela, berari parekoa gertatzen zaiola azalare kin eta klasearekin, besteak beste.E. Batzuetan ere bada denera iritsi nahia eta ezina; nire istorioan denak dira zuriak, eta badaude ijitoak egon, baina zer egingo duzu denak sartu eta kaka handi batean sartu, ala onartu zuria zarelako ez duzula besterik. 68D. Niretzat beti izan da errazagoa autokritika bezala planteatzea; autokriti ka bat nire klaseari, zentzu zabal batean, eta hor sartzen dira emakume, gizon… denak. Adibidez, Dorothy Parker posizio oneko emakume bat zen, eta bere testuak klase oso altuari buruzkoak dira; ez dut uste ez zuenik izango ardurarik beltzen momentu hartako arazoei buruz, baina hori zen bere modua arazo horiei buruz hitz egiteko. Eta askotan gizonekin hitz egiten dudanean generoaren istorioari buruz da: "egia da, igual zuk hitz egin behar duzu maskulinitateari buruz" eta zuen egoteko modua edo ekar pena egiteko modua da gogoeta egitea nola funtzionatzen duzuen taldean zaudetenean Guk emakume bezala heziak hori gehiagotan egin dugu, eta funtzionamendu horren kritika bat gure zirkuluetan. Erraiak i buruz esaten zuten kotoietan hazitako belaunaldi bat ikusten zela; ba ez, nire belaunal dian dago jendea kartzelan egon dena, gosea pasatu duena... baina nik ez dut sentitzen zilegitasunik horri buruz berba egiteko. Partikularitate bat da, baina zein iristen da idaztera eta publikatzera? Ba, batzuk. 69Azken urteetako aldaketak kanpotik eta interes handiarekin bizi dituela dio Mk. Erronka beretzat gaurko literatur sistema ez errepikatzean dago. Hemendik 1015 urtetara sistemako dinosauroak ez daudenean, belaunaldi berria emakume idazleen eskutik badator, zerbait diferentea etor liteke. Ixiar Rozas aipatu du orduan elgoi bartarrak, artetik eta nolabaiteko ertzetik egindako bide batek sortzen dion intere sagatik.Igartzara itzulita, datu bat: banatutako 22 sarietatik 11 irabazi dituzte emakume idazleek. Eta nahikoa izan dira, erdiak izanik ere, askok emakume idazleentzako beka bat dela pentsa zezaten. Ek irabazi zuenean inork harrituta begiratu zion, hori ez ote zen ba emakumeentzat. Bolada berak apurtu zuela bota du Mk, eta D gogoratu da Beasaingo alkateak Beasaingo Udalak antolatzen du sariketa, CAF eta Elkarrekin batera espreski aipatu zuela prentsaurrekoan, berriz gizon batek irabazi zuelaedo. Tonu etsian atera zaizkio berbak Eri: Oso erraz estereotipatzen da dena. Emakume batzuk publikatzen badituzte x liburu, horien ezaugarri komuna da emakumeak direla, ez euren tematika edo estiloa. Gizonokin ez da inoiz ezauga rri komuna gizonak garela . Elgoibarko lau lagunek irabazi dute saria, baina, hori, esaterako, inork ez duela aipatu izan harrigarria zaio Dri.Kopuruak inporta duen edo ez duen, hipotesi bat konpartitu du berak: egun fikziozko idazketan emakume gehiago dabiltzala euskal literaturan kopuruz, gizo nak baino. Hor ere badago mamia. Gazteen artean gizonezko asko beste leku batzuetatik ari dira bideratzen sormena. IV.Azken kartutxoak 70Denak ari dira idazten uneotan. Dk zor bat du bere buruarekin, lehen liburuarekin bizitakoak bizi eta gero, ezin zela hor geratu. Bestela badirudi hor geratu zarela, ezin izan diozulako presioari eutsi. Oraingoan elkarrizketetara kontzientzia askoz handiagoarekin joango naiz. Eta horren ostean, Egiako bertso eskolan bertsotan hasi nahi badut, ba hasiko naiz, eta kito.Presioa berriro, plazaren tentsioa.Eri lasai antzematen zaio; plazan izkin egingo diola dio desatsegina zaionari, eta baxua jotzen segituko duela. Prentsaurrekotik itzultzean, normalean hitz egiten ez didan herriko batek esan zidan urrunetik: ¡e, que he oído que has escrito un libro! Orain arte interesgarriena egin zaidan aholkua zera izan da: Ekaitz, gero inork ez du irakurriko, beraz, lasai idatzi.Udako Euskal Unibertsitateak Eibarren antolatu zuen mahaiinguruan, Eider Rodri guezek galdetu zuen ez ote zebiltzan idazleak erreakzionario bihurtzen, beraienga tik espero dutenari erantzuten etengabean, eta horrek sortzaileari ez ote dizkion hegoak mozten. Erraiak en kasuan bazegoela erantzun bat bota du Dk, ez hain beste idazle bezala argitaratzean esango zutenari, ezpada bere bizitzan enmarka tutakoari. Hazi naute neska txintxo bat izateko, nota onak, bat eta bestea, eta hori pikutara bidaltzeko gogotik, puritanismo batzuekin kokoteraino egoteaz, horren kontra zerbait esateko beharra nuelako. Horri berriro idaztea, esanez, ze gaizki tratatu didaten, bai izango litzatekeela erreakzionarioa zentzu kontserbadore txar batean, eta nire aukera beste bat da. Honetaz guztiaz hitz egiteko bildu dutenari, mahaiko laugarrenari, behin esan zion idazle batek Durangon, emakumezkoa izanda, idatzi nahi bazuen, hobe zuela bere burua babestu, Daneleri gertatutakoa gertatuko zitzaiola, bestela. Hori ahoz goran kontatu duenean, nork esan zion jakiteko gogoari eutsi dio Dk, eta zalantzan jarri egiazki jende horrek bera eta bere bizitza benetan ezagutuko ote dituen. Zure perfil publikoa zure lanarekin identifikatzen dute, eta nik administrazio itzulpenak egiten ditut egunero, hori da nire lana. Hala ere, tiroak nondik doazen ulertzen duela, eta oraindik egoera toreatzen ari dela aitortu du. Gau berean, Anari hurbildu zitzaion laugarren honi eta esan zion, egin nahi zuena egin nahi zuela, emakumea izatearen ajeak, bi aldiz ondo egin beharko zuela. Itzali da grabagailua, eta poltsako itzaletara itzuli. Tabernatik irten garenean, tarte on batez jarraitu du solasak arkupean. Haizea sartu da itsaso aldetik, hotzikara eragin izerdi hotzean, eta bakoitzak bere zereginetarako bidea hartu du. Giro da plazan, berau zeharkatzean. 71Jane IturbeAURREKARIAK — Ondo itxi al ditun ate guztiak? — Bai, ama. Baina eguraldi honekin ez zait iruditzen inor honaino etortzen ausartuko denik. — Horixe, ba, aterpe bila! Nahia, maitia, joan hadi begiratzera. Amari begira geratu zen Nahia, zer egin behar zuen hitzik gabe galdetuz, badaezpada ere. Baiezkoa egin zion buruaz Arantzak. Bazekien bestela kezkatuta pasako zuela Milak bidaia osoa. Korrika egin zuen joanetorria Nahiak. Joder, ze hotza, atera zitzaion berriz taxian sartzean. Berogailua jarrita zuen gidariak eta leihoak lurruntzen hasita zeuden. — Halaxe eman dute aste osorako. Baina bueno, zuek libratzen zarete —esan zuen taxistak. — Libratu? Gizona, Londresa goazak eta hango neguak puskaz gorriagoak dituk! Ordura arte zoritxarrekoa iruditu izan zitzaion Nahiari neguko oporretan are hotz handiagoko leku batera joan behar izatea eta, azken urteetan, egun horiek bere aitaren aldeko familiarekin igarotzeko ohitura hartua zuen. Eguberriak puskaz alaiagoak izan ohi ziren haiekin. Tradizioari men eginez apaintzen zuten Gabonetako zuhaitza, guztiek batera, eta afalostean, sabela beteta eta edalontziak hustuta abesten zituzten gabonkantak. Nahiaren irudiko familia normal batek ospatu beharko lituzkeen eran ospatzen zituzten eguberriak. Milaren maleta Mercedes zurian sartu eta atzera begiratu zuen Arantzak, Otalar aldera. Iluna zetorren eguna. Baserriaren hormek zentzugabeki errime eusten zioten kanpoan behelainoari. Berokia kendu eta gidariaren atzeko aulkian eseri zen. Buelta eman zuen orduan Milak.etxeanon inoiz ez naizen bizikoNijole Miliauskaite Domu Santu egun batez Otalarren egindako bazkariaren ostean etxera bidean amak esandakoak, ordea, bestelako gogoa piztu zuen beregan. Kanposantura lagun du zuten amona Mila goiz hartan eta zahartuta ikusi zuen Nahiak, baserrira bisitan joaten zitzaionean baino arrunt nekatuago eta ahulago zebilen, goibel. Ohi baino isilago bazkaldu zuten eta Otalar handiaren jangela handi geratu zitzaien Mila, Arantza eta Nahiari. Etzatera zihoala eta hobe zutela herrira joan esan zien amonak alabari eta bilobari, arratsaldea euren gauzetarako aprobetxatu nahi bazuten. Autoan sartzerakoan amonari ea zer gertatzen zitzaion galdetu zuen Nahiak. — Ezer ez, txiki —erantzun zion amak—, zahartzen ari da, urteek ez dute barkatzen, besterik gabe. Handik egun batzuetara hasi zen Arantza Londresa egiten zuten urteroko bidaia antolatzen, eta Nahiak, urte hartan joatea erabaki zuela esan zion amari. Poztu egin zen Arantza, baina ez Mila poztuko zen bezainbeste. Tia Mariarengana joan zitzaion gogoa gero: zer esango ote zuten Mariak, Johnek eta Carlek Nahia hain handi tuta ikustean. Urte hartako San Tomas biharamunean, hitzik egin gabe abiatuak ziren taxian. Bidexkan barrena atzean utzi zuten Otalar. Milak burua ostera biratua zuen dagoeneko eta ez zituen begiak leihotik kentzen. Kanpoan, zuhaitzak bereizgabe igarotzen ziren eta euritantak kristaletik kanpora galtzen. — Oparirik ba al daramagu haientzat? — Zer, maitia? — Opariak, amona. Haientzat, tiarentzateta. — Maria zaharturik zegon ja, maitia. Hi bahaiz nahikoa opari harentzat. —Eta badaezpada ardo botila pare bat ere bazeramazkinat, hi nahikoa ez bahaiz —esan zuen Arantzak, airean nabari ziren kirioak baretzeko.Irteera askoko labirintoa zen hiru emakumeak sartu berri ziren aireportua. Ate automati koak igarota, maletak lurrean utzi eta jendetzari begira gelditu ziren. Korrika txikian zihoan bikote gazte bat, ama haurra besotan bermatuta eta aita maleta handi bat esku batean eta opariz beteta joango zen handiago bat bestean hartuta; erretiratu koadrila bat, kanpoko eguraldi kaskarra ahaztuta, prakamotz eta sandaliak soinean; andre garai elegante bat lasai paseatzen zen, gurpildun maletatxoa jabea gertutik jarraitzen zuen txakurtxoa balu bezala. — Gurearen aldean beste mundu bat dirudi honek —esan zuen Milak. — Benga, mugitu ipurdi horiek, martxa honetan hegazkina galduko dugu. British Airwayseko ilaran luze itxaron zuten, harik eta haragizkoa baino plasti kozkoa zirudien gizon batek billeteak eman zizkien arte. Vais a facturar alguna maleta, galdetu zuen eta Arantzak Ez, eskerrik asko, erantzun zion. Vale, muy bien, buen viaje, agur. Modako arropa eta orrazkerez apaindutako gazte ingelesen artetik atera ziren ilaratik. Nahiak albait arinen igaro nahi izan zuen haien artetik. Maletak eskuan, segurta sunkontrolaren ondoan zegoen kafetegira sartu ziren. Hura ere jendez lepo zegoen, baina orduantxe libratu zen mahaia seinalatu zuen Arantzak, eta bera barrara joan artean mahai hartara abiatu ziren Mila eta Nahia. Hasperen batekin eseri zen Mila aulkian, kostata bezala, iloba begira zeukala. — Hau poza aurten zu ere etortzea, maitia — Pozik noa, amona. —Irribarre batez berretsi zuen esandakoa. — Urte berriarekin gauza berriak datozela eta entzuten diren txorakeria horiek denak... Beti gauza iguala. Urtea amaitzen da mundu berriaren esperantzarekin, eta hurrengoa zaharraren etsipenarekin hasten da. Hori jakiteko beste behintzat bizi izan naun. Irribarrea aienatu zen Nahiaren aurpegian baina amonari ezer esateko aukera izan aurretik heldu zen Arantza, kafesneak plastikozko erretilu batean. Hainbat hizkuntzaren gurutzaketa zen marmar haren erdian kafeari azukre erdia bota irabiatu eta ahora eraman zuen Nahiak. Tea eskatzea hobe zuela otu zitzaion, ohitzen joateko, baina beranduegi zen jada. Kafe gozoaren epela nabaritu zuen eztarritik behera erraie tan barrena eta egun hartan bigarrenez esnatu zen.Hegazkinean joatea zintzilik egotea bezala dela pentsatu zuen Nahiak. Zintzilik egotea baino gehiago, inork ez dizueta eusten. Kanpora une laburrez begiratzeko soilik igotzen zuen leihatila, ezin zuen luzaroago begira egon. Basamortu zuri bat zen kanpokoa, toki hartan inor bizi ote zen ere pentsa zezakeen batek ia. — Lainoetan norbait bizi daitekeela eta guzti ematen din, ezta? —esan zuen Milak, eta izutu eta guzti egin zuen Nahia halako kasualitateak—. Gure jende askori tokatu zaion lainoetara bizitzera joatea. Aireportuan erositako Gara ari zen irakurtzen ama, hil ala biziko zerbait leitzen edo adi egoteko itxurak eginez, ezin zitekeen ondo esan. — Gure Mariari, adibidez —jarraitu zuen Milak, eta Nahiak une batez irla britai niarrak zurizuriak imajinatu zituen, hodei bigunen modukoak—. Mariak bost urte zitue la utzi behar izan zinan Otalar eta ez dun ordutik sekula santan bueltatu. Ondotxo zekien hori Nahiak, hamaika biderrez kontatu baitzioten nola ebakua tu zituzten amona eta haur andana bat, gerratik salbatzeko. Baina ordutik honakoaz ez zioten ezer esan, eta berak galdetu ere ez, isiltasunaren familiaohitura jarraituz. Egunkaritik begiak altxatu zituen Arantzak: — Ama —esan zion Milari—, isilduta ez goaz inora. Bada garaia gauzak kontatzen hasteko. — Arantza, badakin… — Ama —moztu zion Arantzak—, hitz egin dugu honetaz. Nahiak sentipena izan zuen ordura arteko bere bizitza ez zela bere ekintzen ondorioa izan, baizik eta ingurukoek esandakoek eta isildutakoek osatzen zuten izaki formagabe bat. Hainbesteko sekretuaren arrazoia jakin nahi zuela eta, gainera, zor ziotela esatekotan egon zen, baina isildu eta amonari begira geratu zen, zerbait azalduko ote zuen zain. — Gauza gutxi gehiago esan daiteke eta dena zeukanat esateko, maitia —zintzilik doan hegazkineko bidaiarien ahotsek ez zioten gain hartzen Milarenari—. Jende askoren historia dun nire ahizparena: ume koxkorra besterik ez zela alde egin eta sekula bueltatu ez bizitza guztian etxe deitu izan duen horretara. Tia Mariak ez din inoiz bueltatu nahi izan, beldur delako bueltan nola aurkituko duen dena, nola aurkituko duen Otalar zaharra, jendea… Gerra bukatu aurretik joan huen; pentsa, diktadura ere kanpotik ezagutu zinan. Hark bere bizitza han egin din, bertan hazi dun, bertan maite mindu dun eta sortu din familia. Baina ezin zion etxe deitu hari. Otalar dun etxea harent zat, beti izango dun hala, baina hara ere ezin bueltatu. Nahia pentsakor geratu zen minutu luzez eta ez zuen astirik izan zergatiez galdetzeko, zergatik ez zuen amonak ahizparekin batera ihes egin edo zergatik erabaki zuten etxeko txikiena bakarrik eta horren urrun bidaltzea, galdetu nahi liokeen zer senti tu zuen berak Maria gerraondoan ere itzuli ez zenean han geratzea erabaki zuelako, nola berreraiki daitekeen gerrak astindutako bizimodu bat eta beste hamaika kontu; baina galdetzera egiten ausartzerako Mila lo zetorren alboko aulkian. Hegazkinean sartu orduko fular lodia alderik alde zabaldu eta bertan bildu baitzen. Nahiak beragana itzuli eta agerian zuen sorbalda estali zion maitekiro, amak egunkariaren orrien gainetik irribarre erdi bat egiten ziola. Laster eman zuten berriz gerrikoak lotzeko abisua. Beste guztien atzetik atera ziren hegazkinetik eta bakoitza bere gogoan bilduta egon ziren maleten zain, beren galdera eta ardurekin. Aireportutik atera eta hotzak gogortu zituen berehala; 8 graduko tenpe ratura, ihintza eta ordubete goizago Londresen. — Hona etortzea denboran atzera egitea bezala dun —esan zion Milak Arantzari, hau eskumuturreko erlojuan ordua aldatzen ikustean. Inurritegi baten itxura du ate inguruak: jendea, autoak eta autobusak joanetorri etengabean. Bastoia oratu eta ingurukoen presaz kutsatu nahi ez duenaren patxadaz zebilen Mila. Nahiak jakaren lepoaldea luzatu eta sendo heldu zion amonaren besoari, berotasun bila. Hitzartutako lekuan ikusi zuten Carl, haien esperoan. Musu laburrez eta hitz gutxitan elkar agurtu eta autorantz abiatu ziren laurak, haize finetik babesteko. Nahiak eta Arantzak isilik egin zuten bidea, noizean behin irriren bat eskainiz etenik gabe hizketan ari ziren Mila eta Carli. Ahaztua zuen Nahiak Milaren ingeles berezia. Nahi adina argi eta apaingarriz hornituta ere histasuna ezkutatu ezin zekiokeen hiri arrotz hartan etxean baino alaiago ikusi zuen amona. Otalar izango zuten bi ahizpek aberria, baina etxea beste gauza askok ere egiten dutela pentsatu zuen Nahiak Mila eta Maria besarkatzen ikusi zituenean. 72 — Ondo itxi al ditun ate guztiak? — Bai, ama. Baina eguraldi honekin ez zait iruditzen inor honaino etortzen ausartuko denik. — Horixe, ba, aterpe bila! Nahia, maitia, joan hadi begiratzera. Amari begira geratu zen Nahia, zer egin behar zuen hitzik gabe galdetuz, badaezpada ere. Baiezkoa egin zion buruaz Arantzak. Bazekien bestela kezkatuta pasako zuela Milak bidaia osoa. Korrika egin zuen joanetorria Nahiak. Joder, ze hotza, atera zitzaion berriz taxian sartzean. Berogailua jarrita zuen gidariak eta leihoak lurruntzen hasita zeuden. — Halaxe eman dute aste osorako. Baina bueno, zuek libratzen zarete —esan zuen taxistak. — Libratu? Gizona, Londresa goazak eta hango neguak puskaz gorriagoak dituk! Ordura arte zoritxarrekoa iruditu izan zitzaion Nahiari neguko oporretan are hotz handiagoko leku batera joan behar izatea eta, azken urteetan, egun horiek bere aitaren aldeko familiarekin igarotzeko ohitura hartua zuen. Eguberriak puskaz alaiagoak izan ohi ziren haiekin. Tradizioari men eginez apaintzen zuten Gabonetako zuhaitza, guztiek batera, eta afalostean, sabela beteta eta edalontziak hustuta abesten zituzten gabonkantak. Nahiaren irudiko familia normal batek ospatu beharko lituzkeen eran ospatzen zituzten eguberriak. ilaren maleta Mercedes zurian sartu eta atzera begiratu zuen Arantzak, Otalar aldera. Iluna zetorren eguna. Baserriaren hormek zentzugabeki errime eusten zioten kanpoan behelainoari. Berokia kendu eta gidariaren atzeko aulkian eseri zen. Buelta eman zuen orduan Milak. Domu Santu egun batez Otalarren egindako bazkariaren ostean etxera bidean amak esandakoak, ordea, bestelako gogoa piztu zuen beregan. Kanposantura lagun du zuten amona Mila goiz hartan eta zahartuta ikusi zuen Nahiak, baserrira bisitan joaten zitzaionean baino arrunt nekatuago eta ahulago zebilen, goibel. Ohi baino isilago bazkaldu zuten eta Otalar handiaren jangela handi geratu zitzaien Mila, Arantza eta Nahiari. Etzatera zihoala eta hobe zutela herrira joan esan zien amonak alabari eta bilobari, arratsaldea euren gauzetarako aprobetxatu nahi bazuten. Autoan sartzerakoan amonari ea zer gertatzen zitzaion galdetu zuen Nahiak. — Ezer ez, txiki —erantzun zion amak—, zahartzen ari da, urteek ez dute barkatzen, besterik gabe. Handik egun batzuetara hasi zen Arantza Londresa egiten zuten urteroko bidaia antolatzen, eta Nahiak, urte hartan joatea erabaki zuela esan zion amari. Poztu egin zen Arantza, baina ez Mila poztuko zen bezainbeste. Tia Mariarengana joan zitzaion gogoa gero: zer esango ote zuten Mariak, Johnek eta Carlek Nahia hain handi tuta ikustean. Urte hartako San Tomas biharamunean, hitzik egin gabe abiatuak ziren taxian. Bidexkan barrena atzean utzi zuten Otalar. Milak burua ostera biratua zuen dagoeneko eta ez zituen begiak leihotik kentzen. Kanpoan, zuhaitzak bereizgabe igarotzen ziren eta euritantak kristaletik kanpora galtzen. — Oparirik ba al daramagu haientzat? — Zer, maitia? — Opariak, amona. Haientzat, tiarentzateta. — Maria zaharturik zegon ja, maitia. Hi bahaiz nahikoa opari harentzat. —Eta badaezpada ardo botila pare bat ere bazeramazkinat, hi nahikoa ez bahaiz —esan zuen Arantzak, airean nabari ziren kirioak baretzeko.Irteera askoko labirintoa zen hiru emakumeak sartu berri ziren aireportua. Ate automati koak igarota, maletak lurrean utzi eta jendetzari begira gelditu ziren. Korrika txikian zihoan bikote gazte bat, ama haurra besotan bermatuta eta aita maleta handi bat esku batean eta opariz beteta joango zen handiago bat bestean hartuta; erretiratu koadrila bat, kanpoko eguraldi kaskarra ahaztuta, prakamotz eta sandaliak soinean; andre garai elegante bat lasai paseatzen zen, gurpildun maletatxoa jabea gertutik jarraitzen zuen txakurtxoa balu bezala. — Gurearen aldean beste mundu bat dirudi honek —esan zuen Milak. — Benga, mugitu ipurdi horiek, martxa honetan hegazkina galduko dugu. British Airwayseko ilaran luze itxaron zuten, harik eta haragizkoa baino plasti kozkoa zirudien gizon batek billeteak eman zizkien arte. Vais a facturar alguna maleta, galdetu zuen eta Arantzak Ez, eskerrik asko, erantzun zion. Vale, muy bien, buen viaje, agur. Modako arropa eta orrazkerez apaindutako gazte ingelesen artetik atera ziren ilaratik. Nahiak albait arinen igaro nahi izan zuen haien artetik. Maletak eskuan, segurta sunkontrolaren ondoan zegoen kafetegira sartu ziren. Hura ere jendez lepo zegoen, baina orduantxe libratu zen mahaia seinalatu zuen Arantzak, eta bera barrara joan artean mahai hartara abiatu ziren Mila eta Nahia. Hasperen batekin eseri zen Mila aulkian, kostata bezala, iloba begira zeukala. — Hau poza aurten zu ere etortzea, maitia — Pozik noa, amona. —Irribarre batez berretsi zuen esandakoa. — Urte berriarekin gauza berriak datozela eta entzuten diren txorakeria horiek denak... Beti gauza iguala. Urtea amaitzen da mundu berriaren esperantzarekin, eta hurrengoa zaharraren etsipenarekin hasten da. Hori jakiteko beste behintzat bizi izan naun. Irribarrea aienatu zen Nahiaren aurpegian baina amonari ezer esateko aukera izan aurretik heldu zen Arantza, kafesneak plastikozko erretilu batean. Hainbat hizkuntzaren gurutzaketa zen marmar haren erdian kafeari azukre erdia bota irabiatu eta ahora eraman zuen Nahiak. Tea eskatzea hobe zuela otu zitzaion, ohitzen joateko, baina beranduegi zen jada. Kafe gozoaren epela nabaritu zuen eztarritik behera erraie tan barrena eta egun hartan bigarrenez esnatu zen.Hegazkinean joatea zintzilik egotea bezala dela pentsatu zuen Nahiak. Zintzilik egotea baino gehiago, inork ez dizueta eusten. Kanpora une laburrez begiratzeko soilik igotzen zuen leihatila, ezin zuen luzaroago begira egon. Basamortu zuri bat zen kanpokoa, toki hartan inor bizi ote zen ere pentsa zezakeen batek ia. — Lainoetan norbait bizi daitekeela eta guzti ematen din, ezta? —esan zuen Milak, eta izutu eta guzti egin zuen Nahia halako kasualitateak—. Gure jende askori tokatu zaion lainoetara bizitzera joatea. Aireportuan erositako Gara ari zen irakurtzen ama, hil ala biziko zerbait leitzen edo adi egoteko itxurak eginez, ezin zitekeen ondo esan. — Gure Mariari, adibidez —jarraitu zuen Milak, eta Nahiak une batez irla britai niarrak zurizuriak imajinatu zituen, hodei bigunen modukoak—. Mariak bost urte zitue la utzi behar izan zinan Otalar eta ez dun ordutik sekula santan bueltatu. Ondotxo zekien hori Nahiak, hamaika biderrez kontatu baitzioten nola ebakua tu zituzten amona eta haur andana bat, gerratik salbatzeko. Baina ordutik honakoaz ez zioten ezer esan, eta berak galdetu ere ez, isiltasunaren familiaohitura jarraituz. Egunkaritik begiak altxatu zituen Arantzak: — Ama —esan zion Milari—, isilduta ez goaz inora. Bada garaia gauzak kontatzen hasteko. — Arantza, badakin… — Ama —moztu zion Arantzak—, hitz egin dugu honetaz. Nahiak sentipena izan zuen ordura arteko bere bizitza ez zela bere ekintzen ondorioa izan, baizik eta ingurukoek esandakoek eta isildutakoek osatzen zuten izaki formagabe bat. Hainbesteko sekretuaren arrazoia jakin nahi zuela eta, gainera, zor ziotela esatekotan egon zen, baina isildu eta amonari begira geratu zen, zerbait azalduko ote zuen zain. — Gauza gutxi gehiago esan daiteke eta dena zeukanat esateko, maitia —zintzilik doan hegazkineko bidaiarien ahotsek ez zioten gain hartzen Milarenari—. Jende askoren historia dun nire ahizparena: ume koxkorra besterik ez zela alde egin eta sekula bueltatu ez bizitza guztian etxe deitu izan duen horretara. Tia Mariak ez din inoiz bueltatu nahi izan, beldur delako bueltan nola aurkituko duen dena, nola aurkituko duen Otalar zaharra, jendea… Gerra bukatu aurretik joan huen; pentsa, diktadura ere kanpotik ezagutu zinan. Hark bere bizitza han egin din, bertan hazi dun, bertan maite mindu dun eta sortu din familia. Baina ezin zion etxe deitu hari. Otalar dun etxea harent zat, beti izango dun hala, baina hara ere ezin bueltatu. Nahia pentsakor geratu zen minutu luzez eta ez zuen astirik izan zergatiez galdetzeko, zergatik ez zuen amonak ahizparekin batera ihes egin edo zergatik erabaki zuten etxeko txikiena bakarrik eta horren urrun bidaltzea, galdetu nahi liokeen zer senti tu zuen berak Maria gerraondoan ere itzuli ez zenean han geratzea erabaki zuelako, nola berreraiki daitekeen gerrak astindutako bizimodu bat eta beste hamaika kontu; baina galdetzera egiten ausartzerako Mila lo zetorren alboko aulkian. Hegazkinean sartu orduko fular lodia alderik alde zabaldu eta bertan bildu baitzen. Nahiak beragana itzuli eta agerian zuen sorbalda estali zion maitekiro, amak egunkariaren orrien gainetik irribarre erdi bat egiten ziola. Laster eman zuten berriz gerrikoak lotzeko abisua. Beste guztien atzetik atera ziren hegazkinetik eta bakoitza bere gogoan bilduta egon ziren maleten zain, beren galdera eta ardurekin. Aireportutik atera eta hotzak gogortu zituen berehala; 8 graduko tenpe ratura, ihintza eta ordubete goizago Londresen. — Hona etortzea denboran atzera egitea bezala dun —esan zion Milak Arantzari, hau eskumuturreko erlojuan ordua aldatzen ikustean. Inurritegi baten itxura du ate inguruak: jendea, autoak eta autobusak joanetorri etengabean. Bastoia oratu eta ingurukoen presaz kutsatu nahi ez duenaren patxadaz zebilen Mila. Nahiak jakaren lepoaldea luzatu eta sendo heldu zion amonaren besoari, berotasun bila. Hitzartutako lekuan ikusi zuten Carl, haien esperoan. Musu laburrez eta hitz gutxitan elkar agurtu eta autorantz abiatu ziren laurak, haize finetik babesteko. Nahiak eta Arantzak isilik egin zuten bidea, noizean behin irriren bat eskainiz etenik gabe hizketan ari ziren Mila eta Carli. Ahaztua zuen Nahiak Milaren ingeles berezia. Nahi adina argi eta apaingarriz hornituta ere histasuna ezkutatu ezin zekiokeen hiri arrotz hartan etxean baino alaiago ikusi zuen amona. Otalar izango zuten bi ahizpek aberria, baina etxea beste gauza askok ere egiten dutela pentsatu zuen Nahiak Mila eta Maria besarkatzen ikusi zituenean. 73 — Ondo itxi al ditun ate guztiak? — Bai, ama. Baina eguraldi honekin ez zait iruditzen inor honaino etortzen ausartuko denik. — Horixe, ba, aterpe bila! Nahia, maitia, joan hadi begiratzera. Amari begira geratu zen Nahia, zer egin behar zuen hitzik gabe galdetuz, badaezpada ere. Baiezkoa egin zion buruaz Arantzak. Bazekien bestela kezkatuta pasako zuela Milak bidaia osoa. Korrika egin zuen joanetorria Nahiak. Joder, ze hotza, atera zitzaion berriz taxian sartzean. Berogailua jarrita zuen gidariak eta leihoak lurruntzen hasita zeuden. — Halaxe eman dute aste osorako. Baina bueno, zuek libratzen zarete —esan zuen taxistak. — Libratu? Gizona, Londresa goazak eta hango neguak puskaz gorriagoak dituk! Ordura arte zoritxarrekoa iruditu izan zitzaion Nahiari neguko oporretan are hotz handiagoko leku batera joan behar izatea eta, azken urteetan, egun horiek bere aitaren aldeko familiarekin igarotzeko ohitura hartua zuen. Eguberriak puskaz alaiagoak izan ohi ziren haiekin. Tradizioari men eginez apaintzen zuten Gabonetako zuhaitza, guztiek batera, eta afalostean, sabela beteta eta edalontziak hustuta abesten zituzten gabonkantak. Nahiaren irudiko familia normal batek ospatu beharko lituzkeen eran ospatzen zituzten eguberriak. ilaren maleta Mercedes zurian sartu eta atzera begiratu zuen Arantzak, Otalar aldera. Iluna zetorren eguna. Baserriaren hormek zentzugabeki errime eusten zioten kanpoan behelainoari. Berokia kendu eta gidariaren atzeko aulkian eseri zen. Buelta eman zuen orduan Milak. Domu Santu egun batez Otalarren egindako bazkariaren ostean etxera bidean amak esandakoak, ordea, bestelako gogoa piztu zuen beregan. Kanposantura lagun du zuten amona Mila goiz hartan eta zahartuta ikusi zuen Nahiak, baserrira bisitan joaten zitzaionean baino arrunt nekatuago eta ahulago zebilen, goibel. Ohi baino isilago bazkaldu zuten eta Otalar handiaren jangela handi geratu zitzaien Mila, Arantza eta Nahiari. Etzatera zihoala eta hobe zutela herrira joan esan zien amonak alabari eta bilobari, arratsaldea euren gauzetarako aprobetxatu nahi bazuten. Autoan sartzerakoan amonari ea zer gertatzen zitzaion galdetu zuen Nahiak. — Ezer ez, txiki —erantzun zion amak—, zahartzen ari da, urteek ez dute barkatzen, besterik gabe. Handik egun batzuetara hasi zen Arantza Londresa egiten zuten urteroko bidaia antolatzen, eta Nahiak, urte hartan joatea erabaki zuela esan zion amari. Poztu egin zen Arantza, baina ez Mila poztuko zen bezainbeste. Tia Mariarengana joan zitzaion gogoa gero: zer esango ote zuten Mariak, Johnek eta Carlek Nahia hain handi tuta ikustean. Urte hartako San Tomas biharamunean, hitzik egin gabe abiatuak ziren taxian. Bidexkan barrena atzean utzi zuten Otalar. Milak burua ostera biratua zuen dagoeneko eta ez zituen begiak leihotik kentzen. Kanpoan, zuhaitzak bereizgabe igarotzen ziren eta euritantak kristaletik kanpora galtzen. — Oparirik ba al daramagu haientzat? — Zer, maitia? — Opariak, amona. Haientzat, tiarentzateta. — Maria zaharturik zegon ja, maitia. Hi bahaiz nahikoa opari harentzat. —Eta badaezpada ardo botila pare bat ere bazeramazkinat, hi nahikoa ez bahaiz —esan zuen Arantzak, airean nabari ziren kirioak baretzeko.Irteera askoko labirintoa zen hiru emakumeak sartu berri ziren aireportua. Ate automati koak igarota, maletak lurrean utzi eta jendetzari begira gelditu ziren. Korrika txikian zihoan bikote gazte bat, ama haurra besotan bermatuta eta aita maleta handi bat esku batean eta opariz beteta joango zen handiago bat bestean hartuta; erretiratu koadrila bat, kanpoko eguraldi kaskarra ahaztuta, prakamotz eta sandaliak soinean; andre garai elegante bat lasai paseatzen zen, gurpildun maletatxoa jabea gertutik jarraitzen zuen txakurtxoa balu bezala. — Gurearen aldean beste mundu bat dirudi honek —esan zuen Milak. — Benga, mugitu ipurdi horiek, martxa honetan hegazkina galduko dugu. British Airwayseko ilaran luze itxaron zuten, harik eta haragizkoa baino plasti kozkoa zirudien gizon batek billeteak eman zizkien arte. Vais a facturar alguna maleta, galdetu zuen eta Arantzak Ez, eskerrik asko, erantzun zion. Vale, muy bien, buen viaje, agur. Modako arropa eta orrazkerez apaindutako gazte ingelesen artetik atera ziren ilaratik. Nahiak albait arinen igaro nahi izan zuen haien artetik. Maletak eskuan, segurta sunkontrolaren ondoan zegoen kafetegira sartu ziren. Hura ere jendez lepo zegoen, baina orduantxe libratu zen mahaia seinalatu zuen Arantzak, eta bera barrara joan artean mahai hartara abiatu ziren Mila eta Nahia. Hasperen batekin eseri zen Mila aulkian, kostata bezala, iloba begira zeukala. — Hau poza aurten zu ere etortzea, maitia — Pozik noa, amona. —Irribarre batez berretsi zuen esandakoa. — Urte berriarekin gauza berriak datozela eta entzuten diren txorakeria horiek denak... Beti gauza iguala. Urtea amaitzen da mundu berriaren esperantzarekin, eta hurrengoa zaharraren etsipenarekin hasten da. Hori jakiteko beste behintzat bizi izan naun. Irribarrea aienatu zen Nahiaren aurpegian baina amonari ezer esateko aukera izan aurretik heldu zen Arantza, kafesneak plastikozko erretilu batean. Hainbat hizkuntzaren gurutzaketa zen marmar haren erdian kafeari azukre erdia bota irabiatu eta ahora eraman zuen Nahiak. Tea eskatzea hobe zuela otu zitzaion, ohitzen joateko, baina beranduegi zen jada. Kafe gozoaren epela nabaritu zuen eztarritik behera erraie tan barrena eta egun hartan bigarrenez esnatu zen.Hegazkinean joatea zintzilik egotea bezala dela pentsatu zuen Nahiak. Zintzilik egotea baino gehiago, inork ez dizueta eusten. Kanpora une laburrez begiratzeko soilik igotzen zuen leihatila, ezin zuen luzaroago begira egon. Basamortu zuri bat zen kanpokoa, toki hartan inor bizi ote zen ere pentsa zezakeen batek ia. — Lainoetan norbait bizi daitekeela eta guzti ematen din, ezta? —esan zuen Milak, eta izutu eta guzti egin zuen Nahia halako kasualitateak—. Gure jende askori tokatu zaion lainoetara bizitzera joatea. Aireportuan erositako Gara ari zen irakurtzen ama, hil ala biziko zerbait leitzen edo adi egoteko itxurak eginez, ezin zitekeen ondo esan. — Gure Mariari, adibidez —jarraitu zuen Milak, eta Nahiak une batez irla britai niarrak zurizuriak imajinatu zituen, hodei bigunen modukoak—. Mariak bost urte zitue la utzi behar izan zinan Otalar eta ez dun ordutik sekula santan bueltatu. Ondotxo zekien hori Nahiak, hamaika biderrez kontatu baitzioten nola ebakua tu zituzten amona eta haur andana bat, gerratik salbatzeko. Baina ordutik honakoaz ez zioten ezer esan, eta berak galdetu ere ez, isiltasunaren familiaohitura jarraituz. Egunkaritik begiak altxatu zituen Arantzak: — Ama —esan zion Milari—, isilduta ez goaz inora. Bada garaia gauzak kontatzen hasteko. — Arantza, badakin… — Ama —moztu zion Arantzak—, hitz egin dugu honetaz. Nahiak sentipena izan zuen ordura arteko bere bizitza ez zela bere ekintzen ondorioa izan, baizik eta ingurukoek esandakoek eta isildutakoek osatzen zuten izaki formagabe bat. Hainbesteko sekretuaren arrazoia jakin nahi zuela eta, gainera, zor ziotela esatekotan egon zen, baina isildu eta amonari begira geratu zen, zerbait azalduko ote zuen zain. — Gauza gutxi gehiago esan daiteke eta dena zeukanat esateko, maitia —zintzilik doan hegazkineko bidaiarien ahotsek ez zioten gain hartzen Milarenari—. Jende askoren historia dun nire ahizparena: ume koxkorra besterik ez zela alde egin eta sekula bueltatu ez bizitza guztian etxe deitu izan duen horretara. Tia Mariak ez din inoiz bueltatu nahi izan, beldur delako bueltan nola aurkituko duen dena, nola aurkituko duen Otalar zaharra, jendea… Gerra bukatu aurretik joan huen; pentsa, diktadura ere kanpotik ezagutu zinan. Hark bere bizitza han egin din, bertan hazi dun, bertan maite mindu dun eta sortu din familia. Baina ezin zion etxe deitu hari. Otalar dun etxea harent zat, beti izango dun hala, baina hara ere ezin bueltatu. Nahia pentsakor geratu zen minutu luzez eta ez zuen astirik izan zergatiez galdetzeko, zergatik ez zuen amonak ahizparekin batera ihes egin edo zergatik erabaki zuten etxeko txikiena bakarrik eta horren urrun bidaltzea, galdetu nahi liokeen zer senti tu zuen berak Maria gerraondoan ere itzuli ez zenean han geratzea erabaki zuelako, nola berreraiki daitekeen gerrak astindutako bizimodu bat eta beste hamaika kontu; baina galdetzera egiten ausartzerako Mila lo zetorren alboko aulkian. Hegazkinean sartu orduko fular lodia alderik alde zabaldu eta bertan bildu baitzen. Nahiak beragana itzuli eta agerian zuen sorbalda estali zion maitekiro, amak egunkariaren orrien gainetik irribarre erdi bat egiten ziola. Laster eman zuten berriz gerrikoak lotzeko abisua. Beste guztien atzetik atera ziren hegazkinetik eta bakoitza bere gogoan bilduta egon ziren maleten zain, beren galdera eta ardurekin. Aireportutik atera eta hotzak gogortu zituen berehala; 8 graduko tenpe ratura, ihintza eta ordubete goizago Londresen. — Hona etortzea denboran atzera egitea bezala dun —esan zion Milak Arantzari, hau eskumuturreko erlojuan ordua aldatzen ikustean. Inurritegi baten itxura du ate inguruak: jendea, autoak eta autobusak joanetorri etengabean. Bastoia oratu eta ingurukoen presaz kutsatu nahi ez duenaren patxadaz zebilen Mila. Nahiak jakaren lepoaldea luzatu eta sendo heldu zion amonaren besoari, berotasun bila. Hitzartutako lekuan ikusi zuten Carl, haien esperoan. Musu laburrez eta hitz gutxitan elkar agurtu eta autorantz abiatu ziren laurak, haize finetik babesteko. Nahiak eta Arantzak isilik egin zuten bidea, noizean behin irriren bat eskainiz etenik gabe hizketan ari ziren Mila eta Carli. Ahaztua zuen Nahiak Milaren ingeles berezia. Nahi adina argi eta apaingarriz hornituta ere histasuna ezkutatu ezin zekiokeen hiri arrotz hartan etxean baino alaiago ikusi zuen amona. Otalar izango zuten bi ahizpek aberria, baina etxea beste gauza askok ere egiten dutela pentsatu zuen Nahiak Mila eta Maria besarkatzen ikusi zituenean. 74 — Ondo itxi al ditun ate guztiak? — Bai, ama. Baina eguraldi honekin ez zait iruditzen inor honaino etortzen ausartuko denik. — Horixe, ba, aterpe bila! Nahia, maitia, joan hadi begiratzera. Amari begira geratu zen Nahia, zer egin behar zuen hitzik gabe galdetuz, badaezpada ere. Baiezkoa egin zion buruaz Arantzak. Bazekien bestela kezkatuta pasako zuela Milak bidaia osoa. Korrika egin zuen joanetorria Nahiak. Joder, ze hotza, atera zitzaion berriz taxian sartzean. Berogailua jarrita zuen gidariak eta leihoak lurruntzen hasita zeuden. — Halaxe eman dute aste osorako. Baina bueno, zuek libratzen zarete —esan zuen taxistak. — Libratu? Gizona, Londresa goazak eta hango neguak puskaz gorriagoak dituk! Ordura arte zoritxarrekoa iruditu izan zitzaion Nahiari neguko oporretan are hotz handiagoko leku batera joan behar izatea eta, azken urteetan, egun horiek bere aitaren aldeko familiarekin igarotzeko ohitura hartua zuen. Eguberriak puskaz alaiagoak izan ohi ziren haiekin. Tradizioari men eginez apaintzen zuten Gabonetako zuhaitza, guztiek batera, eta afalostean, sabela beteta eta edalontziak hustuta abesten zituzten gabonkantak. Nahiaren irudiko familia normal batek ospatu beharko lituzkeen eran ospatzen zituzten eguberriak. ilaren maleta Mercedes zurian sartu eta atzera begiratu zuen Arantzak, Otalar aldera. Iluna zetorren eguna. Baserriaren hormek zentzugabeki errime eusten zioten kanpoan behelainoari. Berokia kendu eta gidariaren atzeko aulkian eseri zen. Buelta eman zuen orduan Milak. Domu Santu egun batez Otalarren egindako bazkariaren ostean etxera bidean amak esandakoak, ordea, bestelako gogoa piztu zuen beregan. Kanposantura lagun du zuten amona Mila goiz hartan eta zahartuta ikusi zuen Nahiak, baserrira bisitan joaten zitzaionean baino arrunt nekatuago eta ahulago zebilen, goibel. Ohi baino isilago bazkaldu zuten eta Otalar handiaren jangela handi geratu zitzaien Mila, Arantza eta Nahiari. Etzatera zihoala eta hobe zutela herrira joan esan zien amonak alabari eta bilobari, arratsaldea euren gauzetarako aprobetxatu nahi bazuten. Autoan sartzerakoan amonari ea zer gertatzen zitzaion galdetu zuen Nahiak. — Ezer ez, txiki —erantzun zion amak—, zahartzen ari da, urteek ez dute barkatzen, besterik gabe. Handik egun batzuetara hasi zen Arantza Londresa egiten zuten urteroko bidaia antolatzen, eta Nahiak, urte hartan joatea erabaki zuela esan zion amari. Poztu egin zen Arantza, baina ez Mila poztuko zen bezainbeste. Tia Mariarengana joan zitzaion gogoa gero: zer esango ote zuten Mariak, Johnek eta Carlek Nahia hain handi tuta ikustean. Urte hartako San Tomas biharamunean, hitzik egin gabe abiatuak ziren taxian. Bidexkan barrena atzean utzi zuten Otalar. Milak burua ostera biratua zuen dagoeneko eta ez zituen begiak leihotik kentzen. Kanpoan, zuhaitzak bereizgabe igarotzen ziren eta euritantak kristaletik kanpora galtzen. — Oparirik ba al daramagu haientzat? — Zer, maitia? — Opariak, amona. Haientzat, tiarentzateta. — Maria zaharturik zegon ja, maitia. Hi bahaiz nahikoa opari harentzat. —Eta badaezpada ardo botila pare bat ere bazeramazkinat, hi nahikoa ez bahaiz —esan zuen Arantzak, airean nabari ziren kirioak baretzeko.Irteera askoko labirintoa zen hiru emakumeak sartu berri ziren aireportua. Ate automati koak igarota, maletak lurrean utzi eta jendetzari begira gelditu ziren. Korrika txikian zihoan bikote gazte bat, ama haurra besotan bermatuta eta aita maleta handi bat esku batean eta opariz beteta joango zen handiago bat bestean hartuta; erretiratu koadrila bat, kanpoko eguraldi kaskarra ahaztuta, prakamotz eta sandaliak soinean; andre garai elegante bat lasai paseatzen zen, gurpildun maletatxoa jabea gertutik jarraitzen zuen txakurtxoa balu bezala. — Gurearen aldean beste mundu bat dirudi honek —esan zuen Milak. — Benga, mugitu ipurdi horiek, martxa honetan hegazkina galduko dugu. British Airwayseko ilaran luze itxaron zuten, harik eta haragizkoa baino plasti kozkoa zirudien gizon batek billeteak eman zizkien arte. Vais a facturar alguna maleta, galdetu zuen eta Arantzak Ez, eskerrik asko, erantzun zion. Vale, muy bien, buen viaje, agur. Modako arropa eta orrazkerez apaindutako gazte ingelesen artetik atera ziren ilaratik. Nahiak albait arinen igaro nahi izan zuen haien artetik. Maletak eskuan, segurta sunkontrolaren ondoan zegoen kafetegira sartu ziren. Hura ere jendez lepo zegoen, baina orduantxe libratu zen mahaia seinalatu zuen Arantzak, eta bera barrara joan artean mahai hartara abiatu ziren Mila eta Nahia. Hasperen batekin eseri zen Mila aulkian, kostata bezala, iloba begira zeukala. — Hau poza aurten zu ere etortzea, maitia — Pozik noa, amona. —Irribarre batez berretsi zuen esandakoa. — Urte berriarekin gauza berriak datozela eta entzuten diren txorakeria horiek denak... Beti gauza iguala. Urtea amaitzen da mundu berriaren esperantzarekin, eta hurrengoa zaharraren etsipenarekin hasten da. Hori jakiteko beste behintzat bizi izan naun. Irribarrea aienatu zen Nahiaren aurpegian baina amonari ezer esateko aukera izan aurretik heldu zen Arantza, kafesneak plastikozko erretilu batean. Hainbat hizkuntzaren gurutzaketa zen marmar haren erdian kafeari azukre erdia bota irabiatu eta ahora eraman zuen Nahiak. Tea eskatzea hobe zuela otu zitzaion, ohitzen joateko, baina beranduegi zen jada. Kafe gozoaren epela nabaritu zuen eztarritik behera erraie tan barrena eta egun hartan bigarrenez esnatu zen.Hegazkinean joatea zintzilik egotea bezala dela pentsatu zuen Nahiak. Zintzilik egotea baino gehiago, inork ez dizueta eusten. Kanpora une laburrez begiratzeko soilik igotzen zuen leihatila, ezin zuen luzaroago begira egon. Basamortu zuri bat zen kanpokoa, toki hartan inor bizi ote zen ere pentsa zezakeen batek ia. — Lainoetan norbait bizi daitekeela eta guzti ematen din, ezta? —esan zuen Milak, eta izutu eta guzti egin zuen Nahia halako kasualitateak—. Gure jende askori tokatu zaion lainoetara bizitzera joatea. Aireportuan erositako Gara ari zen irakurtzen ama, hil ala biziko zerbait leitzen edo adi egoteko itxurak eginez, ezin zitekeen ondo esan. — Gure Mariari, adibidez —jarraitu zuen Milak, eta Nahiak une batez irla britai niarrak zurizuriak imajinatu zituen, hodei bigunen modukoak—. Mariak bost urte zitue la utzi behar izan zinan Otalar eta ez dun ordutik sekula santan bueltatu. Ondotxo zekien hori Nahiak, hamaika biderrez kontatu baitzioten nola ebakua tu zituzten amona eta haur andana bat, gerratik salbatzeko. Baina ordutik honakoaz ez zioten ezer esan, eta berak galdetu ere ez, isiltasunaren familiaohitura jarraituz. Egunkaritik begiak altxatu zituen Arantzak: — Ama —esan zion Milari—, isilduta ez goaz inora. Bada garaia gauzak kontatzen hasteko. — Arantza, badakin… — Ama —moztu zion Arantzak—, hitz egin dugu honetaz. Nahiak sentipena izan zuen ordura arteko bere bizitza ez zela bere ekintzen ondorioa izan, baizik eta ingurukoek esandakoek eta isildutakoek osatzen zuten izaki formagabe bat. Hainbesteko sekretuaren arrazoia jakin nahi zuela eta, gainera, zor ziotela esatekotan egon zen, baina isildu eta amonari begira geratu zen, zerbait azalduko ote zuen zain. — Gauza gutxi gehiago esan daiteke eta dena zeukanat esateko, maitia —zintzilik doan hegazkineko bidaiarien ahotsek ez zioten gain hartzen Milarenari—. Jende askoren historia dun nire ahizparena: ume koxkorra besterik ez zela alde egin eta sekula bueltatu ez bizitza guztian etxe deitu izan duen horretara. Tia Mariak ez din inoiz bueltatu nahi izan, beldur delako bueltan nola aurkituko duen dena, nola aurkituko duen Otalar zaharra, jendea… Gerra bukatu aurretik joan huen; pentsa, diktadura ere kanpotik ezagutu zinan. Hark bere bizitza han egin din, bertan hazi dun, bertan maite mindu dun eta sortu din familia. Baina ezin zion etxe deitu hari. Otalar dun etxea harent zat, beti izango dun hala, baina hara ere ezin bueltatu. Nahia pentsakor geratu zen minutu luzez eta ez zuen astirik izan zergatiez galdetzeko, zergatik ez zuen amonak ahizparekin batera ihes egin edo zergatik erabaki zuten etxeko txikiena bakarrik eta horren urrun bidaltzea, galdetu nahi liokeen zer senti tu zuen berak Maria gerraondoan ere itzuli ez zenean han geratzea erabaki zuelako, nola berreraiki daitekeen gerrak astindutako bizimodu bat eta beste hamaika kontu; baina galdetzera egiten ausartzerako Mila lo zetorren alboko aulkian. Hegazkinean sartu orduko fular lodia alderik alde zabaldu eta bertan bildu baitzen. Nahiak beragana itzuli eta agerian zuen sorbalda estali zion maitekiro, amak egunkariaren orrien gainetik irribarre erdi bat egiten ziola. Laster eman zuten berriz gerrikoak lotzeko abisua. Beste guztien atzetik atera ziren hegazkinetik eta bakoitza bere gogoan bilduta egon ziren maleten zain, beren galdera eta ardurekin. Aireportutik atera eta hotzak gogortu zituen berehala; 8 graduko tenpe ratura, ihintza eta ordubete goizago Londresen. — Hona etortzea denboran atzera egitea bezala dun —esan zion Milak Arantzari, hau eskumuturreko erlojuan ordua aldatzen ikustean. Inurritegi baten itxura du ate inguruak: jendea, autoak eta autobusak joanetorri etengabean. Bastoia oratu eta ingurukoen presaz kutsatu nahi ez duenaren patxadaz zebilen Mila. Nahiak jakaren lepoaldea luzatu eta sendo heldu zion amonaren besoari, berotasun bila. Hitzartutako lekuan ikusi zuten Carl, haien esperoan. Musu laburrez eta hitz gutxitan elkar agurtu eta autorantz abiatu ziren laurak, haize finetik babesteko. Nahiak eta Arantzak isilik egin zuten bidea, noizean behin irriren bat eskainiz etenik gabe hizketan ari ziren Mila eta Carli. Ahaztua zuen Nahiak Milaren ingeles berezia. Nahi adina argi eta apaingarriz hornituta ere histasuna ezkutatu ezin zekiokeen hiri arrotz hartan etxean baino alaiago ikusi zuen amona. Otalar izango zuten bi ahizpek aberria, baina etxea beste gauza askok ere egiten dutela pentsatu zuen Nahiak Mila eta Maria besarkatzen ikusi zituenean.

2023-12-01

Xalimen-hiria

FITO RODRIGUEZ Xalimen hiria “Bazter itzazue alegoriak eta hutsak diren hipotesiak ! Betiko galdera madarikatuei erantzun zuzenak emaizkiezue” Heinrich Heine in “ Zum lazarus” (1853) Argazkia: By Boris Niehaus (www.1just.de) Own work, CC BY SA 4.0, https://commons.wikimedia.org/w/index.php?curid=34606822 Sarrera gisa Yasser Arafat, Palestinako okupazio sionistaren aurkako oposizio politiko ez erlijiosoaren lider historikoa, 2004ko azaroan hil zen. Hurrengo urtean Gazako Zonaldearen aurkako bonbardaketa handiaren bezperan, 2014ko eta gaur egungo erasoen aurrekaria izan zenean, bisitatu nuen Palestina. 2006an egin ziren Gazan azken hauteskundeak, erlijioz kanpo eratuta zegoen ohiko proposamen historikoaren gainetik Hamas oposizio islamistak irabazi zituenak. Ondoren, benetako gerra izan zen bi alderdi politikoen artean, H amasek Palestinako Askapenerako Erakundearen gainean irabazi zuen, eta ordutik hona ez da hauteskunde berririk izan. 2023. urtea amaitzearekin batera, zonaren egoera geopolitikoan funtsezko aldaketa bat hasi berri da eta duela 75 urte okupazio sionistak eragindako gaitz guztiak sakondu besterik egiten ez duen tragedia berpiztu da. Aipatu hondamendiaren salaketa politikoa edo etikoa izan daiteke, erakundeetan edo kaleetan, baina kulturaren esparrutik ere ezin gara ahotsik altxa gabe geratu. Tragedia eta drama ere hizkuntzaren forma literarioak dira, bizitza eta heriotza bere sakontasun osoan irudikatu eta birpentsatzeko sortutakoak. Horixe sortu nahi dugu guk ere testu honekin. Jerusalem leku fisikoa da, baina sinbolo bat ere bada, eta, haren bikoiztasunean, desadostasuna azalerazteko eta zentzu partekatua aurkitzeko aukera ere izan daiteke. Testu honek hitza eman nahi dio literatura proposamen bati, non arrazoiaren eta sentimenduaren bidez, Palestinaren eta Israelen inguruko istorio txikiak dramatikoki kontatzeko bidexkak egon, badauden. Arkeologiatik gerrara, moralaren mugetatik gure portaera kolektiboen zentzugabekeriaraino doan kontakizuna da hauxe, beraz. Politikaz harago, literatura ere “askapenerako” tresna eraginkorra izan daitekeelakoan. 1. Damaskoko atea: Bero handia egiten zuen eta irakasleari ez zitzaion ezertxo ere aditzen. Josu, Joxe eta Miren hizketan ari ziren azken lerroko aulkietan eserita. IRAKASLEAK: Platonek bere “Elkarrizketak” idazteari ekin ziolarik, ez zen soilik idazteko modu berri bat erabiltzen ari izan, pentsatzeko era berria ere abian jartzen ari izan zen... Aurreko Hesiodok edo Homerok mito erlijiosoak edo kronikak erabili bazituzten ere, Platonen idazkerak bere aurretik ez zegoen memoria motari nahiz gogamenari ateak ireki zizkion... ...zer gertatzen da hor atzean? JOSUK: Ezer ez. IRAKASLEAK: Zertaz ari zarete hizketan? JOXEK: Ezertaz ere ez. IRAKASLEAK: Gurean, halaber, modu honetako idazki literario filosofiko pedagogikoak izan dira, adibidez, L. L. Bonaparteren aginduz eta A. Iturriagaren Jolasak oinarritzat hartuz: J. Duvoisinen Iturriagaren Solastaldiak lapurteraz eginiko bertsioa e do E. Intxausperen Iturriagaren Elhestaldiak zubereraz eginikoa edota J. A. Uriarteren Iturriagaren Berbaldijak bizkaieraz egina bezalakoak. Autore ezagunik gabeko zenbait kasuren artean jorratu izan da eredu hau, Irakaslearen eskugarria?? deituriko elkarr izketa da horren adibide... (…) Eta Mogelek, Peru Abarka, euskarazko eleberrigintzan aitzindari dena idatzi zuenean, gertaera solteak bildu eta eskaini baino elkarrizketak papereratu nahi izan zituen euskal literaturan filosofia oinarria ezarriz. Ez genuke ahaztu behar, bide batez, Mogel bera izan zela Pascalen Gogamenak itzuli zituena… (…) Aski da!, zuek, atzeko hirurok, zoazte kanpora eta klasea amaitu arte itxaron niri, gero hitz egingo dugu eta! JOXEK: Guk ez dugu ezer egin… IRAKASLEAK: Horregatik, hain zuzen ere. Eskolara ikastera etorri behar da eta ez hizketan denbora alferrik galtzera..., beraz, zoazte kanpora! JOSUK: Eta zer egin behar dugu kanpoan? IRAKASLEAK: Itxaron, besterik ez!. MIRENEK: Nik ere bai ? IRAKASLEAK: Noski!. Zu zara horietariko bat… (…) 2. Jaffakoko atea: ANDEREÑOAK: Kaixo! JOXEK: Zein zara zu? ANDEREÑOAK: Artizarne JOXEK: Eta zer egiten duzu hemen? ANDEREÑOAK: Irakaslea naiz JOSUK: Gu zigortuta gaude. ANDEREÑOAK: Horregatik nator. MIRENEK: Aspertuta ere bagaude... ANDEREÑOAK: Normala da. Hemen ez dauzkazue ohiko gelakideak muturka aritzeko. Bakartuta zaudete. JOXEK: Zertara etorri zara zu? ANDEREÑOAK: Jerusalemi buruz hitz egingo dizuet… JOXEK: Baina hau ez da erlijioaren ordua... ANDEREÑOAK: Ez. Zuek elkarbizitza zer den ikasi behar duzue oraindik, bestela ez zinatekete hemen, zeuen gelatik kanpo, egongo… MIRENEK: Eta guri errieta egitera bidali al zaituzte? ANDEREÑOAK: Herritartasuna da oraingo ikasgaia, zuek behar duzue eta. Beraz, ez gara erlijioaz arituko… JOXEK: Eta orduan, zergatik mintzatu behar da Jerusalemez? ANDEREÑOAK: Jerusalemen gerran ari direlako. JOXEK: Gerra hura urrutiegi dago, ordea. ANDEREÑOAK: Urruneko liskar horrek baldintzatzen ditu hain zuzen ere, bai egun munduan dauden gerrak eta baita orain arte izan diren gainerako gerra gehienak ere… JOXEK: Zergatik? ANDEREÑOAK: Haatik. JOXEK: Horixe arrazoia! ANDEREÑOAK: Arrazoirik ezaren kondaira baita gaur kontatu nahi dizuedana. Ustez, Bakearen hiri zena, nola odol nahiz oinazeen hirigune bilakatu zen. Hiritartasuna irakasteko, bada, funtsezkoa. Beraz, zer dakizue Jerusalemi buruz? JOXEK: Israelen dagoela. JOSUK: Ez, Palestinan! ANDEREÑOAK: Ongi, gehiago… JOXEK: Israelgo hiriburua dela. ANDEREÑOAK: Gaizki! JOXEK: Palestinakoa, beraz… ANDEREÑOAK: Ez bata eta ez bestea… MIRENEK: Andereño…, non dago eta nongo hiriburua da Jerusalem? ANDEREÑOAK: Batzuek beren hiriburua dela diote, baina, ofizialki, ezin esan inongoa denik, eta kokapenaz… batzuek Israelen dagoela diote eta besteek Palestinan. Egia esanda, banatuta dago. MIRENEK: Zer dago banatuta, horri buruzko iritzia? ANDEREÑOAK: Irizpidea eta hiriaren kokapen fisikoa bera ere bai. MIRENEK: Hiria erdibiturik al dago? ANDEREÑOAK: Bai, hura eta inguru osoa harresi handiaz banatu dituzte barruti desberdinetan. JOXEK: Aspaldidanik ditu Jerusalemek harresiak! ANDEREÑOAK: Jakina, hamaika ate dituztenak, baina ni harresi berriaz ari naiz. Oraindik eraikitzen ari diren hormaz… JOSUK: Eta zertarako ari dira egiten pareta bereizgarri haiek? ANDEREÑOAK: Iritzi desberdinak dauzkatenak bereizteko, hain zuzen… MIRENEK: Zernolako usteak ekar lezake jendea bereizi beharra? ANDEREÑOAK: Adibidez, hautu erlijiosoak, hain justu edo…hain injustu! JOXEK: Erlijioaz ez duzula hitz egingo esan duzu. ANDEREÑOAK: Ez dut hori adierazi. Herritartasunaz arituko garela esan dizuet eta, horretarako, Jerusalemen adibidea hartuko dudala hizpide. MIRENEK: Kontatu, bada. ANDEREÑOAK: Jerusalemgo oraingo agintariek, israeldarrek, Jerusalem izendapena Dabid errege juduak ezarri ziola diote haren hizkuntzan Shalem (Bakearen) tokia izendatzeko. Palestinarrek, aldiz, Al Quds deitzen diote (Santua) eta beren hiriburua dela, edo izango dela diote. Egiptoar kronika zaharretan (K.a. 1850ean), berriz, Jerusalemen aurrekaria den Hurushalimu izeneko herri ‑izena agertzen da, Xalimek sorturiko hiria omen dena, eta aipatu Xalim hura, berriz, orduko Venus jainkosa odoltsu bezain ankerra besterik ez zen. JOXEK: Baina benetako izena, zein da? ANDEREÑOAK: Jerusalem, noski. Gertatzen dena da toki hartan gerra dagoen bezalaxe, hango gizakien hizkuntzen artean ere borroka dagoela eta, hiztunen artean bezainbeste, gizatalde bakoitzaren zientzialari, hizkuntzalari eta erlijioen artean ere liskar bi zian daudela. JOXEK: Beraz, oraingo mokokaldia behintzat, ez da soilik erlijioa dela medio izaten ari. ANDEREÑOAK: Aurretik ere ez. Erlijioa, aipatutako aspaldiko kalapitekin batera, lehiarako beste eremu bat besterik ez da,. Beno, egia esanda, gure kasurako behinik behin, garrantzi handia duen arloa da. Izan ere, ezin esan Jerusalemen muntak, juduen, kri stauen eta islamdarren hiru erlijio nagusietan pisu handia daukala bakarrik, haietariko bakoitzak dituen erlijio azpimultzo anitzetan ere, badu garrantzia. JOXEK: Zer esan nahi duzu horrekin? ANDEREÑOAK: Kristau sinesmena ez dela bakarra, esate baterako. Han, Eliza Katolikoak dituen gurtza‑tokietan koptoak, armeniarrak, etiopiarrak, ortodoxoak edota erromatar erritoaren aldekoak dauden bezala, Jordan ibaian kristau protestante adbentistak, ebanjelikoak eta abar ere aurkituko ditugula. Halaber, juduak, karaitak eta hasidiak, zurrunak edo laxo ak izan daitezke, mahometarrak, bestalde, ismaeldarrak, sunitak, xiitak eta Hanbal edo Wahhab zaleak diren bitartean. Horretaz guztiaz gain, ingurune bera maite eta zaindu nahi duten aurreko erlijioen arteko nahasketak ere badaude: Christian Embassay ‑ko kristau sionistak edo shisan islamdar kirkasiarrak kasu. Baita antzinako Pertsiatik edota Siriatik zaharberritutako bahi moduko sinesmen hermetikoak ere… JOSUK: Erlijioak dauden tokietan bakerik ez, andereño! ANDEREÑOAK: Ez pentsa, erlijioak gainditu nahi izan zituen sionismo politikoak, erantzukizun handia du gerra garaikideetan. (edo ...politikoak, badauka eduki erantzukizun politikorik gerra garaikideetan) JOSUK: Politikak eta erlijioak ez dute batere antzik. Batak praktikoa bezain arrazoizkoa behar du izan eta besteak, berriz, alderantzizkoa… ANDEREÑOAK: “Xalimen gerretan”, erlijioak bezainbeste eragin du politikak, ordea. JOXEK: Nolatan? ANDEREÑOAK: Gure Aitaren idazki zaharrena gordetzen zen toki berean, Suitzan, hasi zen eratzen, 1897an eta Teodoro Herzlen eskutik, Jerusalemgo erlijio guztiez gain, munduko juduen baketokia eraiki nahi izan zuen sionismoaren ideologia politikoa. XX. mend earen hastapenetan, 1909an, lehenengo nekazaritza ‑bilgune utopikoa (kibutz a) ezarri zuten Tiberiades aintziraren ezpondetan. Beraz, ezin arrazionalago eta baketsuago hasi zen, nahiz eta, handik gutxira, egun odoletan dagoen zauria irekitzen hasi izan. JOSUK: Nekez uler daiteke... ANDEREÑOAK: Horrek, noski, bere garapena behar izan zuen. Lehenengo Mundu Gerrarekin batera, turkiarrek Jerusalem galdu eta britainiarrek, aldiz, Palestina osoa eskuratu zuten. Azken hauek, 1917an, “Balfour” deituriko agiriaren bidez, lur haietan egoteko juduen eskubideak onartu zituzten eta horren ondorioz, Bigarren Mundu Gerra amaitu arte, etengabeko lipizta sesioa zabaldu zen. Naziek eragindako Genozidioren aurretik, bada, hain nabarmena zen biztanle juduen gorakada (aliah, hebraieraz), ezen, 1936an Je rusalemgo palestinarren agintariak haien aurka matxinatzeko proposatu zuela. Gauzak horrela, Nazio Batuen Erakundeak, Palestina bitan banatzea onartu zuen 1947an. Palestinarrek ez zuten hura onartu eta, hortik aurrera, hasi zen juduen independentziarako ge rra. Juduek Tel Aviv aukeratu zuten hiriburutzat eta Ben Gurion lehen ministro. Inguruko arabiar gobernuek, etsita, su etena adostu zuten 1949an Israelgo estatua onartuz eta, Palestina, Jordania eta Egiptoren artean banatuz. Ez zuen asko iraun hitzartutak oak. Alde batetik, palestinarren ezinegonak arabiar gobernuak gerrara eraman zituen berriro ere 1967an, eta bestetik, mota guztietako juduen etorrerak (askenaziak, sefardiak, etiopiarrak, etab…) lurraren premia areagotzen zionez, Israelek orduan gerra zela medio eskuratutako lurraldeak bereganatzera jo zuen Nazio Batuek (242. ebazpena) aurreko mugetara itzultzea derrigortu arren. Horri kasu egin nahi ez izanak ekarri zuen 1973ko gerra ( Yom Kippur deitua) zeinetan 1967az geroztik ezarritako mugak finkatu zituen nahiz eta Nazio Batuek berriro ere, 338 . ebazpenaz, hasierako lurraldeetan banatzea berretsi zuen. Eta, gutxi gorabehera, gauzak horrela daude orain… 3. Simaurraren atea: JOXEK: Dena borroka eta zipirri zaparra. Ez al da bake saiorik burutu “Bakearen herriko” lautada haietan? ANDEREÑOAK: Burutu ez. Saiatu bai. Askotan. Lehen adierazitako menia ‑aldiez aparte 1978an AEBetako presidente J. Carter ‑ek, Camp David izeneko hitzarmena bultzatu zuen Egiptoko buruzagi zen Anwar el Sadaten eta Israelgo Menahem Beginen artean, baina, indarrean jarri ez zenez, “Intifada” deituriko matxinadari ekin zioten palestinarrek. Osloko elkarrizketetan adostutakoak ek arri zuen 1994an Kairon sinaturiko akordioa, zeinetan Palestinarren autogobernua onartuta gelditu zen bi aldeetatik. Hurrengo urtean, o rdea, juduen aldetik Bakea sinatu zuen Issac Rabin hil egin zuten. Handik aurrera gerraren aldekoa den “Likud” (Argia) alderdiak hauteskundeak irabazi izan ditu Israelen eta balizko Bake hura Jerusalemgo karriketan baino gehiago paperetan besterik ez dago. MIRENEK: Nork hil zuen Issac Rabin? ANDEREÑOAK: Igal Amir izeneko soldadu ‑ohi batek. Israelgo sionismoak, teorian erlijioaren eta estatuaren arteko bereizketa onartu arren, Torah ikasteko armadara joan beharrik ez izatea ahalbideratzen du. Dena den, Amir horrek, yeshiva hesder batean, hau da mintegi militarrean egin zuen bere s oldadutza elite taldeetara pasatu arte. Bere anaiak, Haggai Amir goi ‑mailako tiratzaileak, Rabin hiltzeko erabili zituen bala bereziak prestatu zizkion. Ez zuen, beraz, palestinar batek hil, Israelgo armadan hezitako judu ortodoxo batek baizik. Egiptoar armadako soldaduek Anwar el Sadat, bakezale arabiarra hil zuten modu berean, bestalde… JOXEK: Ez al da aski susmagarria? ANDEREÑOAK: Beno…Kennedyrena edo Gandhirena izan daitezkeen bezala. MIRENEK: AEBetan, Kennedy gabe ere, azalaren koloreari muzin eginez denentzako herritar eskubideak erdietsi ziren eta Gandhik ikusi ez bazuen ere, Indiak independentzia eskuratu zuen, baina Israelen, ostera, Rabinen hilketaz geroztik bakearen aldeko alder diek hauteskundeak galdu dituzte eta odolak gero eta gorriago bihurtzen ditu Xalimen hiriaren egunsentiak eta ilunabarrak. JOXEK: Baina horietan guztietan ez dago erlijio arazorik. ANDEREÑOAK: Egia da. Alde batetik, Israelgo estatua, ustez behintzat, ez da konfesionala eta, bestetik, azken urteetan palestinarren borrokak egin izan dituzten erakunde gehienak ere, ez dira, berez, erlijiosoak. Horretaz gain, Palestinako egungo egoeran mugen arteko auziak dira edo, nolabait esanda, hara lehenago nor iritsi ote zenaren usteak. Hitz bitan: lurraren jabegoa da kontua, baina ez da beti horrela izan. Eta nago, egungo buruhaustearen iturburua ez dela hori bakarrik. JOXEK: Nola joan da gaia korapilatzen? ANDEREÑOAK: Lehen esan bezala, juduak britainiarrekin batera joan ziren lurrak eskuratzen baina Erresuma Batua Krimeako gerraren ondorioz egin zen Palestinaren jabe eta hark, tartean beste afera batzuk izan baziren ere, batez ere kontu erlijiosoa izan zue n bere sorreran. JOSUK: Noiz gertatu zen? ANDEREÑOAK: Hemeretzigarren mendearen erdialdean, 1853an. Sasoi hartan Palestinako lurraldeak, pertsonak nahiz ondareak, turkiarren menpe zeuden, orduan bertan zeuden erlijioak bizi zituztenak. Horrelakoetan, gehienetan gainera, leku jakin batean erlijio bat baino gehiagotako zaindari desberdinak egoten dira zelatan. Deikunde deritzon elizan, esaterako, katolikoak, ortodoxoak eta armeniarrak elkarri beha daude, nor mesfidatiago. Aipatutako eliza hori, oso zaharra da, Justinianok eraiki omen zuen VI. mendea n Konstantinok egindako baten gainean eta hark Kristoren jaiotza ‑lekua gogoratu nahi du. Nahiz eta bere garaian ez bide zen Justinianoren oso gustuko geratu eta eraiki zuen arkitektoari burua moztu, handik aurrera mota askotako batimenduak?? atxikitzen joan zaizkio. Hemeretzigarren mendearen erdialdean, berriz, toki hai ek zaintzen zituzten frantziskotarrek Kristoren jaiotza zilarrezko izar batez markatu nahi izan zuten. Kristau ortodoxoek, beren aldetik, hura ez zela benetako tokia zioten eta, haien aburuz berez zenarekiko metro batzuetako tartea zegoela argudiatuz ez zuten hori egiten utzi nahi. Halere, turkiarrak frantziskotarren alde lerratu ziren eta izarra jartzeko baimena eman zuten. Orduan, ortodoxoen defentsan, Errusiako Nikolas Tsarra gatazkan sart u zen. Frantziak eta Erresuma Batuak ere frantziskotarren alde egin zuten eta errusiarrak garaitu zituzten Krimean. Horren ondorioz, Palestina britainiarrek eskuratu zuten. Garai hartan, 10.000 judu, 25.000 kristau eta 250.000 islamdar bizi ziren lurralde hartan. JOSUK: Eta frantsesak? ANDEREÑOAK: Behin baino gehiagotan saiatu dira Palestina eskuratzen. Gurutzadetan partaide izandako asko frankoak izan ziren. Napoleon bera ere 1799an saiatu zen lur saindua berentzat “berreskuratzen”, zeren Godofredo Bouillonekoak 1099an Jerusalem konk istatu zuenetik hura frantziarrena zela zioen, baina britainiar inperioari ezin izan zioten aurre egin. JOXEK: Beraz, borrokak Palestinan ez dira inoiz arrotz izan… ANDEREÑOAK: Xalimen hiria hango lurraldeetako lehenengoa ez izan arren, mundu osoko hiritar bizimodua hantxe sortu zela esan daiteke. Egungo palestinarren arbasoak ziren kanaandarrek munduko lehenengotariko hiritzat jotzen den Jeriko eraiki zuten duela hamar mila urte. Bibliak kontatzen duenez, aipatutako hiribilduak zazpi mila urteko antzinatasuna zuelarik, garai hartako juduek, Josue buru, Jordan ibaia zeharkatu ostean eta zazpi apaiz aurrean zituztela, hango harresiak zazpi aldiz inguratu zituzten tro npetak joz harresiak, berez, erori arte. Orduan, bertako gizaki nahiz animalia denak akabatu egin zituzten. Bizirik gelditu omen zen bakarra Rahab izeneko emagaldua izan zen, eta hura, dirudienez, ez bere lanagatik, juduei ateak irekitzeagatik baizik. JOSUK: Eta betirako desagerrarazi al zuten? ANDEREÑOAK: Ez, Jeriko oasia denez, Judeako basamortuaren erdian eta Jerusalemetik nahiko gertu dagoena, Palestinarren jabetzakoa izan denean bezalaxe, erromatarrek eta arabiarrek ere toki berean eraiki zituzten beren hiriak . Horrela, bai Herodes Handiak , leku horregatik Kleopatra ospetsuaren aurka sesioan zebilela, hipodromo, antzoki, zirko eta guzti zituen hiri erromatarra egiteari ekin zion Kristo jaio zen garaian. Halaber, toki bertsuan kokatu zuen Hisham kalifa omeiak bere neguko jauregia 742an, eta horra jotzen zuen Damaskoko hotzak astintzen zuenean…, edozein modutara, egungo zibilizazioa lehenengo ziutate horretan jaio zela esan daiteke, herrien arteko borrokekin bat eginik eta haietaz idatziriko gezurrezko istorioekin batera, bide batez. 4. Indusketen atea: MIRENEK: Orduan juduak, erromatarrak, frantsesak, errusiarrak, turkiarrak, edota britainiarrak bezala, Palestinara joandako konkistatzaileak besterik ez dira… ANDEREÑOAK: Historikoki begiraturik, ez aipatu dituzun haiek bezain berandu, baina erromatarrek, esaterako, hango biztanleei “filisteo” deitu zietenean, palestinarrak zirela ari ziren adierazten. Dena den, lehen esandakoaren arabera, zibilizazioaren hast apenetatik lurraldeaz borroka egin den neurri berean, hizkuntza eta historia arloetan ere eman izan da liskarra eta bertan egotearen antzinakotasun ‑eskubidea aitortzean ere, iritzi desberdinen arteko eztabaidak daude. JOSUK: Eta horregatik aritu al dira gerran betidanik Palestinan? ANDEREÑOAK: Palestinako Historia Europakoa ere bada, eta era berean, Munduko Historia ere horretan islatzen da. Erdi Paleolitoan, hemen bezala, “homo sapiens sapiens” delakoa Karmel mendiko harpeetan eta Judeako basamortuan zebilen… JOXEK: Eta haiek zer ziren, juduak ala palestinarrak? ANDEREÑOAK: Batek daki… JOXEK: Nork? ANDEREÑOAK: Hitz egiteko modua da. Bakoitzak bere iritzia duela esan nahi nuen… JOSUK: Juduek lurralde haietan Paleolitotik juduak daudela diote eta palestinarrek, aldiz, palestinarrak zirela arrapostu egin ohi dute. JOXEK: Beren arteko elkarbizitza ez al zuten onartzen iraganean ere? ANDEREÑOAK: Ez, baina eztabaida bera antzua zen orduan eta hala da orain ere. JOXEK: Zergatik? ANDEREÑOAK: Paleolitoan juduen eta palestinarren arteko bereizketarik ez zegoelako. JOSUK: Egun bai, ordea. ANDEREÑOAK: Bai eta horretarako borroka egin behar dute, gerran bezainbeste, arkeologian, antzinako historian edo erlijioan, kasu… JOXEK: Baina Jerikon, esate baterako, zeintzuk bizi ziren lehenago? ANDEREÑOAK: Esan dizuet kanaandarrak…, baina gaurko palestinarrek haiek senidetzat aldarrikatu arren, hori frogatzeke dago. “Itsaso Hilaren” bidea darama horrek. JOXEK: Nola Itsaso hilarena? ANDEREÑOAK: Genesiak (Hasiera liburuak) “Gatzaren Itsasoa” deitu zion, eta Jose??? profetak “Arabako Itsasoa…” JOSUK: Araban al dago? ANDEREÑOAK: Ez. Jerikotik gertu dago eta egun munduan dagoen geologiako bitxikeriarik handienetariko bat da. Bertan Jordan ibaiak aspalditik daraman ura bildu eta geratu egiten da irteerarik gabe. Gaur egungo ur ‑emaria urtean 6,5 miloi litrokoa den arren, gero eta txikiagoa denez, gero eta gaziagoa da. Litro bakoitzaren laurdena mota desberdinetako gatzez osatua da eta orain ur haietan bizidunek tokirik ez izan arren, behinola itsasontziek arrantza eta garraioa egiten zituzten. Moises profeta juduak ikusi zuenean, gaurko mailatik hogei metro gora omen zituen ezpondak. Egun, berriz, gero eta ur gutxiago du eta apenas bizitzarik dagoen. Gizakiak haren uretan ezin dira murgildu eta murgildutakoen gorputzak, gorpuak bailiran, azala belztuta geratzen dira… JOSUK: Zeinen ondo…urperatzeko beldurrik gabe itsasoan ibili ahal izatea! ANDEREÑOAK: Asko dira ur eta lur haietan galdu direnak… Jordandik horra iritsitako arrainak, adibidez, edo Moises zena, esaterako, zeinak ezin izan zuen handik aurrera joan eta bertan hil zen bere Jainkoak Jerusalemerainoko bidea eragotzi ziolako. Joan Ba taiatzailearen burua soinetik bereizi zuten hemen Salome dantzariak Herodes Handiari horixe eskatuta. Itsaso Hilaren lurretara joan zen Kristo bera ere barau egin ahal izateko… JOXEK: Baina hango arrantzaleak eta marinelak zer ziren juduak ala palestinarrak? ANDEREÑOAK: Aurkitu dituzten, ainguren, ontzien eta abarren arabera, egiptoarrak, greziarrak edota erromatarrak… JOXEK: Eta itsasaldean bizi zen jendea? ANDEREÑOAK: Garaian garaikoak. Nabateoak bolada batean, Juda leinukoak beste batean…, hantxe omen zeuden Sodoma eta Gomorra hiriak. MIRENEK: Sodoma eta Gomorra? ANDEREÑOAK: Ez al duzue inoiz “sodomitak” hitza aditu? JOSUK: Nik bai. ANDEREÑOAK: Eta zer esan nahi du? JOSUK: Iraina da. ANDEREÑOAK: Zer adierazteko? JOXEK: Horrela deitzen zaie lizunkerietan aritzen direnei ANDEREÑOAK: Zernolako lizunkerietan? JOXEK: Ez dakit…, atzelariak edo marikoikerietan dabiltzanak omen dira sodomitak. ANDEREÑOAK: Hona hemen beste hizkuntza ‑borroka bat…, hitz egiteko modua baino gehiago adierazten duena. Bibliak dionez, Gatzaren Itsasotik gertu, Sodoma eta Gomorra hirietan, jendea askea omen zen sexu ‑ekintzak egiterakoan eta plazera besterik ez omen zuten bilatzen beren harremanetan. Hori elkarbizitza arautzeko kaltegarria zelakoan, Jainkoak, aipatu bi hiriak birrindu egin zituen Lot izeneko bat eta bere familia izan ezik. Beno, haren emaztea, atzera begira geratzeagatik, gatz bihurtuta gelditu omen zen… JOSUK: Hara ze Jainko gaztuna bera ere! Hobe Lot an gelditzea sexuan jardutea baino, beraz … ANDEREÑOAK: Loten emazteari jakin minak jo zion eta hantxe galdu zen betiko. JOXEK: Jakin mina ere txarra al da? ANDEREÑOAK: Ez dut uste, baina juduen Jainkoak ez omen zuen egin behar zuenaren lekukorik nahi… JOSUK: Esaten duzunaren arabera, bada, Sodoma eta Gomorra betirako desagertuko ziren. Ez al da horrela? ANDEREÑOAK: Haietaz zabalduriko jakin minak, behinik behin, beste aurkikuntza batzuk ahalbideratu zituen… JOXEK: Zeintzuk? ANDEREÑOAK: Kumran eta Masada, adibidez… MIRENEK: Eta hiri haietako biztanleak zer ziren, juduak ala palestinarrak? ANDEREÑOAK: Haietaz ez dago arrastorik. Bai, ordea, Kumran herriaz edota Masada gotorlekuaz, eta haiek judutarrak zirelakoan daude. JOSUK: Nik Sodomaz eta Gomorraz gehiago mintzatzea nahi dut. Zer nolako likiskeriatan aritzen ziren jakin nahi dut… ANDEREÑOAK: Jakina, orain ez duzu esaten hori erlijioa dela… JOSUK: Elkarbizitzaz hitz egin behar zenigula esan diguzu! ANDEREÑOAK: Ba al dakizu nola deitzen zieten Gomorrako hiritarrei? Ez dakit zu sodomita izango zaren baina gorra bai behintzat, gomorrakoak bezala… JOSUK: Ez du balio. Gomorratarrak behar dute izan, eta ez gorrak… ANDEREÑOAK: Ez dakizu ezer. Hispalisetik Sevillarainoko biderik ez al duzu oraindik ikasi? JOSUK: Hispalisetik nora? ANDEREÑOAK: Begira, adibidez, nondik datorren Donostia izena. Donostia, Done Sebastian izango zatekeen eta garapen fonetikoen bitartez honako bihurtu zaigu: Done Sebastian, Donebastian, Donebastia, Donastia, Donostia…Beraz, gomorratarrak, gomortarrak, go rtarrak, gorrak…horra zure jatorria! JOSUK: Utzi hori! ANDEREÑOAK: Ados…utz dezagun! MIRENEK: Baina, aurretik, Kumran herriaz edota Masada gotorlekuaz esaten zenuen horretara itzuliz…, haiek juduak ala palestinarrak ziren? makabearrak ala kanaandarrak?... ANDEREÑOAK: Egun Kumran eta Masada aztarna arkeologikoak besterik ez dira eta, jakina, ikerlariaren arabera, erantzun desberdina eman daiteke horren aurrean. P. R. de Vaux, Jerusalemgo San Esteban Biblia Eskolakoak edo Albright senar emazte arkeologoek ed ota J.O´Callaghan hizkuntzalariak ez dute gauza bera esaten… JOXEK: Eta zuk, zer diozu? ANDEREÑOAK: Nik, nire motzean, jakin badakit, Kristoren garaian Kumranen eseniarrak izenekoak bildu zirela eta nolabaiteko Hiria osatu zutela. Aipatutako eseniar haiek (aurreko asidearren antzera, Kristo bera ere talde horretakoa omen zen) erlijio ‑elkarte judutar bateko partaideak ziren. Ez omen zuten onartzen kanpoko aginterik eta, bizitzan bertutea bilatzeaz gain, bizia bera uzteko prest zeuden botere arrotzari men egin aurretik. Erromatarrek haien aurka borrokatu zuten (X. legio fretenseak haien aurka bidali zituzten) eta haiek Erromaren kontra. Horregatik babestu behar izan ziren Masadako harresien atzean non, erasotzaileen menpe gelditu baino lehenago, beren buruez beste egitea deliberatu zuten. JOSUK: Eta hori nola dakizu? ANDEREÑOAK: Horixe kontatzen da egun hango lautadetan. JOXEK: Numantzian bezala egin al zuten? ANDEREÑOAK: Egia esanda hura ere kontakizuna izan daiteke. Nafarroako Kalagorrin horrela egin zutela diote eta, horregatik, euskaldunak antropofagoak garela idatzi izan da, ustezko antzinako espainiar haiek edo orduko juduak heroiak zirela baieztatzen zen bitartean… Horretan ere Masadako historiak hari desberdinak ditu. Gotorleku bat baino gehiago egon zela garbi dago. Arkeologo juduek ( M. Avi Yonah, Y Ahoroni edo Yadin irakasleak) zelotak zirela diote…Flavio Josefo historialari erromatarrak ez du istorio a modu berean kontatzen… JOSUK: Zeintzuk ziren zelota haiek? ANDEREÑOAK: Orduko sionistak. JOXEK: Eta nola hedatu da judu heroien uste hura hangoen artean? ANDEREÑOAK: Basamortua arakatzen ustezko gotorlekuaren aztarnak aurkitzeko ahaleginak eta bost egin arren, ezin izan zen ezer frogatu Adolf Schulten alemaniarrak bere indusketa 1938an burutu arte. JOSUK: Nazien garaian alemaniar batek aurkitu eta ikertu zuen juduen ikur nazionala ? ANDEREÑOAK: Zuk ikur nazionala deitu duzun hori benetako arketipo bilakatzeko gizarteratu egin behar izan zen eta juduen hezkuntzan nahiz kulturan ezinbesteko erreferente bezala gauzatu. JOXEK: Eta nola egiten da hori? ANDEREÑOAK: Yadin jenerala izan zen Masadako mitoaren sortzailea. Arkeologia arloari gerra egiteko moduak ezarriz, Israel osoan zehar dohainik lanerako bolondresak eskatu eta antolatu zituen Masadaren arrastoak azalarazteko. Gaur, erakusten diren aztarna haiek juduen erromes‑toki dira. Areago, gotorlekuaren sasoian goraino igotzeko bidea zaila bazen ere (horixe baitzen bere funtsezko balio militarra), egun teleferiko batek errazten du erromesen igoera nahiz eta gazte sionistentzat betiko bideari ekitea gustukoa izan. JOSUK: Eta zergatik agertzen da horrenbeste istorio Itsaso Hilaren inguruan? ANDEREÑOAK: Batek daki! JOSUK: Batek dakiela? haatik…, zu zer nolako irakasle mota zara? ANDEREÑOAK: Erantzun borobilak ematen ez dakiena. JOXEK: Zer erantzun mota irakasten duzu, ordea? ANDEREÑOAK: Erantzukizuna bakarrik. JOXEK: Baina zer erantzukizunez ari zara? ANDEREÑOAK: Norberak daukana. Bakoitzak bilatu behar duena. Nik informazioak ematen dizkizuet, edo hobeto esanda, informazioak nola eta non aurkitu errazten saiatzen naiz…, baina ezin dizuet dena azaldu. JOSUK: Eta Itsaso Hilaz, dena, azaldu behar duzun guztia azaldu al diguzu? ANDEREÑOAK: Ez, oraindik Kumranekoa kontatu behar dizuet. JOXEK: Bota, beraz… ANDEREÑOAK: Sodoma eta Gomorraren kondaira zaharrak eragindako jakin minak bultzaturik, jende anitz aritu zen Masada aurkitu ondoren hiri galdu haien bila berrogeigarreneko hamarkada hartan eta baita lortu ere ! JOSUK: Sodoma eta Gomorra aurkitzea? ANDEREÑOAK: Ez, Kumraneko idazkiak. JOXEK: Zer dira idazki horiek? ANDEREÑOAK: Eseniarrek antxume ‑larruazaletan idatzitako Bibliaren bertsioa, beren sektaren barne‑arauak eta abar… JOSUK: Eta? ANDEREÑOAK: Sekulako aurkikuntza!. Ordura arte ezagutzen ziren Bibliak ez ziren aurkitutakoak bezain zaharrak. Gainera, judu ortodoxoek duela mila urte finkaturiko beren Bibliaren idazketan inolako moldaketarik onartzen ez dutenez, duela bi milia urteko aipatutako Kumraneko izkribuak ezin dituzte ontzat hartu. Eliza katolikoak, bestalde, eseniar haien eta lehenengo kristauen arteko antzekotasunak ere ezin izan zituen erraz jasan. Beraz, lur haien gainean eraikitako erlijio nagusiek nozitu zituzten oso ‑osorik aurkikuntzen ondorioak. JOXEK: Nola topatu zituzten arkeologoek antxume ‑larruazal haiek? JOSUK: Izkribuak buztinezko ontzietan lurperatuta zeuden baina aurkitzaileak ez ziren arkeologoak izan. MIRENEK: Nortzuk, orduan, juduak ala palestinarrak? ANDEREÑOAK: Artzai beduino batek lortu zituen, halabeharrez… JOXEK: Zer dira beduinoak? ANDEREÑOAK: Palestinan aspaldidanik antzinako moduan bizi diren arabiar ibiltariak. JOSUK: Eta zer egin zuen hark aurkikuntzarekin? ANDEREÑOAK: Saldu egin zuen. JOSUK: Nori? ANDEREÑOAK: Belengo zapatari bati larrua erabil zezan, baina hark, izkribuetako zeinuak ulertzen ez zituenez, Jerusalemgo Eliza Siriarreko buruzagiari saldu zizkion berriro antzinako sirieraz idatzita zeudelakoan. Hori guztia duela hirurogei urte izan zen, oraingoz judutar eta palestinarren artea n amaitzeke dagoen gerraren hastapenetan. JOSUK: Baina siriarren buruzagi horrek irakurriko zituen, ez da? ANDEREÑOAK: Ezin, ez baitzeuden sirieraz idatzita, hark orduan jakiterik izan ez bazuen ere; antzinako hebraieraz idatzita zeuden. JOXEK: Zer gertatu zen, bada? ANDEREÑOAK: Istorio bitxi hauxe: siriar errituaren buruzagia Beirutera joan zen balizko itzultzaile baten bila baina ez zuen inork aintzakotzat hartu. Berriro Palestinara etorrita, eta arkeologiaz edota hizkuntzalaritzaz tutik ere jakin gabe, zein alfabetoz izkiriatuta zeuden ohartu zen eta Ekialderako Ikerketen Amerikar Eskolara jo zuen. Hantxe, jardun haietan hasiberria zen gazte batek, John Trever izenekoak, kasu egin zion eta Kumraneko izkribuak eta hebraiera zaharreko beste batzuk erkatu zitu en. Berridazketa asko egin ondoren (ezin zuen flahsdun argazki ‑makina erabili, jadanik Jerusalemen gerra hasia zen eta…) hebraierazko aztarnarik antzinakoenak zirela deliberatu zuen baina, ordurako, gerrak kolpaturik, siriarren buruzagi hark, alde egin behar izan zuen eta Amerikarako bidea hartu zuen. Han zegoela izkribuak saltzen saiatu zen baina ez omen zuen haiekiko inork interesik agertu. Gauzak horrela, “Wall Street Journal” ‑en iragarki xume bat argitaratu zuen eta horra non, eroslea agertu zitzaion. MIRENEK: Judua ala palestinarra? ANDEREÑOAK: Bien arteko gerra hasi eta zazpi urtera suertatu zen hura. Biek behar zituzten, erlijioaz gain, beren eskubide historikoei eutsiko zieten oinarri berriak: froga zientifikoak, paleografikoak eta abar…, eta azkenean, juduek eskuratu zituz ten. JOXEK: Nola? ANDEREÑOAK: Ba horiek ere militarren erara. Gogoratzen ala zarete Masadaren mitoa eraikitzen ibili zen Yadin jeneralaz? C‑K eta MIRENEK: Bai horixe! ANDEREÑOAK: Bera izan zen, horretan ere, garaipenaren estratega. Bere informatzaileek “Wall Street Journal” ‑en iragarkiaz ohartarazita, eta Jerusalemgo Eliza Siriarreko buruzagiak judu bati izkribuak ez zizkiola salduko jakinda, dirua eta erosle faltsua lortu zituen Kumraneko antxume‑larruazal haien jabe bihurtzeko eta baita erdietsi ere, alajaina… JOXEK: Eta zer egin zuen ? ANDEREÑOAK: Bere aitari eman! JOXEK: Bai zera! ANDEREÑOAK: Horixe bera. Bere aita Hebrear Unibertsitateko Arkeologiako Sailburu baitzen eta berak eman zuen lorpenaren berri. JOXEK: Nola? ANDEREÑOAK: Bonben artean. Izan ere, horri buruzko prentsaurrekoa burutzen ari zela, palestinarren erasoa gertatu baitzen. Esan bezala, Palestinan, zentzu hertsian, arkeologia gerra‑eremua ere bada. Horregatik, egun, Kumraneko izkribuak jadanik ez daude Itsaso Hiletik gertu, Jerusalemgo Israelen Museoan gordeta baizik. Haien artean, adibidez, urte pila daukan “Ilunbetakoen eta Argiaren seme ‑alaben arteko borroka” izeneko idazkia dago eta, bertan, jada duela berrogeita hamar urtetik hona juduek palestinarren aurka erabili izan dituzten antzerako estrategien berri ematen zaigu. Gerra bera ere arkeologiazkoa dugu, ausaz. JOXEK: Orain ez al du inork galdetuko arkeologiak palestinarren ala juduen alde egiten duen? MIRENEK: Nik ez behintzat. 5. Ate bikoitza: ANDEREÑOAK: Gauzak sinplifikatzeak, irudimen eskasa erakusteaz gain, ez du ulertzeko ezertan laguntzen. Egon, badaude kristauak diren palestinarrak, eta ez gutxi, musulmanak diren israeldarrak edota ateoak diren juduak… JOSUK: Baina gerra batean, azkenean, beti aukeratu beharra dago zeinen alde zauden... ANDEREÑOAK: Zergatik diozu hori? JOSUK: Nire anaia, arkeologia ikastera joan zen Libanora eta hantxe, edozein tokitan, jendeak nongoa zen galdetu ondoren, katolikoa ala islamdarra zen itaundu ohi zion. Berak, nazkaturik, ateoa zela esaten zien eta libanoarrek, aldiz, berriro ihardesten zioten: baina, ateo katolikoa ala ateo mahometarra? ANDEREÑOAK: Ez Beiruten bakarrik, ordea. Gatazka dagoen lekuan erlijioa erabilia izaten baita, Irlanda kasu... Horregatik bereizi egin behar dugu erlijio beraren eta erlijioaren erabilera politikoaren artean. Opera gustatzen al zaizue? JOSUK eta JOXEK: Ez. ANDEREÑOAK: Ze pena. Operak gauza asko erakusten baititu. Badago bat, “Toska ” izenburua duena eta hartan orain adierazi dudana argi eta garbi ikusten da. Scarpia, poliziaburua oso erlijiozalea da eta, halere, Toskaren kontra doa… JOXEK: Aski, hasi zara esaten ez zenuela erlijioaz hitz egingo eta orain horretaz gainera musika klasikoaz ari zara…. Ba al dago kalamatika aspergarriagorik ? ANDEREÑOAK: Nahi baldin baduzue, ni banoa hemendik… JOXEK: Ez duzu joan beharrik baina, beti zure kalakarekin ibili beharrean, guk esaten duguna entzun zenezakeen… ANDEREÑOAK: Zertaz? JOSUK: Erlijioaz, esate baterako… ANDEREÑOAK: Bota, bada… JOXEK: Erlijioak ez dira arrazoikoak, arrazoiaren kontrakoak baizik… ANDEREÑOAK: Ez beti… JOSUK: Ezin da hori esan. Badira edo ez dira, baina ez batzuetan bai eta besteetan ez. ANDEREÑOAK: Historiak horixe erakutsi digu, ordea. JOSUK: Zer? ANDEREÑOAK: Arrazoia, eta ezagutza oro har, etorkizunari begirako jarrera da. Beren funtsezko balioa praktikoak izatean datza. Badaude, halere, arrazoizkoak ez diren jakintzak, erlijioak kasu, mugako eskarmentuetan, alaitasunean nahiz minetan, oinarritze n direnak…, baina ez dira, berez, praktikoak izaten zenbait unetan arrazoiaren arabera ulergarri bihurtu badira ere… JOXEK: Ni naiz orain piperrik ulertzen ez duena… ANDEREÑOAK: Erlijioa, nolabait esanda, norbanakoaren desirekin lot badaiteke ere…, arrazoi daitekeela esan nahi dut. JOSUK: Hori da, hain zuzen, nik ulertzen ez dudana. ANDEREÑOAK: Erlijioak, adibidez, portaeretan zer dagoen ondo eta zer gaizki irakatsi ohi du eta baita, kasu bakoitzean, arrazoitu ere. Erlijioak bizitzarako ereduak eta adibideak ematen ditu eta haien zergatiak azaltzen dizkigu. JOXEK: Beno, txerrikia jatea debeka dezake, edo bekatua zer den argi utzi, baina hori guztia funtsatzeko ematen dituen arrazoiak ez ei dira arrazoizkoak. ANDEREÑOAK: Animaliek, esate baterako, ez dute kontzientziarik. Ez jakiteagatik ez dakite ezta beren biziek bukaera badaukatela ere. Dena da, era berean, etenik gabeko jarraipena eta berehalakoa berentzat. Ez dute behar adinako zorroztasunik, egunerokota sunik, haraindikoaz pentsatzeko. JOSUK: Zer da haraindikoa? ANDEREÑOAK: Gerokoa edo orozgaintasuna. Animalien bizitza orainaldian kokatzen baita beti. JOXEK: Eta gurea? ANDEREÑOAK: Ipuinean bezainbeste, gizakiok inurriak gara eta animaliak, berriz, txirritak. Gaurkoari muzin eginez lan egiten dugu geroa buruan dugula… JOSUK: Baita katagorriek ere… ANDEREÑOAK: Eta inurriek. Jakina, neronek esan dizuet jada…, baina haiek guztiek ezin dute besterik egin eta gizakiok, aldiz, bai. Hortxe dago berehalakotasunaren eta orozgaintasunaren arteko diferentzia. Izan ere, bizitzaren jarraipena nahita hausten dene an, haraindia eta kontzientzia sortzen dira batera…eta kontzientziarekin batera, berriz, gizakien artekoa nahiz geroko helburuen araberako mendekotasuna. JOXEK: Baina animaliekiko zuk aipatutako ezberdintasun hori ez da arrazoia. ANDEREÑOAK: Arrazoia hortik dator. Lanak sortzen du arrazoiaren beharra…, beharrak lanabesak sortzen dituen era berean, eta gerra lan mota bat besterik ez da, eta armak, horretarako lan ‑tresnak soilik. JOXEK: Orduan, gerra bera lanaren eta arrazoiaren ondorioa besterik ez da… ANDEREÑOAK: Ez da erlijio ‑gaia bakarrik, bederen... MIRENEK: Gizakia, berez, besteen aurkakoa al da? Bibliako Kain hura bezala? ANDEREÑOAK: Animalien antzerako berehalakotasunean gizakia munduarekiko hurkotasunean bizi zen, lagunartean. Aitzitik, lana dela medio, aipatu mamitasun hura galdurik, arrotz bihurtzen gara gainerakoentzat eta baita geure buruentzat ere… JOXEK: Bakoitza bere buruaz erbesteko? ANDEREÑOAK: Bai. Orozgaintasunak horixe bera baitakar berarekin batera. Kontzientziak ezberdintasunaz konturarazten gaitu. Animaliek ezin dute hori sentitu eta guk ere ez animalien modura sentitzen garenean… MIRENEK: Eta noiz sentitzen gara animalia? ANDEREÑOAK: Munduarekiko animaliek adinako berehalakotasuna sentitzen dugunean. MIRENEK: Noiz gertatzen da hori? ANDEREÑOAK: Besteen edota gure buruaren kontra jotzen ez dugunean. Lan egiten edo borrokan ez gabiltzanean. Etorkizunaren zain egon gabe orainaldiaz gozatzeko aukerari eusten diogunean… JOXEK: Animaliarena egiten ari garenean? ANDEREÑOAK: Ez, erlijioak ematen digun lasaitasuna onartzen dugunean. JOSUK: Zer diozu? ANDEREÑOAK: Baldin eta gizatasuna animalia ‑izaera gainditzea bada, norbanakoaren kontzientzia sortzea eta, etorkizuna arrazoi, egunerokoari ezetza ematea, hori guztia ezeztatzen dugun neurrian, ari gara berriro erkidegoa nahiz hurkotasuna sentitzeko urratsak ematen. JOXEK: Hori ez al da ezeztapenaren ezeztapena? ANDEREÑOAK: Bai horixe… JOSUK: Baina giza arrazoiaren atzean norbanakoaren kontzientzia, hau da, beldurraren eta heriotzaren aurreko etsipena dagoenez, gogobetetzeko balio duen jarrera pozgarrien premiari ere heldu behar zaio, ez aurrezkiak biltzeari gastatzeari baizik, gordetzea ren ohiturari baino dohaintzari…, erlijioari, bada. JOXEK: Hau bai dela ona!, gizakiok animalia ‑izaeragatik al daukagu erlijio ‑joera eta ez gizatasuna dela medio? ANDEREÑOAK: Ez da guztiz horrela. Begira, gizakia ez da burujabe bihurtzen bere askatasuna alboratzen duen arte… JOSUK: Nola? ANDEREÑOAK: Nahi duguna egiten dugunean animaliak baino ez gara, aldiz, gertu dagoen gogoa asetzea baino urruti dagoen baina beharrezkotzat jotzen dugun helburuaren bila joatea erabakitzen dugunean, gizartea ari gara eratzen eta gizaki bilakatzen gara. JOSUK: Eta zergatik onartzen da berehala asebete beharrean etorkizunerako lan egitea? ANDEREÑOAK: Lehen ere esan dizuet, bada, herioaren izuagatik! JOXEK: Gizakiaren osagarriak ez dira makalak, beraz, beldurra eta askatasun eza. ANDEREÑOAK: Horregatik bilatu behar ditu gizakiak beste osagarri batzuk, eta atsegina nahiz nahikaria lortzen ditu animalia ‑izaeraren joera den zarrastelkeriari eutsiz. MIRENEK: Zarrastelkeria? ANDEREÑOAK: Keria ala tasuna norberak jarri beharko luke mintzatzerakoan hizkuntzari utzi ordez… MIRENEK: Baina funtsik gabeko etxekalte xahutzailea beti izango da gaitz ‑egile! JOSUK: Zergatik? ANDEREÑOAK: Zarrastelkeriari aurre egiteko legeak eta debekuak sortu zituen gizakiak. JOXEK: Baina baten batek bere gauzak xahutzeko zaletasuna eduki dezake eta hori ez da, berez, txarra. ANDEREÑOAK: Jaidurak edo grinak dira gizarteak elkarbizitzarako menperatu nahi dituen joerak. Kontrolagaitz bezain arriskugarriak izan daitezkeen irrikak. JOSUK: Zeintzuk? ANDEREÑOAK: Bi funtsean, maitatzeko hisia eta hiltzeko garra. Eros a eta Tanatos a. JOXEK: Sexurako eta hilketarako gogoa? ANDEREÑOAK: Orain ez, eskerrik asko! JOXEK: Galdetu egin dut baina… ANDEREÑOAK: A zer galdera! JOXEK: ez dizut zuri esan, aizu! ANDEREÑOAK: Txantxetan ari nintzen, lasai…baina edozein gizartetan aurkitzen ditugun debekuen bi ardatz horiek dira, sexuaren eta hilketaren tabuak. Legeak, nahiz eta zenbait unetan onartu, bereizi gabeko heriotzak eta hala moduko sexu ‑harremanak galarazi egiten ditu. Horrela, gizakia bera helburu izatetik bitarteko izatera igarotzen da, gizartearen iraupenerako baliabidea besterik ez dena. Era berean, erkidegoa arriskuan jarriko duen edozein irrika gaitzetsi egin ohi da. JOSUK: Eta debeku hori ez al da erlijioarekin batera zabaldu? ANDEREÑOAK: Erlijioarekin bezainbeste arrazoiarekin, horixe esan nahi nizuen hasieratik… JOSUK: Orduan bekatua eta xahuketa gauza bera dira… ANDEREÑOAK: Eta erlijioa eta politika, osagarriak. JOXEK: Hori ez da horrela. Politika ekonomia ere badelako, eta erlijioak, nola edo hala, bizitzari neurriak ematen laguntzen duelako. Biak dira, berez, gauza bera. ANDEREÑOAK: Bai eta ez… JOXEK: A zer nolako irakasleak! ezin da inoiz ezertxo ere iluntasunetik atera zuen argibideei kasu eginez gero… ANDEREÑOAK: Zuek dena baldin badakizue ez dizue inork ezer irakatsiko… JOXEK: Ilustra gaitzazue, arren! ANDEREÑOAK: Ekonomia, eta politika, gastuak eta gizarte ‑arauak orekatzeko jaio baziren ere, erlijioa gastua besterik ez da baina bata bestearekin doaz. Parrastatzeak, dohaintzak eta galerak behar ditu ekonomia politikak, erlijioak baraua, zuhurtzia eta tentua bezainbeste. Erlijioa monoteista bada, batik bat. JOSUK: Nola? ANDEREÑOAK: Erlijioaren ardatza alegia, Jainko bakarreko erlijioa denean, ekonomiaren eragina areagotu egiten baita harengan. JOSUK: Zer esan nahi duzu? ANDEREÑOAK: Egiptoarrek eta greziarrek ez zuten bekatu hitza ezagutu ere egiten, hori juduen monoteismoarekin batera hasi baitzen hedatzen. Politeismoak besteen jainkoen begirunea zekarren bitartean, monoteismoak besteekiko intolerantzia eta, beraz, xenofo bia ere ekarri zuen. Areago oraindik, lehen esan bezala, ekonomia Jaungoiko bakarrari zor diogu. MIRENEK: Eta kristauak edota mahometarrak? ANDEREÑOAK: Kristautasuna Bibliaren irakurketa greziarra da eta Islama, berriz, kristautasunaren erritu zaharrak arabiarrek beren erara moldaturik… JOSUK: Baina ez al duzu esan politika eta erlijioa ezberdinak bezain osagarriak direla… ANDEREÑOAK: Barka…bai eta ez, esan dut nik… JOSUK: Argiago azaltzen ez baldin baduzu, ez dut uste ezer ulertuko dugunik… ANDEREÑOAK: Dolarretan zer dago idatzita? JOSUK: Nik zer dakit? ANDEREÑOAK: In God we trust… JOXEK: Eta? ANDEREÑOAK: Jaungoikoarekin fidatzen gara! JOSUK: Eta? ANDEREÑOAK: Benetan fedea eduki behar dela paper soil bati balioa emateko! Eta fede hori erlijio monoteistak oinarritu, landu eta zabaldu egin zuela… JOSUK: Ni, behintzat, fedegabea nauzue… MIRENEK: Nire etxean dolarea ere badago eta ez da paperezkoa… JOXEK: Hara bestea! ANDEREÑOAK: Zer diozu? MIRENEK: Baserrian, sagardoa egiteko dolarea badugula. JOSUK: Txantxetan ala? ANDEREÑOAK: Ez zaio arrazoirik falta. JOSUK: Emakumezkoak beti elkar defendatzen… ANDEREÑOAK: Mutikoak gizontxo mitikoak izan nahian… JOXEK: Zergatik dauka arrazoia Mirenek bere sagardotegiko dolarea diru iparramerikarrarekin alderatu duenean? ANDEREÑOAK: Mexiko ere Ipar Amerikan dagoelako eta, hango Estatu Batuen hastapenetan, diruari izena ematerakoan, Mexikon erabili ohi zuten bat, dolarea, hautatu zutelako. Mexikon, aldiz, pisua izendatu zuten izentzat beren sosaren fedegabeek ezagut zezaten diru horren truk zilar edota urrezko pisu ‑kopuru jakinen bat bazegoela. Izan ere, dolarea, aipatutako moneta hori inprimatzeko erabiltzen zuten zapalgailua edo prentsa besterik ez baitzen. Metonimia hutsa. JOSUK: Ez dakit zertaz ari zaren, guri adarra jotzen, literaturaz, erlijioaz edota ustezko elkarbizitzaren ikasgai berriaz, baina…dolarra, euskaratik al dator ? ANDEREÑOAK: Jakina, Mexikotik barna. Jakin minik gabe ezin baita inongo ikasgairik barneratu. MIRENEK: Eta dolarea ere literatura al da? ANDEREÑOAK: Zure etxekoa ala Amerikako Estatu Batuetakoa? MIRENEK: Ipar Amerikako sosa. ANDEREÑOAK: Ezin esan literatura denik baina bai, ordea, komunikatzeko ere balio duela eta, berez, balio hori metaforikoa baino ez dela. Profetez profitatzeko profesorea nauzue. Diruan, literaturan, politikan, ekonomian edota erlijioan ezarri ohi den fedea z aritzen dena. JOXEK: Zu endredamakila nahaslea besterik ez zara! ANDEREÑOAK: Makila gutxi nik. Beharrik ere ez…, zuek zaudete, ordea, zigorturik eta makilapean. JOXEK: Eta zu, egoera makilatzen? ANDEREÑOAK: Zeuek esan. Nahi baldin baduzue banoa eta bakarrik geldituko zarete filosofia irakaslearen zain zeuena makinatzen… JOSUK: Makina bat hitz ‑joko eginda ere ez gaituzu nahastuko. Zergatik eskatzen dute fede berbera erlijioak eta diruak? ANDEREÑOAK: Berez, dirua etorkizunerako hitza besterik ez baita. Beste noizbait eta beste nonbaiten zurea den zerbaiten ordez emango dizutenaren agindua. Aitorpena. Eta horretan sinesteko Aitorrengan fedea behar da. JOXEK: Berriro ere bazterrak nahasten! ANDEREÑOAK: Ez da txantxa ez eta txantxorik ere. Zuk nahi duzuna eskuratzeko, daukanari eskatu beharko zenioke, edo bestela, jabea akabatu beharko zenuke, edo lapurreta egin, edota zuk duzun zerbaitez trukatu…, azken hau aukeratu ezkero, eta ordaina diruta n onartu, ezinbestekoa izango zaizu susmo guztiak alboratzea eta geroan akordioaren emaitza gauzatuko denaren ustea izatea. Fede kontua beraz. JOSUK: Ez, diruak balio du. ANDEREÑOAK: Zergatik? JOSUK: Bertan jartzen duelako. Idatzita dago. ANDEREÑOAK: Zuk idazkian daukazu fedea, beraz? JOSUK: Ez, adostutakoan. ANDEREÑOAK: Politikan, bada… JOSUK: Demagun elkarbizitzan. ANDEREÑOAK: Erlijioan orduan. JOSUK: Lehen Miren bezala hasi behar al duzu orain? MIRENEK: Zer egin dut nik? JOSUK: Egin, ezer ez…, esan egin duzu, juduak ala palestinarrak?; eta gure andereñoak, berriz, dena politika eta erlijioa dela dio, etengabe. ANDEREÑOAK: Nik esan dizut elkarbizitza erlijioa dela eta politika, ere bai. Pentsa, erlijioaren jatorria re ligare da. Zuek, noski, ligatzea zer den badakizuenez re ligare horrekin zer adierazi nahi den jakin beharko zenukete: gizakien arteko lotura. Hori xe baita erlijioak eskaini ohi duena. JOSUK: Baina erlijioak izan dira gizarte liskar gehienen iturburu, ordea. ANDEREÑOAK: Garaian garaikoa. Gizakion historia oso luzea da eta, zenbait sasoitan, gizataldeak trinkotzeko baliagarria izan dena besteetan, aldiz, traba bihurtu izan da. Europan, adibidez, gizarteak tinkotze ‑jardunean erlijioen balioa ezin da kolokan jarri Pizkundeko erlijio‑gerrak irazeki arte. Ordutik hona, ezin esan erlijioak herrien irmotasunean lagungarri izan direnik. JOSUK: Eta zer izan da, bada, pizkundetik oraindaino, gizarteen elkarbizitza ‑ardatza? ANDEREÑOAK: Europan, behintzat, nazionalismoa. 6. Ate hirukoitza: JOXEK: Hori da hori!. Nik uste nuen erlijioaz edo politikaz hitz egin behar izango genuela baina nazionalismoari buruz aritzea beste gauza bat da. ANDEREÑOAK: Gauza bera da mutiko! JOXEK: Baita zera ere! ANDEREÑOAK: Frantziako Iraultzaren karietara “Gizonaren Eskubideen Agiria ” plazaratu zenean… MIRENEK: Ez al da gizakiona? ANDEREÑOAK: Ez, zoritxarrez. Galde egiozu bestela zergatik Iraultzak berak Olimpe de Gorges izeneko andrea akabatu zuen, aipatutako agirian emakumezkoen eskubideak aldarrikatu nahi izateagatik, hain zuzen. Iraultza gizonena soilik izan zen, tamalez… JOXEK: Eta? ANDEREÑOAK: Testu horretan, historian lehenengo aldiz, subirautza herrian datzala eta ez erregearengan idatzita utzi zutela. Hortik aurrera burujabetza, bada, nazioari dagokio eta ez monarkiari orduko nazionalismoa ezkerrekoa izan baitzen. Ikuspegi ‑aldaketa horrek bukatu zuen Erdi Aroan zegoen otseintza (morrontza/neskametza). Hasiera besterik ez zen izan, zeren mundu osoan zehar zabalduriko mezu horrek Nazioen birsortze konstituzionala ekarri baitzuen eta antzinako erregeekiko mendekotasunaren parte z na zioa bihurtu zen norbanakoen eskubideen berme. JOXEK: Horixe esan dut nik beti. Nazionalismoa ezkerrekoa bezainbeste herritarrentzat berme ere badela. ANDEREÑOAK: Halere, ez da beti horrela izan… JOXEK: Zergatik? ANDEREÑOAK: Egia da XIX. mendeko lehenengo nazionalismo hura, errepublikarra zen neurrian, aurreko mendekotasunak hautsi egin zituela, baina XX. mendean, aldiz, tradizioari itsatsitako zintasunak eskuineko nazionalismoari bide eman zion eta inperialista b ezain militarista izan zen mendea ekarri zigun. JOXEK: Beste bat nazionalismoa gaiztoa dela diona… ANDEREÑOAK: Ez jarri nire ahoan neronek esan ez dudana. Egon, badago, herrien eta herritarren askapena bilatzen duen nazionalismorik, baina, ezin uka, arrazakerian oinarritutako nazionalismoa ere badagoela. MIRENEK: Eta horietariko zein dagokie juduei eta zein palestinarrei? JOXEK: Eta zein espainiarrei eta zein euskaldunei? JOSUK: Edota marokoarrei eta sahararrei..., baina erlijioa eta nazionalismoa gauza bera al dira? ANDEREÑOAK: Zeini erantzungo diot ? JOSUK: Denei…, nahiz eta nik galdetutakoa zuk batere azaldu gabe bota duzun lehenengo baieztapena izan. ANDEREÑOAK: Egia esanda, dagoeneko gehiegi hitz egin dut eta botatako asko behar bezala argitu gabe gelditu da ziur aski… Ez, ez dut uste erlijioak eta nazionalismoak gauza bera direnik baina une jakin batetik aurrera nazioen trinkotasuna bermatzen omen zuten erlijioek galdu egin zuten horretarako gaitasuna eta, haien partez, ideologia nazionalistek ekin zioten gizartearen er aketari. Arazoa zeretik dator, garai batean erlijio bakoitzaren barruan batek gailendu behar zuelako tesiaren moduan eta, horren arabera, inguruko erlijioen aurka borrokatu zuten bezala, nazioen artean ere, badaudela batzuk besteen gainean ezarri direnak. Historian arazo bera da bi garai desberdinetan, boterearen egiturak eraikitzearena da arazoa, baina erlijioa eta ideologia nazionalak horretarako bitartekoak baino ez dira. MIRENEK: Eta juduak eta palestinarrak? ANDEREÑOAK: Horri buruz esan beharko nizuke juduak esatea ez dela batere zuzena… MIRENEK: Ni ez naiz antisemita, gero! ANDEREÑOAK: Ez eta antikamita ere…badakit. Baina Israel estatua, Espainia bezala, ez da egitura politiko konfesionala. Beraz, israeldar guztiak ez dira judutarrak. Areago, lehen, sionismoari buruz hitz egin dugunean, argi gelditu omen da Israel estatua s ionismoak, hau da, nazionalismoak, eraiki zuela. MIRENEK: Espainia eta Israel estatu laikoak al dira? ANDEREÑOAK: Ezta pentsatu ere…Espainian, Eliza katolikoaren hezkuntza ‑sistema osoa, adibidez, Estatuak ordaintzen duen neurri berean, Elizari berari ere berea ordaindu egiten dio. Halaber, Israelen, Juduen eskubideak herritar arruntez harago doaz. Judu ortodoxoak Estatuaren bizkarrezur den derrigorrezko soldaduskaz kanpo ego teaz gain Knsseten (Israelgo Legebiltzarrean) zuzeneko ordezkaritza ere badute. Egun adibidez, Legebiltzarra hamazazpi alderdiren artean banatuta dago eta haietariko lau alderdi erliji osoak dira eta beste bost, etnikoak (nazioaren jatorri­ ‑interes desberdinak defenditzen dituztenak…). Israelgo biztanleriaren laurdena arabiar jatorrikoa da (Palestinar Nazio Agintaritzaz apartekoa) baina jaiegun izan ohi diren larunbatetan, esaterako, etxeetako igogailuak etengabe doaz goitik behera eta alder antziz solairu guztietan geratuz, juduen egun sakratuetan ezin baita ezer piztu. Ustezko akonfesionaltasuna, bada, ez omen da denentzat berdina. JOSUK: Ardiak bezala… ANDEREÑOAK:Nola ardiak? 7. Lehoiaren atea: JOSUK: Ene herrian sekulako kalapita piztu da ardien ustezko berdintasunaz… ANDEREÑOAK:Zer diozu? JOSUK: Hemengo artalde osoa latxa arrazako ardiez osaturik zegoen eta, jakina, haien esneaz baliaturik egin izan da bertoko gazta, horregatik Idiazabal jatorrizko izendapena eman izan diote, bertakoek egiteaz gain latxaren esnea baita funtsezko lehengaia. Gauza da, duela zenbait hilabete, bertako baserritar batek judu ‑arrazako ardi batzuk ekarri zituela eta konturatu zela haiek hemengo lauk adina esne ematen zutela eta, gainera, ez zegoen haiek mendira eraman beharrik ukuiluan egoteko sortuak direlako. Ondorioz, artaldeak aldatuz joan ziren. Ardi juduak geroz eta gehiag o eta bertakoak, berriz, ger oz eta gutxiago…horrela, gazta egiteko esnea ardi eta lan gutxiagoz ekoiztea erdietsi zuen, baina… ANDEREÑOAK: Non gertatu da baina hori ? JOXEK: Jatorrizko Izendapenaren Kontseiluak ez diola hori baimendu! ANDEREÑOAK: Zergatik? JOXEK: Arraza haietariko ardiak desberdinak eta hemengoak ez direlako! JOSUK: Baserritarrak dio hemengoak direla. Hementxe sortu, jaio eta hazi direla baina gainerako artzainek beste kasta batekoak direla diote eta baserritarrak euskal izendapeneko gazta egiteko baimenik gabe gelditu da. ANDEREÑOAK: Baina, baserritar horri kasu eginez gero, bertako latxa arraza, ezinbestean, ordezkatua eta desagerrarazia izango litzateke… JOSUK: Jakina, beste arraza judu hori askoz errentagarriagoa baita! ANDEREÑOAK: Eta zer deritzozu horri? JOSUK: Baserritarrak ez duela arrazen arteko liskarrik ordaindu behar… ANDEREÑOAK: Nork ordaindu behar du, bada, latxak? JOXEK: Nik uste dut, berez, bi arrazak ez direla parekoak, eta hortik omen dator nahasketa. MIRENEK: Baina ez al dugu ikasi arraza guztiak berdinak izan behar dutela? ANDEREÑOAK: Gizakion artean bai, bederen… MIRENEK: Eta animalien munduan? ANDEREÑOAK: Hortxe ez nago horren seguru… MIRENEK: Baina gizakia ez al da ba abere mota bat soilik? ANDEREÑOAK:Gizakia animalia dela ez dago dudarik, baina hori baino gehiago ere bada…eta, azkeneraino joanez gero, animalia ‑izaeraz haragoko biziduna dela esango nuke… MIRENEK: Gizakiok geurez animaliak ez garela adierazi nahi al duzu? ANDEREÑOAK: Ez guztiz behintzat…, eta honetaz mintzatzen aritzea bera horren seinale… MIRENEK: Baina animaliek ere badute beren hizkuntza… ANDEREÑOAK:Jakina, baina komunikatzeko bakarrik… MIRENEK: Eta guk? ANDEREÑOAK: Gureak hausnarketarako balio du eta horrek animaliekiko etena dakar berarekin batera kulturarako gaitasuna ekartzen baitu… MIRENEK: Animaliek, hizkuntzaren jabe izateaz gain, kultura ere badaukate… ANDEREÑOAK: Noski, baina haien kultura, haien mintzaira bezainbeste, beste maila batekoa da eta ezin da gizakionarekin parekatu… MIRENEK: Zergatik ez? ANDEREÑOAK: Gogoetak sortzeko eta besterenganatzeko ahalmenik ez dutelako…, ikurren erabileratik at daudelako, hain zuzen ere. JOXEK: Ikurrinak egin al gaitu gizaki? ANDEREÑOAK: Ni baiezkoan nago, bederen… JOXEK: Benetan ari al zara? ANDEREÑOAK: Eta penetan, horrek ekarri baitu era berean gizadiaren sorrera eta haien galeraren hazia… JOSUK: Transgenikoek bezala? ANDEREÑOAK: Antzeratsu… MIRENEK: Ez dut ezer ulertzen! 8. Siongo atea: ANDEREÑOAK: Komunikatzeko baino gehiago, sinboloak sortzeko balio duen mintzairaren jabe dena ez dago adierazitakoari loturik eta, gezurra esateko gaitasuna eskuraturik, ahalmen horren mende gelditzen da betiko…hortxe dago gaitzaren hazia eta, halaber, giz akia aske egiten duena. JOXEK: Beraz, mendekotasunari esker al gara aske gizakiok? ANDEREÑOAK: Bai horixe!, animaliak ez bezala… JOSUK: Eta gaiztoak garelako al gara askeak? ANDEREÑOAK: Gaiztoak izateko aukera daukagulako…, gure hizkuntzak gezurti gai bihurtzen gaituelako. MIRENEK:Gizonak bai gezurtiak direla… JOSUK: Bada, andereñoak botatzen dituenak ere ez dira enbusteria txikiak…enbuste atxikiak baizik. JOXEK: Kasu honetan, nire ustetan, falaziak deitu ohi zaizkie… ANDEREÑOAk:Nik ez nizuen inolako ziririk sartu nahi. Aldiz, elkarbizitzarako zenbait kontu azaldu eta argitu nahi nizkizuen… JOXEK: Kontuak behintzat kontatu dizkiguzu… JOSUK: Atera kontuak! MIRENEK: Zuek kontu ‑kontari baina ni ez naiz argitzen ari… ANDEREÑOAK: Bada, oso argi dago. Gizakia da bizirauteko bere arrazakoen premia handia daukan bizidun bakarra. Animaliak jaio eta berehala ibiltzeko gauza diren bitartean, haurrek bereen beharra dute urteetan zehar eta, heziketa hori dela medio soilik, gara tzeko aukera eskura bide dute. Gizadirik gabe, beraz, gizakirik ez. MIRENEK: Orduan, gizakiak ezin izango al du inoiz aske izan? ANDEREÑOAK: Lehen esan bezala, ustezko askatasuna beharrei ihes egitean datza…eta, animaliek ez bezala, guk badugu, sinboloetarako gaitasunean oinarrituta, horretarako aukerarik. JOSUK: Aukera, bekatariak izateko… ANDEREÑOAK: Nahi duzun moduan deitu. JOXEK: Nik bekalariak esango nuke…, bekak lortzekoarena aitatuko nuke gezurra erabiltzeko aukera legez… ANDEREÑOAK: Berriro diotsuet, nahi duzuen bezala izendatu, baina, zuek bezala, animalien zintzotasunaz harago dagoen haurrak elkarbizitza zer den ulertzeaz aparte, haren aldeko hautua egin beharko du…eta horretan ez dago argitasunaren beharrik, nahi izatea edo atxikimendua izatea baizik… JOSUK: Txiki omen du hark eta jai hik… JOXEK: Kokoteraino naukazu zure bertsolari ‑sen gaizto bezain txar horrekin… ANDEREÑOAK: Bistan da elkarbizitzaren arazoak arrazazkoa edo erlijioaren partea baduela, baita nahiaren, atxikimenduaren, hezkuntzaren edota hizkuntzarena ere…eta ezin dela dena horietariko baten menpe bakarrik ulertu. MIRENEK: Gaiztakeriari arrazoiak bilatu nahi izatea alperrik da andereño…, makurkeria bera baita errebeskeria ororen iturri bakarra. ANDEREÑOAK: Zu zara, beraz, gaizki ulertu duena. Izan ere, edozein okerkeria, baita basatiena delarik ere, irudika ezina baita, berez. Kaltetu edo biktimaren sufrikarioa banakakoa izaten delako beti. Alferrikakoa dena, aldiz, “Holokaustoa” eta antzerako tr iskantzak direla eta, oroitarriak eraiki nahi izatea da. MIRENEK: Zergatik? ANDEREÑOAK: Makurkeriari buruzko oroitzapenak eta oroigarriak ezin direlako berdintzat hartu… MIRENEK: Nola? ANDEREÑOAK: Ankerra dena edertasunaren bidez azaldu nahi izatea antzua delako taxuzko oroigarriak egitea ezinezkoa den neurrian, alde batetik. Eta bestetik, lehen esan bezala, halakoetan kaltetuak izan direnen bizipenak modu bateratuan orokortzea makurrare n funtsa faltsutzea izango litzatekeelako. Minak hamaika aurpegi baitauzka. MIRENEK: Baina “Holokaustoa” eta antzerako triskantza horiek kolektiboak izan dira eta giza taldeek burutu ohi dituzte…erlijio, politika, ekonomia edo nazionalismoak direla medio. ANDEREÑOAK: Gaiztakeria gizartearen baitan dagoelako haren aurka nola ekin beharra dagoen da toki bakoitzean aurkitzeko premia dagoena. JOXEK: Nork nor babestu? ANDEREÑOAK: Ez, horrela adierazia behintzat…, gizaki bakoitzari behar duen anparoa eta laguntza bermatuko dizkion gizarte ‑eredua da bilatu beharrekoa. JOSUK: Nork nori zor? ANDEREÑOAK: Ez egin barrerik, gero! Euskara zaharrean eskubideak izendatzeko horixe zen erabilitako adierazpidea: zorra. Hau da, jendeak ez du, berez, inolako eskubiderik begirunea zor zaiola baino. Begirantza hartan oinarritutako gizarteak bakarrik ziurta dezake denentzako elkarbizitza. MIRENEK: Eta, ba al dago, demagun, juduak zein palestinarrak sostengatuko dituen gizarte egiturarik? JOSUK: Nekez…, edo batere ez! JOXEK: Nori berea ematea litzateke zuzena… MIRENEK: Eta Xalimen hiria, Jerusalem hura, zeinena da? JOSUK: Gaiztoena! ANDEREÑOAK: Ez dakit bera bakearen hiri inoiz izan ote den edo Xalim izeneko gudari anker baten hiriburu soilik, baina gizakion babeslekuaren irudia eta gizarte zuzenaren itxaropena iradoki dituen ikurra dugu, kontraesan eta guzti… JOSUK: Haren kontraesanei erreparatu beharko diegu, beraz ! JOXEK: Kontraizanei? MIRENEK: Gizonezkoek beti kontra! ANDEREÑOAK: Agian, zerbaiten aurka hezi egiten gara beti…Commedia dell´Arte sortu zenean, adibidez, eta hartan oinarritzen omen da antzerki garaikidea, pertsonaia bakoitza beste baten aurka jarri ohi zuten beti. “Matamoros” deitzen zioten soldadu espainiar harroputzaren aurrean, demagun, “Politxinela” konkordunak hitz egiten zuen besteari arrapostu eginez. Horrela, zirtoz nahiz ihardespenez, hezi ziren greziarrak eta latindarrak, Bergamaskoak eta Napolikoak… MIRENEK: Elkarbizitza, bada, besteen kontra aritzea al da? ANDEREÑOAK: Ez, bakoitzari gizartean bizi ahal izateko behar duen euskarria aurkitzeko heziketa ematea litzateke. JOXEK: Eta hori, norberaren arabera ala bizi den gizartearen arabera ulertu behar da? 9. Herodesen atea: ANDEREÑOAK: Bai gizabanako bakoitza eta baita gizartea ere aldatuz doaz etengabe... JOXEK: Orduan, ikasi orduko, irakatsitakoak ez du balio izango... ANDEREÑOAK: Ez dago ezer okerragorik batere irakatsi nahi ez izatea baino. Begira, bestela, Pinotxori ere zer gertatu zitzaion... JOSUK: Sudurra luzatu zitzaiola? MIRENEK: Baina hori ez al zen ba gezurrak esateagatik izan? ANDEREÑOAK: Ez. Zuek ez duzue ipuina irakurri. JOXEK: Nik filma ikusi dut... ANDEREÑOAK: Ez da gauza bera... JOSUK: Nik berari buruzko marrazki bizidunak ikusi ditut telebistan... ANDEREÑOAK: Horrek ere ez du balio. Zapatariak egurrezko kopina egin zuenean panpinatxoa besterik ez zen eta haur bihurtu arren, bizirik ibiltzeko gai bazen ere, gizartean bizitzeko izan behar zuen portaeraz ez zen jabetzen, hori ezinbestean ikasten delak o, baina bere egileari hura adierazten ausartzen ez zenez, gezurra esaten zion eta, aldi bakoitzean, sudurra geroz eta gehiago luzatzen zitzaion... JOSUK: Beraz, nik arrazoia, porrontxoa geroz eta handiagoa zeukan... ANDEREÑOAK: Bai, jakina. Baina hori oinarri oinarrian, ez zitzaion gertatu gezurrak esateagatik, gai hura ikasi ez zuelako baizik. JOSUK: Orain galdetzen baduzu “zein izan zen film bateko protagonista, jarraitzaile asko izan zituena eta aita, arotza zuena?”, gehienek Pinotxo erantzungo dute Kristo baino lehenago. ANDEREÑOAK: Horrek berak adierazten du gure gizartearen aldaketa eta horren ondoriozko kontraesanak. Dagoeneko, erlijoak zeukan gizarte ‑lehentasuna galdu badu ere, hori azaleko aldarapena besterik ez da, gizartea trinkotzeko arau etiko guztiak ikusezin bihurtu den erlijiotik datoz eta. JOSUK: Erlijiotik? ANDEREÑOAK: Beno, azokatik, agian... MIRENEK: Nola? ANDEREÑOAK: Giza moralaren jatorria behintzat truke zuzenetik datorrela diote... JOXEK: Eta ezkutuko irizpide haiek agintzen segitzen al dute? ANDEREÑOAK: Agintzen dutenen irizpideak izaten dira ezkutukoak... MIRENEK: Hori ez al da aldatu? ANDEREÑOAK: Aldatu direnak azoka eta moralaren azalpenak dira... JOXEK: Zertan? ANDEREÑOAK: Historian zehar sortutako nazioek beren herrien ongizatea bermatzen zutelakoan zilegi bihurtzen zituzten tokiko gizarte ‑egiturak, baina egun, aldiz, mundu mailako merkataritzak mendeetan zehar eraikitako tokiko ustezko berme haiek birrindu egin ditu... MIRENEK: Jadanik ez al dago gizarte ‑bermerik? ANDEREÑOAK: Orain arte estatuak beren hiritarren babesaz arduratzen baziren ere, datozen garaiotan ezin esan anparo hura lehen bezala bermatzeko gauza izango direnik. MIRENEK: Azoka ere ikusezin bihurtu al da? ANDEREÑOAK: Ez, truke zuzena da desagertu dena eta, berarekin batera, morala eta bermeak..., zuk pentsa, zoologiko batean hesi guztiak kendu ezkero zeinen legea nagusituko litzatekeen... JOSUK: Lehoiarena? ANDEREÑOAK: Lehoiaren aginpidean, haren tiraniapean, bada, eskubide gutxi.. . JOXEK: Estatuek ere ez dute eskubide askorik bermatu orain arte... JOSUK: Esaiezu palestinarrei edo euskaldunoi... JOXEK: Haiei ere mundu mailako aldaketak eragingo die... JOSUK: Beraz, ez Palestinan, ezta hemen ere, ez dugu konponketa errazik. ANDEREÑOAK: Inondik inora ere. JOSUK: Ez Xalimen hirian ez eta Xabinen herrian ere… MIRENEK: Izugarria da. ANDEREÑOAK: Egia, izua sortzen du. MIRENEK: Eta sufrikario horretan jendea arituko al da etengabe hiltzen? ANDEREÑOAK: Hura nola eten batek daki… JOXEK: Nork daki? JOSUK: Herodesek! ANDEREÑOAK: Ez mutiko, esamoldea da, euskaraz euria, eguzkia edo elurra egiten duela adierazteko erabili ohi duguna.. JOSUK: Behar bada euria egiten duenak jakingo du… JOXEK: Jaungoikoek? JOSUK: Baina, haietariko zeinek? Gaiztoenak? 10. Urrezko atea: ANDEREÑOAK: Horretarako gure gogoa astindu beharko dugu. JOXEK: Zergatik? ANDEREÑOAK: Oroimen edo gogo besterik ez garelako... JOXEK: Baina, ez al duzu esan mundua aldatzen ari dela eta aurrekoak ez duela batere balio? ANDEREÑOAK: Nik ez dut esan iraganaz oroitzea baliagarria ez denik nahiz eta pentsatzearen bidea betiko gaiak modu berriaz azaltzeko eta, halaber, gai berriak betiko moduz azaltzeko gaitasuna izan. JOSUK: Hasi al gara berriro ere tutik ulertzen ez diren esaerak botatzen? ANDEREÑOAK: Zuk ez duzu ezer ulertu nahi, ordea... orain arte ikasten zuenarekin aski zuen edonork bizitza osoan irauteko. Lanbideak ere halakoxeak ziren, hau da, familiaren bidez eskuratuak eta hil arteraino. Dagoeneko horrek ez du balio. Etengabeko prest akuntzaren beharra dago aldaketaz aldaketa dabilen gizarteari egokitzeko edo, izatekotan, berau ere eraldatu ahal izateko. MIRENEK: Hori egia da..., baina edozein gauza ikasteko ere ezinbestekoa da memoria lantzea. ANDEREÑOAK: Memoriari “mnmosine” deitu zioten greziarrek jainkosa bat zelako. Erromatarrentzat, aldiz, moneta izena zuen hark zeren Junoren tenpluan zegoen eta halako epitetoa erabiltzen zuten berari buruz hitz egiterakoan, izan ere, aipatutako tenplu hart an monetak egiten baitziren. JOXEK: Baina ez al zenuen esaten diruak fedea behar zuela?, Sosak ere jainkosak direla esango diguzu orain? ANDEREÑOAK: Berriro diotsuet, bada, diruaren atzean fedea eta memoria badago egon, moneta baita iraganeko nahiz egungo jainkosa, orain inoiz baino gurtuago izaten ari dena… JOSUK: Baina diruak askatasuna bermatzen du…, beharretatik libratzeko balio baitu… ANDEREÑOAK: Balizko askatasunaz, diruaz edota nazionalismoaz gauza bera esan daiteke… guztiak ere bizitzaren osagarriak direla…beren neurrian!. Hau da, bizitzeko gatza edo glukosa funtsezkoak izan arren, bizi ‑kalitaterako kaltegarri ere bihur daitezke… MIRENEK: Zerk bermatuko digu, beraz, kalitatezko elkarbizitza? Izan ere, nik, behintzat, ez dut uste “bizikidetza ” bezalako ikasgaietan sasipolitika edo hiriari dagokion etika irakatsi behar denik…Bizitzaren arlo praktiko bezain naturalek kezkatzen naute ni…haur jaioberriak nola artatu edota agure atso zaharrak nola lagundu… ANDEREÑOAK: Baina gai haiek kezka moralak sortzen dituzte, haurdunaldia edo bizia eteteaz, abortuaz nahiz eutanasiaz hitz egin beharra dago… MIRENEK: Nahi duzuna…, baina gehiegi mintzatu ohi da eskolan, premia zehatzei erantzuteari muzin eginez betiere… JOSUK: Eskarmentua da falta dena… ANDEREÑOAK: Esperientzia, ariketa praktikoetatik bezainbeste, eguneroko jardunetik kanpo gelditzen garenenean suertatu ohi da. Denboraren jariotik at gaudenean esperientzia mota bat hasten da garatzen, estetikoa nahiz erlijiosoa … JOSUK: Lotan nagoenean ere bai? ANDEREÑOAK: Bai zera!, zuk lotan zaudela ere ezin diozu pentsatzeari uzi…arnasa ez hartzeko deliberoa hartu arren, ezin dituzu nahita ere pentsamenduak alboratu…; esperientziak, berriz, pentsamendu edo sentsazio baten inguruan soilik finkatzea eragiten du. Mundutik aparte. JOXEK: Irakurtzen bezala? ANDEREÑOAK: Irakurtzean edo artelan bat begiratzean gerta daiteke hori, jakina, baita Elizan edo Meskitan ere… JOXEK: Edo gai jakin bat sakondu nahi dugunean... ANDEREÑOAK: Adibidez, badago Imre Kertész izeneko Literatur Nobel Sariduna “Holokaustoa” gogoratzeko hari buruzko idazlanak besterik landu izan ez dituena. Memoriarekin batera hizkuntza ere ebatsi ziotelakoan “Mintzaira erbesteratua“ argitaratu zuenean, b ere nazionalismoaren aurkako ohiko jarrera leundu zuen Jerusalemera joaterakoan, konturatu zelako juduek eskubidea zutela beren nazioa aldarrikatzeko eta defendatzeko. Antinazi sutsuenari nazionalismoa ulertaraztea da Xalimen hiriak utzi digun mirari haietariko azkena… JOXEK: Hori ez da Jerusalemenen bakarrik gertatzen... Espainian ere makina bat antinazionalista badaude erabat espainiarrak direla konturatzen ez omen direnak… ANDEREÑOAK: Izan ere, nazionalista ez izatea gizakia ez izatea bezala litzateke. Banderak askatu baikintuen abere izatetik… JOSUK: Eta aberats bihurtu…abertzale batzuk behintzat… JOXEK: Kolesterol gehiegitxo? ANDEREÑOAK: Zer? JOXEK: Ez al duzu esan azukrea ona eta txarra izan daitekeela aldi berean? ANDEREÑOA: Bai, horixe! JOXEK: Bada, kolesterolak ere onak eta txarrak daude… MIRENEK: Baina palestinarrak ere okupatuak, kolpatuak, erbesteratuak eta zapalduak izaten ari dira… ANDEREÑOAK: Juduak lehen izan ziren bezala, edo euskaldunak orain euskaldun besterik izan nahi ez dutenetik diren bezala, behinik behin. Horregatik, herri bakoitzaren ahots direnek, idazleek, artistek, kazetariek, antropologoek, historialariek, hezitzailee k, politikoek… antzerako gaiak hartzen dituzte memoria erabiliz bakoitzaren herri ‑sufrimendu, eskarmentu nahiz esperientziak ezagutarazteko eta bakoitzari zor zaiona aldarrikatzeko. JOSUK Nori berea aspaldiko legea! JOXEK: Hor dago koska, ordea… 11. Ate berria: ANDEREÑOAK: Hori ez, zuk esan bezala, betiko jarrera izan da.”Nihil novi sub caelo”… JOSUK: Hara bestea! ANDEREÑOAK: Alegia, ez dagoela, horretan behintzat, inolako berritasunik zerupean… JOSUK: Zeropean? Horrela hitz egiten du Bart Simpsonek… ANDEREÑOAK: Bai, alajaina, horrela mintzatzeagatik ezagutzen dituzue zuek bai Biblia baita oinarrizko kultura klasikoen erreferentziak…Simpsondarrenean ikusi dituzuelako telebistan! JOXEK: Baina herri bakoitzaren aldarrikapena egin ohi duten, idazleak, artistak, antropologoak edota historialariak ez al dira, era bertsuan, ikertzaileak eta sortzaileak? ez al dira konturatzen betiko eskemak errepikatzen ari direla beren esparruetara ego kituta? ANDEREÑOAK: Ez al dira konturatzen berak direla, gizaki bezala, gizarteak moldatuak eta, beraz, berrikuntza eta berritasuna ezin direla berdinak izan . JOSUK: Igarkizuna al da? ANDEREÑOAK: Ez, noski! Ezaguera memorian oinarritzen den bitartean berrikuntzak ahaztura dakarrelako. Berritasuna, aldiz, ezin du inork asmatu gertatu aurretik, erabat berria dena inoiz suertatuko ez balitz ere ez bailuke inortxok ere haren falta sentituko , hura sortu arte haren beharrik edo izateko aukera bera ere ez zen aintzakotzat hartzen eta. JOXEK: Iragarkizuna ez bada ere, ulertzen zaila bada, gero!...adibiderik ? ANDEREÑOAK: New Yorken irailaren hamaikan gertatu zena. JOXEK: Dorre Bikien aurkako atentatua? ANDEREÑOAK: Huraxe bera! JOXEK: Baina aurretik makina bat atentatu izan ziren…baita dorre bikien aurkako saiakerak ere! ANDEREÑOAK: Baina azkeneko hura ez zuen inork espero! JOSUK: Hura ekintza armatu bat gehiago izan zen, besterik ez… ANDEREÑOAK: Eta non daude armak? Hegazkin zibilak ziren. Haien gidariak herritarrak eta helburua ere ez zen militarra izan… MIRENEK: Ekintza terrorista izan zen! ANDEREÑOAK: Israelgo armadak pertsona multzo bat Gazan akabatzen duenean zer da, ekintza armatua ala ekintza terrorista? (…) ANDEREÑOAK: Eta palestinarrek misilen bat edo beste lehergailu motaren bat Israelen aurka jaurtitzen duenean, zer dugu? JOSUK: Ekintza armatua! MIRENEK: Terrorista, faborez…! ANDEREÑOAK: Zergatik? MIRENEK: Israel, haren aurka edozein iritzi edukita ere, estatu demokratikoa delako eta palestinarren ekintza horiek gehienak, berriz, herri xehearen kontra burutzen dituztelako. JOSUK: Israel okupatzailea da eta palestinarrak, ahal bezala, baita armaz ere, haren zapalkuntza arintzeko jarkitzen direlako. ANDEREÑOAK: Biok daukazue arrazoia… JOSUK: Baina palestinarrei ezin diegu terroristak deitu… ANDEREÑOAK: Simetriaren arabera, bederen, israeldarrei izendapen bera ezarriz gero, biek mereziko lukete deitura… JOSUK: Edo inork ez! MIRENEK: Baina Israelen demokrazia badago, egon. ANDEREÑOAK: Egia esanda, Palestinan ere hauteskundeak burutu zituzten baina palestinarrek aukeratu zituztenak ez dituzte errespetatu ez Israelek, ez Europak, ez Amerikako Estatu Batuek ez eta bertako palestinar askok ere… JOSUK: Ez da horren urrutira joan beharrik…galdetu bestela Nafarroan edota Ondarroan, esaterako… ANDEREÑOAK: Beraz, demokrazia ‑ezak ahalbideratzen du beste mota bateko erantzunik, baita bortitzenak ere... JOXEK: Hor behintzat ez dut ikusten ez berrikuntzarik ezta berritasunik ere… ANDEREÑOAK: Arrazoi duzu baina ez da zalantzarik irailaren hamaikak mundu osora egoera berri bat ekarri zuela esatean. MIRENEK: Eta mundu berri horretan nolakoa izango da elkarbizitza? ANDEREÑOAK: Hori da galdera hori!. Shakespearek asmaturiko Hamletek bere buruari itaundu zionean: izan ala ez izan?; funtsezko galdera bat paratu zuen bezala, zurean, gurean, ezin taxuzko ebazpenik eman zeren galdera egin ahal izatean baita funtsa. Izan ala ez izan dugu heriotzaren nahiz bizitzaren aurrean gizaki orok egin ohi dugun galdera. Eta hala herriek nola nazioek ere ez dute inoiz kontzientzia gehiagorik eskuratzen ez eta borroka handiagorik egiten galdera hori egitea debekatzen dietenean baino. G aldera tragikoa, pertsona zein kulturentzat, hil ala bizikoa… MIRENEK: Ez al dago, bada, erantzuna jakiterik? ANDEREÑOAK: Ezin da jakin, borondatezkoa edo gogozkoa baita galdera eta adimenak ezin dio horri irtenbiderik eman. JOXEK: Hori al da arazoa? ANDEREÑOAK: Ez, hori ez da arazoa, galdekizuna baizik. Hamlet ez zen existitu, fikziozko pertsonaia da, eta galdetzen duen horri berak bakarrik erantzun diezaioke… JOXEK: Eta bere buruari galdetzea ere galaraziko baliote… ANDEREÑOAK: Hor has daiteke arazoa… MIRENEK: Eta arazoa konpontzeko… ANDEREÑOAK: Norberari galderak egiten, erantzuten, erabakitzen uztean eta gauzatzeko bermeak eman ahal izatean datza, jakina. JOSUK: Hamaika ikusteko jaioak gara! ANDEREÑOAK: Beno, nik alde egin behar dut. JOXEK: Berriro bakarrik gelditu al gara? ANDEREÑOAK: Laster da etxera joateko garaia eta norbait etorriko da zuen bila. MIRENEK: Agur andereño. JOXEK eta JOSUK: Gero arte Artizarne. (…) IRAKASLEAK: Kaixo neska mutilak. Nahiz eta zigorturik egon, gainerakoei bezala, etxeratzeko sasoia heldu zaizue. Jaso zuen gauzak, jantzi berokiak eta zoazte jaisteko ate nagusira. JOXEK: Artizarne berriro etorriko al da? IRAKASLEAK: Zein Artizarne diozu? Izen hori ez da existitzen, edo nik horrelako izenik duen inor ez dut ezagutzen, behintzat… JOSUK: Eta hona etorri zaigun andereño berria? IRAKASLEAK: Ez ibili berriro bazterrak nahasten, arren. Niri ez didazue ziri sartuko. Zuek gelatik kanporatuak izan zarete eta goiza bakarrik pasatu duzue hemen. Zuengana, nik dakidala, ez da inor etorri. Eta gainera, zer nolako izena asmatu duzue…Artizarn e! Norbait Venus deitu al daiteke egun?... Isildu eta joan zaitezte jaisten ateraino zeuen etxeetara joaten hasteko. Hurrengoan, bestela, zigorraren berri eman behar izango diet zuen gurasoei. “ Idaztera eseriko naiz, zer idatziko dut? Zertarako balio du nire hitzak? Zertarako balio dute nire senideek, nire herriak, nire nazioak? Zein nazkagarria naizen idaztera eseri naizenean! Hitzak nire herria babestuko al du? Hitzak nire herria salbatuko al du? Gaur hitz oro gatz da, gau honetan Ezer ernetzen ezta loratzen ez duen gatz…” Fawà Tùqán ( Nablús)

2023-12-01

booktegi_liburua_desireeren_umetxoa

booktegi.eus KATE CHOPIN Désiréeren umetxoa Itzulpena: Ana Morales Egun atsegina zenez, Madame Valmondé L´Abri ra joan zen Désirée eta umetxoa ikustera. Barre egin zuen Désirée umetxo batekin gogoan hartzean. Zera, ematen zuen atzo bertan izan zela Désirée bera umetxoa baino handixeagoa ; Monsieurrek zaldi gainean Valmondéko burdin atetik pasatzean aurkitu zuenean umetxoa lotan, harrizko zutoin handiaren itzalpean. Txikia gizonaren besoetan esnatua zen eta negarrez hasia zen « aitta» ri deika. Hori baino ez zekien egiten edo esaten. Batzuek uste zuten agian bere kabuz helduk o zela hara, tipi tapa ibiltzeko adinean baitzegoen. Uste orokorra zen texastarren talde batek utzia zuela nahita han, haien karreta olanaz estaliak, ilunabarrean, Coton Maïs ek plantaziotik harago zeukan ferrya hartu zuelako. Denborarekin Madame Valmondék bazter utzi zituen espekulazio guztiak, hau izan ezik: Désirée Probidentzia ongileak bidali zuela bere bihotzeko umea izan zedin, haragiko umerik ez zuela ikusita. Izan ere, hazi zenean, neska ederra eta goxoa, maitetsua eta zintzoa egin zen, Valmondéko idoloa. Ez zen harritzekoa izan egun batean, Désirée harrizko zutoinaren ondoan zegoela, —zeinaren itzalpean lo egona baitzen hamazortzi urte lehenago — Armand Aubigny zaldi gainean handik pasatzean neska ikusi eta berarekin maitemintzea. Halaxe maitemintze n ziren aubignytar guztiak, tiro batek jota legez. Harrigarria zen lehenagotik maite ez izana; izan ere, neska ezagutzen zuen bere aitak bera, Armand , Parisetik ekarri zuenetik, zortzi urteko mutikoa zela, ama han hil zenean. Egun hartan neska atean ikuste an esnatutako pasioa elur jausi baten moduan etorri zitzaion gainera, edo zelaietan hedatzen den sutea bezala, edo oztopo guztiak gainditurik buruz aurrera nagusitzen den edozer bezala. Monseiur Valmondé praktiko jarri eta gura izan zuen gauzak ondo pents atzea: hau da, neskaren jatorri iluna kontuan hartzea. Armandek neskaren begiei so egin eta berdin izan zitzaion. Gogorarazi zioten neskak ez zuela abizenik. Zer axola zion abizen batek berak eman ahal zionean Louisianako abizen zahar eta harroenetako bat? Parisen enkargatu zuen corbeille a1eta ahal izan zuen pazientzia guztiarekin eutsi zion bere buruari hura ailegatu arte. O rduan, ezkondu egin ziren. Madame Valmondék lau aste zeramatzan Désirée eta umetxoa ikusi barik. L´Abri ra heldu zenean hotzikara izan zuen tokia ikusi eta batera, ohi zuen legez. Itxura tristeko lekua zen, urte askoan ugazaba andre baten presentzia goxoa ezagutu ez zuena, Monsieur Aubigny zaharra Frantziara ezkondua baitzen eta hantxe lurperatua baitzuen e maztea, hark gehiegi maite zuen eta bere herria bertatik aldentzeko. Teilatua malkar eta beltz zetorren goitik behera, kaputxa baten moduan, eta iztukuz estalitako etxe horiaren inguruko galeria zabaletatik harago zabaltzen zen. Haritz handi eta solemneak zeuden etxetik gertu eta haien adar luze eta hostotsuek hileta mantua bezalako itzala egiten zioten. Gainera, Aubigny gaztea agintari zorrotza zen, eta haren menpeko negroek ahaztua zuten alaiak izaten, ugazaba zahar hurbilerraz eta esku bigunaren garaian izan ohi ziren bezala. Ama gaztea astiro indartzen ari zen, eta etzanda zegoen, muselina eta farfail zuri leunetan, sofa baten gainean. Umetxoa ondoan zeukan, besoaren gainean, bertan lo geratua baitzen bularra hartzen. Umezain horia leiho baten ondoan je sarrita zegoen, bere burua abanikatzen . Madame Valmondék bere figura dotorea makurtu zuen Désiréeren gainean eta musua eman zion, une batez besarkada xamurrean bilduta. Gero umearengana jiratu zen. —Hau ez da gure umetxoa! — hots egin zuen, txundituta. Eg un haietan frantsesez egiten zuten Valmondékoek . —Jakin dut zur eta lur geratuko zinela —esan zuen Désiréek barreka —, zelan hazi den ikusita. Ai, gure cochon de lait! Begiratu zelako hankak, ama, eta eskuak eta azazkalak... benetako azazkalak. Zandrinek moztu behar izan dizkio goizean. Ez da egia, Zandrine ? Emakumeak buru turbanteduna makurtu zuen maiestatez: —Mais si, Madame . 1 Ezkontza arreoa, frantsesez jatorrizkoan. Itzultzailearen oharra. —Eta zelan egiten duen negar! —jarraitu z uen Désiréek— Gortzeko moduan! Lehengo egunean Armandek La Blanche ren txabolatik entzun zion. Denbora horretan guztian Madame Valmondék ez zituen begiak umearengandik apartatu. Besoetan hartu zuen eta argi gehien zegoen leihora eraman zuen. Gertutik azte rtu zuen, gero Zandrineri begiratu zion peskiza keinu beraz, baina hark beste aldera zeukan aurpegia, zelaiei begira. —Bai, umea hazi egin da, aldatu egin da —esan zuen Madame Valmondék astiro, umea amaren ondoan utziz berriro. —Zer dio Armandek ? Désiréer en aurpegian piztu zen distira zoriona bera zen. —Ai, barruti osoan ez dago aita harroagorik, nik uste batez ere mutila delako, eta bere izena eramango duelako, nahiz eta berak dioen ezetz, berdin berdin maiteko zuela neska balitz. Baina badakit ez dela egia. Badakit ni pozteko esaten duela. Eta, ama: —gehitu zuen, Madame Valmondéren aurpegia berarengana hurbilduz eta ahopeka hitz eginez — ez du bakar bat ere zigortu, ezta bakar bat ere, umetxoa jaio zenetik. Ezta Négrillon ere, itxura egin zuenean hanka erre zuela lanera ez joateko... barre baino ez zuen egin, eta esan zuen Negrillón alproja hutsa dela. Ai, ama, oso zoriontsua naiz; beldurra ematen dit. Désiréek esandakoa egia zen. Ezkontzak eta semearen jaiotzak asko bigundu zuten Armand Aubignyren izaera agintzaile eta zorrotza. Horrek egiten zuen hain zoriontsu Désirée goxoa, itsuki maite baitzuen senarra. Hark betozkoa jarri eta Désirée dardarka jartzen zen, baina maite egiten zuen. Hark irribarre egiten zuenean, Désiréek ez zion Jainkoari beste bedeinkaziorik eskatzen. Baina betozkoek ez zuten oso sarri Armanden aurpegi ilun eta ederra desitxuratu Désiréerekin maitemindu zen egunetik. Umetxoak hiru hilabete inguru zituenean, egun batean Désirée esnatu zen konbentziturik airean zeozer zegoela bere bakea mehatxupean zuena. Hasieran sotilegia zen harrapatzeko. Iradokizun asaldagarri bat baino ez zen; misterio aire bat beltzen artean; urrungo auzoen ustekabeko bisitak, nekez azal zitzaketenak . Gero aldaketa bitxi, izugarri bat senarraren moduetan, zeinaren zergatia galdetzera Désirée ez zen ausartu ere egin. Senarrak berba egiten zionean, begiak apartatuta egiten zuen, eta bazirudien lehengo maitasun argia itzalia zela begi haietatik. Gizona desagertu egiten zen etxetik; eta b ertan zegoenean, ihes egiten zien bai berari eta bai umeari aitzakiarik gabe. Eta bazirudien bat batean Satanen izpirituak berak hartu a zuela gizona esklaboekiko harremanetan. Désiréeren zorigaitza hiltzeko modukoa zen. Arratsalde bero batean bere gelan zegoen, peignoirrean jesarrita, sorbalda gainean erortzen zitzaion ile marroi zetatsu eta luzearen xerloetatik atzamarrak sartzen gogo motelaz. Umetxoa, erdi biluzik, lo zegoen bere kaobazko ohe handian, zeina tronu handios baten modukoa zen, satinez forratutako zeru erdia eta guzti. La Blancheren mutiko mulatoetako bat —erdi biluzik bera ere— ondoan zegoen, umetxoa astiro abanikatzen pauma hegatsezko abaniko batekin. Désiréek umetxoarengan finkatuak zeuzkan begiak, gogoa urrun eta triste, bere inguruan bi ltzen sentitzen zuen laino mehatxagarria zulatzeko borrokan ziharduela . Begirada eraman zuen u metxoarengandik haren ondoan zegoen mutikoarengana , eta atzera berriro; eta behin eta berriz. «A!» . Eutsi ezineko oihua izan zen; ohartu ere ez zen egin bota zuenik. Odola izoztu egin zitzaion zainetan, eta hezetasun hotz batek estali zion aurpegia. Mulatotxoari berba egiten saiatu zen, baina hasieran ez zitzaion soinurik atera. Hark bere izena entzun zuenean, gora begiratu eta ugazaba andrea atea seinalatzen ikusi zuen. Abaniko handi eta leuna albo batean utzi eta ezkutatu egin zen, esaneko, zoru distiratsuaren gainean oin puntta biluzietan. Désirée geldi geratu zen, begirada umearengan iltzaturik, aurpegia izuaren erretratua. Batbatean senarra gelan sartu zen, eta emakumea han zela ohartu gabe, mahai batera joan eta paper batzuen artean bilatzen hasi zen. —Armand —deitu zion andreak , gizonari sastakada eman beharko zion ahots batez, gizakia baldin bazen. Baina senarra ez zen ohartu. —Armand —esan zuen ber riro arnas estuka , besotik oratuz —, begiratu gure umeari. Zer gertatzen da? Esadazu. Gizonak, hotz baina astiro, emakumearen atzamarrak kendu zituen bere besotik eta eskua baztertu zuen. —Esan zer gertatzen den! —oihu egin zuen emakumeak etsipenez. —Gerta tzen da —erantzun zuen gizonak arintasunez — umea ez dela zuria; gertatzen da zu ez zarela zuria. Akusazioak berarentzat inplikatzen zuen guztia arin harrapatzeak adorea eman zion Désirée ri hura ezohiko ausardiaz ukatzeko. —Gezurra da; ez da egia, zuria naiz! Begiratu nire ileari, marroia da; eta begiak grisak dauzkat, Armand , badakizu grisak dauzkadana . Eta azala argia daukat —eskumuturretik heldu zion gizonari —. Begiratu esku honi: zurea baino z uriagoa, Armand —barre histerikoaz. —La Blancherena bezain zuria —arrapostu zion hark zital; eta joan egin zen, Désirée eta umea bakarrik utzita. Luma eskuan hartzeko moduan egon zenean, Désirée k etsipenezko gutun bat bidali zion Madame Valmondéri . «Ama , dioste ez naizela zuria. Armandek esan dit ez naizela zuria. Jainkoarren, esaiezu ez dela egia. Zuk jakin behar duzu ez dela egia. Hil egingo naiz. Hil egin behar naiz. Ezin naiz hain zorigaitzekoa izan eta bizirik iraun». Erantzuna laburra izan zen. «Désirée neurea : erdu etxera, Valmondéra ; zeure amarengana, maite zaituenarengana . Etorri umetxoarekin». Désiréek gutuna jaso zuenean senarraren estudiora joan zen gutunarekin, eta gizona jesarrita zegoen mahaiaren gainean utzi zuen. Bertan utzita, Désirée harrizko irudi baten moduan geratu zen: isilik, zuri, geldirik. Gizonak begi hotzak pasatu zituen hitz idatzien gainetik is iltasunean. Ez zuen ezer esan. «Joango naiz, Armand?» galdetu zion Désiréek , suspentsearen bihotz esturak zorroztutako doinuaz. —Bai, joan. —Joatea gura duzu? —Bai, joatea gura dut. Armandek uste zuen Jainko Ahalguztidunak zital eta bidegabe jokatu zuela berarekin; eta, zelanbait, iruditzen zitzaion txanpon berarekin ordaintzen zebilela Jainkoari emaztearen arima horrela sastakatuz . Gainera, ez zuen jada maite, bere etxeari eta bere izenari jakingabean egindako laidoagatik. Désiréek buelta eman zuen kolpe batek tuntunduta bezala, eta aterantz joan zen astiro, Armandek bueltatzeko deituko zion itxaropenaz. —Agur, Armand —esan zuen auhenez. Ez zion erantzun. Hori izan zen Armandek patuari jotako azkeneko kolpea. Désirée umearen bila joan zen. Zandrine galeria itzaltsuan zebilen berarekin aurrera eta atzera. Désiréek ttikia hartu zuen umezainaren besoetatik azalpenik gabe, eta, eska ilerak jaitsiz, alde egin zuen, haritzen adarren pean. Urriko arratsalde bat zen; eguzkia ezkutatzen ari zen. Zelai bareetan negroak kotoia batzen zeuden. Désiréek ez zituen aldatu soinean edukitako jantzi zuria eta zapatilak. Burua estali barik zeukan e ta eguzki izpiek urrezko distira ateratzen zioten ile katramila marroiari. Ez zuen hartu Valmondé plantazio urrunera zeraman errepide zabala, normalean jendeak erabiltzen zuena. Zelai mortu bat zeharkatu zuen, non uztondoak beltzuneak egin zizkion oin xamu rretan, oinetako hain delikatuez jantzietan, eta soineko mehea urratu zion zarpail bihurtzeraino. Padura sakon eta geldoaren ertzetako ihi eta sahats masan desagertu zen; eta ez zen sekula itzuli. Handik aste batzuetara, eszena bitxi bat antzeztu zen L´Abri n. Atzeko patio ondo eskobatuaren erdigunean su handi bat egin zuten. Armand Aubigny atarte zabalean jesarrita zegoen, ikuskizunaren ikuspegi ona izateko moduan; eta berak banatzen zien sua bizirik edukitzeko gaia dozena erdi bat negrori . Piraren gainean sahats egurrezko sehaska dotore bat zegoen, bere apaingarri pinpirin guztiekin; layette2 ikaragarri preziotsuaren aberastasunak elikatua zuen sua dagoeneko. Gero zetazko soinekoak, eta tertziopelozkoak eta satinezkoak gehitu zizkioten; farfailak ere bai, eta brodatuak; bonetak eta eskularruak; izan ere, corbeillea apartekoa izandakoa zen. Bota zuten azkeneko gauza gutun multzo ttiki bat izan zen: ezkon denboran Désiréek berari bidalitako zirriborrotxo inozenteak. Gutun zati bat geratu zen Armandek gutunak hartuak zituen tiraderan. Baina ez zen Désiréerena ; bere amak bere aitari bidalita ko gutun zahar baten parte zen. Armandek irakurri egin zuen. Amak eskerrak ematen zizkion Jainkoari aitaren maitasunagatik... «Baina batez ere —idazten zuen — gauez eta egunez, eskerrak ematen dizkiot Jainko onari gure bizitzak halako moduan antolatu ditue lako, non gure Armandek ez duen egundo jakingo bere ama, bera adoratzen duen ama, esklabotzaren markarekin madarikatutako arrazakoa dela». 2 Jaioberri baten arrop en bilduma . Frantsesez jatorrizkoan. (I.O.)

2023-12-01

booktegi_liburua_desobedientzia_zibila

booktegi.eus HENRY D. THOREAU desobedientzia zibila Itzulpena: Edu Lartzanguren Hitzatzea: Marko Zapiain Edurne eta Eiderri, César eta Jos é Manueli, Olatz, Mikel, Alberto, Fernando, Sabino, I ñaki eta Mariori. Hitzaurrea Henry David Thoreau (1817 1862) Ameriketako Estatu Batuetako idazleak ez zuen inoiz kargu politikorik izan, ez zen ezkondu eta ez zuen haurrik sortu. Eta, halere, Historia alda tu zuen. Haren bizitzako gertaerarik garrantzitsuenak bi izan ziren: ekintza xume bat —Basoan etxola batera bizitzera joan zen bi urtez — eta ez ekintza bat —zergak ordaintzeari uko egin zion (kartzelan sartu zuten, egun batez) –. Baina etxolan idatzitako Waldenliburuarekin gaurko ekologismoaren aitzindaria bihurtu zen. Kartzelako esperientziatik abiatuta, berriz, Desobedientzia Zibilamaisulana idatzi zuen. Testu horretatik atera zuen Gandhik Indiaren independentziarako bere mugimenduaren izena. Hortik ater a zuen Martin Luther Kingek indarkeriarik gabeko erresistentziaren ideia. Pertsona gutxik eragin dute horrenbeste hain gutxirekin. Thoreauk berak honela laburbiltzen zuen: "Bizitzan asko bidaiatu naiz... nire herriaren barruan". Desobedientzia Zibila Bat nator, bihotz bihotzez, honako leloarekin: “Gobernurik hoberena gutxien gobernatzen duena da”; eta nire pozerako litzateke hori ahalik eta azkarren eta sistematikoen gauzaturik ikustea. Gauzatzen bada, beste honen baliokidea bihu rtzen da azken batean, hau ere nire iritziarekin bat: “Gobernurik hoberena, batere gobernatzen ez duena da”; eta gizonak horretarako prest direnean, hori izango dute gobernutzat. Kasurik hoberenean gobernua aurrerabide bat besterik ez da; baina gobernu geh ienak normalean, eta gobernu guztiak batzuetan, atzerabide izan ohi dira. Armada iraunkor baten kontrako arrazoiak, asko, funtsezko eta konbentzigarriak izanik, berdin erabil daitezke, azken batean, gobernu egonkor baten kontra ere. Armada iraunkorra gober nu iraunkorraren beso bat besterik ez da. Herriak bere borondatea gauzatzeko aukeratu duen baliabidea besterik ez bada ere, gobernua desbidera eta oker dezakete herriaren nahia bete baino lehen. Honen lekuko dugu, gaur, Mexikoren aurkako guda: gobernu irau nkorra bere tresna gisa erabiltzen ari diren gizabanako gutxi batzuen lana; izan ere, hasieran, herriak ez zuen halako neurririk onartuko. Zer da, bada, Ameriketako gobernu hau, tradizio bat besterik ez bada, tradizio berri xamarra izan ere, bere burua os orik etorkizunera transmititu nahian dabilena baina uneoro osotasun eta zintzotasun pixka bat galtzen ari dena? Gizon bizidun bakar baten adinako indarrik eta sasoirik ez du; gizon bakar batek bere nahiaren arabera makurraraz baitezake. Herriarentzat ere, egurrezko fusil antzeko bat da Gobernua. Halere, ez du horregatik hura gutxiago behar; jendeak tramankulu handi bat behar du eduki, eta haren harrabotsa entzun, buruan duen gobernu ideia hori asetzeko. Honen bidez erakusten digute gobernuek zein erraza den gizonak menpean hartzea edota beraiek gizonen menpean jartzea, batzuen mesederako. Zoragarria da, onar dezagun. Baina gobernu honek ez du, bere kabuz, inongo ekimenik lagundu, ez bada bidetik azkar kendu denean. Gobernu honek ez du aberria aske gordetzen. Gobernu honek ez du mendebaldea kolonizatzen. Gobernu honek ez du hezkuntzarik ematen. Ameriketako jendearen prestutasunari esker lortu da egindako guztia; eta gehiago ere izango zuen egiterik, gobernua, hainbatetan, traban jarri ez balitzaio. Izan ere, g izonak elkarrekin bakean gogo onez uzten saiatzeko tresna da gobernua; eta, esan bezala, mesederik handiena egiten du, gobernupekoak bake santuan uzten dituenean. Gomazkoak ez balira, merkataritzak eta negozioek ezingo lituzkete gainditu legegileek etengab e bidean jartzen ohi dizkieten trabak. Eta gizon horiek, dituzten asmoengatik ez ezik, euren ekintzen ondorioengatik juzgatuz gero, trenbideetan trabak jartzen dituzten gaiztaginekin parekatzea eta zigortzea mereziko zuketen. Baina zuhurki eta herritar le gez mintzatzekotan, euren buruak gobernu gabeko gizontzat jotzen dituzten horiek ez bezala, zera eskatzen dut nik, ez berehala gobernu eza, baizik eta berehalaxe gobernu hobea. Utzi gizakume bakoitzari zer nolako gobernua errespetatuko lukeen adierazten eta horra hura lortzeko lehenengo urratsa. Azken batean, boterea herriaren eskuetara heltzen den orduan, uzten bazaio gehiengo bati agintera heltzen eta luzaroan agintzen jarraitzen, horren arrazoi praktikoa ez da gehiengo hori zuzenago ibiltzea litekeena dela edota gutxiengoaren oniritzia duela, b aizik eta fisikoki indartsuena dela. Kasu guztietan gehiengoaren arabera agintzen duen gobernuak ezin du justizia oinarri izan, sikiera ere gizonek justiziatzat duten horren arabera. Ez al da posible gobernu bat non gehiengoek ez duten birtualki erabakitze n zer den zuzena eta zer okerra, baizik eta kontzientziak? Non gehiengoek soilik kontzientziari eragiten ez dioten aferetan erabakiko duten? Utzi behar al du herritarrak, une batez eta neurririk txikienean bada ere, bere kontzientzia legegilearen eskuetan? Zertarako du orduan gizon bakoitzak kontzientzia bana? Lehenbizi gizonak eta ondoren menekoak izan beharko ginatekeela uste dut. Ez genuke legearekiko errespetua landu behar, zuzentasunarekikoa baizik. Soilik betebehar bat har dezaket nire gain zilegitasu nez: beti neuk zuzentzat dudana egitea. Ongi esan ohi da talde batek ez duela kontzientziarik; baina kontzientzia duten gizonen elkartea, elkarte kontzientziatsua da. Legeak ez ditu sekula gizonak apurtxo bat ere zuzenagoak egin; eta, harenganako errespetu a dela eta, zintzoak ere zuzengabekeriaren agente bihurtzen zaizkigu egunero. Legearekiko errespetu desegokiaren ondorio natural eta arruntaren adibidetzat, ikus dezakezu soldadu lerro bat, koronela, kapitaina, kaboa, kintoak, bolbora mutil eta dena, mendi an gora eta haranetan barrena, lerro lerro, gerretara martxan, gogoz kontra eta, ai ene!, senaren eta kontzientziaren kontra, horrek, benetan, martxa oso aldapatsu egiten dielarik eta bihotza estutzen. Lantegi deitoragarrian dabiltzala badakite, zalantza izpirik gabe; baketsuak dira denak berez. Orain, berriz, zer dira? Gizonak akaso? ala bolborategi eta gotorleku mugikorrak, agintean diren gizon lotsagabe batzuen zerbitzuan? Bisita ezazue Itsas Armadaren basea eta marine bat behatu, Ameriketako gobernu ba tek sor dezakeen gizon mota, alegia, bere sorginkeriaren bitartez sortu ere: gizatasunaren itzal eta arrasto bat, bizirik eta zutik, eta dagoeneko, esan genezake, armen azpian lurperaturik, hileta doinuz lagundurik. Danbor hotsik ez zen entzun, ezta hil eta doinurik ere, Haren hilotza harresira eraman genuenean; agur tirorik ez zuen egin soldadu batek ere Gure heroia lurperatu genuen hilobiaren gainean. Honela zerbitzatzen du jende multzoak estatua, ez batez ere gizon legez, baizik eta makina gisa, go rputzekin. Horiek dira armada egonkorra eta miliziak, kartzelariak, poliziak, eta sheriff aren laguntzaileak. Kasu gehienetan ez dago senaren edota zentzu moralaren ariketa librerik; egurraren, lurraren eta harrien pare jartzen dituzte euren buruak; eta, b eharbada, badago egurrezko gizonak fabrikatzerik, helburua haiek bezain ongi beteko luketenak. Simaur pilo batek edota txorimalo batek baino errespetu handiagorik ez dute halakoek merezi; zaldien eta zakurren balio mota bera dute. Eta, halere, halakoak har tzen ohi dira herritar prestutzat. Beste batzuek, legegileek, politikariek, abokatuek, ministroek eta, oro har, kargudun gehienek, estatua zerbitzatzen dute batez ere buruekin; eta hausnarketa moralik gutxitan egiten dutenez, berdin ibil daitezke Deabruare n morrontzan, nahi gabe beti ere, zein Jainkoarenean. Bakan batzuek, heroiek, abertzaleek, martiriek, erreformatzaileek zentzu onean, eta gizonek, kontzientziekin ere zerbitzatzen dute estatua eta, halabeharrez, gehienetan kontra egin behar izaten diote; e ta, normalean, estatuak etsaitzat hartzen ditu. Gizon zuhurrak soilik gizon den heinean egin dezake mesede, bere burua kondenatu gabe “buztina” izatera “zuloa estaltzeko, haizea sar ez dadin”. Lan hori, gutxienez, bere errautsari utziko dio: Goregi jaio nintzen ni, besteren jabetza eta esaneko izateko, munduko edozein estaturen morroi eta tresna bihurtzeko. Bere burua osorik hurkoei ematen diena, ezgauza eta berekoitzat jotzen dute; bere burua erdizka ematen diena, berriz, ongilea eta filantropoa dela diote. Nola jokatu behar du gaur gizon batek Ameriketako gobernu honekiko? Erantzuten dut ezin duela harekin elkar hartuta ibili zorigaitzik gabe. Ezin dut nire gobernutzat hartu, inolaz ere, esklaboen gobernua ere baden erakunde politiko hori. Gizon guztiek onartzen dute iraultzarako eskubidea; hau da, gobernuari arbuio eta kontra egiteko eskubidea, haren tiranokeria edo ustelkeria handiak eta jasanezinak direnean. Gaur ez dela hori kasua diote ia denek. Baina hori bai zela kasua, uste dute, 75eko iraultzan. Baten batek esango balit gobernu hura txarra zela atzerritik porturaturiko zenbait salgairi zergak ezartzen zizkielako, ez nioke kasurik egingo, ziurrenik, gai horiek gabe ere molda baininteke. Makina guztiek dute frikzioa; hala ere, sorturiko g aitza kitatzeko adina mesede egiten dute, ziurrenera. Frikzio hori dela eta protesta egitea oker handia litzateke, inolaz ere. Baina frikzioa makinaz jabetzen denean, eta zapalketa zein lapurreta antolatuak ditugunean, zera diot, ken dezagun makina hori al damenetik. Bestela esateko, bere burua askatasunaren babeslekutzat duen nazioaren sei biztanletik bat esklabo denean, eta armada atzerritar batek herri oso bat bidegabe inbaditu eta menperatu eta lege militarpean jarri duenean, ez dut uste goizegi denik gizon zintzook matxinatzeko eta iraultza egiteko. Eta are premiazkoa da matxinatzeko betebeharra, ez delako geurea inbaditutako herria, bai, haatik, armada inbaditzailea. Kontu moraletan askoren artean itzal handia duen Paleyk, Gobernu Zibilari Obeditzeko Obligazioa atalean, betebehar zibil guztiak batean biltzen ditu: onuragarritasuna; eta honela dio: “Gizarte osoaren interesak eskatzen duen heinean, hau da, dagoen gobernua onura publikoari kalte egin gabe aldatzerik edo ukatzerik ez dagoenean, Jainkoaren n ahia da, orduan eta bakarrik orduan, dagoen gobernuari obeditzea...Printzipio hau onartuta, desobedientzia kasu bakoitza zuzena ote den erabakitzeko, nahikoa da kalkulatzea alde batean dagoen arrisku eta kalte kopurua eta bestaldean hura konpontzeko dagoen aukera eta kostua”. Honen inguruan, haren aburuz, norberak erabakiko du. Ez dirudi, ordea, Paleyk sekula kontuan izan duenik komenigarritasunaren legearen barruan jarri ezin diren kasuak, zeinetan herri batek zein gizabanakoak justizia egin behar duen kos ta ahala kosta. Itolarrian dabilen bati, indarrez eta bidegabe ohola lapurtu badiot, itzuli egin beharko diot, neu itoko banaiz ere. Hori, Paleyren arabera, ez litzateke onuragarria. Bere bizitza horrela salbatzen duenak, galdu egingo du. Jende horrek esk laboak edukitzeari utzi egin behar dio, bai eta Mexikori gerra egiteari ere, horren kostua herri gisa desagertzea bada ere. Praktikan nazioek Paleyren arabera jokatzen dute; baina, inork uste al du Massachusetts zuzen jokatzen ari denik egungo krisian? Estatu zikina, zilarrezko soinekoz jantziriko urdanga, dandarra altxatzen diote, eta arima lokatzetik arrastaka darama. Egia esateko, Massachusetts honetan legea aldatzearen aurkakoak ez dira hegoaldeko ehun mila politikari, baizik eta bertoko ehun mila nekazari eta merkatari; merkataritzaz eta nekazaritzaz arduratuago daude, gizateriaz baino, eta ez dira prest esklaboari z ein Mexikori justizia egiteko kosta ahala kosta. Ez nabil urruneko etsaiekin ika mikatan, baizik eta etxe ondoan urruneko haiei laguntzen dieten morroiekin, hauek gabe haiek jai izango baitzuketen. Ohituta gaude esatera jendetza ez dagoela prestatuta; bain a hobekuntza astiro dator, gutxiengoa ez baita gehiengoa baino hobea edo jakintsuagoa. Ez da horren garrantzitsua zu bezain on diren asko egotea, garrantzitsuagoa da nonbaiten ongi absolutu apur bat izatea; legamia horrek altxatuko baitu ore osoa. Milaka d ira esklabotza zein gerraren kontrako direnak, iritziz, eta, dena den, haiek amai daitezen ezertxo ere egiten ez dutenak; beraien buruak Washington eta Franklinen seme alabatzat dituzte eta, eserita eskuak poltsikoetan, esaten dute ez dakitela zer egin, et a ez dute ezer egiten. Libertatea beharrean, librekanbioa lehenesten dute eta lasai irakurtzen dituzte afalostean prezio indizeak, Mexikotik datozen azkeneko albisteekin batera, eta, beharbada, bien gainean seko geratzen dira lo. Zein da gaur gizaseme zint zo eta abertzale baten prezio indizea? Duda mudatan dabiltza, eta deitoratzen, eta batzuetan protesta agiriak sinatzen dituzte, baina ez dute egiten egiazko eta eraginkorrik ezer. Asmo onez itxarongo dute beste batzuek gaitza konpondu arte, geroan deitorat zeko arrazoirik ez izateko. Zuzentasunari, boto merke bat, sostengu ahula, eta ongi ibili! bat besterik ez diote emango haien aldamenean igarotzen denean. Gizon bertutetsu bakoitzeko bederatziehun eta berrogeita hemeretzi bertutezale dago. Hala ere, erraza go da gauza baten benetako jabearekin tratutan ibiltzea haren behin behineko zaintzailearekin baino. Bozkatzea joko mota bat da, dama jokoa edo backgammon bezalakoa. Nola halako ñabardura morala dauka, jokatzen baita ongia eta gaitzarekin, moral kontuekin ; eta apustua du, halabeharrez, lagun. Boto emaileen izen ona ez da arriskuan jartzen. Zuzen ustean ematen dut botoa, beharbada; baina zuzentasuna nagusitzea ez da niretzat hil ala biziko kontua. Hori gehiengoaren ardurapean uzteko irrikan nago. Haren bete beharra, hortaz, ez da gai praktikoetara baino harago heltzen. Zuzentasunaren alde bozkatzea ere, horren alde ezer ez egitea da. Zuzentasuna nagusitzea nahiko zenukeela gizonei ahapeka adieraztea da soilik. Gizon zuhur batek ez du utziko zuzentasuna zoriar en eskuetan, ezta hura gehiengoaren indarrez nagusitzea nahi izango ere. Bertute eskasa dago jende multzoen ekintzetan. Gehiengoak, egun batean, esklabotza deuseztatzearen alde bozkatzen badu, esklabotza bost axola zaiolako izango da edota haren botoaren b itartez deusezta daitekeen esklabotza gutxi geratzen delako. Beraiek izango dira orduan esklabo bakarrak. Bere askatasuna botoaren bidez baieztatzen duenak soilik azkar dezake esklabotzaren abolizioa. Baltimoren edo ospatzekoa den kongresu baten berri ent zun dut: egunkari zuzendariek eta politikari profesionalek, nagusiki, osatuko dute, presidentetzarako hautagai bat aukeratzeko. Baina neuk zera diot: zer axola zaio erabakia edozein gizon independente, argi eta errespetagarriri? Ezin al dugu horren zintzot asunaz eta jakinduriaz baliatu, dena dela? Boto independente batzuk ere ezin al ditugu bada izan? Ez al da bada herri honetan kongresuetara joaten ez den gizabanako asko? Ez nonbait: gizon errespetagarria deituriko horrek segituan utzi du bere postua eta a berriarekin etsita dabilela sumatzen dut, aberriak berarekin etsitzeko arrazoi handiagoak baditu ere. Berehala, horrela aukeratutako hautagaietako bat onartzen du, eskura dagoen bakarra delakoan, eta horrela frogatzen du bera ere eskura dagoela demagogoare n edozein asmotarako. Horren botoak ez du gehiago balio eros daitekeen printzipiorik gabeko atzerritarrarenak edota bertako saripekoarenak baino. Oi gizona den gizona, eta nire auzoak dioen bezala, bizkarrean hezur sendoa daukana! Gure estatistikak oker dira: populazio handiegia agertzen dute. Zenbat gizon dugu herri honetan hiru mila kilometro koadroko? Bat eskas. Ez al du bada Amerikak gizonak hemen bizitzen jartzeko nahia pizten? Amerikarra urritu egin da, Odd Fellow bat bilakatu arte: hura ezagutu daite ke taldean ibiltzeko joera asko garatu duelako eta bere buruarekiko konfiantza sendo zein adimen eza nabarmenagatik. Mundura sortzean haren kezka lehen eta nagusia zaharren egoitzak egoki paratuta daudela ikustea da eta gizonezkoen toga janzterik duen bai no lehen, diru eske ibiltzea inguruko alargun zein umezurtzak laguntzeko. Aseguru etxearen babesean baino ez da bizitzera ausartzen, zeinak behar bezala hilobiratuko duela agindu dion. Ez da gizon baten betebeharra, ez behintzat normalean, inongo okerrik zuzentzen ahalegintzera dedikatzea, okerrik handiena bada ere; bestelako kezkak izan ditzake gogoan arrazoi osoz, baina badu, bederen, oker horretatik eskuak ateratzeko betebeharra, eta, besterik ez badu egiten ere, ez emateko okerrari laguntzarik praktika n. Beste kontu eta hausnarketetara dedikatzen banaiz, lehenbizi behintzat, inoren lepotik ez nabilela ikusi beharko dut. Askatu beharko dut aurretik, beste horrek ere bere zereginetan ibiltzerik izan dezan. Ikusi, bada, zer nolako kontraesana onartzen den. Nire herrikide batzuei honela entzun izan diet: “Gustuko izango nuke haiek niri esklaboen matxinadaren bat zapaltzen laguntzera deitzea edota Mexikora gerrara joateko agintzea..., ikusiko zuten orduan joango ote nintzatekeen”. Haatik, gizon hauetako bakoi tzak, euren leialtasunaren bidez zuzenean eta, azken finean, euren diruaren bidez zeharka ere, ordezko bat bidali du. Bidegabeko gudan zerbitzatzeari uko egiten dion soldaduari txalo jotzen diote gerra eragiten duen gobernu bidegabea sostengatzeari uko egi ten ez dioten horiek. Txalo jotzaile horien jokabidea eta autoritatea arbuiatu eta gaitzesten du halako soldaduak. Emango luke estatua prest legokeela penitentzia egiteko, norbaiti ordaintzeko bera zigor dezan, bekatua egiten duen bitartean, ez ordea, une batez ere bekatu egiteari uzteko. Ordenuaren eta Gobernu Zibilaren izenpean, honela, behartzen gaituzte geure doilorkeria omentzera eta indartzera. Bekatuaren hasierako lotsa pasata, axolagabekeria dator. Morala ez zena amorala edo bihurtzen da, nolabait esateko, ez oso alferrikakoa antolatu dugun bizimodurako. Okerrik zabalduenari eta iraunkorrenari eusteko, bertuterik desinteresatuena behar da. Gizonik zintzoenek dute joerarik handiena erortzeko abertzaletasunaren bertuteari ikus dakiokeen akats txikian: gobernu baten joera eta neurriak gaitzesten dituzten bitartean, sostengu eta leialtasuna eskaintzen dizkioten horiek dira, dudarik gabe, haren sostengatzailerik kontzienteenak eta, sarritan ere, aldaketaren oztoporik handienak. Batzuek Batasuna desegiteko eskatzen diote Estatuari, presidentearen deialdiei muzin egiteko. Zer dela eta ez dute beraiek desegiten Estatuarekin duten lotura eta haren ogasunari zerga ordaintzeari uko egiten? Estatuarekiko duten harremana, ez al da Estatuak berak Batasunarekiko due n berbera? Estatuak Batasunaren aurka ez jotzeko izan dituen arrazoiak, ez al dira beraiek Estatuaren kontra ez aritzeko izan dituzten berberak? Nolatan ase daiteke gizon bat jakite hutsarekin eta, gainera, lasai ibili? Lasaituko al du bada bera kaltetzen ari direla jakite hutsak? Auzoak txanpon bakar bat bera ere lapurtzen badizu, ez zaitu asetzen jakiteak iruzur egin dizula, ezta dagokizuna ordaintzeko eskatzeak ere; haatik, berehala hartzen dituzu neurri eraginkorrak diru guztia berreskuratzeko eta ziur tatzeko berriz iruzur egiten ez dizutela. Printzipioetatik sorturiko ekintzak –justizia hautemateak eta gauzatzeak – egoerak eta harremanak aldatzen ditu; iraultzailea da mamian eta ez dator guztiz bat iraganeko ezerekin. Ez ditu soilik estatuak eta elizak banantzen, senitartekoak banantzen ditu, ai ene! gizabanakoa banantzen du, eta haren baitan deabruarena eta jainkoarena bereizten du. Zuzengabeko legeak egon, badaude: obeditu besterik ez al dugu egin behar, ala zuzentzen saiatu? Zuzentzea lortzen dugun a rte obeditu behar ditugu, ala besterik gabe hautsi? Hau bezalako gobernu baten agintepean, gizonek uste izaten dute itxaron egin behar dutela gehiengoa legea aldatzearen alde konbentzitu arte. Kontra eginez gero, konponbidea gaitza baino okerragoa izango l itzatekeela uste dute. Haatik, Gobernuaren errua da konponbidea gaitza baino okerragoa bada. Hark bihurtzen du okerrago. Zer dela eta ez da Gobernua prestuago aldaketa igarri eta laguntzeko? Zer dela eta ez du gutxiengo jakintsua estimatzen? Zer dela eta e giten du negar eta borroka zauria jaso aurretik? Zer dela eta ez ditu herritarrak adi egotera bultzatzen, bere akatsez ohartarazteko, hobe beharrez? Zer dela eta iltzatzen du beti Kristo gurutzean, eta Lutero zein Koperniko eskomikatzen, eta Washington zei n Franklin matxinotzat jotzen? Pentsa dezake batek gobernuak kontuan hartu ez duen lege hauste bakarra dela bere aginteari uko egitea apropos eta praktikan. Zer dela eta ez du, bestela, horretarako zigor irmo, egoki eta neurrikorik arautu? Ondasunik gabek o gizon batek, behin bada ere, uko egiten badio berak irabazitako bederatzi txelin Estatuari emateari, kartzelan sartzen dute, nik ezagututako inongo legek mugatzen ez duen epe baterako, soilik giltzaperatu dutenen erabakiaren menpe. Haatik, laurogeita ha mar bider bederatzi txelin lapurtu badizkio Estatuari, berehala uzten dute libre. Bidegabekeria gobernuaren makinak ezinbestean duen frikzioaren atal bat bada, hala bedi, hala bedi. Beharbada gastatu eta leunduko da; ziur makina erabat higatuko dela. Bide gabekeriak malguki, txirrika, soka edo eragingailu propioak baditu, pentsa dezakezu konponbidea gaitza baino okerragoa ez ote den izango. Baina, haren izaerak behartzen bazaitu beste baten kontrako bidegabekeriaren agentea izatera, orduan zera esango dizut : hauts ezazu legea. Zeure bizitza izan dadila makina gelditzeko kontra frikzioa. Ziurtatu behar dut ez dudala edozein neurritan bultzatzen gaitzesten dudan okerra. Gaitza konpontzeko Estatuak eskura jartzen dituen bideak erabiltzeari buruz, nik ez dut ha lako bideen berririk. Luzeegi jotzen dute eta gizon baten bizitza joango da tartean. Baditut beste zereginak ere. Ez nintzen mundu honetara sortu, nagusiki, mundua bizileku ona bihurtzeko, baizik eta, bertan bizitzeko, ona ala txarra izanda. Gizon batek ez du zertan dena egin behar, zerbait baizik. Eta dena egiterik ez badu, horrek ez dakar ezinbestean, zerbait oker egin behar duenik. Ez dut zertan ibili behar eskariak aurkezten Gobernadore edo Legebiltzarrari, ez, behintzat, hauek niri eskariak aurkezteko beharrik ez duten bitartean. Nire eskaerei entzungor egiten badiete, zer egin dezaket orduan? Irtenbiderik ez du utzi Estatuak halakoetan: Konstituzioa bera dugu gaitza. Esan dudanak eman dezake bortitz, kaskagogor eta liskarti; baina bihotz onez eta konts iderazioz tratatzea da horrela merezi eta estimatzen duen izpiritu bakarra. Horrela gertatzen da onerako aldaketa guztietan: jaiotzak eta heriotzak legez, gorputza astindu egiten dute. Ez dut zalantzarik honako hau esaterakoan: euren buruak abolizionista izendatzen dituzten horiek berehala eta eraginkortasunez kendu behar liokete sostengua Massachusettsko Gobernuari, pertsonez zein ondasunez, itxaron gabe gehiengo sinplea osatu eta nagusitzeko eskubidea eskuratu arte. Jainkoa euren alde badute, nahikoa dut ela deritzot, beste inoren zain egoteko beharrik gabe. Are gehiago, aldamenekoa baino zuzenago dabilen edozein gizonak gehiengo sinplea osatzen du dagoeneko. Ameriketako Gobernu hau, edo haren ordezkari Estatuko Gobernua, urtean behin –ez gehiagotan – topatzen dut aurrez aurre, haren zerga biltzailearen pertsonan. Hori da gizartean ni bezala kokaturiko gizon batentzat Gobernuarekin halabeharrez topo egiteko modu bakarra. Orduan zera esaten dit, argi eta garbi: nire agintea onar ezazu. Harekin tratatzeko mo durik sinpleena, eraginkorrena eta, egungo egoera dela eta, ezinbestekoena, harenganako zein poz gutxi eta maitasun urria dituzun adierazteko, hura une horretan ukatzea da. Nire auzoa, zerga biltzailea, da tratatu behar dudan laguna, ez bainabil paperezko agiriekin borrokan baizik eta pertsonekin, eta hark bere borondatez gobernuaren agentea izatea aukeratu du. Nola jakingo du hark gobernuaren ofiziale gisa, edo gizon legez, zer den eta zer egiten duen, ni, errespetatzen duen bizilaguna, auzokide eta izaera oneko pertsona legez ala ero eta bazter nahasle gisa tratatu behar ote nauen erabaki beharrean aurkitzen den arte. Ikusi beharko du orduan, bere jatortasuna kolokan jartzen duen arazoa gaindi ote dezakeen bere ekintzari dagozkion gogoeta edo hitz zakarrik gabe. Ondo dakit nik mila, ehun, hamar gizonek –hamar gizon prestuk soilik –, zera! gizon ONDRATU bakar batek, Massachusettsko Estatu honetan, esklaboak edukitzeari utzi eta bere konplizitatea hautsiko balu eta, honen ondorioz, konderriko kartzelan giltzap etuko balute, esklabotzaren azkena litzatekeela Ameriketan. Hasierak zein xumea dirudien ez du axola, behin zuzen egiten dena, betiko dago egina. Baina nahiago izaten dugu hitz egiten ibiltzea gure misioa deitzen dugun horretaz. Erreformak hamaika kazeta d itu bere alde lanean, baina gizon bat bera ere ez. Nire lagun estimatua eta Estatuaren ordezkaria, Kontseilu Ganbaran giza eskubideen arazoa konpondu nahian jo eta su dabilena, Karolinako espetxeekin mehatxatu beharrean, Massachusettsen preso balitz, hau da, bere senideari esklabotzaren bekatua leporatzeko horren prestu dabilen Estatu honetan bertan –nahiz eta egun abegikortasunaren aurkako ekintza bat baino ez duen ikusten haren kontra – Legebiltzarrak ez lioke gaiari erabat muzin egingo hurrengo neguan. Inor bidegabeki giltzapetzen duen gobernu baten menpean, gizon zintzo bati dagokion tokia kartzela da. Leku egokia egun, Massachusettsek bere izpiritu askeen eta kementsuenentzako egun egokitu duen leku bakarra, kartzelatan da, han Estatuarengandik eta Es tatu beraren eskutik apartatuak eta giltzapetuak izan daitezen, euren buruak dagoeneko jarri baitituzte aparte, printzipioak direla eta. Hor aurkitu beharko lituzke esklabo iheslariak, baldintzapeko askatasunean dabilen gatibu mexikarrak eta bere herriari eginiko kaltea salatzera datorren indioak, toki baztertu baina libreago eta ohoretsuago horretan, non Estatuak, alde beharrean, kontra dituenak sartzen dituen: esklaboak dituen Estatu batean gizon libre batek ohorez erabil dezakeen etxe bakar horretan. Nor baitek uste badu hor barruan haien indarra galdua legokeela eta haien ahotsek Estatuaren belarria jadanik atsekabetzerik izango ez luketela, hau da, pareta horien artean jadanik etsai izango ez zirela, horrek ez daki noraino den egia okerra baino indartsua goa, ezta ere zein eraginkorrago eta indartsuago borroka dezakeen zuzengabekeria bere soinean apur bat jasan duenak. Eman ezazu boto osoa, ez soilik paper puska bat, zeure eragin osoa. Gutxiengoa indarge da gehiengoari men egiten dion bitartean. Gutxiengo bat ere ez da orduan. Geldiezina da, ordea, bere pisu guztiarekin traba egiten duenean. Aukera bada gizon zintzo guztiak kartzelan sartzea ala gerra eta esklabotza gelditzea, Estatuak ez du zalantzarik izango. Mila bat gizonek aurten zergak ez ordaintzea e rabakiko balute, hori ez litzateke neurri bortitz eta odoltsua izango, bai, ordea, ordaintzea eta Estatua ahalbidetzea indarkeria erabiltzeko eta errugabeen odola isurtzeko. Hau da, izan ere, iraultza baketsuaren definizioa, halakorik posible bada, behintz at. Zerga biltzaileak edo beste edozein funtzionariok “zer egingo dut bada?” galdetzen badit, eta hala egin dit dagoeneko batek, nire erantzuna honako hau izango da: “benetan zerbait egin nahi baduzu, utzi kargua”. Menekoak leialtasunari uko egin dionean e ta funtzionarioak kargua utzi duenean, orduan egina dago iraultza. Suposa ezazue, halere, odola isuri behar dela; ez al da odolik isurtzen moduren batean kontzientzia zauritzen denean? Zauri horretatik isurtzen dira gizon baten benetako gizatasuna eta hilezkortasuna, eta betiko hiltzeraino odolusten da. Odol jario hori dakusat orain. Legea hautsi duenaren kartzelatzea ibili dut gogoan, haren ondasunen bahitzea barik, nahiz eta biek xede bera izan, zuzentasunik garbiena defendatzen dutenak, eta, beraz, Esta tu ustel batentzat arriskutsuenak diren horiek ez direlako, normalean, asko ibili ondasunak biltzen. Horiei mesede gutxikoa zaie Estatua, besteekin alderatuta, eta zergarik txikiena ere neurrigabekoa iruditu behar zaie, batez ere eskuekin eginiko ezohiko l anaren bitartez ordaindu behar badute. Erabat dirurik gabe biziz gero, Estatuak berak ere zalantzan izango luke hari dirua eskatzea. Gizon aberatsa, berriz, konparazio bekaiztirik ez egitearren, bera aberasten duen erakundeari salduta dago beti. Absolutuki hitz eginez, zenbat eta diru gehiago, orduan eta bertute gutxiago. Dirua gizonaren eta haren gauzen artekaria baita, honek eskuratzen ditu gauzok harentzat; eta ez dago bertute handirik dirua eskuratzean. Diruak erantzun beharreko galdera asko isilarazten ditu, eta, aldiz, galdera bakarra sortzen du, erantzuten zaila baina azalekoa: zertan gastatu? Honen bidez, gizonak oinarri morala galtzen du. Bizitzeko aukerak murriztu egiten dira “erraztasunak” omen diren horiek handitzen diren heinean. Gizon batek, behin aberastutakoan, bere kulturaren alde egin dezakeen gauzarik hoberena da pobrea zenean zituen egitasmoak gauzatzen saiatzea. Jesu kristok Herodesen aldekoei haien izaeraren araberako erantzuna eman zien: “Erakuts iezadazue zerga dirua”, esan zuen, eta b atek, poltsikotik, txanpon bat atera zuen; erabiltzen baduzue Zesarren irudia daukan txanpona, hark balioztatu eta zirkulazioan jarritakoa, hau da, Estatuaren gizonak bazarete eta Zesarren gobernuaren abantailez pozik baliatzen bazarete, orduan, berea den horretatik zer edo zer itzultzeko eskatzen dizuenean: “Itzul iezaiozue, beraz, Zesarri Zesarrenak direnak eta Jainkoari Jainkoarenak direnak”. Nori zer zegokion jakin gabe utzi zituen, hasieran bezain ezjakin, haiek ez baitzuten jakin nahi. Nire auzokide libreenekin solasean aritzen naizenean, aferaren garrantziaz zein larritasunaz eta lasaitasun publikoari dioten begiruneaz diotena diotela, kontua da, azken batean, ezin dutela bizi egungo Gobernuaren babesik gabe, eta desobedituz gero, euren fami liak zein ondasunek jasango lituzketen ondorioen beldur direla. Nik, neure aldetik, ez nuke pentsatu nahi inoiz Estatuaren babesa ezinbestekoa zaidala. Zerga ordaintzeko eskatzen didanean, berriz, Estatuaren autoritateari muzin egiten badiot, laster asko b ahitu eta alferrik galduko ditu nire ondasunak eta ni zein nire seme alabak etengabe zigortuko gaitu horrela. Gogorra da hori. Gizon bati zintzoki eta aldi berean eroso bizitzea ezinezkoa egiten dio honek. Ondasunak pilatzeak ez du, beraz, merezi izango, b erriz ere, galduko baitira. Lekuren bat alokatu edo okupatu behar duzu eta uzta txiki bat besterik ez hazi, eta hura berandu gabe jan. Zure baitan bizi behar duzu, eta zeure ahalmenez, maukak beti jasota eta prest hasteko, eta zeregin askorik gabe. Turkia batean ere badu gizon batek aberasterik, Turkiako Gobernuaren meneko zintzoa bada beti. Konfuziok esan zuen: “Estatua arrazoiaren printzipioen arabera gobernatzen bada, miseria eta pobrezia lotsagarriak dira; estatua ez bada arrazoiaren printzipioen araber a gobernatzen, aberastasunak eta ohoreak dira lotsagarriak”. Ez: nire askatasuna galzorian dagoen urruneko hegoaldeko porturen batetik Massachusettsen babesa eskatzen dudan arte edota sorlekuan, etxaldea bakebidez eraikitzeari ekiten diodan bitartean, orda in dezaket Massachusettsi leialtasuna zein nire bizitza eta ondasunen gaineko eskubidea ukatzearen prezioa. Gutxiago kostatuko zait Estatuari desobeditzearen zigorra jasotzea, obeditzea baino, zentzu guztietan. Obeditzekotan, gutxiago balio dudala sentituk o nuke. Orain dela zenbait urte, Estatua etorri zitzaidan Elizaren izenean eta apaiz bati laguntzeko diru kopuru bat ordaintzeko agindu zidan; nire aita joaten zen haren peredikua entzutera, baina sekula ere ez neu. “Ordain ezazu”, esan zidan Estatuak, “e do kartzelan giltzapetua izango zara”. Uko egin nion ordaintzeari, baina, zoritxarrez, beste norbait agertu zen nire ordez ordaintzeko prest. Ezin nuen ulertu zer dela eta ordainarazi behar zaion maisuari apaiza laguntzeko eta ez, berriz, apaizari maisua l aguntzeko; ni ez bainintzen Estatuko maisua, haatik, borondateko harpidetzaz sostengatzen nuen neure burua. Ezin nuen ulertu zer dela eta Lizeoak ezin zituen bere zergak luzatu, eta Estatua eskaera babesteko izan, Elizak bezala. Dena den, eta zinegotziek eskatu zidatelako, baieztapen hau paperean jartzea onartu nuen: “Idazki honen bitartez jakin dezatela guztiek, nik, Henry Thoreauk, ez dudala nahi inongo elkarteko kidetzat hartua izan, horretan izena eman ez badut”. Udal idazkariari eman nion idazkia; eta hark dauka gordeta. Eliza horren kidetzat hartua izan nahi ez dudanaren jakinaren gainean jarririk, ez dit Estatuak, harez geroztik, halako eskaerarik egin, hartan, aurretik zuen ustea aintzat hartu behar zuela adierazi bazidan ere. Nola izendatu jakin iza n banu, izenik eman ez nien elkarte guztietatik izena kendu beharko nukeen orduan, banan bana, baina ez nekien zerrenda osoa non aurkitu. Sei urteotan ez dut gizabanakoen gaineko zergarik ordaindu. Hori dela eta, kartzelan sartu ninduten, behin, gau bater ako. Metro erdi eta metro bat arteko harrizko paretei zein 30 zentimetroko zur eta burdinazko ateari eta argia iragazten zuen burdinsareari so nengoela, harritu egin ninduen erakunde haren zentzugabekeriak, zarratzeko haragi, odol eta hezurrak besterik ez banintz hartzen baininduen. Nire buruari galdetzen nion erabaki ote zuen hura zela ni enplegatzeko modurik hoberena eta ez ote zitzaion sekula bururatu nire zerbitzuez beste modu batean baliatzea. Ni eta nire hirikideen artean harresi bat baldin bazegoen, beste bat bazutela ikusi nuen, igo edota zeharkatzen zailagoa, haiek ni bezain libre izan aurretik. Ez nintzen inoiz preso sentitu eta paretak harrizko eta mortairuzko alferrikako gastu itzela iruditu zitzaizkidan. Zerga ordaindu zuen hiritar bakarra banin tz legez sentitu nintzen. Ni nola tratatu ez zekiten, besterik gabe, eta heziketarik gabeko pertsonak bezala portatzen ziren. Mehatxu zein hitz gozo bakoitzarekin huts egiten zuten, nire desiorik handiena harresiaren bestaldean egotea zela uste baitzuten. Irribarrez ikusi nuen atea ixteko nolako lanak hartzen zituzten eta nire gogoetak inongo baimen eta oztoporik gabe irten zitezkeela haien atzetik; eta gogoetok ziren gauza arriskutsu bakarra. Ni heldu ezin nindutenez, nire gorputza zigortzea erabaki zuten; umeak bezalatsu, gorroto duten lagunari aurre egin ezin diotenean, haren txakurraren aurka jotzen dute. Estatua ergel xamarra zela ikusi nuen, bere zilarrezko koilaratxoekin arduratuta dabilen neskazaharra bezain izuti, lagunak eta etsaiak bereizi ezinik zebilela, eta gordetzen nion errespetu kondarra galdu nuen eta errukigarria egin zitzaidan. Bistan denez, Estatuak, ez dio sekula nahita aurre egiten gizon baten senari, intelektual zein moralari, baizik eta, soilik, haren gorputzari, haren zentzumenei. E statua ez dago adimen edo zuzentasun handiagoz horniturik. Bai, aldiz, indar fisiko handiagoz. Ez nintzen bortxatua izateko jaioa. Nire erara hartuko dut arnasa. Indartsuena zein den ikusiko dugu. Zer nolako indarra du jendetzak? Soilik behar nazakete nire a baino garaiago den lege baten esanetara daudenek. Haiek bezalakoa bihurtzera behartzen naute. Noiztik behartzen ditu jendetzak, bada, gizonak modu batean ala bestean bizitzera. Zer nolako bizimodua litzateke hori? “Dirua ala bizia” botatzen didan gobernu batekin topo egiterakoan, zer dela eta ibili beharko nintzateke dirua emateko irrikan? Estu eta larri dabil hura, beharbada, eta noraezean. Nik ez daukat laguntzerik. Berak lagundu beharko dio bere buruari, neuk egiten dudan bezala. Negarretan ibiltzeak e z du merezi. Ni ez naiz gizartearen makina ongi ibiltzearen arduraduna. Ez naiz ingeniariaren semea. Ezkurra eta gaztaina elkarren aldamenean erortzen direnean, ez da bata ernatu gabe gelditzen besteari lekua uztearren. Bakoitzak bere legeari jarraiki, ern atu, hazi eta ahal duen bezain eder loratzen dira, bestea, beharbada, itzalpetu eta suntsitzen duen arte. Landare batek ez badu bere izaeraren arabera bizitzerik, hil egiten da; baita gizona ere. Kartzelan igaro nuen gaua aski berria eta interesgarria iza n zen. Sartu nintzenean, presoak jakak erantzirik solasean ari ziren atarian, ilunabarreko giroaz gozatzen. Baina kartzelariak orduan, “tira mutilok, ixteko ordua da”, esan zuen. Presoak sakabanatu ziren eta haien urratsen hotsa gela hutsetara itzultzen en tzun nuen. Kartzelariak gelakidea aurkeztu zidan: “tipo jatorra eta azkarra” zela esan zuen. Atea itxi zuenean, kapela zintzilikatzeko tokia erakutsi zidan, baita han moldatzeko modua ere. Hilean behin gelak karez margotzen zituzten. Gurea, behintzat, ezin zuriagoa zen, altzariz apalena eta, ziurrenik, hiriko gelarik txukunena. Nongoa nintzen eta nolatan giltzapetu ninduten jakin nahi zuen hark, noski. Kontatu nion, eta, nire txanda heldu zenean, nolatan kartzelatu zuten galdetu nion, gizon zintzoa zela sup osatzen bainuen eta, egun ere, hala zela uste dut. “Borda bat erretzea leporatu didate”, esan zidan, “baina nik ez dut halakorik egin”. Argitu ahal izan nuenez, ziurrenera mozkorturik sartuko zen bordan lotara, eta bertan pipa erretzen hasi..., eta horrela kiskaliko zen borda. Gizon argia zela zioen jendeak, epaiketaren zain hiru hilabete inguru pasata zituen han, eta beste horrenbeste itxaron beharko zuen. Eroso eta zoriontsu samar zegoen, ordea, ostatua doan zeukalako eta ongi artatzen zutela uste zuelako . Leiho batean jarri zen eta ni bestean, eta kartzelan luze egonez gero, zeregin nagusia leihotik begira egotea litzatekeela ikusi nuen. Berehala irakurri nituen han utzitako idazki guztiak, eta preso ohiek nondik egin izan zuten ihes aztertu zuen, eta ba rrote bat non zerratu zuten, eta gela hartan egondako hainbaten berri entzun nuen. Hemen ere, historia eta istorioak bazirela aurkitu nuen, espetxearen harresietatik at sekula igarotzen ez direnak. Hau da, ziurrenik, hiriko etxe bakarra non bertsoak idazte n diren, ondoren barnean ibiltzeko paperean, baina sekula ez argitaratzeko. Bertsopaper luze bat erakutsi zidaten, gazte batzuk jarritako koplak: ihesaldi batean harrapatu zituzten eta bertsook abestuta hartzen zuten mendekua. Ahal bezain beste kontakizun atera nizkion kartzela kideari, berriz ikusiko ez nuelakoan, baina, azkenean, nire ohea zein zen erakutsi zidan, eta argia amatatzera joateko utzi ninduen. Gaua han etzanda igarotzea herri urrun baten barrena bidaiatzea bezalakoa izan zen, sekula ikustea espero ez nuen moduko herrian. Hiriko erlojuaren kanpaia ordura arte entzun gabe neukala iruditu zitzaidan, ez eta kaleko gaueko zaratak ere; leihoak irekirik egin genuen lo, burdinsarearen barnealdean baitzeuden. Nire jaioterria Erdi Aroaren argitan ikus tea bezalakoa izan zen, gure Concord Rhin ibaia bihurtua, eta zaldun zein gazteluak irudikatu nituen. Betiko hiritarren ahotsak ziren, ordea, kaleetan aditzen nituenak. Aldameneko ostatuaren sukaldean egiten zein esaten zenaren ikus entzule nintzen, nahiga be, bai bizipen berri eta bitxia niretzat. Nire jaioterriaren hurbilagoko ikuspegia zen. Haren barne barnean nengoen. Hango erakundeak ikusi gabe nituen ordura arte. Herriko erakunde berezietako bat da kartzela, eskualde burua baita. Hango biztanleak zerta n ari ziren ulertzen hasi nintzen. Goizean, ateko zulotik sartu zizkiguten gosariak, neurrian eginiko latorrizko ontzi karratu luzanga txikietan: barruan litro erdi txokolate, ogi beltza eta burdinazko koilara bat. Ontziak bueltan eskatu zituztenean, so bratutako ogia itzultzekotan izan nintzen, inozo halako! Lagunak hartu eta hura bazkarirako edo afarirako gorde behar nuela esan zidan. Luze gabe, inguruko zelai batean segan aritzeko utzi zuten kanporatzen, egunero bezala, eguerdian itzultzeko. Agurra luz atu zidan, ni berriz ikusiko ote ninduen zalantza zuela esanez. Askatu nindutenean, norbait tartean sartu eta zerga ordaindu baitzuen, ez nuen egunerokoan aldaketa handirik sumatu, gazte sartu eta buruzuri eta agure ateratzen denak ez bezala. Eta hala ere , nire irudiko, aldaketa handia gertatua zen hirian, Estatuan eta herrialdean, denbora hutsak sor dezakeena baino handiagoa. Are argiago ikusten nuen bizilekutzat nuen Estatua. Inguratzen ninduen jendea, auzo on edota adiskidetzat noraino nuen hartzerik ik usi nuen; haien adiskidetasuna jaiegunetarakoa soilik zela, zuzen jokatzeko asmo handirik ez zutela; nigandik berezitutako arraza ziren, haien aurreiritziak eta sineskeriak direla eta, txinatarrak edo malaysiarrak bezala. Gizateriari egiten dioten sakrifiz iotan arriskurik ez dutela, ondasunentzat sikiera ere; azken finean, horren noble ez zirela, lapurrak egindakoa lapurrari egiten baitzioten eta arimak salbatzea espero zuten kanpora begirako keinu batzuen eta otoitz bakan batzuen bidez zein noizean behin b ide zuzen baina alferrikako batetik ibiltzearen bitartez. Auzoak gogor epaitzea izan daiteke hau, beharbada, uste baitut horietako asko ez direla jabetu ere egin euren herrian kartzela bezalako erakunde bat dutenaz. Ohitura zen antzina gure hirian, zordun gizagaixoren bat kartzelatik ateratzean, ezagunek hatzak gurutzatzea, espetxe leihoko burdinsarea irudikatzen, eta hatzetatik zeharka begiratuta agurtzea: “ze mouz?”. Nire herrikideek, ordea, ez ninduten horrela agurtu. Lehenbizi niri eta gero elkarri beg iratzen zioten, bidaia luze batetik bueltan banentor bezala. Zapatariari konpontzeko utzitako oinetako baten bila nindoalarik atxilotu ninduten. Hurrengo goizean askatu nindutenean, mandatua bukatzera abiatu nintzen, eta, konponduriko zapata jantzita, ahab iak biltzera joatekoa zen talde batekin elkartu nintzen; nire gidaritzapean jartzeko irrikan ziren. Ordu erdi batean, zaldia azkar prestatu baitzuten, ahabi soro baten erdian ginen, geure mendixka altuenetako batean, hiritik hiru kilometrora. Estatua ikust erik ez zegoen orduan inon. Hauek dira Nire kartzelak, kontakizun osoa. Ez diot errepide zerga ordaintzeari sekula uko egin, meneko txarra bezain auzo ona izan nahi baitut. Eskolak sostengatzeko eta aberkideak hezteko dagokidana egiten ari naiz. Ez diot uko egiten zerga ordaintzeari zerga agiriko atal zehatz batengatik. Estatuari leialtasuna ukatu nahi diot, besterik gabe, eta harengandik aldendu eta zinez libre bizi. Ez da nire ardura nire dolarra nora doan jarraitzea, jarraitzerik ahal banu ere, harik e ta inori tiro egiteko fusila edo gizona erosten duen arte. Dolarra errugabea da, baina nire leialtasunaren ondorioen jarraipena egitea bada nire ardura. Izan ere, lasai deklaratzen diot gerra Estatuari, nire erara, hura ahal dudan bezala erabiltzen eta har engandik ahal adina abantaila ateratzen jarraituko badut ere, halakoetan ohikoa denez. Beste batzuek niri eskaturiko zerga ordaintzen badute, Estatua maite dutelako, dagoeneko euren kasuan eginikoa berretsi besterik ez dute egingo, edo hobeto esateko, Est atuak eskatu baino harago lagunduko dute bidegabekeria. Zerga ordaintzen badute zergapeturiko gizabanakoarenganako kezka erratuak bultzatuta, haren ondasuna salbatzeko, edota kartzelatzea saihesteko, alegia, hala egingo dute ongi hausnartu ez dutelako sent imendu pribatuek ongizate publikoa noraino kaltetzen duten. Hona, beraz, nire jarrera gaur. Halakoetan ezin duzu erneegi ibili, ordea, nahikeriak edota jendearen iritziekiko begirune desegokiak zeure ekinbidea baldintza ez dezaten. Ziurta ezazu zure buruarekin eta unearekin bat datorrena egiten ari zarela soilik. Batzuetan pentsatzen dut, hara! jende horrek asmo zuzenak ditu, ezjakinak besterik ez dira; nola jokatu jakinez gero, zuzenago ibiliko ziren. Orduan, zer dela eta bultzatu behar ditut nire auzoak ni tratatzera berez egingo ez luketen bezala? Berriz pentsatuz gero, ordea, hori ez da arrazoia nik haiek bezala jokatzeko, ez eta bidea emateko beste inork beste motako kalte handiago bat paira dezan. Berriro, zera esaten diot, batzuetan, neure buru ari: hainbat milioi gizonek, sutu gabe, gaizkinahirik gabe, inongo sentipen pertsonalik gabe, txelin bakan batzuk eskatzen dizkizutenean, aukera eman gabe, euren konstituzioa dela eta, eskaera atzera botatzeko edo aldatzeko eta zeure aldetik aukerarik izan gabe beste milioika gizoni laguntza eskatzeko, zer dela eta jarri beharko zenuke zeure burua indar basati ikaragarri horren pean? Ez diezu horren setati kontra egiten hotzari eta goseari, haizeei eta uhinei. Halako mila halabehar lasai asko onartzen dituz u. Ez duzu zeure burua sutara botatzen. Beste indar hura, ordea, indar basatia izateaz gain giza indarra ere badela iruditzen zait, eta uste dut baditudala harremanak milioika gizon horiekin, eta beste milioika gizonekin ere, eta ez soilik piztiekin eta bizigabeko gauzekin eta, horrexegatik, erreklamatzerik badagoela iruditzen zait, lehen lehenik eta berehala haiek euren Sortzaileari, eta bigarrenik euren buruei. Burua apropos botatzen badut sutara, ordea, suari edo suaren sortzaileari erreklamatzerik ez du dala iruditzen zait, eta neu naiz errudun bakarra. Nire burua konbentzitzerik banu eskubidea dudala gizonen egungo izaerarekin pozik izateko eta haiek horren arabera tratatzeko eta ez, hainbat alorretan, haiekiko eta neure buruarekiko ditudan nahia eta itx aropenen arabera, orduan, musulman eta fatalista prestuak legez, egoerarekin kontentatzen saiatu eta jainkoaren nahia dela esan beharko nuke. Beste ezeren gainetik, indarkeria horri edo indar basati edo natural bati aurre egiterakoan dagoen aldea honakoa d a: lehenari aurre egiterik badudala hein handi batean, baina ezin dut espero, harri, zuhaitz eta piztien izaera aldatzea, Orfeok aldatzen zituen bezala. Ez dut inongo gizon edo naziorekin ika mikatan ibili nahi. Ez dut txikikeriatan ibili nahi, bereizketa sotilak egiten edota neure burua auzoen gainetik jarri. Haatik, herrialdearen legeen menpean jartzeko aitzakia baten bila nabilela esan dezaket. Horien menpean jartzeko prestuegi ere banago. Are gehiago, hori dela eta neure burua susmagarritzat jotzeko ar razoirik badut; urtero, zerga biltzailea hurbiltzen zaidanean, gobernu orokorra eta Estatuko gobernuaren ekintzak eta jarrera zein herriaren izpiritua berriz aztertzeko prest aurkitzen dut neure burua, men egiteko aitzakia bat aurkitzearren. Gurasoak adina maite behar dugu herria; eta, sekula ere, gure maitasun edo ekintzak hari ohore egitetik urruntzen baditugu, ondorioak onartu behar ditugu eta arimari irakatsi kontzientziaren eta erlijioaren ikasgaia, ez eta aginte edo etekin nahia Estatuak au rki lan hori guztia eskuetatik kenduko didala uste dut, eta orduan ez naiz nire herrikideak baino abertzaleagoa izango. Ikuspuntu baxuago batetik ikusita, Konstituzioa, dituen akats guztiak izanda ere, oso ona da; legeak eta auzitegiak errespetagarriak dit ugu oso; Estatu hau eta Ameriketako gobernu hau ere, hein handi batean, gauza miresgarri eta bitxiak ditugu oso; eskertzeko modukoak, askotxok deskribatu dituzten bezala. Baina ikuspuntu zertxobait garaiago batetik ikusita, nik deskribatu bezalakoak dira, eta ikuspuntu are garaiagotik, eta garaienetik, ikusita, nork esango luke zer diren, edota merezi ote duten aztertzea edo gogoan ibiltzea ere? Dena dela, ez nau gobernuak asko kezkatzen, eta ahal bezain gutxi ibiliko dut hura gogoan. Gobernuaren pean bizi ditudan uneak ez dira asko, mundu honetan ere. Gizon bat pentsaera askekoa, irudimen librekoa, bada, ez dena ez bazaio luzaroan badela iruditzen, ez dute inoiz gelditzerik izango agintari edo erreformatzaile okerrek. Badakit gizon gehienek nik ez bezala pentsatzen dutela; baina gai hau edo antzekoak aztertzea lanbide dutenek beste inork bezain gutxi konbentzitzen naute. Estatu gizonei eta legegileei, erakundeen baitan erabat murgilduta egonik, ezinezkoa zaie hura argi eta garbi ikustea. Gizartea mugiarazt eaz mintzo dira, baina handik at ez dute aterperik. Baliteke eskarmentu eta adimen handiko gizonak izatea, eta zalantzarik gabe sistema burutsuak eta erabilgarriak ere asmatu izan dituzte. Eskerrak ematen dizkiegu, bihotzez, horien guztiengatik. Baina gizo n horien agudezia eta balioa oso zabalak ez diren mugen artean daude. Joera dute ahazteko mundua ez dutela politikak eta komenigarritasunak gobernatzen. Websterrek ez du sekula gobernuaren atzetik dagoena ikusi, eta hori dela eta, ez du hartaz autoritatez mintzatzerik. Haren hitzak jakinduriaz beterikoak dira soilik dagoen gobernuan funtsezko aldaketa beharrik ikusten ez duten legegileentzat. Pentsalariarentzat, eta betiko legeak sortzen dituztenentzat, berriz, hark ez dio inoiz gaiaren funtsari heldu. Ezag utzen ditut gai hauei buruzko espekulazio bare eta argien bidez luze gabe Websterren adimenaren eta ahalmenaren mugak agerian utziko lituzketenak. Halere, erreformatzaile gehienen jardun merkeekin parekatuz gero, eta, oro har, politikarien jakintasun eta h itzjario are merkeagoekin, Websterrenak ditugu hitz zuhur eta baliotsu bakarrak, eta eskerrak ematen dizkiogu Zeruari harengatik. Alderatuz gero, hura beti da indartsua, originala eta, batez ere, praktikoa. Halere, haren bereizgarria ez da jakintasuna, zu hurtzia baizik. Legegilearen egia ez da Egia, baizik eta koherentzia, edota komenientzia koherentea. Egia beti dator bat bere buruarekin, eta ez da nagusiki kezkatzen argitzeaz zer justizia izan daitekeen koherente oker jokatzearekin. Konstituzioaren Defen datzaile izena ongi merezi du hark, eta hala esan diote. Ukabilkadarik jotzen badu, defentsarako izango da. Ez da aitzindaria, jarraitzailea baizik. Haren aitzindariak 87ko gizonak dira. “Ez naiz sekula saiatu”, dio, “ezta saiatuko ere, ez dut inoiz saiori k babestu, ezta babestuko ere, Estatuak Batasunera ekarri zituen jatorrizko akordioa nahasteko”. Konstituzioak esklabotza legeztatzen duela gogoan duelarik, zera dio: “Jatorrizko itunaren atal bat denez, gorde dezagun”. Zorroztasun eta gaitasun berezia iza n arren, ez da gai datu bat bere testuinguru politikotik ateratzeko eta adimenaren aurrean biluzik datzala aztertzeko: esaterako, egungo Amerika honetan gizon bati nola dagokion jokatzea, esklabotza dela eta. Hori egin beharrean, absolutuki eta gizabanako gisa mintzo dela adierazten badu ere, funsgabeko erantzuna ematera ausartzen da, edo horretara bultzatzen dute –eta, horretatik, zer nolako betebehar kode berria atera daiteke gizarterako? “Esklabotza nola arautu behar den”, dio, “hura ametitzen duten Esta tuetako Gobernuen kontua da, boto emaileen aurrean, jabegoaren, gizatasunaren eta zuzentasunaren lege orokorren aurrean eta Jainkoaren aitzinean erantzule direlarik. Gizatasun sentipenak edota beste edozein arrazoik bultzatuta beste inon sorturiko elkartee k ez dute horretan zeresanik. Niregandik ez dute inongo sostengurik jaso, ezta jasoko ere”. Egiaren iturbegi garbiagorik ezagutzen ez duten horiek, haren isuria gorago bilatu ez dutenek, alegia, Biblia eta Konstituzioan gelditu dira, zuhurki gelditu ere, eta errespetuz zein apaltasunez, handik edaten dute; baina ur xirripa aintzira honetara edo putzu hartara nondik heltzen den ikusten dutenek, kemena bildu eta erromesaldia jarraitzen dute iturbegirantz. Ameriketan ez da legegintzarako jeinuz jantziriko g izonik agertu. Urri dira munduaren historian. Badira milaka hizlari, politikari eta hitz ederreko gizon; baina gaur egungo arazo gatazkatsuak konpontzeko gai den mintzalari batek ere ez du oraindik ahoa zabaldu. Elokuentzia elokuentziarengatik maite dugu e ta ez, adieraz dezakeen egiagatik edota susta dezakeen heroitasunagatik. Gure legegileek ez dute oraindik ikasi librekanbioa eta askatasuna, batasuna eta zuzentasuna zein baliotsuak diren nazio batentzat. Ez dute jeinu edota talenturik konparazioz apalak d iren gaientzako: zerga eta finantzarako, merkataritzarako, industria eta nekazaritzarako. Kongresuko legegileen mintzatzeko trebetasuna izango balitz gure gidaritza bakarra, eta herriaren eskarmentu egokiaren eta kexu eraginkorrek zuzenduko ez balute, Amer ikak ez lioke luzaroan eutsiko nazioen artean duen postuari. Orain dela mila eta zortziehun urte idatzi zuten Testamendu Berria, beharbada esateko eskubiderik ez badut ere; non da, ordea, legegintzaren zientziarako isurtzen duen argiaz baliatzeko behar adi nako jakituria eta trebetasun praktikoa duen legegilea? Neure burua Gobernuaren autoritatearen menpean jartzeko irrikan naiz, nik baino gehiago dakiten eta trebeago diren horiek gogotsu obedituko baititut, eta, gauza askotan, hainbeste ez dakiten edo horr en iaio ez diren beste horiek ere bai. Autoritate hori, ordea, ez da garbia oraindik: guztiz zuzena izateko, gobernatuen baimena eta onarpena behar du. Nire pertsona eta ondasunen gain ezin du hark inongo eskubiderik izan, nik emandakoaz aparte. Monarkia absolututik mugatura dagoen aurrerapena, eta monarkia mugatutik demokraziara, gizabanakoarekiko zinezko errespeturantz eginiko aurrerapena da. Filosofo txinatarra ere behar bezain jakintsua izan zen gizabanakoa inperioaren oinarritzat hartzeko. Demokrazia a l da, ezagutzen dugun moduko demokrazia, alegia, gobernugintzan egin daitekeen azken hobekuntza? Ezin al da giza eskubideen ezagupen zein antolaketarantz beste aurrerapausorik egin? Estatu zinez aske eta ilustraturik ez da izango harik eta Estatuak gizaban akoa indar garaiagotzat eta independentetzat onartzen eta gizabanakoarengandik indar eta autoritate oro datozkiola ametitzen eta horren arabera tratatzen duen arte. Plazer hartzen dut irudikatzen azkenean gizon guztiekiko zuzen izaten lortuko lukeen Estatu a, gizabanakoa auzo gisa, begirunez, tratatuko duena; bere lasaitasunaren kontrakotzat hartuko ez lukeena gizon bakan batzuk harengandik aparte, harekin nahastu gabe, haren baitatik at bizitzea, betiere, auzoen eta hurkoen betebehar guztiak konplituko zitu zketen gizonak. Halako fruiturik eman eta heldu ahala erortzen utziko zukeen Estatuak bidea prestatuko zion Estatu are perfektuago eta bikainago bati. Azken hau ere imajinatu dut, baina ez dut inon ikusi oraindik. Hitzat zea: Thoreauren inguruan MARKOS ZAPIAIN idazle eta filosofoa da (Irun, Gipuzkoa, 1963). Besteak beste, artikulu bildumak argitaratu ditu Errua eta Maitasuna (2002) zein saiakerak Zenbait Terrorista (2003), Ia guztiaren funtsaz (2006), Txillardegi eta zimino a (2007) . Paperean argitaratu duen azken lana Talatik tiroka da (2009). Luisma Urkizari Deleuzek zioenez, Ameriketako Estatu Batuek (AEB) nazio gatazkak immigratze unibertsalaren bidez konpondu zituzten (Marxen ustez proletarizatze unibertsalak klase desberdintasunak gaindituko zituen bezalaxe). AEBetako hiritar ugari europar iraganera begira bizi da, Las Vegasen Koliseoaren eta Partenoiaren kopiak dituzte. Aldiz, Thoreauk azpimarratu zuen AEBek badutela iragana, europarra baino miresgarriagoa: indiarr ak. New Yorketik Mendebaldera begiratu beharrean, Paris, Erroma eta Atenasera, hobe Ekialdera jo, indiarren lurraldeetara. Hauen kultura benetakoagoa zitzaion gurea baino, lurrean eta haizean sustraituagoa. Jarri zibilizatua eta jarri indiarra, basamortuan edo oihanean, zein orientatuko ote den hobeki. Elikadura osasuntsuagoa zuten, kolesterolik ez. Ausarkiago egiten zioten aurre oinazeari. AEB zibilizatua indiarren genozidioaren gainean eraiki zen, eta Thoreauk ez zuen inoiz ahaztu, bere garaian inork ai ntzat hartzen ez zuen arren. AEBetako etorkin zuriek aspaldi akabatu zituzten indiarrak. Baina gaur egun oraindik ezikusia egiten diote haien edozein aztarna eta oroitzapeni. Michel Onfrayk idatzi du ederkien Thoreauri buruz1, berari ostu dizkiot aitzinsolas honetako ideia guztiak. Onfrayk kontatu du badela New Yorken mundu osoko arte indigena jasotzen duen museo erraldoi bikain bat, Metropolitan Museum delakoa, bost kontinenteetako edozein bazterretako obrak aurki ditzakezu bertan, baina ez daukat e Ipar Amerikako indiarren pieza bakar bat ere. 1 Michel Onfray, ‘Contre histoire de la philosophie’ ko seigarren liburukia: ‘Les radicalit és existentie lles’, ‘Henry David Thoreau et “le bonheur parfait”’Grasset, Paris, 2009, 43 175 orr. Era berean, europarrok nekez sartzen dugu amerikarren bat Filosofiaren Historian. Thoreau, gehienez ere, literaturgile gisa dugu ezagun (Albert Sánchez Piñolen iturri nagusietako bat da, indiarretik franko zuten Kafka eta Henry Miller ekin batera). Are eskandalagarriago, Thoreau filosofoak nahiago ditu indiarra, egurgilea eta brahmana, pizgarriagoak baitziazkio bizimodu libre bat asmatzeko orduan, Platon, San Agustin eta Kant baino (inoiz ez ditu aipatzen). Thoreauk ez zuen natura bere bulegoan eserita goraipatzen; aitzitik, harreman fisiko ezin hurbilagoa zeukan harekin: hegal galduaren edo belar izpiaren xehetasunak aztertzen zituen, oihaneko aldaketak neurtu eta idatziz jaso, zuhaitzera igo habia begirat zera… Naturak irakasgai ugari dauzka gordean; gozatu egiten zuen Thoreauk gordeleku horietan barneratzen, eta sekretu horiek gidari hartuta saiatu zen bere bizimodu filosofiko librea asmatzen. Ezinezkoa zitzaion ordea nortasun eta bizimodu libre hori zibi lizazio industrialean gauzatzea. Umearengan naturaren presentzia eta kulturaren absentzia maite zuen. Natura kontrakultura gisa erabili zuen. Natura ezeztatuz eraiki baitugu gure zibilizazioa, bietako batera hurbiltzeak bestetik urrutiratzea dakar. Edonola ere, soilik naturak senda gaitzake kulturatik. Gure kulturak makina motordun bilakarazi gaitu, dirua dugu errege, ezertarako balio ez duten trasteak erosteko grinak itsutzen gaitu, borondatez onartzen dugu bizimodu esklaboa (ordutegi zitalak, besteak best e), gure arteko harremanak penagarriak dira, ametsik gabeko bizimodu zekena eta etsipen otzana dira nagusi. Thoreauk ez du etsiko, eta naturarekin bat eginda sortutako bizitza bikain baten bila ibiliko da. Thoreaurentzat, Indarkeriarik gabeko 500 ekintza liburuko hitzaurrean Mabel Cañadak idatzi duenaren aurka2, ez gara libre sorkuraz, askatasuna ez dagokigu berez, asmatu beharra dago, sortu. Nork bere moduan: Thoreauren jarraitzaile izatea ez da basoan txabola eraiki eta bertan bakartzea, egunero lau orduko ibilaldia eta aintzira izoztuko bainua errepikatzea, baizik nork bere ahalmenak eta askatasuna ahal bezain sakonki eta ederki mamitzeko moduko bizimodua bilatzea, inertzia gorabehera, normaltzat jotzen dena eta bestek zugandik espero duena gora behera. 2 ‘Indarkeriarik gabeko 500 ekintza’, Manu Robles Arangiz Instit utua, Bilbo, 2009, 7 or. BIZITZA David Henry Thoreau 1817ko uztailaren 17an jaio zen, Concorden, Bostondik iparralderantz, Kanadako mugatik hurbil. 2.000 biztanle zituen orduan. Oihan, muino, arboladi, erreka eta aintzirek inguratzen dute herrixka, natura zoragarriak. T horeauren haurtzaroa txango, ibilaldi, kanoa, belar biltze eta bainuek edertu zuten. Txabolak eraiki, zuhaitzetara igo, behin zuhaitz puntan zango artetik mundua nola ageri den begiratu, arrantza… Haurtzaroko askatasun hori iraunarazi nahia nabari da Tho reauren filosofian, baserri giroko ume askok sentitu izan duten oztopo gabezia eta libertate basatia du Thoreau helduak ere helburu. Helduaroan ere bere gisa bizi nahiko baitu, helduen mundu modernoa mespretxatu eta gorrotatu egingo du. Bere bizialdi ia o soan misantropo gogorra izan zen. Guraso filantropoak zituen haatik, abolizionistak, etxean militanteak ez ezik esklabo iheslariak ere hartzen zituztenak. Kanadan debeku zen esklabotza eta iheslariek AEBetatik Kanadara jotzen zuten. Bidean, abolizionista batzuek lagundu egiten zieten, etxean ezkutatuz, jaten emanez… Thoreauk ez zuen gogoko gurasoen etxean horrenbeste jende ibiltzea atzera eta aurrera. Abegikortasuna kritikatu egin zuen, bere betixutasuna azpimarratu. Ikasketei dagokienez, txikitandik ater a zituen nota bikainak. Oso gazte hasi zen grekeratik eta latinetik ingelesera itzultzen. Hala ere, maiz egiten zuen eskolatik piper anaia Johnekin, eta mendira joaten ziren benetan ikastera. Gero, lau urte eman zituen Harvardeko unibertsitate ospetsuan, e ta hogei urte zeuzkala ikasketa amaierako hitzaldia idatzi zuen: Garai modernoetako espiritu komertziala eta bere eragina nazio baten izaera politiko, moral eta literarioaren gain. Bertan aurki daitezke bere gai nagusi batzuk: espiritu komertzialarenganako gorrotoa, dirua jainkotzearen eta mekanizazioaren kritika eta idolo moderno horien aurkako erresistentziaren goraipatzea. Thoreau “David Henry” bataiatu zuten, baina berak ordena aldatu eta “Henry David” bilakarazi zuen. Ez zuen jasotako deus bere horret an onartu nahi, izena bezala bizitza ere berak aukeratua eta asmatua nahi izan zuen. Oso gazte zela ekin zion “Egunkari” bat idazteari. 20 urte geroago amaituko zuen: 14 liburuki. Bertan oharrak jaso zituen, hitzaldien zirriborroak, liburuen iruzkinak, al darte aldaketak eta sentimenduak, gogoetak, belar biltzeak… (Thoreau beti zebilen belarra biltzen, txapelapean zeraman, mikroskopioz aztertzen zuen.) Dena den, Thoreaurentzat idaztearen funtsezko xedea bere burua hobeki ezagutzea eta horrenbestez libreago bizitzea zen, liburua eratzeaz batera bere burua ere egituratzea. Maisu jarri zen Concordeko eskola publikoan, baina ez zituen ikasleen aurkako zigor fisikoak onartu eta dimisioa eman zuen. Hurrengo urtean eskola bat ireki zuen anaiarekin batera, eta peda gogia naturazale libertario bat erabili zuten: mendira irteerak goizalban; belarra, zuhaitzak, errekak eta animaliak ezagutu eta aztertu, ilunabarra gozatu; zigor fisikorik ez… Ikasleek esku hartze aktiboa zuten zigorgintzan eta diziplina prozesuan. 1839a n anaiarekin kanoan ibiltzera abiatu zen aste beterako, Merrimack ibaian barrena. Liburu txiki polit batean jasoko zuen gerora egun haien berri. Anaia hil ondoren, ordurako laguntzen hasia zitzaion Emerson filosofo transzendentalista ospetsuak New Yorker a bidali zuen Thoreau, haren ilobaren tutore; literatur munduan izen bat egitera ere bultzatu zuen. Zortzi hilabete eman zituen New Yorken. Behin Concordera itzulitakoan, aurkakotasun teoriko garbi bat ezarri zuen: New York zibilizazioa da, lilura faltsua eta itxurakeria, aurrerapen teknologikoaren erlijioa, bankaria, sal eroslea eta kazetaria, hitzontzikeria; aldiz, Concord natura da, benetakotasuna, bizimodu filosofiko eta jakintsua, indiarra, egurgilea eta nekazaria, isiltasun argia. TXABOLA ETA ESPETX EA Thoreauren bizitza osotik bi gertaera iritsi zaizkigu oroz lehen, bi ekintza nabarmendu izan dira: batetik, bere eskuez txabola txiki bat eraiki zuela basoko txoko batean, Walden aintziraren aldamenean, eta bertan bakartuta bizi izan zela. Bestetik, zergak ordaintzeari uko egiteagatik espetxeratu zutela. Kartzelaldi hau dugu hain zuzen Desobedientzia zibila testuaren sorburu. 1845ean ekin zion Thoreauk, Emerson filosofoaren lur eremu batean, Walden lakuaren ertzean, txabola bat eraikitzeari. Txabola aintzira ondoan ez zuen jaso soilik praktikotasunari begira. Thoreauren haurtzaroan gurasoek maiz aldatzen zuten bizilekuz. Behin batean, Thoreauk lauzpabost urte zeuzkala, Bostondik Concordera joan ziren. Baso zelaiak zeharkatu zituzten, Walden aintzira ingurukoak. Liluratuta gelditu zen Thoreau umea. Bestalde, amonaren lorategitik erreka bat abiatzen zen, Merrimack ibaira zihoana, eta Merrimack horrek inguruko lakuak ureztatzen ditu, Walden barne. Hain zuzen, anaia hil berriarekin Merrimack eta inguruko ibaietan egin zituen kanoa txangoak. Alegia, txoko hura toki zehatz bat ez ezik Thoreauren ume ametsetako paisaia zoragarria ere bazen. Proustek biziki gustuko zituen Thoreauren obra eta jarrera. Thoreauk Walden aintzira hondorik gabe irudikatzen du, ur s arrera eta irteera barik, mitologiko, betiereko. Bekatuak garbitzeko ura omen du. “Egunkaria”n aintziraren kolore mugagabeen aldaketa eta ñabardurak jaso zituen, baita ur mailaren igoera jaitsierak, piztiaren arnasaldiak bailiran. Thoreau egunero egunero b ainatzen zen bertan, nahiz ikaragarri hotza izaten den maiz. Jelatuta zegoenean etzan egiten zen biluzik izotz plakaren gainean. Psikoanalista batzuek amaren altzora itzuli nahi amorratua sumatu dute ohitura horretan. Txabola txikia zen: 3 bider 4,5 metro, 13 metro koadro. Altzari soil batzuk zeuzkan eta tximinia; kanpoan baratzea. Walden edo bizitza basatiaz liburuak eragin handia izan zuen hippiengan. 80ko hamarraldian hondarribiar bat baino gehiago bakartu zen Jaizkibel inguruan Thoreau eredu. Ba ina Thoreauren bakarraldia idealizatu eta esajeratu egin da. Azken batean, 1845eko uztailaren 4tik (AEBen Independentzia eguna) 1847ko iraila arte baino ez zen bizi izan bertan, 26 hilabetez. Gainera, bi egunean behin Concordera joaten zen, filosofo transz endentalisten bileretara, amatxok prestaturiko anoaren bila…; eta txabolan nekazariak hartzen zituen, baso mutilak, filosofoak, bidaiariak, esklabo iheslariak… Hori bai, ez zituen hiru aulki baizik, egundo ez zuen taldea eta jendetza gustuko izan. Lagunen bisita atsegin zuen, baina atseginago bisita eza. Thoreauk, bere bizitza goitik behera jasotzen duten 14 liburukietan, ez zuen inoiz maitemindu zenik jasotzen, ia ez da emakumerik ageri, ama bera ere ez. Aldiz, sentimendu ilun bat erakusten du, gizonik m iserableena izateagatik errua, baina sekretua sekula ez dela argituko abisatuz... Zenbait berezilarik masturbatzaile porrokatu izateari egotzi dio aldarte goibel hori. Oihartzunaz ere behin baino gehiagotan mintzo da: horrek ere masturbatzaile zoro izan ze la erakutsiko omen luke, azken batean bai oihartzunean eta bai onanismoan ez baitzara zure mugetatik irteten, ez diozu gorputza edo ahotsa besteri eskaintzen, harreman osoa gelditzen da norberarenean. Maitasunezko laudorio bat ez emakume bati baizik eta b igantxa bati egin zion Thoreauk, biziki sakona, biziki hunkitu eta erotikoa. Hain zuzen, Thoreau “taureau” da, “toro”, zezen; lacaniano batzuen ustez, gure izenak, izenaren esanahiak, gure joerak baldintzatzen ditu, oharkabean bada ere: ezinbestez maitemin du behar, zezenak bigantxaz. Espetxealdiari dagokionez, gau bakarra eman zuen barruan. Waldenen bizi zela, 1846an, Concordeko zapatagilearengana zihoala poliziak geldiarazi eta espetxeratu zuen, ez baitzuen ordaintzen gobernuak esklabotzari eusteko eta Me xikoren aurkako gerra elikatzeko erabiltzen zuen bere zergen zatia. Ezaguna zuen kartzelaria: fidantza ordaindu nahi izan zion berehala, baina Thoreauk ez zion utzi, espetxera nahi zuen. Biharamunean bertan ezezagun batek fidantza ordaindu eta Thoreau ask atu egin zuten. Zenbait biografok uste du Thoreauren izeko bat izan zela. Azkenik, bere zapata berreskuratu eta mendira joan zen, ahabiak biltzera (oso ona ei da ahabia ikusmena bizkortzeko). 1849an argitaratuko zen espetxeratze hori abiapuntu izan zuen gu re Desobedientzia zibila. Txabola utzita Waldenetik Concordera itzuli ondoren, lanbide apalen bitartez bizi izan zen: etxeak pintatu, lorategiak zaindu, lurra neurtu, aitari arkatzagintzan lagundu… Bere buruarentzako askatasuna sortu, hori nahi izan zu en beti: lan finkorik ez, kontsumoa funtsezkora mugatu, alferrikakoa zeharo ezabatu, loturak ekar ditzaketen emazte, ume edo sendirik ez, ezta adiskide inbaditzailerik ere: ahal bezain libre bizitzeko antolatu zuen bizimodua. Biografoek, hala ere, haust ura bat nabarmendu dute Thoreauren bizitzan, politizatze gogor batek bizi izan baitzuen azkeneko urteetan. Ziaboga hori Anthony Burnsen eta John Brownen kasuek erabaki zuten. Burns esklabo iheslari bat zen. Bostonen atxilotu zuten. Abolizionistek bere fi dantza ordaindu zuten arren espetxean atxiki zuten. Protesta manifestazioa zapaltzeko lanetan zebilen polizia bat hil egin zen. Haserre, Estatuak lege berri bat aldarrikatu zuen, AEBetako hiritarra esklabo iheslariak salatzera behartuz. Thoreauk ezin izan zuen jasan eta abolizionisten alde engaiatu zen. Orduan, aurreko bizimodu filosofikoa, txabolan bakartuta eta naturarekin bat eginik bere buruaren bila, interesik eta baliorik gabekotzat jo zuen. John Brown kapitain bat zen, zuria, abolizionista, dozena b at militanterekin batera komando bat osatu zuena. Brownek hitzaldi bat eman zuen Concorden 1857an; Emerson eta Thoreau entzuleen artean zeuden. Behin batean, Kansasen, Brownek esklabotzaren aldeko bost lagun garbitu zituen. Beste batean, Virginian, Brown a rmategi batez jabetu zen, esklaboak armez hornitzeko asmoz. Berehala harrapatu zuten ordea, espetxeratu eta urkatu. Thoreauk 1859an John Brown kapitainaren aldeko alegatua idatzi eta Concordeko enparantza batean ozenki irakurri zuen. Urte hartan bertan Joh n Brownen martiritza argitaratu zuen. Eta 1860an John Brownen azken egunak. 1854an, Walden argitaratu zuen urtean, tuberkulosia harrapatu zuen. Hiltzera zihoala jakinda, bere liburuen argitalpena apailatu zuen. Uko egin zien analgesikoei: une guztiak sako nki bizi nahi izan zituen, azkenekoak barne. 1862ko maiatzaren 6an hil zen, 44 urte zituela. BIZIMODU XIXTRINETIK ASKATZEN HASTEKO Thoreauk bizimodu filosofiko bat mamitzeko bide bat erakutsi digu, berea. Gizarte industrialaren eta modernitatearen kritika du oinarri. Lehen aipatu dugu Thoreauk Harvarden 20 urte zituela idatzi zuen hitzaldia: “Garai modernoetako espiritu komertziala eta bere eragina nazio baten izaera politiko, moral eta literarioaren gain”. Bere obra osoaren ernamuin a dugu. Bertan dioenez, gure garaia teknikarien garaia da, ingeniari, bankari eta merkatariena, eta horrek bizimodu sakon eta ederretik urrutiratzen gaitu. Thoreauk ez ditu hiriak gogoko, ez sosa, ez salerosketa, ez industria; nahiago du landa, basoa, bu ruaskitasun naturala. Kontsumoak eta aberasteak gidaturiko ekoizpena zentzugabea iruditzen zaio eta maiz identifikatzen du filosofia “bizimodu ekonomiarekin”: era soilean bizitzeko behar duguna ekoiztera behar dugu mugatu, horixe da ezinbestekoa den lan ba karra. Thoreauk ezagunak zituen John Adolphus Etzlerren ikuspuntuak, utopista ekologista teknofilo bati dagozkionak: aurrerapen teknikoak lanaldia murriztea ahalbidetuko digu, orobat sufrimendua; teknikari esker lorategi eta paradisu bilakarazi ahalko dugu gure Lur hau... Thoreau ere ekologista duzu, baina teknofoboa: ez dugu puntako teknologiak saltzen dizkigun aparailuen zinezko beharrik; hegazkinek, igogailuek, hirietako argiteria artifizialak ez gaituzte barrutik hobetzen; industria iraultzak ez gaitu zoriontsuago egingo, alderantziz baizik. Nolanahi ere, Thoreauk ez du federik inongo iraultza orokorretan, indibiduo zehatzen erreforma moral eta espirituala zaio iraultza ernai eta egingarri bakarra, ez baititu aintzakotzat hartzen gizabanako pa rtikularrak baino. Thoreaurentzat bizimodu xixtrina da gurean nagusi. Gizartea, politika zein Estatua, kontrako eztarrian gelditu zaigun okela ustela dira, goitika eginarazten diguna. Erdipurdiko bizitza tentelak bizi ditugu, konformitate koldarraren menp eko. Ondo begiratuz gero, “lasaitasun” deritzoguna ez baita desesperazioa baizik. Bizimodu xixtrin honek balio faltsuen bila bultzatzen gaitu: dirua, ohoreak, agintea, jabetza, ospea. Era berean, kontsumo gizarteak dakartzan bizio eta gurpil zoroetan katra milatzen gaitu: apeta, erosi, poseditu, kontsumitu, aspertu, ostera ere apeta… Xixtrinak gara orobat besteekiko harremanetan, itxura hutsean eta axalkerian amilduak baititugu harreman horiek: irribarre hipokritaren azpiko gorroto lehiakorra, zapatu gauetak o mozkor tristea, hitzontzikeria eta ergelkeria hutsala… Oro har, bere buruarekin harreman sakonak ez dituenarena da bizimodu xixtrina. Putzutik irteten hasteko ez da txarra filosofia. Thoreauk, haatik, filosofia irakasle franko dugula dio, baina filosofo bakar bat ere ez. Filosofo izatea ez baita gogoeta korapilatsu eta sotilak adieraztea, ezta filosofia eskolak sortzea ere, baizik jakinduria maitatzea eta honen araberako bizimodu sinple eta independentea mamitzea; eta bizitzak dakartzan arazoen arteko ba tzuk konponbidean jartzea, ez soilik teorian, praktikan baino. Ezin da akademiara mugatu filosofia, egunerokora behar da ekarri: alegia, bizitza pentsatu eta pentsamendua bizi. Bide egokiaren bila, botika eupeptiko bat errezetatzen digu Thoreauk, bizitzar en digestioa ederki eramateko pilula filosofiko batzuk. Aurrena, bizitze hutsak dakarren atseginaz gozatzen ikasi beharra dago, egunsenti bakoitzaren distira berriagatik zure burua zoriondu. Gainera, zure baitako muzinaren eta laiotzaren etengabeko azpilan ari aurre egin behar diozu, zorion eta gozamen nahi sendo baten bidez. Zoriona eraiki egin behar baita, ez zaigu berez etortzen. Ordea, gure gizarteotan ez gara gure buruaren jabe, makina bilakarazten gaituzte; Thoreauk, aitzitik, jabetza hori beharrezkotz at jotzen du, alienazioa gainditu beharra dago, zure burua behar duzu zure bizitzaren erdigunean kokatu, ez, ohi bezala, aberastasuna, lana edota prestigioa. Halakoen bila gabiltzala galtzen baitugu bizitza, oharkabean joaten zaizkigu egunik ederrenak. Eto rkizunerako uzten dugu beti benetako bizitza, halako batean hiltzen garen arte, ia beti itxarondako etorkizun hori heldu baino lehen. Thoreaurentzat, ez dago nork bere burua asmatu eta eraikitzea beste biderik, bizimodu osasuntsu, neurritsu eta soila so rtzea besterik. Erromatarren “otium”ak, aisialdiak, behar luke nagusi. Ikasi beharko genuke, halaber, negatiboan onuragarria bilatzen, hasiera batean kaltegarri zaigunaren irudiarekin lan egiten, harik eta atsegin bilakatuko zaigun arte, estoikoek erakutsi tako bidetik. Thoreauk bere bizitzan hainbat bider asmatu zuen lehen begiratuan zalantzarik gabeko zoritxartzat jo beharrekoa azkenik atsegin iturri gisa gozatzen. Esaterako, Desobedientzia zibila n kontatzen digun espetxealdia Concord eta mundua begi be rriez maitatzeko akuilu bihurtu zuen. Beste behin, lagun batekin oihanean zela, janaria erretzeko sua piztu, inguruko adaxka batzuk hartu eta zabaldu egin zen ustekabean, istripu larria; baina Thoreau eta laguna muino batera igo eta suzko paisaia bikain ba tez gozatzeko aukera gisa aprobetxatu zuten, zuhaizti kiskalien jabeek ez bezala ziur aski. Haratustela eta sarraskia bizitzaren garaipen gisa ikusarazten zizkion bere buruari. Eta bere eguneroko ibilaldia oztopatzen zion ekaitza, ostera, bedeinkazio modua n naturarentzat. Azkenik, hilzorian zela, bizitzako une trinkoak inoiz baino sakonkiago sentitzeko bultzada sumatu zuen, eta, esan bezala, uko egin zien analgesikoei, agoniari dagozkion uneak goitik behera bizi nahi izan baitzituen, agoniaren sentsazioak poliki nabaritu. Sentsazio horiek bizitzari lotuz gero, hilzoria eta agonia bigarren mailan gelditzen dira. Ez da pentsatu behar “hil behar dut”, heriotza etorkizunari baitagokio eta ez dugu zertan etorkizunaz itsutu; baizik eta “bizirik nago oraindik”: h orrek orainaldia oparitzen baitizu, bizia sentitzeko eta gozatzeko aukera luzatu. Thoreaurentzat bizitza ospakizun alai bat da funtsean, jai handi maitagarri bat. ASKATZEN JARRAITZEKO BOST GOGO JARDUN Thoreauk zure burua estatua gisa zizelkatzera akuilat zen zaitu, eta bost gogo jardun proposatuko dizkizu barne estatua ederra xede, lotura barik eta libre bizitzea xede: zure burua aztertu eta ezagutzea; ametsak bizitzea; bizitza maitatzea; bizimodua sinpletzea; eta gorputz perfektu bat eratzea. Banan banan aztertuko ditugu. Hawaira goaz oporretan, aurki ilargira, baina hurbilen duguna, gure burua, ez dugu ezagutzen. Emersonek zioen bidaiatzea tentelen paradisua dela. Thoreaurentzat kanpoko munduranzko norabidea beharrean gure baitara daramana behar dugu jor ratu, gure baitako kontinente ezezagunen Kristobal Kolon bilakatu, gure barruko mapetan ezkutuan datzana desestali, gure bihotzeko alde ilunak argitu, horiek erabakitzen baitute sarritan egun argiko gure jokabidea. Bestalde, zuhurtzia estu batek oinak lur rean finkatzeko agintzen digun arren, Thoreauk ukatu egingo du gure desirak errealitatetzat hartzeari ukoa, zibilizazio modernoan gailen, eta gure ametsengana abiatzera gonbidatuko gaitu, irudimenaren alde egingo du argiki eta garbiki. Aurrena, airean erai ki behar dira gazteluak, asmo liluragarriak egikaritu; soilik ondoren etorriko da zeruko gazteluari oinarri bat emateko lana. Amaieratik hasi beharra dago, eta hasieran amaitu. “Errealitate” deitua bigarren mailan utz dezakegu. Naturak gure bitartez sortze n dituen ametsei konfiantza osoz eman behar diegu bide, normaltasun sozialak ezartzen dizkigun mugak gorabehera. Hirugarrenik, Thoreauk bizitza maitatzeko aholkatzen dizu. Ez du gustuko kristauen zenbait jarrera: jatorrizko bekatua, sufrimendua bertutetz at hartzeko masokismoa. Uste du gure ohiturak, santuekiko harremanen ondorioz, usteldu egin direla, martirologioak eta mina bertute gisa saldu baitigute. Konfiantza eduki behar duzu zaren animaliarengan, naturak zuregan dioena aintzat hartu. Eliza jende tx epel eta odolbakoak osatutako nahaste borraste bat iruditzen zaio, eta apaizak, berriz, gonak janzten dituzten emagizonak, pentsamendurik ederrenak gonapean dauzkatenak. Koruen kantua Elizan baino ederragoa ei da igelena basatzetan. Thoreauk maila berean ipintzen ditu Biblia, Homero eta Shakespeare, Yahve eta Thor, Jesus eta Zoroastro. Guztiak goraipatzen ditu. Baina gogor joko du Elizaren zenbait inplikazio politikoren aurka: kasu, esklabotza iraunarazteko tema. Thoreauk gorroto du filantropia, ez du hurkoa maitatzeko agindu kristaua maite, ongintzak eta errukiak injustizia iraunarazten omen baitute: erremusina emateak, adibidez, txiroa laguntzara ohitzea dakar. Errukiak ezabatu beharreko sistema iraunarazten du. Dena den, sistema ere ez zaio larregi a xola. Anarkistek ez bezala, Thoreauk iraultza espirituala laudatzen du, gizabanako bakoitzarena: ez gara gizateria salbatzera etorri, baizik bizimodu filosofiko indibidual bat asmatzera. Laugarren gogo jardunak gure bizitza sinpletzea dakar, bizilekua, janzkera, elikadura eta zereginak arintzea. Thoreauk dioenez, bizitza irabazteko ahaleginaren ahaleginez, azkenean galdu egiten dugu: dauzkagun gauzek lotuta gauzkate, gure jabetza eragozpen zaigu eta traba, gure menpekoen menpeko baikara. Bizim odu sinpleak libreago egiten gaitu. Aurrena, bizilekua sinpletu: ahal bezain soila izan dadila, apaingarririk ez. Antzina bezala, eguraldi txarretik eta piztiengandik babesteko aski eta kito. Horixe bilatu zuen Thoreauk Waldengo txabolan. Bestalde, nor k bere etxea eraikitzea litzateke komenigarriena. Eskolan irakatsi beharko ligukete etxea egiten, ezdeuskeriak irakatsi beharrean; horrela ez ginateke beti hipoteken eta alokairuen menpe biziko. Hurrena, janzkera ere sinpletu beharko genuke: janztea egur aldiaren erasoetatik babesteko balio baitu, eta lotsariak estaltzeko. Aski genuke soineko sinple, funtzional, erabilgarri, iraunkor eta merkea. Arropa zaharra ahal bezain luzaro erabili beharko genuke, adabakiak eta edonolako konponketak lagun. Moda perbe rtsio barregarri bat da, eta modaren arabera janztea zure burua kako altzari edo pertxerotzat hartzea. Gure gizarte txotxoloak gaizki hartzen du “desegoki” janzten den pertsona, edo usain naturala dariona; ondo, berriz, zornea darion arima zikina. Hiruga rrenik, elikadura sinpletu: jateak galdutako indarra berreskuratzea du xede nagusi; beraz, modu sinple, osasungarri eta merkean jan dezakegu, baratzea erabiliz, nork bere garia erein eta ogia eginez… Eskura dauzkagu, halaber, arrantza, ehiza, uzta bilketa. Apeta garestia eta mizkinkeria baztertu beharrekoak dira. Azukrea, esaterako, beterrabak dakar berez; dena den, azukrerik gabe ere bizi gintezke. Kafea, tea eta alkohola, alferrikako pizgarriak zaizkio; aski dugu ura. Okela ere ez zaio beharrezko Thoreauri. Ez da barazkijale peto, baina badu joera. Thoreauren elikadura aszesia egoki kokatzen da bere bizi aszesi orokorrean. Laugarren, zereginak sinpletu: bizimodu korapilatsuak baitakartza asperdura, kezka, tristura, melankolia, depresioa eta larridura. Diruari begira lan egiten dugunez, lan gehiegi egiten dugu. Zinez ezinbesteko zaiguna ekoizteko baizik ez bagenu lan egingo, nahikoa genuke astean lan egun bakarra. Gainerako seiak, atseden. Aisialdia indartu behar genuke, natura sakonkiago bizi ahal izateko: maizago ibili (lau orduko ibilaldia egiten zuen Thoreauk egunero); gogoeta eta kontenplalaritzari denbora luzea eman (orduak eta orduak igarotzen zituen naturari begira estasian). Bestalde, irakurri bai, komeni da, baina ez literatura zibilizatua, baizik basatia, bizitzako arazo gordinak arakatzen dituen literatura: Homero, Eskilo, Shakespeare… Ez dira hamar liburu baino gehiago behar, baina denak ondo aukeratuak eta onak, eta ez literatura entretenigarria, edo ihes egitekoa, baizik no rberaren bizimodua libreago bilakarazten laguntzen duena. Egunkariak saihestu behar dira: oso gogor epaitzen ditu Thoreauk kazetariak, salbuespen gutxi batzuk gorabehera. AEB gobernatzen duten tirano berriak direla dio, gizakion alderik zitalena pizten o men dute. Kazetariek ez dute idazten ordaintzen dietenek irakurri nahi dutena baizik, eta desinformazioaren bidez nazioaren iritzia formateatzen dute. Tenteldu egiten dute irakurlea txutxumutxuen eta zurrumurruen bidez. Garrantzi handiegia ematen diote ger taerari, ez dakarte behar bezalako analisirik. Eta behin behinekoan dabiltza beti plisti plasta, irauten duenaz ezaxola; baina, ia dena errepikatzen denez, atzoko eta biharko egunkariak ez dira batere desberdinak. Labur: egunkari irakurlea bere goitikinera itzultzen den zakurraren antzekoa da. Bosgarren gogo jardunak gorputzaren perfekzioa ahalbidetuko digu. Aurreko lau gogo jardunen bitartez sinpletasuna, arintasuna eta neurritasuna lortzen da, gorputz osasuntsu, garbi eta aratza; hortaz, arima akasgabea ere bai. Horrela, Thoreauren jakintsua ez da ez hotzaren beldur, ez beroaren edota euritearen beldur. Gose egarriek ere ez dute izutzen, ezta asperdurak edo basoan galtzeak ere, edota tristurak, etsipenak eta angustiak. Libre da, libertario bat izan daitek e, loturatik gabe bizi eta aske. Heldu da Estatuari desobeditzeko ordua. LIBERTARIO Michel Onfrayk uste du Thoreau libertario bat izan zela. “Littré” hiztegiko definizioari ondo egokitzen zaio Thoreauren aiurria: libertarioa “askatasun indibiduala mugat zea inolaz ere onartzen ez duena da, ez gizarte kontuetan, ez politikan.” Nola jokatzen du libertarioak bere buruarekin, besteekin, munduarekin? Beregain duzu Thoreauren jakintsua, gai da bakarrik bizitzeko, badaki bere buruaz pozten, ez ditu besteak beha r. Azken batean, besteren zoriona ez dut neuk sentitzen, gehienez ere horren lekuko izan ninteke, baina bakoitzak bere aldetik gozatzen du. Hagineko mina ere, nork berea. Bakarrik egiten dugu amets. Eta inor ezin da nire ordez hil. Gure bakardadea metafisi koa dela onartu beharra dago; baina libertarioak maite ere egiten du bakardade hori. Lagunen bisitekin, esan bezala, Thoreau pozik; bisitarik gabe, pozago. Besteekiko harremanari dagokionez, izan ere, gizakioi trikuari neguan bezalaxe gertatzen baitzaigu: hurbilegi, elkarri eztena sartu, nahi gabe ere elkar zauritu; urrutiegi, berriz, erabateko bakardadean, inolako komunikaziorik gabe, hotzak hiltzen gaitu. Libertarioa distantzia egokia aurkitzen saiatzen da. Munduak, azkenik, ez dio ardura Tho reauri. Mundu osoaren deuseztea zuzenean ikusi ahal izateko ez luke alboko kale kantoira joateko lanik ere hartuko. Are, munduaren suntsitzea eragoztea bere esku balego, ez omen luke egingo. Bestalde, Thoreau libertarioari pairagaitz zaio otzantasuna, d omestikotasuna, bai abereengan eta bai gizakiengan, piztia basatiak basati behar du eta patetikoa da otsoa etxabere bilakaraztea. Hiriak patologia indibidual eta kolektiboak eragiten ditu; naturarekin harremanik ez izateak enkoniadura eta goibelaldia dakar . Aitzitik, naturak bakea eta sosegua pizten ditu. Naturaren baretasuna ezagutu dutenek sekula ez dute etsipena, tirania edo menpekotasun espiritual zein politikoa sorrarazi. Thoreauren gisako libertarioak bizimodu soila bilatzen du: ez lanik, ez sendirik , ez aberririk; ez inoren ez ezeren menpeko; joan, etorri, alde egin, gura legez: inori azalpenik eman behar ez; ez obeditu, baina ezta gidatu ere, dizipulurik eta eskolarik ez; dagokizun unean bizi eta zure denboraren jabe izan; harremanak, soilik nahi du zunarekin eta, nahi izatean, harremana eten; zure naturari entzun, zure joerak bete, zure baitako bizi indarrak nahi duena onartu; eta ametsak bizi, bizitza amestu, arte lan bilakarazi. Edozein gisaz, Thoreauk bere buruari bezperako iritzien kontrakoei e usteko askatasuna ere ematen dio, libertateak zure atzoko usteen menpean ez bizitzea eskatzen baitu. Eta zenbait berezilariren ustez, Thoreauren azken urteetako jarrera politikoa filantropikotzat jo liteke, Walden en nabari den misantropiaren aurkakotzat. Gogora dezagun konbertsio antzeko hori Anthony Burns eta John Brownen aferek erabaki zutela: gobernuak lege bat aldarrikatu zuen esklabo iheslariak salatzera behartuz eta Thoreauk hori Estatuaren gerra aldarrikapen gisa hartu zuen beraren aurka (aurretik e re iheslariak lagunduak zituen eta bere etxean aboliziozaleen batzarrak eginak… “misantropo” deitu garaian!). Estatuaren erabaki doilor horrek bere onetik atera zuen, naturaren ikuskizunaz patxadaz gozatzea eragotzi, txangoak eta hausnarketak arranguratu… DESOBEDIENTZIA ZIBILAZ Michel Onfrayk dioenez libertario bat izan zen Thoreau, bai, baina ez anarkista. Ez zuen proiektu komunitario, komunista, berdinzale edota sozialistarik. Ez zuen iraultza politikoan sinesten, baizik iraultza espiritualean. Anar kistek eta liberalek ez bezala, ez zuen Estatua abolitzeko militatu. Zerga jakin batzuk ez zituen ordaintzen, baina ez zuen zergen sistema arbuiatu. Hiritar zintzotzat zuen bere burua, gustura ordaintzen zituen herri bideak egin ahal izateko zergak. Esklab otza eta Mexikoren aurkako gerra sendotzeko zergak ordaindu beharra izan zen inolaz ere onartu ez zuena, eta horrexeri egin zion zehazki uko. Thoreau ez dator bat anarkisten baikortasun ireniko aingerutarrarekin, ez du uste Iraultza Handiaren ostean giza kia hobetuko denik, jabetza pribatua deusezteak jelosia ere desagerraraziko duenik; aldiz, libertario pragmatiko gisa dihardu. Estatuaren kontra borrokatuko da baina ez beti eta nonahi, Estatuaren ideia absolutuaren aurka, soilik Estatua gizabanakoaren biz imoduari poxelu zaion heinean. Libertarioak badaki Estatuak ez duela definizioz askatasuna trabatzen; zenbaitetan babestu eta bermatu ere, egin dezakeela. Anarkismoaren katekesian nekez kabitzen da halakorik. Sosegu filosofikoa aztoratu ziolako ekin zion beraz Thoreauk Estatuaren aurkako indarkeriarik gabeko borrokari. Gizabanako gisa galarazi zioten patxada berreskuratzeko asmoz murgildu zen politikan. Bere bizitzako azken urteak eman zizkion, batez ere azkeneko zortziak, turbekulosiak jo ostekoak. Desobedientzia zibila 1849an argitaratu zen. Oso laburra da, filosofia politikoko beste maisulan batzuk bezala (Borondatezko morrontzaren diskurtsoa, Printzea, Alderdi Komunistaren Manifestua). Onfrayk dioenez, Walden etikari zaiona zaio Desobedientzia zi bila politikari. Liburuko lehenbiziko ideiaren arabera, gobernurik onena gutxien gobernatzen duena da; eta gobernu perfektua bat ere gobernatuko ez lukeena litzateke. Bestalde, gobernuek agintea ezartzen dute ez zilegizkoak direlako, baizik eta indarrar en jabe direlako, Weber ek “indarraren monopolio” deituko zuenaren jabe, armadaren, epaitegien, espetxeen eta polizien jabe. Thoreauri erantzun geniezaioke egoera demokratiko batean gobernuari hauteskunde garbiek zilegitasuna ematen diotela; Thoreauk ihard ukiko zigukeen Estatuaren funtsa, edozein gisaz, ez dela zilegitasun hori, baizik indarra, polizia eta legea ezartzeko bide irmo eta bulartsuak. Printzea n Machiavellik politikariari aholkatu zion helburu politikoa lortzeko lehoi bortitz zein azeri maltzu r bilaka zedila, komenentziaren arabera; nolanahi ere, politika, proiektu politikoa, Italiaren batasuna, etikaren gainetik jarri zuen; Thoreauk, ostera, aurrena etika jarriko du, gero politika. Zuzentzat duzuna egizu; ez duzuna, aldiz, legala izan arren, e z egin. Legeren bat ez bazaizu morala iruditzen, ez ezazu bete, ez obeditu lege inmoralei, kontzientzia legearen gainetik baitago, eta lehenago gara gizaki hiritar baino. Jarrera honen aurka gure artean Arantxa Azurzak eta Joseba Arregik jo izan dute. Bibiek aldarrikatzen dute legea edozein kasutan bete beharra, eta, bidegabetzat joz gero, adostasunean eta gehiengoetan oinarrituta aldatu beharra. Kristautasunari estu loturiko heziketa nozitu dute, eta baliteke horregatik agertzea beren ikuspuntuan lege a aura sakratu antzeko batez apaindurik. Thoreau ez zegokeen ados. Eta, Thoreauren jarrerak, Azurza eta Arregirenak ez bezala, faxismoaren aurkako erresistentzia ahalbidetzen du: nazien eta Vichykoen lege antisemitak legezkoak ziren, baina erresistentziak zorionez ez zituen etikotzat onartu eta borrokatu egin zituen. Gaur egun Frantzian lege agindu bat aldarrikatu nahi omen dute, hiritarra paperik gabeko etorkinak salatzera behartzeko; aise irudika liteke Thoreauri zer irudituko zitzaiokeen eta zer jarrera hartuko zukeen. Desobedientzia zibila k dakarren beste ideia interesgarri bat: bidegabekeriaren eta injustiziaren laguntzaile bilakatzen zara, ez badituzu salatzen, ez bazara haiek abolitzeko borrokatzen. Maila berean jartzen ditu Thoreau k lege zitalen bultzatzaileak eta lege horien aurka ezer egiten ez duten hiritarrak, lege bidegabeak desaktibatzen edo oztopatzen ahalegintzen ez direnak: erantzule, kolaboratzaile eta errudun. Thoreauk gainera azpimarratzen du Estatuak automatikoki etsa itzat jotzen duela obeditu aurretik bere kabuz zalantzatzen eta hausnartzen duen edonor. Eta ez dago arrazoi egokirik esklabotza aldezten duen gobernu bat deusetan ere onartzeko. Errepideak eta eskolak xarmanki egin ditzake gobernu horrek, baina badira be te beharreko gutxienekoak. Ezin da inondik inora bat egin esklabismoa zilegitzen duen Estatuarekin. Kontzesiorik ez. Thoreaurentzat, ongi da esklabotza amai dadin eskatzea, manifestuak izenpetuz eta abar. Baina are zuzenagoa da intsumisioa, desobedientzi azko ekintza; esaterako, zergak ez ordaintzea. Lege bidegabeak ez dira bete behar, bistan da; eta, gobernu bidegabearen aurkako kontrabotererik eragingarriena, gizabanakoen ekintza da. Estatuaren injustiziaren aurka borrokatzeko ez duzu Alderdiak zer egi n erabaki arte itxaron behar, edo zure taldexkak. Ez duzu zertan Iraultza Handiaren zain egon, baizik eta zerorrek, gizabanako zehatz horrek, orain bertan egin beharko zenuke zerbait, albait arinen iharduki. Egia bada ere lan guztia ezin duzula zeuk bakarr ik egin, zerbait egin beharko zenuke lehenbailehen. Gutxi garateke hasieran; baina, Thoreauren ustez, gutxiengoa garaitezina dateke, bidegabekeria eragoztera serioski deliberatzen delarik.Talde txikiek ondorio handiak ekar ditzakete, blokeoa erabakimenez bilatzen dutelarik. Ez duzu gehiengorik behar erabakigarri bilakatu ahal izateko; gutxiengo batek Estatua eragotzi dezake: bidea Estatuari aurre egiteko elkartzea da, intsumisoen antzera sareak eratzea, Onfrayk “Lilliput hastapen” deritzonaren arabera, Gu lliver erraldoia sareztaduran harrapatu eta ibilgetzea lortu zuten txikerren omenez. Behin desobedientzia hedatuz gero, Estatuak ezingo dituenez desobedientzialari guztiak espetxeratu, bere burua amore ematera derrigortua ikusiko du, makurtu egingo da azke nean. Eta, Estatuak atzera egin eta borroka uzten duenean, iraultza egina dago, iraultza baketsua. Tolstoi, Luther King, Gandhi, Sabino Ormazabal eta Jose Bovék Thoreauren maisutza aitortu dute. Thoreauren pentsamenduek ondorio nabarmenak izan dituzte hi storian eta gizabanako askoren jokabidean. Maiz amaitzen du desobedientzialariak espetxean itxirik. Adibidez, militarren aurkako Bovéren ekintzek lau hilabete igaroarazi zizkioten presondegian; McDonald’sen aurkakoek, berriz, hiru hilabete. Azkenik, Bovére ntzat, transgenikoak badira legalak, baina bere etikak ez dio bidezkotzat hartzea baimentzen, eta, horrenbestez, bere buruari transgeniko plantazioak erretzea zilegitu zion, ondorioz presondegia pairatu beharko zuela jakin arren, zigor kode frantziarrak ek intza kriminaltzat jotzen baitu. Oraingo honetan hamar hilabete barruan. Emerson espetxera joan omen zitzaion bisitan Thoreauri, eta galdetu zion: “Baina zer dela eta zaude zu hemen?” eta Thoreauk erantzun: “Eta zer dela eta ez zaude zu hemen?” Alegia, z inez harrigarria, bere burua zintzotzat duenak legedia injustuari beste barik men egitea da. Borrokak espetxeratzea badakar, espetxera. Norbera gainera, bizilaguna zertan ote dabilen jakin guran ibili gabe. Desobedientzia zibila eragingarria izaten da ma iz, eta, besteak beste, Espainiak derrigorrezko soldadutzari dagokionez eta Frantziak transgenikoen aferan atzera egin eta jarrera aldatu behar izan dute. Luther King eta Gandhik ere arrakasta lortu zuten. Hori bai, asasinatu egin zituzten biak. Mark os Zapiain

2023-12-01

Izaro-izeneko-printzesa-eta-krimen-zoroangarriaren-tesia

booktegi.eus UGAITZ AGIRRE Izaro izeneko printzesa eta krimen zoroangarriaren tesia I La séduction edo lehen inpresioak eragiten duen kitzikadura 1 METEORITOA erori balitz bezalakoa. Lehergailu atomikoa bestela. Inpaktuaren ondorioak ez ziren izan berehalakoak, baina; inoiz ez dira. Horrelakoa izan zen Izaroren etorrera Artziniegara. Okerrena da inork ez zuela i ragartzen halako kataklismorik, soilik goi mailako komandantzietan izan zezaketen horrelako zerbaiten susmoa. Bai, hori da, susmoa bakarrik. Eta inork kontrakorik esan aurretik, aipa Izaro ez dela bere benetako izena. Beste nortasun bat sortzeko eskatu dit . Ez da poliziari beldur diolako edo gaizkileen atzetik ibiltzen diren justiziagile autonomoei iskin egitearren. Ospea dosi txikietan gustatzen zaio, petikomite eta perfume ontzietan. Jada egun batzuk zeramatzan Josurekin lanean. Hauek laguntza behar zutel a eta, Irati eskaini zen egun pasa Artziniegara joateko Bilbo gris eta monotono hartatik. Erretes Tudelan bi zakur eta agure bat ikusi zituen, baina hiri handiaren anabasa baino exotikoagoa iruditu zitzaion hango panorama. Egun motel horietakoa zen, zeruan hodeiak negarrez hasten direna kantu malenkoniatsu bat jartzen badiezu. Egun oskarbiak nostalgiaz oroitzen zituzten euren gristasunean. Mutilak bere film mistikoa egiteko herri haren pean topatu zuten koban eszena bat irudikatzen zuen. Antza Paleolito edo Neolito garaiko aztarnak aurkitu zituzten arkeologoek, eta hori txundigarria zen Josuren ideia... (Fantastikoa? Fantasmagorikoa?) Ideia fantalitoa egiteko. Irudikatu nahi zuen Izaro bere arbasoen pistaren atzetik eta, behin kobazulotik aterat a BUN beste begirada bat, beste ikuspuntu bat, beste izate bat: arbasoen jakinduria. Ingurua ez zen oso irisgarria, ordea. Aldapa pikoan aurkitzen zen kobazuloaren sarrera, eta edozer gertatuta ere, hobe ahal bezainbeste esku lagungarri handik egotea. Josu pare bat aldiz erori zen filmatu artean, eta horren kontura galanki barre egin ere Iratik. Baldar samarra da mutila, egia esaten hasita. Dena ere ez dela bere errua? Arrazoi. Aurreiritzi dezente ditu berari buruz, batez ere Iratiren mutil lagunaren kuadri llakoa delako eta horrek gauza asko baldintzatzen ditu pertsona bat ikustean. Horrexegatik Izarorekin ez zuen horrelako ezer sentitu berarentzat horma zuri bat baitzen. Iritziak, gertaerak, pentsamenduak, emozioak, dena idazteko zegoen oraindik. 32 urteko neska ederra zen benetan, liraina, edonor aho zabalik uzteko modukoa. Eta aldi berean, sekulako interesaren eta energiaren erakusle inguratzen zuen guztia ulertzeko. Gustatzen zitzaion honekin hitz egitea, hari zera galdetzea, hau zergatik gertatzen zen ah ots goran pentsatzea... Jakin minak zeroan Izaro. Hori izan zuen arrazoia Euskal Herrira, eta zehazki Artziniegara, joateko. Etxepare Institutuak deialdi bat egin zien diasporako euskaldunei. Euren jatorri herrietara bidaia antolatzen zuten horrela euskald un garaikideen berri lehen pertsonan eman zezaten berriro ere bakoitzaren herrialdeetara itzultzen zirenean. Tira, batek baino gehiagok turismo marketing estrategia zela salatu zuten (ezbairik gabe, kaxkarra), horrek ez baitzuen bermatzen etorkizunean Mexi ko, Australia, Argentina edo Nevadatik turista kopuru esanguratsuaren etorrera. Batzuek epe luzerako inbertsioa zela eta besteek epe motzeko diru xahutze merkea. Kontua da Izarok bere Oaxacan ekimenari buruz entzundakoan, bere abizenaren jatorri euskalduna k ate berriak zabalduko zizkiola sinetsita zegoela. Baldintza eta eskakizun guztien betetzaile, izena eman zuen. Hautatuen zerrendan ikusi orduko, motxila betetzeari ekin zion. Ozeanoa zeharkatzeak berarekin duen ilusio txutea. 2 ATZEKO ATETIK irteten zenerako, han zegoen Josu dena prest zuela bideo kamerarekin etorrera filmatzeko Hollywood edota Broadwayko izarra bailitzan. Atzerapen handiarekin bazetorren ere, ez zion askorik ardura mutilari. Eguzkiaren mugimendua eta kokapena, z eru urdina nabigatzen zuten hodei bakanen ausazko jitea, aurreko autobusek utzitako pneumatiko arrastoak atzeko atearen kokaleku zehatza jakiteko... eta gero kamera non ipiniko: enkoadraketa aproposa, perspektiba esanguratsua eta argiztapen zehatza. Adimen maniako baten dedukzioak besterik ez ziren. Alboko terrazan zeudenak harri eta zur utzi zituen bere performanceak. 12:46 zenean ailegatu zen autobusa. Azken uneko erroreak konponduta, eskutako bideo kameraren grabatzeko botoia sakatu zuen. Bere buruan nos talgiaz gogoratzen diren modernitate hartako udak eta bideo amateurrak zeuden. Horregatik, ixa motibogatik lentearen aurrean gurutzatu zen argi izpi itsugarriak sentsazio orgasmikoak eragin zizkion. Bidaiariak jaisten hasi ziren, banan banan, kasualitatez intriga erantsiz eszenari, harik eta Printzesa denetan azkena agertu zen arte: ile adats luzeen belztasuna, azalaren beltzarana, ezpainen gorria, gorputzaren liraina soineko urdin argiz dotoretua. Bazen behin urruneko lurralde batean esamoldea erabiliz has ten ziren ipuinetatik ihes egindako printzesa izan zitekeen. Bitartean, ergelduta ikusten zuenarekin eta ia lerdea bi ezpain ertzetatik eroriz, besoa okertzen ari zitzaion mutilari ohartu ere egin gabe. Sandalia loredunak filmatu zituen behintzat. Maletate gitik motxila handia atera eta mutil gaztearengana hurbildu zen. —Josu zara, ezta? Ni, Izaro. Hala zela baldarki esan zion, baina are baldarragoak izan ziren agurreko bi musuak. Auskalo zer pentsatuko zuen une hartan Izarok. Irudipena da halakoetara ohitua zegoela. Ez zen lehen aldia eta gutxiago azkena. Motxila bizkarrean hartzerakoan, aurretik zekarren neke aurpegia nekatuagoa bihurtu zela ohartuta, tragoren bat hartzea proposatu zion Josuk. Baiezkoa, pozarren; gainera, harrera egiteaz arduratzen zen udal ordezkaria berandu zebilela gaineratu zuen. Poliziarekin bilerak edo horrelako zerbait kontatu zion Bilbora iritsi berritan. —Esan dit ordu biak aldera edo deituko nauela eta ostatuaren kontuak eta beste egingo ditugula. Frontoi alboko kafetegian jarri zi ren biak, justu argia eta itzala bereizten ziren mahaian. Izaro argiaren aldean jesarri zen beltzarana oraindik beltzaranago bihurtu nahian. Eguzkitako betaurrekoak ipini eta iraileko egun eguzkitsu hartako argi printzen berotasun goxoa dastatu zuen. Josu, ordea, itzalekoa zen. Gorroto zuen izerdi tantak bizkarretik behera sentitzea ezer egin gabe. —Zer nahi duzu, Izaro, kafe bat edo? —Garagardoa. Handia. Hotza. Ezustean harrapatu zuen erantzun argigarriak. Ezusteko handiagoa izan zen zurrut bakarrean ia edalontzi erdia hustu izana. Eta bitartean Josu ebakiari birak eta birak emanez, mareatzeraino beroa baitzegoen. —Toki polita dirudi Artziniegak, ez duzu uste, Izaro? Autobus geltokitik terraza hartara egongo ziren ehun bat metroko paseotxoan, indianoen pala zioek deitu zioten arreta, halako misterio puntu bat, abandonatuta nabari zenaren seinale. Gerora jakin ahal izan zuen atzerriko inbertsio funts batek erosi zuela New Yorkeko idazle batentzat, zeina noizean behin agertzen baitzen arabar lur haietan. “Bai, hala dirudi”, kortesiazkoarekin erantzun zion laster botaka egingo zuen kafea nahasten jarraitzen zebilen mutilari. Tenperatura kontrasteak blaituta zuen edalontzia hartu eta bigarren tragoa ematera zihoanean ohartu zen Izaroren begien urdinaz. Zeru urdin mugagabea maitemintzeko? Hipnotizatuta utzi zuten, tentelduta hitzik esan gabe eta berari begira. Emozio leherketa sentitu zuen barne barnean, adierazi ezinak diren horietakoa zerbait sublimea delakoan. —Hor zaude? Niri begira jarri zara... Zerbait dut aur pegian? —Because the sky is blue my love are you. —Zer? —Ezer ez. Filmaketa kontuak —horrekin disimulatuko zuelakoan zeru urdinak negarra eragiten ziola Liverpooleko laukoteari. Edalontziari azken aldiz heldu zion geratzen zitzaion garagardo guztia zintzur retik behera isurtzeko. Bitartean, kafe tanta bakar batek ere ez zituen Josuren ezpainak ukitu. Kafearen eta esnearen arteko nahasketaren koloreari adi adi begira zegoen, Izarori begiratzeak sortzen zion errespetutik lotsagorritzera tupust bakarra baitzen. Izarok edalontzia mahaiaren gainean utzitakoan, Josuren estrategia guztiak hankaz gora geratu ziren, begietara so geratu baitzitzaion. Aurrekoaren mendekua zirudien edo akaso begirada psikoanalizatuz Josuren izaera ezagut zezakeen. Urduritasun dardarak gorputz guztia gurutzatu zion mutilari, zeharo deserosoa zitzaion egoera, eta, zuhurtziaren izenean, ez zen keinurik ñimiñoena egitera ausartzen. Begiak ekiditen, ezpain haragitsuetan bukatu zuen begiradak. —Esan, Josu, zer daukazu buru horretan bueltaka? 3 JOSUK ZINEMA IKASI ZUEN Madrilen eta Londresen. Dekadentzia, modernitatea eta nostalgia epikoa gurutzatzen diren eremu desolatu horretan mugitu da hara eta hona. Irudien saturazioa pornografikoa bilakatu den honetan (fetitxeen barra librea), a tzera itzultze horrek deitzen zion. Nonbait eta noizbait galdutako esentzia puruaren berreskuratzea izango zen martxa inspiratu nahi zuela esango nuke, berriro ere inuzente alaiak izan gintezen kosmosean. Horregatik ustekabeko egun hartan, ohi bezala, etxe peko tabernan kafesnea hartuz Berria egunkariak zekarren bi orrialdetako erreportajean Etxepare Institutuaren ekimenari buruz irakurritakoan, aukera paregabea ikusi zuen buruan bueltaka zituen ideia horiek guztiak plasmatzeko. Honela zioen kazetariak: “Dia sporan dauden euskaldunek euren jatorri herria ezagutzeko aukera izango dute, eta bertako sortzaile bat bidaia hori erakusteaz arduratuko da artefaktu baten bidez”. Gutxitan horrelako aukerak. Imajinatu, irakurtzen ari zen bezala ia kafesnea erori zitzaiol a emozioaren emozioz. Proiektua aurkeztu eta hautatuetako bat izateko zortea izan zuen. Berarekin batera idazleak, dramaturgoak, kazetariak, zinemagileak... musikari bat ere aukeratu zuten album kontzeptual baten proiektua esku artean zuena. Josuren proiek tuak “Diasporatik kobetara, euskal mistikaren xerka” titulu ponposoa zeraman. Edonork esan zezakeen Jorge Oteizaren liburuetako batetik lapurtutako esaldia zela. Josuk buruan iltzatuta zuen euskal esentzia aurkitzeko bidaiariak bere arbasoek zapaldutako lu r bera zapaldu behar zuela, hondartzako harearen gainean utzitako oin marken gainetik ibiliko balitz bezala. Hau da, ctrl C ctrl V egitea. Apain zezakeen esanez bidaia bat zela atzeraka, hasierara, sorrerara, amaren umetokira, eta, horregatik, estetikoki e re esanguratsua izatea beharrekoa zela. Ezinezkoa zen istorio hori hala moduzkoa izatea, ez, zerbait adierazgarria izateko inozentziaren betaurrekoak jarri behar ziren superprodukzioek eta CGI masiboaren erabilerak kaltetutako begirada berreskuratzeko. Esk uko bideo kamera aspaldian zabaldu ez zuen kaxan topatutakoan, helburua nola exekutatu garbi geratu zitzaion: udako oporretako bideo amateurra. —Ados, eta zure buruan gauza izugarria izango da zalantza barik, baina Izarori zer iruditzen zaio zure... Nola e san suminduko ez zaituen era batean? —Hiru txupito Jagger, bi belar porro eta tripi baten osteko zo rakeria, Irati, ez dago beste forma posiblerik hori esateko. Irati eta Xabierren Bilboko pisuan zuen ostatua Josuk. Bi mutilak txikitako lagunak ziren, k uadrillakoak, betikoak. Gero etorri ziren ikasketak, hegaldiak, enpleguak, mudantzak. Xabierrek Bilbon amaitu zuen lana tarteko. Ordurako, Sohok liluratuta zeukan Josu —unibertsitate garaiko parranda batean ezagutu izana ahaztuta zuten Iratik eta Xabierrek ; “Hemen itxarongo zaitut”, zirikatu zuen neskak txosnan lanean zebilen mutila; goizaldeko taberna zuloetako lioak; orduz geroztik zenbat kalimotxo, sarri sarri, felazio?; “Elkarrekin bizitzen jar gaitezen”; abenturaren dekadentzia errutinara eta ostiralet an afaltzera japoniarrera; “Zertarako aldatu hau ondo badago?”; erantzunak onartzen ez dituzten esaldiak — eta zinemaren mundua irauliko zuenaren ideiarekin lur hartu zuen Loiun. Zinemaren mundua izango zen pisu hartako monotonia iraultzeko petralegia baitz en. —Lin gihiigi dit. Plinifikiziii irripisiti, giir bisitititiki likiliziziiik iztirti, igirildi irigirpinik ipintiti. —Iratiren buruan horrela entzuten zen —. Eta ahaztu gabe zortzietan Izarori deitu behar diot. —Horregatik ba, ni alboan egotea komeni zai zu. —Utziozu, Irati —Josuk atera gerturatzen zuen bitartean —. Wifiaren pasahitza hozkailuan duzu pornoa ikusten jarri behar baduzu. Edo Tinderren zortea bilatzen jarraituko duzu? Maitemintzea ez zen Josuren planetan sartzen. Lorez lore ibiltzeak satisfazio nahikoa ematen zion, eta horrekin sobera zuen. Gainera, bere lagunaren bikote harremana ikusi eta halako zerbait izateko gogoak erabat uxatzen zitzaizkion. Zirrara eta liluramendua beste nonbait bilatzen zituen mutilak, kitzikadura eragin ziezaiokeen edon olako onanismo ariketan. Gero Izarorekin gertatua gogoratzen zuen eta zalantzak sartzen zitzaizkion. Pentsamendu horiek uxatuko zizkion zarata beharrean, telebista piztu eta arratsaldeetako tertulia programa baten zurrumurruak aditzen hasi zen bere eginkiz unetan zelarik. Antza, eraso terrorista bat gertatu zen, non eta Gordexolan. Izena aditu bezala, begiak pantailatik altxa zituen. Mikel udal ordezkariarekin egondakoan ez zitzaion iruditu tertuliakideek zioten bezain larria zenik. Moteltzaile batzuk puskat u zituztela, besterik ez. Noiz ez da halako ekintza bandalikorik gertatzen zer egin ez dakizunean? —Hemezortzi moteltzaile dinamitatu zituzten, Izaro, hemezortzi! —txundituta kontatzen zion bezperan gertatutakoa —. Ez naiz harritzen horren larrituta egon iz ana Mikel bera. —Ba Mikel aipatzen duzula, handik dator. Pirineum tabernan egina zuten hitzordua hirurek. Egunak lagunduko ziela uste bazuten ere, usteak erdi ustel izan ohi dira, eta egun grisak aurreko eguneko eguzkiari eta oskarbiari erreleboa eman zien. Horrek ez zuen Josu askorik konbentzitzen, berez nahiago baitzuen eguzki argitan filmatu herriko kaleetan zehar egingo zituzten eszenak. Argiak berebiziko garrantzia zuen liluramenduan, eta herriak hori eragin behar zion Izarori ere. Mikel, erdi arna sestuka iritsi zena beste biengana, plastikozko aulkian eseri eta zigarro bat egiten hasi zen atean zegoen zerbitzariari keinu egin eta gero. —Nahi baduzue buelta bat eman dezakegu herrian eta hurrengo batean filmatu daiteke, edo ikusten duzuen bezala. Ni hemen zuei laguntzeko nago. —Ondo iruditzen zait —baieztatu zion Josuk —. Euri langarraz eta dena grisa egotea ez da erakargarria. Oso iluna ikusiko da. Bere planak zein ziren lasai azaltzera zihoanean, ordea, Izarok moztu zion: —Baina zer ari zara esaten, Josu? Nola ez dugula filmatuko? Gaurko eguraldia zoragarria da eta zuk duzun ideia plasmatzeko? —Josu pixka bat jokoz kanpo geratu zen —. Euriak bustita dituen harri zaharrak, negarra balitz bezala, eta justu orduan diasporatik etorri den neska gaztea bere jatorri urrunaren detaileetan duelarik soa. Gauza malenkoniatsu eta nostalgikoagoa den ezer ez zait bururatzen oraintxe bertan. Eta nostalgia horretatik zuk bilatu nahi duzun euskal mistikara. Zer emozio eta harridura Izaroren azalpenek eragindakoa! Norbai tek ulertzen zuen bere ideia, bere artea. Ez zen zorakeria singular bat. Kamera atera eta “rec” botoiari klik terrazako eszena bera ere interesgarria izan zitekeelakoan. —Nik ere atera behar dut? Dotoreago etorriko nintzen jakin izan banu. —Naturaltasuna n ahi dugu hemen, Mikel, ez zaitez kezkatu horregatik. Kafesnea edalontzian atera zion orduan tabernariak eta pasa berri ziren festen inguruko aipamen ulergaitz bat egin eta gero, berriro itzuli zen kameralari eta aktorearengana. Herriaren historia kontatzen hasi zitzaien kuadrillakoei txikitan gertatutako anekdota bat kontatzen den gogo berarekin. —Konturatuko zarete hemen gauza asko dela “diotenez...”, baina gero egia den edo ez, hori beste gauza bat da —zigarroari zupada eman zion —. Orain gogoratzen naizel a, hemen pare bat pelikula filmatu dira. Ez da oso zaila izango bien kalitate narratiboa gainditzea, nik uste. —Beraz ospetsua da Artziniega! Abizen ospetsua dut! —ironiaren muga gainditzekotan Izaro. Abizena aipatu zuenez, berriz ere Erdi Aroko kontakizunetara itzuli zen. Antza, umezurztegi bat zegoen Artziniegan orduko mojek zeramatena. Bertako haurrei Arciniega edo Encina abizenak jartzen zizkieten herriaren seme alabak bezala identifikatuz behin umezurztegia utzi eta gero. Gutxienean nondik zetozen jakiteko balio zioten haur gizagaixoei. Izarori grazia egin zion mojen kontuak, berriro ere hasierara itzuli zenaren susmoa baitzeukan. —Arrazoi duzu! —barre txiki artean Mikelek —. Zer moduz egin duzu lo? 4 MOJEN KOMENTUA Artziniegako goialdean da go. Moja izan gabe ere sar daiteke bat, baldin eta limosna uzten badu bertako zerbitzuengatik. Izarok ez zuen ezer ordaindu beharrik izan, ordea. Horretarako zegoen Etxepareko langilea, Garazi. Izaroren egonaldiak iraungo zuen artean, bisitaren bat egiteko a omen zen gauzak nola zihoazen jakiteko eta beste, nahiz eta telefonozko harremana une orokoa izan. Dena ondo joatea nahi zuen, batez ere ekimenak sortu zituen kanpo kritikak zirela eta. Horregatik ezinbestekoa zen bisitariekin harreman ona mantentzea eta ia zerbitzari leial eta prestuaren rola betetzea. Batzuetan jasangaitza egiten zela aitortu behar, baina bakoitzak bereari begiratu ohi dio lehenengo eta Izarori ez zitzaion gehiegi ere axola. Behar zuen edozertarako prest zegoen, eta seguru, parranda bat en erdian, goizeko ordu txikietan deitu izan balio auskalo nondik Artziniegara itzultzeko eskatuz, autoa hartu eta bertan aurkeztuko zela taxi gidari lanak eginez. —Erregina bat bezala tratatu naute. Bazkaltzeko eta afaltzeko hiru plater gehi postrea eta k afea. Gosaltzeko ere nahi adina. Ohea zeharo atsegina eta lehen solairu guztia niretzat utzi dute. Apaindura eklesiastikoak ez zitzaizkion arraro egiten neskari. Mexikoko familia kristaua zen, eta ohe alboan gurutzea edo Jesukristoren irudia edukitzea haur tzarora salto egitea bezalakoa zen. Hori entzundakoan, Josuri bonbilla piztu zitzaion. Galdetu zuen ea posible izango ote zen komentu barruan grabatzea. Mikelek zalantza handiak zituen horren inguruan, galdetu beharreko zerbait izango zela, baina ez izatek o esperantza askorik. —Eta bestela ezkutuan egin dezakegu. Biek ala biek zalantza egin zuten, ez baitzekiten Izaroren hitzak benetakoak ziren ala txantxetan ari ote zen. Zigarroa hautsontziaren aurka lehertzearekin azken tragoa eman kafesneari eta altxatze ko keinua egin zuen Mikelek. Izarok jarraitu zion eta Josuk kamerarekin grabatu zituen bien mugimenduak. Kalez kale, beti begiaren eta objektuaren arteko segurtasun distantzia mantenduz, Artziniegako txoko guztiak kamerak harrapatu arte. Halere, Josuri iku sten zuenak baino Izarorengan zuen eraginak axola zion. Horregatik, eliza atzeko begiratokira iritsi zirenean, eta bezperan ikusi zituen paisaia argitsuez gozatzeko aukerarik ezak eragindako desilusioa aurpegi keinu bakoitzean nabaritu zenean, pena sentitu zuen. Kamerari begira jarri, eta, bart iluntzean, afaldu eta gero emandako osteratxoan ikusitako guztia kontatzen zuen, lainoak paisaiaren lilura ezkutatu zuelakoan edo. Josu orgasmo bat izatekotan zegoen, zeharo erreala baitzen filmatzen ari zen guztia. Barne hotsa bera. —Eta normalean hemen ematen dituzte lehen musuak herriko gaztetxoek —esanez bukatu zuen Mikelek. Ez zuen horrelakorik espero Izarok, baina hasierako harridura zerbait komiko bihurtu zen puzzlearen piezak egoki kokatu zituenean. Diskrezioa . Hori eskatu ohi dute lehen musuek. Horrek ematen die magia hain baldarrak diren musuei. Pasa berri ziren festei erreferentzia eginez, maitasun istorio bat edo beste hasi zirenaren txutxu mutxuak entzun zituen Mikelek. —Niri printzesen istorioak gustatzen zaizkit, bazen behin urrutiko lurralde batean formularekin hasten direnak bereziki. —Ba printze urdinik egon daiteke Artziniegan, Izaro. —Auskalo. Nork uka dezake ez naizela Artziniegatik maitasun istorio baten oroigarriarekin itzultzen? Isiltasuna egin z en. Soilik behien zintzarriak eta motozerraren zarata entzuten ziren. Bat batean, barreari ezin eutsi zebiltzan. Bezperako kafetegira iritsi ziren, herria norabide guztietan esploratu zuten. Atseden txiki bat bazkaltzera joan aurretik. Garagardo bana hartz en ari zirenean, baina, Ertzaintzaren hiru furgoi gelditu ziren udaletxearen aurrean, zeina Mikelek azaldu berri zien bezala, lehenik dantzalekua eta ondoren Guardia Zibilaren kuartela izan baitzen. Ertzainak armatuta sartu ziren eraikinean miaketa egiteko agindua erakusten ziolarik buruak hitz erdi bakarra ere esan ziezaiokeen edonori. Zirku haren guztiaren zuzendaria zen dudarik gabe. Mikel bere atsedenetik zutitu eta lasterka joan zen udaletxera. Alferrik. Ez zioten sartzen utzi ere. Barruan, ertzainburu ak akta, txosten eta gainerako dokumentu guztiak hankaz gora jartzeko agindua eman zuen. Alkatea bere bulegotik irten zen anabasa haren motiboak eskatuz, baina autoritateak paper judiziala aurpegiaren kontra itsatsi zion itotzeko moduan. —Ikerketaren arabe ra, udal hau Gordexolan gertatutako atentatuaren konplize zuzena da. Zuen kolaborazio osoa eskatzen dugu dagoeneko kalabozoan dauden lau gaizkileak bezala amaitu nahi ez baduzue. Alkatea eta lanean zebiltzan udal teknikariak zurezko mahai baten bueltan jar rarazi zituzten. Han zeuden bi poliziek begiz jota, mugimendu susmagarririk ezin egin. Teknikarietako batek, momentuko presioak eta nerbioak eraginda, nikotinaren tximinoa jauzika sentitu zuen gorputzean. Handik ezin zitekeela mugitu gogorarazi zioten eta bertan erretzen bazuen lege hauste larritzat hartuko zutela ekintza hura. Adi begira zeuden bi kanpotarrak. Diskrezioz grabatzen zebilen, ez baitzuen nahi goiz hartako irudiek ertzain etxe bateko sotoan amai zezaten. —Hau ohikoa al da? —tonu naifean galdet u zion Izarok. Josuri hain ezagun eta etxeko zitzaizkion Hernaniko irudiak zituen gogoan. Zenbat istilu, guda, gatazka, borrokatan hartu ote zuen parte? Begien aurrean bortxaren erabilera aldebakarrekoa zegoen, ordea, eta bere sumindura “rec” botoia martxa n mantenduz gorpuzten zuen. Txio moduan igortzearekin metxa piztu zen, eta handik segituan hedatu euskal geografia osora. —152 RT eta 289 atsegite! 5 ARRATSALDEKO MANIFESTAZIOAN herritarren gehiengoa bildu zen, baita Aiaraldeko jendea ere. Inoiz ez zen hainbesteko jendetza bildu Artziniegan, ezta Burgoserako bidean Bilbotik doazen karabana segizioko lehenak matxuraren bat izan eta denek bidean gelditu behar izaten dutenean ere. Manifestazio horretan ezagutu zuen Iratik Izaro. Laudiokoa izanik, ezin zuen han egon gabe gelditu gertatua ikusi eta gero. Mikel bera laguna zuen, institututik elkar ezagutzen ziren. Eta ordutik harreman onean, haserrealdi eta min ematen duten egiak hamaika, baina lagun onak beti. Manifestazioan ikusitakoan, bere gainera bota zen maitasunez besarkatuz. —Zer moduz? Zerbait egin dizute zuri ere? —Ez. Oraingoz udalarekin zerikusia dugun guztiok libre gara, baina zaintzapean izango gaituztela, eta zerbait arraroa ikusten badute... Badakizu. —Ze jende nazkagarria. Bain a denek dakite hemengo errudun bakarrak moteltzaile nazkagarri horiek direla. Manifestazioaren ostean istiluak izan ziren. Garbi zegoen. Giroa oso bero nabari zen hasiera hasieratik eta poliziaren presentziak are itogarriagoa egiten zuen han egotea. Probok azioan ez erortzeko aholkuak bata bestearen atzetik egiten zituzten zentzudunek, baina ezer gutxirako balio izan zuten azkenean. Taberna batean giltzapetu ziren poliziaren karga hasitakoan Izaro, Irati eta Josu, Mikelen aginduz. Bazirudien udal polizial bi lakatu zutela Artziniega eta ertzainburua egin alkate. Kexatzea legearen aurkako erasoa ote zen? Giroa baretu zenean garagardo bat hartzeko parada izan zuten laurek. Festa askorako ez zegoen, baina, herria. Bazirudien aurreko asteetakoak kolpez desagertu z irela leherketa batean bezala. Paradoxikoa. —Sentitzen dut —pizten zuen zigarroa Mikelek gogoz kontra edo —. Ez nuen horrelako estutasunean aurkituko ginenik espero. Ni nahiko zainduta izango naute, eta ez dut nahi orain zuen atzetik ere ibiltzen hastea. —Zer egin behar da? Toki interesgarriak erakutsi eta bertara lagundu? Hori nik egin dezaket. Ilusio berezia nabari zitzaien Iratiren begiei. Aukera paregabea ikusten zuen gida lanak egitea eguneroko errutinatik ateratzeko. Gainera Izaro gehiago ezagutzeko pa rada zeukan horrela, kameraren irudietatik kanpo, eta egiaztatu hura fikzioa ala errealitatea ote zen. —Niregatik arazorik ez —izan zen Izaroren erantzuna. Josuri ere berdin zitzaion eta Mikel pozarren geratu zen arazoari konponbidea emanda. Zorion argi iz pi bat izan zen hura. Topa proposamena eta gomendioa: Erreteseko koba erakusteko. —Han kobazulo bat dago? —Bai, Irati, ez zara gogoratzen behin festetara igo ginela eta batzuk mozkortuta kobazuloaren bila hasi zirela? Hango okerrena da kotxean joan behar duzula eta mozkortuta bazaude... Harrigarria da oraingoz istripu larririk gertatu ez izana. —Eta zer dago koba horretan? —jakin minez Josuk, desiratzen ea buruan bueltaka zuen erantzuna emango ote zion Mikelek. —Ba Paleolito edo Neolito edo litoren b ateko aztarnak topatu zituzten han. Lehenengo artziniegarrak han zeudela alegia. Iktus bat eman ziola zirudien. Hura zen zirrara, hura emozioa, hura adrenalina purrusta. Biharamun goizean hara joateko espedizioa antolatzen hasi zen. Bilbotik noiz irten beh arko zuten hara iristeko, gero Izaro jaso eta herri hartara igo, ingurua ikusi eta filmaketa labur batzuk egin. Bai, bai. Bere buruan dena zen txundigarria eta erraza. Baina kontuan hartu ez zuena bere oinetakoen aukeraketa izan zen. Zenbatetan joan ote ze n hankaz gora aldapa hartan? Egun petrala eta bustia zen. Arratsalderako giro argia iragartzen bazuten ere, goizak ez zuen argi izpi ziztrin bat ere eskaini. Ezta guaiaren plantak egiteko ere. Grabazioak ilunegiak zirela kexu zen Josu, eta Izaro kobatik ir teten zenean ez zitzaiola ikusten guztiz kanpoan zegoen arte. Izarok bideoa erakusteko eskatu zion. Jada bere buruan halako gidoi baten eskema egina zuen, eta Josuk zer nahi zuen eta zer ez nahiko garbi imajina zezakeen. Irteerak huts egiten zuen. Lehen be giratutik zeukan garbi. Egun ilun eta motelak filmaren lehen erdian egon behar ziren, egun eguzkitsu eta goxoak bigarrengoan; eta bien artean kobako eszena, katarsi momentua bailitzan. Oinatzetan atzera egin eta gero, behin guztiaren iturburua ikusita, mun dua beste era batera ikus zezakeen Izarok. —Benetan hori pentsatzen duzu, Izaro? —galdegin zion Iratik plantak egiten ari ote zen jakin nahian. —Ez duzu uste mundu ikuskera interesgarria ez denik, Irati? Ulertzen dut Josuk zer esan nahi duen, eta niri, egi ari zor, gutxi asko axola dit nola erakutsi nahi duen egiten nabilen bidaia hau nire euskal jatorrietara. Besterik gabe, ni egungo pertsona bat naiz, zu bezalakoa, eta nire lanean ahal bezain ondo jardutea gustatzen zait. —Aktorea zara? Egia esan, telenobe la mexikar bateko protagonista izateko itxura guztia zeukan Izarok. Agian gaiztoaren rolean hobeto. Bai, aitaren negozioa oinordekotzan jaso duen mutil gazte eder eta ez jakinaren amorantea, baina atzetik bere plan maltzurra osatzen doana negozioaren jabe egiteko. —Hori da hori imajinazioa duzuna, Irati! —umoretsu. —Serie zalea naiz eta telenobela mexikar horietako zenbait osorik ikusi nituen bere garaian. —Badirudi zertxobait argitzen ari dela. Aprobetxa dezagun! Kobazuloan sarrarazi zuen berriro ere Izaro . Izpi batzuk bakarrik izan ziren, baina hain eszeptiko zebilen Iratiri ere efektu hura gustatu zitzaion, nahiz eta hitzez ez zuen halakorik onartu. “Hau ona da!”, oihuka Josu inguru guztiak entzuteko moduan. Izaro ikustera hurbildu zen, eta Iratik ere, di simuluan, sorbalda gainetik begiratzen zuen. Herrira jaitsi zirenean zerbait bazkaltzeko aitzakian, Izarok komentuan beste birentzat presta zezaketen galdetuko zuela aipatu zien. Gosez ez zirela geratuko zin egin eta ama nagusiari hots egin zion. Arazorik ez zela egongo, baina denbora pixka bat gehiago emateko eta ordu biak aldera azal zitezela. Denbora egiteko garagardo bana eskatu zuten. Josuk parean zuen eraikineko hormako armarrian iltzatuta zituen begiak. Harrituta zegoen zenbat armarri zeuden ikusita eta bere imajinazioan historiaren istorioak artikulatzen zituen. Norbait izan ziren noizbait. Jaun noble burujabeak, euren lurrak justiziaz gobernatzen zituztenak atzerriko tirania maltzurretatik babestuz. Eta, beharrezko baldin bazen, baita bizia eman ere . Sumatu zuenean bi nesken elkarrizketa hutsalkerian agortu zela, kamera geldiarazi zuen hark ez zuelakoan bideoaren benetako esentzia asetzen. Kargu hartu zion Izarok erabaki haren motiboak eskatuz. Modernoak ez zuela tokirik zinta hartan erantzun zion, m ilaka urtetako mistikarekin herren egiten zuen eta nahi eta ezinean bilakatzen zen. Iragan urruneko mistika, iragan gertuko epika heroikoa eta egungo hutsalkeria gordina. Hori zen euskal zeraren kondena totala. —Atzo zenioen harrien negarra hobeto ulertzen dut gaur. Erdi Aroko dorretxeetan artikulatzen ziren guden erromantizismorik ez zuen Iratiren informatikari lanak, ez eta Xabierrekin zeukan harremanean geroz eta nabarmenagoak ziren pitzadurek ere. Halako enpatia gabezia tarteko, bi neskak kexatu zitzaiz kion aldi berean. Bien artean sortzen zebilen konplizitatea gogaikarri bihurtu zitzaion Josuri, batez ere Iratik bereak eta bi esateko baliatu baitzuen aukera. Lehenik eta behin, euskal periferian aurkitzen zela, eta gipuzkoar euskalzentrismo eta handiuste keriak lekuz kanpo zeudela. Euskal kultura, historia eta ondarearen zama bizkar gainean eraman nahi zuen heroi homeriko bat zen, moderno nostalgiko baten aireetan hegaka, zeinak epizentroa handitu beste asmorik ez baitzuen periferia alboratuz. Euskal mito antzu baten atzetik zebilela leporatzea euskal munduaren kontrako erasotzat hartu zuen Josuk. —Zu Hernanikoa zara eta ni Aiarakoa, eta zuk ez didazu esango nolakoa izan behar dudan euskaldun bezala. Baina maitasun eta kariño guztiarekin, e? Amorruaren azku ra tarteko, kamera piztu eta leihoaren ondoan kokatu zuen hortik hirurak ondo enfokatuta egongo zirelakoan. Hori bai izan zela guztiz inprobisatua. Behin Josuk bere tokia hartuta, Izarori begiratu eta zera bota zion: —Zer uste duzu dela euskal kultura? Mex ikarra erabat lur eta zur geratu zen galderarekin. Ulergarria zeharo. Hori ez zuen oztopo izan ahoa mutu mantentzeko, halere. —Ni kultura horren parte naiz, ezta? —galdezka ekin zion jardunari. Diaspora enegarren euskal probintzia gisa hartua zegoen aspald itik. Euskal jatorria izan zezakeen edonor ospearen eta sonaren aparretan altxatzen zenean, haren genealogiari hautsak segituan kenduko zizkioten batek baino gehiagok halako baserri edo auzotatik bizi hobearen bila alde egin zuena aurkitu arte. Izarorena t risteagoa zen. Ez zuen epikarik bere istorio genealogikoak. Umezurztegi bateko sagaren enegarren sasikumea izan zitekeen, eguneko ibiliaren gurpilean harrapatuta geratu ziren miserableen oinordekoa. Horrek eragiten zizkion buruhausteak hutsaren hurrengoak ziren, ordea. Genealogiak baliagarriak ziren Norbait zarela erakutsi nahi bazenu, Frantziako errege titulua eskatzeko adibidez. Bestela, beti zegoen koroa lapurtu eta norberak bere burua Frantziako errege izendatzeko aukera. —Tokian tokiko odolaren ezaugar riak mantentzen badira, demagun, ehuneko zenbatekoa izango litzateke nire euskalduntasuna? Ehuneko hogei? Hamar? Gutxiago igual? Seguru odol indigena gehiago dudala. Mestizoa finean. Eta halere, badirudi zure begietara Irati baino euskaldunagoa naizela. Iratik, dorretxez inguratuta bizi arren, aspalditik galduta zuen epikarako interesa. Eguneroko lanean, eguneroko keinuetan aldatzen ziren gauzak, eta ez istorio, legenda eta mitoei begira, liluratuta, ergel baten pare lerdea erortzen eta kitzikadura medio ka npaia astintzen. Jendaurrean manerak mantentzen zituen, baina konfiantzan erromantizismo kiratseko zabor hori guztia aurpegira botatzen zion bota behar zionari. Josuk, aldiz, ezin miresteari laga oinaztarren eta ganboatarren arteko gudak, Erdi Aroko epikak , Orreagako batailatik Amaiurkoraino. —Ba gustura ibiliko zara Artziniegako Erdiko Aroko azokan. Laster izan beharko du. Zergatik ez zara bufoiz jantzita ateratzen? Izarori begiak zabaldu zitzaizkion bi izarren gisara. Pelikuletan eta ikusita zituen Erdi Aroko eta Errenazimentuan kokatutako merkatuak —gehienak yankienak, zeinek inoiz ez duten halakorik izan, baina bakoitza bere fantasiarekin —, eta benetan interesgarria iruditu zitzaion bertatik bertara horrelako ospakizuna ikustea. —Eta burdina lantze n duten errementariak ere egongo dira? Txundigarriak iruditzen zaizkit. Jada urteak dira, baina han Oaxacan bazegoen tipo bat eta sekulako irudiak egiten zituen burdina beroa landuz. —Ba ezaguna dut sutegian lanean egon ohi dena. Bilbon bizi dela esango nu ke, baina kontaktu zenbakia badut eta hitz egingo dugu gauzak nola egiten dituen ikusi nahi baduzu, Izaro. —Bihotzez eskertuko nizuke —eta mugikorrean 14:12 ipintzen zuela ikusirik —: Igo gaitezen bazkaltzera, bestela hoztuko zaigu zopa edo pasta edo jarri digutena. 6 IRAGARPENEK ARRAZOI ZUTEN. Eguzkia hodeien artean zabaldu zen eta, bapo janda kafea hartzen ari zirela, hegoalderantz zegoen eliz dorre hartara joateko proposamena egin zuen Izarok. —Soxora? Zer galdu zaizu bada han? —Elizak ikustek o gogoa sartu zait, Irati, eta gainera oturuntza hau nolabait jaitsarazi beharko dugu. Paseo bat ez zaigu gaizki etorriko. —Maps en arabera lau kilometro eta erdi dira joana. —Ba hori, ordubete eskas bat igotzen eta beste horrenbeste jaisten. Ez da horrenb esterako. Toki batetik bestera ibiltzearenak leher eginda utzi zuen Josu bera. Aldapa piko egiten zenean kamera bera ere gordetzen zuen, arnasa lasaiago hartzeko. Atari batetik zakurrak zaunkaka hasi zirenean hura jauzia egin zuen mutilak, beste bien barre rako. Animaliak segurtasun distantzian atsegin zituen, eta nahiz eta hesiaren beste aldean egon, hain ziren zaunkak ozenak, ezen errepidearen beste bazterreraino igaro baitzen. Iratik abisatu zion. Han baserri eta etxalde guztietan zegoen zakurren bat, normala zen bezala, ohi zedila handik ibili nahi bazuen. Soxon bertan oinak jarri zituztenean, lilurak ihes egin zion Izarori. Zerbait biziagoa espero zuen han, baina harri isilak besterik ez zituen aurkitu. Inguruan zeuden etxaldeetako abereen marruak soilik ezkila desolatuen oihartzunak gainditzen zituen. Hitz egiteak ere errespetua ematen zion. Ez zen murru haien atzean norbait egon zitekeelako eta axola beharko ez liezazkiokeen elkarrizketak bere zurrumurruen koadernoan apuntatuko zituelako. Lekuz kanpo eg otearen sentsazioa zen hura. Horregatik, hango etxeei eta dorreari zenbait argazki atera ostean, buelta egiteko proposamena egin zuen Izarok. —Honetara igo gara orduan? —kexu zen Josu. —Esploratzeak hau du motel, ezin jakin ezagutzen ez duzun toki batean z er aurkituko duzun. —Zuk jakin beharko zenuen ba, Irati. Hau ez al da zure udalerriaren parte? Moskeatuta begiratu zion mutilari, honek kamera piztu eta zenbait irudi grabatzen zituenean. Elizako dorrea, zeina antzina jaun baten gotorleku izan baitzitekeen , eta inguratzen zuen paisaia berdea dokumentalari testuingurua emateko irudi paregabeak ziren. Iratiren sarkasmo hitzak ezabatuko zituen ordenagailu bidez. —Badakizu, Josu? Txundituta utziko zaituen txoko bat ezagutzen dut. —Uste duzu ezagutu beharrekoa izango dela? —Ez daukat zalantzarik. Urtegi txiki bat da, guztiz ederra. Izarori ere gustatuko zaio. Horrelakoetan Izaro berehala hasten zen mugimendua jartzen. Egunak bere osotasunean gozatzeko indarra nahikoa eta sobera zeukan antza. Berriz er e beherako bidean jarri ziren beraz, eta, bide erdian, ikusirik bazela bidexka bat urtegi hartara eramango zituena, handik aurrera. Errepidearen zurruntasuna albo batera utzi eta zuhaitz, harri eta lokatz artean abenturatu izanak esplorazio bidaia bateko k ohortea zirela itxura ematen zuen. Aldapa pikoetan behera, Josuk ez zuen beste erremediorik izan nesken atzetik joatea baino. —Pentsatzen nabil une hauetako ahotsak kendu eta musika garaikidea edo horrelako zerbait jartzea. —Zure arnasestuak ezkutatzeko? —Nahikoa lan dut ahal bezain ondo grabatu eta ez erortzearen artean. —Begira Josu, behiak! Erreka zulo bateraino iritsi ziren hainbat langa gainditu eta gero. Belaze berdean aurkitu zituzten behiak. Aitortu zion benetan liluragarria iruditzen zitzaiola anim aliak etxetik hain gertu izatea. Bere Oaxacan ez zuen horrelako aukerarik. Natura miresteko artelan baten moduko zerbait bilakatu zela salatu zien beste biei. Naturatik geroz eta urrunago egoteak egin omen gaitu moderno eta ahazten zaizkigu gauzarik logiko enak, eguzkiaren argirik gabe izoztuko ginatekeela, adibidez. Horregatik, aurrerago zaldiak ikusi zituenean, eta haiek, kuriositatez edo auskalo zergatik hirukoarengana hurbildu zirenean, ezin izan zion motxilan zeraman ogi puska ahora ematearen tentazioar i eutsi. —Txikitan horrelako baten gainean trostan ibili nintzen. Egun ez dakit gai izango ote nintzatekeen. Josuk gertu gertutik grabatzen zion zaldiari jaten ematen ari zela. Zakur zaunkak, eta izua berriro. Inguruari begira hasi zen, baina ez zuen zuhai tz hostoen berdetasunaz haraindi ezer ikusten. Zakurrei beldurra ote zien galdetu zion Izarok jakin minez. —Gorroto ditut. Gainditu ez dudan txikitako trauma bat. Barrez hasi zen Irati. —Lasai. Baten bat agertzen bada, nik babestuko zaitut. —Ez zaitez truf aka hasi. Ez da txantxetako gauza! Benetan bere onetik ateratzen zuen kontua zen zakurrena. Ze euskaldun klase izan daiteke bat zakurrak gustatzen ez zaizkiona eta aldi berean artzaina euskal arimaren irudi eginena dela sinesten duena? Norberaren kontraesa nak norberak eraman behar ditu, ordea. Zaunkak geroz eta gehiago eta hurbilago aditzen zirela ohartuta, urtegi hartara zenbat geratzen zen galdegin zuen. Iratik erantzun zion, erreka jarraitu behar zutela. Iritsitakoan, Izarok ezin zituen begiak kliskatu e szenaren edertasunagatik. Hiru ur jauzi bereizitan bezala erortzen zen goiko ura beheko lakutxora. Guztia zuhaitzen hosto berdeek inguratzen zuten, eta eguzki izpiak lotsati moduan sartzen ziren barruraino, benetan argitasun berezia emanik inguruari. Josuk atseden hartzeko baliatu zuen, eta uraren melodia benetan erlaxagarria suertatu zitzaion halako eginkizunetarako. Ia lokartu ere egin zen ur harrien gainean eseritakoan. Izarok oinetakoak kendu zituen behatz potoloaren puntarekin uraren tenperatura neurtz eko. Hasierako freskotasun zirrararen ostean, oin osoa sartu zuen barrura. Benetan atsegina zen. —Zatozte. Irati arrimatu zitzaion eta oinetakoak erantzita, lehenik oinak, gero belaunetaraino ia murgildu zen. Neskaren aurpegian halako zoriona ikusitakoan, arropa erantzi zuen. Iratik ezin ulertuta zertan zebilen, Izarok naturaltasunez osoz erantzun zion ura bainurako tenperatura egokian zegoela. Larrugorritan, ur freskoan murgil igerian. Bitartean, Josuk, zeharo lotsagorrituta eta kamera martxan, bainu hura filmatzen jarraitzen zuen. Eta hain zegoenez isilik, Irati ere hasi zen arropa eranzten. Kulerotan uretara jauzi egin zuen eta igerian Izarogana hurbildu. —Esan dizut izugarri ona dagoela ura. Zu ere etor zaitez, Josu! Orduan biratu zen Irati eta ohartu mu tila eszena guztia grabatzen ari zela, baita bera ere. —Ez zaizu otuko irudi horiek argitaratzea! Nire aurrean ezabatu beharko dituzu! Josu harri eta zur zegoen, ez zen mugitu ere egin. Urtegiaren gainean hiru basurde ikaragarri ikusi zituen adiadi berari begira. II Le fantôme edo ikusten dena eta benetan dena ilusioak elkartzen dituenean 7 PERTSONA BAT HILDA topatu zuen poliziak. Gorputzak erabat desitxuratua zirudien, eta ez zeukan beste pertsona batek hildakoaren itxurarik. Basurdeen mendekuaz ziharduten zurrumurruak hasi ziren zabaltzen herrian. Haurrei kanpamentu eta udalekuetan kontatu ohi zaizkien beldurrezko istorio horietakoen antza zuen: mendira joan ziren mendizale batzuk galdu, basurdeek eraso eta haien haragiarekin elikatu os tean, haragi gehiagoren bila jaitsiko ziren menditik. Artziniega setiatua egongo zen ehundaka basurdez eta herritar guztiek adi adi ibili beharko zuten, batik bat landaguneetan, basapiztia haien erasorik jasan nahi ez bazuten. Alkatea batzar orokorra deitz era behartua egon zen, beti ere Ertzaintzak begirik kendu gabe. Ehiztariak aspalditik esan eta esan zebiltzan basurdeak kontrolik gabe ugaritzen ari zirela. Eta denak eskuetatik ihes egin zuenean, alferrikakoa zen negarrez hastea. Txostenaren arabera, Burg osen zegoen arazoaren muina. Horrek jurisdikzio arazoa zekarren, Artziniegak ezin baitzuen ezer egin bere lurretatik kanpo. Hori dena herritarrei azaldu behar zien, zeinak geroz eta urduriago baitzeuden basurde markak herritik oso hurbil azaltzen hasi zire nean. —Batzar horretara joan behar dugu, Josu. Basurdeen kontuak benetako zirrara eragin ziola zirudien. Mexikon ez da basurderik izango, agian? Josuri bost zitzaion. Tira, bost baino, ez zen lehentasunezkoa. Bilboko apartamentuan bere burutazioak eta fant asiak besterik ez zituen ahoan afaltzeko eta gosaltzeko uneetan. Izaro biluzik ikusi zuenetik bien artean zerbait zegoela sinetsita zen mutila. Iratik, baina, hori ez zela horrela errepikatzen zion. Behin eta berriro eta berriz, eta halere, ez zuen konbent zitzea lortzen. Bera han egonagatik ere, eta Irati berak ere bainua hartu bazuen ere, Josuren burmuinak erakarpen eta amodio kontuak besterik ez zituen irudikatzen. Geroz eta goragotik hegan eginda, kolpea handiagoa dela ohartarazi zion Iratik. Gomendioak entzuteko izan ohi dira, baina zakarretan bukatu ohi duten zirriborroen moduan pilatzen joan ziren Iratirenarekin ere, eta hiruzpalau egunez tematu ondoren, erorketa osteko kolpearekin amesten zuen neskak. Ihes moduko zerbait zen hartan pentsatzea, Mikelek in zuen harremanak geroz eta pitzadura gehiago azaltzen baitzituen. Tira, lehen goroldioak eta orbelak estaltzen zituenak ziren, baina nazkatu zen egunerokotasunaren gurpilean erronka berririk gabe egoteaz. Ohikoa ez zen pizza eskatzea gerra deklarazioa iz an zen. Josu berandu zebilela erabat ahaztu zuten eztabaidaren baitan. Herri batzak luze iraun zuen. Frontoia lepo bete zen. Udaletxeko pleno aretoan ez ziren han bildutako herritar guztiak sartzen, eta ertzainek operazio logistikoak kudeatzeko gune moduan izendatu zuten sudurraren puntan ipini zitzaielako. Etxahun inspektorea zen burua, noir pelikuletako detektibeen pare tabako eta whiski irensle porrokatua. Halere, Gasteizek ez zuen ez New Yorken edo Parisen glamourrik, eta bere talentua trafiko ezbehar e ta gaizkile txikietan agortzen zuen era txarrean. —Akaso Laudioko buruak ezin du basurdeenarekin eta kapitaleko norbait ekarri behar dute ordena ezartzera? Halako ironiaz hitz egin zuen ehiztarietako batek, arazoaren gakoa basurde horiek guztiak tiroz akab atzea zela aspalditik pentsatuta. Etxahuni askorik ez zitzaion axola bertakoek zer zeukaten esateko eta zer ez. Urte luzez ibilia zen lanean Ertzaintzan, eta behingoagatik geratzen zitzaizkion urte apurrak ahal bezain lasaien pasa eta erretiroa hartzeaz pe ntsatzen zegoen. Zuri beltzeko detektibe misteriotsu eta indartsuaren mozorroa aspaldidanik gorde zuen armairuan. Horregatik denak harrituta utzi zituen Artziniegako hilketaren kasua bere gain hartu zuenean. Egia da Laudioko ertzainburuarekin halako gertut asuna zuela. Beharbada lagunak ziren, edota iraganean pasadizo txarren batetik libratu zuelako halako zorrak izan zitzakeen. Frontoira iritsi eta herritar guztien atzean Izaro eta Josu begiztatu zituen. Neskari begira adi adi geratu zela denbora luzez. Soxogutikoak, Santa Kolomakoak eta Erretes Tudelakoak ziren gaiaz benetan arduratuta zeudenak, herri horietako lurrak baitziren Burgosekin mugakideak. Uxaldiak baimentzeko eskatzen zioten alkateari. Honek ez zuen horren gaineko eskumenik, Aldundiari idatzi be harko zioten horretarako, burokraziak iraungo zuen guztia kontuan hartuta. —Alegia, tiro egitea baimentzen ez diguten bitartean, basurde zikin horiek gurea den guztia izorra dezaketela. Oso ondo. —Utikan paperak eta txorakeriak! Hemen arazoak di da konpond u behar dira, eta basurde horiek begi artean tiro bat behar badute, ba tiro bat kopeta erdian. Ez da hain zaila. —Konturatzen zarete pertsona bat hil dela kontu honekin guztiarekin? —inspektoreak ordena eta zuhurtzia ekarri nahian bere ustean zeharo nahast en zebilen eztabaidari. Egia da jendea ahaztu zela hildakoaren kontuarekin. Ez herrian ez inguruetan ez zuten tipo haren berri, eta gorputegiko hobi batean amaitu zuen behin autopsia praktikatu eta gero. Albistegietan gaiaren inguruko jarraipen berezirik e re ez zuten egin, eta sarean berri eferbeszente horietako bat besterik ez zen izan. Basurdeen urratsak eta zioak jarraituko zituztela onartu zen nahiz eta ez oso gogo onarekin. Tabernetan jarraitu zuen batzarrak ohi zen bezala eta bi gazteak agurtzekotan z irenean, Josuk martxa egin nahi baitzuen Bilbo aldera, Etxahun inspektorea gerturatu zitzaien. Izarori zuzendu zitzaion. Bazuen bere berri, Mexikotik etorritako neskatxa bat bere jatorriak ezagutzeko asmotan. Eta haren alboan kamera andere txakurra. Non ba t, han bestea. —Sentitzen dut, baina hemendik aurrera ezingo zarete orain artean bezain aske ibili. Zuen hobe beharragatik da. Espero dut ulertuko duzuela. —Noski, inspektore jauna. —erantzun zion Izarok —. Eta edozertan laguntza beharko bazenute, hemen izango gara prest. —Estimatua dago. Behin poliziak alde egindakoan, Josu xuxurlan hurreratu zitzaion Izarori, ea benetan lagundu behar ote zien euren lana egiten. Urrutitik nabari zitzaion mutilari ez zeukala horretarako interes handirik. Kotxerako bidea hart zekotan zenean, ea egun batzuk edo Bilbon pasa nahi zituen galdegin zion, han ezer askorik ezingo zutela egin eta Iratiri eta Mikeli axola ez bazitzaien, aukera bat izan zitekeela Bilbo bera ezagutzeko behin baino gehiagotan azaldu zuen moduan. Harremaneta n egongo ziren. 8 SEKULAKO KALAPITA entzuten zen atea zabaldu aurretik ere. Irati eta Mikel eztabaida betean zeuden eta ez ziren ohartu ere egin Josu etxera sartu zela. Gonbidatuen gelan sartu zen. Aurikularrak jantzi eta bere zereginetara. Ez zitzaion momentu egokia iruditu Izaro Bilbora gonbidatzeko. Ea biharko gauzak baretzen diren. 21:56 Ba hemen gauzak geroz eta psikotikoago jartzen ari dira. 21:58 Mojak ere beldurtuta daude basurdeekin. 21:59 Otoitz egin diezaiotela jainkoari. 22:00 Horretan ari dira. 22:00 Komentuko harresitzarrak ez dituzte saltatuko. 22:01 Hori seguru. 22:01 Zuk uste duzu konponduko dutela? 22:02 Ehiztariek diozu? 22:02 Iratik eta Mikelek. 22:03 Ez da lehenengo aldia. 22:03 Mikelek azke n hilabete gatazkatsuak izan dituztela kontatu izan dit. 22:03 Baina eztabaidak, besterik ez. 22:04 Abisatu amaitzen badute. 22:06 Iratirekin hitz egin nahi dut. 22:06 [...] Oraintxe isildu dira. 22:47 Isiltasunak ez du esan nahi hitzak agortu direnik. Es an nahi ez direnak ez esateko estrategia besterik ez da izaten gehienetan. Hanka sartzea izan daitekeelako, edo hanka sartzea dela pentsatzen delako. Hirugarrengoen hitzak entzun nahi zituzten orduan. Eta bat batean, mezua mugikorrean. Burkotik burua jaso eta aparatua hartu zuen. Izarorena zen. Biharamunerako geratu ziren Bilboko kafetegi batean. Larunbata zen eta atsegin izaten zuen norabide zehatzik gabe kaleetan barrena galtzea. Normalean bakardadean egitea gustatzen zitzaion, baina Izaroren konpainia ap roposa zelakoan, eguerdi aldera egin zuten hitzordua autobus geltokian. —Beharbada txorakeria bat irudituko zaizu —hasi zitzaion esaten Irati —, baina zurekin beste askorekin baino erosoago sentitzen naiz mamuei buruz hizketan. Ibaiari begira geratu ziren b arandaren kontra jarrita. Jendea paseoan zebilen hara eta hona denborak eta urrats kopuruak neurtutako ibilbideetan. —Eta zure lagunak? —Noizbehinka ikusten ditut, baina gehienek beste gauza batzuk dituzte buruan. Badakizu, ama izan nahi dutela edota ezkontza planak eta horrelako gauzak. —Bai, ulertzen dizut. Ni ere fase horretan nago. Ezustean hartu zuen Irati kontuak. Baina are gehiago kezkatu ez zedin, bere ezagunak ere antzeko egoeran aurkitzen zirela argitu zion. Izaro, ordea, bidaiaz bidaia ibili ohi zen. Artearen historia ikasi zuen bere garaian, eta ordutik artelanei lotuta eta museoz museo ibili izan da lanean. Hori dela eta jaioterritik kanpo denbora asko eman izan du, zeina lagunek aurpegiratu dioten behin baino gehiagotan ez egon izana euren bizitzako unerik onenetan. Izarok, ordea, ez zuen horretaz hitz egiteko gogo askorik erakusten. Gaiaz jakitun izateko beharrezko datuak eman eta gero, bestelako zerbaiti buruz hasten zen hizketan. Iratik ere ez zuen nahi une oro elkarrizketaren erdigune i zatea. Barruan zeramatzanak hustu nahi zituen, eta ibaiak itsaso zabalera eramaten bazituen betiko, hobe. Itsasaldetik sartzen zen haizeak, ordea, zerurantz altxatzen zituen pentsamendu pisutsu haiek denak, agian hodeietan itsatsi eta etorkizuneko egun eur itsu batean eror zitezen malenkoniaren izenean. Dekadentzia margotuaren itsasadar postmodernoak, korrikalari mekanikoen joan etorriak eta haizearen ustezko freskotasunak zerbait hartzeko proposamen unisonoa egitera eraman zituen bai Izaro eta bai Irati. El karri barre eginda abiatu ziren inguruko taberna batera eta bertan, mexikarraren harridurarako, Iratik garagardo handi eta hotza eskatu zuen. —Zer gertatzen da? —Barruak nahastuta ditudanean nik ere garagardo hotza edateko ohitura dudala, Irati. Garagardoe k luzerako eman zuten, azkenerako afaltzeko ordua bera ere ahazteraino. Artziniegara itzultzeko beranduegi zen, eta etxean tokia zuela esan eta gero, beste garagardo bana eskatu zituen Iratik. —Eta ez bazaio gustatzen, niri ere ez zitzaidan gustatu zinemag ile arraro hori etxean sartzea. Gainera pentsatzen du zuk zerbait nahi duzula berarekin urtegian larrugorritan bainatu zinelako. —Benetan hori pentsatzen duela Josuk? Galdera jakin mina adierazten zuen tonuan artikulatu izanak Iratiren pentsamenduetan hala ko susmo behe lainoa zabaldu zuen. Ezinezkoa zen Izaro bezalako neska bat Josurekin interesatua egotea, zerbait antinaturala iruditzen zitzaion. Halere, bera ez zen inor euren artean sartzeko, eta iradoki zion benetan poztuko zela mutila baldin eta gonbida tuen gelan topatuko balu. Hori Tinderreko norbait eraman ez bazuen, ze seguru zegoen Mikelek ez ziola horrelako ezertarako oztoporik jarriko. —Gutxienean norbaitek larrutan egingo du gure etxean. Baziren lau hilabete sexurik gabe. Eta maitasun keinuak meka nikoak bilakatu ziren edo erosketa zerrendan apuntatu beharrekoen artean aurkitzen ziren. Agendak aurrez jakin zitezkeen egin beharrekoz beteta zeuden eta Anari buklean entzutea bezain intimoa zen etxean bakarrik aurkitzen zenean masturbatzea. —Konpondu ez in bada, zertarako jarraitu pitzadurak salto ezinezkoekin lotzen? —Kirol olinpiko izendatu beharko lukete: jauzi emozionala. —Testosterona falta zaio kirol gisa onar dezaten. Lauak edo bostak ziren etxera iritsi zirenean. Bakoitza aurrez okupatuta zeuden o heetan sartu ziren. 9 JOSU ERABAT KONBENTZITUTA ZEGOEN Izaro erakartzera iritsi zela bere artelanaren bitartez. Gutxienez bost bider errepikatu zion Mikeli makarroi sinple batzuk bazkaltzen zituzten bitartean. Sukalderako ez zuten sekula esku onik iza n, eta gauza errazekin konformatzekoak ziren biak ala biak. Hala, gehiegi bigundu ziren makarroiak irenstera mugatu zen Mikel eta Josuk bitartean bakarrizketa ia erretorikoa botatzen zuen. —Iratik goizean alde egin du eta ez dizkit mezuak erantzuten eta ez dakit non dagoen ere. Josuk ez zion garrantzi handirik eman lagunaren esanari. Haizea hartzera edo joango zen. Behin lasaitutakoan itzuliko zela. Esanak esan, ez zen konbentzitu. Bidaiaren amaiera ailegatzear izatearen sentipena, nahiz et a aurretik ate kolpeka zebilen eta ez zen ohartzera ere iritsi. —Ezetz, motel, hi beti okerrenean. Bikote arteko eztabaida txatxu bat besterik ez zuan izan. Ikusiko duk nola dena konponduko den. Ilusio bat. —Ilusio bat duk hik buruan duana Izaro horrekin. Jaitsi hadi behingoz mundu errealera! Zinemagile deitzen haizenetik, bazirudik hodeietan bizi haizela. —Inbidia, hori duk hik duana. Konformatu hintzen lehenengo txolinarekin eta pare bat urte on eta gero ez dakik gauzak inertziaz edo nahi ditualako egiten dituan. Une batez, etxetik botatzekotan egon zen gonbidatua. Ahal bezain hotz pentsatuta, badaezpada inguruan mantentzea egoki zuela iritzi zion Mikelek eta ez zuen halako bat bateko erabakirik hartu. Bazkaloste guztia mutu pasa zuten, har ik eta Josuren mugikorra zoro baten pare jo eta jo hasi zen arte. Zenbaki ezezaguna zen, eta, normalean erantzuteko ohitura bazuen ere, egun hartan ez zegoen telefonoz hitz egiteko gogoz. Filmaren kontuarekin buru belarri murgilduta zebilen bere galaxia paraleloan. Laugarren aldiz deitu ziotenean Mikelek berak erregutu zion behingoagatik erantzuteko. —Josurekin hitz egin nahiko nuke. —Bai, ni naiz. Begira, nahiko okupatu... —Etxahun inspektorea naiz. Entzun, mesedez. Artziniegako ezbeharrei lotuta egiten ar i garen ikerketaren harira aurrerapauso batzuk eman ditugu, baina zure laguntza behar genuke. —Eta zer egin nezake nik? —Azken egunetan herriko hainbat tokitan grabatzen egon zara, eta baliteke pistaren bat edo zerbait susmagarria aurkitzea zure grabazio h orietan. Horregatik, eskertuko genizuke kopia bat bidaliko bazenigu. Ahotsaren tonuak eskakizunetik gutxi zuen. Bazirudien berehalakoan nahi zituela irudi guztiak, eta aitzakiarik ere ez zuen ezezkorik emateko. Beraz, e mail bidez pasako zizkiola eta kopia bat egiten hasi zen. Etxahun inspektoreak zuzenean eskura pasatzen bazizkion hobe izango zela esan zion, ez zela teknologiarekin oso ona eta nahiago zuela pendrive batean eramaten bazion. —Laudioko ertzain etxean nago. Hemen egongo naiz esperoan. Otsoaren ahora bidean zegoela sentitu zuen deia amaitutakoan. Otsoaren ahora edo pelikula bateko bilauaren gotorleku sekretura. Bene benetan autoak matxura bat izateko otoitz egin zuen nahiz eta federik ez izan eta, bestelako aitzakia eroren bat artikulatzen saiat u bazen ere, jada Laudiorako bidean zihoan. Informatzaile bat bailitzan sentitzen zen hara iritsitakoan. Begirada guztiak mespretxuzkoak iruditzen zitzaizkion eta erabat kikilduta eta burumakur sartu zen barrura. Han zegoen Etxahun inspektorea esperoan. Gi zon handia zen tripaz gain, sendo itxura emanik. Hiruzpalau eguneko bizarrak utzikeria eta bere lanarekiko fanatismoaren artean funanbulistarena egiten zuen. Itxurak askorik ardura ez zion seinale. Amodioan zorterik izan ez zuela esatea ez da gehiegi, nahi z eta zortea landu egin behar izaten den. Horregatik zeramatzan urteak, hamarkadak, bananduta. Hoztasunez agurtu zuen gaztea eta pendrivea jasotzearekin batera 8. gelara abiatu ziren. Ordenagailura konektatu eta irudiak ikustean, susmagarria izan zitekeen edozertaz galdetzen zion mutilari. Momentuan garrantzirik eman gabeko gauzak, baina berriz ikustean lekuz kanpo zeudela ziruditenak edo gisakoak. Josuk, ordea, hamaika bider ikusi zituen irudi guztiak trantsizioak eta hurrenkerak aukeratzeko. Inoiz ez zuen ezer arraroa nabaritu, baina inspektoreak ongi begira zezan eskatzen zion. Nekea izango zen beharbada, han egotearen urduritasunak eragindakoa dudarik gabe, eta ezeren susmorik ez zuela errepikatu zion poliziari aterako bidea hartzen zuelarik. Deseroso se ntitzen zen galdeketa inprobisatu hartan, eta pelikuletako esaldiak gogoratuz, ea bere aurkako zerbait ote zuten edo bakean uzteko eskatu zion. —Edozer gogoratuz gero, abisatu. Etxahunen hitzak hain ziren pisutsuak, hiriburura iritsitakoan oraindik belarri ertzean nabari zuela hitz haien oihartzuna. Etxean ez zegoen inor. Goiz oheratu zen gorputz txarrarekin. 10 ASTELEHENEAN MENDIRA joan ziren Izaro eta Josu. Komentuko leihotik ikusten zuen gailurra ezagutzeko gogoz zegoen, eta Artziniegatik nahi bezala mugitzeko baimenik ez izanda ere —basurdeengatik, noski —, Izarok kaiola hartatik atera nahi zuen. Josuk ez zion kontrakorik esan, nahiz eta mendia ez zen bere habitat naturala. Nahiago izaten zuen behetik tontorrak begiratu beheko lurrak tontorretik baino. Horregatik, Xabierren mendiko botak jantzita abiatu zenean Izaroren bizitasunaren atzetik, bere arnasestuak eta kamisetaren gaineko izerdi putzuak patetiko ikusten ziren. Bere imajinazioan aurkitzen zen konkista baterako urrats patetiko moduan. Inor ez da jabetzen bere patetismoaz norbera denean patetikoa, baina. Gailurra eskuratu izana kalbarioaren parte besterik ez zen izan Josurentzat. Izarok, ordea, ikuspegi hartatik mundua bere egiteko ahalmena izango zuela sinetsita zegoen. Inurriak, oinpean menderat uak edota bi hatzen musu artean. Halere, halako asmo zital eta jainkotiarretarako miradore egokiena jada okupatua zuen gizon gazteak. Ez zituen berrogeiak urruti izango, lehen ileak urdintzen hasiak zitzaizkion, eta agian horrek ematen zion aire misteriots ua, paisaiari miresmenez so egiten zion bitartean. Izarok ere tipoak bere gozamenerako hartua zuen espazioa dastatu nahi zuenez, gerturatu zitzaion Josuren ezintasunak behar zuen laguntza eskaini gabe. —Menderatuko bazenu dena, mugituko bazenitu antzezlan bateko txotxongilo legez, zeinen zorakeria gogoangarria litzatekeen. —Zorakeria gogoangarria? —Zoroangarria! Tipoa pitzatuta zegoela susmatu zuen eta albo batera uztea ideia ona izan zitekeen. Baina hark hizketan jarraitzeko asmoak zituen, eta lur haietan agindu zuten banderizo eta bandoleroen istorioak kontatzeari ekin zion inork halakorik eskatu gabe. —Zu ze bandotakoa zara? —galdegin zion Izarori. Paisaiari begira harrapatu zuen galderak. Ur trago bat edan eta iristear zen Josuri jaurti zion botila azken animo batzuk emanaz. —Irabazlearen bandoan beti. —O! —alde batetik harridura eraginda, eta bestetik damututa —. Hori bai bando aspergarria. Arnasari buelta oraindik eman ez ziola galdetu zion Izarori ea nor zen tipo xelebre hura. Galtzaileen bandoaren jarraitzailea zela izan zen neskaren erantzuna, eta aurrekoa baino barregarriagoa iruditu behar zitzaion, irriz hasi baitzen entzun ahala. Zorro tik libreta atera eta zerbait apuntatu zuen “ahaztu baino lehen” esatearekin batera. Gero, bere tokitik mugitu zen han eser zedin Izaro, hala gozatzeko Artziniega eta inguru guztiaz. Gaileta batzuk ere eskaini zizkien oso ondo prestatuta igo ez ziren bi gazteei. Hasierako inpresio arraro eta konfiantza gabekoaren ostean jakin izan zuten indianoen etxe horietako bat erosi zuen idazlea zela. Kirmen deitzen zen. Manhattan eta Bronxeko azkartasuna eta mugimendua arrotz, fikzio, mito zitzaienen ondoan hartu nahi zuen sauvignon beltza. Aitormen gisa esan zuela zirudien, han goitik Askatasunaren anderea izan zitekeela, baina ongi etorria errutinari egiten ziona aukera berriei baino. Eta barrez lehertzen zen berriz. Txiste bat ote zen dena berarentzat? Pentsa zezake ten halakorik beste bi gazteek. —Dokumental bat edo grabatzen zabiltzate, ezta? —litxarreria poltsa irensten hasita —. Entzun dut, bai, Artziniegako toki ezberdinetan ibili zarete halako istorio oteizatar modukoa eginez. Historiaurreko mistika eta horrelako kontuak. Ba hemen zaudetela aprobetxatuz, nik filmatuko nuke bat horrela, bi hatzekin herriari tamaina hartzen bazina bezala. Ez zaizue ona iruditzen? Eta horrekin lotuta, egon zarete Santxotenaren museoan? Nola ezetz? Horra joan behar duzue! Ezta etnogra fia museora eta sakrora? Mesedez. Ze film klase duzue zuek buruan? Bihar egingo dizuet bisita gidatu duin bat. —Estimatzen da, Kirmen, baina ez genuke enbarazurik egin nahi. Zure oporrez goza ezazu lasai. Alferrikakoak izan ziren esan guztiak, eta goizeko bederatziak eta erdian frontoian egin zuten hitzordua. Josuk ez zuen oso begi onez ikusi kontu hura. Alde batetik, normala zen. Bere ideiak hankaz gora jarriko zituen ahobero batekin topo egin zutela sinetsita zegoen. Izarok, ordea, misterioari oihala kend u nahi zion, argitara eraman erakarpen haren arrazoiak. Eta beraz, Josuk bazuen beste motibo bat zuhurtziaz hurreratzeko Kirmenengana: akaso izan al zitekeen beste maitasun arerio bat? Irudi gutxi eskuratu eta pentsamendu askotan galdu. Pentsamendu antzuak gehiengoa. Fantasiatik hurbilago zeudenak errealitate dastagarritik baino. Lastima zen. Halako dedukzio lan onak egiten zituen eszena egokienak eskuratzeko, eta gero halako ezgauza begien aurrekoa irakurtzeko. —Ei, Josu! Esnatu! Hor zaude? —kriskitin egin ez begien aurrean —. Goizean mendira joan gara eta leher egina dago gizajoa. Ezin sinisturik entzundakoa, Mikel zeharo aztoratuta hasi zitzaien errietan. Basurdeen plagarekin, nori burura ote ziezaiokeen mendira joatea bezalako zorakeriarik? ETBkoak ere age rtzekoak omen ziren iluntzeko albistegietan zuzeneko emankizuna egiteko, eta kazetariek ezin zuten halakorik jakin. Haien jakin mina, inozentziaren eta maleziaren arteko orekan, tranpa maltzurra bihur zitekeen esanen arabera. Kamera eta fokuak ikusiz gero, handik urruntzeko agindua eman zien. Garazi azaldu zen, ordea, Etxepare Institutuko kontaktua. Gertatzen ari zenaren berri izan orduko, autoa hartu eta Artziniegarako bidea hartu zuen. Institutuari falta zitzaiona zen ekimenak zekarren eztabaidari ba sapiztien eraso bat gehitzea, nori eta partaide bati. —Telefonoz dei zenezakeen. —Mesedez, Izaro. Ertzainburuarekin hitz egin dut, eta herrian gertatzen ari diren gorabehera guztiak kontatu dizkit. Aspertzeko tarterik ez duzula izan ematen du. Eta Josu, zu k dena ondo? Oraindik goizeko nekearen arrastoak gainean zituen. Kolaren kafeinak behin behinean bakarrik zabaltzen zizkion begiak. Kaleko aztoramendua eta buila uraren murmurioa bezalakoa ziren, loaldi sakonera eramateko formulak. Izarok pare bat aldiz as tindu zuen mutila, eta beste kola bat eskatu ere autoa hartu aurretik. Inork espero ez zuena izan zen behin autoa hartu eta handik gutxira auto istripua izan zuela. Ez zen bereziki larria izan, baina nahikoa helikopteroaren zarata inguru guztia zer gertatu zen galdezka jartzeko. Anbulantziak eraiki berriko moteltzaileak ezin zituenez gainditu mediku arrazoiak tarteko, hegan joan behar izaten zuten zauritu eta gaixoek ospitalera. Josurena ez zen ezer larria izan, baina istripuak eragin ziezazkiokeen lesioak eta beste aztertzea komenigarria zen. Buruko traumatismoak ez dira batere atseginak izaten, eta albo kalteak momentuan beharrean, epe ertain luzera agertu daitezke. Badaezpadakoan, gaua Bilboko ospitalean pasa zuen helikopteroz egindako bidaiaren esperient ziarekin. Mikelekin agertu zen Izaro biharamunean. Medikuak alta eman zion, froga guztiak ongi baitzeuden. Susto hutsean geratu zela esan beharko. —Autoa txatarrerako geratu zaizu, motel. —Esan nizun hobe zenuela komentuan nirekin geratu. Gero horrelako ga uzak gertatzen dira, eta gaitz erdi ez den ezer okerragoa izan. Barru barrutik kezkatuta zegoela sinetsita, irribarre pikaro batekin erantzun zion neskari. Baina orduan ohartu zen oharkabeaz: autoa txatarrerako bazegoen, kamera bera ere ez ote zen egoera b erean aurkituko? Eta usteak erdia ustel izateko itxaropenez errezo fedegabeak bere baitarako esanez, Izaro izan zen berria eman ziona. Kolpea leundu nahian, bezperakoak ez ziren irudi guztiak ordenagailuan gordeta zituela erantzunez itxi zuen gaia. Bestela , Etxahun inspektoreari ere eska liezazkioke, emandako kopiaren kopia eginez. Benetako estimua zion kamera hari. Objektu batetiko lotura absurdo horietakoa. Londresen erosi zuen bigarren eskuko azokan jada deskatalogatutako altxorra. Garazik aseguruak kost uak bere gain hartzen zituela aipatu bazion ere, emozioak eta sentimenduak ekonomia monetariotik kanpo zeuden, eta burumakurrago ibili zen ondorengo egunetan. Izarok kamera berri bat ere oparitu zion, baina ez zen berdina. Artziniegako jendearekin bazkari bat egitea ere bururatu zitzaion neskari. Basurde ehizak benetako mehatxupean zeukan herria, eta animoak ez zeuden festarako. Josuk berak ere nahiago zuen herritik aparte mantendu, batez ere zakurrak nonahi topa zitezkeelako, eta atseden hartzeko aprobetxa tu zituen pare bat egun. Gorobel gainean ezagututako tipoarekin zuten hitzorduari itsusi ez egiteko, ea atzera zezaketen galdetzeko eskatu zion Izarori, zeinak komentuko mojekin harremana estutzeko baliatu baitzuen. —Badakizu txikitan moja izatea pasa zitz aidala burutik? Bazkaria zerbitzatzen ari zitzaion mojak ez zituen Izarok baino urte askoz gehiago izango. Orokorrean han zeuden denak gazteak ziren, eta neskaren harridurarako, denak atzerritarrak. Filipinarrak, hain zuzen ere. Moja gaztea mexikarrak esan dakoarekin harrituta eta liluratuta aldi berean, aulkia hartu eta berriketan hasi zen. —Eta zergatik ez zenuen hautua egin? —Ohartu nintzen elizetako artea gustatzen zitzaidala eta hori ikastea erabaki nuen. Eta zuk nolatan amaitu duzu hemen? Kontatu zion Japonian pasa zituela zenbait urte lanean. Gero Jainkoaren deia sentitu, eta ibili horrek eraman zuela Artziniegaraino. Zeharo gustura, alai ikusten zitzaion, eta Izarok jakin minez, ea egun batez mojaren bizitza egin zezakeen galdetu zion. Beste behin ere harridura eta lilura, moja gaztearen aurpegian. Ama nagusiari galdetu beharreko gauza zela erantzutera mugatu zen, baina erantzuna segituan jasoko zuelakoan zegoen Izaro bera. Egongelan zegoen liburutegian topatu zuen biblia irakurtzen harrapatu zuen moja gazteak, komentutik egongela hartara ematen zuen atea zabaltzerakoan. Bere atzetik zekarren ama nagusia, zeina behin baino gehiagotan agertu zen jangelara hitz truke arinak izatera batik bat egonaldiaren berri izateko. Eta egongelan sartu zenean, Izarori galdetu zion egun batez moja izatearena serio galdegiten zuen. —Zatoz gurekin, beraz. 11 EHIZA ZAKURREN ZAUNKEK atmosfera osoa hartu zuten. Azken egunetako ezbeharrek presionatuta, basurdeen erasoak uste baino gehiago ugaritu baitziren, Aldundiak eraso haietatik babesteko neurriak hartu behar izan zituen. Ehiztariak bildu eta ehiza baimena eman zien basapiztien mehatxuari aurre egiteko. Hasiera batean huskeria hutsa izango zelakoan, gehiegi luzatzen ari zen gerra bilakatu zen. Basurdeek geroz eta handiagoak ziruditen, zoraturik eta arrapaladan malkar pikoetan behera. Naturaren mendeku gosea ote zen pentsa zezakeen fusilarekin piztiei apuntatzen zienetako edonork. Baina Etxahun inspektoreak, enpresa haren guztiaren buru zenak eta ehiztari p orrokatua bere denbora librean, halako txatxukeriak burutik ezabatzeko agintzen zien, ardo zahatoak erdi konfiskatzearekin batera. Egoera surrealistago bihurtzen joan zen egunak pasa ahala. Basurde hilotzak plazan pilatzen zituzten batailaren kostua neurtz eko manera bezala. Jendea eskandalizatuta zegoen. Talde ekologistetakoek hura genozidio moduan bataiatu zuten. Tabernetan ere herritarren arteko eztabaidak ugariak ziren, ea zilegi zen hamarnaka, ehundaka basurde akabatzea, gau eta egun tiroka jardutea. Gu rasoek haurrak urruntzen zituzten frontoi ingurutik. Gorpuak hiltegira eramaten zituzten brigadakoek. Tartetxo hura aprobetxatzen zuten odol lehorra garbitzeko. Oka egiten amaituko zuen Josuk basurde hilen pila ikusitakoan ehiza zakurren presentzia autorit arioak goraka zetorrena geratu ez bazuen izuaren izuz. —Ez nuen zakurrei halako beldurra zien inor ezagutzen. Nireari autoan ibiltzea gustatzen zaio, baina lasai, beti lo egoten da. Soilik hitz batekin hasten da zaunkaka. —A bai? —Izarok —. Eta jakin badait eke, zein da hitz hori? —Lupin. Kirmenen autora hurbildu ziren hiruak. Badaezpada kaletik ez ibiltzeko aholkua eman zuen udal kontzejuak, eta ez ateratzea oinez herritik kanpora. Kilometro eskaseko tartea egongo zen landako gunera, baina gomendioak jarrait zea egokiena zenez, auto beltzean igo ziren guardian zegoen batek nora zihoazen galdekatu eta gero. —Ez duzu uste pasatzen ari direla kontu honekin? Izarok uste zuen Krimen idazle transgresorea izango zela, autoritatearen aurka bereak eta bi esateko dotore zia zuela bere idazlanetan, eta Artziniegan gertatzen ari zen anabasa surreala paranoia kolektiboaren emaitza zela: munstroak ikustea nonahi. —Panikoak gainezka egin du eta orduan zerk funtzionatzen du? Ba indarkeria basatienak. Horrela izan da beti. Baina axola dutenak ez dira horiek, baizik eta anabasa aprobetxatzen dutenak. Errepideari alai begiratzen zion. Josuk elkarrizketa grabatzen zuen atzetik. Zurrun zurrun zegoen Kirmenen zakurra bere atzean ikusi zuenetik. Gaitz erdi, lo baitzegoen. Tentsio hura ahazteko kamera berria probatzea aitzakia aproposa zen. Gizajoaren zoritxarrerako, ez zuen oso atsegin kamera berriaren irudia, baina Garazik ulertu beharko zituen estetika aldaketa haren arrazoiak. —Zer gertatzen zaizu, motel? —Ez da nik nahi nuena. Orain beste dokumental bat gehiago izango da. Kopetilun, animorik gabe, makurka zebilen kamera puskatu zitzaiola jakin zuenetik. Errepidetik atera, errekara jausi, bertan harrapatuta geratu, hantxe akabatu zitekeen; berari bost zitzaiola zirudien, ordea, bere b izitzarekiko estimu txikiena ere ez baitzuen azaltzen. Santutegiko altxorrek ez istorio zaharrek ez zuten bere ilusioa piztea lortzen. —Fantasiazko nobela baterako adina informazio dago hemen —apaizarekin erdi brometan zioen Kirmenek. Diotenez, milurteko erdiko artearen pean egin ohi zituzten batzak eta zinak, eta haren aurretik, eremu haietan agertu ohi zen ur putzuaren bueltan. Felipe II.a Espainiakoaren armarriak santutegiaren atarian zeuden eta haren aita zenak, alegia, Karlos I.ak, txokolate katilua hartu omen zuen mojen komentuan. Jainkoak ere egin omen zuen bererik, Aiarako jaunari aurpegira trufa eginez. Santutegia Aiarako lurretan egin nahi baitzuen, baina Jainkoari ez gustatzen ideia eta gauero, obra materiala Aiaratik Artziniegara pasat zen ei zen. Harpa joleren baten pitokeria edo erregimen feudalaren aurkariren bat. Auskalo, errudunak ez ziren inoiz agertu. Goizez materiala berriro ere Aiarara lekualdatzeko eskatu zuenean Aiarako jaunak, uso zuri batek zirina egin zion burutik behera et a hura Ahalguztidunaren esana zela aintzakotzat hartuta, egungo tokian eraikitzeko agindua eman zuen. Altxorrik preziatuena ondo gordeta zeukan, baina. Arteako Ama Birjinaren koroa zen hori, segurtasun neurri guztiak desaktibatu eta gero eskuratu zitekeena . Horretarako, parrokoak segurtasunaren kudeaketaz arduratzen zen enpresara deitu zuen, hiru bisitariei halako deskonfiantza keinua egin ostean. —Guk badakigu zenbateko balioa duten gure altxorrek. Ez zaigu Kexaakoa gertatuko. Jakin minaren harra orroka ha si zitzaion Izarori, ohi bezala. Apaizari galdetu zion ea zer zen Kexaako kontu hori. Honek, deia erantzuten zioten bitartean, museo amerikar batek erosi zuen erretaula baliotsu bati buruz hitz egin zion. Apetatsu samarra iruditu zitzaion kristaua, bereari ondo heltzen ziona alajaina. Horregatik ez zion askoz gehiago galdetu kontuari buruz, bai baitzekien huskeria eskuratuko zuela teman tematuta. Haatik, Kirmenek argitu zizkion zalantza guztiak. Urritasun garaiak ziren eta Kexaan ez zuten ezta limosnatik bizitzeko lain ere. Chicagon bazen arte ehiztari on bat Kexaako erretaularen balio historiko eta artistikoa aintzat hartzeko kapaz zena. Elizan inork ez zekien horri buruz eta bi errealengatik saldu zuten trukean ahora sartzeko zerbait eskuratze n baitzuten. Gerora ohartu ziren egindako hanka sartzeaz, behin ehiztariak bere krimena gauzatu ondorenean. Erresuma Batuko erreginaren koroarekin alderatu ezin bazitekeen ere, bakoitzari berea, harribitxi eta zilarraren dirdirak edonor utz zezakeen txundi tuta. Josu bera bere letargiatik esnatu zela zirudien objektu preziatua filmatzeko desirak azaldu zituenean, baina apaiza, zeharo zorrotz, han ez kamera ez bestelako aparatu elektronikorik ezin zitekeela piztu agindu zuen aldareko tonuan. Behin eta berriz saiatu arren, horrek apaiza haserretzeko bakarrik balio izan zuen eta horregatik bisitariak ia handik botatzekotan egon zen Kirmenengatik izan ez balitz. —Zeinen ederra litzatekeen eguzki argitan ikustea halako altxorra —amestu zuen Izarok. —Duela gutxi at era genuen Ama Birjinaren eguneko segizioan. Izarok Artziniegan lur hartu baino egun batzuk lehenago izan zen hori. Josuri segizio hura filmatu behar zuela sartu zitzaion kaskezurrean. Hurrengo urtean izan beharko zuela erantzutea ez zuen aski mutila konbe ntzitzeko. —Eta zergatik Erdi Aroko azokan ez dugu simulatzen? Kirmenen ideia ez zen apaizaren gustukoa izan. Erabateko heresia iruditzen zitzaion, ezin zitekeen onargarria izan. Apur bat eztabaida berotzen joan zen, eta garbi zegoen kristauak ez zuela ber e iritzia aldatuko. Hala, Izarori burura etorri zitzaion apaiza eta liturgia kontuak aintzakotzat hartu gabe egin zezaketela segizioa aurrez esanda simulazio hutsa zela. Gainera, film batean agertuko zenaren aitzakian, seguru batek baino gehiagok parte har tu nahiko zutela. —Nik ez dut hemengo materialik utziko! —haserre zioen apaizak. —Moldatuko gara —aurpegiratu zion Izarok —. Mojak lagunak ditut eta seguru norbaitek etxean izango duela ama birjinarik. Metaforikoki bada ere, ostikoka bota zituen bisitariak. Kirmen benetan umoretsu ageri zen, barrezka jaitsi zen herriraino, baina, aparkatu eta segizio hura nola egin zezaketen planeatzen hasi beharrean, herritik atera zen Bizkairako bidea hartuz. Ideia bat omen zuen, ezkutuan mantentzea egoki iritzi ziona. 12 EGUZKI GOXORA irtendako sugandilak istant batean desagertzen ziren belar zinten artean, izuturik, beraientzako piztia erraldoi erruki gabekoak baikara. Fruta arbolen berdetasunari muga egiten zion zementuaren zurruntasunak naturaren eta zibilizazioaren art ean zu horetanihemen iradokiz. —Eta mugaren bi aldeetan daudenek berriro ere bat egin dezaten, artean bilatzen ditugu kohesioa eta erredentzioak. Idazle bat, zinemagile bat, arte aditu bat eta orain eskultore bi elkartuta, intelektualismo saturazio bate z hitz egin zezakeen halako munduak arrotzegi zaizkion batek, zeinak kultura herrikoaren mainstreamean igeri eginda aski duen Netflixen modako azken telesaila ikusteko denbora bilatzen futbolarekin elkar uztartuz. Tailer museoa zen hura. Atarian lanabesak elkarren artean lotuz egindako eskulturak zeuden, eta barruan egurraren usaina nabari zen. Xabier eta Teresa atera ziren barrutik. Ezaguna zuten Kirmen. Idazleak bere noizbehinkako, tantakako egonaldiak egiten zituenean Artziniegan, beti bazuen bisita bat erreserbatuta Santxotenan. Hura ere ez zen bestela izango, are gehiago hiru bisitariek zekarten ideia zoroangarria tarteko. —Segizioaren simulazioa? —Bai, baina materiala lortu behar dugu. Azkenean Izaro Mexikotik etorri zaigun euskal jatorriko neskatxa du gu eta sekulako ilusioa egiten dio Ama Birjinaren segizioa ikusteak. Halako bidaia eta gero, merezi du ba. —Eta hitz egin al duzue udalarekin? —Oraintxe nahiko lan dute basurdeen kontuarekin. Izarok mugikorra atera eta Mikeli deitu zion derrepentean. Zalan tzak ahal bezain azkar uxatzea hoberena. Gainera, edozein laguntza edo beste behar bazuten, berarekin hitz egin zezatela esana zien. Ez zion arazorik jarri horretarako, eta gehitu zuen benetan kuriosoa izango zela Erdi Aroko azokan bertan segizio kristau b at egotea. —Elizan dauden pinturak bezain anakronikoa izango da hau ere —esanez amaitu zuen elkarrizketa Izarok. Gero parean zituenei zuzendu zitzaien —: Udaletxeak ez du arazorik jarriko horrelako ezer egiteko. Kontua zen Arteakoa bezalako ama birjina bat eta bere koroa egitea. Itxurak egiteko zen, beraz ez zuen guztiz zehatza izan behar. Xabier eta Teresa ama birjina egiteaz arduratuko zirela adostu zuten, baina koroarena konplikatuagoa izango zen. Metala lantzeko ezagun on bat zuten, eta agian berak egin zezakeen horrelako lanik. Bera zen etnografia museoak kontratatzen zuena Erdi Aroko azokan sutegiko langilearen rola betetzeko. Hefeso deitzen zioten. Ohartzerako herri guztia mobilizatuta zegoen. Ospatzeko, bere etxera gonbidatu zituen Kirmenek. Kontatu z ien nola etxe hura indiano batena zen, ia bera bezalako bat, dirua Amerikan egin eta gero bere palazioa herrian egin zuena. Baina istorio edo legenda zaharrek ziotenaren arabera, jaun hura tenteldu eta tematu zen etxean lanean zeukan zerbitzari gaztearekin . Nahi zituenak eta bi egin zizkion, baita haurdun utzi ere. Halakorik ezin omen zen, eta goiko solairuan giltzapetu zuen jaunak, harik eta azkenean, neskatxak urkatzeko hautua egin arte. Ordutik palazioa sorginduta dagoela esaten dute mihi zaharrek. —Eta nik horregatik erosi nuen. Idazleak misterioa dagoen tokian behar du egon, eta bestela dena hankaz gora jarri, ez duzu uste, Josu? Zu zinemagilea zara eta ulertuko nauzu. Azken batean, segizioarekin egin berri duguna horixe da, herri guztia hankaz gora jar ri. —Basurdeen kontu hori ez balitz egongo, denak lasaiago ginateke —kexu zen Izaro. —Nago azken eraso batzuk egongo direla eta amaituko dela. Ikusi dituzu zenbat akabatu dituzten dagoeneko? Ezinezkoa da hainbeste egotea inguru hauetan. Hori esan ahala, ne ska ohartu zen egongelako hormatik zintzilik basurde buru bat zuela. Akaso bera ere ehiztaria ote zen? Inongo momentutan ez zuen halakorik iradoki bere jokabideak, eta baliteke morbo hutsagatik edo probokazioaren probokazioz zeukala han jarrita. Deserosoa egin bazitzaion ere, ez begiratzea erabaki eta gaia zokoan uztea egoki zela iritzi zion, ez zeukanez ehiztarien jardunari, hiltzeari buruz jarduteko gogorik. Garagardoaren freskotasunean murgilduta, ea Kirmenen liburutegian kuxkuxea zezakeen itaundu zion. Honek “aurrera”, bere etxean balitz bezala. Fikzioari buruzko hainbat titulu topatu zituen, Maurice Leblanc eta Conan Doyle batik bat, baita Arretxe eta Borda ere. Saiakera mordoa —fauna, natura, fisika, kimika, filosofia... Bere liburuak apalategiaren goi ko solairuan zeuden. Haren esanahia zein zatekeen gogoetatu gabe, hatzaren zio kaotikoan jarraitu zuen gora behera, orain ezker orain eskuin. Sofatik filmatzen zuen Josuk. Nekatu aurpegia nabaritu zion idazleak garagardo lata eskainitakoan. “Zer moduz zaud e?” Susto hutsean gelditutako istripuak ez zion aztarna handirik utzi gorputzean. Handiena kamera apurtzea izan zen, eta bazirudien horri ere buelta ematen ari zitzaiola. Edo beharbada itxurakeria hutsa zen, eta barne barnean sekulako nahigabea sentitzen z uen oraindik erlikia haren galeragatik. Hala ere, aurpegiko nekea zen nabari zitzaion bakarra. —Goizetik nabari zitzaizun akituta. Azken egunetan mugimendu gehiegi eta ohitu gabea agian. Halako zerbait izan zitekeen, egia baitzen Josuri gehiegi mugitzea ez zitzaiola gustatzen. Irakurketa patxadatsua, hitz trukeak Pasoliniren edota Truffauten zinema ikuskeraren inguruan, artearen funtzio sozialean ardaztutako eztabaidak; ariketa fisikoa agendatik kanpo geratzen zen sarri, eta garagardoarekiko zale tasuna tripotxean nabaritzen zitzaiola ere iradoki zion hura ukituz. Mutilari ez zitzaion asko gustatu keinu hura. Kirmenek segituan ulertu zuen, eta besaulkian botata garagardoari zurruta eman zion. —Super pelikula horretan ehizak agertu behar luke. Kirme nek hori esan eta gero inork gutxik espero zezakeen hori egiten amaituko zutela. Are gutxiago Josuk berak. Bilbora iritsi berritan, giroa inoiz baino hotzagoa zen bikotearen artean. Jada ez zuten elkarrekin lo egiten zenbait egunetatik, eta horregatik Josu k ahal bezain denbora gehien pasatzen zuen etxetik kanpo. Baina kontatu zienean ehiza filmatzera joan behar zutela biharamunean, txundituta geratu ziren. Josuk zakurrei zien panikoa ia patologikoa zen, eta ehiztari, fusil, tiro hots eta basurde zoroen arte an erotuko zelakoan ziren. —Mononokeren istorioa dirudi han daramaten dramak. —Zure friki kontuek ez naute batere baretzen, badakizu, Irati? —Ba ez izan ergela eta ez zaitez horretara joan, hasiberria dirudizu. —Bere lana da, joan behar du. —Bere lana egin beharrean enbarazu besterik ez du egingo. Ikusiko duzu norbait zaurituta edo irteten bada hortik. Bikotearen arteko eztabaida geroz eta gehiago urrundu zen abiapuntutik eta Josu bera oharkabean desagertu zen bien artetik. Gau osoan lorik hartu ez bazuen, ez zen izan kalapitagatik, ordea. Eta Etxahun inspektorearen ondoan egokitu zenean, kameraren dardaraz edozein ohar zitekeen. Etxahunek berak, baina, arreta gehiago zuen Izarorengan jarrita. Musua gorrituta, begiak konplizitatez kliskatzen zizkion Josuri. Honek ez zuen poliziak nahi zuena ulertzen. Nahiko lan bazuen berearekin, eta fusila bizkarrean jarrita zuen inspektorea begi keinuak egiten egoteak are urduriago jartzen zuen. Izaro harrituta zebilen. Ez zen testosterona artean hango edozein gizasemek ber ak nahi zuena egingo zuela zekielako. Hori ondotxo zekien. Harridurak Kirmenengan zuen oinarria. Ez zeraman fusilik. Ez ote zen ehiztaria galdetzen zion bere buruari, bestela ez baitzuen arrazoi logikorik basurde burua bere egongelan egoteko. Misterio hura galdetzera hurbildu zen beragana. —Konturatu zara inspektorea begiratuak egiten dabilela? —Ez da lehenengo aldia agure lerdo batek begiratuak egiten dizkidana. Non dago zure fusila? —Zuzena zara benetan, Izaro. —Ez naiz horretaz ari. Basurde buru hori. Arrazoi batek egon behar du. —Animaliak gustuko ditut. —Animaliak gustuko dituen batek ez ditu trofeo moduan jartzen bere egongelan. —Arrazoi duzu, utziko lituzke basoan jauzika eta brinkoka zoroen moduan, ezta? Etxahun inspektorea! Badatozela nabari dut. Aurpegia segituan aldatu zuen poliziak. Belarria zorroztu eta zakurrak askatu zituzten. Josu ia hankaz gora joan zen orbel eta lur lehor artean. Garbi zegoen ez zuela balio pelikula kostunbrista bat egiteko. Baina han Otsatiko gain gainean ez zuen no ra joan handirik: ehiza amaitu arte han. Zakurrek ihes egin eta berehala zabaldu zen barea. Haizearen firuli firula hotsa. Zeinen gezurtia den egoera bera: lasaitasuna dela esan eta jarri ohi gaitu inoiz baino urduriago. Eta bihotzaren erreboluzioak haluzi nazioak eragiteko adina direnean errealitatea distortsionatua ikusteraino. Kamerak han gauza bat grabatuko zuen, baina begiek ez zioten halakorik. Lurraren dardara. Luizia. Hautsa harrotuta oxigeno partikulekin nahasian eta ez zen inoiz nahikoa gorputz asa ldatuak baretzeko. Han zeuden hamaika ehiztariek izua sentitu zuten olatu zoroaren gisa hurreratzen zitzaizkien basapiztiei tiroka. Uneaz gozatzen ari zen bakarra Kirmen bera zela zirudien. Baina Izarok bere aurpegia ikusi zuenean, hori ez zen gozamen aurp egia, ez; hura errealitateak fikzio oro gainditzen duenean bati eragiten dion jokoz kanpo sentsazioaren adierazpen gordinena besterik ez zen. Horregatik, gerra irabazi duten soldaduen moduan jaitsi ziren Otsatitik, azken piztitzarrak maletategian pilatuta eta sartzen ez zirenak arrastaka zeramatzatela. Hura ospatzeko Arteako landan sekulako oturuntza eta festa antolatu zuten, handik egun gutxitara ikusi zutenean basurdeen presentzia ohikoa baino txikiagoa zela, eta gainera ez zebiltzala azken astean bezain oldarkor. Irati agertu zen, Xabier Bilbon geratu zen horretarako gogorik ez zuela iradoki eta gero. Uztekotan zirela onartu zion bazkari aurretik Izarori garagardo hotzak edaten ari zirela. Denbora egin behar zen parrilak prestatu bitartean. Eta zizka mizk a moduan ekarritako patata tortillak lagungarri onak ziren garagardoarentzat. Txikienek bi mokadu emanda nahikoa zuten eta kantinatik zetorren musikak hamaka bat iradokitzen zuen siesta eder bat botatzeko zuhaitzen gerizpean. Sekulako eguraldia baitzen, na hiz eta arratsalde iluntzerako ekaitza iragarri. Ehiztari kuadrillarekin zeuden Izaro eta Josu. Otsatiko gertaera eta gero izuak elkartu zituen denak. Kirmen ere agertu zen bertara Etxahun inspektorearekin. Hau gogo gabe zegoen, baina era batera edo bester a, lortu zuen konbentzitzea idazleak. Gazte kuadrilla zenbaiti ez zitzaien ahaztu moteltzaileekin gertatutakoa, eta justiziak atxilotuei ezarri zien ebazpena ulergaitza eta desproportzionatua zela argudiatzen zuten era txarrean. Poliziak eguna lasai pasa n ahi zuen, eta ez zien kasurik egin. Eta alkohola burura igo ahala, bat baino gehiago Izaro eta Iratirekin ligatzen saiatu ziren, nahiz eta biek interes gutxi azaldu ehiztariengan. Batez ere Iratik. Izarok, noizbehinka, bere probetxurako erabiltzen zuen ego era, eta baita harpa jotzeko ere. Horregatik The Archies taldearen musika bozgorailuetan aditutakoan eta dantzatzeko eskatu zienean honey honeyren erritmora, inor ez zen gerria mugitzera ausartu, eta barrezka hasi zen neska. —Gu dantzatzen... —Ilundutakoan asko jota... Neskatxo batzuk hurbildu ziren haiengana eta beraiek dantzatu nahi zutela esan zien. Lerdea ahotik zintzilik zutela geratu ziren denak. Josu, ohi bezala, filmatzen. Pentsatzen zuen dokumental hartako grabaketarik politenak momentu inprobisatuetan lortu zituela. Bere pentsamendua inspektoreak moztu zuen. Belarrira gerturatu eta pasa zizkion irudien inguruko aipamena egin zion. Orduan ulertu zuen mutilak bera hain urduri zegoen bitartean zergatik egiten zituen keinu haiek. Izaro baina tzen ikusi zuen. —Bakeak egin behar ditugu eta hartu trago bat nirekin. —arrazoia edozein izanda ere, ados bakean uzten bazuen. Josuk biharamunean begiak zabaldu zituen. Zeukan ajeaz ohartu aurretik ohartu zen komentuko ohean etzanda zegoela eta Izaro albo an. —Eskerrak Irati etorri zen. Gutxienean adiskide bat izan nuen inguruan. III La tromperie edo albo kalteen beharrezkotasunaren apologia 13 YUPLALA MUSIKAREN MELODIA denbora makinaren ahalmenaz jendea Erdi Arora eroaten. Goizean goizetik eguzkiak argit u zituen inguruak, eta tenperaturak gora eta gora jarraitzen zuen sargori nazkagarriraino ailegatuz. Itzala eta freskura gutxi batzuen pribilegio bihurtu ziren. Garagardo hotzak zintzurretik behera zihoazen arrapaladan. Abereen zarata, ofizio galduen kolpe ak eta fantasiazko musika elkarren artean lotzen ziren, dantzan. Jendeak gogoak zituen aurreko egunetan gertatutako iskanbila guztiak ahazteko. Moteltzaileak dinamizatu zituztenetik dena joan zen malkarrean behera, kontrolik gabe, haizeak ufaka noraezean darabilen belaontziaren pareko. Ama Birjina ateratzea ideia ona ote zen batek baino gehiagok pentsatu zuen bere baitarako. Ez ote zen kiskaliko eguzki zapa haren azpian? Trikitilariak eta txistulariak kalez kale zebiltzan. Kalamar errazioen usaina edonondik usain zitekeen. Izaro komentutik atera zenean hamarrak pasatxo edo izango ziren eta jada herriko behealdean zegoen saltsa nabari zitekeen. Mojak ere desiratzen zeuden kalera irteteko segizio faltsuan parte hartzeko prest baitzeuden. Eta mundu guztiaren ez usterako, santutegiko parrokoak originala ateratzeko erabakia hartu zuen azken momentuan. Zergatik? Auskalo. Baliteke pentsatu izana are larriagoa zela gisako erritua ikono faltsuekin egitea. Apaizaren buruan zer zegoen berak bakarrik zekien. IRATI: Inoiz ez dugu jakingo hori, Izaro, baina zer axola du? Dena ondo irten zen. IZARO: Bai, baina ez naiz gehiago idazle horretaz fidatuko. Izaro frontoian elkartu zen Josurekin, beti egin ohi zuten moduan. Goizeko kafetxo bat eta eguneko plana hitzartzen zuten bi en artean. Elkarrekin egongo ziren azken eguna zen hura, grabaketak egiteko azken eguna. Gauean itzulerako hegazkina hartu behar zuen. Garazi ere hurbildu zen Artziniegara azken agurra emateko Izarori eta dena ondo joan zela ziurtatzeko. Lan burokratikoak. Harrituta zegoen. Ez zuen espero herri osoa mobilizatzeko gai izango zirenik, batez ere Josuren proiektua zein zen kontuan izanda. Intimitate guztiek ihes egin zuten, ordea, herri hartan bizi izandako egoera surrealista guztiak tarteko. “Ama Birjinari esk errak dena ondo amaitu da, ezta?”. Horrelakoak ohituragatik esateak, agian, zortea tenta dezake, eta baliteke fede gramo batzuk behar izatea gauzak ez daitezen okertu. Perspektibaren arabera beti ere. Batzuentzat gauzak zuzen joateko okertu egin behar bait ute. IZARO: Miran duzu? Damu zara egindakoaz? IRATI: Zergatik behar nuke horrela? Eskerrik asko aukera honegatik, Izaro. Bultzadatxo hau behar nuen. IZARO: Badakizu orain kriminal bat izan zaitezkeela, ezta? IRATI: Zuk bezala nortasun berri bat asmatu beh ar nuke, ez duzu uste? Hefestogana joan ziren sutegira. Goizean goizetik jada suaren beroan zegoen, eta, egia esan, su goriaren ondoan hobekiago egon zitekeen kanpoan baino. Koroaren erreplika egiteko hainbeste lan hartu eta gero maldizioka zebilen apaiza ri egingo zizkionak eta ez zizkionak esaka. Han bere ondoan zuen utzia bisitariek ikus zezaten zer egiteko gai zen. Izarok eskuetan hartu eta sekulako lana zela aitortu zion. —Nik ordainduko dizut. Hemengo oroigarri moduan. Originala hobea izango zen, bain a kopia honekin konforma gaitezke. Hefestok ez zion halakorik sinesten, baina birritan esan ostean erosiko ziola, irribarre egin eta bere funtzioan jarraitu zuen. Orduan iritsi zen sutegira Mikel bera erdi mozorrotuta Erdi Aroko nekazari jopuaren pare. Har rituta begiratu zien biei, ea zergatik ez ziren mozorrotu galdezka. —Arteako landan egindako bazkarian, egia —hasi zen Josu gauzak gogoratzen —. Sentitzen dut, Mikel, baina ez naiz gogoratu ere egin horretaz. Halere, ni ez naiz mozorrotzekoa eta ez daukat mozorrorik, beraz zaila ikusten dut hori. —Etxean badut ihauterietan erabilitako bufoiarena. Balioko dizu. Eta zu, Izaro? Mojei habitoa uzteko eskatu zien, eta dena prest zuen. Ez zitzaion oso egokia iruditzen goizean goizetik horrekin ateratzea. —Faborez. Goazen oraintxe bertan. IRATI: Benetan kuriosoa izan zen zu mojaz jantzita ikustea. IZARO: Eta Josu bufoiz? IRATI: Ez zegoen rol hoberik berarentzat. IZARO: Inspektorearen galdeketak erantzuten ibiliko da orain seguruenik. Bakeak alfe rrik egin zituzten. Lastima pixka bat sentitu behar nukeen beragatik? IRATI: Hori ez doa zurekin. Goiko plazatik behera jopua, moja eta bufoia. Aldaparen oinean Kirmen bera mugikorrarekin argazkia ateratzen hirurei. Irudia nola erregistratuta geratu zen i kusi eta gero, hura barre lehertzea. Mikelek eskerrak eman zizkion Erdi Aroko azokan laguntzeagatik, eta harrituta zegoela segizioaren kontuarekin. Jende gehiago hurbildu zenaren susmoa zeukan. —Kontua da nola saltzen den. Pelikula bat grabatuko zela esan genuen eta ikusten dutenean grabatuko duen kamera bakarra hori dela, denek alde egingo dute. —Besteak gordeta daudela esan dezakegu. Hamabietarako zegoen hitzordua jarria eta puntu puntuan atera zuten Igokundeko Ama Birjinaren elizatik irudia. Jendez ingur atuta eta parrokoa aurretik bedeinkapena eginez, santutegirainoko segizioari hasiera eman zioten. Josuk gertutik jarraitzen zuen Izaro, zeinak adi adi begiratzen baitzion eskulturari. Egia zen eguzki argitan santutegiko sotoan ez zuen distira zuela eta err ainuak zabaltzearen ilusioa sortzen. Pauso motelean goraino igo ziren gutxienetako batzuk izan ziren, baina antzezpen haren antolatzaileak izanda, zer gutxiago? Apaizak berriro ere giltzapean gorde zuen koroa. —Gustura geratuko zineten orain, ezta? Jada gr abatu dituzue grabatu beharrekoak! Haserre samar zirudien. Irati santutegi alboko aparkalekuan zegoen esperoan Erdi Aroko jantziarekin. Honi ez zitzaion batere inporta segizioa galdu izana. Kalean muntatuta zegoen azokan gora eta behera ibili ziren gero. B azkaria postuetako mokadu ugarik osatu zuten, batik bat gozoak. Eta belargilearengana ailegatuta, Kirmenek zirraraz bere ezagutza erakutsi nahi izan zien hiru gazteei. Belarren maniako bat zela esan zitekeen. Horien artean oso ohikoa ez zen estimulagarri b at zegoen, “barne piztia esnatzen duten horietakoa”, zioen, eta bakarrizketa pedanteegia bilakatzear zegoenean,Garaziren boza aditu zen inguruan. —Gaur da azken eguna zuen zerbitzari leiala izango naizena, beraz, eskatu nahi duzuena. —Aprobetxatu orain buf oia. Eraman ezazu denok dakigun toki horretara. IRATI: Lehen musuak eman ohi diren begira lekuan ez nuen halako proposamenik inoiz imajinatuko. IZARO: Eta halere, baiezkoa erantzun. IRATI: Bizi osorako abentura zirraragarria zin egin zenidan. IZARO: Zoroa ngarria, baten batek esango lukeen moduan. Zoroangarria benetan arratsaldea izan zen. Jan edanak dakarrena, eta azken egunean ere ospatu behar. Josuk amaitutzat eman zuenean grabatu beharreko guztia, bazirudien mundua amaitu zela. Izarorekin harremana ond o bukatzeko ere, aurreko parrandan egindakoa ez errepikatzen saiatu zen, baina alferrik. Garazirekin ere saiatu zenaren susmoak ditu oroitzapen lausoetan. Kontrolik gabe edateak duena. Eta dena itxi zutenean, kantinara igo ziren artziniegarren gisara, hau da, autoan. Gidatzen Kirmen zegoen, bere ondoan Izaro. Atzean Garazi, Josu eta Irati. —Aizu Irati, esan duzu anime eta gauza frikiak gustatzen zaizkizula, ezta? Akaso kanta hau ezagutuko duzu. Kostata, baina lortu zuen gidatu bitartean mugikorretik abestia jartzea. Haizezko instrumentuak, funk musika in crescendo garrasi bat eskatzeraino, eta Iratik eman zion: —Lupin the third! Hiru gazteen atzean lotan zegoen zakurra zaunkaka hasi zen bat batean. Hiruek sekulako jauzia egin zuen Kirmeni gidatzea zailduz. Hau ere edanda, frenatu beharrean zuzen zuzen santutegiko sotoaren aurka jo zuten. Kantinan festan zeudenak harri eta zur geratu ziren. Baten bati bururatu zitzaion 112ra deitzea. Azaldu zen halako batean helikopteroa eta autoaren eskuin aldeko bi neskak eraman zituzten okerren zeudela iritzita. IZARO: Eta orain hemen gaude funtzioa amaituta. IRATI: Lan ona egin nuen segurtasun neurri guztiak baliogabetzen, ezta? IZARO: Bai, eta oraindik Hefesori bere zatia ordaindu behar diot. Bestela, k ontrata nezake hurrengo lapurretarako. Seguruenik ohartuko ziren han geratutakoa kopia dela eta hau dela benetakoa. IRATI: Esan zenidan Kexaakoak baino azkarragoa zela, ezta? IZARO: Baina ez Printzesa hau bezain azkarra. Banderizo eta bandoleroena izandak o lur hark akaso ez zuen inoiz espero izan Izaro bezalako baten etorrera. Edo agian bai, batez ere bigarrengoen bandokoa baitzen.

2023-12-01

Martin-Luteroren-biografia-eta-bereizgarri-psikologikoak

MIKEL HARANBURU OIHARBIDE NEKANE BALLUERKA LASA ARANTXA GOROSTIAGA MANTEROLA Martin Luteroren biografia eta bereizgarri psikologikoak AURKIBIDEA Martin Lutero, jaiotzatik komentura sartu bitartean Haurtzaroa Ikasketak Komentura sartu zenetik ezkondu bitartean (1505 1525) Nobizio bizitza Apaiztu eta teologia ikasketak Wittenberg en ikasle eta irakasle Erromarako bidaia Teologian doktore eta fraide bizitza zorrotza Gizon zuzena fedetik bizi da Induljentzien salmenta Bizitza lanpetua: administratu, idatzi eta irakatsi Tesiak Staupitz eta Kaietano Miltitz eta Eck. Leipzig eko eztabaida Melanchthon Errenazimentua eta Luteroren eskumikua Luteroren pentsamendua Hutten go Urliko eta Sickingen go Francisco Worms eko dieta, Wartburgoko gaztelua, Zwickau ko profetak eta Testamentu Berriaren itzulpena Luteroren idatziak, musika eta Nurenberg eko Dieta Protestanteen arteko zatiketak, Carlstadt, Müntzer Alemaniako estatua eta Nekazarien matxinada Lutero eta Erasmo Ezkontza ondorengo bizitza Lutero eta Catalina Politika praktikoa Espirako dieta, Marburgoko konferentzia eta Augsburgoko dieta Esmalkaldako Liga. Nurenberg eko bakea. Agricola. Kontzilioa. Felipe Landgravearen bigamia Zwinglio eta Felipe Landgravea Ratisbonako Dieta eta Worms eko eztabaida Luteroren bizitzako azken hilabeteak eta heriotza Luteroren anti judaismoa Lutero eta kapitalismoa Martin Luteroren bereizgarri psikologikoak Nortasun erlijiosoa. Fedea eta grazia nagusi Luteroren nahaste mentala Nahaste obsesibo konpultsiboa Barne herstura eta depresioa Espektro Emozionaleko Nahastea Ondorioak Bibliografia Martin Lutero, jaiotzatik komentura sartu bitartean Haurtzaroa Alemaniako Möhra izeneko herrixkan bizi izan ziren Luteroren arbasoak; XVI. mendearen lehen herenean 59 familia bizi ziren herrixka horretan. Hangoa zen Luteroren aitonetako bat: aitaren aldetiko aitona: Henrike Luder. Han jaio zen Luteroren aita: Hans Luder. Familiako an aia zaharrena zen Hans eta Möhra n (Turingian) ohitura zenez, familiako anaia gazteenak jaso zuen baserria herentzian. Herritar gehienak nekazariak eta lur jabeak ziren. Kobre mehatzak ere baziren han. Hans Luder Margarita Ziegler ekin ezkondu zen eta Mansfeld ko konderriko Eisleben herrian (Turingia) jarri zen bizitzen; kobre eta zilar meatzetan lan egiten zuen; kobre meatzeetako lanetik bizi zen Eislebengo jende gehiena. Hans eta Margaritak herri horretan eman zuten bizitza osoa. Mansfeld eskualdea Europako zilar eta kobre ekoizle handienetakoa zen garai horretan (Smith, 1911; García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Hans Luteroren eta Margarita Ziegler en seme zaharrena zen Martin, anaia zaharrago bat hila zelako; 1 483ko azaroaren 10ean jaio zen Martin Eisleben en. Jaio eta hurrengo egunean bataiatu zuten Eisleben go San Pedro parrokian eta Martin izena jarri zioten, santu horren eguna zelako. Martinen ondoren, haren hiru arreba eta anaia gaztea jaio ziren . Jakob izeneko anaia gaztearekin harreman estua izan zuen Martinek. Martinek ez zuen bere aita nekazari moduan ezagutu, baina nekazarien semea zela esaten zuen; alabaina, Martin ez zen nekazarien oso lagu n agertu bere bizitzan zehar. Ia bizitza osoa bere jaioterritik at pasatuta gero, Eisleben hil zen hirurogeita bi urte zituela (Smith, 1911; Roper, 2010). Mendixkez inguraturik zegoen Mansfeld eta mendixka horietako batean kondeen gaztelua zegoen. Albertotarrak (Alberto kondearen adarrekoak) gazteluaren aurrealdean bizi ziren eta eliza katolikoan jarraituko zuten. Ernestotarrak (Ernesto kondearen jatorrikoak ) gazteluaren atzealdean bizi ziren eta luterotar bihurtuko ziren. Meatzaritzaren aitzindariak ziren konde horiek ( García Villoslada, 1973) . Martinen aita langilea eta borondatetsua zen, baina asko kostatzen zitzaion bere amorrua eta haserrea kontrolatzea. Kementsua, goranahia eta lehiakorra zen. Meatzari soil izatetik meatzari buru izatera pasatu zen; hasieran besteentzat lan egiten zuen, bain a bere gaitasunetan oinarritu, bere ardurak hartu eta beretzat lan egiten hasi zen. Kobre meatzeen elkarte ustiatzaile bateko akziodun izatera eta zazpi fundizio ustiatzera heldu zen. Indar eta interes asko uztartu behar ziren meatzaritza negozioan: kondeen, best e ustiatzaileen, meatzarien eta kapitalisten interesak. Interes horiek legearekin uztartzeko lege kontuetan aditua izan behar zen; hori dela eta, Hans ek nahi zuen bere seme Martinek zuzenbidea ikastea. Hans gizon arduratsua zen eta Mansfeld eko kuadrunbir o izendatu zuten; udal administrazioaz arduratzen ziren lau kuadrunbiroak. XVI. mendeko lehen erdian indarra galtzen joan zen meatzaritza Mansfeld en: 1508an berrogei bat fundizio maisu zeuden; 1536an, erdira jaitsi ziren; 1560rako meatzari industria gainbehera etorria zegoen. Martin Lutero meatzeen salerosketaren monopolioaren k ontra agertu zen eta esaten zuen merkataritzako zenbait praktika kristauak ez zirela, baina prest zegoen oinarrizko tasa bat onartzeko maileguen errendimendu gisara (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Luteroren ama Eisenach eko familia burges batekoa zen, Lindemann familiakoa; apala eta elizkoia zen; hainbat sineskeria zituen eta, besteak beste, sorginetan sinesten zuen; gogor lan egin beharra egokitu zitzaion. Martinen aita meatzetara joaten zen bitart ean, ama etxean gelditzen zen haurrekin. Martin Luteroren esanetan, gurasoek bizitza oso gogorra izan zuten, eta aitaren ahaleginei esker heldu zen izan zena izatera. Martin akademikoki prestatzeko erabakia Lindemann tarren tradizio akademikotik etor zitek een. Hans ek ere, berak izan ez zuen heziketa eman nahi zion semeari (Abellán, 1990; Roper, 2010). Martinen guraso biak ziren zorrotzak eta gogorrak haurrekin; zigor fisiko gogorrak jaso zituen Martinek haurtzaroan, bai etxean, bai eskolan. Aitak egun batez oso gogor zigortu zuen Martin eta, gerora, asko kostatu zitzaion berriro ere semearen bihotza ber eganatzea; hala ere, Martinek ez zuen gorde aitaren oroitzapen oso txarrik. Amak ere egun batez odoletan uzteraino zigortu zuen semea, intxaur ale bat osteagatik (Smith, 1911). Luterok harreman handirik ez zuen eduki anai arrebekin eta ez zien gutunik idatzi haiei, 13 urterekin etxea utzi zuenetik. Gerora, aitaren ondasunen banaketa zela eta arazoren batzuk izan bazituzten ere, harreman nahiko onak izan zituen Martinek bere senid eekin; bere ilobetako batzuk zaindu ere egin zituen. Ikasketak Mansfeld en 1489tik 1495era bitartean egon zen Lutero eta han ikasi zuen irakurtzen, idazten eta abesten. Latina ere ikasi zuen han. Hiru taldetan banatuta ikasten zuten haurrek. Tabulistek taula bat erabiltzen zuten latineko silabak irakurtzen eta idazten ikasteko; otoitzak, hamar aginduak, sinesmen artikuluak eta abesti batzuk ikasten zituzten. Donatistek latineko gramatika ikasten zuten, Donatus minor metodoa erabiliz. Alexandristek latinaren prosodia eta sintaxia ikasten zituzten, Alejandro de Villedieu ren Doctrinale Puerorum tratatuaren bidez. Irakasleak zorrotzak ziren eta sarri zigortzen zuten ikaslea deklinabideak edo aditzak behar bezala ikasten ez bazituen. Ikasle bizkorretako bat Lupus (otsoa) izendatzen zen, eta beste ikasleen hutsegiteak apuntatzea zen haren eginkizuna; Lupus ak ikasleren bat alemanez hizketan harrapatzen bazuen, haren berri eman behar izaten zion irakasleari eta irakasleak zigortu egingo zuen. Ikaslerik atzeratuenak ( Asinus ak) asta burua eramaten zuen lepotik zintzilik. Luterok gerora esango zuen haurrak jo, zigortu eta, aldi berean, maitatu egin behar direla. (García Villoslada, 1973; Smith, 1911; Roper, 2010). 1496tik 1497ra bitartean Magdeburgoko Bizitza Komuneko Anaien ikastetxean ikasi zuen Luterok. Elba ibaiaren ertzean zegoen Magdeburgo, Mansfeld eko iparraldean. Hiri aberatsa zen, eliza asko zituena. Gurasoek ahalegin ekonomiko bat egin behar zuten Luter oren ikasketak ordaintzeko, baina prest zeuden beharrezkoa zena egiteko semeak gizarte maila igotzearren. Meatzetako inspektore zen Hans Reinicke ren semearekin batera joan zen Lutero Magdeburgora. Reinicke k meatzeen negozioen munduan bizitza arrakastatsu a izan zuen eta horrelako zerbait nahi zuen Hans Luder ek bere semearentzat. Martin eta Reinicke elkarren lagun izan ziren bigarrena hil arte (1538). Lutero Magdeburgon zegoela hasi zen monasterioko bizitzan pentsatzen; han ezagutu zuen Anhalt eko printzea , Merseburg eko gotzainaren anaia, eskale moduan, hezur eta azaletan, frantziskotarren kaputxarekin eta bizkarrean zakua zuela ibiltzen zena, eta handik gutxira hil zena. Magdeburgon Bizitza Komuneko Anaien irakaspenei jarraituz, klase orduetatik kanpo pie tatezko ariketak egiten zituen Luterok (García Villoslada, 1973; Smith, 1911; Erikson, 1958; Abellán, 1990; Roper, 2010). 1498tik 1501era bitartean Eisenach eko San Jorge eskolan ikasi zuen Luterok. Hamabost urte zituen Eisenachera joan zenean. Han egin zituen Luterok hiru urteko ikasketa humanistak. Lau mila bizilagun inguru zituen Eisenachek eta Wartburg eko gazteluaren babesean zegoen. Hiri horrek Magdeburgoren ospe eta mailarik ez bazuen ere, hangoa zen Luteroren ama, eta haren familia errespetatua zen Eisenachen. Amaren senitarteko ask o legegizonak, doktoreak eta administrariak ziren eta, horren eraginez, Martinek unibertsitate ikasketak aukeratu zituen. Eisenachen Luteroren amonaren anaiak (Conrado Hutter ek) sakristau lanak egiten zituen eta harekin harremana izan zuen Martinek; geroa go, sakristau hori ere gonbidatu zuen Luterok bere meza berriko ospakizunera. Lutero bi familitan egon zen bizitzen Eisenachen: batetik, Heinrich Schalbe izeneko Luterotarren lagun baten etxean egon zen; bestetik, italiar jatorriko familia batean (Kuntz Cotta ren familian) ere bizi izan zen; Kuntz Cotta aberatsa zen eta Ursula Schalbe rekin ezkondua zegoen. Ursula Cotta edo Ursula Schalbe Schalbetarren ahaidea zen; amaren senitartekoak ziren Schalbetarrak. Cotta familian nahiko eroso egon zen, Ursulak estim atzen baitzituen Luteroren musikalitatea eta pietatea. Eisenachen ugari ziren elizak, monasterioak eta liburuak, baina industria gutxi zegoen. Eisenachen latinaren gramatika eta erretorika ikasi zituen eta poesia irakurri zuen Luterok; eskale moduan ere ibili zen, Jainkoaren izenean abesten eta ogia eskatzen. Luterok harreman iraunkorra izan zuen Eisenach eko Wigand Guldenäpf irakaslearekin eta Santa Mariako bikario zen Johannes Braun ekin. Schalbe tarren bidez izan zuen Johann Hilten fraide frantziskotarraren berri. Luterotarrek pentsatzen zuten Hilten ek aurr esan zuela Lutero Jainkoak bidalitako gizona zela. Hilten ek aurreikusi zuen norbaitek aita sainduaren kontrako eraso bat egingo zuela 1516 inguruan. Luterok pentsatu zuen profezia hori berari zegokiola eta iragarpen hori aipatuko zuen Melanchthon ek 1530e ko Augsburgoko Konfesioaren Apologian (García Villoslada, 1973; Smith, 1911; Roper, 2010) . 1499 urtean Korinto ko itsas golkoko Lepanto hiria (gaur egun Naupakto) bereganatu zuen Beyacid II.a sultanak. Gainera, Bosniatik zehar sartutako gudaroste turkiarrak Hungariako eta Veneziako lurraldeak mehatxatu zituzten. 1500 urtean Alejandro VI.a Aita S antuak bulda bat atera zuen, turkiarren kontrako gerrarako; bere legatuak bidali zituen lurralde guztietara, jubileua predikatu eta turkoen kontrako gerrarako dirua bil zezaten. Erfurt en izugarrizko harrera egin zioten Aita Santuaren legatuari: hiriaren s arreratik Santa Mariako kolegiataraino prozesioan joan ziren magistratuak, kardinalak eta unibertsitateko arduradun eta irakasleak (García Villoslada, 1973). Eisenacheko egonaldia 1501eko udan amaitu zuenean, Erfurt eko unibertsitatera bidali zuten Martin ikastera; izan ere, aitaren egoera ekonomikoak hobera egin zuen eta Erfurt Eisenachetik hurbil zegoen. Erfurtetik Mansfeld era 75 kilometro zeuden. 1392an fundatutako Unibertsitate ko horretako arte fakultatean ikasi zuen 1501etik 1505era bitartean. Erfurten ugari ziren komentu elizak, elizak eta kolegiatak. Humanista talde indartsua zeukan Erfurteko Unibertsitateak, Lutero haiengana gehiegi hurbildu ez bazen er e. Lutero abokatu ospetsu izatera hel zedila nahi zuen haren aitak, eta horretarako Erfurt toki ezin hobea zen. Erfurteko Unibertsitateko matrikula liburuan Martinus ludher ex mansfelt izenez agertzen da Lutero (Roper, 2010) . Ikasturte hasieran adar pare bat, txerri hortzak eta asta belarriak jantzi behar zituzten hasi berriek, atzean utzi beharreko ohitura txarren adierazle gisara. Ikasleak kolegiotan bizi izaten ziren, goizean oso goiz (lauretan) jaikitzen ziren eta iluntzean oso azkar (zortzietan) oheratzen ziren; eguneroko eginki zunak ziren mezatara joatea, errezatzea eta otorduetan Eskritura Sakratuak entzutea. Kolegio horietan emakumerik ez zen sartzen, errektorearen baimen berezirik gabe (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Ikasturte akademikoak bi seihileko zituen. Udako seihilekoa: apirilean hasten zena; neguko seihilekoa: urrian hasten zena. Silogismoak trebeki erabiltzen ikasten zuten eta, horretarako, goizetik iluntzera arteko eztabaida publikoak egiten zituzten errekto rearen eta Arte Fakultateko maisu guztien aurrean. Hiru seihileko egitean, azterketa bat egin eta batxiler titulua lor zezaketen. Azterketan sartzen ziren gaiak honako hauek ziren: gramatika , logika, psikologia, kosmografia, erretorika . Erfurteko ikasketek eskolastika ukitua zuten. Aristoteles zen autoritate nagusia, baina, Aristotelesen filosofia ikuspegi askotatik azter zitekeen: Erfurt eko unibertsitatean Ockham go Gilermoren nominalismoak eta bide berriak ( via moderna ) indar handia zuten. XIV. mendean bi joera nabarmendu ziren filosofian: Tomas Akinokoa ren eta Duns Scoto ren bide zaharra : Aristotelesen teorietan oinarritzen ziren eta unibertsalak errealak zirela defendatzen zuten: errealitatea ulertzeko erabiltzen ziren kontzeptu orokorrek (unibertsalek) errealitate bat adierazten zuten; gizateriaren unibertsalaren errealitatea zegoelako bakarrik egon zitezkeen gizaki indibidualak; gauzak, zirenak ziren, unibertsal baten adibide partikularrak zirelako. Nominalisten (Ochham eko Gilermo, Riminiko Gregorio, Pierre d´Ailly) bide berria . Bide Berriaren ordezkarientzat, errealitatearen hautemate sentikorrak ez zuen errealitate unibertsalaren berri ematen; pentsamendu abstraktura eramaten zuen; unibertsalak ez ziren entitate errealak; kontzeptu orokorrak abstrakzioen emaitza ziren, eta ez zuten errealitate askerik; zentzuek hautematen zutena eta erreala zena gizaki indibiduala ze n; unibertsalak objektu partikular anitzen etiketak ziren; hautemateen anizkoiztasunetik kontzeptu orokorretara pasatzea arrazoiaren ekintzaren emaitza zen, ez besterik. Gizabanakoak errealak ziren, baina gizateria ez zen berez errealitate bat, giza espiri tutik at izaerarik ez zuelako; kontzeptu (nomen) soil bat zen, espirituak pentsatutakoa eta itunetan oinarritua. Errealitate unibertsalak hitz soiltzat (nomina) hartzen zituzten. XV. mendearen erdiaz geroztik nominalismoa indartsu finkatu zen Erfurten. Lut erok Ockham en jarraitzailetzat zuen bere burua: “ Occam en jarraitzaile naiz …”) (Roper, 2010). Aristotelesen eta Ockam en jarraitzaileak ziren Erfurteko irakasle entzutetsuenak. Zientzia naturalak Aristotelesen autoritatearen arabera irakasten ziren, esperimenturik egin gabe. Baina, Luterok ez zuen gogoko Aristotelesen etika , arima gorputzarekin batera hiltzen dela defendatzen baitzuen Estagirako filosofoak. Nahiago zuen Zizeron en filosofia. Hala ere, gazteei irakasteko Aristotelesen logika, erretorika eta poetika erabil zitezkeela esaten zuen. Luterok musika, gramatika, erret orika, dialektika, logi ka, astronomia, etika eta metafisika ikasi zituen, Akinoko Tomas, Alberto Magno, Avizena eta Averroes en ikuspegitik (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Luterok Biblian oinarritu zuen bere teologia. Erfurt en ikasle zela ikusi zuen Luterok lehenengo aldiz Biblia; Jorge Roerer ek 1540an zioenez, unibertsitateko liburutegian Samuel en liburuko pasarte bat irakurri zuen; ez zen erraza ikasleentzat liburutegir a sartzea, arte maisu izan bitartean ezin zirelako han sartu; hala ere, badirudi Lutero liburutegira sartu zela eta Biblia eskuartean izan zuela (García Villoslada, 1973). 1502ko irailaren 29an arteetako batxilerreko azterketa gainditu zuen Luterok eta 57 ikasleren artean hogeita hamargarren geratu zen. 1505eko urtarrilaren 5ean arteetako masterraren (magister artium) eraztuna eta irakasteko lizentziaren (licentia docendi) b irreta beltza lortu zituen (17 ikasletik bigarren geratu zen). Bestalde, Lutero hiltzeko zorian egon zen 1504an Mansfeld era familia bisitatzera zihoala bere ezpataz zauritu zenean; ezpata hankan sartu zitzaion eta odoljario handia izan zuen. Lagun batekin zihoan eta hark sendagile baten laguntza eskatu zuen. Konbaleszentzia garaian lauda jotzen ikasi zuen Martinek. Magister artium lortzean, zuka hitz egiten hasi zitzaion aita: ordura arte du forma erabiltzen zuen; orduan hasi zen Ihr forma erabiltzen. Urte berean, Erfurteko Zuzenbideko fakultatean izena eman zuen. 1505eko uztailaren 2an, Unibertsitatean Zuzenbide ikasketak egiten hasi zen Lutero, aitak nahi zuen moduan; garai horretan aste batzuk libre eduki zituen Luterok eta lagun bat gaixotu eta hil egin zitzaion. Gertaera horrek benetan hunkitu zuen Lutero eta malenkoniak harrapatu zuen (García Villoslada, 1973; R oper, 2010) . Handik denbora gutxira, etxera bisita bat egin ostean Erfurtera bidean zihoala, Stotternheim herriaren inguruan, tximistekin esperientzia traumatiko bat izan zuen Luterok; izu ikara eraso bat izan zuen. Martinen usteetako bat zen deabruak eragiten zituela tximistak. E goera horretan Santa Anari, meatzarien zaindariari, agindu zion, heriotzatik askatzen bazuen, fraide bihurtuko zela (Bainton, 1950; Erikson, 1958). Bi aste beranduago, 1505eko uztailaren 17an, 21 urte zituela, Zuzenbide ikasketak utzi eta San Agustinen ordena eremutarraren Kongregazio Eraberrituan sartu zen Lutero, aitaren amorraziorako eta lagunen harridurarako. Luterok zioenez, erabaki hori ez zuen askeki eta bere gogoz hartu, baizik eta bat bateko heriotzaren izuak eramanda. Hans Luder ek bere semearekiko zituen asmoak bertan behera etorri ziren (García Villoslada, 1973; Roper, 2010; Hausrath, 1904). Komentura sartu zenetik ezkondu bitartean (1505 1525) Nobizio bizitza Bekatuaren zentzu zorrotza zuen Martinek eta Jainkoarekin etengabe berradiskidetu beharra sentitzen zuen. Etxean izan zuen diziplina zorrotzak, Anhalt eko printze eskalearen esperientziak eta lagunen zirkuluak komentuko bizitzara bultzatzen zuten. Erfurt en bizi zuen giroa oso klerikala zen. Erfurt hiri boteretsu xamarra zen eta lege propioen arabera funtzionatu nahi zuen, hiri inperial askeen moduan, baina Magdeburgoko artzapezpikuaren eta Saxoniaren mendean jarraitzen zuen. 1509an tirabira gogorrak izan z iren Magdeburgoren babesa nahi zuten agintarien eta Saxoniaren aldeko herritarren artean; 1516an Saxoniaren aldeko agintariak nagusitu ziren. 1505eko uztailaren 17an sartu zen Martin Lutero agustindarren komentuan; bezperan, musikaz eta abestiz girotutako afari batean lagunak agurtu zituen. Bazituen aukeran beste monasterioak ere, baina Erfurteko komentuen artean ospe handia zuen agustindarren monasterioak. Erfurteko monasterioari ospea eman ziotenen artean dago Andreas Zacharias, Konstantzako kontzilioan (1411 18) Jan Hus i eraso zion teologoa (1415ean Hus heretikotzat hartu eta erre egin zuten). Erfurteko agustindarren komentuak berrogeita hama r fraide inguru zituen; horietako asko unibertsitateko irakasleak ziren. Aste batzuetako froga aldia jarri zioten Luterori; denbora horretan apopiloen etxean bizi izan zen, gogoeta egin zuen eta Agustindarrek bere bizitzaz, ohiturez eta osasunaz egindako g alderei erantzun zien. Lehen froga aldia gaindituta, urtebeteko froga aldirako onartu zuten Lutero komentuan. Ilea moztu ondoren, tunika zuria eta kapa beltza jarri zizkioten. Erfurt en izurritea agertu zenean komentuan zegoen Lutero, baina ordurako bazuen izurriteak beste tokietan eragindako triskantzen berri. Monasterioak liburutegi eder bat zuen (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Monasterioan izango zituen eginkizunen eta diziplinaren berri eman zion prioreak Luterori eta Fr. Juan Greffenstein nobiziaduko maisuaren zaindaritzapean jarri zuen. Gelan honako gauza hauek zituen: lastaira bat, aulki bat, mahaitxo bat, kandela bat eta li buru batzuk. Luterok monasteriotik eman zion aitari fraide izateko erabakiaren berri; aita asko haserretu zen semearen erabakiaren aurrean, Martinek zuzenbidea ikas zezan nahi baitzuen; berriro ere du ka hitz egiten hasi zitzaion. Luterok ez zuen amore eman eta bere erabakiari eutsi zion. Aitak egoskor jarraitu zuen, arik eta izurriteak bi seme eraman zizkion arte; horrek bihotza bigundu zion Hans i eta semeari baimena eman zion komentuan jarraitzeko. L uterok esan zuen aitaren eta amaren borondatearen kontra bihurtu zela fraide, salbamena zuela helburu eta arau guztiak zehazki bete zituela (Smith, 1911; Erikson, 1958; Roper, 2010). Egunaren buruan zazpi aldiz koruan errezatu behar zuten fraideek: Egunsentia baino lehen matutietarako jaikitzen ziren; Aita Gurea errezatu eta matutien ofizioa abesten zuten. Gero, areto kapitularrean antifona eta errezo batzuk errezitatzen zituzten. Ondo ren Bibliako atal bat irakurri, lurrean ahozpez jarri eta hutsegiteak aitortzen zituzten, batez ere ostiraletan. Prioreak zigorra ezarri ostean, berriro ere geletara itzultzen ziren. Seiak aldera prima eta tertziako laudeak abestu eta komunitateko meza ent zuten zuten. Ez zuten gosaltzen. Hamabiak aldera, bazkal aurretik, errezatzen zuten sexta. Jangelan isilik egoten ziren, otordu garaian, irakurgairen bat entzunez. Bazkal ostean gelara joaten ziren lo egin, irakurri, idatzi eta errezatzera. Ondoren, Nona e ta bezperak errezatzen zituzten koruan. Arratsaldeko seietan bazkariaren antzeko afaria egiten zen. Amaitzeko, elizara joan eta Completorium abesten zuten, urte garai bakoitzari zegokion Ama Birjinaren antifonarekin. Urteko egunen erdietan egunean otordu b akarra egiten zuten, eguerdiko ordubiak aldera, eta barau egunetan ez zuten jaten haragirik, gurinik (burrarik), gaztarik edo arrautzarik. Ordu asko ematen zituen Luterok Juan Greffenstein ek emandako Biblia irakurtzen; etengabe irakurtzen zituen gogoko zituen pasarteak, horietako asko buruz ikasteraino. Martin astero aitortzen zen, baina haren kontzientziari eskrupuluek erasotzen zioten eta alhadurek asko sufriarazten zioten. Edozer gauza bekatu iruditzen zitzaion. Baina, prioreari eta Greffenstein maisuari iruditzen zitzaien benetako bokazioa zeukala Luterok eta hura profesio erlijiosoan onartzea erabaki zuten. Nobizio aldia 1506ko irailean amaitu zuen Martinek (García Villoslada, 1973). Agustindarren ordena ez zen beste ordena batzuk bezain zorrotza diziplina kontuetan, baina Erfurt eko agustindarren artean obserbanteak ziren nagusi eta garrantzi handia ematen zieten obedientzia, kastitate eta pobreziako botoei. Giro horren eraginez, Martinek diziplina arau zorrotzak ezarri zizkion bere buruari eta bizitza aszetikoa eramateagatik nabarme ndu zen lagunen artean (Erikson, 1958). Baraua eta bijilia egiteaz gain, hotza pasatu behar zuten eta lan gogorrak egin behar zituzten. Nobiziatu urtean moratoria moduko bat bizi izan zuen Luterok: tentaziorik eta alhadurarik ez zuen sentitu. Kanpoko mundutik aldendua eta zentzuen kinadetatik isolatua egon zen. Lasai egon zen, kantekin, errezoekin eta aitortzekin okupatua zegoelako. Isiltasunean egoten ikasi behar zuten nobizioek; maisuarekin keinu b idez hitz egiten zuten; solasaldi pribatuetarako baimen berezia behar zuten; barrerik ezin zuten egin. Bakarrik egoteko denbora gutxi izaten zuten. Luterok komentuan mistizismo igurtzi bat hartu zuen, tradizio eskolastikoari jarraitu bazion ere (Erikson, 1 958; Roper, 2010; Smith, 1911). Urtebeteko nobizio aldiaren ostean, profesio erlijiosoa egin zuen Luterok. Tontsura egin zioten, hots, ile zirkulu bat kendu zioten buru gaineko atzealdean; gerrikodun sotana eta kaputxa jantzi zituen (Roper, 2010). Promesa egin zuen txirotasunean, kastitatean eta obedientzian biziko zela, heriotzara arte, San Agustinen erregelaren arabera. B ere burua menderatzeko barau eta otoitz ugari egin zituen Martinek, baina bizitza aszetiko horren azpian beldurra, mesfidantza eta zalantzak gordetzen ziren. Luterok ez zuen Jainkoarengan konfiantzarik: Jainkoa gorrotatzen zuen eta haren kontra irainak jaurtikitzeko gogoa zuen. Ondorioz, erruduntasun sentimenduaz gainezkatua zegoen Lutero. Kristo epailari moduan ikusten zuen eta harekin adiskidetuko zuen bitartekaria Mar ia zen. Gerora baztertu egingo zuen Luterok Mariaren bitartekaritza hori; Luterok zioenez, bizitza aszetiko horrekin luzaz jarraitu izan balu, bere burua martiri bihurtuko zukeen. Luterok esaten zuen ebanjelio berria aurkitu aurretik bere burua gogor zigor tu zuela, otoitzen, barauen eta sakrifizioen bidez; ardura handiz bete zituela komentuko arauak eta Aita Santuaren legeak eta bere osasuna arriskuan jartzeraino iritsi zela (García Villoslada, 1973; Strohl, 1962; Roper, 2010). Apaiztu eta teologia ikasketak Luterok berehala egin zuen gorantz komentuko hierarkian. 1506ko abendu inguruan subdiakono eta 1507ko otsail inguruan diakono izendatu zuten. 1507ko Aste Santuan, presbitero izendatu zuten, 23 urte zituela. Meza berriaren ospakizunerako gonbita egin zien Martinek bere aitari, Eisenach eko Wigand Guldenapf irakasleari, Eisenach eko erretoreari eta Conrad Hutter sakristauari. John Braun Eisenach eko erretoreari idatzitako gutuna da kontserbatzen den Luteroren lehen gutuna; 1507ko apirilaren 22an idatzia da; E rfurt en izango zen abade ordenatze zeremoniara gonbidatu zuen. Bere aitari ongi zetorkiolako aukeratu zuen meza berria ospatzeko data. Hogei zaldun lagun zituela joan zen Luteroren aita ospakizunera eta monasterioko sukalderako 20 dukat (hogei gulden) ema n zituen; ordurako Luteroren aita negozio gizon ezagun bihurtua zegoen. Meza ematen ari zela, kanona errezitatzerakoan, Jainkoarekin zuzenki hitz egiten ari zela konturatuta, erabat asaldatu zen Martin Lutero, izu ikarak harrapatu zuen eta zeremonia bertan behera uzteko zorian egon zen, baina prioreak eragotzi egin zion. 1537an kontatu zuen istorioaren arabera, Zuri, Jainko betiereko eta egiazko hori hitzek sortu zioten izu ikara (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Meza osteko otorduan Martinek komentuko bizitzaren alde hitz egin zuen eta aitari galdetu zion zergatik mindu zuen bera komentura sartzeak. Aitak Martini esan zion deabruaren jukutriak izan zitezkeela tximistaren gertakaria eta haren ostean monasterioan sa rtzea; fraideei oroitarazi zien gurasoek esandakoa egitea agintzen zuela Jainkoak; komentuko agintariei leporatu zien Martin ez behartu izana gurasoei obeditzera. Hans ek pentsatzen zuen deabruak iruzur zezakeela sinestuna: Jainkoaren agerpena zela uste iz an eta, bitartean, deabruaren agerpena izatea. Gerora askotan oroituko zituen Martinek aitaren hitz horiek, baina garai hartan pentsatzen zuen ekintza onen bidez ezabatuko zituela hitz horien aztarnak. Luterok tirabirak sentitu zituen, lurreko eta zeruko aitak agindutakoa bete nahirik (Smith, 1911; Strohl, 1962; Erikson, 1958; García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Aitak aurreikusi zuen Martinek zelibatua ezingo zuela eraman eta ezingo zuela bere haserrea gainditu, Luterotarrek haserrekortasuna baretzeko arazoak zituztelako (Erikson, 1958). Jainkoa adiskide izan nahi zuen, baina hura beti haserreturik zegoela iruditzen zitzaion Luterori. 1530ean Jeronimo Weller i idatzi zionez, meza berria ospatu ostean tristura jabetu zen bere buruaz, eta tristura hori ezin izaten zuen gainetik kendu. Salbamena bere ahaleginez lortzen eta g razia egoeran egoten saiatzen zen, baina ezin zuen lizunkeria uxatu eta beti bekatuan zegoela iruditzen zitzaion. Etengabe bere bekatuak aitortu beharra sentitzen zuen eta orduak ematen zituen horretan. Bekatu larriak iruditzen zitzaizkion komentuko arau hauste arruntak. Kontzientziaren alhadurak erasaten zion etengabe eta barrua jaten zion; beti bere buruari galdezka ari zen, bekatu guztiak aitortu ote zituen edo behar beste damutu ote zen . Jainkoari zion beldurrean oinarritutako erlijioa bizi zuen, e z Jainkoarekiko maitasunean oinarritutakoa. Haren kezka bakarra bere arima salbatzea zen. Barne herstura zorrotza jasan zuen bolada horretan. Aitortza orokorrek ez zioten bakerik ekartzen. Kristoren izena ez zuen entzun nahi izaten, hura bere alde jartzeko behar adina ekintza on ez zituela egin pentsatzen baitzuen. Jainkoa bere alde jartzeko zer egin ote zezakeen pentsatzen egoten zen Lutero komentuan (García Villoslada, 1973). Luteroren ideien aldaketa sakona Staupitzi esker gertatu zen. 1505etik 1509ra bitarteko krisialdia Staupitzi esker gainditu zuen Luterok. Staupitz 1469an jaioa zen. Leipzig eta Kolonian ikasi ondoren, San Agustinen ordenan sartu zen eta 1500ean teologiako doktoretza lortu zuen Tubingan. Staupitz Munich eko komentuko priore zela, Saxoniako Frederikok dei egin zion Wittenberg eko unibertsitate berria antola zezan eta Teologia Fakultateko lehen dekano izendatu zuen (Smith, 1911). Bibliaren eta San Pabloren irakurle sutsua zen Staupitz. Luterok Jainko epailari eta zigortzailearen irudia zeukan buruan. Haren kezka nagusiak Jainkoaren maitasunaren galera eta judizioaren beldurra ziren; harentzat ezinezkoa zen Jainkoaren legea behar bezala betetzea; Luterok etsi egiten zuen eta etsipen horre tan Jainkoa gorrotatzen zuen, hura beti haserre zegoela iruditzen baitzitzaion; erruduntasun krisialdiak izaten zituenean, Staupitz doktoreari eskatzen zion laguntza. Staupitzek esaten zion Jainkoak maite zuela eta gauza handietarako erabiliko zuela; esate n zion Jainkoa ez zegoela Martinekin haserretua; aitzitik, Martin zegoela Jainkoarekin haserretua. Kristoren eta gizakiaren arimaren arteko batasun mistikoan sinesten zuen Staupitzek. Staupitzek Luterori gomendatu zion Eskritura Santuak sakonki ikasteko. S taupitzi eta Bibliari esker gainditu zuen Luterok bekatuaren obsesioa eta Jainko izugarriaren irudia. Luterok eta Staupitzek alde batetik prestakuntza eskolastikoa jaso zuten eta bestetik, teologia biblikoari dagokionez, Agustin eta Pabloren inspirazioa ja so zuten. Staupitz aitaren irudi modukoa izan zen Luterorentzat. Staupitzek eta Luterok pentsatzen zuten gizakia ezin zela bekatutik askatu eta ezin salba zitekeela ekintzen bidez (Strohl, 1962; Roper, 2010; García Villoslada, 1973). Wittenberg en ikasle eta irakasle Frederiko Jakintsua 1486an aukeratu zuten Saxoniako Hautesle; hark Wittenberg aukeratu zuen lurraldearen hiriburu. Saxonia Ernestotarreko Frederiko Jakintsuak 1502ko abuztuaren 24an fundatu zuen Wittenberg eko unibertsitatea. Luterok ez zuen Wittenberg oso gogoko, baina 1508ko urrian Staupitzek eskatu zion Wittenberg eko unibertsitatera joateko, teologiako ikasketekin jarraitu eta Aristotelesen etika irakastera. Juan Staupitz zen agustindarren probintzia alemanaren bikario or okorra eta Wittenberg eko Teol ogia Fakultateko dekano. 1508tik 1509ra bitartean Wittenberg eko Santu Guztien komentuan egon zen Lutero; han ugari ziren erlikiak eta induljentziak. Agustindarrek garrantzi handia ematen zioten Biblia irakurtzeari eta haientzat liburu arrunta zen Bibliaren Bulgata bertsioa. Martinek ez zuen batere gogoko Aristotelesen filosofia, baina arretaz irakurri zituen Biblia eta San Agustinen lanak; nahiago zuen teologia ikasi eta Biblia irakurri. 1509ko maiatzaren 9an lortu zuen Bibliako Batxilerraren maila Teologi ako Fakultatean (Abellán, 1990; García Villoslada, 1973; Smith, 1911). Garai horretarako jadanik, Jainkoaren justiziaz eta teologiaz gogoeta apur bat eginda zegoen Lutero; pentsatzen zuen justizia eta santutasuna ez datozkigula gure ekintzetatik, fedetik b aizik, Jainkoak emandako dohainak baitira; ekintza onak Jainkoak emandako justiziaren emaitza direla eta gure itxaropena Jainkoarengan jarri behar dugula, ez geuregan (Strohl, 1962). Luterok berak eman zuen bere gaztaroan izan zituen krisi erlijiosoaren berri. Jainkoa ez zuen irudikatzen izaki errukitsu moduan. Jainkoak onartzen zuela sumatu nahi zuen, baina bekatua besterik ez zuen ikusten beregan. Saiatu zen bere herstura sakrifizio bidez gainditzen, baina ez zuen lortu. Ezin zuen gainditu hezurretaraino sartua zuen tristura. Azkenean, San Pablo eta San Agustinen irakurketari esker gainditu zuen barne herstura. 1508 1509ko egun batez Wittenberg eko dorre txikiko gelan zegoela, lasaita sunezko eta bakezko bizipen bat izan zuen, ziurtasuna ematen ziona. San Pablok erromatarrei idatzitako gutuna irakurtzen ari zela, esaldi honekin egin zuen topo: pertsona zuzena bere sinesmenetik bizi da; gizakia ez dute bere obrek salbatzen, baizik Jainko arengan eta Salbatzailearengan sinesteak. Hor egin zuen topo Luterok bere teologiako puntu nagusiarekin: gizakia ez da inolaz ere gai bere burua salbatzeko; sinesmenak salbatzen du; sinesmenean dago bizitza osoaren giltzarria. Irakurketa horren arabera, gi zakia ez du justifikatzen Jainkoaren haserreak, haren graziak baizik. Gizakia ez dute justifikatzen haren karitatezko ekintzek, barauek eta sakrifizioek (Elton, 1964; Smith, 1911; García Villoslada, 1973). Wittenberg en irakasle moduan urtebete pasa ondoren, 1509ko irailean, Erfurtera itzultzeko eskatu zioten Luterori eta han egon zen ia bi urtez, Agustinen sententzietan oinarritutako Pedro Lombardoren sententziak irakasten. Erfurt hiri dinamikoa zen ekonomi a aldetik, baina han ez zen tirabirarik falta. Alde batetik, artisauak eta gremiotako langileak zeuden, gero eta txiroagoak zirenak; bestetik, merkatari eta industrialak zeuden. Zergak handitzen zihoazen eta bizimodua garestitzen. 1510ean Unibertsitatearen egoitza nagusiari eraso zioten, liburutegia desegin zuten eta ikasleek alde egin zuten. Garai horretan pasatu zen Lutero nominalismotik agustinismora. Lutero, Hiponako Agustinen idazlanetan oinarrituta, aldendu egin zen beren iritziak arrazoizko argudioetan oinarritzen zituztenetatik. Beren teoriak Jainkoaren hitzean oinarritzen zituztenengana hurbildu zen. Alde batetik, hebreeraren oinarriak ikasten hasi zen, Biblia sakonki ikasteko asmoz. Bestetik, grek oa ikasteari ekin zion, Testamentu Berria irakurtzek o (García Villoslada, 1973). Lutero berriro ere Wittenbergera itzuli zen 1511n, plaza iraunkorrarekin (Smith, 1911). Hiriaren alde batean agustindarren monasterioa zegoen eta bestean, Hauteslearen gaztelua. Hirian mespretxatu egiten zituzten eslaviarren eta juduen gutxiengoa. Garai horretan ez ziren oraindik amaitu Wittenberg eko unibertsitateko eraikuntza lanak. Wittenberg eko unibertsitateko irakasle gehienak agustindarrak eta frantziskotarrak ziren. Frederiko printzeak santuen erlikia anitz zituen, urrezkoak eta zilarrezkoak. Erlikia horien katalogoa Lucas Cranach Zaharrak egin zuen, Frederikoren aginduz; gaztelu elizan erakusten ziren eta erromes ugari etortzen zen induljentziak irabaztera. Frederiko printzearen pintorea zen Cranach eta gazteluan zeukan estudioa, baina sendagaien eta ardoen salerosketatik dirua at era zuen eta hiriko gizon aberatsenetakoa bihurtu zen (Oberman, 1992; Roper, 2010). Erromarako bidaia 1345eko izurritearen ondorioz fraide agustindar asko hil ziren eta horrek agustindarren komentuko bizitzaren gainbehera ekarri zuen. Egoera aldatzeko Obserbantziaren Kongregazioak (Erreformatuak) sortu ziren. 1432an, Enrique Zolterrek eskatuta, Alemaniako Obserbantziaren Kongregazioak eratu ziren. Bost komentuk Henrike Zolterren joera erreformatzaile eta obserbantea jarraitzen zuten 1437an. 1460an Andres Proles ek ordezkatu zuen Zolter eta Alemaniako agustindarren bikario orokor izendatu zuten; Proles en er aginez, komentu asko obserbanteekin lerrokatu ziren. Proles hiltzean (1503), Staupitz izendatu zuten bikario orokor. Staupitz saiatu zen Alemaniako agustindarren komentu guztiak elkartzen, baina monasterio batzuek pentsatzen zuten elkartze horrek obserbant een baloreak desagerraraziko zituela; horregatik, o bserbantziaren kide ziren komentu batzuk priore orokorraren eta bikarioaren kontra jarri ziren. 1510. urte aldera zatiketa bat egon zen Erfurteko agustindarren artean: obserbanteek edo erreformatuek ez zut en onartzen Alemaniako beste komentu agustindarrekin elkartzea; horrela, elkartzearen kontrako zazpi komentu Nurenberg en elkartu ziren eta erabaki zuten bi ordezkari aukeratzea komentu obserbanteentzat autonomia gehiago lortzearren. Ordezkarietako bat Lut ero zen eta bestea, Johannes Nathin. Magdeburgoko gotzainari beren kasua agertu zioten, baina ez zuten ezer lortu. Orduan, Erromara jo zuten, Erromako kuriako prokuradore orokorrarekin biltzera, komentu obserbanteen pribilegioak finka zitzan eta hiru urtez behin kapitulu bat ospatzeko baimena eman ziezaien. Luterok gogo onez ekin zion Erromarako bidaiari, han bekatu guztien barkamena lortzeko itxaropenez. Erromara joateko, 35 egun inguru eman zituzten bidean, egunean 40 kilometro eginez. Bidaiako uraren eta ardoaren kalitate txarraz kexatu ziren, baina ospitale txukunak ere ikusi zituzten Italian. Erroman ur zikina zegoela jakinda, frutak jaten zituzten hid ratatzeko. Erroman hilabete inguru eta itzuleran beste 35 egun inguru eman zituzten. Erromako negoziake tak porrotean amaitu ziren eta Erfurt eko monasterioak ezin izango zuen bere praktika obserbanteekin jarraitu; ordenako bikarioa zen Staupitzen esanera jarraitu beharko zuten. Bidaiaren dataz ezer ziurrik ez badago ere, pentsatzen da 1510eko urriaren eta 1 511ko martxoaren artean joan zela Erromara Lutero, Julio II.a Aita Santu zela (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Staupitzen arerioek, Erromaren erantzuna ikusita, Egidio de Viterbo ri, agustindar eremutarren jeneralari idatzi zioten, bide juridikoa irekita utz zezan. Staupitz elkartu zen komentu obserbanteen ordezkariekin; Simon Kaiser eta Juan Nathin egoskor mantendu ziren, beren jarreretan, baina Staupitzek amore eman zuen eta albora utzi zituen bere asmoak. Erfurt eko komentuko gehiengoak Juan Nathin teologoaren jarrerari eutsi zion. Lutero, ha sieran obserbanteen alde egon bazen ere, gerora Erfurt eko obserbanteen kontra jarri zen eta Staupitz en aldera pasatu zen. Staupitzek Luterorengan ikusten zuen bere jarraitzailea. Staupitzi esker egin zuen Luterok aurrera Wittenberg eko Unibertsitatean et a agustindarren kongregazioan (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Erroman elizak, erlikiak eta monasterioak ikusi zituen Luterok, aitortza orokorra egin zuen eta Lateran go San Juan basilikako Scala Sancta ko 28 eskailera mailak belauniko igo zituen, maila bakoitzean aitagure bat esanez, ekintza horren bidez purgatoriotik arima bat ateratzen zela esaten baitzen; Aita Santuak hainbat urteko induljentzia ematen zuen belauniko igotako eskailera maila bakoitzeko . Luterok bere senitartekoak askatu nahi zituen purgatoriotik eta esaten zuen min pixka bat ematen ziola bere gurasoa k oraindik bizirik egoteak, hilak egon izan balira pozik askatuko zituzkeelako purgatoriotik. Lutero eskandalatua gelditu zen, Erromako kleroaren azalkeria, sentsualitatea eta arranditsutasuna ikusita. Berak meza bat ematerako sei zazpi ematen zituzten han go apaizek, horrela diru gehiago irabazten baitzuten. Luterorentzat gogorra izan zen apaizak meza hain arinki ematen ikustea, berak hainbesteko ardura jartzen zuenean hitzak sinesmen osoz esaten. Keinu zatarrak egiten zituzten apaizek eta latinik ez zekite n. Garai hartan Erromak berrogei mila bizilagun inguru zituen; hango kale asko oso narrasak eta hondakinez beteak ziren (Smith, 1911; Erikson, 1958; Roper, 2010). Luterok teologia dogmatikoan izandako aldaketa ez zuen Erroman ikusitakoak eragin. Garai horretan Luterok ez zuen pentsatzen Eliza erreformatu behar zuenik. Kuriaren eta Elizaren kontra esandakoak beranduagoko kontuak ziren. Hark Erromaren kontrako jarrera hartzearen motiboak ez dira aurkitu behar han ikusitako kuriaren bizioetan eta desordenuetan. Erromara joan baino lehen ere irakurriak zituen Baptista Mantuanus ek kuriaren kontra esandakoak. Erromaren kontrako gauza anitz e ntzunak bazituen ere, bazekien martiri askoren odola isuri zela han. Erroman ikusitako gauza askok aztoratu zuten Lutero, baina Aita Santuarengan eta Elizan sinesten jarraitu zuen. 1530 urte aldera Erromako bidaiaz hitz egin zuen Luterok. Eliza eta katakonba ugari ikusi zituela eta han meza batzuk eman zituela esaten zuen (García Villoslada, 1973) . Teologian doktore eta fraide bizitza zorrotza Luterok fraide bizitza zorrotza eraman zuen arren, bekatari sentitzen jarraitzen zuen eta ez zuen pentsatzen Jainkoa berarekin asebeterik egongo zenik. Iruditzen zitzaion Jainkoak ez zuela gogoko eta haren grazia ez zela beregana iristen. L arritasun handiz bizi zituen Luterok Jainko zorrotzarekiko harremanak. Luterorentzat, bekatariak zigortzen dituen Jainkoak justifikatzen zuen gizakia; gorroto zuen Jainko hura eta haren kontra irainak jaurtikitzen zituen modu obsesiboan. Luterok komentuan izaten zituen al hadurak Jainkoarekiko jarrera anbibalenteak eraginak ziren. Luterok likiskeria erasoak aipatzen zituenean, ez zen soilki haragikeriazko desirei buruz ari, etsipen erlijiosoa ere aipatu nahi zuen; hor sartzen zituen berekoikeria, harrokeria, haserrea, gorrotoa eta bekaitza ere (Roper, 2010). 1511n berriro Wittenberg era itzuli zenean, beste krisialdi bat izan zuen Luterok; krisialdi horrek teologian eta dogman eragina izango zuen. Aszetismo arauak errespetatzeak eta merituak lortzen ahalegintzeak ez zion laguntzen Jaungoikoaren gogoko izaten. Luterok pentsatzen zuen giza natura sustraietatik usteldua zegoela; ekintzarik onenak egiten zituenean ere, arima ez zela aske ongia egiteko; gizakiaren likiskeria ez zela bataioarekin ezabatzen. Iruditzen zitzaion Erfurteko senideak harroak zirela eta ber e santutasunaren ideia puztua zutela; ahantzi egiten zuten Jainkoaren justizia eta meritu nahiz bertuteen bidez salbatu nahi zuten. Salmoak eta Pauloren gutunak luzaz irakurri ondoren ulertu zuen Luterok Jainkoaren justizia sinesmenetik datorren justizia pasiboa dela; gizakia Jainkoaren graziak justifikatzen duela; gizakiaren justifikazioa ez datorrela norberarengandik, kanpotik baizik ; fede hutsaz justifikatzen dela gizakia; justifikazioa Jainkoaren dohaina dela eta gizakiaren esku hartze aktiborik gabe gertatzen dela. Monasterioko Dorreko Esperientzia bizi izan zuenean eta Jainkoak fedeaz justifikatzen zuela ikusi zuenean berpiztua se ntitu zen Lutero; paradisuko ateak ireki zitzaizkiola iruditu zitzaion. Antzera sentitu zen Lutero San Agustin en Espirituaz eta letraz liburua irakurri zuenean. Ordura arte zorrotza eta justizia zalea zen Jainkoa bat batean aita errukitsu bihurtu zen Luterorentzat. Luterok berak geroago (1537ko sermoi batean) aitortu zuen hogeita hamar urte bete bitartean ez zituela berezi Moisesen legea eta Kristoren grazia (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Staupitzek bere jarraitzaile izateko aukeratu zuen Lutero eta 1511ko irailean doktoretza egitera bultzatu zuen; Jainkoak gizon argien beharra zuela esan zion. Laster hautatu zuten Wittenberg eko komentuko priore orde eta ikasketa zuzendari. Predikatzen er e hasi zen: bere komentuan latinez predikatzen zuen eta herriaren aurrean, alemanez; Luterok predikatzeari garrantzi handia eman zion bizitza osoan zehar; sakramentu balioa ematen zion predikatzeari (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). 1512ko urriaren 4an Teologia irakasteko baimena eman zioten Luterori, eta hark agindu zuen Erromako Elizari obedituko ziola. Garai hartako unibertsitateetan alde handirik ez zegoen teologiako lizentzia eta doktoregoaren artean; lizentziak ematen zuen irak asteko baimena eta lizentziaren koroatze festa modukoa bat zen doktoretza. Doktoretzako eskupekoak eta oturuntza ordaintzeko dirua Saxoniako Frederikok eman zion Luterori (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Doktoretza saioak 1512ko urriaren 18an eta 19 an egin ziren. Lehen egunean Luterok eztabaida eskolastiko bat izan zuten, Carlstadt en zuzendaritzapean eta ikasle, batxiler eta irakasleen aurrean. Luterok galderei erantzun ondoren, zin egin zuen Elizaren dotrinari atxikiko zitzaiola eta begirunea eta o bedientzia izango ziela dekanoari eta beste irakasleei. Gero, urrezko eraztuna eta Doktoretzako birreta jarri zizkioten eta hitzaldi bat eman zuen. Monasterioan oturuntza bat egin ondoren, herrian zehar prozesio bat egin zuten. Frederiko printzeak Luterori eman zion Eskritura sakratuetako katedra 1513ko urriaren 6an, Staupitzek horrela eskatuta. Erfurteko fraide askori ez zitzaion batere gustatu Luterok Wittenberg en jarraitu izana Erfurten hasitako ikasketak (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Biblia azaltzen jardun zen Lutero irakaslea 1515etik 1544ra bitartean. Bibliaren zati hauek azaldu zituen: Erromatarrei, Galaziarrei eta Hebrearrei idatzitako gutunak, 1515etik 1518ra bitartean; Salmoak, 1513tik 1535era bitartean; Deuteronomioa, profeta t xikiak eta Eklesiastes, 1523tik 1526ra; San Juan en lehen gutuna, Tito eta Filemon i gutunak eta Isaias, 1527tik 1544ra; Timoteori lehen gutuna, 1528an; Kantarik ederrena, 1530etik 1531ra; Hasiera, 1535etik 1545era (García Villoslada, 1973). Erfurteko obserbanteak Wittenbergeko espirituaren arerioak ziren. Luterok bortizki erasotzen zien beren ekintzez fidatzen ziren justiziarioei. Justiziario horiek benetako justizia eta santutasuna nondik zetozen ez zekitela esaten zuen. Gogor kritikatzen z ituen arauak betetzeagatik salbatu nahi zuten Erfurteko fraideak. Luterorentzat hipokritak ziren, beren barau, otoitz eta elizkizunen bidez salbatuko zirela pentsatzen zutenak (García Villoslada, 1973). Gizon zuzena fedetik bizi da Luteroren garaiko pertsona berritzaile askok (Lefévre d´Etaples, Erasmo, Avila ko Juan) San Pabloren bidea jarraitzen zuten. Luterok berak ere eskuratu zituen Lefévre d´Etaples ek argitaratutako San Pabloren gutunak. San Agustinen eta San Pabloren idatzietan oinarrituta, Luterok defendatzen zuen gizakia Jainkoaren graziak salbatzen eta justifikatzen zuela, eta ez gizakiaren indarrek eta ahaleginek. Gizakiaren baitan dena usteldua zegoela esaten zuen; ekintza onak egitean ere bekatua egiten zuela gizakiak; santuak ere barnetik bekatariak zirela eta haien justifikazioa kanpotik zetorre la; gizakiaren ekintza guztiak txarrak zirela, baita graziaren eraginez egiten zirenak edo santuek egindakoak ere; esaten zuen gizakia ez zutela bere merituek salbatzen, soilik fedeak salbatzen zuela; gizakia ez zuela salbatzen justizia aktiboak, justizia pasiboak baizik; hipokritak zirela barnetik zuzenak eta kanpotik bekatariak zirela pentsatzen zutenak (García Villoslada, 1973). Luterok garbi bereizten zituen gizakiaren ahaleginez lortutako justizia eta Jainkoarengandik datorren justizia. Benetan zorakeria iruditzen zitzaion gizakiak bere ahalmenez Jainkoa maita zezakeela edo legea bete zezakeela pentsatzea. Egin ahalak eginda, Lu terok ulertu zuen Jainkoaren justizia ebanjelioan agertu zela eta gizon zuzena fedetik bizi zela; Jainkoak emandako justiziatik bizi zela gizaki zuzena; gizakiaren merituei begiratu gabe, Jainkoaren justizia pasiboak bihurtzen gaituela zuzen. Ebanjelioko J ainkoa ez dela Jainko eskatzailea, Jainko emailea baizik; Jesukristok gurutzean ordaindu zuela gizakien bekatuen zorra. Aurkikuntza horren aurrean, ordura arte gorroto zuen Jainkoaren justizia, aurrerantzean maitagarria iruditu zitzaion eta kolpetik berpiz tua sentitu zen Lutero. 1515eko apirilaren 29an Obserbantziaren Kongregazio agustindarra Gothan bildu zen Staupitz bikario orokorraren zuzendaritzapean. Luterok gogor eraso zien obserbante zorrotzei. Gothako kapituluaren ostean, Eisleben en jazotako gertaera bat kontatu zuen Lute rok: Santa Anaren monasterio agustindarra inauguratzera joan ziren Staupitz bikario orokorra eta Martin Lutero, eskualdeko bikarioa. Corpus Christiko jaia ospatzen ari zirela, prozesioan Sakramentua eskuetan zuela zihoan Staupitz eta hura ikustean izu ikarak harrapatu zuen Lutero, izerditan blai jarri zen eta hilko zela pentsatu zuen; Kristoren presentziak izutu zuen, meza berrian gertatu zitzaion moduan. Lutero alhaduraz beteta Staupitzengana aitortzera joaten zenean, Staupitzek esaten zion ez zuela benetako bekaturik; Kristok benetako bekatuak barkatzen dituela. Staupitzen aholkuek eta Gersonen idatziek alhadura askotatik askatu zuten Lutero. Ondorioz, Luterok Staupitz defendatu zuen bere aitzindari moduan Erreformaren hasiera Erromatarrei egindako gutunaren komentarioetan aurkitu behar da. 1515eko maiatzean hasi zen Lutero San Pablok Erromatarrei egindako gutuna komentatzen (Denifle, 1904). Komentario horietarako g ida nagusi moduan Lefèvre d' Étaples (Jacobus Faber Stapulensis) humanista frantsesak 1512an argitaratutako San Pabloren gutunari buruzko testua erabili zuen Luterok. Erasmoren Testamentu Berriaren itzulpena eta oharrak 1516ko martxoan agertu ziren eta haiek ere erabili zit uen Luterok. Komentario h orietan gauza askotaz hitz egiten zen: teologia, morala, induljentziak, gotzainak, printzeak eta gauza praktikoak (Smith, 1911). Luterok 1515ean zioen ez zirela santuen ekintzak predikatu behar eta ez zitzaiela gizakiei aholkatu behar haien antzeko ekintzak egiteko. Ez zuen ezer entzun nahi barauaz, bijiliaz, penitentziaz, martiriez. 1516ko udazkenean amaitu zituen Erromatarrei egin dako gutunaren ikasgaiak eta Galaziarrei idatzitako gutuna komentatzen hasi zen. 1517tik 1518ra bitartean Erromatarrei egindako gutunaren komentarioa argitaratu zuen eta galaziarrei egindako gutuna azaldu zuen (García Villoslada, 1973). Garai horretan Luteroren ikasle zen Günther ek defendatu zituen teologia eskolastikoaren kontrako 95 tesiak; defendatzen zuen sinesmenak soilik justifikatzen gaituela; ekintzetan oinarritzen ez den fedeak bakarrik egiten gaituela garbiak eta duinak; grazia rik gabe egiten den guztia bekatua dela, baita ekintza onak ere; apaizaren egitekoa Jesukristoren grazia agertzea zela, eta ez legea irakastea; grazia lortzeko sakramentua hartu ez, baizik sinetsi egin behar zela; jakintsuen ekintza onak, bertuteen antza i zanik ere, bizioak zirela. Baina Luterok ez zekien ziur sinesmena zuten guztiak justifikatzen ote ziren; hebrearrei idatzitako gutuna komentatzean esaten zuen ezinezkoa zela Kristorengan sinesten zuena hiltzea; kristauak beti ziur egon behar zuela salbatuk o zela; Kristori esker norbere bekatuak barkatuak izan zirela (García Villoslada, 1973). Harremanetarako zuen gaitasunari esker atera zuen Luterok Erreforma aurrera. Gaitasun intelektualez baino areago nagusitzen zen Lutero energiaz eta konbikzioaren intentsitateaz. Staupitz ek eragin handia izan zuen Luterorengan. Hark babestu zituenak Lutero ren lagun izan ziren. 1515ean Lutero distrituko bikario bihurtu zenean, Johannes Lang aukeratu zuen Erfurteko priore. Wenzeslaus Linck, berriz, Wittenbergeko monasterioko priore aukeratu zuten. Espalatino, Printze Hauteslearen aholkularia, Luteroren lagun handia izan zen. Oso lagunak izan zituen Luterok Carlstadt, Schurft eta Amsdorf ere. Wittenberg en via antiqua eta via modernaren arteko orientazio intelektual bat proposatzen zen, baina 1516an Lang ek esaten zuen Bibliari eta Elizako Gurasoei buruzko klaseetara ikasle ugari j oaten zela; aldiz, eskolastikako klaseetara 2 3 lagun bakarrik joaten zirela (Roper, 2010). Ebanjelioa eta San Agustinen idatziak irakurri zituelako eta Staupitz ekin izan zituen harremanei esker, aldatu egin ziren justifikazioari buruz Luterok zituen ideiak. San Agustinek sinesmenean zentratzen zuen bere teologia eta Luterorentzat San Agustin ze n teologorik handiena. Luteroren ideia asko San Agustinengan inspiratzen ziren. Luterok Jainko anker bati zion beldurra uxatzen saiatu zen Staupitz; Jainko zigortzailean arreta jarri ordez, gizakiengatik gurutzean bizia eman zuen Kristoren maitasunean arre ta jartzen erakutsi zion Martini. Staupitzek esaten zion Itun Berriko Jainkoak Itun Zaharrekoak baino bihotz xamurragoa zuela. Luterok ez zuen sinesten bere indarrez salba zitekeenik; beraz, ebanjelioa irakurtzeak irteera bat ireki zion: gizakiaren justifi kazioa ez zetorren haren ekintzetatik, ebanjelioak zioena sinestetik baizik (Erikson, 1958). Induljentzien salmenta Induljentzien praktika gurutzaden garaitik zetorren. Alexander Haleskoak merituen altxorra eta induljentzien altxorra bereizi zituen; Kristoren eta santuen merituak biltzen ziren altxor horietan; Elizak Kristoren eta santuen merituen irabaziak pilatzen zit uen eta gordailu horretako merituen buldak saltzen zizkien zigorretatik aske gelditu nahi zutenei. Aita Santuak ahalmena zuen meritu horiek banatzeko, Klemente VI.ak 1343an lege kanonikoan ezarritakoaren arabera. Absoluzioaren bidez edozein bekatu barka zi tekeen, baina zigor tenporala barkatzeko purgatoriotik pasatu behar zen edo aitorleak jarritako penitentzia bete behar zen. Induljentzia bidez ordezka zitekeen zigor hori, b ekatuaren ondorioz jasotako zigor tenporala garbitzeko balio baitzuten induljentziek. Horrela, purgatorioan egin beharreko denbora laburtu zitekeen induljentzien bidez. Hainbat Aita Santuk (Juan VIII.ak, Leon IX.ak eta Urbano II.ak) induljentziak banatuz errekrutatzen zituzten gurutzadetako soldaduak; beste batzuek (Leon IV.ak) zerua agintzen zieten musulmanen kontrako gerran hiltzen zirenei; baziren (Bonifazio VIII.a) Er romarako erromesaldia egiten zutenei induljentzia osoa agintzen zietenak ere (Smith, 1911). Monasterioak edo elizak eraiki eta fundatzeko edo beste proiektuetarako erabiltzen zuen Eliza katolikoak induljentzietatik ateratako dirua. Induljentziak ez ziren g urutzadetako edo katedralak eraikitzeko bakarrik erabiltzen; induljentziak ziren Aita Santuaren aberastasunen iturrietako bat ere. Eliza katolikoarentzat induljentziek bekatuen zigorrak barkatzeko balio zuten, baina Luterorentzat bekatuaren ondorenak sines menaz bakarrik garbi zitezkeen, eta ez ekintza onez, bekatuak aitortuz edo induljentziak ordainduz (Smith, 1911; Olsen, 2012). Albert Brandeburgokoa Magdeburgoko artzapezpiku, Alemaniako primatu eta inperioko Hautesle aukeratu zuten 1514ko martxoaren 9an, osoko induljentziak banatzetik zetorren diruari esker. 10.000 dukat ordaindu behar izan zizkion Erromako kuriari. Diru hori San Pedro katedralaren eraikuntzara bideratu zen eta horren truke, Leon X.ak baimena eman zion Albert i bere lurraldean induljentziak saltzeko. Induljentzien salmentatik lortutako diruaren erdia izendapenaren gastuetara zuzendu zuen eta beste erdia Aita Santu ari igorri zion (Abellán, 1990). Brandeburgoko lurraldeak eta bi Saxonietakoak mugakideak ziren. Saxonia albertotarreko Jorgek eta Saxonia ernestotarreko Frederikok beren lurraldeetan induljentziak predikatzea debekatu zutenean, mugako herri batzuetatik Brandeburgora joaten hasi zen jendea, induljentziak erostera (Elton, 1964; García Villoslada, 1973). Horrelako jokaeren ondorioz jarri zen Lutero Aita Santuaren kontra, nahiz eta aurretik ere bere ikasleen aurrea n induljentzien kontra agertua zen (Oberman, 1992). Luteroren esanetan, benetan damu denak ez du induljentziarik bilatzen; bere gain hartzen du gurutzea; induljentziaz baliatzen denak zigorra ekiditen ikasten du bekatua ekiditen baino gehiago (Brecht, 1985 ). Brandeburgoko Albert ek 1517ko urtarrilean Juan Tetzel fraide dominikarra aukeratu zuen induljentziak predikatzeko, hilean 300 florinen truke; agindu zuen inork ez ziezaiola eragotzi induljentzien salmenta. Albert ek induljentziak irabazteko Instructio summaria argibideak zehaztu zituen: damua, aitortza, elizak bisitatzea, norberaren zegokion tasa ordaintzea. 1517ko apirilean hasi zen Tetzel Leon X.ak ateratako induljentzia osoa predikatzen. Induljentzien bidez purgatorioko sufrikarioak nola ekidin zitezkee n predikatzen zuen Tetzel ek (Smith, 1911); esaten zuen purgatorioko sua ekidin zezaketela bekatariek, damutu beharrik gabe, penitentziarik egin gabe edo absoluziorik gabe; esaten zuen edozein bekatu barka zitekeela diruaren truke; etorkizuneko bekatuentza t ere induljentziak saltzen zituela; txanponak kaxa ukitzen zuen unean bertan arima purgatoriotik askatzen zela. Jende asko joaten zen Wittenberg etik Tetzel ek predikatzen zuen herrietara, induljentzia irabazteko asmoz. Luterok gehiago baloratzen zituen pietatezko eta maitasunezko ekintzak induljentziak baino; Kristok Ebanjelioa aldarrikatzeko esan zuen, ez induljentziak predikatzeko. Tetzelen Instrukzioak Luteroren eskuetara heldu zirenean, 1517ko urriaren 31n, protesta gutun bat bidali zion Luterok Brandeburgoko Albert i, tesien eskuizkribuarekin batera (Roper, 2010). Artzapezpikuari esaten zion erretira zezala Instructio Summaria eta predikatzeko beste modu bat ezar zezala; bere ardurapeko arimak heriotzaren bidean utzi zituela eta haien kontuak eman beharko zituela. Induljentziak predikatzen zituztenek esandako astakeriak gogorarazten zizkion artzapezpikuari. Esaten zion lurraldean zehar zabaldu zutela Aita Santuaren induljentzia, Erromako San Pedro berreraikitzeko; ats ekabea ematen ziola induljentziari emandako esanahi faltsuak. Post datan esaten zion bidaltzen zizkion tesiak irakurtzeko. Bizitza lanpetua: administratu, idatzi eta irakatsi 1515eko maiatzean Lutero distrituko agustindarren bikario izendatu zutenetik, Teologiako irakasle eta Agustindarren bikario moduan sinatzen zituen gutunak. 1516ko urriaren 26an Wittenberg etik Erfurteko priore John Lang i idatzitako gutunean idazkari pare bat behar zituela esaten zuen Luterok; izan ere, hainbat eginkizun zituen: gutunak idatzi, jatorduetan irakurri, ikasketa buru, komentuan eta parrokian sermoiak egin, ordenako distrituko bikario lanak, Leitzkau ko arrain haztegietako negozioa kudeatu, Herz berg eko fraideen abokatu lana egin Torgauko auzitegian, San Pabloren eta Salmoen irakasle laguntzaile, ikastaroak eman, meza eman. Luterok zioen Galaziarrei egindako gutuna komentatzen hasi behar zuela biharamunean, baina beldur zela izurriteak ez ote zio n jarraitzen utziko; izurritearen ondorioz jende asko ari zela hiltzen; izurriteak indar gehiago hartzen bazuen, fraideak beste lurralde batzuetara bidaliko zituela; berak obedientziagatik jarraitzen zuela han; heriotzari beldurra baziola, baina ez zuela e spero Jainkoak beldur horretatik askatuko zuenik (García Villoslada, 1973; Roper, 2010; Smith, 1911; Greiner, 1956). Jainkoaren justiziak sortzen zion erruduntasunari eta izuari ihes egiteko ahaleginean, denboraldi batez Pariseko Unibertsitateko kantzilerra zen Juan Gerson teologo mistikoaren lanak irakurri zituen Luterok eta horrek atsedenaldi bat eman zion. Gersonek e saten zuen bekatu guztiak ez zirela astunak; ez zela hain larria ordu jakinetan ez errezatzea, eskapulariorik ez eramatea eta Aita Santuaren arauren bat ez betetzea (García Villoslada, 1973). Juan Tauler mistikoak (1300 61) eta Theologia deutsch ek (hamalaugarren mendeko testu bat zen) ere eragin sakona izan zuen Luterorengan. Luterok testu hori defendatu zuen Ecken erasoen aurrean. Eck ek zion liburu horrek eta Johannes Tauler en idatziek ez zutela Elizako Gurasoen lanek zuten autoritaterik. Ta ulerrek alemanez predikatzen zuen, Luterok bezala. Alemanez idatzitako testuak iraintzea leporatu zion Luterok Eck i. Luterok esaten zuen Bibliatik eta San Agustinen idatzietatik adina ikasi zuela Theol ogia deutsch liburutik. Liburu horrek zion kristauak bere borondatea Jainkoaren borondatearen mendean jarri behar zuela; Jainkoaren espirituaren mendean egon behar zuela gizakiaren borondateak; kristauaren borondatea Jainkoaren borondatearekin elkartzen zenean, Jainko tiar bihurtzen zela; kristauak bere buruari uko egin behar ziola; ahalegintzeari utzi eta Jainkoaren maitasunera ireki behar zuela. Konfiantza osoa zuen Jainkoaren errukian eta kanpoko ekintzei ez zien balorerik ematen. Jainkoaren ezagutza arra zionala gutxietsi egiten zuen. 1516ko abenduaren 15ean idatzitako gutunean Luterok Espalatinori esaten zion ez zuela ikusi Tauler ena baino teologia osasungarriagorik, Ebanjelioarekin hura baino adosago zegoenik. Luterorentzat eskolastiko guztiena baino teologia sendoagoa zen Taulerrena. Bibliaren eta San Agustinen ondoren, Tauler zen Luterori gehien irakatsi zion irakaslea (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Frederiko Hauteslea lurralde sakratuetan erromes ibilia zen eta erlikia bilduma handia zuen. Wittenberg eko Gaztelu Elizan gordetzen zituen objektu sakratuak. Bost mila erlikiatik gora zituen, purgatorioko urte mordo bat ordezkatzeko balio zutenak. Gainera , urtero milaka meza ematen ziren eliza saxoietan, Frederiko ren arimaren alde. Luterok gaitzetsi egiten zituen praktika horiek guztiak, superstiziosoak iruditzen zitzaizkiolako. Hautesleak Staupitz gotzain izendatu nahi zuen, baina Luterok pentsatzen zuen Staupitz ek ez zuela izendapena onartu behar. Azkenean, Staupitz ek ez zuen onartu izendapena eta laster galdu zituen printzearen faboreak. Luterok Staupitzen alde egin zuen 1517ko azaroan Wittenberg etik printzeari bidalitako gutunean. Gutun hori alemane z idatzi zuen, eta ez latinez, ordura artekoak bezala; gutunean printzeari esaten zion Staupitzek beti egin zuela hark esandakoa. Gainera, esaten zion beste zergarik ez jartzeko, zerga horrek jendearen aurrean zuen ospea murriztuko zuela eta (Smith, 1911). Espalatinok Luterori gutunez esan zion bikario orokorra zen Staupitz gotzain izendatu nahi zuela printzeak. 1516ko ekainaren 8an idatzitako gutunean Luterok Espalatinori esaten zion Frederiko Jakintsua argia zela munduko gauzetarako, baina Jainkoaren eta arimen salbamenerako gaietan itsua zela. Garai batean gotzain izatea gauza handia zela, baina orain ez zuela halako osperik, izan ere, gotzain izateak sabelkeriazko eta lasaikeriazko bizitza bat eramatea esan nahi baitzuen, Sodoman eta Erroman egiten zen bezala. Luterok asko idatzi zuen eta inprimategiari esker asko hedatu ziren haren idatziak. Emazteak liburuetatik diru apurren bat eskura zezakeela esaten bazion ere, berak ez zuen onartzen bere liburuengatik ezer kobratzerik, ez baitzitzaion egokia iruditzen sine smen kontuekin negozioa egitea. Inprimatzaile batzuek nahiko diru irabazi zuten Luterori esker, haren liburuak ondo saltzen zirelako (Friedenthal, 1970). Liburuetan hainbat irudi, grabatu eta karikatura sartzen zituen, lelo eta satirekin batera. Irudi batz uk Luterok berak diseinatu zituen, baina sarri sartzen zituen Lucas Cranach Zaharrak egindako irudiak, horien bidez ederki adarra jotzen ziolako Aita Santuari. Sarri erabiltzen zuen hizkuntza trauskila ere, gorozkiak, puzkerrak eta genitalak aipatuz (Hausr ath, 1904). Luterok sarritan ezizenak erabiltzen zituen bere etsaiei dei egiteko: Jeronimo Aleander lehoia, Eck tentela, Alveld astoa, Hieronymus Emser ahuntza, Hieronymus Düngersheim idia, Teo Aita Santua otsoa, Dam txerria, Thomas Murner katua, Lovaina e do Koloniako astoak (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Tesiak Aldaketa garaiak ziren Elizaren baitan. Juan Francisco de la Mirandolak elizgizonen erreforma eskatzen zuen. 1517ko apirilaren 18an Luterok bere lagun Juan Lang i esaten zion San Agustinen teologia nagusi zela Wittenberg eko unibertsitatean; Aristotelesen teoriak erortzen ari zirela eta Lonbardoren Sententziak aspergarriak gertatzen zitzaizkiela ikasleei. Ikasleak bildu nahi izanez gero, Biblia edo San Agustin azaldu behar zirela. Lutero eta haren jarraitzaileek zioten gizakiaren borondatea ez zela aske; gr aziarik gabe, mendekoa zela; justuak kondenatu egiten zirela eta bekatariak salbatu (García Villoslada, 1973). Bi joera teologiko bereiz zitezkeen XVI. mendearen hasieran: literalistena eta espiritualistena. Literalistek, San Jeronimoren eta Erasmoren ildotik, zentzu literalean interpretatzen zituzten Eskriturak. Espiritualistentzat eta Luterorentzat, Eskritura Sak ratuen espiritua eta barne zentzua ziren garrantzitsuak. Luterok San Jeronimoren aurretik jartzen zuen Agustin; esaten zuen jakinduria kristaua edukitzeko ez dela nahikoa grekoa eta hebreera ezagutzea; sinesmena ezinbestekoa zela. San Jeronimok hizkuntza a sko jakin arren eta Agustinen bat bakarra ezagutua arren, Jeronimo ez zela Agustinen parera heltzen. Erasmok besterik pentsatzen bazuen ere, Luterorentzat sinesmenak bakarrik balio zuen. (García Villoslada, 1973). 1516ko urriaren 19an Espalatinori idatzita ko gutunean Luterok zioen Erasmok hobeto ulertuko zukeela San Pablok esandakoa, San Agustinek pelagianoen kontra esanak ( Espirituaz eta letraz ) irakurri izan balitu (García Villoslada, 1973). Luterok Erromaren kontra bere bizitzan izan zuen etsaitasuna 1517 eta 1520 arteko urteetan garatu zen, batez ere. Erromako San Pedroren basilika eraikitzeko dirua behar zuten Julio II.ak eta Leon X.ak; horretarako, induljentziak saltzeari ekin zioten. 1517ko urrian Luteroren ikasle zen Franz Günter ek teologia eskolastikoaren kontrako 97 tesi idatzi zituen, teologia ikasteko Aristoteles ez zela beharrezkoa defendatuz. (Abellán, 1990). Garai haietan ohitura arrunta zen gai bati buruzko ikuspegi bat defendat u nahi zuten jakitunek beren tesiak elizako atean zintzilikatzea. Historia aldetik frogatua ez badago ere, legendak dio horixe egin zuela Luterok 1517ko urriaren 31n, Santu Guztien egunaren bezperan: induljentziei buruzko 95 tesi iltzatu zituen Wittenberg eko gazteluko elizaren atean. Tesiak induljentzien kontrako aldarrikapen moduan idatzi zituen Luterok, induljentziek ziurtasun faltsu bat ematen baitzieten bekatariei. Tesiak Aristotelesen etikaren eta teologia eskolastikoaren eta pelagiarraren (Ockham, Es koto, Biel, D´Ailly…) kontrakoak ziren. Tesiak ezagutarazi zituenean, bere izena aldatu zuen Luterok; ordura arte aitaren deitura erabili zuen: Luder; ordutik aurrera, Luther deitura erabiltzen hasi zen. Luterok saiatu zen Erfurteko unibertsitatean Aristoteles baztertu eta San Agustinen teologia nagusi jartzen (Elton, 1964); John Lang i 1517ko maiatzaren 18an idatzitako gutunean esaten zion Aristoteles bere tronutik erortzen ari zela eta San Agustinen teol ogia aurrerapen azkarra egiten ari zela beren unibertsitatean (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Nurenberg en eta Wittenberg en harrera ona izan zuten tesi horiek, baina Erfurten ez. 1518an erabaki zen Wittenberg eko Unibertsitatean Aristotelesen arab era emango zela filosofia, baina tomisten eta eskotisten komentario eskolastikorik gabe; gainera, autore klasiko gehiago irakurriko zituzten beren jatorrizko hizkuntzan. Erreformaren hasierako eguntzat hartzen dute lurralde protestanteek 1517ko urriaren 31koa. Luterok ez zuen bere tesiak hedatzeko asmorik hasieran. Juan Lang i ezagutarazi zizkion tesiak 1517ko azaroaren 11n, baina bere asmoa ondorioei buruzko haren iritzia ezagutzea zen. 1518ko martxoaren 5ean gutun bat idatzi zion Luterok Nurenberg eko Christoph Scheurl i, tesiak hedatu izana deitoratuz; Scheurl i esaten zion haren bi gutun jaso zituela, bata alemanez eta bestea latinez, eta Albrecht Durer en opari bat ere bai; esaten zion ez zuela nahi izan tesiak jende artean zabaltzerik. Lagun gutxi batzuei bakarrik bidali nahi izan zizkiela tesiak, azter zitzaten; onartzen ez bazituzten baztertzeko edo, onartuz gero, argitara zitzaten; damutua zegoela tesiak idatzi izan az. Puntu batzuetan oraindik ziur ez zegoela zion. Ez dirudi Luterori gehiegi gustatzen zitzaizkionik 95 tesi horiek; horregatik, eraberritu eta alemanez argitaratu zituen 1518ko apirilean, Induljentzia eta graziari buruzko tratatu moduan (García Villoslad a, 1973; Roper, 2010). Luteroren tesiak oso ezagunak bihurtu ziren eta onartuak izan ziren, batez ere humanisten zirkuluetan. Tesiak itzuli eta inprimatu egin zituzten eta teologoei ez ezik, jendeari ere banatu zitzaizkien. Bi hilabetetan Alemania osora eta beste lurraldeetara h edatu ziren tesiak: Augsburgora, Hanburgora, Nurenberg era, Alsaziara, Ingalaterrara. Luterok harreman onak zituen. Horrela, Staupitz en eta Scheurl en bidez jarri zen harremanean Nurenberg eko humanistekin eta politikoekin. Erasmusen bidez heldu zitzaizki on tesiak Tomas Morori. Luteroren Tesien hasierako formulazioa ez zen tesiei zegokiena. Gainera, ez dago garbi Wittenberg eko elizaren atean iltzatu zituztenik ere. Tesietako asko katoliko ortodoxoak ziren, baina baziren Elizaren altxor espirituala ukatzen zutenak ere. Tetzel dom inikoak Luteroren tesiak irakurri zituenean, Aita Santuaren autoritatea azpimarratzeari ekin zion eta horretarako, Conrad Wimpina teologoak idatzitako ehun eta sei anti tesi defendatu zituen. Antitesi horiek Wittenberg era heldu zirenean, erre egin zituzten, Luteroren baimenik gabe. Tesiak argitaratu eta laster Luterok Induljentziaren eta graziaren sermoia argitaratu zuen, 20 tesiren modura idatzita. Sermoi horrek arrakasta handia izan zuen, bi urteren buruan 25 aldiz argitaratu baitzen. Hor esaten zuen induljentziak alferrikakoak eta kaltegarriak zirela eta inor ez zutela purgatoriotik askatzen. Tetzel ek berehala eman zien erantzuna hogei tesi horiei. Luterok eta Tetzelek eztabaidan jarraitu zuten, Tetzel 1518an Leipzig eko komentura erretiratu zen arte. 1519ko abuztuaren 11n hil zen Tetzel, Miltitz ek berarekiko hartu zuen jarreragatik tristatuta (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). 1518ko otsailaren 15ean gutun bat idatzi zion Luterok George Espalatinori, bi galderari erantzunez. Galdera bat zen ea ekintza onak zerk motibatzen dituen. Luterok esaten zuen itxaropen gabeziak eta konfiantzak animatu behar zituela ekintza onak: norberare ngan itxaropenik ezak eta Jainkoaren grazian konfiantzak. Beste galdera induljentzien ahalmenari buruzkoa zen. Luterok esaten zion induljentziak arimak iruzurtzeko zirela eta halakorik ez erosteko. Esaten zuen behartsuak baztertu eta induljentziak erosten dituztenek gaitzespena merezi dutela. Luteroren lehen asmoa Tesiei buruzko kontsulta egitea izan bazen ere, hark uste baino lehen argitaratu ziren tesiak alemanez eta latinez. 1518ko maiatzaren amaieran gutun bat idatzi zion Luterok Leon X.ari, tesiak azaltzeko tratatu bat egiten ari zela esan ez. Luterok 95 tesiei buruzko azalpenak eman zituen Resolutiones disputationum de indulgentiarum virtute liburuxkan. Wittenberg en amaitu zen argitalpena 1518ko abuztuaren erdi aldera eta Leon X. Aita Santuari eskaini zion liburuxka. Luterok zion ez zutela iritziz aldaraziko, ez Santo Tomasek, ez Guraso Santuek; kontzilio unibertsal batek bakarrik argitu zezakeela Eskrituran dagoen egia. Luterok Eliza ez uzteko borondatearen berri eman zuen; esaten zuen Aita Santuaren hitzak onartzeko prest zegoela (García Villoslada, 1973). 1518ko abuztuaren 7an Erromara joateko deialdi bat etorri zitzaion Luterori Wittenberg era (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Reuchlin (1455 1522), Melanchthon en osaba irakaslea, hebreeran aditua eta liburu sakratu juduen defendatzaile sutsua izan zen; hebreeraren ikasketak sustatu zituen mendebaldean. Haren defendatzailea izan zen Hutten go Ulrico (1488 1523), poeta, Luteroren aldekoa eta Aita Santuaren eta kleroaren etsaia. Dominikoak filosofia eskolastiko tradizionalaren defendatzaileak ziren. Koloniako dominikoek Enperadoreari eskatu zioten hebreerako liburuak ezabatzeko eta Reuchlin neurri horren kontra agertu zen. Orduan, D ominikoek Reuchlin heretiko moduan epaitu nahi zuten. Reuchlin ek ez zuen juduak jazartzerik nahi; pentsatzen zuen juduek Mesias baztertu zutela eta hortik zetorrela haien zoritxarra. Juduen arerioek (horien artean, Pfefferkorn judu konbertituak) haien liburu guztiak bildu eta erre nahi zituzten, Testamentu Zaharraren salbuespenarekin ; horretarako, Enperadorearen babesa lortu zuen. Dominikarrak Mainzeko inkisizioaren alde jarri ziren; humanistak eta Lutero, berriz, Reuchlin en alde. Reuchlin en gramatikarekin ikasi zuen hebre arra Luterok Erfurt en, Lang en laguntzaz. Gai horri buruz gutunak idatzi zizkion Luterok bere lagun Spalt eko George Burkhardt i, Espalatino deituari: 1514ko otsailean idatzitako gutunean esaten zion Reuchlin en idatzietan ez zegoela ezer arriskutsurik (S mith, 1911). Lutero Reuchlin en alde bazegoen ere, baztertu egiten zuen humanismoak gizakiaren askatasunaz pentsatzen zuena; humanistek gizakiaren askatasuna eta berezko ontasuna aldarrikatzen zuten, baina Luterok gizakiez zuen ikuspegia ezkorragoa zen ( GarcíaVilloslada, 1973; Roper, 2010). Mainzeko artzapezpikuaren salaketaren bidez jaso zuen Leon X.ak Luteroren berri. Artzapezpikuak bere kontseilariei, Magdeburgoko Unibertsitateko teologoei eta juristei bidali zizkien 95 tesiak. Kontseilariek, tesiak heretikoak zirela iritzita, esan zuten t esiak Erromara bidaltzeko. Artzapezpikuak Erromara bidali zituen tesiak. Sylvester Prierias dominikoak Aita Santuaren Aginteari buruzko Martin Luteroren tesi harroxkoen kontrako elkarrizketa argitaratu zuen Aita Santuaren izenean. Leon X.ak pentsatu zuen a uzi hori ordena agustindarraren bikario orokorra zen Gabriel de la Volta agustindarren jeneralaren esku uztea. Voltak Staupitzi esan zion Lutero atzera egitera behartzeko. Staupitz ek haren kontrako akusazioen berri eman zion Luterori, baina Luterok erantz un zion Tauler en teologiari jarraitu besterik ez zuela egin eta haren arabera, gizakiak Jesukristoz bakarrik fidatu behar zirela; ez zirela beren merituez eta ekintzez fidatu behar (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). 1518ko martxoaren 21ean John Lang i idatzitako gutunean Luterok zion induljentzia saltzaileak sututa ari zirela pulpitutik Luteroren kontra predikatzen. Lutero berehala erreko zutela esaten ari zirela eta Heidelberg era ez joateko aholkatzen ziotela. Luter o ziur zegoen Printzeak babestuko zuela eta ez zuela utziko bera Erromara eramana izan zedin. Tetzel en Positiones tesien erretzea nola gertatu zen esaten zion; esaten zion berak ez zuela zerikusirik izan erretze horretan. Printzeak, Hiriko kontseiluak eta beretako inork jakin gabe egin zutela. Tetzel en jarraitzaileak suturik zeudela, baina bera errugabea zela zion Luterok (Roper, 2010). Staupitz eta Kaietano 1518ko martxoaren 31n idatzitako gutunean Luterok Staupitzi esaten zion Taulerren teologiarekin jarraitzen zuela; hark irakasten zuenez, gizakia Jesukristoz bakarrik fida daitekeela; ez otoitzez, ez merituez, ez ekintzez; Jainkoaren graziaz bakarrik fida d aitekeela. Staupitzek Heidelberg era deitu zuen Alemaniako Kongregazioaren kapitulua. 1518ko apirilean elkartu ziren Heidelberg en Alemaniako obserbantziako hainbat komentu agustindarretako ordezkariak, teologoak eta ikasleak. Luterok Heidelbergera joateko salbokonduktoa lortu zuen eta hara joan zen, Beyer ikaslearekin batera. Luterok idatzitako 40 tesiak defendatu behar zituen Beyer ek. Kapitulu horretan Lang hautatu zuten distrituko bikario eta Staupitz berretsi zuten Alemania r Kongregazioko bikario moduan. Staupitz ek hala eskatuta, Luterok defendatu zuen justifikazioa sinesmenetik datorrela eta ez sakramentuetatik; gizakiaren justifikazio guztia Jainkoaren ekintza zela, Jainkoarena bakarrik. Jainkoaren legeak ez duela gizakia justifikatzen; legeak bekatua ugaltzen duela; legeak oztopoak jarri besterik ez duela egiten; gizakiaren lanek ere ez dutela laguntzen, gizon guztiak ustelduak daudelako; ekintza onak eta txarrak baliokideak direla, bekatuak zikintzen baititu bi ekintza motak. Heidelbergeko eztabaidari esker Luterok agustindarren artean bere teologia ezagutarazi zuen. Heidelbergeko eztabaidak erakutsi zuen Luteroren teologia induljentzien kritika baino zerbait gehiago zela. Beste jarraitzaile batzuk ere bereganatu zituen Luterok: Wolfgang Capito eta Martin Bucer. Luteroren teoriak gizakiaren borondate askea ukatzen zuen eta filosofiak teologiarako baliorik ez zuela esaten zuen; arrazoiari begirune gutxi izan behar zitzaiola, emagaldua zelako. Heidelberg etik baikor eta osasun onarekin itzuli zen Lutero. Tetzel erretiratu ostean, berehala irten zen plazara Eck, Ingolstadt eko unibertsitateko teologiako irakaslea eta humanista ospetsua. Ordura arte Lutero eta Eck lagunak izan baziren ere, Eck ek Luteroren Tesiak irakurri zituenean, 95 tesien errefutazio bat idatzi zuen: Obeliskoak ; liburu horretan heretikotzat jotzen zituen Tesiak eta Juan Husen ideiekin alderatzen zituen. Eckek esaten zuen Luterok Bohemiako Hus en teoriak sustatu zituela. Luterok Asteriskoak, Eck en Obeliskoen kontra idatziarekin erantzun zion. Carlstadt ek Luteroren jarrera defendatu zuen. Eck ek Carlstadt ekin eztabaidatu nahi zuen teoria horiei buruz eta 12 tesi argitaratu zituen. Lutero tesi horiei buruz Eck ekin eztabaidatzeko prestatu zen (Roper, 2010). Printzeak ezkutuan erregaluak bidaltzen zizkiola ikusita, Lutero ziur sentitzen zen, bazekielako Frederiko printzeak babesten zuela. Bien arteko bitartekari lana Espalatinok egiten zuen, Frederikoren aholkularia eta liburuzaina baitzen Espalatino. Wittenbe rgeko irakasleak (Amsdorf, Carlstadt, Melanchthon), Nurenberg eko Wenceslao Link, Wilibaldo Pirckheimer eta Alberto Dürer Luteroren alde jarri ziren; Erfurt ekoak, berriz, Eck en alde, Juan Lang en salbuespenarekin (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). 1518an Luterok Ebazpenak idatzi eta Leon X.a Aita Santuari eskaini zion; liburu horretan induljentziei buruzko bere ikuspegia ematen zuen. 1518ko maiatzaren 30ean gutun bat idatzi zion Luterok Staupitzi, Ebazpenak liburua Leon X.ari bidaltzeko eskatuz. Apaltasunez idatzi zion Luterok Leon X.a Aita Santuari; esaten zion berari buruzko txosten txarrak hedatu zituztela eta Aita Santuaren aurrean bere izena zikintzen saiatu zirela, bera Aita Santuaren boterearen kontra jardun izan balitz bezala. Luteroren iritz iz, predikariek pentsatzen zuten edozer gauza esan zitekeela, Aita Santuaren izenean; predikari horiek gezurra eta pozoia barreiatu zituzten. Luteroren iritziz arerioek ez zuten onartu berak bazuela autoritatea induljentziez, errukiaz eta barkamenaz hitz e giteko, gai horietan doktore zelako. Aita Santuari esaten zion botere espiritualaren aldekoa zela eta haren babesa nahi zuela; etsaiek esaten zuten bezalakoa izan balitz, Saxoniako Hautesle Frederikok ez zukeela Wittenberg eko Unibertsitatean edukiko; esaten zion Kristoren epaia jasoko zuela Aita Santuaren tronuaren bidez; behartsua zela, ezer galtzekorik ez zuela eta beldurrik ez zuela. Leon X.ari Luteroren Ebazpenak eta haren eskaintza heldu zitzaizkionean, prozesu kanoniko bat ireki zuten eta 1518ko ekainean Luterori agindu zioten Erromako kuriara agertzeko hirurogei egunen barruan, han bere dotrinaren berri emateko. Dei hori abuztuaren 7an jaso zuen Luterok. Aita S antuak gutun adeitsu bat bidali zion Luterori, Erromara joateko gonbidapenarekin eta bidaia rako dirua eskainiz, han aitortza egiteko. Luteroren lagunek ikusi zuten egoera arriskutsua zela. Staupitz ek esan zion gurutzea bakarrik espero zezakeela; defendatzaile gutxi zituela; Wittenberg utzi eta beregana joatea nahi zuela (Smith, 1911; García Villoslada, 1973). Aita Santuaren gutuna j aso bezain azkar idatzi zion Luterok Espalatinori, Saxoniako Frederikorengan baitzuen esperantza. Honela esaten zion Luterok Espalatinori abuztuaren 8ko gutunean: orduan zeukala inoiz baino gehiago Espalatinoren beharra, printzearen eta Enperadorearen lagu ntzaz lor zedin bere prozesua Alemanian egitea; lehenbailehen printzearen aholkua eta laguntza lor zitzala. Esaten zion entzun zuela Kaietano kardinalak Aita Santuaren mandatua zuela Enperadorearengandik eta printzeengandik Lutero aldentzeko. Lagunei iruditzen zitzaiela Frederiko printzearen salbokondukto bat lortu behar zuela haren lurraldeetatik zehar ibitzeko. Baina, Frederiko printzeak ez zion salbokondulto rik eman, pentsatzen baitzuen Luterok ez zuela Erromara joan beharrik izango eta Kaietanoren aurrean aurkeztu beharko zuela. Kaietanori ez zion halako asmo txarrik sumatu Frederikok; beraz, Enperadorea eta Aita Santua ez zirikatzea pentsatu zuen (García Villoslada, 1973). 1518ko urriaren 14an Carlstadt i idaztitako gutunean Luterok esaten zuen bere kausak itxura txarra hartu zuela egun horietan. Aita Santuaren legatuak ez zuela nahi eztabaida publikorik. Hark entzun nahi zuen bakarra hau zela: Luterok aitor zezala erratua zegoela eta erretraktatu egiten zela. Baina, Luterok ez zuela horrelakorik egin nahi. Eztabaida gogorrena bi artikuluez izan zela: induljentziak ez zirela Kristo Salbatzailearen merituen altxorra eta Jaunaren mahai santura hurbildu nahi zuen gizakiak sinet si egin behar zuela (García Villoslada, 1973). Kaietano kardinala, Aita Santuak Alemanian zuen legatua, Gaetan jaioa zen; Tomas del Vio zuen izena eta Letrango V. kontzilioan ezaguna bihurtu zen. Akinoko Tomas en Summa Theologica ren komentario bat idatzia zuen eta humanista zen. Leon X. Aita Santuak turkoen kontrako gurutzadan alemanen babesa ziurtatzeko bidali zuen Kaietano Alemaniara, baina Luteroren auziari ere laster heldu zion. Maximiliano I.a Enperadoreak gutun bat idatzi zion Aita Santuari 1518ko abuztuaren 5ean, Luteroren eztabaid a erabaki zeza n; Erromak erabakitzen zuena betearaziko zuen Enperadoreak. Aita Santuak Kaietanori esan zion Luterori dei egin eta hutsegiteez erretraktatuarazteko; hutsegiteak zuzentzen bazituen, Aita Santuaren barkamena emateko; aldiz, erretraktazioa egitera ukatzen ba zen, preso hartu eta Erromara eraman zezatela. Kardinal legatuaren esanak betetzen ez bazituen, printzeei exiji ziezaiela heretikoa atxilotu eta eskumikatzea (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Agustindar ordenako jeneralari ere esan zion bere bitartek o guztiak erabiltzeko fraide hori atxilotzeko. Gabriel de la Voltak, Staupitzi eskatu ordez, Saxoniako agustindarren probintziala zen Gerardo Heckert i eskatu zion Martin Lutero atxilotzeko (Campos y Fernández de Sevilla, 2017). 1518ko irailaren 25ean Wittenberg eko irakasleek gutun bat bidali zioten Miltitz i; gutunean eskatzen zioten Aita Santuari eska ziezaiola Luterori epaia Alemanian egiteko, epailari inpartzialen aurrean, eta ez Erroman. Aita Santuari ere idatzi zioten esane z Lutero ezin zela Erroman aurkeztu, osasun txarra zuelako eta bidaiaren arriskuengatik (García Villoslada, 1973). Bere aldetik, Frederiko printzeak Kaietanori esan zion Alemanian egin behar zela epaia, susmagarriak ez ziren epailarien aurrean. Kaietanok esan zion Lutero Augsburgora berarengana joaten bazen, biguntasunez jokatuko zuela. Frederikok Luterori aholkatu zion aurkez zedila kardinalaren aurrera. Augsburgon biltzekoa zen dieta inperiala. Hiri handia eta boteretsua zen Augsburgo. Bertan bizi zen Fuggertarren familia ere. Frederiko Jakintsuak botere politiko handia zeukan, haren sostengua garrantzitsua baitzen Maximiliano Enperadorearen semea zen Kar los Enperadore izendatu ahal izateko. Bestalde, Lutero jakinaren gainean zegoen Kaietanok Aita Santua eta Enperadorea elkartu nahi zituela Luteroren kontra. Lutero Saxoniako printzearen salbokonduktoarekin eta bi aholkularirekin heldu zen Augsburgora eta k armeldarren komentuan hartu zuen ostatu, han ez zegoelako agustindarren komenturik. Fugger tarren gazteluan hartu zuen ostatu Tomas del Vío (Kaietano) kardinalak. (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). 1518ko urriaren 12an egin zuten elkarrizketan hiru ga uza eskatu zizkion Kaietanok Luterori: hutsegiteez damutu eta erretraktatzeko; hutsegite horiek berriro ez zituela errepikatuko agintzeko; Elizaren bakea aztoratuko zuen dotrinarik ez aldarrikatzeko aurrerantzean. Luterok esan zion Elizaren kontrako ezer e z zuela irakatsi. Luterok eta Kaietanok gai hauei buruz eztabaidatu zuten (García Villoslada, 1973; Roper, 2010): Merituen altxorraren izaera eta sinesmena. Kaietanok esaten zuen Luterok ukatu egiten ziola Aita Santuari Kristoren eta santuen merituez baliatzeko gaitasuna. Luterok zion Kristok bere merituen bidez induljentzien altxorra eskuratzen bazuen, merituak eta a ltxorra ez zirela gauza bera; merituen bidez irabazitako zerbait zela altxorra. Induljentzien praktikak erakusten zuten sinestun batzuek besteengatik errezatzen zutela eta salbamena ahalegin kolektiboa zela. Luterok, aldiz, pentsatzen zuen kristauak bakarr ik egiten ziola aurre Jainkoari; jarrera bakartia defendatzen zuen. Kaietanorentzat, sakramentuak berez ziren baliodunak eta eraginkorrak; baina, Luterorentzat, sakramentuek sinesmenaren beharra zuten eraginkorrak izateko; gizakia ez zuten sakramentuek justifikatzen, Kristoren hitzan duen sinesmenak baizik. Kaietanorentzat , sakramentuen ekintza ez zegoen sinesmenaren mendean, kristaua ez zegoelako ziur bere sinesmenaz. Luterorentzat Aita Santuen aurretik Jainkoaren hitza zegoen, haiek ez baitziren hutsezinak. Esandakoak ezeztatzeko eskatzen zion Kaietanok, baina Luterok esaten zion ez zituela ezeztatu nahi, Eskrituretan oinarrituta oker zegoela egiaztatzen ez zuten bitar tean. Luterok zion ez zuela Eliza erromatarraren dotrinaren kontra joan nahi; bere esanak azter zitzatela Aita Santuak eta Unibertsitateek. Staupitzek Kaietanori eskatu zion eman zezala baimena Luterok idatziz erantzun ahal izateko; hori onartu egin zuen Kaietanok. 1518ko urriaren 15 ean erantzun idatzia eman zion Luterok kardinalari; esaten zion Jainkoari gizakiei baino lehen obeditu behar zaiola; Aita Santuaren autoritatea kontzilioaren mendean eta argudio hobeak dituen edozein kristau leialen mendean dagoela; Kaietanok esan zion ez zuela bere aurrean ikusi nahi erretraktatu bitartean. Dietako azken bileran, urriaren 14an, Kaietanok eskatu zuen Staupitzek esku har zezala, Luteroren agintari moduan. Staupitzek jakin zuen agustindarren ordenako buru zen Gabriele dela Voltak Kaietanori agindu ziola Lutero atxilotu eta Erromara bidaltzeko. O rduan, Staupitzek boto agustindarretatik aske eta bere kontroletik at utzi zuen utzi zuen Lutero. 1518ko urriaren 17an Augsburgon idatzitako gutunean Luterok Kaietanori esaten zion Staupitz bikarioak apalki pentsatzeko eskatu ziola. Luterok zion aitortzen zuela errespetuz hitz egin zuela Aita Santuaz, baina ez zela behar bezain apala izan; sukartsuegia izan zela eta ez zuela gotzaina behar besteko adeitasunez tratatu; aurrerantzean kontu gehiagoz ibiliko zela eta ez zuela induljentziez hitz egingo; isilik egongo zela, induljentziak predikatzen zituztenak ere neurritsuak agertzen baziren. Kaietanok ez zion erantzun Luterori. Luterori bere lagunek aholkatu zioten Augsburgo uzteko eta urriaren 20 21eko gauan ihes egin zuen Augsburgotik. Nurenberg en Alberto Dürer ezagutu zuen eta 26an Mansfeld ko Albertorekin egon zen. Urriaren 31n heldu zen Wittenbergera. Garai horretan Lutero konbentzitua zegoen martiri izango zela eta bere burua Kristorein alderatzen zuen, martiri izatea bilatzen ez bazuen ere (Roper, 2010). Kaietano kardinalak Dietako eztabaidaren berri eman zion Frederiko Hautesleari; Luterok ere gertatutako guztiaren berri eman zion printzeari, eta eskatu zion Erromara ez zezala bidali. Bi ikuspegiak ezberdinak ziren. Kaietanok gutun bat idatzi zion Saxonia ko Hautesleari Lutero bere lurraldetik kanporatzeko edo Erromari entregatzeko esanez. Printzeak kardinalaren gutunaren kopia bat eman zion Luterori, gezurta zezan. 1518ko urriaren 31ren ostean argitaratu zituen Luterok Augsburgoko eztabaidako oharrak, Acta Augustana moduan. 1518ko urriaren 16an apelazio bat idatzi zuen Luterok: Gaizki informaturiko Aita Santuarengandik hobeto informatu behar zuen Aita Santuari . Garai horretan oraindik nagusiki latinez idazten zuen Luterok, jende jakitunarentzat eta apaizentzat (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). 1518ko azaroaren 28an Luterok esan zuen Aita Santuak huts egin zezakeela eta haren kondena ez zuela onartzen; ez zela Erromara joango. Aita Santuari eskatu zion Kontzilio Orokor baterako deia egiteko. 1518ko azaroaren 29an, berriz, Frederiko Hautesleari idatzi zion gutun bat, esanez espero zuela hark ez zuela baimenik emango Erromara bidaltzeko, han ez zatekeelako seguru egongo. Erromara bidaliz gero, kristau errugabe bat heriotzara kondenatuko zukeela. Eskerrak ematen zizkion Hautesleari egindako mesedeeng atik, haren ontasuna inoiz ez zuela ahantziko esanez. Miltitz eta Eck. Leipzig eko eztabaida Luterok pentsatzen zuen Wittenberg en egonik, arazoa sortzen ziola printzeari, enperadorearekin haserretzera eraman zezakeelako horrek; beraz, atzerrira joatea erabaki zuen; agurra egiteko asmoz lagunekin afari batean elkartu ere egin zen; orduan printzear en agindu bat heldu zitzaion, Wittenberg etik ez mugitzeko aginduz. Unibertsitateko irakasleak ere Lutero babestearen alde agertu ziren. Luterok eskatzen zuen berak esandakoa beste unibertsitateek ere azter zezatela eta gai horiei buruzko eztabaida toki se guruan egin zedila (García Villoslada, 1973). Kaietanok Frederiko Hautesleari idatzi zion Lutero atxilotu eta Erromara bidaltzeko eskatuz. 1518ko abenduaren 8an Frederiko Printzeak Kaietano kardinalari erantzun zion, esanez ez zegoela seguru Lutero heretikoa zenik; esaten zion Lutero ez zela erretraktatzera behartu behar, ordura arte ez zelako demostratu haren dotrinak heretikoak zirenik; hura erbestera edo Erromara bidaltzea beren unibertsitatearen kalterako izango zela. Kaietanok ikusi zuen zaila zela Lutero heretikotzat hartzea eta Leon X.a Aita Santuari eskatu zion ex catedra finka zitzala eztabaida puntuak. Bulda batean induljentziei buruzko fraide batzuen hutsegiteak kondenatu zituen Aita Santuak eta fede dogma hau ezarri zuen: Aita Santuak Kristoren eta santuen merituak administra ditzake eta eman ditzake induljentziak bizirik edo purgatorioan daudenentzat. Induljentziei buruzko Luteroren dotrina heretikoa bihurtu zen eta Aita Santuak Charles von Miltitz nuntzioa bida li zuen Alemaniara. Miltitz Eisleben era joan zen, Luteroren arazoa konpontzeko agustindarren laguntza eske; modu diplomatikoan konpondu nahi izan zuen arazoa eta Luterorekin elkarrizketatu zen Alteburg en. Miltitz saiatu zen Luteroren eta Aita Santuaren artean bakeak egiten; Luterori eskatu zion Aita Santuari gutun bat idatz ziezaiola. Luterok 1519ko urtarrilaren 6 7an Saxoniako Frederiko Hautesleari idatzi zion esanez adostasun batera heldu zirela eta alde biek uko egingo ziotela gai horretaz hitz egin eta idazteari; iraganean suharregia izan zela, baina irakaspen okerren kontra bakarri k joan zela; Aita Santuari idatziko ziola esanez eliza ez zuela iraindu nahi izan eta haren mendean apalki jarriko zela; idatzi baten bidez jendeari eskatuko ziola Erromako Elizarekiko esanekoa eta begirunetsua izateko; Espalatino maisuak proposatu zuela a uzia Salzburgoko Artzapezpikuaren eta beste jakitun batzuen esku uztea. Bere aldetik, Miltitzek Aita Santuari idatziko ziola gaia gotzain jakintsu baten esku uzteko eskatuz; gotzain horrek Luterori entzungo ziola eta zuzendu beharreko hutsegiteak zehaztuko zituela; esaten zion bera prest zegoela edozer zuzentzeko. Luterok berehala idatzi zion Aita Santuari, baina esan zion Erromako k uria Babilonia eta Sodoma baino ustelduago zegoela (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Georg Burkhardt (Espalatino, 1484 1545 ) Spalt en jaio zen eta eragin handia izan zuen Frederiko printzeak Luterorekiko zuen jarreran. Nurenberg, Erfurt eta Wittenberg eko unibertsitateetan ikasi zuen. Frederiko III. Jakintsuak bere iloba Juan Frederikoren instruktore moduan hartu zuen eta bere idazkari eta liburuzain izendatu zuen. Gorteko kapilaua ere bazen. Espalatino, langile nekaezina izan zen, Hauteslearen esanetara. Luteroren ondoan egon zen unerik zailenetan ere. Harreman handia eduki zuten 1518n eta 1525 urteen artean. Luterori lagundu zion Augsburgoko Dietan eta Kaietano eta Miltitzekin negoziatzen. 1525ean Frederiko hil zenean, Altenburg eko parrokiara joan zen. Bera arduratzen zen Printzearen gutunez. Espalatino zen Luteroren eta printzearen arteko bitartekaria. Luteroren lanen berri Hautesleari ematen zion. Espalatino Lutero baino errealistagoa zen eta sarritan frenatu nahi izan zuen Lutero, haren idatziak erasokorregiak iruditzen zitzaizkiolako. Luterok berriz “kortisau” deitzen zuen Espalatino. Luterok sarritan jo zuen Espalatinorengana, pentsioak eta faboreak eskatuz. Eliza luterotarraren antolamenduan eragin handia izan zuen. Alltenburg en hil zen 1545ean (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Leon X.a konturatu zen Saxoniako Frederikok eragin handia zuela Alemaniako politikan eta enperadore izenda zezaketela; beraz lausenguen eta promesen bidez hura erakartzen saiatu zen; horrela, Printze Hautesleari Urrezko Arrosa ematea pentsatu zuen; sari ho rren truke, Frederikok Lutero atxilotu eta Erromara bidaliko zuela espero zuen. Aginte handia eman zion Aita Santuak Miltitz i eta honek ikusi zuen Luterok lurralde haietan jarraitzaile asko zituela eta bitartekari lanak egiten hasi zen. 1518ko abenduaren 28an Miltitz Saxoniako Frederikoren gortera joan zen, hari Urrezko Arrosa emateko asmoz, Lutero bere lurraldeetatik jaurtikitzen bazuen; printzeak esan zion, Saxoniatik botatzen bazuen, Bohemiara joango zela Lutero eta han handiagoa izango zela matxinada a rriskua; Miltitz prest agertu zen Luterorekin bildu eta bitartekari lana egiteko; Printzeari egokia iruditu zitzaion jarrera hori; Miltitz ek Luterori esan zion erretiratzeko Aita Santuari zuzendutako irainak; Luterok erantzun zion pozik erretraktatuko zel a hutsegin zuela demostratzen bazion. Miltitz ek onartu zuen gotzain aleman baten esku utziko zutela Luteroren dotrina Idatzi Sakratuetara egokitzen zen ala ez erabakitzea. Luterok honela idatzi zion Juan Silvio Egran teologoari 1519ko otsailaren 2an: Miltitz bidali zutela bera Erromara eramateko, baina Luteroren aldeko horrenbeste jende ikusita, gaia Salzburgoko edo Treveris ko gotzainaren esku uztea erabaki zutela; azkenean , bitartekaritza egiteko Treverisko artzapezpikua, Ricardo de Greiffenclau, aukeratu zutela Miltitz ek eta Saxoniako printzeak; Kaietanok onartu zuela bitartekaria, baina Luterok esan zien berak ez zeukala haiekin elkartu beharrik; bere iritziak garbi zeud ela argitaratutako lanetan eta laster edukiko zuela eztabaida publikoa Eck ekin. Miltitz ek gaizki esaka jardun zen Juan Tetzel en kontra; Erromara idatzi zuen Tetzel izan zela Lutero eta Erromaren arteko liskarraren erruduna. Beste gauzen artean esan zuen Aita Santuak ez zuela begi onez ikusten Tetzel ek egindako predikari lana (Garcí aVilloslada, 1973) . XVI. mendearen hasieran Alemaniak 20 milioi biztanle zituen. Erromatar Germaniar Inperio Saindua printzerri, konderri, hiri, abadia eta gotzaindegi ugaritan banatua zegoen eta etengabeko tirabira zegoen joera zentralizatzailearen eta indar zentrifugoen art ean (Abellán, 1990). 1519ko urtarrilaren 12an hil zen Maximiliano I. Enperadorea; zazpi printze Hautesleek (Brandeburgo, Palatinado, Saxonia eta Bohemiako jaunak eta Kolonia, Maguntzia eta Treveris ko artzapezpikuak) Enperadore berria aukeratu behar zuten bi hilabete barru. Karlos V.a, Frantziako Frantzisko I.a eta Ingalaterrako Henrike VIII.a ziren Erromatar Inperio Sakratuaren koroa bereganatzeko hautagai nagusiak, baina P rintze Hautesleetako gehienek eta Fugger tarrek Karlos I.a hautatu nahi zuten enperadore. Hala ere, Printze guztien gogokoa ez zen Enperadorea hain indartsua izatea. Karlos I.aren agintea lurralde hauetara heltzen zen: Alemania, Austriako lurraldeak (Austria, Tirol, Estiria, Carintia, Carniola), Habsburgoko familiaren lurraldeak, Rin gara ikoak, Herbehereak, Luxenburgo, Borgoina, Franko Kondatua, Flandes, Aragoiko koroa, Nafarroa, Gaztela, Sizilia, Napoles eta Amerikan bereganaturiko lurraldeak. Frantziako erregeari ez zitzaion interesatzen Karlos I.a Enperadore izatea eta bere burua jarri zuen hautagai moduan. Leon X.ak une batez Frederiko Jakintsuaren aldeko botoa ematea pentsatu zuen, baina gero Frantziako erregea aukeratu nahi izan zuen Enperadore, Karlos I.ak indar gehiegi har ez zezan; Aita Santuak nahi zuen Saxoniako Frederikok Francisco I.aren aldeko boza eman zezala, eta, hori lortzeko, harreman onak eduki behar zituen Saxoniako Printze Hauteslearekin. Ondorioz, Erromako kuriak Luterorekik o jarrera aldatu egin zuen eta Luteroren prozesua luzatu egin zen. 1519ko ekainaren 28an Karlos V.a, Maximilianoren biloba eta Errege Katolikoen biloba, hautatu zuten Enperadore Alemaniako printze Hautesleek. Luteroren erreforman oinarrituta, lurraldeen estatuek eta printzerriek indar handia hartu zuten; horregatik, Karlos I enperadoreak Saxoniako Frederikori agindu zion Alemaniarrak bertan epaituko zituztela, atzerriko tribunalet ara joan beharrik gabe (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). 1519ko abuztuaren 23an idatzitako gutunean hau idatzi zion Leon X.ak Luterori: Miltitz ek esandakoaren arabera, hark (Luterok) ez zituela Aita Santua eta Erromako Eliza iraindu nahi izan, baizik induljentziei buruz erlijioso batek esandakoari erantzun nahi izan ziola; haiei gogor erasotzean, gehiegikerietan erori zela. Ikusten zuela Lutero damutua eta erretraktatzeko prest agertzen zela. Bera prest zegoela Luteroren erretraktazioa jasotzeko; baina, horretarako, Luterok Erromara joan behar zuela. 1519ko irailaren 25ean Saxoniako printzeari urrezko Arrosa ematera joan zen Miltitz Altenburg era. Printzeak ordezkari batzuk bidali zituen Arrosa jasotzera eta ordainetan 200 florin eman zizkion Miltitz i. Erromara itzuli aurretik, Luterorekin bilera arru nt bat egin zuen Miltitz ek (García Villoslada, 1973). Enperadoreak arazo ugari zituen garai horretan: Gaztelako erregeak Frantziarekin zuen gatazka, Nafarroako erreinua zela eta. Alsazian eta Lorenan frantsesek eta Enperadoreak zuten gatazka. Karlosek menderatzen zuen Italia hegoaldearen eta frantsesek mender atzen zuten Italiako Ifarraldearen arteko gatazka. Hab burgo eta Valois ko gatazka; Suleiman Magnifikoaren erasoaren arriskua; Herbehereetako anabaptista eta erreformazaleekiko gatazka. Espainian ere arazorik ez zitzaion falta: 1520an matxinada bat sortu z en Gaztelan: hiriek komuneroen liga eratu zuten eta uko egin zioten zergak ordaintzeari. 1521ean Gaztelako nobleziak komuneroak menderatu zituen. Espainian noblezia zen nagusi eta ofiziorik ez zen lantzen, gerrakoa izan ezik. Etekinik ez zioten ateratzen G aztelako artileari, Amerikako oihal, urre eta zilarrari; beste lurralde batzuek (Alemania, Anberes, Ingalaterra) atera zuten etekina produktu horietatik, Espainian salerosketan zebiltzan merkatari asko alemanak, ingelesak eta italiarrak baitziren (Elton, 1 964). Luterok 1518ko urte amaieran Eck en kontrako hamabi proposizio idatzi zituen eta 1519ko otsailaren 18an gutun bat bidali zion Eck i, eztabaidarako data bat eskatuz. Leipzig aukeratu zuten eztabaidagune. Leipzig eko unibertsitateak hasieran eragozpenak jarr i zituen eztabaidarako, baina Saxoniako George Duke albertotarrak esan zuen unibertsitatearen eginkizuna zela egia ezagutaraztea (Smith, 1911). 1519ko otsailaren 19an gutun bat idatzi zion Luterok Saxoniako George Dukeari. Esaten zion John Eckek Georgeri eskatu ziola eztabaida Leipzig en egiten uzteko, bere unibertsitatean, Carlstadt ekin. Eck ek Carlstadt ekin eztabaidatu nahi bazuen ere, Luterok zioen bera agertuko zela bere proposamenak defendatzera; Georgeri eskatzen zion eztabaida hori egiten uzteko. Luteroren etsai trebeenetakoa izan zen John Eck. Hogeita bost urtez elkarren etsai izan ziren b iak. Luterorekin liskartu baino lehen, Erasmokin ere izan zituen gorabeherak Eck ek, Testamentu Berriko grekoari buruzko Luteroren iritziagatik. Eck ek liburu bat idatzi zuen Luteroren 95 tesien kontra eta bertan heretikotzat eta Husita fanatikotzat hartu zuen. Lutero eztabaida hasi baino hiru egun lehenago heldu zen Leipzig era, Melanchthon eta Carlstadt lagun zituela. 1519ko ekainaren 27an hasi zen Leipzig eko eztabaida; bi aste pasatxo iraun zuen Ingolstadt eta Wittenberg irakasleen arteko eztabaidak. Entzuleen artean zegoen George Dukea. Eck en alde agertu ziren Erfurt, Paris eta Leipzig eko Unibertsitateko doktoreak ; Luteroren alde atera ziren Wittenberg eko unibertsitatekoak. Luterok inpresio sakona eragin zuen eta e ztabaida oso garrantzitsua izan zen Errefo rmaren mugimendua jendearen artean ezagutarazteko (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Lutero altuera ertainekoa, ahots zorrotz eta argikoa, aurpegi alaikoa eta garai horretan argala zen. Eskrituren ezagutza sakona zuen. Solaskide atsegina zen, baina eztabaidetan garratza eta harroxkoa zen. Eck altua zen eta gorputz sendo eta karratua zuen; oroimen onekoa, ahots ozen eta hizkera atseginekoa; adimen azkarra falta zitzaion; astuna gerta zitekeen, argudio gehiegi pilatzen zituelako, iragazkitik pasa gabe. Eck ek Heidelberg eko unibertsitatean ikasi zuen. Aristoteles, Agustin eta Ockham en lanak ezagutzen zituen eta humanista zen; ondo ezagutzen zituen grekoa, hebreera eta latina. Reuchlin en babeslea zen eta esperientzia politikoa bazuen, lukurreriari buruzko eztabaidan parte hartu baitzuen Augsburgon 1514 15ean. Elizak debekatu egiten zuen arris kurik gabeko maileguetan interesak jasotzea; interesak kobratzea bekatua zen. Horregatik, Elizak gauzak horrela ikusten zituelako, maileguak uztearen praktika juduen artean kontzentratu zen. Elizaren debekuek zaildu egiten zituzten distantzia handitara egi ten ziren salerosketak, horrek diruaren mugimendua eskatzen zuelako. XVI. mendeko ekonomia berriak dirua balore bihurtu zuen. Eck ehuneko bosteko interes tasaren alde agertu zen, arrazoizkoa iruditzen zitzaiolako; arriskuak murriztu eta salerosketa globala k ahalbidetu behar ziren. Eck ek produktu batzuen gaineko kontrol osoa defendatu zen. Fuggertarren eta garaiko kapitalisten alboan kokatu zen Eck. Lutero, berriz, etika kapitalistaren etsai zen, meatzarien esperientziatik baitzetorren. Eck ek eta Luterok, biek itzuli zuten alemanera Testamentu Berria. Eckek 1537an argitaratu zuen bere itzulpena. Eck ek eta Luterok bazekiten inprimategia nola erabili, jendearengan eragiteko. Bazekiten gaiak idatziz nola agertu, jendearengan eragin gehiago izateko. Borondate askeaz eztabaidatu zuten astebetez Eck ek eta Carlstadt ek. Carlstadt altuera gutxikoa, oroimen kaxkarrekoa eta ahots lodikoa zen. Liburuetan oinarritzen zen azalpenak emateko eta hainbat liburu eraman zituen Leipzig era. Eck ek ez zeukan besteek idatzitakoari irakurri beharrik, oroimen oso ona zuelako; inprobisatu z hitz egiteko gaitasun handia zuen. Eck ek borondate askea defendatzen zuen; harentzat, borondate askea ukatzea ordenu morala ezabatzea zen. Carlstadt entzat, gizakiaren borondatea erab at gaiztoa zen; gizakiek ez zuten borondate askerik, ona aukeratzeko gai ez zirelako eta Jainkoaren graziaz fidatu behar zutelako. Lutero irrikatan zegoen Eck ekin eztabaidatzeko eta bigarren astean biek eztabaidatu zuten Aita Santuaren primatutzaz eta autoritateaz; Eck ek esan zuen Aita Santuaren primatua Kristok ezarria zela eta Lutero husiten aliatua eta heretikoa zela. Erromako Elizaren primatuari zegokionez, Elizaren monarkiarekin ados zegoen Lutero, baina esaten zuen monarkia hori Kristo berarena zela, ez gizaki batena. Luterok zion Kristok ez zuela esan Eliza Pedroren eta haren jarraitzaileen gain eraikiko zuela, bai zik fedeare n harriaren gainean eraikiko zuela. Eliza harkaitz baten gainean eraikiko zuela esatean, harkaitz hori Kristo bera zela esan nahi zuen. Eckek defendatu zuen Erromaren primatua Jainkoarengandik zetorrela, Kristok berak aukeratu zuela Pedro elizaren errege. Hori konfirmatzeko Anbrosio, Zipriano, Agustin eta abarren testigantzak aipatu zituen. Hirugarren astean Eck Luterorengan zentratu zen eta induljentziez, purgatorioaz, penitentziaz eta barkamenaz hitz egin zuten. Luterok zioen berak ez zuela esaten induljentziak alferrikakoak zirenik, baizik haietaz abusatzea zela txarra (García Villoslada, 1973; Roper, 2010) . Eck ek berak nahi zuen tokira eraman zuen Lutero. Eck ek bideratuta, Luterok esan zuen Aita Santuek eta kontzilio orokorrek huts egin zezaketela eta John Hus en artikulu asko kristauak eta ebanjelikoak zirela; Biblia beste autoritaterik ez zegoela; Konstantzako kontzilioaren historia irakurtzean konturatu zela Hus en proposamen asko ebanjelikoak eta ortodoxoak zirela. Luterok Konstantzako kontzilioaren autoritatea zalantzan jarri zuen, Hus en kondena (1415) kritikatu zuenean. Eck ek esan zuen Bohemiako Juan Hus Luteroren ideia berberak defendatzeagatik kondenatu zutela, heretiko moduan, ehun urte lehenago. Luterok esan zuen bera ez zegoela Erromaren primatuaren kontra eta ez zela inoiz zismatikoa izango, bain a primatu hori ez zela Jainkoaren zuzenbidekoa, Eskrituretan ez zegoelako. Luterok iritzi hauek agertu ondoren, hainbat Husitek bere dotrina defendatzera animatu zuten Lutero (Smith, 1911). Baina, Alemaniarrek ez zuten Hus ekiko sinpatia handirik, hark Txekiako nazionalismoa oroitarazten baitzien. George Dukearen aurretikoek Husi ten kontra borrokatu behar izan zuten, beren dukerria eta Hautesle titulua irabazteko. Txekiako nazionalismoaren eta Bohemiako gatazkaren eraginez hainbat irakasle eta ikasle alemaniarrek Praga Unibertsitatea utzi eta Leipzig eko Unibertsitatea eratu zuten 1409an. Leipzig eko hiritarrak Ecken alde agertu ziren eta Lutero kexatu egin zen Eck ek berak baino tratu hobea izan zuelako. Eztabaida amaitu eta gero, Eck ek Leipzigen jarraitu zuen egun batzuetan, baina Lutero eta haren lagunek uztailaren erdi aldera alde egin zuten handik. Luterok bere ideiak sakondu zituen Leipzigeko eztabaidan; debate horren ondoren, sormen intelektual handia erakutsi zuen. Leipzig eko eztabaidatik itzuli ostean, bi idatzi egin zituen Luterok: bata Erromako Aita Santuaz eta bestea, sinesmenaz eta ekintzez. 1520ko maiatzean argitaratu zuen Alveld ko Agustinek Luteroren kontrako liburu bat: Super apostolica sede ; lan horretan Lutero heretikoa zela esaten zen, Erromako primatua Jainkoak ezarria ez zela defendatzeagatik. Lutero honako liburu honen bidez erantzun zion: Erromako Aita Santuari buruz, Leipzig eko romanista guztiz ospetsuaren kontra . Esaten zuen eliza sinesmenetik elikatzen zela eta gizarte espiritual bat zela; kristautasun espirituala zela benetako eliza bakarra; elizak ez zeukala lurrean bururik; gotzainak mezulari soilak zirela eta kristau denak berdinak direla; elizak ez zeukala Kristo beste bururik. Aita Santuaren autoritate erlijiosoaren kontra jo zuen; esaten zuen gotzain bat besteen gainetik jartzea, gizakien antolamendu bat besterik ez zela; gotzainek eta Aita Santuak ezin zezaketela eliza arautu (Smith, 1911; García Villoslada, 1973; Roper, 2010 ). Erroman Luteroren auzia seriotan hartzen hasi ziren; Juan Eck ek Leipzig eko eztabaidaren txosten bat bidali zuen Erromara. Medicis ko Juliok, geroago Klemente VII Aita Santua izango zenak, heldu zion arazoari. 1520ko otsailaren 1ean teologoen komisio bat eratu zen, Anconitatus eta Caietanus kardinalen presidentziaren pean. Gabriel della Volta, agustindarren jenerala, saiatu zen Lutero bide zuzenera ekartzen, Staupitzen bidez, baina Staupitzek ez zion arazoari heldu eta 1520ko abuztuaren 28an dimititu egin zuen Eisleben go kapituluan. Wenceslao Link, Luteroren adiskidea, izendatu zuten Staupitz en ondorengo bikario orokor. Link Saxoniako Colditz en jaio zen 1483an. 1511n teologian doktoratu zen. Wittenberg en teologia irakasle izana zen Link eta Kongregazioaren kapitulu orokorra Wittenberg era deitu zuen, 1522ko urtarrilean. Luterotarrak nagusitu ziren kapitulu horretan: ordenako fraideak eskean ibiltzea eragotzi zen; fraide bakoitzak erabaki beha r zuen monasterioa utzi ala ez. Agintean egon zen urteetan Luteroren alde egin zuen Link ek. 1525en Nurenberg eko Santa Katalina abadiako kapilau bihurtu zen Link. Anabaptisten kontra borrokatu zen eta haurren bataioa defendatu zuen. 1547an hil zen (García Villoslada, 1973). Ekintza onak izeneko liburua 1520ko ekainaren hasieran argitaratu zuen Luterok eta Saxoniako Juan i eskaini zion. Sinesmenik gabe egindako ekintza onak egitea alferrikakoa zela zioen. San Pablok zioen moduan, fedetik ez datorrena edo fedez egiten ez dena, bekatua dela . Esaten zuen bera ez zegoela ekintza onen kontra, ekintza horiek fedeak ariman ereindako landareak zirelako eta zuhaitz onak ekintza onak ematen dituelako. Ekintza bat Jainkoaren atseginerako dela sentitzen badu gizakiak, orduan ekintza ona de la; baina, konfiantza hori ez badu, ez dela ona (García Villoslada, 1973; Erromatarrak, 14, 23). 1520an Aita Santua antikristotzat zeukan Luterok. Ekainaren 7an Espalatinori idatzitako gutunean zioen Erroman denak zoro eta deabru bihurtzen ari zirela eta Karlos V.ari idatzi bat bidaltzeko asmoa zuela, Erromako kuriaren kontra. Pentsatzen zuen Aita San tuari ez ziola obedientziarik zor eta printzeei eta nobleei idatzi behar ziela Erromako kuriaren kontra jar zitezen. Melanchthon Wittenberg eko unibertsitateak grekoa irakasteko Melanchthon hartu zuen 1518ko abuztuan, eta horrela bultzada bat eman zioten humanismoari. Espalatinok eta Printze Hautesleak bidali zuten Melanchthon Luterorengana. Luterok eskerrak eman zizkien, grekoko irakasle hain ona bidaltzearren. Luterok Felipe Melanchthon izan zuen lagunik onena. Melanchtonek Bibliaren exegesiaren esanera jarri zuen filologia klasikoa. 1518ko abuztuaren 31n idatzitako gutunean Luterok Espalatinori esaten zion Melanchthon ek etorri et a handik lau egunetara diskurtso elokuente bat egin zuela eta entzule guztiak txunditu zituela. Ez zeukala hura laudatu beharrik, pertsona eta intelektual moduan inpresio oso ona egin ziolako. Melanchthonek irauten zuen bitartean ez zuela grekoko beste ira kaslerik nahi. Hori bai, kezka ematen ziola hark jasotzen zuen soldata txikiak; beldur zela Leipzig eko unibertsitatekoek irakasle hori kenduko ote zieten. Melanchthon 1497an Bretten en jaio eta 1560an Wittenberg en hil zen. Oso gazterik, Wittenberg eko unibertsitatean, lortu zituen doktoregoa eta hizkuntza grekoko katedra, bere osaba Johannes Reuchlin humanistaren eraginari esker. Eliza erreformatuaren egitu raketan garrantzi handia izan zuen. Teologian lizentziatu zen 1519an eta Martin Luteroren lekua hartu zuen, hura Wartburg eko gazteluan gordeta egon zenean. 1526an Teologiako katedra lortu zuen eta Alemaniako eliza erreformatuen konstituzioak bateratzen ja rdun zen. 1529an Espirako protesta sinatu zuen, printze luterotarrekin batera, Karlos V.ari tolerantzia erlijiosoa eskatuz. Luteroren ideiak finkatzeko asmoz, gogor lan egin zuen Melanchthon ek, bai Augsburgoko Dietan, bai Augsburgoko Konfesioaren garapene an. Lutero baino moderatuagoa zen. Luterok Staupitzi esaten zion Melanchthon ek bere ideia nagusiak garatu, sistematizatu eta argitu egiten zituela (Smith, 1911). Errenazimentua eta Luteroren eskumikua Erdi Aroko aristokraziarentzat herentzia kontua zen noblezia, baina burgesia berriarentzat noblezia diruz irabaz zitekeen, meritu kontua zen arrakasta, ez sehaska kontua. Italia iparraldean burgesia eta Berpizkundea loratu zirenean, pertsona eta pentsamen duaskatasuna bihurtu ziren interesgune nagusi. Banako pertsonen baloreak indartu ziren: norbanakoaren kontzientzia, norbere buruaren determinazioa eta berdintasuna (Erikson, 1958). Lurralde germanikoetako hirietan bazen burgesia emankor bat eta oinarriak finkatuak zeuden Errenazimendu aroan sartzeko; baina landa eskualdeetan indartsua zen feudalismoa, monasterioak ziren lur ederrenen jabe eta nekazariak elizaren bulda eta hamarrenen uztarriaren pean zeuden; sinestunen espirituak ere loturik zeuden Eliza E rromatarraren agintearen pean. Erromak Luteroren kontra hasi zuen jazarpenak geldialdi bat izan zuen 1519. urtearen hasieratik. Leon Aita Santuak Staupitzi eskatu zion Lutero erretraktatzera bultzatzeko, baina Staupitzek bere postua utzi zuen, dominiko bihurtu zen eta Salzburgora erreti ratu zen, Lang kardinalaren babesean. 1522ko ekainean Luterok Staupitz i idatzi zion, esanez harritua zegoela hark ordena utzi zuelako; esaten zion Aita Santuaren erreinua desegin behar zuela. Azken gutuna 1523ko irailaren 17an idatzi zion Luterok Staupitz i; esaten zion haren faboreak galdu zituen arren, ez zuela ahanzten eta eskerronekoa zela harekiko, ebanjelioaren argia aurkitzen lagundu ziolako; Luterok haren seme moduan sinatu zuen gutuna, baina ez ziren adiskidetu. 1524ko abenduaren 28an hil zen Staup itz. Linck ek Staupitzen azken sermoiak argitaratu zituen, baina Luterok ez zuen horretan esku hartu. Hala ere, Luterok onartzen zuen zor intelektual eta emozional handia ziola Staupitzi (Smith, 1911; Roper, 2010). 1520an liburu gogorrak idatzi zituen Luterok Erromaren kontra eta Leon X.ak eskumikuaz mehatxatu zuen. Erromako Aita Santuari buruzko tratatuan (1520) Aita Santuaren autoritateari eraso zion Luterok. Eck unibertsitateetan zehar ibili zen Luteroren teoriak kritikatzen eta Kolonia eta Lovainako unibertsitateak bere alde lerrokatu ziren. Ondoren, Erromara joan zen Beck eta han Leon Aita Santuari Lut ero kondenatzeko eskatu zion; horretarako komisio bat eratu zuten, Kaietano, Eck eta beste batzuek osatua. Raphae l Riario kardinalak Frederiko Hautesleari idatzi zion, 1520ko maiatzaren 20an, esanez Lutero zigortuko zutela, bere teorietan atzera egiten ez bazuen. Frederiko Hautesleak erantzun zion epailari inpartzialen esku utzi behar zela Luteroren dotrina epaitzea. Leon X. Aita Santuak Luteroren kontra Exsurge Domine bulda atera zuen 1520ko ekainaren 15ean, Luteroren 41 tesi heretikotzat joz (Abellán, 1990). Lutero eskomikatu egingo zuen hirurogei egunen barruan, tesi horiek atzera botatzen ez bazituen. Luterok Aita Santuaren bulda eta zuzenbide kanonikoko hainbat liburu erre zituen; ondoren, esan zuen Aita Santuaren egoitza bera erre behar zela eta bere arima salbatu nahi zuenak Aita Santuaren erreinutik aldendu behar zuela. 1520ko urrian Karlos Enperado reak dekretu bat atera zuen Luteroren eta Herbehereetako haren jarraitzaileen kontra. Urriaren 31n Frederiko Hauteslearekin elkartu zen Enperadorea Koloniako katedralean. Aleandro nuntzioa ere Koloniara joan zen eta Saxoniako printzeari eskatu zion Luteror ekin egin zezala bere aurrekoek Juan Hus ekin egin zutena bera; zigor zezala edo atxiloturik entrega zezala; ez zezala babestu; haren liburuak erre zitzala. Frederikok erantzun zion arazoa larria zela eta hausnartu beharra zeukala erantzuna eman aurretik ( García Villoslada, 1973). Hautesleak Erasmori galdetu zion ea Lutero erratua zegoen. Erasmok esan zion bere ustez bi puntutan erratu zela Lutero: batetik, Aita Santuaren koroari eraso ziola eta, bestetik, fraideen sabelari eraso ziola. Erasmok bere iritzia eman zion; gai horren erabakia epailari inpartzialen esku uztea zen irtenbiderik onena. Nuntzioarekin berriro bildu zenean, Erasmok gomendatutakoa proposatu zuen Frederikok: ez zuen Lutero sostengatuko heretikoa zela frogatzen bazen, baina epailari jakint su eta inpartzialek demostratu behar zituzten haren hutsegiteak, hura kondenatu aurretik. Enperadoreak 1520ko azaroaren 28an Frederikori esan zion Lutero eraman zezala Worms en egitekoa zen Dietara, han pertsona jakintsuek epai zezaten. Baina, Aleandro nun tzioak ikusi zuen Aita Santuak jarritako bi hilabeteko epea pasatu zela eta Karlos Enperadorearen agindua atzera bota zuen abenduaren 17an (García Villoslada, 1973). Luteroren pentsamendua Husen idatziak irakurtzean Luterok ikusi zuen hura bere aitzindaria izan zela gauza askotan. 1520ko otsailean Espalatinori Wittenberg etik idatzitako gutunean Luterok zioen Jainkoaren Hitzak ez zuela aurrera egingo istilu, arrisku eta zurrunbilorik gabe. Lutero bera husita zela, Pablo eta Agustin izan ziren bezalaxe. 1520 eta 1521 urteetan aldaketa sakona gertatu zen Luteroren espiritualitatean. Eliza katolikoaren eraikuntza kolokan jarriko zuten hiru idazlan argitaratu zituen: Nazio alemaniarreko noblezia kristauaren diskurtsoa, Elizaren gatibutza babiloniarrari buruzko preludioa , Gizaki kristauaren askatasunari buruz . Idazlan horietan Luterok bere pentsamenduaren muina agertu zuen: Estatuarekiko harremana 1520ko abuztuaren 18an argitaratu zuen Luterok Nazio alemaniarreko noblezia kristauari izeneko lana. Nazio alemaneko noblezia kristauari zuzentzen zitzaion eta Estatu kristaua hobetzeko proposamen batzuk egin zituen. Erfurt eko Juan Lang ek liburu hori ez argitaratzeko aholkatu bazion ere, Luterok erantzun zion askatasunez idatzia zela eta jende askok gogokoa zuela. Staupitz ek ere aholkatu zion denboraldi batez ezer ez argitaratzeko, baina gutuna jaso zuenerako 4000 kopia argitaratzen ari ziren. Hiru astet an agortu ziren ale denak eta azaroan bigarren argitalpena prestatu zuten (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Jeronimo Emser teologo humanistak Nazio Germanikoko Noblezia Kristauari izenburua zeraman liburuari eraso zion, dotrina katolikoa eta Aita Santuaren primatua defendatuz. Luterok berehala erantzun zion: Leipzig eko akerrari edo hirkoari . Emser ek beste foileto batekin erantzun zion: Wittenberg eko zezenari (García Villoslada, 1973). Luterok elizaren erreformatzera gonbidatu zituen printze alemaniarrak; printzeei esaten zien Aita Santuari zergarik ez ordaintzeko eta Eliza lotzen zuten hormak hausteko; esaten zien Erroma zaleek hiru harresi eraiki zituztela, Aita Santuaren autoritatea m unduari ezartzeko; harresi horiek hautsi behar zirela Eliza berorietan harrapatua zegoelako (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Lehenengo harresia: alde batetik, estatu espirituala (Aita Santua, gotzainak, apaizak eta fraideak) dago eta, bestetik, estatu mundutarra (printzeak, zaldunak, nekazariak) dago; botere espirituala botere mundutarraren gainetik dago. Botere espirituala ordena erlijiosoak duena da. Botere mundutarra jaunena, nekazariena eta artisauena da. Luterok zion Kristok ez zituela bi gorputz, gorputz bakarra baizik. Harresi horren aurrean, Luterok zi on ezin direla bereizi botere espirituala eta botere mundutarra. Apaizgintza unibertsala defendatu zuen: apaiza eta laikoa ez dira bereizten; kristau guztiak dira apaiz; kristau guztiek dute Jainkoaren semeen duintasuna; kristau guztiek osatzen dute estatu espirituala; kristauen artean ez dago alde hierarkikorik, alde funtzionalak bakarrik daude; bataioak, ebanjelioak eta fedeak egiten gaituzte izaki espiritual eta bataio bera, ebanjelio bera eta sinesmen bera dute kristau guztiek; edozein gizaki jar liteke Jainkoarekin harremanean, apaiza izan beharrik gabe. Bigarren harresia: Elizako hierarkia da Eskrituren jabe bakarra; Eskrituren benetako interpretazioa Aita Santuak bakarrik egin dezake; baina, Luterorentzat inon ez da esaten Eskritura Sakratuak interpretatzeko gaitasuna Aita Santuak bakarrik duenik. Biga rren harresi horren aurrean Eskrituren azterketa librea defendatzen zuen Luterok eta esaten zuen sinestun guztiek uler ditzaketela Eskriturak; denok gara apaiz, denok sinesmen bera dugu; beraz, denok bereiz dezakegu zer den bidezkoa eta bidegabea. Hirugarren harresia: Eliza erromatarrentzat botere espirituala mundu honetako boterearen gainetik dago; Erromak bakarrik interpreta ditzake Eskriturak eta Aita Santuak bakarrik dei dezake kontzilio bat. Baina, Luterok esaten zuen baieztapen horrek oinarr i historikorik ez duela; Luterorentzat Bibliak gidatu behar zuen kristauaren bizitza, eta ez elizaren zuzenbide kanonikoak. Aita Santua Eskrituren kontra agertzen denean, kristauek Eskrituretan oinarritu eta haien arabera jokatu behar dute (Mt 18, 15 17). Aita Santuak bide okerra hartzen duenean eta komunitateak hura akusatu behar duenean, kontzilioan elkartu behar dute. Luteroren iritziz, Aita Santuaren gortearen tamaina haren ehuneneko batera murriztu beharra zegoen, alemanek Aita Santuari gehiago ordaint zen ziotelako Enperadoreari baino. Luteroren arabera, gotzain beharrik ez zegoen eta Erromarako erromesaldiak alferrikakoak ziren eta atzerritarrei eragotzi behar zitzaien Alemaniatik etekinak eramatea (García Villoslada, 1973). Luterok Erreformarako aurkeztu zituen puntuetako batzuk aurkezten ditugu hemen: Printzeak ziren erreforma aurrera eraman zezaketen autoritate bakarrak; ez Enperadorea, Aita Santua edo gotzainak. Jainkoak printzeak jarri zituen herriak gobernatzeko; printze , noble edo hiriek debekatu egin behar zuten Erromari anatak ordaintzea; negozio sekularrak ez ziren Erromaren esku utzi behar; botere zibilari utzi behar zitzaizkion. Aita Santuak ez zuen aginterik eduki behar Enperadorearen gainean. Erromatik zetozen eskumikuak mespretxatu egin behar ziren. Aita Santuak ez zuen erreklamatu behar erreinurik. Aita Santuaren mendekoek haren ondasunetatik bizi behar zuten. Erromarako erromesaldiak desagertu egin behar zuten eta Ait a Santuari ez zitzaion oinetan muinik eman behar. Klerigo eta fraileen ordenak murriztu egin behar ziren. Erretorea aukeratzeko eskubidea behar zuten komunitateek eta ezkontzeko eskubidea behar zuten apaizek. Eskaleek desagertu egin behar zuten: hiri bakoi tzak bere behartsuak elikatu behar zituen. Kanpotarrei debekatu egin behar zitzaien amoina eskatzea, baita erromesak edo eskeko fraideak baziren ere. Unibertsitateetan Eskritura sakratuak gutxiegi irakasten ziren. Aristotelesen Fisika, Metafisika, Etika et a Arimari buruzko idatziak kendu behar ziren, arima gorputzarekin batera hiltzen dela irakasten baitzuten. Aristotelesen obra hauek irakatsi behar ziren: Logika, Poetika eta Erretorika. Elizarekiko harremana 1520ko urrian jaso zuen Luterok eskumikuaz mehatxatzen zuen Aita Santuaren buldaren kopia ofiziala. Hirurogei egun ematen zizkion erretraktatzeko. 1520ko urriaren 6an Elizaren gatibutza babiloniarrari buruzko preludioa argitaratu zuen Luterok. Esaten zuen Aita Santuaren gatibu zela Eliza, Babilonia Israel en gatibu izan zen modu berean. Thomas Murner ek pentsatu zuen liburuxka hori alemanera itzultzea, irakurri orduko jendea izutua geldituko zelakoan. Baina, jendea ez ze n izutu eta Luteroren teoriak oraindi k gehiago hedatu ziren. Elizaren gatibutza babiloniarrari buruzko preludioa izeneko liburua (1520) latinez idatzi zuen, teologo eta apaizei zuzenduta. Esaten zuen Elizak gatibu zeukala herri kristaua, sakramentuen bidez. Sinestunen bizitza askatzeko zazpi sakramentuen katea hautsi nahi izan zuen Luterok idatzi horren bidez. Luter ok hasieratik hiru sakramentu bakarrik onartzen zituen: bataioa, penitentzia eta Eukaristia. Beste sakramentuak (sendotza, ezkontza, apaizgintza eta azken igurtzia) desagertu egin ziren. Bataioak ordezkatz en zituen beste sakramentuak. Bataiatua zegoena salbatu egiten zen, bekatu asko egin arren; baina, justifikatzen zuena ez zen bataioa bera, Eskrituretan sinestea baizik. Luterorentzat etorkizuneko salbamenaz Jainkoak egindako promesaren zeinuak ziren sakra mentuak eta sinesmena eskatzen zuten; behin bataiatu eta gero, sakramentu horrek betirako irauten zuen; sakramentuz behin bakarrik bataiatu arren, etengabe bataiatu behar zen sinesmenaren bidez; Bataioak guztiei banatzen zien Kristoren justizia; Bataioaren bidez justifikatzen zituen Jainkoak sinestunak; beraz, besteek justifikatzen zuten kristaua; kristauak ez zuen beretik ezer jartzen, jaso bakarrik egiten zuen. Gerora, aitortza ere baztertu egin zuen Luterok, penitentziaren sakramentua bataiora itzultzea besterik ez baitzen harentzat (García Villoslada, 1973; Elton, 1964; Roper, 2010). Wolsey kardinalak Luteroren liburuak erre zituen eta Henrike VIII.a Luteroren kontra jarri zuen; Ingalaterrako erregeak edo Eduardo Lee teologoak Zazpi sakramentuen defentsa, Martin Luteroren kontra idatzi zuen 1521eko uztailean eta Leon X.a Aita Santuari eskaini zion liburua. Ordainetan, Aita Santuak fedearen ohorezko defendatzailearen titulua eman zion Henrike VIII.ari. Saxoniako Jorge dukeak alemanera itzularazi zuen liburu hori. Luterok 1522ko abuztuaren 6an Contra Henricum Regem Angliae izeneko panfl etoa argitaratu zuen. Henrike VIII.ak Luterori erasoa egitera bultzatu zituen printze eta teologo batzuk. Urte batzuk geroago Luterok Henrike VIII.ari ebanjelioaren kausa bultzatzeko laguntza eskatu zionean, Henrikek irainez erantzun zion. Ordainetan, Lute rok ez zuen Henrike VIII.aren dibortzioa sostengatu. Pertsona gidatzeko arauak Gizaki kristauaren askatasunari buruz izeneko liburua alemanez eta latinez argitaratu zuen Luterok; horrela haren mezua herri xehearengana eta jende landuarengana irits zitekeen. Liburu horrek 18 argitalpen izan zituen bost urtetan. Liburu horren bidez kristaua sakoneko loturetatik askatzea lo rtu nahi izan zuen Luterok. Esaten zuen Jainkoaren graziatik datorrela justifikazioa, eta ez gizakiaren merituetatik; kristauari sinesmenak ematen diola askatasun espirituala. Kristauak behar duen guztia daukala sines menetik, eta ez daukala ekintza beharrik edo lege beharrik. Gizakia on bihurtzen dutenak ez direla ekintza onak; alderantziz, gizaki ona dela obra onak egiten dituena. Era berean, esaten zuen, ez direla obra txarrak gizakia txar bihurtzen dutenak; aitzitik , gizaki txarra dela ekintza txarrak egiten dituena. Luterok zion justifikatzeko nahikoa zirela grazia, fedea eta Eskriturak, eta ez zegoela Elizak ezarritako sakramentuen uztarriaren beharrik; ez zirela ekintza onak mespretxatu behar; ekintza onak egin be har zirela, baina gizakia haiek justifikatzen dutela pentsatu gabe (Smith, 1911). Luterorentzat, fedea da gizakia kezka berekoietatik askatu eta lagun hurkoaren zerbitzura jartzen duena. Fedeari esker, Jainkoarentzat atsegingarri bihurtzen da gizakia: Jainkoari atsegin ematea beste asmorik ez du fededunak. Fedea duenak ekintza onak egin go ditu, fedea borondate onaren iturri agortezina baita. Maitasuna eta fedea elkarrekin doaz. Fedeak behar dugun guztia ematen digunez, sinestuna besteen zerbitzura jartzen da bere borondatez. Kristorentzat eta lagun hurkoarentzat bizi da kristaua. Grazia jasotzen duenak alaitasunez egiten ditu ekintza onak, eta ez da hori gertatzen Jainkoa beldurragatik zerbitzatzen dutenekin. Benetako fedea duenarentzat legeak ez dira beharrezko (Strohl, 1962). San Pablok honela dio Korintoarrei egindako 1. gutunaren 9. kapituluan: “ Denean aske naiz eta guztien mirabe bihurtu naiz ”. Bi baieztapen kontraesankor egin zituen Luterok San Pablori jarraiki: alde batetik, kristaua gizaki askea da eta ez dago inoren mendean; beste aldetik, kristaua guztien mendean dago. Benetako kristaua ez dago kanpoko gauzen mendean: ez onen eta ez txarr en mendean; fede soilak justifikatzen du gizaki askea. Kristauak aske egon behar du aginte guztietatik, Eskritura Sakratuen mendean bak arrik egon behar du; ez du legearen mende egon behar, ekintza onak derrigorrean egin beharrean aurkitzen denaren gisara. Luterorentzat, Testamentu Zaharreko aginduak gizakia kondenatu egiten zuen eta Testamentu Berriko Ebanjelioak, askatu. Kristauaren bizi tza Jainkoaren Hitzari lotua zegoen. Gizakia gorputzaren aldetik haragizkoa eta izaki zaharra da; arimaren aldetik, espirituala eta izaki berria da; askatasuna ematen duena arima da, Jainkoaren Hitzaren bidez. Garai horretan Luterok salmoen komentarioa lantzen jarraitu zuen eta ikasleei azaldu ahala, inprimategira bidaltzen zituen komentarioak. Operationes in Psalmos deitu zituen azalpen edo komentario horiek eta Saxoniako Frederiko Hautesleari eskaini zizkion. Bestalde, printzeak Worms eko Dieta prestatzen ari ziren eta han eztabaidatuko zen Luteroren auzia (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Hutten go Urliko eta Sickingen go Francisco Hutten go Urliko, Alemaniako poeta eta editorea, Luteroren sostengatzaile sendoenetako bat izan zen. Hamaika urtetik hamazazpi urtera bitartean Fuldako monasterioan bizi izan zen Ulrico, aitak behartuta. Hainbat unibertsitatetan ibili zen: Kolonia, Erfurt, Leipzig, Wittenberg, Oder ko Frankfurt, Greifswald, Rostock, Viena, Pavia, Bolonia. Idazle poeta borrokalaria zen, sifilisa jasaten zuena. Mainzeko Alberto Hauteslearen esanetara Francisco I.aren gortea bisitatu zuen eta hari sostengua eskaini zion, Enper adore izateko. Lutero eta Tetzel en arteko eztabaida ez zitzaion gehiegi interesatzen, fraide arteko eztabaida iruditzen baitzitzaion. Hutten ek esaten zuen Erromaren beharrik ez zutela, Alemanian bazituztelako primatuak eta gotzainak. Ulrich von Hutten ek Luterori esan zion tinko eusteko, baina kontuz ibiltzeko etsaiekin; armen beharraz hitz egin zion. Hutten go Ulrikok ezpata eta luma erabili zituen Alemania defendatzeko; garai horretan argitaratu zuen Vadiscus, sive Trias Romana . Vadiscus Italian egona z en eta Erromako kurian egiten ziren gaiztakeriak kontatzen zituen. Hirukote erromatarren forman ematen zuen Erromako gaiztakerien berri. Hiru gauzek eusten zioten Erromako duintasunari: santuen erlikiek, Aita Santuaren autoritateak eta induljentzien trafik oak. Hiru gauza ekartzen zituzten Erromara zihoazenek: poltsa hutsa, urdail hondatua eta kontzientzia gaiztotua. Hiru salerosgai motekin egiten zituzten tratuak erromatarrek: emakumeekin, elizako irabaziekin eta Kristorekin. Hiru gauzari zieten beldurra Er roman: kontzilio orokorrari, elizaren erreformari eta alemanek begiak irekitzeari. Hiru gauzek ematen zieten min erromatarrei: printze germaniarrak elkartzeak, herria eskolatzeak eta beren ustelkeria argitaratzeak. Hiru gauzek jar zezaketen Erroma egoera o nean: gudaroste turkoak, kristau herriaren inpazientziak eta printze alemanen seriotasunak. Erromatarrek gutxien sinesten zituzten gauzak hauek ziren: infernuko zigorra, santuen komunioa eta arimaren hilezkortasuna (García Villoslada, 1973). Hutten ek ez ezik, haren lagun Crotus Rubeanus ek eta Germaniako nobleen gidari handia zen Sickingen go Francisco k (hiri estatuen zerbitzurako mertzenarioa) ere beren babesa eskaini zioten Luterori. Hutten ek sinistarazi zion Sickingen i Luteroren borroka zuzena zela. Von Hutten ek eta Franz von Sickingen ek Alemaniaren ospe nazionala berreskuratu nahi zuten. Hutten go Ulriko k laster ikusi zuen Martin Lutero, sinesmen soilaren defendatzaile izateaz gain, Erromaren kontrako iraultza erlijiosoaren buru zela ; orduan otu zitzaion iraultza erlijioso hura iraultza politiko bihurtu eta Aita Santuaren mendetik Alemania askatzeko erabiltzea. Luterorekin bat egin zuten Hutten ek eta Sickingen ek, askatasun espiritualak Alemaniaren askatasuna sendotuko zuela pentsatuz. Luterorengana hurbildu eta haren bidez matxinada hauspotzen saiatu ziren (García Villoslada, 1973). 1520ko ekainaren 4an Maguntz iatik idatzitako gutunean Von Hutten ek Luterori esan zion beren gurasoen aberri menderatuaren askatasuna defendatu behar zutela. Luterok Espalatinori esan zion Schaumberg eko Silbestreren eta Franz von Sickingen en babesa bazuela. Frankoniako zaldun nobl ea zen Schaumberg eko Silbestrek ere ehun zaldunen babesa eskaini zion Luterori 1520ko ekainaren 11n. Sickingen go Frantziskok aldaketa sozial eta erlijioso handiak nahi zituen eta prest zegoen printze erlijiosoen kontra borrokatzeko. Sickingen go Frantzisko eta Hutten go Ulrico zaldun poeta Worms eko dietaren garaian Lutero adoretzen saiatu ziren Ebernbu rgeko gaztelutik. Luterorengana hurbildu ziren beren asmo iraultzaileetarako ongi zetorkielako. Sickingen zaldunen klase sozialekoa zen, baina zaldunek ez zeukaten orduan lehenago zeukaten botererik; aldiz, industriak eta merkataritza burgesiak gora egin zuten. Hiriek indarra irabazi ahala, zaldunek galdu egin zuten eta haietako batzuk mertzenario bihurtu ziren; Hutten en asmoa hiri libreak eta zaldunak elkartzea bazen ere, ez zuen asmo hori gauzatzea lortu. Sickingen go Frantzisko 1522ko abuztuan Rhin eko eta Suabiako zaldunen elkarteko buru bihurtu zen eta Treveris ko artzapezpikuari eraso zion; Ricardo de Greiffenklau artzapezpikuak ongi defendatu zuen bere lurraldea, Palatinadoko Hauteslearen eta Hesseko landgrabearen laguntzarekin; Sickingen erail zute n eta Hutten go Ulricok Suitzako Basileara ihes egin zuen. Erasmorekin harremanean jartzen saiatu zen, baina hark ez zuen babestu. 1523ko urtarrilaren 19an Mulhouse ra joan zen eta han fraide agustindarrek ostatu eman zioten. Ufnauko uharte txikian babestu zen, baina gaixotu egin zen eta sendagileek ez zuten ezer egiterik izan. 1523ko abuztuaren amaieran hil zen hogeita hamabost urte zituela (García Villoslada, 1973). Ebanjelioaren alde borroka egiteko boterearen sareetatik eliza askatu beharra zegoela pentsatzen zuen Luterok; horregatik, berehala erantzun zion Aita Santuaren buldari, honako idatzi honekin: Antikristoaren bulda higuingarriaren kontra . Huttengo Ulrikok ere panfleto bat idatzi zuen Aita Santuaren agiriaren kontra, Luteroren eta herri alemanaren askatasunaren kontrako tirania ekintza bat zelako. 1520ko abenduaren 10ean amaitu zen Exsurge Domine buldak Luterori erretraktatzeko emandako sei hilabeteko epea; Luterok eta haren ikasleek Aita Santuaren dekretuak, lege kanonikoa eta bulda sutara bota eta publikoki erre zituzten. Erretako liburuen artean zeuden, besteak beste, Grazianoren, Gregorio IX.aren, Bonifazio VIII.aren eta Juan Eck en liburuak. Liburu horiek erretzeko erabakia hartu zuten Leipzig en Luteroren liburuak erre zituztela jakin zutenean; aurrez, 1520an, Lovainan Aleandrok eta kideek Luteroren liburuak erre zituzten. Gero Staupitzi idatzi zion Luterok esanez Aita Santuaren liburuak eta bulda erre zituela; esan zion bizitzako beste edozein ekintzekin baino asebeteago zegoela ekintza horrekin.1521eko urtarrilaren 3an eskomikatu zuen Aita Santuak Lutero, Decet Romanum Pontificem buldaren bidez. Buldarekin batera agindu bat bidali zion Mainzeko artzapezpikuari, Luteroren kontra joka zezan. Bulda hori argitaratu zenean, Luterok ikusi zuen Staupitz ez zitzaiola leial, Aita Santuaren esanetara jarri baitzen. Luterok Staupitzi esan zi on bera harroegia izan zela, baina Staupitz apalegia izan zela (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Worms eko dieta, Wartburgoko gaztelua, Zwickau ko profetak eta Testamentu Berriaren itzulpena Inperioko Dietan Erromatar Germaniar Inperio Sainduko estatuen ordezkariak biltzen ziren, Enperadorearen gidaritzapean gai hauetaz hitz egiteko: administrazio publikoaz, gerraz eta bakeaz, erreforma sozial eta politikoez, gastu ekonomikoez eta abarrez. Enp eradorearen lehen dieta Nurenberg en egiteko asmoa zuten, baina hiri horretan izurritea hedatua zegoenez, Karlosek erabaki zuen Dieta Worms en egin behar zela, 1521eko urtarrilaren 6tik aurrera. Worms elizaz eta elizgizonez betea zegoen: zazpi parrokia, la u kolegiata eta hainbat komentu (agustindarrak, karmeldarrak, frantziskotarrak, dominikarrak, Ordena Teutonikoko zaldunak, kalonje erregularrak…). Dietako kideak hiru kolegiotan banatu ziren: 1) Zazpi printze Hautesleak; 2) Beste printze, konde, duke, margrave eta prelatuak; 3) Hiri askeak. Kolegio bakoitzean hartutako akordioak biltzar orokorretan eztabaidatzen ziren eta estatu gehienek onartzen baz ituzten, Enperadoreak berretsi egiten zituen eta inperio guztirako balioko zuten lege bihurtzen ziren (Smith, 1911; García Villoslada, 1973). Karlosek Saxoniako Frederikori esan zion Lutero Worms era eramateko, han jende adituak entzungo ziolako. Karlos V.a eta haren anaia Fernando 1520ko azaroaren amaierarako heldu ziren; urtarrilean Saxoniako Frederiko eta Hesse ko landgravea heldu ziren. Alea ndrok esan zuen amaitu zela Aita Santuak Luterori erretraktaziorako emandako epea; Karlos V.ak ere gauza bera pentsatzen zuen, baina printzeekin ongi konpondu beharra zeukan, gobernatzeko haien beharra zuelako. Saxoniako Frederikorekin harreman ona zuen En peradoreak, hark Enperadore hautaketan sostengatu zuelako (García Villoslada, 1973). 1520ko abenduaren 21ean George Espalatinori idatzitako gutunean Lutero prest agertzen zen dietaren aurrera aurkezteko, nahiz eta bizitza galtzeko arriskua ikusten zuen. Ez zuen ihes egiteko edo erretraktatzeko asmorik. Luterok 1521eko urtarrilaren 25eko gu tunean epaimahai inpartzial bat eta salbokondukto seguru bat eskatu zizkion Saxoniako Frederikori; gainera, esaten zion indarraren erabilpena eragozteko, oker zegoela frogatu arte. Esaten zion bera prest zegoela Worms eko dietaren aurrean agertu eta epaila ri inpartzialen aurrean erantzuteko (Smith, 1911). 1521eko otsailaren 8an Wittenberg etik gutun bat idatzi zion Luterok Staupitzi. Esaten zion Aita Santuaren epaiaren esanetara jartzea ordura arte sinetsitakoa eta erakutsitakoa gaitzestea zela; Kristo iraintzen zuela Leo Aita Santua epailari moduan jartzea n; ez zela dardarka jartzeko garaia, baizik ozenki hitz egiteko garaia; asko tristetu zuela Staupitzen mendekotasunak; apaltasuna erakutsi ordez, harrotasuna erakutsi behar zuela (Smith, 1911). 1521eko otsailaren 13an, hausterre egunez, Jerome Aleanderrek, Aita Santuaren nuntzioak, hiru orduko hitzaldia eman zuen latinez: Luteroren heresiak aipatu zituen eta esan zuen hura kondenatu egin behar zela. Aleanderrek Luteroren proposamen heretikoak bid ali zizkion Espalatinori, Elizaren kaptibitate babiloniarrari buruz liburutik hartuak; Luterok proposamen horietaz erretraktatu eta atzera egin behar zuela esaten zion. Aleandrok Dietari idatzi zion otsailaren 18an Luteroren zisma erauzteko eskatuz. 1521ek o martxoaren 6an Enperadoreak Luterori agindu zion haren aurrean Worms en ager zedila, Dietan bere liburu eta teoriei buruzko argibideak ematera. Salbokonduktua eman zion horretarako. 1521eko martxoaren 19an Luterok George Espalatinori idatzi zion jakin zu ela zein artikulu bota behar zituen atzera, baina berak ez zuela ikusten atzera bota beharrekorik; horretarako bakarrik deitzen bazuten, ez zela joango; baina, gaizkile baten moduan kondenatu eta erailtzeko deitzen bazuten, ez zuela ihes egingo, eta Aita S antuaren jarraitzaileak bakarrik izango zirela bere odolaren erantzule (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). 1521eko apirilaren 2an irten zen Lutero Worms aldera, Juan Petzensteiner eta Amsdorf eko Nikola lagun zituela; Wittenberg eko hiriak 20 golden jarri zituen gastuetarako eta Christian Döring urreginak zalgurdi irekia jarri zuen. Bidean harrera ona egin ziot en, Leipzig, Naumburg, Weimar eta Erfurten. Erfurt en Unibertsitateko erretore zen Crotus Rubeanus humanista bidera irten zitzaion hainbat zaldun, irakasle eta ikaslerekin. Apirilaren 16an heldu zen Worms era, ehun zaldunek babesten zutela, eta herritar ug ari irten zen harrera egitera. San Juan en ordenako zaldunen etxean hartu zuen ostatu (Smith, 1911). Dietaren aurreko lehen audientzia apirilaren 17an izan zuen Luterok, gotzainaren palazioko aretoan. Enperadorearen ofizialak (Eckek) esan zion galderei er antzun bakarrik egiteko; gaia epaitua zegoela eta ez zutela eztabaidatuko arrazoia norena zen. Galderak lehenik latinez eta ondoren alemanez egin zizkion. Mahai gainean zeuden Luteroren liburuak: latinez idatzitako hamar eta alemanez idatzitako hamabi (Gar cíaVilloslada, 1973); Luterori galdetu zioten liburu haiek bereak ziren ala ez eta haietan esaten zuenari eusten jarraitzen zuen ala hutsegiteak baztertzeko prest zegoen. Luterok esan zuen idatzi haien egilea bera zela eta denbora behar zuela atzera egin ala ez pentsatzeko. Enperadorea eta haren aholkulariak kontsultatu ondoren, Eck ek esan zion erabakia hartzeko egun bat gehiago emango ziola Enperadoreak (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Hurrengo egunean, apirilaren 18an, jendetza handia inguratu zen eta palazioko areto zabalago batean bildu ziren. Eck ek galdetu zion ea liburuetan esaten zena defendatzen jarraitzen zuen ala zerbaitetaz erretraktatu behar zen. Luterok ahots apalez, lehenik latinez eta gero alemanez, esan zuen liburu guztiak ez zirela berdinak: Batzuetan pietateaz, fedeaz eta ohiturez edo moralaz hitz egiten zela modu sinple eta ebanjelikoan, eta ez zela erretraktatuko esandakoaz, han esaten zena atzera botatzea adiskideek eta etsaiek onartutako egiak gaitzestea zelako. Bigarren motako liburuetan Aita Santuaren eta haren lagunen idolatria eta tiraniaren kontra mintzo zela eta liburu horietaz erretraktatuz gero, tirania indartu eta pietaterik eza hauspotuko zituela; Aita Santuek kontzientziak nahastu eta herrien ondasuna k xahutu zituztela, batez ere Alemaniako nazio maitean. Hirugarren motako liburuetan Aita Santuaren abokatu eta babesle batzuen kontra idatzi zuela eta horretaz ere ez zela erretraktatuko, Erromaren tiraniaren aldekoek agindu ez zezaten, jende kristauaren kontra; onartzen zuela jende horren kontra zorrotzegi jokatu zuela, baina Kristoren dotrinaz hitz egiten zuela (Smith, 1911; Roper, 2010). Luterok ez zuen Aita Santuan eta kontzilioetan sinesten, askotan hutsegin zutelako eta kontraesan asko zituztelako. Erretraktatu nahi zuen ala ez galdetu ziotenean, Luterok esan zuen ezin zela errektratatu konbentzitzen ez zuten artean eta ez zuela nahi er retraktatu; ez zela zuzena kontzientziaren kontra joatea. Luterok eskatu zien han zeudenei froga zezatela bera oker zegoela, prest zegoelako erretraktatzeko eta bera izango zelako bere liburuak sutara botatzen lehena. Kontzilioen autoritatea ukatzen zuela eta Eskrituren eta kontzientziaren autoritatea aldarrikatzen zuela. Esan zuen Eskriturek gidatzen zutela, bere kontzientzia Jainkoaren Hitzaren esanetara zegoela; Eskrituretan oinarrituta konbentzitzen ez bazuten, bereari eutsiko ziola, ez baitzuen sineste n Aita Santuaren eta kontzilioen hutsezintasunean. Ez zuen onartzen Eskriturak interpretatzeko elizaren gidaritzari jarraitu behar zionik. Luterok elizaren aginduetatik askatu zuen kontzientzia, eta Jainkoaren hitzaren morroi jarri zuen. Jainkoaren Hitzaren esanahi objektiboaren barne ezagutza zen Luterorentzat kontzientzia. Kontzientziak ez zuen hutsik egiten; Jainkoaren Hitzak gidatzen zuen (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Eckek esan zuen aurretiko kontzilio batzuek gezurtatu zituztela Luterok defendatzen zituen teoriak eta bere idatziez erretraktatzeko eskatu zion. Kontzilioen autoritateari buruz eztabaidan hasi ziren Lutero eta Eck. Enperadoreak eztabaida eten zuen, eta e san zuen garbi zegoela ez zela damutuko. Eck ek esaten zuen Eskrituretan babesten zela Lutero, baina Eskriturak bere irizpide propioen arabera interpretatzen zituela, heretiko guztiek bezala. Gainera, esaten zion haren heresia ez zela berria; errepikatu eg iten zituela Hus en eta Wiclif en hutsegiteak. Ez pentsatzeko Eskritura Sakratuak berak bakarrik ulertzen zituenik (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Karlos Enperadorea, 1521eko apirilaren 19an, Lutero atxilotzearen alde agertu zen, bere aurretikoak beti leialak izan baitziren Erromako elizarekiko. Karlosek zion damutzen zela auzia hainbeste luzatzen utzi izanagatik; prest zegoela Luteroren kontra jotze ko, heretiko nabarmena zelako. Apirilaren 19ko arratsaldean sei printze Hautesleak bildu ziren Enperadorearen proposamena bozkatzeko. Martin Luteroren alde egin zuten Saxoniako Frederikok eta Luis Kondeak. Karlos V.aren alde egin zuten Mainzeko, Treverisko eta Koloniako artzapezpikuek eta Brandeburgoko Joakin I.ak (García Villoslada, 1973). 1521eko apirilaren 20an idatzi batzuk agertu ziren, Hutten en laguna zen Hermann von der Busche humanistak idatziak, esanez laurehun noble eta zortzi mila gudari prest zeudela Lutero babestu eta Mainzeko gotzainaren kontra borroka egiteko. Mainzeko kardina l artzapezpikua beldurtu egin zen eta bere anaia Brandeburgoko Joakin konbentzitu zuen Luterori beste aukera bat emateko. Karlosek hiru eguneko epea eman zion Luterori damutzeko (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Teologo luterotar eta katolikoek osatutako batzorde bat eratu zen, Treveris ko artzapezpikuak zuzenduta. Kide hauek osatzen zuten batzordea: Brandeburgoko markesa, Brandeburgoko eta Augsburgoko gotzainak, Saxoniako Jorge dukea, Baden go markesa, hirien ord ezkariak eta pertsonaia jakintsu batzuk. 1521eko apirilaren 24an bildu ziren eta Luterori dei egin zioten. Schurpff, Amsdorf, Justo Jonas eta Jorge Espalatinorekin joan zen Lutero eta esan zuen ez zela erretraktatuko, bere kontzientziaren kontra ez joatear ren. Batzarra amaitu eta Treverisko artzapezpikuak bere ganberara deitu zuen Lutero; hara joan ziren Lutero eta haren lagunak. Eckek Luterori erretraktazioa eskatu zion, Elizaren kontzilioen arabera. Luterok erantzun zion ez zela kontzilioen mendean jarriko, kontzilioek kontraesanak zituztelako (García Villoslada, 1973). Luterok Enperadoreari laguntza eskatu zion, Aita Santuaren kontra joateko, baina Enperadorea Aita Santuarekin lerrokatu zen, haren kontra. 1521eko apirilaren 26an irten zen Lutero Worms etik; apirilaren 28an Frankfurtetik gutun bat idatzi zion Lucas Granac h artistari, esanez nonbait gorde beharko zuela, baina oraindik ez zekiela non gordeko zen, etsaiari ihes egin ahal izateko. 29an Grünberg en zegoen eta maiatzaren 2an Eisenach en sartu zen. Maiatzaren 4an Möhra n senitarteko batzuk bisitatu eta Gotha alde ra hartu zuen eta Altenstein go gaztelutik pasatu berritan lau edo bost zaldun mozorrotuk bahitu eta Wartburg eko gaztelura eraman zuten Lutero. Bahiketa Saxoniako Hautesleak gauzatu zuen; Lutero babestu nahi zuen, baina ez zuen nahi Enperadoreak jakiterik bahitzailea bera zela (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Apirilaren 30ean Karlos V.ak adierazi zuen prest zegoela Aleandrok idatzitako Luteroren kontrako proskripzio ediktua izenpetzeko; sinatu aurretik Inperioko Estatuekin kontsultatu zuen Enperadoreak eta denek onartu zuten. Dieta maiatzaren 25ean amaitu zen e ta Karlos V.ak maiatzaren 26an sinatu zuen ediktua. Ediktuak gaizkiletzat, heretikotzat eta iheslaritzat hartzen zuen Lutero; haren idatziak irakurtzea edo argitaratzea debekatu zuen, hura babestea debekatu zuen eta hura erailtzeko baimena eman zuen. Aita Santuaren nuntzioek Worms eko ediktua aldarrikatu zuten. Lutero oso alai zegoen eta Worms en gertatua Kristoren pasio eta berpizkunderekin alderatzen zuen (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Frederiko Jakintsua Saxoniako Hauteslearen gaztelua zen Wartburg ko gaztelua eta Eisenach eko hegoaldean zegoen. Ia hutsik zegoen gaztelu hori; gorterik ez zegoen han; alkaide batek, zerbitzari batzuek eta kapilau batek zaintzen zuten. Luterori langela bat eta logela bat egokitu zizkioten. Gaztelu inguruan hegazti ugari ikus zitezkeen zuhaitzen artean. Luterok Jorge Zalduna goitizena hartu zuen, zaldunez jantzi zen, ilea eta bizarra luzatzen utzi zituen, eta lepoan urrezko katea eta gerrian ezpata zituela i biltzen zen. Espalatino, Melanchthon eta Amsdorf ekin harreman nahiko zuzena zuen, haiek jakinaren gainean baitzeuden non zegoen. Ehizean ibiltzeko aukera bazuen; ondo jan eta edaten zuen. Idorreria jasaten zuenez, libragarriak ematen zizkioten. Luterok hamar hilabete eman zituen gaztelu horretan eta luze egin zitzaizkion. Esaten zuen Wartburgon eremutar eta anakoreta bakartia sentitzen zela. Derrigorrezko bakardadeak burua astundu, tristetu eta edatera bultzatzen zuen; esaten zuen bakardadean bekatu gehiago egiten direla, deabruak bakarrik dagoenean erasotzen diolako gizakiari. Lutero deabruarekin obsesionatua bizi izan zen txikitatik eta Wittenberg en zegoela maiz samar age rtzen zitzaion deabrua ametsetan; horietako batean, txerri beltz baten moduan korrika ikusi zuen deabrua jardinean. Wartburgon egindako amets batean ohearen ondoan txakur bat ikusi zuen etzanda; heldu eta leihotik behera bota zuen; hurrengo egunean galdetu zuen gazteluan txakurrik bazegoen eta alkaideak ezetz esan zion; orduan Luterok pentsatu zuen deabrua izan zela (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Espalatinoren eskuetan zegoen Lutero, haren bidez komunikatzen baitzen kanpoko munduarekin. 1521eko maiatzaren 14an Espalatinori gutun bat idatzi zion Luterok Wartburgotik, esanez hark bidalitako gutunari erantzunik ez ziola eman, inork jakin ez zezan non zegoen; esaten zion egun guztian alferkerian zegoela; Biblia Grekoa eta Hebertarra irakurtzen ari zela; ile eta bizar luzea utzi zituela eta ez zukeela ezagutuko; bi mutilek eta zaindari armatu batek zaintzen zutela; basoetan zehar ehizean ibiltzen zela, baina denbora gehien gelatxoan ematen zuela, Biblia ikasten eta idazten. Wartburgon deabruaren erasoak jasan zituela. Idorreria zuela, hemorroideak eta uzkiko urradurak izan zituela eta esertzean erditu berri baten antzeko minak sentitzen zituela (Oberman, 1992). 1521eko ekainaren 10ean Espalatinori idatzi zion Patmos eko uhartetik idatzi izan balio bezala, Henricus Nesicus goitizena erabiliz; esaten zion grekoa eta hebertarra ikasten eta idazten ari zela, idorreriarekin eta Worms en zuen sufrikarioarekin j arraitzen zuela eta zaindariak merezi baino hobeto tratatzen zuela (Roper, 2010). Lutero Wartburg eko gazteluan zegoen bitartean Melanchthonek hartu zuen Wittenberg eko agintea, hura baitzen Luterok han garai horretan izan zuen lankiderik garrantzitsuena. Loci communes idazten ari zen Melanchthon: Erreformaren teologiaren sistematizazio lana. Garai horretan Gabriel Zwilling en eragin handia jaso zuen Melanchthon ek. 1521eko uztailaren 13an gutun bat idatzi zion Luterok Melanchthon i Wartburgotik. Esaten zion gehiegi sam urtzen zela bere (Luteroren) egoeragatik eta gehiegi goraipatzen zuel a; berari buruzko ideia puztuegia zuela; beregatik errezatzeko eskatzen zion, bakardade horretan bekatuak egin zituelako, haragiaren tentaldiak zirela eta, idatzi gabe eta errezatu gabe hainbat egun zeramatzalako; esaten zion espiritu indartsua sentitu ord ez, haragiaren berotasuna sentitzen zuela. Handik egun batzuetara Melanchthon i idatzi zion eta bekatuak egitera bultzatu zuen; benetako grazia predikatzeko eta bekatuak sutsuki egiteko esan zion Melanchthon i. Kristok munduko bekatua kentzen duela eta harengandik ez zituela bekatuak aldenduko. 1521eko abuztuaren 15ean Espalatinori idatzi zion esanez aitortzari buruzko sermoiaren zatiak jaso zitue la eta atsekabetua zegoela modu axolagabean argitaratu zituztelako: arreta gabe, nahastuta, tipografia eta paper txarrean. Esaten zuen nahiago zuela Carlstadt ek modu zibilizatuagoan idatzi izan balu zelibatuaz. Esaten zuen printzeak bere nahiak ongi asebe tetzen zituela: bi egunez ehizean ibili zela eta erbi batzuk ehizatu zituztela; erbi bat bere kolkoan gorde zuela, baina zakurrek aurkitu eta erahil egin zutela; sareen eta zakurren artean gai teologikoez gogoeta egin zuela (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Luteroren eta haren lagunen lanari esker, poliki poliki antolatzen zihoan Kristoren Eliza, Erromako elizaren aurrez aurre. 1520an Catarino k Luteroren kontra Egia katolikoaren apologia argitaratu zuen. Luterok Worms era joan aurretik liburu bat idatzi zuen Ambrosio Catarino ren kontra. Lutero Wartburgon zegoela argitaratu zuten liburu hori; bertan, gogor eraso zien elizaren gehiegikeriei: kultu liturgikoa, barau eta abstinentziak, apaizen zelibatua, mezatako sakrifizioa. Antikristoaren erreinua bezala aurke zten zuen Luterok eliza (García Villoslada, 1973). Luterok bere alde zuen Wittenberg eko unibertsitatea, baina ez Koloniakoa eta Parisekoa. Pariseko Unibertsitateak Luteroren iritziak (elizaren botereaz, sakramentuez, ekintza onez, botoez, penitentziaz, kontzilioen autoritateaz, purgatorioaz, borondate ask eaz, kristauaren askatasunaz eta abarrez zituenak) gaitzetsi zituen. Melanchthon ek defendatu zuen Lutero. Esaten zuen Luterok esandakoa gezurtatzeko Eskrituretara joan behar zela, baina Sorbonatarrek ez zutela hori egin; silogismoetan bakarrik mugitzen zi rela haiek. Luterok Lovainako Teologia Fakultateari eraso zion eta laster jaso zuen Masson (Latomus) teologoak emandako erantzuna. Latomus eri errespetu pixka bat bazion Luterok, Biblian oinarritzen zelako. Hala ere, Biblian eta Guraso Santuetan oinarritze n bazen ere, igurtzi eskolastiko handia zuen. Luterok Masson en kontrako erantzuna idatzi zuen Wartburgon (García Villoslada, 1973). Mainzeko Hauteslea, Brandeburgoko Alberto, ez zen ausartu Worms eko dekretua bere lurraldeetan aplikatzen. Luterok jakin zuen Alberto induljentziekin negoziatzen hasi zela berriro ere eta emakume batekin bizi zen apaiza bat espetxeratu zuela; 1521eko abend uaren 1ean gutun bat idatzi zion Mainzeko Albertori; esaten zion lehen bi gutun idatzi zizkiola latinez, induljentziak zirela eta, eta orain hirugarren gutuna bidaltzen ziola alemanez. Gotzain moduan jokatzeko, ez otso moduan; induljentziarik ez predikatzeko, zerrikeria eta iruzurra zirelako; jendeari Kristo bakarrik predikatu behar zitzaiola; idoloak albora uzten ez bazituen, eraso egingo ziola, Aita Santuari egin zion moduan; herri xehea ez seduzitzeko, lapurretarik ez egiteko eta ez eragozteko apaizei ezkontzea; esaten zion, hamalau egun barru erantzun egokia ematen ez bazion, Halleko idoloari buruzko libur uxka argitaratuko zuela. Alberto Luterotarrengana hurbildu zen, bere aholkulariek eraginda. (García Villoslada, 1973; Smith, 1911). Carlstadt ek (Andres Bodenstein) hasieran ez zuen induljentzien kontra jokatu, Luterok egin zuen moduan, Santu Guztien fundazioaren hondamena ekarriko zuelakoan; baina, santuak gurtzearen kontra zegoen, Hauteslearen erlikien bildumak garrantzi handia bazu en ere Wittenberg en. Carlstadt ek asko miresten zuen Lutero hasiera batean, baina Leipzig eko eztabaidan tirabirak sortzen hasi ziren. Eztabaida horretan Luterok eta Eck ek erabakitzen zuten zertaz eztabaidatuko zuten, Carlstadt i jaramon askorik egin gab e; Lutero eta Eck ziren arerio nagusiak. Carlstadt ek lan asko egin zuen Wittenberg en Erreforma finkatzen; hasieran oso zuhurra izan zen, eta Melanchthon en entusiasmoa baretzen jardun zen; hartzen ziren erabakien ondorio ekonomiko eta legezkoak kontuan h artzen zituen. 1521eko maiatzean Danimarkara joan zen Carlstadt, Kristian II.ak deituta, hango eliza antolatzera. Baina, Wittenberg era etorri bezain azkar Luteroren teorien ondorioak aplikatzen hasi zen: lehenik boto monastikoei eraso zien eta irudi erlij iosoak kondenatu zituen; aitortzaren kontra, katolikoen mezaren kontra, barau eta bijilien kontra, hierarkia mota guztiei eraso zien. 1521eko azaroan Testamentu Berriko Zeinuen Kultu eta Omenaldiari dagokionez argitaratu zuen Carlstadt ek eta Albrecht Dürer i eskaini zion. 1521eko Gabonetan iragarri zuen Carlstadt ek urte berritan komunioa bi formatan ospatuko zuela eta Frederiko printzeari aurre egin zion; komunioa hartu zuten askok ez zuten egin aurretiko bar aurik. Carlstadt ek 35 urte zituen eta 15 urtek o neska batekin ezkondu zen, bere lankideen, hiriko kontseiluaren eta ikasleen aurrean. Lutero eta Carlstadt en arteko harremana berdinen artekoa, horizontala izan zen; Lutero eta Melanchthon en artekoa, berriz, irakasle eta ikaslearen artekoa bezalakoa (G arcía Villoslada, 1973; Roper, 2010). Komentura sartu zenean, eta gerora ere, arauak betetzen zituen fraidea zen Lutero. Baina, 1521ean baztertu egin zituen obedientzia , kastitate eta txirotasun botoak. Agustindar moduan azken gutuna 1521eko irailaren 17an idatzi zuen. Aurrerantzean bere ize n soilaz sinatuko zituen gutunak, agustindarren abitua 1524ko urrira arte eraman bazuen ere. Luterok zioen botoak egiten zituztenak ez zirela kristauak; botoak ez zirela bizitzarako arau bihurtu behar; sinesmen soilak eta Kristoren obrek salbatzen zutela kristaua. Luterok ez zuen tentaldiei aurre egiten irakasten, tentaldietan erortzea justifikatzen zuen (García Villoslada, 1973). Leon X.a 1521eko abenduan hil zen eta Hadriano VI.a aukeratu zuten Aita Santu; honen asmoa eliza barneko ustelkeria borrokatzea eta zisma ekiditea zen. 1521eko abenduaren amaieran eraberritzaile suharrak heldu ziren Wittenberg era. Gabriel Zwilling, alde b atetik, meza Kristoren sakrifizio moduan hartzearen kontra eta meza pribatuaren kontra zegoen, Nicolas Amsdorf eta Justo Jonas lagun zituela; beste aldetik, esaten zuen boto monastikoak Ebanjelioaren kontrakoak zirela eta ezabatu egin behar zirela. Luterok ez zituen gogoko Zwilling eta Carlstadt en berrikuntza liturgikoak, baina 1521eko azaroaren 1ean De abroganda missa privata argitaratu zuen; liburuxka horretan mezaren sakrifizio kontzeptua ezabatzen zuen eta Kristoren apaizgintza defendatzen zuen. Apaizgintza kristau guztiek zuten; denak ziren apaiz, Kristo bezala. Meza ez zen Jainkoari atsegingarri gertatzeko egiten zen sakr ifizio bat, baizik Jainkoaren grazia moduan jasotzen zen sakramentu bat; mezak etengabe ematen jardun beharrik ez zegoen; beraz, mez a emaileen kopuru handi baten beharrik ez zegoen; hainbeste aldare beharrik ere ez, purgatorioko arimengatik meza ordainduak emateko. Eukaristia Kristoren azken afariaren oroitzapen soila zen; ez zitzaion Jainkoari ogi eta ardoaren sakrifiziorik eskaintzen ; Eukaristian Kristori eskerrak ematen zitzaizkion, harengandik zerbait jaso zelako (García Villoslada, 1973). Luterok Wartburgotik Melanchthoni esan zion aurrerantzean ez zuela meza pribaturik emango. Fraile agustindarrak komentutik ateratzera bultzatzen eta jende laikoarentzat meza bi espezieren pean ematera bultzatzen hasi zen Zwilling. Komentu Beltzeko hainbat fraidek komentua utzi zuten eta monasterioan jarraitzen zutenen kontra jartzen zituzten ikasleak. 1521eko abenduan berrogei ikasle ongi armatu kaleetan zehar ibili ziren, tutu eta danborrekin, monasterioetako fraileak mehatxatzen. Wittenbergera sekretuan itzuli beharra ikusi zuen Luterok. Wittenberg en ikusi zuen Espalatinok debekatu egin zuela De abroganda missa privata ren argitalpena eta gutun g ogor bat idatzi zion (García Villoslada, 1973). Idatzi asko egin zituen eta Testamentu Berria itzuli zuen alemanera.Wartburgon zegoela, 1521eko azaroaren 19an argitaratu zuen Elizoharrak : jende arruntarentzat, sinestun guztiek ulertzeko moduan idatzitako sermoiak; mezatan irakurtzen ziren gutun eta ebanjelioen azalpenak. Bere lagun eta babesle zuen Mansfeld ko Alberto kondeari eskaini zion liburua. Monasterioko botoei buruz liburua ere Wartburgoko gazteluan zegoela argitaratu zuen Luterok, 1521eko azaroaren 21ean; aitari bidali zion liburua eta egindako botoetatik askatu zela esan zion. Liburu horren sarrera aitari idatzitako gutun baten moduan idatzi zuen Luterok eta fraide bihurtzera eraman zuten arrazoiak gogoratzen zituen; bat bateko heriotzaren beldurrak eramanda fraide izateko promes egin omen zuen, aitari esan gabe eta haren borondatearen kontra, baina berehala damutu zela botoez. Jainkoak nahi izan omen zuen Martinek unibertsitateetako jakinduria eta klaustroetako santutasuna bereganatzea. Esaten zuen aitaren borondatearen aurretik zegoela Jainkoa eta Jainkoaren Hitzaren zerbitzura zegoela. Kristok esan zuela ez zela beretzako gai aita eta ama beraren aurretik jartzen zituena. Lutero konturatu zen monasterioan sartzera eraman zuen ekaitza Jainkoaren seinale ez, baizik deabruaren amarrua izan zitekeela. Luterok zion monasteriotik ez zuela aita biologikoak askatu, Jainko aitak baizik; Jainkoak ge hiago agintzen zuela Luterorengan aita naturalak baino. Liburu horretan ( Monasterioko botoei buruz ) demostratu nahi zuen boto monastikoak Jainkoaren hitzaren, fedearen, askatasun ebanjelikoaren eta karitatearen kontra doazela; sexu instintua ezin dela ezabatu pertsonari kalterik egin gabe, salbuespenezko kasuetan izan ezik (Erikson, 1958). Emakume gazt e bati, birjintasunaren grazia jaso ez badu, jatea, edatea edo lo egitea bezain ezinbestekoa zitzaiola senarra; emakumeen egitekoa haurrak izatea eta espeziea ugaltzea zela, eta ez birjintasuna; naturaren kontrakoa zela emakume bat monasterio batean itxita edukitzea, birjintasun botoarekin. Gizona ere ezin zitekeela emakumerik gabe utzi, jatea eta edatea bezain erroturik dagoelako naturan seme alabak edukitzea. Ezkongabe izatea erabakitzen duten pertsona asko sentsualitatean eta bekatuan katramilatzen dela. 1521eko abuztuaren 1ean Melanchthon i idatzitako gutunean Luterok esaten zuen San Pablok okertzat jo zuela apaizen ezkontza debekatzea (Smith, 1911; García Villoslada, 1973; Roper, 2010). 1521eko abenduaren 27an Zwickau ko profetak (Nikolaus, Storch, Thomas Drechsel eta Markus Thomas Stübner) heldu ziren Wittenberg era, Thomas Müntzer fanatikoa buru zutela. Profeta horiek aldarrikatzen zuten Jainkoak zuzenki hitz egiten ziela eta Espiritu S antuak inspiratzen zituela; gidaritzat ez zirela Eskriturak hartu behar, barneko Hitza edo Espiritua baizik; Jainkoak bakoitzari esaten ziona zela garrantzitsua. Autoritate zibilek espetxean sartu zituzten asaldatzaile horietako batzuk, eta Müntzer ek Bohe miara ihes egin zuen. Luterok fanatiko eldarniatzaile deitu zituen profeta horiek. Wittenberg en gelditu ziren jarraitzaile batzuek profetatzat zituzten beren buruak: Jainkoarekin hitz egiten eta etorkizuna irakurtzen zutela esaten zuten (Smith, 1911). Zwickau ko profetak gizarte krist aua eraberritzeko programa aurrera eramaten hasi ziren, Tomas Müntzer en eraginez eta Carlstadt erakarrita. Luterok Amsdorf i idatzi zion esanez ez gelditzeko Zwickau ko profeten inpresioaren pean. Melanchthon i, berriz, idatzi zion esanez ez zuela onartze n profeta horien aurrean agertzen zuen herabetasuna. Lutero Wartburgon egon zen bitartean Melanchthon izan zen haren ordezkari, baina ez zen ausartu Zwickauko profeten dotrina gaitzestera; Frederiko printzeari idatzi zion Luterori deitzeko esanez. Wittenbe rgeko erreforma zaleek Martin Luteroren prestigioko gidari bat behar zuten; hiriko lagunek eta magistratuek pentsatu zuten Luteroren presentzia ezinbestekoa zela eta dei egin zioten; hiriko kontseiluak Tomas Müntzer erbesteratu eta haren jarraitzaileak es petxean sartu zituen (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Luteroren iraultza erlijiosoa indarra hartzen zihoan heinean, Eliza ebanjelikoa antolatu behar zen. Baina predikari erradikalak arriskutsuak ziren eta Komentuko prioreak egoeraren berri eman zien Luterori eta Printzeari. Lutero, Jorge Zaldunaren identitate z mozorrotuta, 1521eko abenduaren 3an Amsdorf kalonjearen etxera joan eta han lagun batzuekin egon zen. Abenduaren 11n itzuli zen Wartburgora. Egun horietan Luterok bakerako deia egin zuen eta Frederiko Printzea lasaitzen saiatu zen. 1521eko abenduaren 18a n gutun bat idatzi zion Luterok Lang agustindarrari; esaten zion Bazkoetara arte Wartburgon egon behar zuela, Testamentu Berria alemanera itzultzen, jende asko zegoelako horren zain. Gorputzez ongi aurkitu arren, tentaldi asko zituela (Roper, 2010). Wartburg eko egonaldian Luterok egin zuen lan nagusia Itun Berria alemanera itzultzea izan zen. 1521eko abenduaren 18an idatzitako gutunean Luterok John Lang i esaten zion Testamentu Berria itzuli behar zuela alemanera. 1522ko urtarrilaren 13an Amsdorf i esan zion Bazkoetara bitartean Biblia itzuliko zuela. Itzulpena egiteko Erasmok 1516an idatzitako testu grekoan oinarritu zen Lutero. Luterok, Bulgataz gain, aurrez alemanera itzulitako zatiak eta Erasmok 1519an ezarritako testu grekoa erabili zituen itzulp enerako. Hiru hilabete eskasetan egin zuen lan hori. Martxoaren 30ean Espalatinori esan zion Testamentu Berri osoa itzuli zuela. 1522ko irailaren 21ean argitaratu zuen Melchor Lotther en argitaletxean izen honekin: Das Newe Testament Deutzseh . 3000 ale inguru argitaratu ziren eta abenduan atera zuten bigarren argitalpena. Bi hilabetetan 5000 ale saldu ziren. Lutero Wittenberg era itzuli zenean, Melanchthon helenistak itzulpenari ukitu batzuk ematen lagundu zion eta Lukas Cranach Zaharrak ilustrazioak egin zizkion. Lutero oso musika zalea zen eta garrantzi handia eman zion itzulpeneko hizkuntzaren musikalitateari. Esaldi laburrez idatzi zuen, ozen ki irakurtzeko egokia zen bertsioa egin zuen; testuaren esanahiaren muinari begira idatzi zuen, eta helburu horrekin esaldi batzuetan aldaketa txikiak ere egin zituen. Luterorentzat Itun Berriko libururik kutunenak San Juanen ebanjelioa eta San Pablo eta S an Pedroren gutunak ziren. Ez zitzaizkion baliotsuak iruditzen Ebanjelio sinoptikoak (San Mateo, San Markos eta San Lukasenak) (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Itun Berria argitaratu ostean, Itun Zaharraren itzulpenari ekin zioten. Itun zaharra itzultzeko denbora asko behar izan zuten, besteak beste, Luterok ez zuelako hebraiera behar bezala ezagutzen. Lehendik ere bazegoen Alemanian Bulgatatik itzulitako bertsio bat. 1523rako Testamentu Zaharreko hainbat liburu itzuli zituzten, baina 1534ra arte ezin izan zituzten atal guztiak alemaneratu. Urte horretan argitaratu zuen Biblia osoa alemanez, Luteroren hitzaurre eta oharrekin eta hainbat grabaturekin. Luterok ez zi tuen esaldiak hitzez hitz itzultzen; jatorrizkoan ez zeuden hitzak ere sartu zituen. Adibidez, gizakia fedeak justifikatzen duela zioen tokian fedeak soilik justifikatzen duela jarri zuen. Baina, batzuetan, itzulpen literala ere egiten zuen. Hizkuntza lite rarioa eta hizkuntza arrunta konbinatu zituen Luterok Biblia itzultzean. Hizkuntzaren aldetik, hainbat dialektotan zatitutako alemana bateratu zuen Luterok eta alemaniar guztiek uler zezaketen bertsio bat lortu zuen. Entzuteko liburua egin zuen, belarrieta tik sartzeko modukoa. Itzulpen horiei esker germanismoaren defendatzaile eta alemanaren aita bihurtu zen (García Villoslada, 1973). 1522ko urtarrilaren 6an agustindarren kapitulua elkartu zen Wittenberg en eta erabaki zuen edonork utz zezakeela ordena, nahi izanez gero; eskean ibiltzea debekatu zuten eta hildakoengatik meza ematea ere bai. Urtarrilaren 10ean elizako aldareak hautsi zit uzten eta sutara bota zituzten estatuak, pinturak, banderak, kandelak, gurutzeak. Melanchthonek, Wittenberg eko irakaslerik prestatuena izanik ere, besteen argudioak sinesteko joera zuen. Luterok Wittenberg era itzultzeko baimena eskatu zion Hautesleari, h ango istiluak baretu ahal izateko, baina printzeak ez zuen onartu; istiluek jarraitu egin zuten eta George Dukeak kexua aurkeztu zuen Enperadorearen Kontseiluaren aurrean, Nurenberg en. 1522ko otsailaren 1ean predikatzeko baimena kendu zieten Carlstadt i eta Zwiling i eta hiria uzteko agindua eman zieten (Smith, 1911). Carlstadt ek bere ibilbide ikonoklastarekin jarraitu zuen, armarik erabili gabe; poligamia onartzera heldu zen. Carlstadt eta Zwingliok jende laiko arruntaren eta apaizen arteko aldeak ezabatu nahi zituzten. Lutero eta Carlstadt en arteko lehen tirabirak i rudien rolari buruzkoak izan ziren. Carlstadt ek irudiak lehenbailehen kentzea nahi zuen, baina Luterok ez zuen hori beharrezkoa ikusten; Luteroren arabera, juduen sinagoga dekoratu gabeen antzik ez zuten eduki behar elizek. Eukaristiari buruz ere ez zeude n ados: Zwingliok eta Calvinok ez zuten onartzen Kristoren presentzia erreala Eukaristian. “Hau nire gorputza da” esatean, Kristoren gorputzaren zeinua adierazten zen, ez Kristoren gorputza bera. Ez zitzaien iruditzen apaiza gai zenik ogia eta ardoa Kristo ren gorputz eta odol bihurtzeko (Smith, 1911; Roper, 2010). Luterok ez zituen berehala hautsi Carlstadt ekiko harremanak eta ukatu egin zuen bera zela Carlstadt en erbesteratzearen errudun; esan zuen irakasle lanagatik ordaintzen ziotela hari eta lan horiek utzi egin zituela; esan zuen, baita ere, sedizioa piztu zu ela. Müntzer eta beste matxinoak erailtzean, berriro ere Wittenberg era joan zen Carlstadt eta babesa eskatu zion Luterori. Luterok irailaren 12an Printze Hautesleari eskatu zion Carlstadt i uzteko Kemberg en bizitzen, baina eskaera hori ez zuen onartu Hau tesleak; orduan Carlstadt ek ihes egin zuen eta Basel go unibertsitatean irakasle izan zen (Smith, 1911). Wittenberg en ez ezik, Erfurten ere izan ziren iskanbilak. Juan Lang ek fanatismoz predikatzen zuen Luteroren dotrina Aita Santuaren kontra, apaizgintzaren kontra, monakotzaren kontra, apaizaren eta ekintza onen kontra. Denbora gutxian hirurogei apaizen et xeak, gotzainen agiriak eta hainbat liburutegi erre eta desegin zituzten Erfurten. Unibertsitateko irakasle humanista bat leihotik jaurtiki zuten. Irakasle batzuk ihes egin zuten eta hainbat ikasle beste unibertsitateetara joan ziren. Lang ek abituak utzi zituen, ezkondu zen eta Erfurt ko eliza antolatzeari ekin zion (García Villoslada, 1973). Lutero beldur zen iskanbila hura anarkian amaituko ote zen. Saxoniako Jorge ere aztoratuta zegoen eta Juan eta haren anaia Frederikorekin hitz egin zuen, praktika iraultzaile horiek ez zituztelako eragozten. Frederiko oso meza zalea zen eta Unibertsitateko irakasleen iritzia eskatu zuen: irakasle batzuek meza botiboak eta hilen mezak kentzea gomendatzen zuten; beste irakasle batzuek pentsatzen zuten ez zela ezer aldatu behar. Frederikok erabaki zuen dena modu tradizionalean egitea, beste unibertsitateen iri tzia ezagutu arte. Baina Carlstadt, Zwilling eta kideek ez zioten jaramonik egin (García Villoslada, 1973). Luterok ikasle asko erakarri zituen Wittenberg eko unibertsitatera, baina ikasleen diru iturrietako bat zen eskaletza debekatzean, jaitsi egin zen ikasleen kopurua eta horrek kezkatu egin zuen Frederiko printzea. Elizgizonek eta unibertsitateek galdu egin zuten Bibliaren interpretazioaren giltza; meza pribatuaren kontrako erasoak elizgizonen karrera indargabetu zuen. Wittenberg eko egoerak bultzatuta Martin Luteroren ohartarazpen egiatia kristau guztiei, matxinadaren kontra babesteko liburua argitaratu zuen Luterok 1522ko urtarrilean. Printze Hautesleak bazekien Luteroren babesa izango zuela. Denbora gutxian aldaketa handia eman zuen Luterok. Urtarrilaren erdi aldera Carlstadt zoriondu zuen eta ez zuen meza pribatuaren desagerpena gai tzetsi. Otsailaren 20an hiriko kontseiluak, Hautesleari baimenik eskatu gabe, premiazko eskaera bat bidali zion Luterori, Wittenberg era i tzul zedin. 1522ko martxoaren 5ean, Luterok gutun bat idatzi zion Frederiko Saxoniako dukeari; esaten zion Wittenberg era zihoala, printzeak eman ziezaiokeen baino babes handiagoarekin; negozio horretan ezpatak ezin zuela ezer egin; Jainkoak bakarrik esku har zezakeela; ordura arte asko egin zuela Luterorengatik, baina aurrerantzean ezer ez egiteko; printze moduan Enperadoreari obeditu behar ziola. Wittenbergera bidean Kessler ekin topo egin zuen eta Kessler ek Lutero honela deskribatu zuen: 41 urte zituela , potoloa zegoela, tente ibiltzen zela, atzerantz inklinatua, aurrerantz baino gehiago, aurpegia zerurantz altxatuta, bekain beltzak eta begi sakonak zituela eta begiek diz diz egiten ziotela. Höfen go Juanek, Dantiscus deituak, honela deskribatu zuen Lute ro Pedro Tomicki gotzainari idatzitako gutun batean, 1523ko abuztuaren 8an: lau ordu pasatu zituztela hizketan; zorrotza, jakintsua eta hizlari ona zela, baina gaizki esaka, harrokerian eta etsaitasunean jardun zela Aita Santuaren, Enperadorearen eta print zeen kontra. Begi sarkorrak eta beldurgarriak zituela, pertsona deabrutuaren itxura ematen ziotenak. Dotore janzten zela. Ardo eta garagardo ugari edan zutela biek. Harroxkoa eta handiustea agertzen zela eta hizkera sutsua, isekaria eta ironiaz tartekatua zuela (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). 1522ko martxoaren 6an itzuli zen Lutero Wittenberg era eta bere lagunekin egon ondoren, 1522ko martxoaren 9tik 16ra bitartean, Eskrituren botereari buruzko zortzi sermoi egin zituen, fanatikoak baretzeko asmoz. Esaten zuen bera zela lehen erreformatzailea, berari esan ziola Jainkoak lehenik hitz horiek predikatzeko. Esaten zuen legezkoak ziren gauza asko komenigarriak ez zirela. Alferrikakoak ziren edo beharrezkoak ez ziren ohitura asko toleratu egin behar zirela. Auzokoari laguntzeko prest egoteak ekartzen zuela Kristau askatasuna, eta ez legetik aske izateak. Luterok zion berak ez zuela indarrik erabili Aita Santuaren aldekoen kontra, Jainkoaren Hitza erabili zuela. Esaten zuen bere artegian ots oa sartu zela; Wittenberg en gertatuaren errudun moduan Zwickau ko profetak, Carlstadt eta Zwilling jarri zituen; San Pablo aipatuz esaten zuen zilegi zen guztia ez zela komenigarria; gai erlijiosoetan berrikuntzak egiteko printzearen autoritateari jaramon egin behar zitzaiola; autoritate laikoari kasu egin behar zitzaiola, eta ez Aita Santuari. Lutero beti agintarien alde lerrokatu zen, nahiz eta haien kritika garratza sarritan egin. Esaten zuen kristautasunaren zutabeak fedea eta karitatea zirela eta eraberritze guztiak diziplina eta ordenaz egin behar zirela; meza pribatua baztertu behar zela, baina ez bortxaz; berak ez zuela inoiz ezer indarrez egin; bortxaz jardun izan balitz Alemania guztia odoletan utziko zukeela; askatasunez egin behar zirela gauzak: ezkondu, fraide edo monja bihurtu, haragia jan edo jateari utzi; dena libre zela, baina ez zela ezer indarrez ezarri behar; Jainkoak libre utzitakoa ez zela debekatu behar; irudiak ez zirela gurtu behar; irudien alde ez egoteak ez zuela esanahi ikonoklasta bihurtu behar zenik; ez zegoela ezinbestez komunioa norbere eskuez hartu beharrik edo komu nioa bi espezietan hartu beharrik; kanpoko errituek garrantzi gutxi zutela eta jakinduriak karitaterik gabe ez zuela batere balio. Sermoi horien bidez artaldea lasaitu zuen Luterok. Zwilling erretraktatu egin zen eta Luteroren albora bildu zen, baina Carlstadt i predikatzea eta argitaratzea debekatu zion Luterok. Zwilling etaz berehala ahantzi zen Lutero, baina ez Carlstadt ez. Lutero ren kontra Erreforma desegitera zetorren deabrutzat hartu zuen Carlstadt. Hasieran Luterok onartu zituen Carlstadt ek proposatutako aldaketak: bi formatako komunioa eta meza alemanez, baina 1523an latinezko meza eta forma bakarreko komunioa ere berriro tol eratu zituen. Wittenberg baketu ostean, Weimar en, Erfurt en eta beste hiri batzuetan arrakasta handiz predikatu zuen Luterok fanatismoaren kontra. 1523ko maiatzaren 2an Luterok kultu tradizionalaren kontra hitz egin zuen eta Frederikok amonestazio bat bidali zion. Frederiko III. Jakintsua bizi zen artean Luterok ez zituen ezabatu mezetako erritualaren zati batzuk (meza latinez ematea eta hostia altxa tzea), mantendu egin zituen kanpoko zeremoniak (jantziak, apaizaren keinuak, kantuak eta musika), baina mezetatik kendu egin zituen sakrifizioari buruzko aipamenak; Jaunaren azken afariaren oroitzapen soila bihurtu zen meza. Frederikoren jarraitzaileak, Juan ek, baimena eman zion Luterori liturgia aldatu eta alemanez egiteko. 1522, 1523 eta 1524ko Luteroren gutun batzuk 1522ko martxoaren 30ean gutun bat idatzi zion Luterok Espalatinori; esaten zion Testamentu Berri osoa itzuli zuela eta Felipe eta biak itzulpena zuzentzen ari zirela. Espalatinoren beharra zeukala gauza batzuk izendatzeko termino zehatzak jakiteko. Harribi txien izenak eskatzen zizkion eta esaten zion ez zituela gorteko hitzak nahi, baizik jende arruntak erabiltzen zituenak. 1522ko apirilaren 14an idatzitako gutunean Luterok Espalatinori esaten zion fruitu onak ez direla arbola ona bihurtzen dutenak eta ekintza onak ez direla gizaki bat on bihurtzen dutenak, baizik arbola onak ematen dituela fruitu onak eta gizaki onak egiten dituela ekintza onak. 1522ko apirilaren 17an Luterok Altenburg eko burgomaestreari eta hiri kontseiluari aholkatzen zion fraile agustindar izandako Gabriel Zwilling har zezala Altenburg eko predikari moduan. 1522ko apirilaren 17an idatzitako gutunean Luterok Zwilling i aholkatu zion Altenburg eko predikari lana onartzeko. Altenburg eko hiri kontseiluak eskatu ziola artzain ebanjeliko bat gomendatzeko eta Zwilling en izena eman zuela. Bere aldeko aukera egiten bazuten, baiezkoa emateko, jokaera txukuna izateko eta apaiza moduan j anzteko. 1522ko uztailaren 4an gutun bat bidali zion Luterok Espalatinori. Esaten zion nahi zuela Felipek gramatika irakasteari utzi eta teologia irakastera dedikatzea. Ez zela egokia hura gramatika irakasten edukitzea, teologiaz ikasgai baliotsuak eman zitzakeenea n. Nahiko irakasle bazituztela gramatika Felipek bezain ongi irakats zezaketenak, eta dirua hobeto gastatu behar zela. 1522ko azaroaren 3an Luterok Espalatinori bidalitako gutunean esaten zion Weimar en eta Erfurt en fedeaz eta maitasunaz bakarrik predikatu zuela. Testamentu Zaharraren itzulpenean Moises en hirugarren libururaino (Levitikoraino) heldu zela. 1523ko apirilaren 8an idatzitako gutunean Luterok Wenzel Link i esaten zion haren ezkontzara joango zela, Felipe, Hieronimus, Bugenhagen, Trappe , Lukas eta beste batzuekin, Linkek nahi bazuen. Esaten zion aurreko egunean bederatzi monjek utzi zutela Nimpschau ko klaustroa. 1523ko ekainaren 18an hiru emakumeri (Hanna von Draxchwitz, Milia von Olsmitz eta Ursula von Feilitzin) idatzi zien Luterok, Luteroren liburuak irakurtzeagatik gortetik urrundu zituztelako. Amsdorf ek eman zion gertaera horren berri Luterori eta eskatu zion kontsolamendu gutun bat bidaltzeko. Luterok esan zien bihotza lasai edukitzeko eta inoren gaitzik ez desiratzeko, Kristok garbituko eta askatuko baitzituen irain horretatik, harengan bihotza jartzen bazuten. 1523ko uztailean gutun bat idatzi zien Luterok Holanda, Bravante eta Flandriako kristauei; esaten zien Johann van den Esschen eta Heinrich Vos fraile agustindar martiriak izan zirela lehenak Kristoren izena goraipatu zutelako espetxea eta lotsa jasaten eta Kristoren aitorpena odolez sinatzen. 1523ko irailaren 1ean gutun bat idatzi zion Luterok Bartime von Sternberg i; esaten zion ez jarraitzeko hildako emazteagatik ekintza onak eta barauak egiten eta mezak ematen. Nahikoa zela behin edo beste errezatzea. Jainkoak ez zuela meza hildakoengatik ja rri, bizientzako sakramentu moduan baizik. Esaten zion Jainkoaren baimenik gabe ezin zela bizientzako sakramentua hildakoentzako sakrifizio bihurtu. 1524ko urtarrilaren 19an gutun bat idatzi zion Luterok Lambert Thorn i, Holandan erail zuten fraile agustindarrari. Esaten zuen Kristoren eskuetan zegoela eta bere sostengu beharrik ez zuela. Gatibuan egonda agintzen zuela, bortxa jasanda gailentzen zela. Luterok zion adore handia eman ziotela Johann, Heinrich eta Thorn ek. Kristoren egia ezagutu ahal izan zuela eta haren grazia hiru martirietan loratua ikusi ahal izan zuela. Haiek jasandako espetxea eta sua bereak ere bazirela esaten zuen. 1524ko martxoaren 23an gutun bat idatzi zion Luterok Saxoniako Frederiko Hautesleari esanez ikasle asko zituztela Jainkoaren Hitza ezagutzeko irrikaz. Eskatu ziola Feliperi Eskritura Sainduak irakasteko, bera baino gaituagoa zelako horretarako, berak Bibli aren alemanezko itzulpena behar baitzuen; baina, Felipek esan ziola berak grekoa irakasteagatik jasotzen zuela soldata. Luterok zion berari esan ziotela Printzeari eskatzeko Feliperi Jainkoaren Hitza azaltzegatik ordaindu behar zitzaiola soldata. Izan ere, goi mailako lanak oinarrizko lanak baino fruitu gehiago ematen zituela eta Felipe gai zela goi mailako lan horretarako. 1524ko maiatzaren 6an Luterok gutun bat idatzi zion Nicolas Gerbel i eta esaten zion pozik zegoela Estrasburgon ebanjelioa nagusitzen ari zelako. Magdeburgo eta Bremen hartu zituela eta laster Brunswick hartuko zuela. 1524ko ekainaren 20an gutun bat idatzi zion Luterok Ekolampadiori, fraile bizitza utzi izana goraipatuz. Esaten zion urrats garrantzitsua eman zuela, Erasmori gustatzen ez bazitzaion ere. Esaten zion klaustroa utzitako fraile eta monjek ordu asko kentzen zizkiotela, haientzat etxeak bilatu behar zituelako. 1525eko urtarrilaren 11n gutun bat idatzi zion Luterok John Brismann i, Prusiako erreforma sustatzera Konisberg era bidali zuenari. Esaten zion Carlstadt ek pozoiz betetako idatzi batzuk egin zituela bere kontra. Carlstadt ek ukatu egiten zuela Kristoren gorputza eta odola sakramentuan zeudenik. Luterok zion hari kontra egiteko prest zegoela, jende asko bide txarretik eraman zuelako. Esaten zion Erasmori erantzun behar ziola, tarte bat eduki bezain azkar. Müntzer ek istilu arriskutsuak sortu zituela Muhlhau senen eta han inguruan alderrai zebilela, non kokatu jakin gabe. Profetak ugaltzen ari zirela, benetako sinestunen aurrez aurre. Aita Santuaren aldekoak pozik zeudela ebanjelisten zatiketa ikusita. Oso okupatua zegoela eta izterrean abzeso mingarri bat zu ela. 1525eko urtarrilaren 17an idatzitako gutunean zorionak ematen zizkion Luterok Nurenbergeko Frederiko abatari, ezkondu zelako. Esaten zion zorionak berandu ematen zizkiola, gaixo egon zelako, liburuak argitaratu eta gutunak idatzi behar izan zituelako, etxe ko eta Elizako lanak egin behar izan zituelako, lagunei lagundu behar izan zielako. Horretaz, aparte, Satanek eta etsaiek sortutako buruhausteak ere bazituela. 1526an liturgia germanoa eratu zuen Luterok, Carlstadt en liturgiatik gutxi aldentzen zena. Carlstadt ek idatzi bat argitaratu zuen Gungersheim teologo katolikoaren kontra; Luterok uste izan zuen bere kontra zihoala idatzi hori eta Carlstadt i esan zion ez zezala bere kontra ezer argitaratu. Carlstadt Segrenara erretiratu zen emazte eta haurrarekin; gero Orlamündeko erretore izendatu zuten eta han erreformak egin zituen. Luterok begitan hartua zeukan Carlstadt eta haren lanik ez zuten Wittenberg en argitaratzen, baina Jenan argitar atzen zizkioten; orduan, Luterok Jenako inprimategia ixteko eskatu zion Saxoniako kantzilerrari. Luterok bere jokaeraren bidez Frederiko printzearen konfiantza lortu zuen (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Saxonia ernestotarretik abiatu zen luteranismoa eta handik hedatu zen Frankonia, Suabia, Renania, Palatinado, Baden, Lurralde hanseatikoak, Prusia eta Pomerania ra. Baina, ez zen nahikoa hedatzearekin; Elizako komunitatea antolatu ere egin behar zen, sines tunen apaizgintza unibertsalean oinarrituta. Apaiz ministeritzarako gaituak zeuden sinestun guztiak, baina komunitatea zen apaizak izendatu, kargutik kendu edo mailaz jaso zitzakeena; apaiza izateko ez zegoen Aita Santuaren ordenazioa jaso beharrik; bataia tu guztiak ziren apaiz; herri bakoitzeko komunitateak aukeratu behar zituen apaizak; komunitatearen esanera zegoen elizako karguen izendapena. 1523an Luterok defendatu zuen komunitateak eskubidea zuela bere predikariak aukeratzeko. Erreformaren abiapuntua Wittenberg eko unibertsitatea eta udal kontseilua ziren. Lurralde anitzetako gazteak etortzen ziren han ikastera. Wittenberg eko eliza antolatzean, Luterok lankide izan zituen Melanchthon, Justo Jonas eta Amsdorf. Printzeek ez zuten onartu elizaren behetik gorako egituratze hori; arazoak sortu ziren elizaren ondasunen administrazioari buruz eta porrot egin zuten eliza demokratikoa eraikitzeko Luteroren asmoek (García Villoslada, 1973). Aleandrok Erroman esan zuen Luteroren eragina Brabante, Flandes, Frisia eta Zelanda ra heldu zela eta hiri asko ere kutsatuak zeudela: Augsburgo, Estrasburgo, Nurenberg, Espira. Luteranismoari kontra egiten ziotenak hauek zirela: Habsburgotarrak, Saxonia a lbertotarreko Jorge, Baviera ko Gilermo dukea, Treverisko artzapezpikua, Brandeburgoko Jokin Hauteslea, Greiffenklau ko Rikardo (García Villoslada, 1973). Luteroren idatziak, musika eta Nurenberg eko Dieta Lutero hainbat tokitan ibili zen sermoiak botatzen eta eliza antolatzen: Borna, Altenburg, Eilenburg, Erfurt, Weimar, Zerbst, Zwickau. Gutun ugari jasotzen zituen hainbat tokitatik, elizako administrazioari buruz, Bibliaren interpretazioari buruz eta dogma edo kultu auziei buruz aholkua eskatuz. Lutero denei erantzuten saiatzen zen: printzeei eta zaldunei alemanez idazten zien; teologoei eta jakitunei, berriz, latinez. Luterok Testamentu Zaharreko profeten testuak (Ezekiel, Mikeas, Jeremias) erabili zituen gotzainen kontra hitz egiteko. Gotzainak eta elizako agintariak agintari zibilak baino gogorrago zigortu behar zirela esaten zuen, haien autoritatea Jainkoarengandik ez zetorrelako, bortxaz jokatzen zutelako eta arimaren hiltzaileak zirelako. Esaten zuen g otzainen ondasunak eta ohorea ezabatzen zituztenak benetako kristauak eta Jainkoaren seme alaba maitatuak zirela (García Villoslada, 1973). Luterok 1522an eta 1523an hainbat liburuxka idatzi zituen gai teologikoei buruz; 1523ko martxoan argitaratu zuen Autoritate sekularraz eta zenbateraino obeditu behar zaio autoritate hari. Gizakiak bi taldetan banatu zituen Luterok: Jainkoaren erreinukoak eta munduko erreinukoak. Kristauak Jainkoaren erreinuko arauak eta munduko erreinukoak bete behar zituen. Kristorengan sinesten zutenak eta haren esanera zeudenak ziren Jainkoaren erreinu koak. Kristau ez ziren guztiek osatzen zuten munduko erreinua eta kris tau ez zirenak derrigortzeko zen legea. Luterok zioen mundu osoa kristaua izanez gero, alferrikakoak zirela printzeak, erregeak, ezpatak eta zuzenbidea; pertsonak zuzenak ez zirelako jartzen zirela legeak; munduko erreinuaren kontra indar tenporalek ezpata erabil zezaketela, baina Jainkoaren erreinuan beste masaila jarri behar zela. Sinestunek leialki obeditu behar zuten lege zibilak ezarritakoa, San Pablok (Erromatarra, 13,1) eta San Pedrok (1Pe 2,33) esaten zuten moduan; printzeei beti obeditu behar zitza ien; printzeen kontra ez zen gerrarik egin behar, ezta zuzengabeak zirenean ere; ordena publikoari zegokionean erabat printzearen mendeko agertu behar zuen sinestunak. Luteroren iritziz, agintarien dekretuak baztertzera mugatu behar zuen oposizioak; ezin z uen erresistentzia armaturik erabili. Baina, erlijio gaietan ez zitzaion printzeari obeditu behar, horretan botererik ez zuelako; kontzientziaren gainean aginterik ez zuen printzeak; magistratu zibilak ezin zuen heretikoa zigortu edo norbaiten fedea behart u. Printzeei buruzko iritzi txarra zuen Luterok; esaten zuen printze zuhur eta errukior gutxi zeudela; printzeak, orokorrean, zoroak eta zitalak zirela; Jainkoak printzeak erabiltzen zituela gaiztoak zigortzeko (García Villoslada, 1973; Smith, 1911). Inkisizioa saiatu zen fraide heretikoak zigortzen. Erreformako lehen martiriak Johann van den Esschen eta Heinrich Vos fraide agustindarrak izan ziren; fraide horiek Eisleben eko komentukoak ziren eta Amberes era bidali zituzten. Bruselako udaletxearen aur rean erre zituzten 1523ko uztailaren 10ean dotrina heretikoak hedatzeagatik eta ez erretraktatzeagatik. Herbehereetan Margarita, Karlos V.aren izeba, zegoen gobernadore moduan. Luterok alaitasunez ospatu zuen lehen martiri horien sakrifizioa. Laster idatzi zien Holanda, Brabante eta Flandriako senideei Kristoren testigutza ematearren. Orduan sortu zuen Luterok bere lehen himnoa (García Villoslada, 1973; Oberman, 1992). Erreforma aurrera eramateko, monasterioak hustu ondoren, eskolak sortu eta gazteria prestatu beharra zeukan Luterok. Eskolastizismoa gainditu eta Bibliaren ezagutza hedatu nahi zuen, Justo Jonas, Lang, Melanchthon eta Espalatinoren antzeko jendearen lagunt zaz. 1524an Kristau eskolak sortu eta mantendu beharra argitaratu zuen, eskola kristauak sortu eta mantentzeko asmoarekin. Eskola horietan latina, hebreera, grekoa, arteak, historia, matematikak eta musika irakatsiko ziren. Mutilak egunean bi orduz joango ziren eta neskak, ordubetez. Hiri handietan liburutegi onak jarri nahi zituen Luterok, honako gai hauei buruzko liburuekin: Eskritura sakratuak hainbat hizkuntzetan; poeta eta hizlari greko eta latinoen idazlanak; zuzenbideko eta medikuntzako lanak; arte l iberalak. Liburutegietan ez ziren jarri behar komentuetako liburuak, fraideen sermoiak, Aristotelesen obrak (García Villoslada, 1973). Luteroren lan nagusia Biblia Alemanera itzultzea izan zen. Esan dugun moduan, Testamentu Berria 1521eko urtearen amaieratik 1522ko martxora bitartean itzuli zuen. Wartburgotik itzultzean Itun Zaharra itzultzeari ekin zion. Itun Zaharra itzultzeko hebertarr a ongi ezagutzen zuen norbait behar zuen. Hasieran Melanchthon eta Amsdorf en laguntza izan zuen; ondoren, Mateo Aurogallus eta Rörer ena; ordura arte egindako itzulpenez ere baliatu zen: itzulpen grekoak, latinoak, alemanak. Eskritura Sakratu guztien itzu lpenak baziren alemanera eginak, baina dialekto hizkuntza zerabilten eta Luterok alemaniera batua nahi zuen. Urte hauetan egin zuen itzulpena Luterok: 1522an, Pentateukoa; 1524an, liburu historikoak, Job en liburua, Salmoak, Salomonen esaldiak, Eclesiaste s eta Kantarik Ederrena; 1526 eta 1530 urteen artean liburu solteak eta profetak; 1533an, Makabearrak; 1534an Biblia osoa itzulia eta argitaratua zegoen. Ondorengo urteetan argitalpen berriak atera ziren, berrikusiak eta zuzenduak. 1539an Bibliaren itzulp ena erabat berrikusi zuen Luterok, honako kide hauen laguntzaz: Felipe Melanchthon, grekoan aditua; Aurogallus eta Juan Forster, hebreeran adituak; Gaspar Cruciger exegeta, kaldearrean aditua; Justo Jonas, erretorikan aditua; Bugenhagen, latinean aditua; Jorge Rörer, frogen irakurlea eta zuzentzailea. Itzulpena hobetzeko asmo z, alemaneko termino batzuen erabilerari buruzko galderak egin zizkien Luterok Alemaniako hainbat pertsona zaharrei; harakinari ere galdetu zizkion bildotsaren zatien izenak. Behin betiko argitalpena 1545ean egin zen. Liburu kanoniko edo inspiratuak zeintzuk ziren erabakitzeko garaian bere irizpideak erabili zituen Luterok, ez elizarenak. Testamentu Berriari buruz honela zioen 1545eko hitzaurrean: Erromatarrei idatzitako gutuna da Testamentu Berriaren muina, ebanjelio g uztitik argiena, kristau guztiek buruz jakin beharko luketena eta arimaren eguneroko janari izan behar lukeena; San Pabloren gutunak, batez ere Erromatarrei, Galaziarrei, Efesoarrei egindakoak eta San Pedroren lehen gutunak irakasten dute salbamenerako beh arrezkoa den guztia, beste libururik irakurri gabe ere; Testamentu Berrian ez zituen atsegin Santiagoren gutuna eta Apokalipsia; Testamentu Zaharretik apokrifo moduan baztertzen zituen Judit, Salomon en Jakinduria, Tobit, Ben Siraken Jakinduria, Baruk, Mak abearrak, Ester en liburuaren zatiak, Jonas. Salmoak goraipatu egiten zituen (Smith, 1911; García Villoslada, 1973). Bibliaren bidez alemanentzat hizkuntza komun bat lantzen saiatu zen Lutero eta hor abantaila bat bazuen; alde batetik, Alemaniako idazle mistikoen eragina izan zuen. Bestetik, Alemaniako printze askok Saxoniako hizkera erabiltzen zuten. Maximilianok eta Fr ederiko Jakintsuak dialektoak konbinatu zituzten eta hizkuntza komun baterantz eraman zuten inperioa. Luterok Germaniako goi aldean eta behe aldean ulertzeko moduko alemana erabiltzen zuen eta eragin handia izan zuen aleman estandar modernoa sortzen (Smith , 1911). Lutero musikazalea izan zen eta musika ongi menderatzen zuen; bizitza osoan izan zuen musikarako zaletasuna; Mansfeld go koruan himnoak, antifonak eta otoitzak abesten zituen. Musika Jainkoaren oparia eta teologiaren hurbileko ariketa zela eta deabruak musikari ihes egiten ziola pentsatzen zuen. Musikak deabrua uxatu egiten zuen , bakea eta aldarte patxadatsua sortzen zituelako. Luterok musikaren bidez bere aldartea hobetu nahi izaten zuen, malenkonia uxatu, katarsi bat lortu. Musikarako afizioa zutenak bert utez jantziak iruditzen zitzaizkion eta zaletasun hori ez zutenak, kirtenak eta ezjakinak. Etsaiak benetan etsai zituen Luterok, baina etsai musikariak ez zituen hain etsai, Bavierako dukeen kaperako maisu Luis Senfl ekin gertatzen zitzaion moduan. Senfl L uteroren lankide izan zen, katolikoa izan arren. Senflek musikari zion maitasunak Luteroren beldurrak ezabatzen zituen; Bavierako dukea laudatzen eta gurtzen zuen musika babesten zuelako (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Teologia eta musika elkarrekin zihoazen Luterorentzat. Kantatzea eta musika jotzea ariketa nobleak ziren harentzat. H aurretan Mansfeld ko parrokian abesten zuen eta Erfurt en lautea jotzen zuen. Heldutan, otordu ostean mahaian Alemaniako herri kantak abestea gustatzen zitzaion eta Liturgiako ereserkiak ere oso atsegin zituen. Lurralde batzuetan Tomas Müntzer ek aurre har tu bazion ere, Luterori zor zaio kanta erlijioso latinoak kanta alemanez ordezkatzea. Hizkuntza txekiarrean Juan Hus eta jarraitzaileek ant zeko zerbait egin zuten ehun bat urte lehenago. Lutero 1523 urtearen amaieran hasi zen himnoak biltzen eta idazten eta lagunei ere eskatu zien hori egiteko. 1524 urtearen amaiera aldera Espalatinori gutun bat idatzi zion Luterok eta esaten zion jendearentzat salmo germanikoak konposatu behar zituela, pr ofeten eta elizako gurasoen antzera; horrela Jainkoaren Hitza haien artean biziko zela. Esaten zion salmoetako bat ereserki bihurtzeko, baina gorteko hitzak ez erabiltzeko, pertsonek ulertzeko moduko hitzak baizik. Ikertzaileek ez dakite zenbat ereserki ko nposatu zituen Lutero; batzuek diote, letra berriei antzinako melodiak jarri besterik ez zuela egin; lankideak izan zituen hainbat poeta eta musikari; berak melodiak aukeratu zituen, herri kantetatik eta gregorianoko himnoetatik; Salmoetan, Bibliako pasart e laburretan eta antzinako herri kantetan inspiratu zen testuak osatzeko. Bertsoak eta epitafioak ere idatzi zituen Luterok. Kanta espiritualen liburua ere atera zuen, John Walther en laguntzaz. 1527ko abenduaren 21ean gutun bat idatzi zion Luterok Walther i; hiru astez egon zen Walther Luteroren etxean elizako musika konposatzen. Luterok berak ere konposatu zituen himno germaniarrentzako melodiak: 1528an himnoen liburu bat eta 1543an beste bat argitaratu zituen. Himno batzuk, ereserki latino zaharretatik h artu zituen, baina gehienak Salmoetan eta Eskrituren beste zatietan oinarrituak ziren. Ereserki batzuen melodiak Alemaniako musika kulturaren zati bihurtu ziren. Alemaniako autoritate nagusia Kontseilu Inperiala zen, eta haren buru, Austriako Fernando. Enperadoreak ezin zuen egin nahi zuena, printzeek exijentzia asko jartzen baitzizkioten. Saxoniako Jorgek ikusi zuenean Lutero berriro agertu zela, Worms eko ediktu a betetzera behartu nahi izan zituen bere lehengusuak, Saxoniako Frederiko eta Juan. Baina, Luteroren babesleak Nurenberg eko Dietarako deia egin zuten. Nurenbergeko Dietari 1522ko azaroaren 17an eman zitzaion hasiera. Erroman ere erreformak egiten hasi ziren, Hadriano VI.a Aita Santuak bultzatuta. Hadrianok pentsatzen zuen Erromako kuriaren gehiegikeriek desagerrarazten baziren, Luteroren jarrera aldatuko zela. Erromaren ordezkari moduan Franzisko Chieregati bidali zuten Nurenberg eko Dietara; hark Dietaren aurrean agindu zuen zergatan bildutakoa ez zela Alemaniatik aterako eta turkoen kontrako gerrarako erabiliko zela. Hadriano VI.ak eskatzen zuen Dietak neurriak har zitzala Luteroren kontra; Dietako printze batzuk prest zeuden neurriak hartzeko, baina Saxoniako Hauteslearen ordezkariek proposatu zuten erabaki hori komisio batean hartu behar zela; komisio horretan Luterotar suhar batzuk sartu ziren eta 152 3ko otsailaren 8an eman zuten erabakiaren berri: Hadriano VI.a Aita Santu izendatzeak poztu egiten zituen, baina Worms eko ediktua Luterori aplikatzeak istiluak sortuko zituela iruditzen zitzaien; komisioak zioen Erromako kuriaren gehiegikeriek atsekabetu egiten zutela nazio germanikoa eta gehiegikeria horiek desagertu arte ez zela bakerik izango; erremediorik egokiena kontzilio kristau bat deitzea zela, nazio germanikoko leku egoki batean. Bien bitartean Saxoniako Frederiko Hautesleari eskatuko zioten Lute rori eragotz ziezaiola argitaratzea eta predikatzea. Beraz, Worms eko ediktua indarrik gabe geratzen zen (García Villoslada, 1973). Nurenberg eko dietan erabaki zuten 1524ko urtarrilean Nurenberg en beste dieta bat egingo zutela, aztertu gabeko auziez erabakiak hartzeko. Dietako kideek eta Aita Santuaren mandatariak nahi zuten fraideen eta apaizen ezkontzak ez ugaritzea, baina Luterok begi onez ikusten zituen ezkontza horiek eta 1523ko apirilaren 10an idatzi bat argitaratu zuen: Birjinek nola utz ditzakete komentuak, Jainkoari obedituz . Saxoniako Frederikok maiatzaren 25ean eman zion Luterori Dietan eta Kontseiluan erabakitakoaren berri : ez zezala ezer idatzi eta argitaratu, kontzilioan bildu aurretik. Luterok 1523ko maiatzaren 29an erantzun zion esanez pozik utziko ziokeela idazteari, baina etsaiek erasotzen ziotela. Hadriano VI a 1523ko irailaren 14an hil zen eta haren ordez Klemente V II.a (Medicis ko Julio kardinala) aukeratu zuten Aita Santu. Nurenberg eko dieta berria 1524ko urtarrilaren 14an bildu zen. Aita Santuak Lorenzo Campeggio bidali zuen nuntzio moduan. Dieta horretan Austriako Fernando artxidukea saiatu zen Dietako beste printzeen gainetik jartzen, baina ez zuen erabat lortu. Dietan e rabaki zuten, batetik, Worms eko ediktua beteko zela, ahal zutenean; bestetik, Aita Santuak kontzilio aske bat deituko zuela, Enperadorearekin ados jarrita, Alemaniako hiri batean. Nurenberg eko hirugarren dietak 1524ko azaroaren 11n kontzilio nazional bat egitea erabaki zuen, baina Erromako kuria laster jarri zen horren kontra. Karlos Enperadorea ere kontzilio horren kontra agertu zen (García Villoslada, 1973). Klemente VII.ak Campeggiori eman zizkion Alemaniako egoera aldaketak egiteko botereak. Ratisbonako Ligan 1524ko ekainaren 27tik uztailaren 7ra bitartean kardinal, duke, gotzain eta administradoreak artxidukearekin eta nuntzioarekin elkartu ziren eta erabak i zuten Worms eko ediktua bete zedila, ebanjelioa elizaren irakaskuntzaren arabera interpreta zedila, mezatan berrikuntzarik ez zedila egin, apaiza eta erlijiosoen ezkontzak zigor zitezela, beren lurraldeko hiritarren seme alabek ez zezatela ikas Wittenber geko Unibertsitatean eta Wittenberg ko ikasleek ez zezatela beren lurraldeetan onurarik eduki. Gai erlijiosoak eztabaidatzeko Espirako batzarra deitu zuten, baina Aita Santuak eta Campeggio nuntzioak ez zuten onartu (García Villoslada, 1973). Klemente VII.ak gutun bana bidali zien Karlos V.ari, Frantziako erregeari eta Ingalaterrakoari, Alemanian erlijioak zuen arriskua handia zela eta. Aleandrok Saxoniako Hauteslea agintetik kentzea aholkatzen zuen. Fernando artxidukeak anaia Karlosi esaten zi on Espirako batzarra ez baimentzeko, ez zitezen han hartu eliza guztiari zegozkion erabakiak. Karlos V.ak esan zuen berak ez zituela onartzen Nurenberg eko erabakiak, batez ere Espirako batzarrari zegozkionak Protestanteen arteko zatiketak, Carlstadt, Müntzer Alemaniako estatua eta Nekazarien matxinada Hamaikagarren mendetik hamahirugarren mendera arte apostoluen txirotasunera itzuli nahi zuten hainbat mugimendu izan ziren Italian eta Frantzia hegoaldean. Eliza ofizialaren aberastasunak gaitzetsi eta lehen kristauek eraman zuten behartsuen bizitza motara itzultzen ziren: kataroak, albitarrak eta valdestarrak; baina, 1329an Juan XXII.a Aita Santuak txiroen aldeko mugimenduak eragotzi zituen. Oxford eko irakasle izan zen Wyclif ingelesak (1384an hila) agintari sekularrei eskatzen zien Elizaren ondasunez jab e zitezela; hil eta gero elizatik jaurtiki egin zuten. Juan Hus txekiarra (1415ean hila), Wyclif en ikasle eta Pragako irakasle zen; Sigismundo Enperadoreak Konstantzara bidaiatzeko baimen bat eman zion, kontzilioko galderei erantzun ziezaien; baina, Hus e spetxeratu egin zuten eta espetxean zazpi hilabetez eduki ondoren, heriotzera kondenatu zuten; 1415eko uztailaren 6an sutan erre zuten, heretikoa zelakoan. Luterok zioen, Hus heretikoa izatekotan, oraindik benetako kristaurik ez zela agertu lurrean. 1415ea n kondenatu zituzten Konstantzako kontzilioan Hus eta Wyclif. Ez ziren ordea horiek izan zigortu bakarrak. Johannes von Wesel Erfurteko teologorik ospetsuena izan zen eta induljentziak iruzurtzat hartu zituen; 1479an, jadanik irakasle ez zenean, Inkisizioa ren tribunalaren aurrera eraman zuten eta bizitza osoko espetxera kondenatu zuten (Oberman, 1992). Carlstadt mistikoa zen eta muturreko jarrerak hartzen zituen. 1521ean Eskrituren interpretazio literalaren alde zegoen, Lutero bezala; baina, laster Zwickau ko profeten jarrerara hurbildu eta iritziz aldatu zen, eta esaten zuen, zentzu literaletik haratago , kristauak zentzu sakonago eta espiritualagoa aurkitu behar zuela; idatzitako hitzak baino gehiago espirituaren ahotsak balio zuela. Eukaristian Kristo errealki presente zegoela ukatu egiten zuen. Luterok esan zuen Carlstadt en idazlanak ez zirela argitaratu behar Wittenberg eko Unibertsitatearen baimenik gabe. Luterok 1524ko udan Turingiako hainbat herritan predikatu zuen elizak, irudiak eta aldareak suntsitzen zituztenen kontra eta Eukaristiaren s akramentua ukatzen zutenen kontra; abuztuaren 22an Jenan predikatu zuen eta Eukaristian Kristo errealki presente zegoela zalantzan jartzen zutenei eraso zien; elizetako irudiak kendu nahi zituztenei eraso zien. Carlstadt kexu zen, Luterok Thomas Müntzer en jarraitzaileen artean kokatu zuelako. Luterok eta Carlstadt ek elkarrekin gogor eztabaidatu zuten eta Luterok esan zion ez ziola debekatuko bere liburuak argitaratzea. Carlstadt en parrokia zen Orlamundera ere joan zen Lutero hitzaldia ematera, baina han ez zuten ongi hartu. Luterok Frederiko printzea konbentzitu zuen Carlstadt Saxoniatik kanporatzeko. 1524ko irailean, Saxonia tik alde egiteko esan zion Hautesleak Carlstadt i. Carlstadt iheska ibili zen, Tauber, Estrasturgo, Zurich, Basilea eta Rothenburg etik zehar; hainbat lan argitaratu zituen eta jarraitzaileak izan zituen Estrasburgon, Basilean, Nurenberg, Magdeburgon, Zuri chen, Königsberg en eta Herbehereetan. Carlstadt ek herriko mugimenduetan oinarritutako Erreforma planteatzen zuen eta Luterok, printzeen politikan oinarriturikoa. Luterok esaten zuen Carlstadt deabruak hartua zegoela. Azkenean Frankfurt en amaitu zuen, e goera oso txarrean eta Luterori barkamena eta laguntza eskatu zion. Luterok Eukaristiari buruzko iritzietan atzera egiteko eskatu zion eta hala egin zuen Carlstadtek: onartu zuen Kristoren gorputza benetan zegoela Eukaristian. Luterok Wittenberg eko monasterioan babestu zuen Carlstadt, emaztea eta haurrarekin batera. Carls tadtek Desenkusa idatzi zuen eta Wittenberg en argitaratu zuen, Luteroren hitzaurrearekin. Printze Hautesleak ez zion Carlstadt i baimenik eman hirietan eta unibertsitate inguruetan bizitzeko. Urte batzutan bizitza erretiratua eraman zuen, nekazari eta dendari moduan; 1524an Carlstadt ek benetako nekazari izan nahi zuen, bere kopetako izerditik bizi nahi zuen; ordura arte nekazari en bizkarretik bizi izan zela eta aurrerantzean haiengatik jasotakoa itzuli nahi zuela esaten zuen; jende behartsuaren askapena zeukala gogoan. Baina 1528ko abuztuaren 12an gutun bat idatzi zion Printze Hautesleari esanez Luteroren ideia batzuekin ez zegoe la ados; Saxoniatik irteteko baimena eskatu zion printzeari, baina ez zuen lortu eta 1529an lurraldetik ihes egin zuen; Holstein en, Frisian eta Zurich en egon ondoren, Basilean hil zen izurriteaz, 1541eko abenduaren 24an (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Carlstadt ek eta Müntzer ek antzeko ikuspegi apokaliptikoa zuten, baina bortxaren erabilerarik zegokionez, ezberdinak ziren. Carlstadt bortxarik ez erabiltzearen aldekoa zen. Müntzerrek, berriz, uste zuen ezpataren eraginez ezarri nahi zuen Jainkoaren erre inua. Luterok berehala gaitzetsi zuen erreforma komunala, Müntzerren jarraitzaileek Allstedt en, Mühlhausen en eta Frankeshausen en aldarrikatzen zutena. Luterok Carlstadt eta Müntzer en arteko lotura nabarmentzen zuen eta bere burua jartzen zuen Erreforma ko heroi moduan, bera izan zelako Augsburgon eta Worms en Aita Santuaren kontra borrokatu zena. Eraso gogorrenak Carlstadt en kontra egin zituen, Profeta zerutiarren aurka liburuan ikus daitekeen moduan (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Luterok Müntzer en eta Carlstadt en jarraitzaileen gisara tratatu zituen anabaptistak. Anabaptista batzuek nekazarien gerran parte hartu zuten eta Müntzerren ideien jarraitzaileak ziren. Anabaptisten kontra jarri zen Lutero, deabruak haien ahotik hitz egiten zuela esanez. Luterok pentsatzen zuen anabaptistak heretiko moduan tratatu behar zirela, baina ez zirela erail behar, beren sinesmena zela eta. Melanchthon, aldiz, 1528ko Enperadorearen aginduarekin bat etorri zen eta ana baptisten kontra sarraskiak egitera bultzatu zituen agintariak. Anabaptista hitzak birbataiatzailea nahi du esan. Anabaptista gehienek pentsatzen zuten haurraren bataioa baliogabea zela eta sinestun helduen bataioa defendatzen zuten. Batzuek bataioaren des agerpena aldarrikatzen zuten. Luterok haur guztiak bataiatuak zituen eliza nahi zuen. Bataiatutako pertsonak elizaren kide bihurtzen ziren automatikoki. 1531n Fritz Erbe k bere semea bataiatzeari uko egin zion eta horregatik espetxeratu egin zuten; 1540tik heriotzera bitartean (1548ra bitartean) Wartburgoko ziega batean eduki zuten. 1534an anabaptista talde batek agintea eskuratu zuen Münster en eta Münster ko gotzainak hiria setiatu zuen. Setioak urtebete iraun zuen eta hiria 1535ko ekainean erori zen. Mat xinoen gidari bat, Jan van Leiden, torturatu eta erail zuten 1536ko urtarrilean (Roper, 2010). Tomas Müntzer teologo mistikoak Filosofia ikasi zuen Leipzig en eta Teologia Frankfurt en. 1517ko udazkenean hilabete batzuk eman zituen Wittenberg en eta orduan ezagutu zuen Carlstadt. Tauler eta Joaquin de Fiore ren lanak irakurri zituen eta harremana iz an zuen Nicolas Storch ekin eta Bohemiako husitekin; Zwickau ko parrokian egon zen denboraldi batez. Pragara joan zen 1521eko ekainean. Allstedt eko erretore eta predikari izan zen 1523tik 1524ra. Leipzig eko eztabaidan ezagutu zuen Lutero. Ez zuen onartze n Luteroren Sola Fides, Sola Escriptura . Luterok Eskriturak aldarrikatzen zituen. Müntzer ek Espiritua eta Jainkoaren inspirazio zuzena aldarrikatzen zituen; Bibliako hitzek sostengu funtzioa bakarrik betetzen zuten; esaten zuen Eskritura Santuak bizigabeak zirela, espirituak barnetik elikatzen ez bazituen eta bihotzetan zizelkatzen ez baziren; gurutzerik eta sufrikariorik gabe Bibliak ez zuela ezertarako balio. Müntzer ek pentsatzen zuen kristau guztiek berdinak izan behar zutela eta ondasunak denen artean banatu behar zituztela, beharren arabera; tiranoak desagertzean, bakea eta justizia nagusituko zirela. Müntzerrek gogor eraso zion Luterori eta hark bortxarekin eta erreboltarekin erlazionatu zuen Müntzer; esaten zuen irudiak hausten zituztenek erlazio gehiago zutela deabruarekin, espirituarekin baino. Luterok Saxoniako printzeei gutuna idatzi zien, esanez Müntzer deabrua zela. Luterok zioen berak bere dotrina Leipzig, Worms eta Augsburgo n eztabaidatu zuela, baina Müntzer ek ez zuela inon eztabaidatu; hura ez zegoela Espiritu Santuaren esanetara, baizik deabruaren esanetara. 1523ko abenduaren 26an gutun bat idatzi zion Luterok Espalatinori, Thomas Müntzer gogokoa ez zuela adieraziz. Ez zitzaion gustatzen haren profeta espiritua; Bibliaren araberakoak ez ziren adierazpenak egiten zituen. Luterorekin elkarrizketatu nahian zebilen eta haren dotrina laudatzen zuen, bai na hura birrintzen saiatzen zen. Müntzer Bohemiatik pasatu ondoren, Allstedt en kokatu zen, eta sostengatzailez inguratuta hainbat aldaketa egin zituen: santuen irudiak hautsi zituen, haurren bataioa kendu zuen, Jainkoarekin komunikatzeari buruzko ametsak landu zituen, jabetza pribaturako eskubidea kolokan utzi zuen. Allstedt en ematen zituen hitzaldietara hainbat herritatik biltzen zen jendea. Laster, ordea, agintariek Müntzerren jokabidea gaitzetsi zuten eta hark Mühlhausen era ihes egin zuen. Juan dukearekin, Hauteslearen anaiarekin, elkarrizketatu zen Müntzer eta hura konbentzitzen saiatu zen, baina haren mesfidantzak ez zituen gainditu. Allstedtetik ihes egin zuen 1524ko abuztuaren 7an eta Mühlhausen go hirira joan zen; handik zebilen Henrike Pfeiffer fraide zistertarra ere, jendea berotzen eta asaldatzen. Müntzer ek zion autoritateei ez zitzaiela obeditu behar eta errentarik eta zergarik ez zela ordaindu behar. Pfeiffer eta Müntzer ek Mülhausengo elizetako eta monasterioetako ondasunak hartu zituzten eta erregimen berri bat ezarri nahi izan zuten, lege bakartzat Jainkoaren hitza zutela. Baina, hiriko kontseiluak kanporatu egin zituen irailaren 28an. Müntzer Alemania hegoaldeko hainbat hiritan zehar ibili zen, nekazariak borrokara bultzatzen. 1 525eko hasieran Mühlhausen era itzultzeko eskatu zioten eta han Jainkoaren erreinua ezartzen saiatu zen. Liturgia alemaniarra sortzen lan asko egin zuen Müntzer ek; funtzio erlijiosoetan esku hartzera bultzatzen zuen jendea. Luterok Müntzer en eraberritze asko bereganatu zituen (García Villoslada, 1973). Alemaniako biztanleen hiru laurden nekazaritzatik bizi ziren (Abellán, 1990). Alemaniako lurrik gehiena printzeen, nobleen eta eliztarren esku zegoen, nahiz eta nekazari askeak ere bazeuden. Hamabosgarren mendean nekazarien matxinada ugari izan ziren Alema nian (Babieran, Alsazian, Renanian, Salzburgon, Karintian, Estrasburgon), baina XVI. mendearen hasieran nekazarien talde sozialak zapaldurik jarraitzen zuen; beren lurren jabe ziren nekazariek gero eta zerga handiagoak ordaindu behar zituzten. Alemania heg oaldeko, Suitzako eta Austriako nekazariek eskubide dezente zituzten; baina, meatzaritzaren eta merkatalgoaren gorakadaren ondorioz, prezioak altxatu eta nekazarien bizi baldintzak txartu ziren. Luteroren garaietan nekazariek errenta eta zerga ugari ordaindu behar zituzten. Gainera, herri jabetza murrizten ari zen. Luterok esana zuen kristauen artean ondasun guztiak guztienak zirela, gizaki bakoitzaren ondasunak besteenak ere bazirela, eta ez zego ela ezer norberarena bakarrik zenik (Durant, 1957). Luteroren dotrinan oinarritu ziren Anabaptistak, hark askatasuna eta berdintasuna aldarrikatzen baitzituen. Luterok hasieran nobleei esaten zien jendeak ez zuela luzaroago jasango haien tirania; ustiatzen zituen printzeen autoritatearen kontra altxatuko zirela nekazariak. Luterok kristauen askatasuna aldarrikatzen zuen eta nekazariek pentsatu zuten garai ona zela beren kexuak jaun feudalei agertzeko; herri kontseiluetan demokrazia gehiago nahi zuten eta gr emioen kide izateko baldintza hertsatzaileak kendu nahi zituzten. Luteroren irakaspenek bultzatu zituen nekazariak printzeen eta elizaren kontra jaikitzera, Alemaniako hego mendebaldean (Salzburgo, Turingia eta Saxonia). Estatu Alemanek ez zeukaten autoritate zentralik; Enperadoreak berak ere ez zuen autoritate handirik. Alde batetik, Enperadorea aukeratzen zuten zazpi Hautesleak zeuden. Bestetik, laurogeitik gora hiri inperial zeuden. Printzeen eta hirien boterearen artea n noble txikiak, inperioko zaldunak zeuden; beren lurralde txikietan eta gaztelu zaharretan agintzen zuten eta trebeak ziren armak erabiltzen. XVI. mendean merkatalgoak, industriak, enpresa finantzarioek, inprimategiek, meatzeek, artisauek eta hiriek garap en handia izan zuten Alemanian. Italia eta Frantzia gainbehera zihoazen. Elizako agintariak eta monasterioak saiatzen ziren beren eskubideak indartzen eta zergak ezartzen. Printze alemanak, berriz, Erreformaren aurretik ere hasiak ziren elizaren administra zioan esku hartzen; horrela, Ginebrako gotzainak izendatzen zituztenak Savoiako dukeak ziren. Alemaniako lurraldearen zati handi bat gotzain eta printzeen esku zegoen: Munster, Würzburgo, Magdeburgo, Mainz, Salzburgo etab. (Elton, 1964). Nekazarien matxinada 1524an hasi zen, Alemaniako hego mendebaldean, prezioen igoerari eta nekazarien egoera txarrari aurre egin asmoz. 1524 25eko eskualde ugaritara heldu zen matxinada. 1524ko ekainean Stühlingen go nekazariak Lüpfen go Sigismundo kondeak ezarritako zergen eta zerbitzu pertsonalen kontra altxatu ziren eta irailean akordio batera heldu ziren. Suitzako Thurgau n 5000 nekazarik Ittingen go monasterioa arpilatu eta erre zuten. 1524ko udazkenean Rhin eta Danubio aldeko, Frankoniako eta Suabiako nekazariak matxinatu ziren. 1524 25eko neguan nekazarien matxinada Suitza, Württemberg, Alsazia, Lorena, Frankonia, Turingia, Saxonia, Estiria, Karintia eta Karniolan zehar hedatu zen. Nekazariek Lutero, Melanchthon, Bugenhagen eta Frederiko Hautesleari eskatu zieten beren eta jaunen arteko bitartekaritza lana egiteko, baina Luterok modu anbiguoan era ntzun zien. Alde batetik, printzeei esaten zien luxuzko bizitza bat eraman beharrak herriari lapurtzera eramaten zituela; bestetik, nekazariei esaten zien zuzen jokatzeko, kristau baten moduan. Nekazarien matxinada Luterok hasi zuela esaten zutenen aurrean , hark esaten zuen nagusien aginduei obeditzea predikatu zuela beti (García Villoslada, 1973). Matxinada hori eragin zuten motibo nagusiak ez ziren erlijiosoak, baina bereizgarri erlijiosoak ere izan zituen; jendea printze katolikoen eta agintari erlijiosoen kontra jarri zen (García Villoslada, 1973). Nekazariek elkarte kristaua osatu zuten eta Nekazari guztien artikulu nagusietan zehaztu zituzten eskaerak. Hona hemen nekazarien elkartearen 12 artikuluak: Kristau komunitate bakoitzak bere artzaina aukeratzeko eta izendatzeko, eta hura kargutik kentzeko boterea eduki behar du. Komunitateak aukeratutako artzaina mantentzeko aleen hamarrena ordainduko da eta sobratutakoa behartsuei emango zaie; baina ez dugu ganaduaren hamarrenik ordainduko, Idatzi Santuen kontra doalako. Ez gara inoren jabetza pribatu. Orain arte goi klase mailen mirabe izan gara, eta hori tamalgarria da, Kristok denok askatu eta berrerosi gintuelako; hautatutako agintariei obeditzeko prest gaude, kristautasunari dagozkion gauza guztietan, baina ez mirabet zan. Orain arte debekatua zuten behartsuek ehizean aritzea eta ibaietan arrantzatzea, eta hori ez da duina; aurrerantzean denek beren lurretan arrantzatzeko eta ehizatzeko eskubidea izatea nahi dugu. Nagusiek ezin dituzte aske utzi nekazarien uztak kaltetzen di tuzten harrapariak. Nobleek ordaindu gabe bereganatu dituzten baso guztiak guztionak bihurtuko dira berriro ere eta zilegi izango da egurra ebakitzea eta eraikuntzarako zura ateratzea, beharren arabera. Zurgintzarako egurra behar duen batek ordaindu gabe hartu ahal izango du, komunitateak izendatu duen pertsona bati jakinarazi ondoren. Zerbitzu pertsonalak murriztu behar dira, zapalduak egon ez gaitezen. Ez dugu onartuko gure jaunek zapal gaitzaten; zuzenbidekoa dena bakarrik exijitu ahal izango digute. Ordaindu gabeko zerbitzuetara ezin gaituzte behartu. Nekazariak beharrezkoa denean lagunduko dio Jaunari. Maizterrak larriki zapalduak daude, lurrak ematen duena baino gehiago ordaindu behar dutelako errentan; horrela lur jota gelditzen dira. Pertsona ohoretsuek finkatu behar dute justiziaz ordaindu behar dena. Nekazariek ez dute ezerezaren truke lan egitera b ehartuak egon behar. Tribunalek zuzenbide tradizionalaren arabera inpartzialki epaitu behar gaituzte. Lehen komunitatearenak ziren zelai eta soroak eta legez erosiak izan ez direnak komunitatearen eskuetara itzuli behar dute. Lurrak zuzenbidearen arabera eskuratu direnean, anaiarteko adostasun batera heldu behar dute. Erabat kendu behar da “heriotzaren kasuan” izeneko zerga, zerga horren izenean oinordekoak (alargun eta umezurtzak) espoliatzen baitira, Jainkoaren eta giza justiziaren kontra. Artikulu hauetakoren bat Jainkoaren hitzaren kontra balego, ezabatu egingo dugu. Nekazarien artikuluak azkar zabaldu ziren, baina Printzeei ez zitzaizkien onargarriak iruditu eskariak eta nekazariak matxinatzen hasi ziren. Artikulu horiek Luteroren eskuetara heldu zirenean, 1525ean, Bakerako exhortazioa. Suabiako nekazalgoaren hamabi artikuluak direla eta idatzi zuen hark eta 1525eko apirilaren 19an argitaratu zuen. Liburuak ez zuen harrera oso ona izan. Nekazariak saldu izana egotzi zioten Luterori. Luterok printze eta jauntxoei aholkatzen zien nekazariekin negoziatzeko, haien eskaria k arrazoizkoak zirelako; esaten zuen printze eta jauntxoek nekazariak ustiatu eta zergak kobratu besterik ez zutela egiten. Baina nekazariei esaten zien bortxa erabiltzeko eskubiderik ez zutela, agintariak txarrak izateak ez zuelako justifikatzen haien kon tra jartzea; ez zutela inolaz ere agintari mundutarren aurka matxinatu behar; zuzengabekeriaren kontra matxinatzea ez zelako zilegi kristauen ikuspegitik; ezpata hartzen zuena ezpataz hilko zela. Esaten zuen nekazariek autoritatea errespetatu egin behar zutela, baita autoritatea zuzengabea zenean ere. Luterok nekazariei egiten zitzaien “lapurreta txikia” salatzen zuen, baina esaten zuen jaunei lapurreta handiagoa egiten zitzaiela: autoritatea, jabetzak eta nekazarien gain zituzten eskubideak lapurtzen zitza izkiela. (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Mansfeld go kondeek Luteroren laguntza eskatu zuten eta 1525eko apirilean eta maiatzean Stolberg, Nordhausen eta Wallhausen en predikatzen jardun zen Lutero. Luterok esaten zuen printzeen losintxari eta lausengatzailetzat hartu zutela Magdeburgoko predika riek, baina hobe zela nekazari guztiak hiltzea printzeak eta magistratuak hiltzea baino; nekazariek Jainkoaren autoritaterik gabe hartzen zutela ezpata eta beren gaiztakeriaz Jainkoaren erreinua suntsitzen zutela; printzeek, berriz, Jainkoarengandik zutela beren boterea eta hartaz abusatzen bazuten ere, Jainkoaren erreinua existitu zitekeela. Horregatik, nekazariekiko errukirik eta tolerantziarik ez litzatekeela behar (Roper, 2010). Luteroren iritziz, bidegabekeria jasan behar izatekotan, hobe zen autoritatearen bidegabekeria jasatea, autoritateak mendekoaren zuzengabekeria jasatea baino. Luteroren iritziz, mundu honetako erreinuak ezin zuen iraun pertsonen artean desberdintasunik ez baldin bazegoen; batzuk askeak eta besteak presoak, batzuk jaunak eta besteak mendekoak izan behar zuten. Printzeek eta jaunek bidegabeki jokatzen bazuten ere, bidegabekeria bati ezin zitzaion beste bidegabekeria batez erantzun; bidegabea zen Jainkoak ezar ritako ordena desegitea. Kristauek bidegabekeriak jasan eta eraman egin behar zutela esaten zuen. Luterok zion nekazarien matxinadaren errudun Karlstadt eta Müntzer zirela. Luterok inoiz ez zuen egin ezpataren aldeko aukerarik, horrek autoritatearen kontra joatea esan nahi bazuen (Korintoarrak I, 6,5 eta jarraian; Erromatarrak 13,1; Roper, 2010). 1525eko uda hasieran Alemanian ehunka mila nekazari altxatu ziren jauntxoen kontra. Nekazarien mugimenduarekin bat egin zuten Suabiak, Frankoniak, Renaniak, Alsaziak, Westfaliako Munster eta Osnabrück ek, Turingiako Erfurt eta Mühlhausen ek. Erfurt en hama r mila nekazari armatuk agustindarren eta karmeldarren komentuak hartu, elizetako erretaula eta aldareak apurtu eta urrezko eta zilarrezko kalizak eraman zituzten. Frankonian eta Turingian ehunka monasterio eta gazteluei eraso zieten. Sei zortzi mila solda duk, lehenik, nobleak eta apaizak erail zituzten Weinsberg en eta, gero, Heilbron go eliza eta komentuak arpilatu zituzten. Enperadorearen gudarosteak Italian zebiltzan eta printze nahiz jauntxoak zatiturik zeuden. Alde batetik, noble batzuk (Württembergek o Ulrico, Berlichingen go Götz zalduna, Sickingen en lagun izana) beren mesederako baliatu ziren nekazarien erreboltaz. Bestetik, nekazarien kontra gogor ekiteko erabakia hartu zuen Suabiako Ligak (Babierako dukea, Hesseko Landgravea, Mainzeko Hauteslea, E nperadorea, hainbat hiritako gotzainak, kondeak, jauntxoak, Suabia eta Frankoniako hiri askeak). 1525eko martxoaren amaieran Suabiako Ligako gudarosteak nekazarien gudaroste indartsu bat menderatu zuen. Bataila garrantzitsuak irabazi zituzten Essendorf en, Wurzbach en eta Württembergeko dukerrian. Waldburg eko Jorgek eta Hesseko Felipe landgraveak ere nekazariak garaitu zituzten (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). 1525eko apirilaren amaieran zortzi mila nekazari bildu zituen Müntzer ek. Lutero matxinadaren kontra predikatzen hasi zen, anarkia mehatxua somatuta; gutun bat igorri zion Mansfeld go kondearen kontseilariari (John Rühel) 1525eko maiatzaren 4an; esaten zio n matxinoen kontra eta printzeen alde zegoela. 1525eko maiatzaren 5ean, nekazarien matxinadaren erdian, hil zen Frederiko Hauteslea. Luterok Rühel i maiatzaren 23an idatzitako gutunean esaten zionez, Hautesleak Eukaristia sakramentua bi formatan hartu zuen eta azken igurtzirik ez zuen hartu. 1525eko maiatzaren 15ean gutun bat idatzi zion Luterok Saxoniako Jon Frederiko Magnanimoari, osaba Frederikoren heriotza zela eta. Egun berean beste gutun bat idatzi zion John Ruhel i, Müntzer i buruz berriak bidaltzear ren eskerrak emanez. Esaten zion ezpataz borrokatzen zena ezpataz hiltzen zela eta garrantzitsua zela horretaz nekazariak konturatzea, zeinen gaizki jokatu zuten ikus zezaten. Esaten zion Frederiko Hautesleak azken unera arte gorde zuela zentzua. Harri bat zuk aurkitu zizkiotela biriketan, eta beste batzuk beste nonbait. Ez zuela nekazarien altxamendurik ezagutu eta heriotza ona izan zuela. Saxonia bitan zatitua zegoen: Ernestotarrak eta Albertotarrak. Luterotarren sostengu nagusia Ernestotarretatik zetorren. Arerio nagusia, berriz, George Duke albertotarra zuten. 1925eko urtarrilaren 21ean bere dotrina jazartzeari uzteko eskatu zion Luterok George Dukeari. George dukea Luteroren teorien kontra bazegoen ere, haren suhia, Felipe (Hesse ko Landgravea) luterotarren alde zegoen eta Torgau ko Ligan sartu zen, Saxoniako Hauteslearekin eta beste estatuekin. Alemaniako printze protestanteen aliantza b at izan zen Torgau ko Liga. Hesse ko Felipek nekazariekin negoziatu zuen eta adostasunera heldu ziren. Aliantza hori Worms eko Ediktuaren kontra eratu zuten (Smith, 1911). 1525eko maiatzaren 15ean borrokaldi garrantzitsua gertatu zen Tomas Müntzer eta printze talde baten (Hesse ko Felipe, Saxoniako Jorge, Braunschweig eko Henrike eta Mansfeld go Alberto) artean. Printzeen gudarosteek Müntzerren soldaduak garaitu zituzten. Li gako gudarosteak jaurtigaien eta zaldunen bidez eraso zioten Tomas Müntzer i eta gutxienez sei mila hildako gertatu ziren Frankenhausen en; Müntzer ek gudu zelaitik ihes egin zuen, baina Frankenhausen harrapatu, atxilotu eta torturatu egin zuten; ondorioz, erretraktatu eta sinesmen katolikora bildu zen. Hala ere, 1525eko maiatzean erail zituzten Müntzer eta haren predikaria zen Heinrich Pfeiffer. Rühel ek gudatearen albisteak bidali zizkion Luterori eta Luterorengandik erantzun hau jaso zuen 1525eko maiatzaren 23an: oso poz ik zegoela Thomas Müntzer menderatu zutelako eta berri gehiago bidaltzeko haren atxiloketaz eta portaeraz. Müntzer en heriotzaren berri izan zuenean, idatzi labur bat argitaratu zuen Luterok: Tomas Müntzer en Historia Izugarria eta Jainkoaren judizioa . Lut erok zioen profeta hiltzaile haren ahotik deabruak hitz egiten zuela eta Jainkoak horregatik zigortu zuela. Mühlhausen go hiritarrek berehala men egin zioten Ligari eta zin egin zuten kleroari eta nobleziari itzuliko zizkietela kendutako ondasunak. Bruchsa lgo zazpi mila nekazari armatuak ere berehala errenditu ziren, Palatinadoko Hautesle zen Luis V.aren aurrean. Ligako tropek, Weinsberg eta inguruko hainbat herri erre zituzten. Königshohen go batailan, hiru mila soldadu erail zituzten ekainaren hasieran ( García Villoslada, 1973; Erikson, 1958; Roper, 2010). Merezia ote zuen Luterok printzeen lausengatzaile titulua, Frankenhausen eko guduaren ostean eta nekazariak zapaldu ostean jarri ziotena? 1525eko uztailaren hasieran Nekazariei buruzko liburutxo gogorrari buruzko gutuna idatzi zuen Luterok. Bertan esaten zuen Jainkoaren erreinua graziaren eta errukiaren erreinua zela; errukiaz hitz egiten zuten testuak Jainkoaren erreinukoak zirela; munduko erreinuan ez zela errukirik behar; munduko erreinua haserrearen eta zorroztasunar en erreinua zela, han zigorrak eta ko ndenak ematen baitziren, gaiztoak erreprimitu eta onak babesteko. Bi erreinu horiek ez ziren nahastu behar, Jainkoaren erreinuan haserrea sartu nahi ez bazen, edo munduko erreinuan errukia kokatu nahi ez bazen. Luterok esaten zuen garaituak izan ziren neka zariekin errukitsu izan behar zela, baina errukirik ez zela behar nekazari egoskorrekin. Nekazarien borroka garaile irten izan balitz, Alemania osoa desegingo zela esaten zuen Luterok. Nekazarien matxinada horietan ehunka gaztelu eta komentu desegin zituzten eta ehun mila nekazari baino gehiagok galdu zuen bizia. Luterok zion tamalgarria zela jende txiroarekin hain ankerra izan beharra, baina beste erremediorik ez zegoela; Jainkoak zioe n moduan, ezpata hartzen duena ezpataz hiltzen dela; ez kezkatzeko haien erailketagatik, horrek arima asko salbatu zituelako. Luterok bere bizkar hartu zuen hondamendiaren erantzukizuna. 1525ean nekazarien matxinada itzali zen lurralde gehienetan, baina su aren aztarna batzuk geratu ziren Tirolen, Salzburgon eta beste hiriren batean. 1526ko uztailerako matxinada baretua zegoen (García Villoslada, 1973). Gerra amaitu ostean, jende behartsua menderatu ostean, presoen alde jarri zen eta haien bizitzaren defendatzaile bihurtu zen Lutero. 1525eko uztailaren 21ean Mainzeko Hautesle zen Albert Artzapezpikuari idatzi zion Luterok; esaten zion bazekiela, Eisleben go hiritar baten semea atxilotu zuela; hiritar horrek esan ziola semeak ez zuela parte hartu matxinadan; esan ziola haren bizitzarengatik erregutzeko. Jende txiro hori errukiz tratatzeko, moderazioz eta kristau moduan jokatzeko eskatzen zion Luterok Artzap ezpikuari. Nekazarien gerraren ondorioz, protestantismoak eta haren liderrek eraso bortitza jaso zuten. Printze protestanteak matxinoak kanporatzearekin konformatzen ziren, baina katolikoek protestanteen erlijioari eraso nahi zioten, matxinadaren aitzakiarekin; horre la, artzain protestante ugari urkatu zituzten. Nekazariak Luteroz mesfidatzen ziren eta haien artean indarra galdu zuen protestantismoak; protestantismoa hirietan babestu zen (Smith, 1911). 1525eko uztailaren 19an Saxoniako Jorgek eta beste printze katoliko batzuek (Brandeburgoko Jokin I.a, Brandeburgoko Alberto, Braunschweig Wolfenbüttel go dukea) Dessau ko Liga antolatu zuten, Ratisbonako Ligaren antzera. Dessauko liga edo aliantza agintar i katolikoen elkartea izan zen, Luteroren teorien hedapena indargabetzeko sortu zena. Karlos Enperadoreak kontra zeuzkan Aita Santua, Venezia, Milan eta Frantzia eta ezin zen Luteroren kontrako borrokan hasi (García Villoslada, 1973). Nekazarien matxinadaren garaian Luterok printzeen eta agintarien alde hartu zuen jarreraren adierazle da Nekazarien horda hiltzaile eta lapurren kontra izeneko idazlana, 1525ean, nekazarien borroka amaitu zenean idatzia. Luterok hizkera bortitza zerabilen liburu horretan eta bazirudien nekazariak desagertzearen alde zegoela (Elton, 1964). Esaten zuen nekazari guztiak erail behar zirela, Jainkoak bereak e zagutuko zituela eta; printzeak errazago sartzen zirela zeruan nekazariak erailez, otoitzaren bidez bain o; matxinada itzaltzen laguntzen zuenarentzat zeruan saria izango zela; gerra ezbehar txiki bat zela, ezbehar handiago bat ekiditeko erabiltzen zena; ez zela tolerantziaren, errukiaren edo pazientziaren garaia, haserrearen eta ezpataren garaia baizik; onak babesteko eta bakea mantentzeko jarri zuela ezpata Jainkoak; bortxa erabiltzen zuten nekazariek deabruaren lana egin zutela; nekazariak zapaldu egin behar zirela eta lepoa moztu behar zitzaiela; nekazari matxinatu bat hiltzea ez zela erailketa; nekazariak zigortzen ez zituzten printzeek bekatu egiten zutela; infernuan deabrurik ez zela gelditzen, denak nekazarien barruan sartu zirelako; nekazarien kontra esandakoak Jainkoak inspiratu zizkiola. Luterok esaten zuen nekazariek heriotza merezi zutela, hiru arrazoirengatik: 1) Leialtasun zina apurtzegatik: autoritateari leialtasuna eta esanekotasuna gordeko ziotela zin egin zuten, baina esanekotasuna hautsi egin zuten jaunen kontra matxinatu zirenean ; 2) Matxinada eta arpilatzeengatik: berenak ez diren komentu eta gazteluei eraso zieten; 3) Beren bekatu izugarriak ebanjelioaren izenean estali zituztelako: bekatu horiek ezkutatu eta kristautzat hartu zituzten beren buruak. Luterok jaunei esaten zien gu dan hiltzen baziren amaiera bedeinkatua izango zutela, Jainkoaren hitza obedituz hilko zirelako. Luterok esaten zuen Jainkoari otoitz egiten ziola nekazariak argitu zitzan eta haien bihotzak konberti zitzan, baina konbertitzen ez baziren, ez ziela zorionta sunik opa (Roper, 2010; Erromatarrei 13, 1 eta ondorengoak). Luterok esaten zuen askatasun espirituala ados zegoela mirabetzarekin eta mirabetza ados zegoela Eskriturekin; nekazariek defenda zitzaketen eskubide bakarrak espiritualak zirela. Kristauen gobernua gobernu espirituala zela, baina kristauak gorputza ere ba zuela eta autoritate sekularraren mendean zegoela. Ezpataren ofizioa Jainkozkoa zela: autoritate sekularrak borrokara deitzean, haren esanera egon behar zuela kristauak (Erikson, 1958; García Villoslada, 1973). 1525eko irailaren 26an gutun bat idatzi zien Luterok Nurenberg eko inprimatzaileei ohar bat eginez. Galdetzen zien lapur bihurtu al ziren. Lanak ongi prestatu baino lehen argitaratzea salatzen zien. Zati batzuk kanpora uzten zituztela, besteak tokiz aldat zen zituztela, besteak faltsutu egiten zituztela eta beste batzuk zuzendu gabe uzten zituztela. Esaten zien bilaukeria hutsa zela hori. Beste hiri batzuetan, hala nola, Estrasburgon, horrelakorik ez zutela egiten. Zekenkeriak eta enbidiak Jainkoaren hitza hedatzea atzeratzen zuela eta errua haiena zela. 1525eko azaroaren 11n gutun bat idatzi zion Luterok Espalatinori, esanez ezingo zela haren ezkontza ospakizunera joan, bere bizitza arriskuan ikusten zuelako, Freiberg eko komentuko monjen erreskateak Herzog Georgeren lurraldeko nobleak asaldatu eta amorr atu zituelako eta noble gazte batzuk Lutero erailtzeko prest zeudelako, haien arrebei komentutik ihes egiten lagundu izanagatik. Lutero eta Erasmo Lutero ezagun bihurtu baino lehen, Rotterdam go Erasmo oso ezaguna zen jadanik mendebaldeko kultur munduan. Eromenaren laudorioa (1511) liburuan Erdi Aroko elizaren kritika zorrotza egin zuen Erasmok. Testamentu Berriaren bertsio grekoa (1516) argitaratzean, bultzada handia eman zion Erasmok Bibliaren azterketari. Sineskeriei eta iluntasunean bizi beharrari aurre egin eta pentsamen du librearen aitzindari bihurtu zen Erasmo. Erasmo diplomatikoa eta bakezalea zen; ez zen iskanbilen eta neurri gogorren zalea. Aldiz, Lutero ez zen erdibidearen zalea; Erasmo baino borrokalariagoa zen eta eztabaida tirabiratsuetan errazago murgiltzen zen. Luterok bere ikasgaiak prestatzeko Erasmoren Testamentu Berria eta komentarioak erabiltzen zituen, baina polemika zalea zen eta muturretara eramaten zituen eztabaidak (Smith, 1911). John Lang i 1517ko martxoaren 1ean idatzitako gutunean Luterok esaten zion Erasmoren lanak irakurtzen ari zela, baina bere bihotza harengandik gero eta gehiago urruntzen ari zela. Esaten zuen miresten zituela Erasmok fraideen eta apaizen ezjakintasun alfer rari egindako kritikak, baina gizakien auziak garrantzitsuagoak zirela harentzat Jainkoari zegozkionak baino. Erasmok idatzitakoa itsu itsuan ez irakurtzeko esaten zion, akademiko hebertar edo greko on guztiak ez zirelako benetako kristauak. Esaten zion ga uzak ezberdin ikusten zituztela gizakiaren borondate askean sinesten zuenak eta Jainkoaren grazian sinesten zuenak. 1519 20 inguruan nahiko hurbil aurkitzen ziren oraindik Lutero eta Erasmo. Luterok Erasmoren bedeinkapena nahi zuen eta Erasmok Luteroren bizitza laudatzen zuen. Luteroren lagun batzuk Erasmoren miresleak ziren: Melanchthon, Espalatino, Lang, Justo Jonas. Saxoniako printzearen liburutegirako Erasmoren liburu guztiak ekarri zituen Espalatinok. Lutero 1519ko martxoaren 28ko gutunaren bidez jarri zen Erasmorekin harremanean. Erasmoren idatziak laudatu zituen Luterok gutun horretan. Erasmok modu maitagarrian er antzun zion, baina jarrera neutrala hartu zuen; Luterori esan zion gizalegeak gehiago balio zuela suhartasunak baino; Aita Santuaren kontra baino gehiago, Aita Santuaren autoritatez abusatzen zutenen kontra oihu egin behar zela; modu harroxkoan ez zela hit z egin behar. Erasmori ez zitzaion istilurik gustatzen. Luterori, berriz, liskarra gustatzen zitzaion. 1520an Erasmo saiatu zen Luterori entzun ziezaioten; horrela, Frederiko Jakintsuari, Henrike VIII.ari, Mainzeko Albert i, Aita Santuari eta kardinalei idatzi zien esanez indarrik ez erabiltzeko Luteroren kontra (García Villoslada, 1973; Smith, 1911). Ez dago ziur Luterok eta Erasmok elkar pertsonalki ezagutu ote zuten. Eskolastika, monakotza, lege kanonikoak eta Aita Santuaren dekretuak kritikatzen hasi zenean erakarri zuen Luterok Erasmoren arreta; Erasmok berak ere egina zuen elizaren hainbat praktik aren kritika. Erasmok Axiomata Erasmi pro causa Martini Lutheri (Martin Luteroren kausaren aldeko Erasmoren axiomak ) idatzi zuen Luteroren alde, hura etsaiengandik babesteko. Lovainako teologoak Luteroren kontra jarri ziren. Aleandro, Erasmoren lagun izana , Aita Santuaren legatu moduan bidali zuten Herbehereetara eta 1520ko azaroan Kolonian elkartu zen Erasmorekin. Erasmok ukatu egin zuen bera Luteroren aitzindari zenik. Luteroren idatziekiko jarrera anbiguoa mantendu zuen beti Erasmok; ez zuen konprometitu nahi eta Basilean babestu zen. Lutero Erromaren aurrez aurre jartzen hasi zenean, Erasmo harengandik urrundu egin zen. Erasmok hasieran sinpatiaz begiratzen zien Luteroren idatziak, baina honek Erromarekin zuen eztabaida gero eta garratzagoa zen eta Erasm ori oso egoskorra eta erronka zalea iruditzen zitzaion Lutero (García Villoslada, 1973). Luterok ez zuen Erasmo etsaitzat nahi; laster ikusi zuen Erasmok ez zuela bere teologia onartuko; beraz, 1524ko apirilaren 15ean gutun bat idatzi zion Erasmori, Wittenberg etik Basileara. Esaten zion denbora asko egin zuela hark idatzi zain; ulertzen zuela berarengandik urrun mantendu nahi izatea, bere kausa ez konplikatzearren; eskertzen zizkiola hark letren pizkundeari eta Bibliaren ikerketari egindako ekarpenak; Jainkoak ez ziola eman etsaien kontra borrokatzeko behar besteko adorerik eta fermutasunik; b ere alde borrokatzeko adorerik ez bazuen, ez behintzat kontra egiteko; bere etsaiekin ez elkartzeko, bere (Luteroren) kontra ez idazteko eta behatzaile edo ikusle soil izatera mugatzeko. Hori guztia egiten bazuen, berak ere ez zuela ezer idatziko haren kon tra. 1524ko maiatzaren 8an Erasmok Luterori erantzun zion esanez beren buruak ebanjelikotzat zituztenak beste defendatu zuela erlijioa; oraindik ezer ez zuela idatzi Luteroren kontra, nahiz eta hori egin zezakeen, munduko handien txaloak irabazi nahi izanez ger o; esaten zion haren teoriek hondamena ekarriko ziotela kristau gizarteari. Luteroren eta Erasmoren arteko loturaren haustura 1525 aldean gertatu zen. Biak ziren Eskrituren aldekoak, eskolastikaren kontrakoak, erreforma zaleak eta espiritualtasun zuzenago baten aldekoak; baina Erasmo eta haren kide humanistak laster konturatu zire n Luterok aginte bat beste batez aldatu nahi zuela eta gizakia ez zela haren sistemako erdigune. Erasmo kristautasun irekiago eta gizatiarrago baten alde zegoen eta eliza garbitu nahi zuen. Luterok Erasmoren eszeptizismoa kritikatu zuen. Gainera, Luterori iruditzen zitzaion Erasmok leunki kritikatzen zituela eliza eta haren autoritatea; aingira baten antzekoa zela: tolesturak zituena eta iheskorra. Erasmoren etsai ziren teologo batzuek agintariei sinestarazi zieten Erasmo Luteroren adiskidea zela; baina, Erasmo ez zegoen ados Luteroren ideiekin; Erasmok gizakiaren ideia baikorra zuen eta Luterok humanismoaren kontrako jarrera ezkorra aldarrikatzen zu en. Bien arteko aldeak ezagutarazteko, De libero arbitrio argitaratu zuen Erasmok 1524an. Liburu horretan Luteroren graziaren eta justifikazioaren teoriari erasotzen zion eta esaten zuen gizakiaren borondateak zerbait egin zezakeela gizakia salbatzeko; giz akia gai zela salbatuko zuten ekintzak egiteko; gizakiak onar edo bazter zezakeela salbamenerako Jainkoak eskaintzen zion grazia; ekintza onak egiteko grazia beharrezkoa zela, baina horrek ez zuela ezabatzen borondate askea; Eskrituretan esaten zenez, sant uek obra onetan oinarritzen zutela justizia; meriturik ez balitz Eskrituretan ez zatekeela sariaz hitz egingo; Jainkoaren aginduei obeditzea laudatzen zela eta ez obeditzea gaitzesten; epailariaren tribunalaren aurrera kontuak eman behar izatekotan, dena e zin zela izan ezinbestekoa (halabeharrezkoa) eta borondate askerik gabea. Erasmorentzat ez zegoen etikarik eta giza moralitaterik ongia eta gaizkia aukeratzeko askatasunik gabe (García Villoslada, 1973). 1524ko azaroaren 1ean Luterok zioen higuina sortzen ziola Erasmoren De libero arbitrio irakurtzeak, baina erantzuna eman aurretik bazituela beste lanak ere: nekazarien gerra, Deuteronomioaz idaztea, Carlstadt i erantzutea. 1525eko apirilean hasi zen Erasmoren kontrako liburua idazten; irailaren 27an, Katalinarekin ezkondu ostean, bete betea n lan horretan murgildu zen. 1525eko abenduan argitaratu zuen De servo arbitrio (Borondate mirabeaz ). Liburu horretan Luterok Erasmori esaten zion, baieztapen kategorikoa k egitea erlijioaren izaerari zegokiola; baieztapen horiek gustatzen ez bazitzaizkion, erlijioari uko egiten ari zela eta eszeptiko bat zela. Berak, Luterok, ziurtasun osoa maite zuela; Espiritu Santuari ere ez zitzaiola eszeptizismoa gustatzen; baieztapen ziurrak zituela gogoko; gertatzen zen guztia ezinbestez gertatzen zela, Jainkoaren borondatea eraginkorra zelako. Erasmok galdetzen zuenean nork zuzenduko zuen bere bizitza borondate askerik ez bazegoen, Luterok erantzuten zion ez zegoela borondate askea zuen gizonik; Espiritu Santuak aukeratzen zituela zuzenduko (justifikatu edo salbatuko) zirenak; besteak zuzenketarik gabe galduko zirela; Jainkoaren ekintzarik gabe ez genuela ezer egiten geure burua salbatzeko. Giza borondatea zaldiaren modukoa zela: zaldiaren gainean Jainkoa jarriz gero, hark nahi zuen lekura jo ango zela; gainean Satan jartzen bazen, hark gidatuko zuela. Ez zegoela gizakiaren borondatearen esku zaldun batengana edo bestearengana joatea, baizik zaldunak zirela zaldia hautatzen zutenak; Jainkoa eta Satan borrokatzen zirela gizakiaz jabetzeko. Gizak iak galdu egin zuela borondate askea eta ezin zuela ezer onik nahi izan; b orondate askea Jainkoari bakarrik zegokiola. Jainkoak baldin bazekien Judasek saldu egingo zuela, Judasen traizioa ezinbestekoa izan zela eta ez zegoela bere esku modu batera edo bestera jokatzea; Jainkoaren borondatea zela gertatzen zen guztiaren kausa nagusia. Lu terok zioen Eskritura guztiak bere alde zeuzkala (Luther, 1957; García Villoslada, 1973). Luterok 1518ko urtarrilaren 18ko gutunean Espalatinori esaten zion nahiago zuela Eskriturak Agustinen ikuspegitik interpretatzea, Jeronimoren ikuspegitik baino; Erasmok nahiago zuela Jeronimo Agustin baino, baina hala ere, ez ziola Erasmori publikoki eraso tzen. Erasmok 1526ko apirilaren 11n Basilean idatzitako gutunean Luterori esaten zion beste inori baino gogorrago eraso ziola berari, ateoa, epikurotarra eta eszeptikoa zela esanez. Bi zatiko liburu batekin erantzun zion Erasmok Luterori; Basilean argitaratu zuen 1526an: Hyperaspistes Diatribae adversus servum arbitrium Martini Lutheri . Luteroren akusazio faltsuen kontra eta haren paradoxen kontra jotzen zuen Erasmok. Erasmok zioen Luterok beti muturreko jarrerak hartzen zituela: harentzat erabateko zuzena eta erabateko okerra besterik ez zeudela; ñabardurak bost axola zitzaizkiola; mod u neurrigabean hitz egiten zuela. Luteroren harrokeriak eta izaera matxinoak mundua armetan jarri zuela, baina berak modu baketsuan erreformatu nahi zuela eliza. Bera ados zegoela Erreformaren printzipioekin, baina munduko bakea hautsi gabe egin behar zela Erreforma. Luterok ez zion erantzun. Ez zegoen humanisten baikortasuna eta luterotarren ezkortasuna elkartzeko modurik (Smith, 1911; García Villoslada, 1973). 1525 urterako lan garrantzitsuenetakoak jadanik argitaratuak zituen Luterok. Geroztik gutxiago idazten zuen, eta idatzi zituenak ez ziren hain onartuak izan. Mugimendu herrikoi izateari utzi zion Erreformak eta printzeek gidatutako eliza bihurtu zen. Gaine ra, Katalinak eta biek hainbat seme alabak eduki zituzten, eta horrek idazteko denbora kendu zion Luterori. Luterok berak esaten zuen Erasmok ez zuela berak zuen betekizunik eta nahi adina idatzi ahal izan zuela (Luther, 2004). 1525eko maiatzaren 20an Luterok laguntza eskatu zion Saxoniako Juan Frederikori, Wittenberg eko unibertsitatea berrantolatzeko; haren laguntzaz eta Espalatino leialtasunaz, irakasleen soldata handitu zen, curriculuma aldatu zen eta hebreera irakasteko irak asle bat hartu zen. Biblia egoki irakurri ahal izateko, beharrezkoa zen latina eta grekoarekin batera hebreera ere ikastea. Eskolak eraberritu eta liburutegi publikoak jarri zituen Luterok. Erasmoren humanismoa antzinate klasikoa berreskuratzen saiatu zen eta tradizio didaktiko eskolastikoak hankaz gora jarri zituen; baina, Lutero ezin zen ados etorri erlijioa etikara mugatzen zuen humanismoarekin; gizakiak ezin zezakeen bizitza bertutetsu bat eraman bere borondatez; gizakiak bekatuzko izaera zuen eta horrek autoritate zibilaren esanaren pean egotera behartzen zuen; obeditu egin behar zitzaion Jainkoak lurrean zuen aginte tenpor alari; autoritate zibilei obeditu egin behar zitzaien (García Villoslada, 1973). Alemanian humanistak nagusitu ziren unibertsitateetan, hirien administrazioan eta printzeen aholkulari moduan. Humanismo italiarrek ere eraso zieten elizari, Aita Santuari eta teologia eskolastikoari. Elizaren zimenduak aldatu zituzten humanistek, Biblia e ta Guraso Santuak aztertuz. Lutero, Erreformaren hasieran, eskolastikaren eta elizako egituren etsai izan zen, humanistak bezala. Erasmo soilki kanpokoak ziren praktiken etsai zen; gizakiak Kristo imitatuz bizitzea zen Erasmorentzat erlijioaren helburua. B aina, Erasmo eta Europa Iparraldeko humanistak ez ziren ortodoxiatik gehiegi aldendu. Aldiz, Luterok elizarekiko eta humanismoarekiko loturak hautsi zituen. Baina, neurri batean, humanismoari esker, Erreformak ihes egin zion Luterok gizakiarekiko zuen mesp retxuari; 1525ean Estatua nagusitu zitzaion Eliza berriari (Elton, 1964). Ezkontza ondorengo bizitza Lutero eta Catalina Lutero 1520rako hasia zen apaizek ezkondu behar zutela esaten, baina ez zuen pentsatzen fraideek ere beste horrenbeste egin zezaketenik, kastitatera behartzen zituen boto aske baten mendeko baitziren. Lutero Wartburgoko gazteluan egon zenean, haren adiskid e zenbait (Carlstadt, Melanchthon, Bugenhagen, Link, Lang eta Jonas) ezkonduak zeuden, baina Lutero Erreforman zentratua zegoen. Staupitz ek lotura afektibo handia izan zuen Luterorekin; hura zen Martinen aita espirituala. Staupitz hil zenean (1524), Luter o bere desira sexualari irtenbide bat aurkitzen saiatu zen; aske zegoen ezkondu eta aita izateko. 1525eko martxoaren 27an gutun hau idatzi zion Luterok Reissenbusch i; esaten zion gizakiak ezkontzeko eginak daudela eta bakarrik egotea ez dela ona gizakiare ntzat. Luterok ezkontzaren bidez pertsona erlijioso eta laikoen arteko, profanoa denaren eta sakratua denaren arteko bereizketa gainditu nahi zuen. Esaten zuen emakumeak haurrak izateko jaioak zirela eta ez zutela saiatu behar haiek birjina bihurtzen eta J ainkoak egin zuena zuzentzen. Luteroren iritziz, Jainkoak ez zuen behartzen gizakia txirotasunera, obedientziara eta kastitatera; Jainkoak ez zuen nahi zelibatua derrigorrezkoa izatea, baizik norberaren aukerakoa izatea (Smith, 1911). Frederiko Hauteslea ama gabe geratu zen jaio eta berehala. George Espalatino izan zuen hezitzaile. Espalatino Luteroren laguna izan zen, Erreformaren hasiera hasieratik. 1524ko azaroaren 30ean gutun bat idatzi zion Luterok Espalatinori gortea ez uzteko esa nez. Esaten zion beste edonork asko ikasi beharko zuela hark egiten zuen lana egiteko eta denbora asko beharko zela printzeak harengan zuen konfiantza beste norbaitengan jartzerako. Ez uzteko gortea, ezkontzeko asmorik ez bazuen. Luterok berak ez zuela ezk ontzeko asmorik, haragiaren tentaldiak sentitzen bazituen ere, egurrezkoa edo harrizkoa ez zelako. Espirako bigarren dietan aita ordezkatu zuen Frederikok. Aitari lagundu zion Augsburgoko 1530eko Dietara eta Augsburgoko Konfesioa sinatu zuen. Esmalkaldako Ligaren alde eta Klemente VII.ak eta Paulo III.ak deitu nahi zuten Kontzilio Orokorraren kontra agertu zen. Luterori Esmalkadako Artikuluak idatzarazi zizkion eta 1537ko Esmalkadako Dietan kontzilioa baztertu zen. Wartburgon egon zenetik zelibatuko botoa alferrikakoa iruditzen zitzaion Luterori, baina hala ere Klaustro Beltzean (agustindarren komentuan) bizi izan zen, ia fraide denak irten eta gero. Luterok bere aitari bisita egin zion 1525eko apirilean eta hark esa n zion ezkondua ikusi nahi zuela. Orduan Luterok Katalinarekin ezkontzea erabaki zuen eta Amsdorf i esan zion ez zela amodiozko pasioak eramanda ezkondu, baizik bere aitaren desira asebetetzeko, ezkontzeko eta ondorengoak izateko esaten baitzion hark. 1538an Luterok esan zuen, 1524an ezkondu nahi izan balu, Basilius Axt en emazte zen Ave von Schönfeld ekin ezkonduko zatekeela, baina ez zen harekin ezkondu, Katalinarekin baizik. Katalina emakume erakargarria eta suharra zen; bazekien bere hizkuntzan irakurtzen eta idazten, eta latin p ixka bat ere bai. Nekazaritza pixka bat ere ikasi zuen komentuan. Luterok 1525eko maiatzean gutun bat idatzi zion Rühel i ezkontzeko asmoa zuela esanez. 1525eko ekainaren 16an Espalatinori idatzitako gutunean esaten zion bere ezkontzan hura presente egotea nahi zuela. 1525eko ekainaren 13an ezkondu ziren Martin eta Katalina Monasterio Beltzean, lagun intimo batzuen aurrean: Amsdorf, Lucas Cranach, Bugenhagen, Apel. 1525eko ekainaren 16an gutun bat idatzi zion Luterok Espalatinori ezkontzera zihoala eta asteazken eguerdi an oturuntza handia izango zela adieraziz. Garai hartan ohitura zen Saxonian eztaien aurretik ezkontza eginbideak betetzea; betetzen ez bazituzten, ezkontza ezaba baitzezaketen. 1525eko ekainaren 17an gutun bat idatzi zion Luterok Leonhardt Koppe Torgaukoa ri. Koppek klaustro batetik askatu zituen bederatzi monja horien artean zegoen Katalina von Bora, Luteroren emaztea. Luterok esaten zion hark komentutik kanpora atera zuen monjetako bat bi urte beranduago berriro klaustrora sartzera zihoala, Lutero doktore aren emazte bihurtuta. Ezkontzaren zeremonia publikoa 1525eko ekainaren 27an ospatu zen, hainbat jenderen aurrean: Luteroren gurasoak, Bugenhagen, Melanchthon, Cranach, Amsdorf, Altenburg eko Link, Leonardo Koppe Torgau koa, Mansfeld eta Wittenberg eko lagunak. Luteroren ezkontz a ez zen Melanchthon en gogokoa izan (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Elkarrekin ezkontzean, Luterok 41 urte zituen eta Katalinak hamabost urte gutxiago. Bora ko Katalina 1499ko urtarrilaren 29an jaio zen Saxonian. Amaren aldetik umezurtza zen. 16 urterekin Nimbschen go monasterio zistertarrean sartu zen. Luterok fraide eta monjen botoekiko zuen jarrera ezaguna zen eta monja batzuek komentutik ihes egiteko gogoa agertu zioten. 1523ko apirilaren 5ean hamabi monjek ihes egin zuten beren komentutik eta Wittenberg era joan ziren. Luterok ostatu eman zien horietako batzuei Monaste rio Beltzean eta besteei, lagunen etxeetan. Monja batzuei senarra bilatzen ere saiatu zen Lutero. Bora ko Katalina Nurenberg eko merkatari aberats baten semeaz (Hieronimus Baumgärtner ez) maitemindu zen, baina mutilarentzat beste emaztegai bat zuen pentsat ua familiak. Ondoren, Orlamundeko erretore zen Gaspar Glatz ek nahi izan zuen Katalinarekin ezkondu, baina Katalina ez zegoen horretarako prest; esan zuen prest zegoela Luterorekin edo Amsdorf ekin ezkontzeko, emaztetzat hartu nahi bazuten. Azkenean Luterorekin ezkondu zen. 152 4ko urriaren 12an gutun bat idatzi zion Luterok Hieronimus Baumgartner patrizio gazteari, Nurenberg en norbaitentzat egoitza bilatzen laguntzeko; bidenabar, galdetu zion Katalina Borarekin ezkontzeko asmoz jarraitzen zuen; ezkontzekotan, lehenbailehen ezko ntzeko, Orlamundeko erretore zen C. Glatz artzaina Katalinarekin ezkontzeko prest zegoelako. Esaten zion oraindik ez zela itzali Katalinak harekiko sentitzen zuen amodioa (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). 20 urte bizi izan ziren elkarrekin Lutero eta Katalina (Katie, Ketha edo Kette). Ez dirudi bien artean maitasun sutsurik zegoenik, baina Luterok asko estimatzen zuen Katalina. Katiek izugarrizko energia zuen eta “Goizeko izarra” deitzen zion Luterok; gaixo aldietan ondo zaindu zuen senarra; Luterok zioen Katalina ez zukeela aldatuko Frantziagatik edo Veneziagatik; bere negozioen kargu uzteko moduko emaztea eta haurrentzat emakume ona zela. Oro har, osasun ona izan zuen Kethak, baina 1539 40ko neguan gaixotas un larria izan zuen, abortu baten ondorioz. Kritika asko jaso zituen Luterok, nekazari eta jauntxoen arteko borrokak baretu aurretik ezkondu zelako. Sexualitateari buruz ez zuen inhibiziorik agertzen; pentsatzen zuen gizakiok bekatariak garela eta lizunker ia ere giza naturaren zati dela. Luterok bazekien kastitatea ezin zela lortu, egin ahalak eginda ere. Luterok ez zuen lizunkeria garbitu beharreko zerbaiten moduan ikusten; perfekzioaren ideia gainditu nahi zuen, borondate askerik ez baitzuen gizakiak; Lut erok ez zituen ekintza onak baztertzen, baina esaten zuen ekintza horiek ez zutela salbamena ziurtatzen. Salbamena Jainkoaren opari askea zen, gizakia ez baitzen aske nahi zuen moduan jokatzeko. Kristaua Jainkoaren maitasunak salbatuko zuen, ez bere ahaleg in espiritualek (Abellán, 1990; Roper, 2010). Lutero eta haren familia Wittenberg eko agustindarren monasterioan bizi izan ziren, Saxoniako Printzearen oniritziarekin. Fraideek komentua utzia zuten. Lukas Cranach pintoreak egin zuen Katalinaren erretratua. Luterok Unibertsitatean zuen soldata ehun flo rinetakoa zen ezkondu aurretik; opariak ere jasotzen zituen Hauteslearengandik; monasterioko alokairua, berriz, doan zeukan. 1525ean soldata bikoiztu egin zioten, baina monasterioko hornidura kendu zioten eta probisioak erosi beharra zuen. 1532an soldata h irurehun florinetara igo zioten. 1536an, soldataz gain, egurra, aleak eta belar ondua jasotzen zituen. Bere lurretan barazkiak, mahatsondoak, txerriak, ganadua eta hegaztiak lantzen zituen Luterok; baratzeko urmaeleko arraintxoak, oreina, hegaztiak eta txerria sarritan jaten zituzten; upategiko ardoa eta etxean egindako garagardoa edaten zituen. Unibertsitateko ikasle batzuk etxean hartzen zituzten, apopilo moduan; apopilo horietako batzuek Luteroren esanak jaso eta idazten zituzten eta mahai solasaldi moduan argitaratu zituzten gero. Bere idazlanak argitaratzeagatik ez zuen dirurik jasotzen, idazlanak merkeago izan zitezen. Eskuzab altasunez lagundu zien lagunei, senitartekoei, ikasleei, apaizei. Klaustro Beltza 1532ko otsailaren 4an jarri zuten Luteroren izenean; Claus Bildenhauer eskultorearen lurrak eta etxe handia ere erosi zituen. 1540 inguruan Katalinaren anaiaren lurrak erosi zituzten, Ketharen jabetza kuttuna zirelako. 1541ean laurehun florinetako soldata zeukan Luterok. 1544an lupulu baratze bat erosi zuten (García Villoslada, 1973; Smith, 1911). Luterok eta Katalinak sei seme alaba izan zituzten: Juan (1926), Elisabeth (1927), Magdalena (1929), Martin (1931), Paulo (1933) eta Margarita (1934). Lehen semeak Juan zuen izena, haren aitajauna zen Juan Bugenhagenen eta aitonaren ohoretan. Juanek Zuzenb idea ikasi zuen, John Frederiko Hauteslearen aholkulari moduan egin zuen lan eta Gaspar Creutziger en alabarekin ezkondu zen. Elisabeth izan zen bigarrena eta zortzi hilabeterekin hil zen. Magdalena zen hirugarrena eta hamahiru urterekin hil zen. Laugarren a 1531ko azaroaren 9an jaio zen eta Martin izena jarri zioten, San Martin egunaren ingurukoa zelako; Martinek teologia ikasi zuen, baina osasun ahulekoa zen eta ez zuen lanik egin; ezkondu zen, baina haurrik ez zuen izan. 1533ko urtarrilaren 28an Pablo jai o zen; aitak militar izan zedin nahi zuen, baina medikuntza ikasi zuen; Jenan irakasle katedra lortu zuen eta Saxoniako Juan Frederikoren sendagile izan zen; ondoren, Brandeburgoko Jokin II.aren sendagile izan zen eta hura hiltzean, Saxoniako Augusto I.are n eta haren seme Kristian I.aren sendagile izan zen; Ana Warbeck ekin ezkondu zen eta sei seme alaba izan zituzten (García Villoslada, 1973). Margarita 1534ko abenduaren 17an jaio zen; hamaika urte zituen aita hil zenean; gizon noble aberats batekin ezkond u zen eta haurrak izan zituen. 1529tik aurrera, Luteroren arrebaren seme alabak eta Katalinaren senitarteko bat eduki zituzten Monasterio Beltzean eta baratza landu zuten (Smith, 1911). Seme alaben irakasle moduan hainbat irakasle eta teologo eduki zituen Luterok. Monasterio Beltzetik Luteroren lagunak eta miresleak ere pasatzen ziren; komentutik irtendako monja eta fraideak ere bai. Han egon ziren Johann Agricola eta haren familia; Simon Haferitz, Müntzer en jarraitzailea, eta haren familia; Sebald Münster er doktorearen umezurtzak; Bohemiako kondearen hamalau urteko semea; ikasleez at, otordu osteko solasaldien edo Tischreden en egileak ere han bizi ziren. 1531tik 1546ra bitartean Luterok mahaiaren inguruan esandako gauzak bildu ziren solasaldi horietan. Hauek izan ziren Luteroren esanak jaso zituzten mahaikideak: 1) 1529 1535 urteen artean: Conrado Cordatus, Vito Dietrich, Juan Schlaginhaufen, Antonio Lauterbach, Jerónimo Welter eta Ludovico Rabe. 2) 1536 1539 urteen artean: Welter eta Lauterbach. 3) 1540 1546 urteen arte an: Juan Mathesius, Gaspar Heydenreich, Jerónimo Besold, Juan Aurifaber, Jorge Rörer, Jorge Plato, Juan Stoltz, Fernando de Maugis (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Luterok solasaldi horietan hainbat gaiez hitz egiten zuen: haurtzaroaz, gaztaroaz, komentuko bizitzaz, ezkontza bizitzaz, teologiaz, filosofiaz, historiaz, politikaz, hezkuntzaz, unibertsitateez, deabruaz, landareez, animaliez, tentaldiez, gaixotasunez, be re bizitzako anekdotez, nazionalitate ezberdineko jendeaz, Aita Santuaz. Hainbat pertsonaren eta praktikaren kontra ere jardun zen: Erasmoren kontra; Mainzeko Albertoren kontra; Zwingli, Müntzer eta Karlstad ek kontra; Eck en eta Jorge dukearen kontra, mez aren sakrifizioaren kontra, sakramentarioen kontra. Katalinak ere bere iritziak ematen zituen, latinez ez bazen, alemanez. Solasaldi horiek ez ziren argitaratu Lutero bizi zen artean, baina hil ostean Aurifaber ek solasaldien bilduma handi bat prestatu zue n, beste mahaikideen bildumetan eta bere oharretan oinarrituta. Lauterbach ek jasotako 1538ko solasaldiak 1872an argitaratu ziren. Ernesto Kröker ek ere egin zuen Otordu osteko solasaldien edizio kritikoa. Solasaldi horietan alemana eta latina nahasten ziren. Solasaldi horiek ezin daitezke erabili gertaeren erregistro edo kronika moduan, baina balio handikoak dira, iritziak ematen dituztelako, eguneroko bizitzaren berri ematen dutelako, Luteroren jarrera pertsonalaren berri ematen dutelako (García Villoslad a, 1973). Politika praktikoa Elizari buruzko ikuspegi espiritualista zuen Luterok hasieran. Kristorengan zuten fedeak elkartzen zituen kristauak eta Kristauen komunitate deitzen zuen eliza; Elizak ez zuen agintaririk eta antolamendu hierarkikorik: sinestun guztiak ziren apaiz eta Aita Santu, denak berdinak. 1522 23an Luterok debekatu egiten zien printzeei erlijio gaietan sartzea (García Villoslada, 1973). 1525etik aurrera bere iritzi teologikoei egitura sozial eta politikoa ematen jardun zen Lutero. Garai horretan ugaritu egin ziren eliza antolatzeko Luterok egindako idatziak. Lutero aginte sekularrarekin lankidetzan jardun zen, eliza ebanjelikoari botere p olitikoaren babesa emateko. Alemaniako estatu eta hiriak Luteroren jarrerarekin bat egiten ari ziren neurrian, elizaren kanpoko zuzendaritza printzeen esku uztea pentsatu zuen Luterok. 1525eko irailaren 27an Printzearen laguntza eskatu zuen Luterok, uniber tsitatea, parrokiak eta zeremoniak eraberritzeko. Alde batetik, irakasleen eta apaizen irabaziak gehitu behar zituen Printzeak. Beste aldetik, Luterok estatuari eskatu zion sistematikoki ikuska zitzala elizak; elizen bisitatzea egituratu eta sistematizatu zezala. Ikuskatzaileek Printzearengandik hartuko zituzten botereak. 1525eko azaroaren 30ean idatzitako gutunean Luterok Printze Hautesleari esaten zion berak inoiz ez zuela esan Eliza sostengatzeko diru guztiak Printzearen altxorretik irten behar zuenik; lurraldeko eliza guztiak bisitatzeko agindu behar zuela Printzeak; eta predikari ebanjelikoak nahi zituzten herritan, nahiko diru ez bazegoen haiek ordaintzeko, hainbesteko bat hartu behar zutela urtero hiri kontseilutik edo beste nonbaitetik; Printzearen e ginkizuna zela haiek ordaintzen zituzten kontrolatzea. Horrek guztiak printzearentzat gastu gehiegi ekartzen zuenean, hiritarren artean eztabaidatu behar zutela nola ordaindu (García Villoslada, 1973). Jarrera teologikoetan erradikala bazen ere, liturgia kontuetan zuhurtziaz jokatu zuen Luterok. 1923. urtera bitartean aldaketa gutxi egin zituen. 1925ean hasi zen meza alemanez ematen, baina ez zuen baztertu latinez ematen zena. Komunioa era batera edo bi eratara ematen zen, hartzailearen borondatearen arabera. Ez zituen kendu aldarea, kandelak, jantzi sakratuak. Irudien tratamenduari buruz moderazioa eskatzen zen; ez zen irudirik hautsi behar Carlstadt en garaian egiten zen moduan. Latinezko musika gregori anoaren ordez, alemanez abestutako kantak sartu zituen. Luterok 1526an argitaratu zuen Meza alemaniarra . Luteroren aldaketa garrantzitsua elizan latina erabili ordez herri hizkuntza erabiltzea izan zen (Smith, 1911). Luterok Kaiser en martiritzari buruzko panfleto bat idatzi zuen 1528an. Eck ek ez zuen lortu Lutero atxilotu eta erailtzea, baina Leonard Kaiser apaiz katolikoa atxilotu zuen. Kaiserrek dotrina luterotarra irakatsi zuen Bavarian; espetxean ahuldurik zegoel a eztabaida bat izan zuen Johannes Eck ekin eta gero, jendetza handiaren aurrean, apaizgoa eta apaiz jantziak kendu, bizarra moztu, eta mantal eta txapela batekin hiriko epailariaren aurrera eraman zuten; gazteluko ziegan hilabete batez eduki ondoren, bere jaioterrira eraman zuten eta bertan urkatu. 1527ko maiatzaren 20an gutun bat idatzi zion Luterok Leonhadt Kaiser i; esaten zion tristeturik zegoela hura atxilotua zegoelako eta otoitz egiten zutela aska zezaten; Jainkoaren nahia bazen Kaiser libre ez egot ea, gutxienez espirituz aske zela eta Kristo berarekin zegoela ziegan. Luterotar fedearen arabera hil zen Kaiser. 1527ko urriaren 2an gutun bat idatzi zion Luterok Michael Stiefel i, esanez Leonhardt Kaiser en historia eta idatziak jaso zituela eta laster inprimatuko zituela. Eskatzen zion Luterok bere alde errezatzeko sutsuki, Kristok abandona ez zezan, Satanen aingeruen erasoek ia zoratu zutela eta. Miserablea zela bera, ez Leonhardt bezalakoa. Kristok eman ziezaiola Leonhardt en jarraitzaile izateko zori a. Leonhardt deitzen zela, lehoin bihotza (lion heart) zuelako; lehoia bezain indartsua eta beldur gabea zelako. 1526tik 1528ra bitarteko Luteroren gutun batzuk 1526ko azaroaren 22an gutun bat idatzi zion Luterok Saxoniako John Hautesleari. Esaten zion aspaldidanik ez ziola ezer eskatu eta eskaerak pilatu egin zitzaizkiola. Apaizak toki guztietan kexu zirela, nekazariek ez zutelako ezer ematen eta jendea esker txa rrekoa zelako Jainkoaren Hitzari buruz. Zalantza gabe, izurrite bat bidaliko zuela Jainkoak. Beharrezkoak zirela irakasle eta predikariak haur gaixoak hezteko. Haurrei eta gazteei irakasten ez bazitzaien, legerik gabeko gizakiak ugaldu egingo zirela eta Ja inkoaren agindurik ez zela obedituko. Aita Santuaren arauak amaitu zirela eta klaustroak printzeen esku geratu zirela; obligazioak printzeenak zirela. Printzeak jarri behar zituela lau pertsona lurralde osoa bisitatzeko: bi, negozioetan adituak eta beste b i, irakatsi eta predikatzeko. Eskolak eta elizaren ondasunak mantendu behar zirela. Kostuak jendearentzat gehiegi baziren, klaustroaren ondasunak erabili behar zirela. Izan ere, jendea kexatu egingo zatekeen eskolak abandonatuko balira, nobleak klaustroen ondasunekin gelditzen diren bitartean. Luterok Printzeari esaten zion eskaera bat egiten ziola, Carlstadt en izenean: uzteko hari (Carlstadt i) Kemberg en bizitzen eta eskatzeko Kemberg ko prebosteari hura (Carlstadt) zaintzeko. 1526ko otsailaren 9an Saxoniako John Hautesleari idatzi zion Luterok, Melanchthon en soldata zela eta. Unibertsitatearen antolamenduan Printzeak 200 guldeneko soldata pentsatu zuen Melanchthon entzat. Melanchthon ek ez zuen horrenbesteko soldatarik nahi, E skrituren azalpena egunero ematea ezin baitzuen bere bizkar hartu. Luterok printzeari eskatzen zion uzteko Melanchthon i Eskriturak azaltzen, egunero azaldu ezin bazituen ere, arrakasta handia zutelako haren ikasgaiek; aldi berean teologiako klaseak ere em ango zituela, lehen egiten zuen moduan. 1526ko otsailaren 18an gutun bat idatzi zion Luterok bere koinatu Johann Ruhel i, esanez semea jaio zela eta Hans izena jarri ziotela. 1526ko azaroaren 1ean idatzi zion Luterok Hungariako eta Bohemiako erregina Mariari, Karlos V.aren arrebari, haren senarra turkoen kontrako borrokan abuztuan hil zela eta. Esaten zion lau salmo eskaintzen zizkiola. Turkoek Mariaren senarra zen Luis erregea erail zutela eta hain gazte alargun gelditu zela Maria. Esaten zion Hungarian Jainkoaren Hitz Santua mantentzeko eta Eskrituretan kontsolamendua aurkitzeko. 1527ko urtarrilaren 10ean gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Hausmann i. Esaten zion Hautesleak nahi zuela elizen bisita berehala hastea. Sakramentarioei erasotzen ari zela eta min ematen ziola Ekolanpadio zentzu gabeko ideia horietan erori izanak; Satanek bultzatzen zuela horretara. Enperadoreak arrakasta eduki zuela Itali an; Aita Santuari alde guztietatik erasotzen ziotela eta birrindua izateko zorian zegoela. 1527ko maiatzaren 2an gutuna idatzi zion Luterok Elsie von Kanitz i. Neska gazteei irakasteko nahi zuen kontratatu Elsie. Luteroren etxean biziko zela eta haren mahaian jango zuela esaten zion eta beste lanik ez zuela egin beharrik izango. 1527ko ekainaren 16an Printze Hautesleak instrukzio bat izenpetu zuen Torgau n, elizen ikuskapenak egiteko modua zehaztuz. Luteroren eskaerei eta Unibertsitatearen gomendioei jarraituz, Saxoniako Juanek ikuskarien komisioko kideak aukeratu zituen: Felipe M elanchthon, Haubitz ko Asmus, Jeronimo Schurf eta Planitz ko Hans. Ikuskariak 1527ko uztailaren 5ean hasi ziren lanean: parrokien egoera aztertzen eta herriaren egoera erlijiosoa aztertzen. Ebanjelio soila jarraitzen ez zuten apaizak, liturgia berria jarraitzen ez zutenak, beren tokitik kenduko zituzten (García Villoslada, 1973). 1527ko uztailaren 13an Luterok gutun bat idatzi zion Nicolas Hausman i, esanez elizak bisitatzen serioski hasi zirela. Melanchthon, Myconius eta Erfurt ko Menius joan ziren Thuringiako elizak bisitatzera, hiru abokaturekin. Esaten zion Erroma suntsitua iza n zela. Bertigo eraso gogor bat izan zuela eta ezin zuela idatzi edo irakurri. 1527ko abuztuaren 15ean gutun bat idatzi zion Luterok Espalatinori. Esaten zion izurritea etorri zela, jendea noraezean iheska zebilela eta Satan ez zuela behin ere ikusi hain arrakastatsu. Han hildakoak arrantzaleen auzoan ehortzi zituztela. Justo Jonasek semea galdu zuela eta joan egin zela. Pommer eta Lutero bakarrik gelditu ziren kapilauarekin. 1527ko abuztuaren 19an gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Hausman i. Esaten zion espero zuela izurritea amaitua egotea. Izurritea hiru aldiz izan zela bere etxean eta bere sinesmena ahultzen zuela. Seme gaztea zortzi egunez egon zela gaixorik eta likido ak edanez berreskuratu zuela osasuna. Hainbat hilabetez sinesmena galduta egon zela. Errezatzeko esaten zion, sinesmena gal ez zezan. Izurriteak eraman zuela kapilauaren emaztea eta Pommer ek kontsolatzen zuela bera. 1527ko azaroaren 1ean gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Amsdorf i. Esaten zion bere etxea ospitale bat zela. Hannak izurritea zuela, baina hobeto zegoela. Katalinagatik kezkatua zegoela. Hans semea hiru egunez gaixo egon zela eta ez zuela ezer jaten. George kaperauaren emaztea izurriteaz gaixo zegoela. Kontsolamendu bakarra Jainkoaren Hitza zutela. Jainkoaren Hitzaren bidez arimak salba zitezkeela, gorputzak iraungitzen baziren ere. Justo Jonasi 1527ko azaroaren 10ean idatzitako gutunean Luterok esaten zion denek eraso ziotela: Aita Santuak, Enperadoreak, gotzainek, senideek eta deabruak. Jainkoak gauza handiak egin zituela beregatik eta berak ere sufrikario handiak izan zituela. Kris tok behar zuela izan bere indarra eta sostengua. Hans semea hamabi egunetan likidoz bakarrik elikatu zela eta orain jolaserako ere ez zela gai. 1527ko azaroaren 17an Nicola Hausmann i idazitako gutunean Luterok esaten zion Kristok eman ziezaiola hark berari eman zion erosotasuna. Erreza zezala Jainkoak gaindi zezan deabruaren erasoa. Deabru soil bat ez, baizik deabruen printzea bera ari zela Luterori erasotzen. Deabruaren erasoen aurrean ez zela nahikoa Eskrituren ezagutza; beharrezkoa zitzaizkiola bera animatzeko lagunen ahotik ateratzen ziren Eskriturako hitzak. 1527ko abenduaren 29an Luterok gutun bat idatzi zion Justo Jonasi. Hura etorri zain zegoen Lutero. Esaten zion harritua zegoela etorri ez zelako; izurritea iragan zela eta ihes egin zuen jendea etortzen ari zela. Ketha eta Elixabete ongi zeudela. Bere gorp utzeko eta gogameneko osasuna hari mehe batetik zintzilik zegoela. Deabrua saiatzen zela lokarri sendoz bera hondoratzen, baina Kristok irabazi zuela Luteroren lagunen otoitzei esker. 1528ko martxoaren 6an gutun bat idatzi zion Luterok Conrad Cordatus i. Esaten zion bazekiela Austria utzi eta Silesian bizi zela. Han eroso ez bazegoen etortzeko zalantzarik gabe Württembergera, hiru hilabete bazirelako izurritea desagertu zela. Espero zue la irakurria izango zuela Luterok Anabaptistei buruz idatzitako tratatua. 1528ko abuztuaren 5ean gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Hausmann i esanez bere seme Hans en izenean eskerrak ematen zizkiola jostailuengatik. Turkoen gerrari buruz idatzi nahi zuela. Alaba Isabel hil zela eta oso atsekabeturik zegoela. Ez zukeela pentsatuko aita batek hain bihotz biguina izan zezakeenik. 1528ko irailaren 3an gutun bat idatzi zion Luterok John Hautesleari. Esaten zion Lochau ko artzaina hil zela eta eskatzen ziola Michael Stiefel izendatzeko Lochau ko artzain moduan; Eskriturak ongi ezagutzen zituela eta predikari ona zela. Stiefel ek pents atzen zuela Luterorentzat zama zela. Lochau ko artzain bihurtuz gero, agian alargunaz eta haren bi semeez ardura zitekeela, behar izanez gero harekin ezkonduz. 1528ko urriaren 25ean Johann Agricolari idatzi zion Luterok. Esaten zion Stiefel Lochau ko gotzainaren alargunarekin ezkontarazi nahian ari zela. 1528ko azaroan gutun bat idatzi zion Luterok Michael Stiefel i, esanez pozik zegoela hura emazte eta seme alabekin ongi konpontzen zela ikusita. Luterok esaten zion ezin zela superintendentearen ezkontza joan, elizen bisitatzeak ematen zizkion lanengatik. 1528ko azaroaren 28an gutun bat idatzi zion Luterok Melanchthon i, hura elizak bisitatzen zebilela. Esaten zion berriro ere tentaldiak jasaten hasi zela eta beregatik errezatzeko, fedeak huts egin ez ziezaion. Haren familia eta berea ongi zeudela. 1528ko abenduaren 5ean gutun bat idatzi zion Luterok Margareta N ri, esanez Jainkoak proba handi batean jarri zuela: senarraren heriotzaren aurrean. Bere senarra azkenean Jainkoarengan fidatuz hil zela. Posible zela senarrak bere burua zauritu izatea, deab ruak sarritan gorputzaren zatiak kontrolatzen dituelako eta norbaiten besoa mugi dezakeelako norbere borondatearen kontra. Egin zuena nahita egin izan balu, ez zuela bekatua aitortuko bere baitaratzean. Eskerrak ematen zizkion Luterok Jainkoari Margareta ren senarra ez zuelako gatazkan eta etsipenean utzi eta kristau fedea berreskuratu zuelako. Melanchthon ek Saxoniako printzerriko parrokien bisitarientzat instrukzio bat argitaratu zuen 1528ko martxoan, Luteroren hitzaurrearekin. Melanchthon ek sakramentuei, borondatea askeari, Jainkoaren aginduei buruz hitz egiten zuen eta katolikoengandik hurbi lak ziren jarrerak agertzen zituen, herrietako jende xehe asko oraindik ere katolizismotik hurbil zegoelako. Luterok zioen gotzainen eginkizuna zela elizak bisitatzea edo ikuskatzea eta printzeen eginkizuna mendekoen arteko istiluak ekiditea zela, ez dotri na predikatzea. 1528ko urrian bigarren bisita bira hasi zuten ikuskatzaile berriek, administrazioaren funtzionario gisara; ikuskatzaileen artean ziren Lutero, Jonas, Miconius, Melanchthon eta Espalatino. Bisita horietan ikusi zuten morala eta erlijioa egoera negargarrian zeudela, sinestunen artean sineskeria ugari zegoela eta parrokietako artzain asko ez zirela gai irakurtzeko eta predikatzeko. Hurrengo urtean Printze Hautesleak Luterori esan zion etxean gelditzeko, Wittenberg ek ehun ikasle galdu zituelako Lutero eta Mela nchthon kanpoan egon ziren bitartean. Erreformak aurrera egitekotan, elizgizonak prestatu beharra zegoen eta horretarako katiximak idatzi behar ziren, parrokietako egoera miserablea gainditzeko. Apaizak instruitu behar ziren hamar manamenduak, borondate librea eta elizaren sakramentu eta zerbitzuak azaltzeko. Gurasoei esan behar zitzaien seme alabak eskolara bidaltzeko, han gai hauek ikasteko: kredoa, otoitzak, Donatus en gramatika latinoa, Cato ren Disticha Moralia , musika, Esoporen alegiak latinez. Horre la, bi katixima idatzi zituen Luterok: katixima luzea eta laburra, Katixima horien argitalpen ugari agortu ziren (Smith, 1911). Bisitak 1529an eten ziren eta ikuskatzaileak 1532an hasi ziren berriro ere bisita sistematikoak egiten. Ikuskariek elizaren eraldaketa egiten lagundu zuten: monasterioak kendu, parrokietako ekonomia arautu, artzain prestatuak jarri, liturgia bateratu. Saxoniara ez ezik, beste estatu eta hiri libreetara ere hedatu ziren bisitaldiak. Baina, ikuskariak ez ziren beti presente egotean parrokietako arazoak konpontzeko. Printzeak kontseilariak auker atzen zituen, baina kontseilariek aholkua bakarrik eman zezaketen; erabakia printzearen esku geratzen zen. Printzeak gotzain bisitariak aukeratu zituen eta gotzain horien gaitasunak finkatu, baina gai asko gelditzen ziren gotzainen eskuduntzetatik at. Erro mako elizaren zuzenbide kanonikoa desagertu zenetik, tribunalak behar ziren sortutako arazoak konpontzeko. Erreforma botere zibilaren esanetara geratu zen. Horregatik, Saxoniako printzearen eta Wittenbergeko Unibertsitatearen artean Konsistorioa sortu zute n: erdi laikoa eta erdi eliztarra zen tribunal bat. Tribunal hori teologoek eta legegizon laikoek osatzen zuten, komunitate ebanjelikoak ikuskatzeko eta gai hauek tratatzeko: ondasun kontuak, ezkontza kontuak, espetxe kontuak (García Villoslada, 1973). Espirako dieta, Marburgoko konferentzia eta Augsburgoko dieta Karlos V.ak Frantziarekin teman jarraitzen zuen. 1525eko otsailean, Paviako garaipenaren ondoren, Frantzisko I.a preso eraman zuten Madrilera. 1526ko urtarrilean Madrileko ituna izenpetu zuen Frantzisko I.ak eta uko egin zien Napoles, Milan eta Borgoinako lurraldeei. 1526an Karlos Enperadoreak Worms eko ediktua zorrozki aplikatzeko asmoa zuen, Luteroren heresiari behin betirako amaiera emateko. 1526ko maiatzean Cognac en aliantza bat izenpetu zuten Frantzisko I.ak, Klemente Aita Santuak eta Milan, Florentzi a eta Veneziak, Karlos V.aren nagusitasuna mugatzeko. Klemente VII.a Aita Santuak Frantzisko I.arekin batera gerra deklaratu zion Karlos V.ari (García Villoslada, 1973). Printzeak eta Enperadorea Aita Santuaren kontra joan ziren eta Erroma arpilatu zuten 1527ko maiatzaren 6an; Aita Santua menderatu eta hainbat erromatar erail zituzten, baina laster adiskidetu zen berriro ere Karlos V.a Aita Santuarekin eta heresiaren kontr a borrokatu zen. 1526ko ekainaren 25ean Austriako Fernando artxidukeak eta Enperadoreak bidalitako komisarioek Espirako dieta inauguratu zuten. Espiran erabaki zuten ezin zela indarrez ezarri Worms eko Ediktuan erabakitakoa. Worms eko ediktuaren kontra, Printze bakoitzak e rabaki zezakeen bere lurraldeetan Luteroren irakaspenei jarraituko zien ala ez: Cuius regio, eius religio . Erlijio kontuetan estatu bakoitzak nahi zuen moduan joka zezakeen, Enperadorearen eta Jainkoaren aurrean zuen erantzukizunaren arabera (Abellán, 1990 ). Karlosek Luteroren heresia desagerraraziko zuen, ahal izanez gero, baina oso okupatua zegoen atzerriko gerrekin. Dietak erabaki zuen Karlosi mezu bat bidaliko zitzaiola, Alemaniara etortzeko eskatuz. Erabaki zuen baita ere, kontzilio orokor aske bat dei zedila Alemanian, urte eta erdi baino lehen. Eskualdeko buruzagia eskualde horretako eliza luterotarraren buru izango zen eta nahi zuen moduan antolatu ahal izango zen. Erreformaren kontrako mehatxua desagertu egin zen momentuz. Aita Santuak ez zuen legat urik bidali Dieta horretara eta printze katoliko gutxi joan ziren. Turkiarren mehatxua gero eta nabariagoa zen. Suleiman Magnifikoak eta Frantzisko I.ak elkarri laguntzen zioten, Karlosen kontra. Suleiman sultanak hirurehun mila gudarirekin Hungariako arma da menderatu zuen; horrela, otomanoek Hungaria eta Bohemia menderatu zituzten 1526ko abuztuaren 29an (García Villoslada, 1973). Luterok 1528ko urriaren bederatzian liburu bat eskaini zion Hesse ko Felipe landgraveari, turkiarren kontrako gerraz. Luterok ez zuen nahi erlijioa armaz defendatzerik; ez zuen nahi turkiarren kontra armak hartzerik, gerra Aita Santuaren izenean egiten baldin bazen. Turkiarren kontra borroka egin behar zen, baina ez Aita Santuak ematen zituen arrazoiengatik eta ez induljentziak irabaztearren. Luterok zioen turkiarren kontra borrokatu nahi zuenak Enperadorearen izenean egin behar zuela, hura zelako beren legezko agintaria. Esaten zuen turkiarraren kontra penitentziaz eta otoitzaz borrokatuko zela kristaua, ez mezen bidez edo santuei eskatuta. Esaten zuen turkiarrak berez gerrazaleak zi rela; Alari erreguka ibitzen zirela, Aita Santu zaleak hari laguntza eske ibiltzen ziren moduan. Klemente VII.arekin bakeak egin zituenean eta Austriako Fernandok Hungaria eta Bohemiako koroa lortu zuenean, Espiran beste dieta bat egiteko deia zabaldu zuen Karlos V.ak. 1529ko martxoaren 15ean hasi zen Espirako dieta berria. 18 kideko komisio bat eratu zen dietako erabakiak hartzeko: hiru ebanjeliko, hamar katoliko eta bost bakegile. Erreformak aurrera ez egitea zen helburua. Dietak erabaki hau hartu zuen: ordura arte katolikoak ziren lurretan Erreformarik ez zen egingo; eliza erreformaturik ez zegoen t okitan eragotzi egingo zen beste eliza erreformatuak sortzea. Ezabatu egin zen 1526ko dietako artikulua, norbere kontzientziaren arabera jokatzeko aukera ematen zuena. Berriro ere 1521eko Worms eko ediktua indarrean jarri zen. Ez zen Kristoren haragi eta o dolaren sakramentuaren kontrako sekten predikurik onartuko; anabaptistei erasoko zitzaien; autoritateek ezingo zuten ondasunik konfiskatu (García Villoslada, 1973). Erabaki horiekin ados ez ziren agertu Brandeburgoko Jorge, Saxoniako Juan, Wertheim ho kondea, Hesseko Felipe, Anhalt eko printzea eta hirietako zenbait delegatu. Dietako dekretuarekin ados ez zeudela eta protesta bat egin zuten 1529ko apirilaren 19an, esa nez dekretuaren artikuluak ezin zituztela kontzientziaz sinatu. Hala ere, Dietako dekretua sinatu egin zen eta protestanteek Apelazio bat idatzi zuten gai erlijiosoari buruzko artikuluen kontra; apelazio idatziarekiko atxikimendua agertu zuten Saxoniako Ju anek, Brandeburgoko Jorgek, Hesseko Felipek, Anhalt eko printzeak, Luneburg eko Ernestok, Frantzisko dukeak eta 14 hiritako delegatuek. Klemente VII.aren legatua apirilaren 13an heldu zen eta hurrengo udarako kontzilio orokor bat agindu zuen. Espirako Diet a hori 1529ko apirilaren 22an amaitu zen. Dietako dekretuak protestanteentzat ondorio kaltegarriak ekarriko zituela pentsatu zuen Hesse ko landgrave Felipek eta itun bat egin zuen Saxoniako Juan ekin eta Ulm, Nurenberg eta Estrasburgoko hiriekin, arrazoi e rlijiosoengatik gerta zitezkeen erasoetatik elkar defendatzeko. Luterori ez zitzaion gustatu itun hori eta hala jakinarazi zion Juan Hautesleari (García Villoslada, 1973). Protestanteen eta katolikoen artean banatu zen Alemania; protestanteak ere beren artean banatzeko zorian zebiltzan, Zwingli ren eraginaren pean. Mugimendu protestantearen baitan teologiari buruzko eztabaidak izan ziren. Luterok ez zuen sakramentarioak konb ertitzeko itxaropenik. 1529an aginte handia zuen Karlos V.ak: Francisco I.a eta Klemente VII.a menderatu zituen eta sultan turkoak Vienatik alde egin zuen. Karlos Enperadoreak Alemaniako arazoak konpondu nahi zituen, erreforma zaleen indarrak menderatuz. 1 529ko ekainaren 23an Hesse ko Felipe Larndgraveari idatzi zion Luterok eta esaten zion hartu zuela gonbita Marburgon Ecolampadius eta beste suitzarrekin eztabaidatzeko, baina itxaropen gutxi zuela ezer positibotara heltzeko. Luterok zion ez zegoela ziur Ma rburgoko Elkarrizketa ongarria ala kaltegarria izango zen; itxaropen gutxi zuela, baina prest zegoela eztabaidarako. Esaten zuen bere eta bere kideen ahaleginak alferrikakoak izango zirela, besteek amore ematen ez bazuten; bakea lortu ordez, odol isurketar ekin amai zitekeela jendearen izaeran zegoelako horretarako joera. Enperadoreari aurre egiteko elkartu eta prestatzen ez baziren, ebanjelikoek ezingo zuten erlijio independentziarik gorde. Turkoen kontra borroka egiteko Enperadorea sostengatu behar bazen, aurrez Enperadoreak Erreforma onartu beharko zuen. Suitzako kantoi katolikoak Austriako katolikoekin elkartu ziren1529an. Hesseko Felipek Zwinglio eta Luteroren jarraitzaileak elkartu nahi zituen eta horretarako bildu zituen Hesse ko Marburgon. Marburgoko Elkarrizketa 1529ko urriaren 1etik 4ra bitartean os patu zen eta honako hauek hartu zuten parte: Zwinglio, Ekolanpadio, Lutero, Osiander, Melanchthon, Jonas, Cruciger, Rörer, Brenz, Bucer eta beste batzuk. Marburgoko Elkarrizketan protestanteen arteko harmonia erlijiosoa lortu eta Teologia protestantea bate ratu nahi izan zen. Batez ere, Luteroren eta Zwinglioren teoriak bateratu nahi zituzten. Hesseko landgraveak Habsburgotarren kontrako bloke politiko ebanjeliko bat sortu nahi zuen, Danimarkatik Veneziaraino hedatuko zena. Elkarrizketa horretan Eukaristiari buruzko adostasunik ez zuten lortu Luterok eta Zwingliok. Luterorentzat Kristoren gorputza eta odola errealki zeuden sakramentuan; hitzez hitz ulertu behar ziren “hau nire gorputz da, hau nire odola da”. Zwingliorentzat ogia eta ardoa Kristoren sinboloak bakarrik ziren. Hesse ko landgraveak ez zuen lortu Marburgon protestanteak elkartzea. 1529ko urriaren 4an Luterok gutun bat idatzi zion Katalina emazteari. Esaten zion Marburgoko konferentzia amaitzear zegoela eta ados etorri zirela ia puntu guztietan. Desadostasun puntua honetan zegoen: Luteroren etsaiek defendatzen zuten ogia eta ardoa bakarrik zeudela presente sakramentuan, elementu horietan Kristo espiritualki presente zegoela onartzen bazuten ere. Luterok zioen Land gravea ahaleginak egiten ari zela adostasuna lortzeko. Enperadorea Aita Santuak koroatu zuen Bolonian. Alemania hegoaldeko sakramentarioak prest zeuden beren erlijioa armaz defendatzeko, baina Luterok pentsatzen zuen Enperadorearen autoritateari obeditu egin behar zitzaiola. Jarrera horri eutsi zion Luterok 15 29ko amaierara arte; orduan aldatu zuen jarrera eta Hautesleari idatzi zion armak erabiltzearena birpentsatu behar zela (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Alemania iparraldean protestanteak ugaldu egin ziren 1527tik 1529ra bitartean, baina eraso egite n zitzaien Bavieran, Austrian, Herbehereetan. Saxonian ezarritako bisitaldien sistema hedatu egin zen beste lurralde batzuetara ere. Printze protestante batzuek eta hiri batzuek itun sekretu bat izenpetu zuten Suabiako Ligaren eta erregeordetza kontseiluar en erasoetatik elkar defendatzeko (García Villoslada, 1973). 1530eko urtarrilaren 21ean Augsburgoko Dietarako deia egin zuen Enperadoreak Boloniatik. Dieta horrek Alemaniako katolikoen eta protestanteen arteko eztabaidak baretu behar zituen eta inperioa babestu nahi zuen turkoen kontra. Juan Saxoniakoak ikusi zuen zaila zela Enperadorearekin bakeak egit ea erlijio gaietan; beraz, pentsatu zuen beste printze eta hiri protestanteekin elkartu behar zuela. Saxoniako Hautesleak, Dietarako deia jaso zuenean, Torgaun bildu zituen Luterotarrak, Saxoniak izan behar zuen estrategia erabakitzeko eta Wittenberg eko t eologoei agindu zien fede konfesio bat idazteko, Augsburgon erabili ahal izateko. Melanchthon i eman zitzaion konfesioa prestatzeko lana eta hark idatzi zituen Augsburgoko Konfesioaren apologiako artikuluak. Luteroren gogokoak ziren artikulu horiek (Roper, 2010). Saxoniaren ordezkaritza Espalatino, Melanchthon, Jonas eta Agricolak osatu zuten. Lutero ezin izan zen dieta horretan egon, Worms eko ediktuaren debekua (proskripzioa) zela eta: erbesteratze aginduaren pean eta salbokonduktorik gabe zegoen. Lutero Feste Ko burgoko gazteluan geratu zen eta bost hilabete eman zituen bertan, Bibliako Itun Zaharreko salmoak, profetak eta Esoporen alegiak alemanera itzultzen. Osasun arazoak izan zituen: hanka batean abszeso edo apostema bat; belarrietako soinuak; irakurri ezina. Koburgoko bakardadeak urduritasuna eragin zion Luterori. Belarrietako burrunbak izan zituen eta deabruaren eraginari egotzi zizkion; deabrua hegan ikusi zuela ere esaten zuen; leihotik begira zegoela, suzko suge bat biraka ikusi omen zuen eta suge hura, zalantzarik gabe, deabrua bera omen zen. Bisita ugari izan zituen han zegoen artean: Link, Pistorius, Stromer, Roemer, Reinicke, Müller, Jakob Lutero, Bucer. Katalinaren gutunak ere jasotzen zituen, Wittenberg etik bidaliak. Ez zituen nahi beste gutun jaso Augsburgora joan zirengandik; Melanchthon buru belarri lanean murgildua zegoen, Enperadoreari aurkeztu beharreko sines men konfesioa prestatzen. Dieta aurrera zihoan heinean, Luterori berriro idazten hasi beharrean gertatu ziren, hainbat kontsulta egiteko, baina ordurako Lutero zapuztua zegoen eta Melanchthon ek kontzesio gehiegi egin zituela esaten zuen (García Villoslada , 1973; Roper, 2010). Aitaren heriotzaren berri Koburgon jaso zuen Luterok, Reinicke ren bidez. 1530eko otsailean 15ean bere anaia James ek idatzi zion Martini aita oso gaixo zegoela esanez. Martin ez zen aita ikustera joan, arriskutsua zelako beretzat bidaia hori egitea, edoz ein jaun edo nekazarik eraso baiziezaiokeen. 1530eko otsailaren 16an gutun bat idatzi zion Luterok bere aitari. Esaten zion anaiaren bidez jakin zuela oso gaixorik zegoela. Haren adin aurreratuak kezka handia sortzen ziola, osasun gogorrekoa zen arren. Har k beregatik mespretxu, gorroto, etsaitasun eta arrisku asko bizi izan zituela. Asko poztuko zatekeela amarekin batera bere etxera etorriko balira; ongi zainduko zituzkeela. Haien ondoan egon nahiko zukeela. Jainkoari eskatzen ziola bere Espirituaren bidez hura zain zezala. 1530eko maiatzaren 29an hil zen Luteroren aita. Koburgon zegoela, ekainaren 5ean, jakin zuen Luterok bere aita hil zela. Salterioa hartu eta bere gelan bakarka negar egin zuen. Melanchthon i idatzi zion Luterok heriotza horrek eragin zion sufrikarioaz hitz egiteko. Melanchthon ek errita egiten zion Luterori osasuna zaintzen ez zuelako eta Lutero kezkaturik zegoen Melanchthon en insomnioagatik. Luterok zehaztasun guztiak ematen zituen bere gaixotasunaren gorabeherez eta bere gaixotasunen interpretazio espirituala ematen zuen; esaten zuen bere buruko minek deabruak eraginak izan behar zutela, Testamentu Zaharra itzultzea eragozten ziotelako eta, b eraz, Jainkoaren lana egitea eragozten ziotelako. Jainkoaren eta Deabruaren arteko borrokaren gudu zelai bihurtu zen Luteroren gorputza. Tentaldi espiritualen ordez, eraso fisikoak jasaten zituen orain. Luteroren ama urtebete geroago hil zen eta Martin ez zen amaren hiletetara ere joan. 1531ko maiatzaren 20an idatzi zion Luterok bere amari; esaten zion anaiaren bidez jakin zuela gaixorik zegoela; oso atsekabetua zegoela, baina ezin izango zuela harengana joan. Gutun luze bat idatzi zion, gaixotasunari zentz u espiritual bat eman nahiz (Roper, 2010). Gutun bidezko harremana, 1529tik 1530era 1529ko otsailaren 15ean Nicolas Hausmann i gutuna idatzi zion Luterok, esanez pozten zela elizen bisitatzea ongi amaitu zelako. Bertigoak sentitu zituela eta Jainkoari eskatzeko bera indartu zezan. George Herzog i ez ziola erantzungo. 1529ko martxoaren 3ko gutunean Hausmann i esaten zion katixima ez zegoela oraindik prest, baina laster egongo zela. Turkoen kontrako sermoia ere bai. Esaten zion beti gaixo zegoela; deabruak izugarrizko erasoak egiten zizkiola, bakarrik zegoenean. 1529ko maiatzaren 12ko gutunean Luterok John Hautesleari esaten zion Pommer prest zegoela Hanburgotik itzultzeko, baina hango jendeak ez ziola uzten alde egiten. John Printzeari idatzi nahian zebiltzala hanburgotarrak, Pommer han utz zezan betirako. Pommer ek eskaera bat egiten zion Printzeari: idatziz eska zezala Pommer ek Wittenberg en egon behar zuela, ez bere borondatez, baizik Printzeak hala eskatuta, Wittenberg en Saxoniako ikasle asko zeudelako haren zain. 1529ko abuztuaren 17an gutun bat idatzi zion Luterok Saxoniako John Hautesleari, eskerrak emanez bidalitako jantziengatik. Esaten zion ez zuela azalkerian erori nahi, ez eta aberatsak bezala jantzita ibili ere, predikari bati hori ez zegokiolako eta mundu honetan ez zuelako jaso nahi, bestean jaso behar zuen saria. Esaten zuen ez zuela zama izan nahi Hauteslearentzat, premia asko zituelako hark estaltzeko. 1530eko otsailaren 25ean gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Hausmann i. Esaten zion haren elizak behar zituen gauzen zerrenda egiteko, beti aurrean eduki zezan, bere oroimena zamatu gabe. Horrela, denbora eta aukera zuenean desira horiek bete ahal izang o zituela. Danielen liburua argitaratzen lanpetua zegoela. Jeremias eta beste profetei ere heldu ziela. Frankfurt eko ferian Testamentu Berria salgai jarriko zutela, Aita Santu zaleen alarmarako. Apokalipsiari hitzaurre luze bat egin ziotela. 1530eko martxoaren 14an gutun bat idatzi zion Luterok Justo Jonasi. Esaten zion Hautesleak idatzi ziela Bugenhagen, Felipe, Jonas eta Luterori Dieta inperialerako materiala presta zezaten iganderako. Esaten zion Karlos Enperadoreak adostasun batera heldu n ahi zuela. Egun horretan eta hurrengoan Bugenhagen, Felipe eta Lutero bilduko zirela lana gogor egiteko. Justo Jonas elizak bisitatzen zela. 1530eko apirilaren 18an gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Hausmann i. Esaten zion oraindik Coburg en zeudela; printzeak agindu zuela berak Coburg en gelditu behar zuela eta besteek Dietara joan behar zutela. 1530eko apirilaren 22an gutuna idatzi zion Luterok Melanchthon i Koburgotik. Esaten zion ikusten zuela oso larritua zegoela fraile kaputxadunak ikusita, baina beren eginkizuna zela haien erasoen aurrean fermu mantentzea. Atsedena emango zion lo egiteko eta deabruaren gezietatik arima libre edukitzeko. Denbora pasa zegoela, oraindik bere paperen kaxa ez zitzaiola heldu eta. 1530eko maiatzaren 8an Wenzel Link i gutuna idatzi zion Luterok. Esaten zion bizitza patxadatsua eta luxuzkoa zeramala Coburg en eta profeten liburua itzultzen ari zela. Jeremiasen liburua amaitu zuela. Haur alemanentzat Esoporen alegiak itzultzeko asmoa ere bazuela. Wittenberg en ezer berririk ez zegoela, hau izan ezik: Pommer ek idatzitakoaren arabera, Lubeck eta Luneberg eko jendea ebanjelioa besarkatzen ari zela. 1530eko maiatzaren 12an Feste Coburn etik Augsburgora idatzi zion Luterok Melanchthon i; esaten zion Ezekiel liburuaren bi atal itzuli zituela, profetak itzultzen hasi zela eta Esoporen alegiak ere bai. Burrunba indartsu bat, trumoia batena bezalakoa, entz uten zuela buruan eta bat batean gelditu ezean zorabiatu egingo zela; bi egunez ezer egin ezinik egon zela. Buruko burrunba desagertzen ari zela sendagaiei esker. 1530eko maiatzaren 15ean Saxoniako John Hautesleari gutuna idatzi zion Luterok. Esaten zion irakurri zuela Melanchthon ek idatzitako Apologia eta liluratua gelditu zela. Ez zuela pentsatzen hobetu zitekeenik edo aldatu behar zenik. Esaten zion Enperadoreak Ebanjelioa predikatzea debekatuz gero, hari obeditu egin behar zitzaiola, hura zelako haien jauna. 1530eko maiatzaren 15ean Melanchthon i ere idatzi zion Luterok esanez Justo Jonas i kontu handiz emateko haren semearen heriotzaren berri. 1530eko maiatzaren 20an Feste Koburgotik idatzi zion Luterok Saxoniako Hautesle Juani, hark Augsburgotik idatzitako gutunari erantzunez, berandu bazen ere. Luterok esaten zion jaunak bezala bizi zirela Coburg en. Esaten zion bere lurraldean inon ez bezala predikatzen zela eta Ebanjelioa ezagutzen zela. Jende gaztea ondo eskolatua zegoela Eskrituretan eta Katiximan. Iraganean inoiz egin zen baino gehiago hitz egiten zela Jainkoaz eta Kristoz. 1530eko ekainaren 2an Melanchthon i idatzitako gutunean Luterok esaten zuen aurreko egunean Mansfeld go Hans Reinecke eta George Pomer berarekin egon zirela eta egun horretan Argula von Staufen etorri zela. Eskatzen zion errezatzeko, bera ikustera jenderik joan ez zedin. 1530eko ekainaren 5ean gutuna idatzi zion Luterok Melanchthon i, hark idatzi ez ziolako kexua agertuz, haren gutunak jasotzeko irrikaz baitzegoen. Esaten zion, Staufen en arabera, Bavierako Hautesleak izugarrizko ongi etorria egin ziola Enperadoreari Munic hen. Reineckek idatzi ziola bere aita maitea, Hans Luther, larunbat goizean hil zela eta heriotza horrek tristura sakona eragin ziola. Orain luterotar zaharrena zela familian. 1530eko ekainaren 11n Luterok Melanchthon i gutuna idatzi zion Koburgotik eta kexatzen zen Melanchthon ek eta lagunek gutxiegi idazten ziotelako eta isiltasunaz torturatu nahi zutelako. Wittenberg eko jendeak hiru aldiz gehiago idazten ziola. Emazteak esan ziola Elba lehorturik zegoela, euririk egiten ez zuelako. 1530eko ekainaren 5ean Feste Koburgotik idatzi zion Luterok Katalina emazteari Wittenberg era eta eskatzen zion esateko Christian Döring i inoiz ez zuela eduki betaurreko okerragorik orain zituenak baino; lerrorik ere ezin zuela ikusi. Melanchthon ek ekain aren 13an idatzi zion Luterori eskatuz Hesse ko Feliperi idazteko, Luterotarrak utzi eta Zwingli ren alderdira atxiki nahi zuelako. Maiatzean heldu zen Saxoniako Hauteslea Augsburgora. Ondoren, berehala iritsi zen Hesseko Felipe. Felipe oraindik zalantzan zegoen Luteroren alde egin edo Zwinglioren alde egin. Luterok bere jarraitzaileei esaten zien sakramentarioen eta zwingliotarren kon tra gogor eusteko. Baina, Augsburgoko giroa zwingliotarren aldekoa zen. Lutero Koburgon gelditu zenez, negoziazio taldearen buru gisara Melanchthon joan zen Augsburgora. 1 530eko maiatzaren 2an heldu zen hara. Melanchthon diplomatikoa zen eta errazagoa zen harekin eztabaidatzea, Luterorekin baino. Luteroren printzipioak defendatzen zituen arren, Erromako elizari begirune gehiago zion Melanchthon ek. Karlos V.ak batasuna lortu nahi zuen, garrantzitsuak ez ziren g aietan amore emanez. Teologo katoliko eta protestante ugari bildu ziren. Lutero eta Melanchthon ados zeuden katolikoek in, sakramentarioak heretikoak zirela eta anabaptistek heriotza zigorra merezi zutela esatean; sakramentarioekin ez zen negoziatu behar dietan (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). 1530ko ekainaren 15ean, Corpus Christi egunez, heldu zen Karlos V.a Augsburgora. Enperadoreak prozesioan parte hartu zuen, baina printze ebanjelikoek ez. Enperadorea Hesse ko Feliperekin, Saxoniako Juanekin, Brandeburgo Ansbach eko Jorgerekin eta Luneburgo ko Franziskorekin elkartu zen eta agindu zien predikari protestante eta katolikoek ez zutela sermoirik egin behar bera Augsburgon zegoen bitartean (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). 1530eko ekainaren 20an hasi zen Augsburgoko Dieta. Saxoniako Hautesleak nahi zuen Augsburgoko Konfesioa dietaren aurrean irakur zedila. Azkenean, ekainaren 25ean irakurri zen Augsburgoko Konfesioa, latinez eta alemanez, Enperadorearen eta printzeen aurrean , gotzainaren palazioko kapera pribatuan . Jonasek esan zuen ulertuko balu bezala entzun zuela Enperadoreak irakurketa, nahiz eta tutik ulertu ez. Honako hauek sinatu zituzten Konfesioaren bi bertsioak (alemanekoa eta latinekoa): Saxoniako Juan ek, Hesseko Felipek, Brandenburgo ko George k, Luneburgo ko Ernest ek, Luneburgo ko Francis ek, Anhalt eko Wolfgang ek eta Nurenberg eta Reutlingen hirietako ordezkariek (Roper, 2010). Sakramentarioek ez zuten sinatu. Melanchthon i ezinbestekoa iruditzen zitzaion negoziatzea; Luterorengandik aldendua zegoen. Nurenbergtarrek eta Hesse ko Felipek zorrozki kritikatu zuten Melanchthon , bere ahultasunagatik. Enperadoreari aurkeztu eta gero irakurri zuen Luterok Konfesioa; esan zuen berak idatzi izan balu, ez zukeela neurri horretan amore emango. Melanchthon ek prestaturiko Augsburgoko Konfesioa Luterok onartu zuen, baina ondoren Melanchthon ek zerbait aldatu zuen, katolikoek errazago onar zezaten. Melanchthon ek katolikoei ad ierazi zien Luteroren dotrina ez zela haiek uste zuten bezain heretikoa; oinarrizko dogmetan alderik ez zegoela katolikoen eta protestanteen artean. Alderik handienak puntu hauetan zeuzkaten, Melanchthon en iritziz: laikoek bi espezietan hartzen zuten komu nioa; apaizak eta fraideak ezkon zitezkeen; meza pribatua debekatu egin behar zen. Melanchthon en iritziz, hiru puntu horietan adostasuna lortuz gero, beste guztia konpon zitekeen. Augsburgoko Konfesioak bi zati zituen: dogmari zegozkion artikuluak eta elizaren abusuei buruzko artikuluak. Melanchthon saiatu zen eliza luterotarraren eta erromatarraren arteko alde dogmatikoak leuntzen, luterotarrak zwingliarren, anabaptisten eta beste heretikoen etsaiak zirela esanez. Melanchthon ek Luterori galdetu zion zertan amore eman zezaketen eta Luterok esan zion lehendik ere behar beste amore emana zutela. 1530eko ekainaren 27an idatzitako gutunean Melanchthon kritikatu zuen Luterok hain estutua eta larritua zegoelako; Luterori ez zitzaion gustatzen Melanchthon kezkatua egotea; Jainkoaren promesa k sinetsi behar zituela eta haren sostengua bilatu behar zuela esaten zion; Melanchthon en filosofia zela, ez haren teologia, atsekabetzen zuena; bere burua menderatzeko esaten zion Melanchthon i, etsairik gogorrena bere burua zuelako. Luterok esaten zion entzuten bazuen gauzak gaizki zeudela, berak ere Augsburgora joan beharko zuela (Roper, 2010). Karlos Enperadoreak Dietan zeuden hogei teologo katolikoren komisio baten esku utzi zuen Melanchthon ek prestatutako Augsburgoko Konfesioa gezurtatzea. Konfesioa aztertu zuten eta protestanteen artikuluak gezurtatu zituzten. Uztailaren 30ean aurkeztu zioten Enperadoreari Augsburgoko Konfesioari erantzunak izeneko idatzia. Melanchthon saiatu zen protestanteekin bakeak egiten, baina atzean, Koburgoko bakardadean, Lutero egoskor mantentzen zen. Aste batzuetan berarekin ezer ez zutela jakin nahi izan eta orain bere beharra zutela ikusita, ez zien berehalakoan erantzuten Melanchthon en gutunei. Karlos V.ak hamalau kideko komisio parekide bat (zazpi katoliko eta zazpi protestante) eratu zuen, Augsburgoko Konfesioaren artikuluak eztabaidatzeko. Aurrerapenik ez zen egin eztabaida horretan eta abuztuaren 23an erabaki zuten Melanchthon ek eta Eck ek bakarrik eztabaidatuko zutela. Horiek ere ez ziren ados jarri eta abuztuaren 30ean negoziaketak amaitu ziren (Roper, 2010). Luterok Nurenberg eko abatari eskaini zion salmo bat eta Koburgoko gazteluko zaintzaileari beste salmo bat. 1530eko irailaren 15ean gutun bat idatzi zion Katalina emazteari; esaten zion denbora gutxi zuela idazteko, baina espero zuela laster etxean izango zela. Augsburgotik esaten ziotenez, gaiak eztabaidatu zituztela eta Enperadorearen erabakiaren zain zeudela. Eztabaidaren jarraipena etorkizuneko kontzilio baterako utziko zutela. 1530eko irailaren 13an John Frederiko printzeak bisita egin zion Luterori Ko burgoko gazteluan. Martin Bucer ek 1530eko irailaren amaieran bisitatu zuen Lutero, Augsburgoko dietatik itzultzean eta sakramentarioekin negoziatzen hastekotan geratu ziren; baina, Luterok zuhurtziaz jokatu zuen Bucer ekin; Bucer etengabeko bidaietan murg ildua zebilen, Alemaniako hiriak eta Suitzako kantoiak elkartu nahirik. Bucer ek Lutero konbentzitzeko moduko formula aurkitu zuenean, suitzarrek ez zioten formula onartu. Hesse ko Felipek, Dieta amaitu baino lehen aldegin zuen Augsburgotik; Zurich eta Constancerekin aliantza egin zuen, Luteroren aholkuei jaramonik egin gabe. 1530ko irailaren 23an irten ziren Augsburgotik Saxoniako Juan, Melanchthon, Espalatino, Anhalt eko Wolfgang eta beste teologo batzuk eta urriaren 1ean Luterorekin elkartu ziren Koburgon. Koburgon amaitu zuen Luterok Testamentu Zaharraren itzulpena. Urriaren 13an heldu zire n Wittenberg era. (Smith, 1911; García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Aita Santuaren nuntzioak, Laurentius Campegius ek, Estatuei aholkatu zien ez banatzeko eliza santu katolikotik. Enperadoreak lehenik turkiarren kontrako laguntza ziurtatu nahi zuen, baina protestanteek elizaren arazoari ematen zioten lehentasuna. Melanchth on asaldatua eta lur jota zebilen denboraldi horretan, Aita Santuaren legatuarekin adostasun batera heldu nahiz; adostasunik lortu ezean, gerra etorriko zela pentsatzen zuen; baina, elkarrizketek huts egin zuten. Augsburgoko Konfesioa mugimendu protestante aren une garrantzitsua izan zen, ondorengo urteetan ere jarraitu egin baitzuten gerra ekiditeko eta protestantismoa defendatzeko ahaleginek; ahalegin horien ondorioz, Alemaniako lurraldean, indartu egin zen Erreforma eta printze indartsuak pasatu ziren pro testanteen aldera ( Smith, 1911; Roper, 2010; García Villoslada, 1973). 1530eko azaroaren 19an Augsburgoko dietak ondorioen dekretu bat (Errezesoa) atera zuen, hartu ziren erabaki guztiekin. Honako hauek ziren ondorioak: Luteroren dotrina ez zetorrela bat Eskriturekin; Enperadoreak lehengo komunioan jarraitzea erabaki zuela et a protestanteek beren hutsegiteei uko egin behar zietela hurrengo apirilaren 15a baino lehen; b ien bitartean ezin zela beste berrikuntzarik egin, ezin zela katolikoen fede gaietan eta kultuan aldaketarik egin eta anabaptistak desagerrarazten lagundu behar zitzaiola Enperadoreari; Enperadore ak Aita Santuari eskatuko ziola urtebete barrurako kontzilio orokor bat deitzeko, bitartean gotzainak lehengo beren barrutietara erretiratuko zirela eta eraldaketa berririk ez zela egingo. Karlos V.ak Worms eko ediktuaren aplikazio zehatza eta elizako ondasunen eta Aita Santuaren agintearen berreskurapena agindu zituen. L uterotarrek esan zuten Melanchthon ek prestatutako Konfesioa inoiz ez zela gezurtatua izan eta haren defentsa aldarrikatu zuten, baina apologia hori bazte rtu egin zen. Lutero haserre zegoen Errezesoak zioenarekin, Worms eko ediktuaren bir baieztapena zela iruditzen baitzitzaion. Augsburgoko Konfesioari eutsi behar zitzaiola pentsatzen zuen (Smith, 1911). Konfesio protestantearen errefutazioari eta Augsburgoko errezesoari laster erantzun zien Luterok. Esaten zuen beti bakearen aldekoak izan zirela eta ordura arte bakean egon zirela, baina Aita Santuaren aldekoek ez zutela inoiz bakerik nahi izan; eta ez zue la baztertuko Aita Santuaren jarraitzaileen kontra beren burua defendatzea; matxinadarik ez dagoela norbere burua defendatzen denean; Aita Santuak eta Enperadoreak elkar hartzen bazuten, luterotarren kontra joateko aginduz, haiek agindutakoa betetzea eragotzi egiten zuela Ja inkoak; Luterok justifikatu egiten zuen Enperadorearen kontra altxatzea. Puntu honetan aldaketa nabarmena izan zuen Luterok. Esaten zuen, Enperadorea Aita Santuaren interesak defendatzeko armatzen bazen, inork ez ziola obeditu behar, obedientzia hori Jaink oak debekatzen zuelako; Aita Santuak bultzatu zuela Enperadorea Kristoren ebanjelioaren kontra joatera; benetako sediziogileak Aita Santuaren aldekoak zirela; bere burua defendatu nahi zuenak haien kontra borrokatu behar zuela; bera alemanen profeta zela: ez zuela bere interesa bilatzen, alemanen ongia eta salbamena baizik; legegizonek demostratzen bazuten hiritarrek Enperadoreari aurre egin ziezaioketela, beren esku zegoela hori egitea. Luterok azken urteetan defendatzen zuen gerra erlijiosoa zilegia zela, baina ez zion uko egin hasierako jarrerari: ebanjelioa ez dela armaz defendatu behar, baizik hitzaren bidez. Enperadorearen kontra borrokatzeko bidea irekitzen zuen Luterok eta jarrera berri hori kontraesanean zegoen aurretik predikatzen zuenarekin (Garcí aVilloslada, 1973). Gutun bidezko harremana, 1530 urtean 1530eko ekainaren 19an idatzitako gutunean Luterok eskerrak ematen zizkion Hieronimus Weller i bere semea zaintzeagatik. Luterok zioenez, Weller ek idatzi zion bigarren gutunean Hans i (Luteroren semeari) buruz hitz egiten zuen, haren pedagogo moduan. Lute rok esaten zion Jainkoak emango al ziola egunen batean Hansi egindakoa saritzeko aukera. 1530eko ekainaren 19an gutun bat idatzi zion Luterok Hans semeari. Esaten zion oso pozik zegoela hain langilea zela eta errezatzen zuela ikusita. Ipuin bat kontatu zion gero, errezatu eta ikastea gustatzen zitzaien haurrentzako zen jardin baten berri emane z. Jardin horretara joan zitekeela jatera eta jolastera, errezatzea gustatzen bazitzaion eta ona bazen. 1530eko ekainaren 29an Melanchthon i gutun bat idatzi zion Luterok eta esaten zion irakurri zuela haren isiltasunaren azalpen ederra eta aldi berean bidali ziola bera isilik egon izanaren azalpena. Egun horretan haren gutuna heldu zitzaiola, merezi gabeko gaitzespenez betea, isiltasun horrek Melanchthon en lanak eta malkoak ugaldu izan balitu bezala. Melanchthon en gutunak gau horretan iritsi izan ez balira, mezulari bat bidaliko ziola bizirik ala hilda zegoen jakiteko. Haren Apologia jaso zuela eta galdetzen ziola zenbateraino amor eman zitekeen Aita Santu zaleen aurrean. Bere ustez geh iegi amor eman zuela. Gau eta egun gogoeta egiten zuela horretaz guztiaz, gaiari alde guztietatik begiratuz, eta zenbat eta gehiago begiratu, orduan eta ziurrago zegoela irakaspen horren oinarriaz. Hitz bat ere ez zela erretiratu behar. 1530eko uztailaren 6ko gutunean Luterok Hausmann i esaten zion Konfesioa honako hauek sinatu zutela: Saxoniako Hautesleak, Brandeburgoko Margraveak, John Frederiko Gazteak, Anhalt eko printzeak, Nurenberg eta Reutling eko hiriek… Mainzeko artzapezpikua oso goraipatua zela bere bake zaletasunagatik eta Enperadorea agertzen zela dietako pertsonarik moderatuena bezala. 1530eko uztailaren 9an gutun bat idatzi zion Luterok Justo Jonas i, esanez haren gutunak oso atsegingarriak izan zirela. Dietaren amaiera asebetetzailea espero zuela, nahiz eta irekiak gelditu apaizen ezkontzaren eta bi formatako sakramentuaren gaiak. 1530ko uztailaren 13an gutun bat idatzi zion Luterok Justo Jonasi. Esaten zion herabeak ez zutela izan behar, horrek besteak harrotzen zituelako. Besteek uste zutela berauek amor emango zutela, besteak Enperadorearekin bat baldin bazetozen. Baina, garbi zegoela Enperadorea alde batetik bestera zalantzan zebilela. Luterok esaten zion beraiek fermu mantendu ezkero, besteek beren iritzia aldatuko zutela. Eskatu behar zitzaiela itzultzeko beren irakaspen okerrez galbidera eraman zituzten arimak, induljentzien b idez bereganatu zituzten ondasunak eta hain lotsagabeki erail zituzten pertsonak (Kaiser Leonhard eta beste). 1530eko abuztuaren 14an gutun bat idatzi zion Luterok bere emazte Katalinari. Esaten zuen Pommer eta besteei laster idatziko ziela. Augsburgotik berririk ez zutela. Errefutazioari emandako erantzuna laster argitaratuko zutela, baina Errefutazioaren kopiari k ez zietela ematen, erantzunik ez prestatzearren. Abuztuaren 10az geroztik ez zuela buruan burrunbarik sentitu. Burrunba horrek idaztea eragozten ziola. 1530eko irailaren 14an idatzitako gutunean Luterok Melanchthon i esaten zion bezperan Printze Hauteslea eta Graf Albrect izan zirela bera bisitatzen, etxerako bidean zihoazela. Pozik zegoela printzeak zurrunbilo horretatik ihes egin zuelako eta espero zuela Melanchthon ere laster aske izango zela. Nahikoa lan egin zuela. Harengatik errezatzen zuela eta espero zuela Melanchthon adoretsu egongo zela eta ez zuela bere burua premiarik gabe atsekabetuko, dena Jainkoaren eskutan zegoelako. 1530eko irailaren 20an gutun bat idatzi zion Luterok Melanchthon i. Esaten zion harengatik kexu asko jaso zituela eta ez ziola hori esaten mina ematearren. Luterok zion erabaki zuela Melanchthon i sinestea eta pentsatzea hark ez ziola kausari zegokion ezer gordeko. Konbentzitua zegoela Melanchthon ek ez zuela amor emango Ebanjelioari zegokionean. Luterok printzearen aurrean esan zuen berak ez zuela ezer idatzirik jaso gai horretaz. 1530eko irailaren 23an gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Hausmann i eta kontatzen zion Augsburgon zer gertatu zen Printzeak alde egin zuenetik. Arbitro batzuk aukeratu zituztela dotrinaren batasunaz eta bakeaz erabakiak hartzeko. Horien artean zegoela Felipe. Adostasunik ez zutela lortu eta Enperadorearen esku zegoela erabakia. Karlos Enperadoreak bakea eta batasuna ezarri nahi zituela, baina inguruan deabru mozorrotu asko zegoela. 1530eko urriaren 31n Nicolas Amsdorf i idatzitako gutunean Luterok zion Amsdorf kexu zela idatzi ez ziolako. Luterok zion mendekua izan zela, bakarrik zegoenean Amsdorf ek ez baitzion bidali kontsolamendu lerro bat ere. Luterok bere buruari galdetzen ziola Amsdorf Magdeburgoko artzapezpiku edo Alemaniako Primatu bihurtu ote zen, hain erraz ahantzi zuelako Lutero. Esaten zion atsegingarri gertatu zitzaiola bere azken argitalpena Amsdorfi gustatu zitzaiola ikustea. Esaten zion bere osasun kaxkarrari zor zitza iola gehiago ez argitaratzea. 1530eko abenduaren 12an gutun bat idatzi zion Luterok John Hautesleari. Esaten zion Bruck Doktoreak galdetu ziola ezkutuan Erromako Erregearen aukeraketari buruz. Luterok zion Printzeak bozkatu egin behar zuela, hori egiten ez bazuen aitzakia zutelako hari elektoradoa kentzeko eta beste norbaiti emateko eta Alemania zatitu egingo zela. Bozkatzen bazuen, elektoradoa sendotua geratuko zela. Esmalkaldako Liga. Nurenberg eko bakea. Agricola. Kontzilioa. Felipe Landgravearen bigamia Alde batetik, Karlos Enperadoreak heresia desagerraraziko zuela agindu zion Aita Santuari. Bestetik, Juan Saxoniakoak Augsburgoko Konfesioa izenpetu zutenak Esmalkadan biltzeko deia egin zuen 1530ko abenduaren 22an eta printze luterotarrek defentsarako ali antza bat eratu zuten 1531ko otsailean: Esmalkadako Liga. Esmalkadako Ligan elkartu zirenak honako hauek ziren: Saxoniako Juan eta Juan Frederiko, Braunschweig Grubenhagen go Felipe, Braunsweig Luneburgo ko dukeak, Hesseko Felipe landgravea, Anhalt eko Wol fgang printzea, Mansfeld go kondeak, Germania Garaiko eta Germania Behereko hiri batzuk. Ligako kideetako bati erasotzean, denek elkar babestuko zutela erabaki zuten. Liga hori 1537ra arte luzatu zen hasieran eta gero beste hamar bat urte ere luzatu zen, K arlos V.ak 1547an menderatu zuen arte. Esmalkadako Ligak inperio barneko inperio moduan jokatu zuen ikuspegi militarretik. 1535ean indar handia zuen Europan Esmalkaldako Ligak. Enperadoreak estatu baten moduan tratatzen zuen. Frantziako eta Ingalaterrako e rregeek Alemaniako printzeengana jotzen zuten, Augsburgotarrei aurre egiteko. Horrela, Frantziako erregeak enbaxadorea bidali zuen Saxonia Ernestotarrera eta Melanchthon gonbidatu zuen beren hiriburua bisitatzera. Ingalaterra ere Esmalkaldako printzeen lag untza bila ibili zen eta antzeko gonbitea egin zion Melanchthon i, London bisitatzeko (García Villoslada, 1973; Smith, 1911; Roper, 2010). Enperadorea turkoen erasoagatik kezkatua zegoen, beraz Nurenberg en elkartu eta Nurenberg eko Bakea edo suetena sinatu zuten katolikoek eta protestanteek 1532ko uztailaren 23an. Ituna bederatzi printze eta hogeita lau hirik sinatu zuten. Katolikoen ordezka riak Mainzeko Hauteslea eta Palatinadoko Hauteslea izan ziren. Protestanteena: Saxoniako Hauteslea. Emaitza: Nurenberg eko Bake Erlijiosoa izeneko ituna. Itun horren arabera, Saxoniako Hauteslearen eta haren kideen kontra hasitako prozesua bertan behera geldituko zen; batak bestearen fedea errespetatuko zuen eta inor ez zuten kondenatuko sineste erlijiosoengatik, kontzilioa ospatu bitartean; Worms eko ediktuaren mehatxuak baztertuko ziren; alde bakoitzaren ondasunak zainduko ziren; Augsburgoko ediktua aldi baterako etengo zen, turkoen kontrako gerran esku hartzearen truke; Printzeek Enperadoreari obeditu eta turkoen kontra laguntza emango zioten; Frantziako Frantzisko I.arengana ez ziren hurbilduko printze protestanteak Nurenberg eko bakearen ondoren auzi nagusia kontzilioa deitzea zen; Klemente Aita Santuak ez zuen horretarako gogorik. Enperadorearen aldeko printzeek Esmalkadakoekin sueten bat sinatu zuten; Nurenbergeko bakea sinatu zenetik protestanteek posizio sendoa i zan zuten; hala ere, barne gatazkarik ez zitzaien falta izan: Lawrence Soranus klerigoa bere parrokiatik jaurtikitzea, Osiander apaizaren aitortza pribatu eta publikoari buruzko auzia, John Agricola ren heresia antinomianoa (García Villoslada, 1973). John Agricola Eisleben en jaioa zen; Luteroren lagun hurbila, urte askotan haren jarraitzailea eta unibertsitateko irakaslea. Leipzig eko eztabaidan Luteroren idazkari lana bete zuen. Agricolaren emazteak harremana bazuen Katalinarekin. 1528an Luterok entzun zu en Agricola dotrina faltsua predikatzen ari zela: fede bidezko justifikazioa irakasten zuen, moralitatea mesprezatuz; sinestuna grazia egoeran baldin bazegoen, ez zitzaion asko axola bat egin edo bestea egin; zuzen jokatu ala bekatua egin; esaten zuen kris tauak kezkatu behar zituena ez zela legea bortxatzea, Jainkoaren Semea iraintzea baizik. Mansfeld go kondeak Luterori esan zion Agricolak predikatzen zuenak Müntzer ek predikatzen zuenaren antza zuela. Agricolak ez zituen behar moduan kontrolatu nobleen ko ntrako erasoak eta uste gabean Hesse ko Felipe, Mansfeld go Alberto eta Württember eko Ulrich Dukea iraindu zituen. Hautesleak predikatzea debekatu zion Agricolari. Luterok Agricola Wittenberg en irakastera gonbidatu zuen; Lutero kanpora joan zenean, bere ordez irakasten utzi zuen, baina etortzean ikusi zuen bere dotrinatik urrundu egiten zela. Agricolak bere tesiekin liburu bat idatzi zuen, baina Luterok eragotzi egin zion liburua argitaratzea. Agricolaren tesi antinomisten kontrako tesiak idatzi zituen Lu terok eta Unibertsitateko entzuleria zabal baten aurrean defendatu zituen. 1537an Esmalkaldako negoziaketetatik kanpora utzi zuten Agricola. 1538ko urtarrilaren 6an gutun bat idatzi zion Luterok Agricolari; esaten zion ikasgai teologikoak bertan behera utz i behar zituela; aurrerantzean unibertsitatearen baimena beharko zuela konferentzia horiek emateko. Luterok eragotzi egin zion Agricolari publikoki irakastea eta Agricola bere teoriez erretraktatu egin zen publikoki. 1538ko abenduaren 26an gutun bat idatzi zuen Agricolak Luteroren mendean jartzen zela adieraziz eta seme espiritualtzat har zezala hari eskatuz. Beraz, Agricolak atzera egin zuen, baina berriro ere lehengo ideietara itzuli zen, Luteroren idatzietan oinarrituta. 1539ko otsailaren 1ean tesi luter otar batzuk idatzi zituen Agricolak. Saxoniako Hautesleak Konsistorium eko kide izendatu zuen Agricola eta Wittenberg eko Unibertsitateak Filosofiako Fakultateko Dekano izendatu nahi izan zuen, baina horrek Lutero sutu zuen eta 1540ko apirilean Agricolaren kontrako beste liburuxka bat atera zuen. Luterok Agricola salatu egin zuen unibertsitateko kantzilerraren aurrean, sekta berri bat fundatu nahi izan zuela esanez. Wittenberg utzi eta Brandeburg era joateko aukera eman zioten Agricolari eta hark 1540ko ekainean onartu zuen eskaintza hori. 1540ko abuztuan Agricolak Wittenberg etik alde egin zuen. Brandeburgoko Joakin II. Hautesleak gorteko predikari postua eman zion Berlinen (Smith, 1911; García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Enperadoreak eta Aita Santuak ezin zuten Augsburgoko ediktua betearazi lurralde protestanteetan, printze protestanteak seguru sentitzen baitziren Esmalkadako Dietaren ostean; Enperadoreak haien beharra zuen turkoen kontra gerra egiteko. Esmalkadako Dietako kideek erabaki zuten Enperadoreari ez ziotela lagunduko turkoen kontrako gerran, Dieta horretako kideen kontra hasitako prozesuak bertan behera uzten ez bazituen. Esmalkaldako Ligaren eta Nurenberg eko Bakearen ondoren, Eliza eraberritzeko proiektua utzi eta eliza antolatzeari ekin zion Luterok: Hauteslearen zuzendaritzaren pean egingo zen antolaketa hori, ez gotzainen arabera. Luterok Martin Lutero Doktorearen oharra Alemaniako Herri Maiteari idatzi zuen 1531n, esanez Enperadoreak armak hartzeko agintzen bazuen adiskide luterotarren kontra, ez zitzaiola obeditu behar. 1530ean Luterok esan zuen legeetan adituek esan behar zutela Enperadorearen kontra erresistentzia j arri behar zen ala ez, haren kontra borrokatzea zuzena zen ala ez. Ondorioz, Luterok Esmalkaldako Liga sostengatu zuen, baina ez zuen erresistentzia sostengatuko zuen teologiarik garatu (Roper, 2010). Ratisbonako Dietaren (1532ko apirilaren 17tik uztailaren 27ra) helburua gatazka erlijiosoa konpontzea eta turkoen kontrako gerrarako prestatzea zen. Campeggio, Aita Santuaren legatua, protestanteen kontra indarra erabiltzearen aldekoa zen, baina Suleiman M agnifikoa gerrarako prestatua zegoen; Viena eskuratu eta Ratisbonara heldu nahi zuen. Dietako estatu katolikoek kontzilio bat eskatu zioten Aita Santuari; Aita Santuak deitzen ez bazuen, Enperadoreak berak deitzea nahi zuten; eta Kontzilioa posible ez baze n, biltzar nazional bat deitzea nahi zuten; kristauen batasuna lortzeko behar zena egin behar zuten Inperioko Estatuek. Gainera, Erromak ezarritako zergak kentzeko eskatzen zuten (García Villoslada, 1973). Juan Frederiko I.a izendatu zuten Saxoniako Hautesle berri eta Lutero pozik zegoen aita baino kementsuagoa zelako eta Habsburgotarren etsaia zelako. Juan Frederiko Torgau n jaio zen 1503an eta Weimar en hil zen 1554an. Saxoniako Hauteslea eta Esmalkadako Ligaren burua zen. Espalatino izan zen haren hezitzailea eta haren eskutik bihurtu zen luterotar. Liburutegi zabal baten jabe zen. Luterorekin gutun bidezko harremana izaten hasi zen, Aita Santuak hura eskomikatzeko bulda sinatu zuenean. Luteroren defendatzaile sutsua izan zen eta haren idazlan osoen argitalpena bultzatu zuen. Espirako II. Dietan bere aita ordezk atu zuen (1529). Augsburgoko dietan bere aitarekin joan zen eta Augsburgoko Konfesioa sinatu zuen. 1532an Hautesle bihurtu zen eta Eliza Luterotarra sendotu zuen: hautes kontsistorioa eta elizen bisitaldiak antolatu zituen. Hesseko Landgravearekin arazoak izan zituen, hark suitzarrak eta Estrasburgoko ebanjelikoak elkartu nahi zituelako. Aita Santuen kontra agertu zen, Kontzilio Orokorraren deialdia zela eta; uste zuen kontzilioak Aita Santuaren agintea indartu besterik ez zuela egingo. Juan Frederikok Lute rori eskatu zion artikulu guztien labur bilduma bat egiteko eta horrela sortu ziren Esmalkadako Artikuluak. Esmalkadako Dietan (1537) kontzilioa baztertu zuten eta Aita Santuaren eta Enperadorearen legatuei ez zitzaien jaramon handirik egin. 1546an Esmalka dako Gerran hegoaldera joan zen bere tropak hartuta, baina Maurice Dukeak haren lurraldea inbaditu zuen eta Juan Frederikok bere lurraldea berreskuratu zuen. Enperadoreak Mühlberg eko Batailan (1547) haren gudarostea sakabanatu zuen, Hauteslea preso hartu zuen eta Worms era erbesteratu zuen. Enperadoreak heriotzera kondenatu zuen lehenik, baina gero Juan Frederikok Wittenberg ko Kapitulazioa sinatu zuen eta bizitza osoko espetxe zigorra ezarri zion. Ez zuen inoiz onartu fede protestantea baztertzea edo Augs burgoko Interim a onartzea. 1552an askatu zuten espetxetik (García Villoslada, 1973) . Karlos V.a Espainiara joan zen 1533ko apirilaren 21ean eta bederatzi urtez ez zen Alemaniara itzuli. Denboraldi horretan protestantismoa hedatu egin zen hainbat lurralde (Anhalt Dessau, Brandeburgo, Frankoniako margrabiato batzuk, Pomerania, Silesia, Württ emberg eko dukerria) eta hiritara (Augsburgo, Bremen, Hanburgo, Hannover, Main eta Oder eko Frankfurt, Nassau, Nurenberg, Ulm) (García Villoslada, 1973). Luterok denbora gehien Wittenberg en ematen zuen, irakasle, predikari, guraso eta idazle lanak eginez; gainera, tarteka, beste hirietara bisitaldi laburrak egiten zituen: Eilenburg, Kemberg, Lichtemberg, Torgau, Weimar. Printzeek eta Saxoniako Hautesleak o ngi zaintzen zuten. Wittenberg en hainbat arazo, tirabira eta gatazka izan zituen Luterok eta pentsatu zuen beste nonbaitera joatea ere. 1525etik 1533ra arte nahiko txiroa izan zen Wittenberg eko unibertsitatearen egoera. 1533an Melanchthon ek unibertsitat earen estatutu berriak idatzi zituen eta Luteroren hiru lagunek lortu zuten doktoretza titulua, haren zuzendaritza pean. 1535etik hil arte Teologiako Fakultateko dekano izan zen Lutero (García Villoslada, 1973). Hesseko landgravearengan eragin handia zuen Zwingli k eta Alemania iparraldean nahiko jarraitzaile zituen. 1531ko urrian hil zen eta Lutero poztu egin zen horretaz. Garai horretan Lutero osasunez pattal zebilen, belarriko burrunbekin; 1532ko urtarrilaren 2 2an gaixoaldi bat izan zuen, baina katedrako lana egiten eta idazten jarraitzen zuen: salmoei buruzko irakaskuntzak, profetei buruzko idatziak, Galaziarrei idatzitako gutunaren komentarioa, Augsburgoko Dietako Errezesoaren kontrako Glosa, mezaren eta apaiz gintzaren kontrako liburua. Luterok harreman txarrak izan zituen Klemente VII.arekin, haren zerbitzari Campeggio rekin, Saxonia Albertotarreko George Dukearekin. Jorge Bizardunak protesta egin zuen Saxoniako Juan lehengusuaren aurrean, Luterok Enperadorear i, Aita Santuari, printzeei eta kardinalei erasotzen zielako. Juanek moderazioa eskatu zion Luterori, baina Jorgek Luteroren kontra idatzi zuenean, honek berehala erantzun zion; esan zion Dresdeko hiltzailea, odol gosea, lotsagabea, sikarioa, deabrua eta t raidorea zela. 1539ko apirilaren 7an hil zen Jorge Bizarduna eta anaia Henrikeri utzi zion bere lurraldea, baldintza batekin: sinesmen katolikora itzultzekotan. Henrikek Jorge ordezkatu zuen, haren lurraldea bereganatu zuen, baina testamentuko baldintzei e z zien jaramonik egin: protestante izaten jarraitu zuen (García Villoslada, 1973). 1534ko irailaren 25ean hil zen Klemente Aita Santua eta Pablo III.ak jarraitu zion. Aita Santu hori izan zen Jesusen Konpainiaren onarpen kanonikoa gauzatu zuena eta Trentoko Kontzilioari hasiera eman ziona. Erreformaren historiako fase berria hasi zuen Pa ulo III.ak; Luteroren heresia itzali nahi zuen, kontzilio ekumeniko baten bidez. Kontziliorako deialdia egiteko asmoz, Alemaniara bidali zuen Vergerio Nuntzioa. Vergerio Wittenberg en elkartu zen Lutero, Bugenhagen eta Barnes ekin 1535ko azaroaren 7an. Lut eroren karikatura honela egin zuen Vergeriok: harroa zela, latina gaizki hitz egiten zuela, betokerra zela, deabrutuen antzeko begirada zuela, eraztun batzuk eta urrezko koilara handi bat zeramatzala soinean. Luterok Vergeriori esan zion ez zuela kontzilio rik nahi alferrikako gauzez hitz egiteko: jantzi monastikoaz, apaizen tonsuraz. Vergeriok zioenez, Luterok esan zion kontziliora joango zela eta han bere iritziak mundu guztiaren kontra defendatuko zituela. Luterok zioen katolikoek kontzilio beharra zutela , beren sinesmena ahula zelako; baina, berek ez zutela kontzilio beharrik, ziurtasuna Espiritu Santuak ematen zielako. Hala ere, kontzilioa nahi bazuten, deitzeko; Lutero hara joango zela, sutara botako bazuten ere. Austriako Fernandorekin eta beste hainbat printzerekin ere elkarrizketatu zen Vergerio, kontzilio orokor bat antolatzeko asmoz. Kontzilioa non egin erabakitzea zen kontua. Vergerio nuntzioa Saxoniako Printze Hauteslearengana zuzendu zen; hark abegi ona egi n zion eta gazteluan eman zion ostatu. Bien bitartean, Karlos V.a Afrika iparraldeko lurraldeak (Tunisia) bereganatzen ari zen. Vergeriok Saxoniako Hautesleari esan zion kontzilioa Mantuan ospatzeko asmoa zutela. Juan Frederiko Hautesleak esan zion inperioko dietek erabaki zutela kontzilioa Alemanian egin behar zela eta ezin zuela ezer esan Esmalkadako aliatuekin hitz egin aurretik . Esmalkadako Ligak 1535eko abenduaren 21ean ezezkoa eman zion Vergeriori. Erabaki zuten kontzilioak Aita Santuaren eraginetik libre izan behar zuela; Alemaniako lurralde batean ospatu behar zela, inperioko dietek erabakita bezala; ez zirela Pablo III.aren bermeez fidatzen; gauza guztiak Jainkoaren Hitzaren arabera epaituko zirela. Enperadorea eta Aita Santua Vatikanon elkartu ziren, baina Frantziako erregeak eta Ingalaterrakoak kontzilioa deitzea eragotzi zuten (García Villoslada, 1973). Saxoniako Juan Frederikok Wittenberg eko teologoei esan zien kontzilio libre eta kristau bat nola deitu behar zen eztabaidatzeko; eztabaitatik etorriko zela batasuna. Baina Enperadoreak neurri militarrak hartzen bazituen, printzeak behartuta zeuden harenga ndik defendatzera. Lutero prest zegoen otoitzak eta indarra erabiltzeko. Juan Frederiko printzeak Luterori eskatu zion artikulu batzuk idatz zitzala zertan amore eman zitekeen eta zertan ez erabakitzeko. Lutero lanean hasi zen, baina bularreko angina moduk oak izan zituen 1535ko abenduaren erdi aldera. Halere, berehala idatzi zituen artikuluak eta Wittenberg eko komisio teologikoak onartu egin zituen, aldaketa txiki batzuekin. Artikulu horiek izenpetu zituztenak honako hauek izan ziren: Lutero, Justo Jonas, Bugenhagen, Creutziger, Amsdorf, Espalatino, Melanchthon eta Agricola (García Villoslada, 1973). 1536ko ekainaren 2an Aita Santuak kontzilioa deitu zuen Mantuan, 1537ko maiatzaren 23rako. Kontziliorako gaiak honako hauek izango ziren: eliza moralki eraberritu, heresiak borrokatu eta Lur Santuak bereganatzeari ekin. Pablo III.ak legatuak bidali zituen Frantziara, Poloniara, Austriara, Eskoziara eta Alemaniara, lurralde haietako erregeak eta printzeak kontziliora etor zitezen. Luterok esan zuen kontzilioa Aita Santuak deitzen bazuen bera ez zela joango. Zer egin erabakitzeko printze eta teologo protestan teak Schmalkalden bildu ziren 1537ko otsailean. Erabaki zen Augsburgoko Konfesioko artikuluak birplanteatzea, garai horretarako bigunegiak zirela pentsatzen baitzen. Luterok Esmalkaldako artikuluak 1937an idatzi zituen, katoliko eta protestanteen arteko aldeak azpimarratuz, Esmalkaldako Ligakoek Elizaren kontzilioa presta zezaten. Kontzilioan hartu beharreko erabakiak nola hartu jakiteko idatzi zituen Luterok Esmalkada ko artikuluak. Lehenik katolikoek eta protestanteek eztabaidatzen zituzten puntuak agertzen ziren. Bigarrenik, Kristoren eta salbamenaren obrak agertzen ziren: Kristo gizakien bekatuak barkatzeko eta gizakiak justifikatzeko hil eta berpiztu zela; guztiok b ekatariak garela eta gure meriturik gabe justifikatzen garela; erromesaldiak, erlikiak, induljentziak deabruaren iruzurrak direla; Aita Santua ez dela elizaren buru Jainkoaren hitzagatik; Erromako elizaren gotzain edo erretore besterik ez dela. Hirugarreni k, Esmalkadako bileretan eztabaidatu zitezkeen gaiak zehaztu zituen: jatorrizko bekatua, legea, penitentzia, bataioa, aldareko sakramentua, aitortza, eskumikua, apaizgintza, apaizen ezkontza, boto monastikoak. Artikuluen puntu nagusiak honako hauek ziren: gizakiak fedeaz salbatzen dira, ez ekintzaz; mezak ez dira ekintza ontzat hartu behar; Aita Santua ez da eliza unibertsalaren burua, Erromako Gotzaina baizik. Augsburgoko Konfesioaren osagarri ziren Esmalkaldako artikuluak. Augsburgoko Konfesioan Melanchth onek tonu bakegilea erabili zuen, baina artikulu horietan Lutero intrantsigenteagoa agertu zen. Luterok zioen ez zuela aldatuko artikulu horietaz zuen jarrera. Artikulu horiek idatzi ostean, zortzi teologok izenpetu zituzten eta Saxoniako printzearen esku tan utzi zituzten 1537ko urtarrilaren 3an; egun horretan bertan gutuna idatzi zion Luterok John Frederiko printzeari. Esaten zion Amsdorf, Eisleben eta Espalatinorekin artikuluak berrikusi zituela; horretarako egun batzuk behar izan zituztela, Lutero bera ahul zegoelako. Artikuluak sinatu ostean, printzeari bidali zizkioten, Espalatinoren bidez. Printzeak zorionak eman zizkion Luterori eta opa izan zion Jainkoak indarra emango ziola artikulu horiei eusteko. 1537ko otsailaren 7an heldu ziren Esmalkaldara Saxoniako Juan Frederiko eta haren kontseilariak: Espalatino, Lutero, Bugenhagen eta Melanchthon. Esmalkaldan beste printzeekin eta berrogei bat teologorekin elkartu ziren. 1537ko otsailaren 24an heldu zen Esmalkadara Pedro van der Vorst, Aita Santuaren nuntzioa. Saxoniako Juan Frederikori audientzia eskatu zion, baina hark ukatu egin zion, saio publikoan bere mezua emango zuela eta. Vorst ek esan zion berarekin egotera etorri zela eta Juan Frederikok harrera e gin zion, baina bere kontseilariak lagun zituela. Nuntzioak kontzilioa deitzeko bulda eman zion, baina printzeak bulda jaso gabe alde egin zuen. Hesse ko landgraveak, Württemberg eko dukeak, Pomeraniako dukeak eta Braunschweig Luneburgo ko dukeek ere mespretxuz tratatu zuten nuntzioa; audientziarik ez ziotela emango esan zioten. Esmalkadako estatu ebanjelik oen biltzarra 1537ko martxoaren 6an amaitu zen (García Villoslada, 1973). Esmalkaldako Liga bildu zenean, Lutero gaizki sentitu zen, giltzurrunetako harriak zituelako. Orduan, Melanchthon ek hartu zuen gidaritza eta Augsburgoko Konfesioa ezarri zuen, Luteroren artikuluen ordez. Melanchthon en eraginaren ondorioz, Ligan ez ziren onartu Esmalkadako artikuluak. Aita Santuari buruzko agiri bat onartu zuen Ligak, Melanchthon ek prestatua: Aita Santuaren lehentasunari buruzko tratatua. Bestalde, Melanchthon Bucer en eta Zwingli ren jarreretara hurbildu zen; atsegin zuen Hesse ko landgr avearen jarrera, protestanteen batasuna lortzeko. Melanchthon ek Hesse ko landgravearekin hitz egin zuen eta esan zion Luterok Bugenhagen en eraginez aldatu zuela aldareko sakramentuari buruzko lehen erredakzioa: “Eukaristiako ogiaren eta ardoaren azpian K ristoren benetako gorputz eta odola daude” jarri ordez, beste hau idatzi zuela: “Eukaristiako ardoa eta ogia Kristoren benetako gorputza eta odola dira” (García Villoslada, 1973). Melanchthon ek bere lagun Camerarius i esaten zion barne herstura handiz joan zela Esmalkadara eta berarekin batera joan zirela Lutero, Osiander, Bugenhagen, Espalatino, Amsdorf, Rhegius eta Vitus. Melanchthon ek zioen kongresu horretan gai hauetaz hitz eg in behar zela: elizetan irakatsi behar zuten dotrinaz, defendatu behar ziren artikuluez eta adostasuna lortzeko alda zitezkeenez. Melanchthon ek zion dotrinaren azterketa sakonik ez zela egin eta besoak gurutzatuta ez egotearren eskatu zitzaiela hitz egite ko Aita Santuaren lehentasunaz, gotzainen eskumenez eta Augsburgoko Konfesioko artikuluez. Melanchthon en iritziz, jende ezjakinak ez zuen uzten garrantzi gutxiko gauzak aldatzen. Printzeek esan zuten Wittenberg eko adostasunari eutsiko ziotela eta eztabai datu zuten kontzilioa erabat baztertu behar zuten ala delegatuak bidali behar zituzten. Melanchthon ek defendatu zuen kontzilioa ez zela beste gabe baztertu behar, baina, haren iritziaren kontra, Mantuako kontzilioa deitzearen kontra bozkatu zen; Enperador eari eskatu zioten berak deitzeko kontzilio aske bat (García Villoslada, 1973). Luterok gogor tratatzen zituen etsaiak. Aita Santua eta juduak ez zituen erdizkako etsaiak. Baina, turkoen kontra zuen etsaitasuna ñabardura gehiagokoa zen. Gurutzadaren ideia ez zitzaion gogoko. Turkoei ez zitzaien eraso behar haien sinesmenaren kariaz. T urkoen kontrako gurutzadetarako deiak Aita Santuak Enperadorea manipulatzeko erabiltzen zituen trikimailuak ziren. Aita Santuari eraso behar zitzaion, turkoei baino areago. Luterok nahiago zuen turkoen mendean egon, espainiarren mendean baino, turkoek justiziaz jokatzen z uten bitartean, espainiarrek benetako piztien moduan jokatzen omen zutelako. Luterok Libellus de ritu et moribus Turcorum (Turkoen erritu eta ohiturei buruzko liburua) izeneko idatziari hitzaurrea egin zion. Musulmanak Alemaniaren ateetan zebiltzan. 1526an Suleiman I.ak Hungariaren zati handi bat bereganatu zuen eta 1529an Viena setiatu zuen, menderatu ez bazuen ere. Luterok autoritate zibilari obeditzea eskatzen zuen, baita turkoek agintzen bazuten ere. 1529an argitaratu zen Turkoen kontrako gerraz liburuan Jainkoaren makila zen turkoa, haren bidez zigortzen baitzuen mundua. Liburu horretan zioen turkoak hiltzaileak zirela, autoritate sekularra mehatxatu zutelako, kristauei militarki erasoz; turkoak gezurtiak zirela, Eskriturak oker interpretatzen z ituztelako. Ikuspegi hori izan zen nagusi Luterorengan 1528tik 1542ra bitartean: Turkoen kontrako gerraz (1529), Turkoen k ontrako sermoia (1529), Turkoen kontrako otoitzerako deia (1541), Koranaren Bibliander en Edizioaren Hitzaurrea (1543). Luterorentzat erlijio musulmanak osagai asko hartu zituen beste erlijioetatik (judaismoa, kristautasuna) eta paganismotik. Turkoarengan deabruaren eta haren eragileen indarra ikusten zuen, baina arriskutsuagoak iruditzen zitzaizkion Aita Santua eta haren b idaliak. Luterok berehala eskuratu zuen Koranaren latinezko itzulpena, 1542an argitaratu zenean. Turkoen zeremonia erlijioso bikainak eta Aita Santu zaleen erakusketa itzaltsuak kontrastatzen zituen. Luterok ikusi zuen Mahomaren erlijioa ekintzetan eta kan poko zeremonietan oinarritzen zela; Jainkoaren, graziaren eta fedearen ebanjelioaren kontrakoa zela; Kristoren haragihartzea, heriotza eta berpizkundea ukatzen zituela. ( Turkoen kontrako otoitzerako deia ,1541; Roper, 2010). Turkoen eta alemanen izaera alderatzean, Luterok esaten zuen alemanek gehiegi jan eta edaten zutela, luxu handiz janzten zirela eta eraikuntza nabarmenak egiten zituztela; aldiz, turkoak neurritsuagoak eta apalagoak zirela. Turkoek kat e motzean lotzen zituzten beren emazteak, baina ez zu ten ezkontza errespetatzen, errazki dibortziatzen zirelako eta poligamia praktikatzen zutelako. Turkoak, berenak ez ziren lurraldeei erasotzen zieten, Jainkoaren zigorraren agenteak eta deabruaren zerbitzariak ziren; enperadoreak haien kontra borroka egite kotan, bere mendekoak defendatzeko izan behar zuen, ez ebanjelioa edo sinesmena defendatzeko. Enperadorearen egitekoa sinesgabeak ezabatzea baldin bazen, Aita Santuarengandik, gotzainengandik eta apaizengandik hasi behar zuen. Anhalt eko printzeak Luterori agindu zion zalgurdia bidaliko ziola Wittenberg era, haren lurraldera eramateko atseden hartzera. 1538ko maiatzaren 12an Justo Jonasi gutuna idatzi zion Luterok. Esaten zion Anhalt eko printzeak eskatu ziola finka zezala Coswi ck edo Worlitz en egonaldi bat egiteko eguna. Jonasi esaten zion printzeari adierazteko larunbatetik ostegunera okupatua egongo zela, predikatzen eta klaseak ematen. Irakasle beharra zegoela, Jonas eta Pommer absente zeudelako eta Agricolak eragotzia zuela ko klaseak ematea. Ostegunean joan eta ostiralean itzuliko zela. Jonasi esaten zion haren etxean dena ongi zegoela, Sofia txikiaren sukarra kenduta. Kontzilioa Mantuan ezin izan zen bildu Frantzisko I.ak Saboya bereganatu zuelako eta Karlos V.ak Proventzari eraso ziolako. Mantuako dukeak zailtasunak jarri zituen Mantuan kontzilioa egiteko. Pablo III.ak 1538ko maiatzaren baterako deitu zuen kontzilioa V icenzan. Alemanian Esmalkadako ligaren kontrako liga bat antolatu zuten Nurenberg en. Kantziler Inperialak protestanteen elkartze ahaleginak ikusi zituen eta pentsatu zuen printze katolikoek bildu egin behar zutela. Nurenberg eko Batasunean honako hauek elkartu zi ren 1538ko ekainaren 12an: Fernando erregea, Bavierako dukeak, Salzburgo ko artzapezpikua, Saxoniako Jorge, Mainzeko Alberto, Braunschweig Wolfenbüttel eko Erico eta Henrike. Protestanteengana bildu ziren Brandeburgoko Margravea, Saxoniako Henry eta Danima rkako erregea (García Villoslada, 1973; Currie, 2009). Enperadorea eta Frantziako erregea bakea sinatzeko prest zeudela ikusita, Henrike VIII.ak protestante alemanekin elkartu nahi izan zuen. Hark eskatuta, Burkhard eta Gotako Miconius bidali zituen Hautesleak Londresera, eta han onarpen sutsua egin zien erreg eak (Currie, 2009). 1531tik 1538ra bitarteko gutunak 1531ko urtarrilaren 22an Luterok Estrasburgoko predikaria zen Martin Bucer i idatzi zion. Bucer i esaten zion haren fede aitortza erabat onartzen zuela, esaten zuenean gorputza eta odola errealki zeudela Jaunaren afarian eta arimaren elikagai moduan ematen zirela. Esaten zion Bucer i hark ez zuela errazki onartuko Kristoren gorputza jartzen dugula sinesgabeen eta sinestunen ahoan. Denei haren partaide izatea ahalbidetu bazaie, ezin ukatu haren gorputza aldi berean toki ezberdinetan dagoela. Posizio hori nagusi ez bazen Bucer engan, negoziazioak amaitu behar ziren. Posizio horri ezin ziola uko egin Luterok. Bucer ek ez bazuen ikusten ideia hori Kristoren hitzetan zegoela, batasun iraunkorra ezinezkoa zela beren artean. Bi aldeek onartzen zuten a mantenduko zutela: Kristoren gorputza errealki presente zegoela sakramentuan eta sinestunek barnetik parte hartzen zutela. Hortik aurrerakoak batzuen eta besteen artean etsaitasuna sortzera eramango zukeela. Adostasuna beharrezkoa zutela, desadostasunak ebanjelioari kalte egingo ziolako. 1531ko otsailaren 2an gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Hausmann i. Esaten zion Estrasburgokoak Karlos Enperadorearen kontra joango zirela. Beti esan zuela sakramentarioek sedizio espiritu ezkutu bat zutela. Müntzer berri bat sortuko zela haien artean, Jainkoak eragozten ez bazuen, eta zigortuak izango zirela Ebanjelioa mespretxatzen zutelako. Ingalaterra Erreforma besarkatzen ari zela eta lehen erdi Jainko moduan gurtu zuten kardinala orain bizitza osoko espetxera kondenatu zutela. 1531ko uztailaren 13an gutun bat idatzi zion Luterok Bernard Von Dolen predikariari. Luterok esaten zion Katalinak agindu ziola idazteko eta haren izenean agurtzen zuela. Goraipatzen zuela ezkontzeko hartu zuen erabakia; baina, ezkondu aurretik etxea eraik i behar zela, emaztearekin bizitzeko; eraman ezina zela norbere emaztearekin beste norbaiten etxean bizi beharra; ezagutzen zuela neska ezkongaia eta zuzena eta estimagarria iruditzen zitzaiola, baina ez zuela besteen iritzian oinarritu behar erabakia hartzerakoan. 1531ko urriaren 31n eta azaroaren 20an Luterok Nicolas Hausmann i idatzi zion esanez bere etxera etortzeko, beretzat laguntza eta sostengua izango zelako. Zwickau ko jendearen esker txarrak atsekabetzen zuela, haien zerbitzuan hainbeste lan eginda gero. Lehenbailehen etortzeko, gela bat prestatua zeukala harentzako eta. 1531ko azaroaren 24an gutun bat idatzi zion Luterok Johann Bugenhagen i, Lubeck en bisitari lanetan zebilenari. Esaten zion haren emaztearen osasuna hobetu eta hura itzuli zain zegoela. Lubeck eko jendeari nahikoa zerbitzatu ziotela eta eraman ezina gertat zen ari zela haren absentzia. Lutero lanez gainezka zegoela eta elizako diru kontuak eraman ezinik zebiltzala. 1532ko urtarrilaren 3an Luterok Wenzel Link i idatzi zion esanez aspaldian ez ziola idatzi, eginkizun asko zituelako; Wenzel ek denbora libre gehiago zeukala berak baino. Galdetzen zion ea egia zen Nurenberg eko ebanjelisten artean ulertu ezinak zeudela. Eskatzen zion laguntzeko deabruari aurre egiten. Jainkoaren epaia bigarren aldiz ikusten ari zirela; lehenik Müntzer ekin ikusi zutela eta orain Zwingliorekin. Bestalde, es aten zion Carlstadt i buruzko informazio fidagarririk ez ziola ematen. 1532ko otsailaren 12an gutuna idatzi zion Luterok John Hautesleari. Esaten zion Bruck doktoreak erakutsi zizkiola Mainzeko eta Pfalz eko Hautesleek prestatutako artikuluak, Printzeen eta Enperadorearen arteko tratatuari buruzkoak. Esaten zion erregeari buruzko artikuluak zer pentsatua emango ziola Hautesleari, ezaguna baitzen haren aukeraketa zuzengabearen kontrako Hauteslearen jarrera. Luterok eskatzen zion artikulu horiek pasatzen uzteko. Enperadoreak bakea eskatzen zuela, eta Jainkoak eskua luzatuko balu bezala ulertu behar zela eskaera. Printzea ez zela gerran zer galdurik ez zeukan pertsona arruntaren modukoa. Saxoniako Juan i 1532ko otsailean egin zioten oineko ebakuntza; Luterok sarri bisitatu zuen Torgaun. 1532ko martxoaren 28an gutun bat idatzi zion Luterok Saxoniako John Hautesleari. Esaten zion printzearen gutuna atseginez hartu zuela eta eskerrak ematen zizkiola Jainkoari haren osasuna hobetzearren. Abuztuaren 15ean apoplexia eraso batez hil zen Juan; Wittenberg en hilobiratu zuten bere anaia Frederikoren alboan. 1532ko ekainaren 23an gutuna idatzi zio Luterok Nicolas Amsdorf i. Esaten zion ez ziola idatzi, buruko arazoengatik, baina haren otoitzei esker hobeto zegoela; pena ematen ziola Amsdorf gaixo egon zela entzuteak; ez zekiela zer aterako zen gai erlijiosoei buruzko printzeen eta Enperadorearen negoziaketetatik. Aita Santuak eta Frantziako erregeak turkoen kontrako borrokarako laguntza ukatzen zutela. Aita Santuek gizalditan bildu zutela induljentzien dirua, turkoen kontra joateko; Enperadoreak printze alemane n laguntza eskatuko zuela. Esaten zuen Carlstadt Frisiara joan zela ezkutaleku seguruaren bila eta Suitzan superintendente postua bakarrik lortu zuela. 1532ko maiatzaren eta ekainaren artean gutun bat idatzi zien Luterok Anhalt eko Johann eta Joakini. Esaten zien Nikolas Hausmann haiengana zihoala, gorteko predikari moduan. Goi mailako karaktereko gizona, Jainkoaren Hitzaren predikari leiala zela eta zala ntzarik gabe preziatuko zutela. 1532ko abuztuaren 27an gutun bat idatzi zion Luterok Danimarkako errege Frederikori. Esaten zion bere lehengusu Christian Erregea garaitu zuela, Jainkoaren laguntzaz. Eskatzen zion Kristoren ereduari jarraitu eta eskuzabal izateko bere lehengusu presoarekin. 1532ko azaroaren 27an gutun bat idatzi zion Luterok Jonas Von Srockhausen i. Esaten zion lagun onen bidez jakin zuela bizitzaz aspertua eta heriotza desiratzen zegoela. Esaten zion bere pentsamenduez mesfidatzeko eta entzun ziezaiela horrelako tentaldiak gainditu zituzten pertsonei. Haren belarriak jartzeko Lutero eta lagunen ahoen ondoan eta uzteko haien hitzak bere bihotzean sartzen. Jainkoak suspertuko zuela. Elias, Jonas eta beste profetek heriotza eskatu zutela, izan zituzten sufrikario handiengatik; j aio ziren eguna madarikatu zutela, baina bizitzera behartuak egon zirela, beren eguna heldu bitartean. Jainkoari gomendatzen ziola, haren bihotza gida zezan, deabruaren kontra. 1532ko azaroaren 27an beste gutun bat bidali zion Luterok Jonas Von Stoskhausen en emazteari. Esaten zion haren senarrari idatzi ziola kontsolamendu gutun bat. Deabrua haren eta haren senarraren etsaia zela, Kristo maite zutelako; horregatik mendekatzen zela haietaz. Esaten zion ez uzteko senarra bakardadean eta kalte egin ziezaiokeen ezer ez uzteko haren eskueran, zauritu ez zedin. Bakardadea pozoia zela harentzat. Mesede egingo ziotela istorioek, fabulek, turkoen edo tartaroen kontrako borroken kontakizun ek. 1533ko urtarrilaren 2an gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Hausmann i. Esaten zion hiru bider izan zela hari idazteko asmoz, baina ezin izan zuela. Idazlanez zamatua egon zela, Leipzigeko azokan salduko ziren liburu eta hitzaurreek adierazten zuten modu an. Atzerapena barkatzeko eskatzen ziola. Oraina lanak amaituak zituela eta hari eta Magdeburgoko George Printzeari idatzi behar ziela. Eskatzen zion osasuna berreskuratzeko. Esaten zion ebanjelioaren kontra zegoen Hanburgoko kalonje batek bere buruaz best e egin zuela eta sakramentario bat putzu batera erori zela eta erreskatatzen ari ziren bitartean ito egin zela; haren azken hitzak hauek izan zirela: “jende asko eraman dut bide okerrera eta ez daukat itxaropenik”. 1533ko urtarrilaren 29an gutuna idatzi zion Luterok Hans Von Loser i eta eskatzen zion Katalinak erditu berri zuen semearen aitajauna izan zedila. 1533ko martxoaren 28an gutun bat idatzi zion Luterok Anhalt eko Jokin Printzeari. Eskatzen zio ebanjelioari atxikitzeko, printze handiek hura ebanjeliotik urruntzeko ahaleginak egiten bazituzten ere. Esaten zion Nicolas Hausmann, gorteko predikariak esan ziola gogorra zela printzearentzat ebanjelioari leial izatea, ohiturarik ez zuelako eta printze boteretsu zenbaitek eskatzen ziotelako ebanjeliotik urruntzeko. Esaten zion Kristo eta haren Hitza handiagoak zirela ehunka mila kontzilio eta Aita Santu b aino. Esaten zion lurreko ahaldunei beldurrik ez edukitzeko, Kristo deabru guztiak baino handiagoa zelako. 1533ko irailaren 24an gutuna idatzi zion Luterok Nicolas Hausmann i. Esaten zion haren gaixotasunak atsekabe handia sortzen ziola. Katalinaren agurra bidaltzen zion eta printzeak bere izenean agurtzeko esaten zion. 1533ko urriaren 8an gutun bat idatzi zion Luterok Andreas Osiander i, haren eta Link en arteko eztabaida zela eta. Esaten zion sufrikario handia eragiten ziotela Nurenberg aldeko zatiketek. Inork ez zuela onartzen beste aldekoek konbentzitzen zutenik. Isti luak betirako jarraituko zuela. Batzuek ezin zutela onartu beren kontzientziaren kontra zihoana eta besteek ezin zituztela utzi beren usteak. Elkarri barkatzen hasi beharra zutela; alde bakoitzak eraman behar zuela beste aldearen zama. Publikoki eztabaidat zeari utzi beharra zutela. Bakoitzak bere iritziekin jarrai zezala, sentimenduak bigundu arte eta gero erabakia hartuko zutela ozpinkeriarik gabe. 1533ko urriaren 8an beste gutun bat idatzi zion Luterok Wenzel Link i. Esaten zion Osiander i idatzi ziola absoluzio publikoaren gaiaren inguru. Esaten zion gaixo moduan tratatzeko iritzi horiek zituztenak; ez haiek barregarri uzteko, txispa txikia sute bi hur ez zedin. Kontu handiz adierazteko besteei okerrean zeudela. Ez zuela uste gizon hori beren dotrinatik horrenbeste aldenduko zenik. 1534 urtean amaitu zuen Luterok Wartburgon hasitako lana: Biblia, Eskritura Sakratu guztiak. Martin Lutero. Wittenberg. 1534. 1534ko urtarrilaren 3an gutuna idatzi zion Luterok Nicolas Amsdorf i. Amsdorf kexu zen Luterok ez zielako erantzun haren idatziei, baina Luterok esaten zion gaixo eta okupatua egon zela eta ez kezkatzeko, erantzun ez bazion hutsegiterik ikusi ez ziolako ze la eta. Luterok esaten zion jakinmina zuela meza pribatuaz ateratako panfletoaz hark zuen iritzia jakiteko. 1534ko otsailaren 8an Nicolas Hausmann i idatzi zion gutuna Luterok. Nicolasek Mainzeko Artzapezpikuaren eta haren anaiaren aurrean predikatu behar zuela eta predikatze hori nola egin behar zuen esaten zion. 1534ko martxoaren 11n gutun bat idatzi zion Luterok John Frederiko Hautesleari. Esaten zion Zwickau ko artzain zen Leonhardt Maisuak eskatzen ziola Zwickau ko apaizen etxeetako bat, laster libre geldituko zena, emaztea eta haurra berekin eduki ahal izateko . 1534ko apirilaren 27an Dorothea Jorger andreari idatzi zion gutuna Luterok. Hark emandako dirua ongi gastatu zuela eta behartsu askori lagundu ziela esaten zion. Hiri eta unibertsitate txiki hartan gazte adimentsu asko bizi zela ura eta ogia bakarrik janez , hotzetik babestu ezinik, Eskritura Santuak ikasi ahal izateko. Ikasle horietako askorentzat bedeinkapen bat izan zirela diru laguntza horiek. Jadanik diruaren erdia banatu zuela eta gastatuaren erreziboak gordetzen zituela, dirua ongi gastatu izanaren pr oba moduan. 1534ko uztailaren 29an gutun bat idatzi zion Luterok Katalinari. Luterok Hauteslea bisitatu zuen eta harrera beroa egin zion hark Torgau n. Luterok Katalinari esaten zion Felipe eta besteak etxera bidean zirela, baina berak Printzearekin denbora gehiagoz e gon beharra zuela. Bezperako gauean edandako ardo txarrak etxeko ardo eta garagardo onak gogora ekartzen zizkiola eta etxean zuen emazte ederraz pentsatzen zuela. 1534ko urriaren 17a gutun bat idatzi zion Luterok Hesse ko Felipe Landgraveari. Esaten zion haren gutuna jaso zuela, sakramentuaren dotrinaz Suitzarrekin adostasuna lortzeko eskatuz. Luterok esaten zion berak gehien desiratzen zuena bake iraunkor bat zela, baina oinarri sendoen gainean eraiki behar zela hori. 1534ko abenduaren 17an gutuna idatzi zion Luterok Justo Jonasi. Esaten zion zoriontasuna opa ziola, gaixotasuna gainditu zuelako; espero zuela berriro ez zela gaixotuko. Esaten zion hamabietan puntuan jaio zela Luteroren hirugarren alaba. Anhalt eko Jokin printzea izango zela aitajauna, baina eguraldi txarragatik ezingo zela etorri. 1534ko abenduaren 17an beste gutun bat idatzi zion Luterok Anhalt eko Printze Jokini, esanez Jainkoak beste alaba bat eman ziola Katalina ren bidez eta Printzeak agindu ziola aitajauna izango zela; eskatzen zion Kristoren izenean, lagun ziezaiola pagano tx ikiari bere bekatuzko natura utzi eta bizitza bedeinkatura pasatzen; horrela haren aita espiritual bihurtuko zela bataioko ur sakratuaren bidez. Eguraldi txarra zegoenez, arriskurik ez hartzeko, norbait bidal zezakeela Dessautik edo beste nonbaitetik. 1534ko abenduan Luterok Espalatinori idatzitako gutunean esaten zion hark Jonasi idatzitako gutunetik zekiela haiek Espalatino eta beste superintendenteak presionatzen ari zirela Torgauko artzainak kentzeko, beren ahots ahulengatik elizak ez zituztelako betetzen. Ahotsaren aitzakia soilarengatik ez uzteko aldaketak egiten. Torgauko apaizek bazituztela beste kualitate asko. Ez zela erraza Torgaukoen mailako gizonak aurkit zea eta zoritxarra zatekeela ahotsaren aitzakia soilaz haiek aldatzea eta beste okerrago batzuk jartzea. Beste batzuek ahots onak zituztela, baina ez zutela hainbesteko mesederik egiten. 1535eko otsailaren 24an gutun bat idatzi zion Luterok Espalatinori. Esaten zion Christopher Strobel entzat postu on bat aurkitzeko. Gizon oso ona zela. Ezin zela bizi pantanoetan haren osasuna kaltetu gabe, mendiko airera ohitua zegoelako. Esaten zion ez z itzaizkiola komeni Luteroren lurraldeko haragi eta edariak, gertuegi zeudelako itsasoko arrainetatik eta lurraren barrunbeetatik. Espalatinoren lurraldean aire hobea zegoela. 1535eko apirilaren 5ean gutun bat idatzi zion Luterok Augustin Himmel i. Esaten zion ordura arte Andreas eta Wolf en artean banatu zuela diru laguntza, baina orain Wolf i bakarrik emango ziola. Espero zuela Gorteko funtzionarioak sinatua izango zuela ofizi alki pentsio guztia Wolf i bidaltzearen kontua. Luterok esaten zion bere indarrak makaltzen ari zirela eta gustatuko zitzaiokeela Wolf entzat etxe txiki bat erostea, bera hiltzen zenean erakunde batean babestu beharrik ez izateko. 1535eko uztailaren 9an gutun bat idatzi zion Luterok John Frederiko Printzeari. Kezka agertzen zion, izurritearen aitzakiaz irakasle eta ikasleek alde egin zezaketela eta. 1535eko abuztuaren 17an John Frederikori idatzi zion gutuna Luterok. Hautesleari eskatzen zion uzteko Melanchthon i Frantziara joaten, erregeak gonbidatu zuela eta. Pertsona ondraduek Luterori esan ziotenez, Melanchthon ek eragotzi zuen haiek sutan erretze a; Melanchthon i esker ihes egin zioten sutan erretzeari. Eskatzen zion hiru hilabetez Frantziara joateko baimena emateko Melanchthon i. 1535eko abuztuaren 19an gutun bat idatzi zion Luterok Justo Jonasi. Esaten zion oinarririk ez zuela Wittenberg en gaixotasun infekzioso bat zegoela zion txostenak. Felipe Frantziara deitu zuela hango erregeak, baina Hautesleak ez ziola horretarako baimenik eman. Horregatik, aldarte txarreko joan zela Jenara. Hiria atsekabetua zegoela, baina Lutero osasuntsu eta aldarte oneko aurkitzen zela. Garagardoa amaitu zela hirian, baina Luterori zerbait gelditzen zitzaiola. 1535eko irailaren 12an Zorger andereari idatzi zion Luterok. Esaten zuen larritua zegoela bere etxean predika ote zezakeen jakiteko eta esaten zion artzainak eragozpenik jartzen ez zion artean predika zezakeela bere jendearentzat, kanpoko jenderik gabe. In ork debekatzen ez zion bitartean hori egin zezakeela. Deitua zena zela sagaratua eta deitzen zutenei predika ziezaiekeela. 1535eko urriaren 5ean Gereon Seiler Augsburgoko Mediku Doktoreari idatzi zion gutuna Luterok. Esaten zion Melanchthon ek uko egin ziola Frantziara bidaiatzeari, ez baitziren fidagarriak frantsesak; uztarri astunaren azpian zeudela auhenka, baina ihes egine z gero beste nonbaiten aurki zezaketela egoitza. Jainkoak errukia izan ziezaiela eta aska zitzala desiratzen zuen. 1535eko azaroaren 10ean gutuna idatzi zion Luterok Justo Jonasi. Eskerrak ematen zizkion txoriengatik eta erbiarengatik. Luterok zioen gauza askotaz idatzi beharra zuela, baina oso nekatua zegoela. Aita Santuaren legatua agertu zela Wittenberg en eta ordua n margravearekin zegoela. Bugenhagen eta bera gosaltzera gonbidatu zituela. Frankfurt eko jendeak idatzi ziola kexuekin: Mainzeko Artzapezpikuak mezetara eta Aita Santuaren beste erritualetara behartzen zituela. Beretzat beharrezkoa zela haiek denak bere inguruan izatea, baina berak bakarrik erabaki behar zituela gauzak, izurriteak heriotza gutxi batzuen kariaz jende guztia sakabanatu zuelako, deabruaren atseginerako. 1536ko urtarrilaren 14an Veit Dietrich i gutuna idatzi zion Luterok. Zorionak ematen zizkion ezkondu zelako eta esaten zion emaztea bere izenean agurtzeko eta esateko emazteak bihotz osoz saiatu behar zuela senarra auto atseginean edo masturbazioan eror ez zedin. Emaztea umore onean eduki behar zuela, haren kontra haserrea erakutsi ordez. Esaten zion zoriontasuna opa ziola elizako postu berrian. 1936ko urtarrilaren 25ean Luterok gutuna idatzi zion John Frederiko Hautesleari. Eskerrak ematen zizkion oparitutako sei ardo ontzirengatik eta basurdearengatik. Esaten zion ez zukeela zama izan nahi berarentzat. Aurrez pentsatzen zuela enbaxada ingeleseko ak hiru egunen buruan joango zirela, baina luzaz han jarraitzeko asmotan zirela. Printzearentzat handiegia bazen gastua, prest zeudela beren mantenuaz arduratzeko. 1536ko martxoaren 20an gutuna idatzi zion Luterok Wenzel Link i. Esaten zion denbora askoan ez zuela latina hitz egin eta idatzi; beldur zela ahantziko zitzaiola. Alemanez hitz egin nahi zuela. Okupatuak zeudela liburu alemanak idazten ikasten. Esaten zion mutil bati eskatu behar zitzaiola urte horretan egindako koadro, kanta eta liburu alemanak biltzeko. 1536ko martxoaren 25ean Martin Bucer i gutuna idatzi zion Luterok. Esaten zion hamalau egunez ohean egon zela eztul izugarriarekin eta bere onera etortzen hasia zela. Kongresua ospatzeko leku moduan Eisenach aukeratu zuela Hautesleak, Hesse tik gertu. Bazk oosteko laugarren larunbatean izan zitekeela, baina eztabaidatzeko lagunekin. Bucer i esaten zion arduratzeko Alemania hegoaldeko jendeari deitzeaz eta berak esango ziela Osiander i eta Nurenberg eko lagunei. Lutero nekatua zegoen ingelesekin eztabaidatzen. 1536ko martxoaren 28an gutuna idatzi zion John Frederiko Hautesleari. Esaten zion aliantza sinatuko zela adostasunerako artikuluak onartzen bazituzten; baina, onartzen ez baziren edo artikuluetan aldaketak egin nahi bazituzten, ez zirela beren elizan arazo berriak sortzera joango. 1536ko apirilaren 20an Burkhardt kantziler ordeari gutuna idatzi zion Luterok. Luterok zion fedearen eta irakaskuntzaren aldaketarik ez zutela baimenduko. Hori eginez gero Aita Santua eta Enperadorea haserretuko zirela. Ez ziotela Ingalaterrako erregeari gehiago amor emango Enperadoreari edo Aita Santuari baino. 1536ko maiatzaren 29an gutuna idatzi zion Luterok Brandeburgoko George Margraveari. Luterori George printzeak galdetu zion berak Wittenberg era bidaltzen zituen ikasleez, ikasle horietako askori berak ordaintzen baitzien. Luterok erantzun zion gauzak ongi zihoazela; kaleetako istiluak eta gaueko zaratak ez zirela lehen ziren adinakoak. Luterok esaten zion haren ikasleetakoren bat nabarmentzen bazen, etxera bidal zezakeela, kasu batzuetan egin zuen moduan. 1536ko irailaren 20an gutuna idatzi zion Luterok Nicolas Hausmann i. Hausmann Dessau n zegoen. Luterok esaten zion bi margraveak ebanjeliotik aldendu zirela. Esaten zion Nicolasi bere etxean bizitzera gonbidatzen zuela, han atsedena har zezakeelako. Alesiu sek Ingalaterratik esaten zuenez, erregina berria, Jane erregina, ebanjelioaren etsai zela. Laster koroatuko zutela. 1536ko abenduaren 2an gutuna idatzi zion Luterok Danimarkako erregeari. Esaten zion haren gutuna jaso zuela eta pozik zegoela gotzainak kendu zituelako. Baina, esaten zion, erreserbatzeko koroaren ondasun batzuk elizaren eta artzainen onurarako, bestela ezin zirela predikariak mantendu eta. 1537ko otsailaren 1ean idatzi zion gutuna Luterok Justo Jonasi. Esmalkaldara bidean zihoala idatzi zion. Urtarrilaren 31n utzi zuten Wittenberg; Torgau, Grimma, Altenburg, Weimar, Arnstadt eta Waltershausen etik zehar joan ziren. Luterok Jonasi esaten zion kongresuan izan zitekeela uste baino jende gehiago. 1537ko otsailaren 9an Esmalkaldatik idatzi zion beste gutuna Justo Jonasi. Esaten zion denbora zeukan artean idazten ziola, laster jendearen eta lanaren presio pean egongo zela eta. Esaten zion aurreko e gunean Espalatinok predikatu zuela eta egun horretan Luterok berak predikatu zuela printzeen aurrean Esmalkaldako elizan. Hain handia zela eliza, ezen beren ahotsa satitsu batena bezala entzuten zela. Aurreko egunean sufrikario handia izan zuela, baina desagertu zitzaiola. Aita Santuaren legatua ez zela agertu. 1537ko otsailaren 14 gutuna idatzi zion Luterok Justo Jonasi. Esaten zion zortzi egun zeramatzatela ezer egin gabe, tokiaz aspertuta, handik joateko gogoarekin. Printzeak eta hiriak beste gai batzuekin okupatuak zeudela eta ez zietela elkartzeko eskatzen. Landgravearen eta Wurtenburg eko Herzog en ogia eta gorteko haragia eta arraina jaten zutela. Amuarraina oso ona zela, baina zopan serbitzen zutela. Berak Nurenbergeko sukaldariei prestatu arazten ziela. 1537ko otsailaren 27an gutuna idatzi zion Luterok Katalinari. Esaten zion aurreko egunean utzi zuela Esmalkalda eta hiru egunen ondoezik izan zela. Ezin izan zuela lorik egin, jan edo edan. Hilobian egongo zela Jainkoak lagundu izan ez balio. Jendearen otoitzek eta malkoek lortu zutela sendagaiek lortu ez zutena. 1537ko martxoaren 21ean gutuna idatzi zion Luterok George Espalatino, Meissen go artzapezpikuari. Esaten zion azkenean berriro heldu ziola lumari. Hasi zela jaten eta edaten, nahiz eta hankek nekez eramaten zuten; uste baino indar gehiago galdu zuela. Atse denarekin eta konpresa beroekin berriro indartuko zela. 1537ko uztailaren 9an gutuna idatzi zion Wolfgang Capito ri, Eskritura Santuetan Doktore eta Estrasburgoko elizaren zerbitzaria zenari. Esaten zuen ahalegin handia egin behar zuela bere liburuen zati ezberdinak antolatzen. Liburuak birrinduak ikusi nahiago zituela, ez zitzaiokeela inportako ez izatea haietako bakar baten egilea ere, Borondatearen lotura eta katiximaren salbuespenarekin. Gaia Creuciger i pasatuko ziola eta hark ikusiko zuela zerbait egin ote zitekeen. Katalinak eskerrak bidaltzen zizkiola urrezko eraztunagatik. Oso haserretua ikusi zuela Katalina, eraztuna desagertu zenean eta galdu zuela edo ostu ziotela pentsatu zuenean. 1537ko abuztuaren 1ean gutuna idatzi zion Luterok Coban Hesse ri, salterioaren itzulpenagatik eskerrak emanez; esaten zion jaso zuela haren salterioa eta atsegin handiz irakurri zuela; bihotz bihotzez goraipatzen zuela itzulpena. Hark bakarrik ezagutzen zu ela behar beste latin erabat espirituala zen poesia hori itzultzeko. 1537ko abuztuaren 21ean gutun bat idatzi zion Luterok Torgauko kontseiluari. Esaten zien haien artzainak sarritan aipatzen ziola zer utzi behar zien emazteari eta seme alabei; artzainaren emazteak etxetxo bat nahi zuela, baina etxerik ez zegoela; zirudienez, lur puska bat zegoela libre sakristiaren ondoan eta han era iki zitekeela etxea. Luterok esan zien gai hau haien eskutan uzten zuela. Hari lur puska bat erregalatzeko edo lur puska eskuratzen laguntzeko, horrela Jaioari beren maitasunaren froga ematen ziotelako. 1537ko abenduaren 1ean Suitzako hiri erreformatuen burgomaestre eta kontseiluari idatzi zien Luterok. Esaten zien asko atzeratu zela Esmalkaldan jaso zuen gutunari erantzuteko; atzerapena zuritzeko esan zien bazekitela zenbat lan egin beharra zeukan, hain zahar eta ahula izanik. Lagunak eta lanak albora utzi behar izan zituela erantzuteko. Pozik zegoela haiek Wittenberg eko Konkordiara elkartzen zirela ikusita. Beren artean izandako desadostasun handiak ezin zirela sendatu orbainik utzi gabe. Batzuek mesfid atu egiten zirela adostasunaz. Eskatzen zien mugak jartzeko adostasunaren kontra oihu egiten zutenei, zatiketak ez baitzien lagundu ez berari ez beste inori. 1538ko urtarrilaren 4an John Frederiko Hautesleari gutuna idatzi zion Luterok. Esaten zion George Karg Maisuarekin elkarrizketa izan zuela sakristian, idatzitako oharrari buruz. Hark lehenik ukatu egin zuela berak idatzi zuela, baina eskatu ziotela bere ir itzia agertzeko lerro gutxitan. Ofizial bat agertu zela eta hura gaztelura eraman zuela, printzearen agindutara uzteko. Geroxeago aguazilak gazteluan itxi zuela. Haren idatzirik ez jasotzean, bi kapilau bidali zizkiotela idatzia eskatzeko. Hark eskatuta eg on zirela harekin Lutero eta Jonas eta ikusi zutela Pfaff apaiza zela benetako erruduna. Luterok aholkatzen zion nola jokatu behar zuen, baina onartzen zuen printzeak berak zekiela hobekien gauza hauek nola tratatu. 1538ko martxoaren 27an Luterok Nicolas Hausmann i gutuna idatzi zion. Esaten zion gutunarekin batera bidaltzen zizkiola juduen kontrako bi panfleto eta eliza erreformatzeko kardinalen proposamenak. Esaten zion Jonas bere ordez joan zela Brunswick era, bera ezin zelako arriskatu, osasun eskasa zuelako. Esaten zion ez zegoela bakerik Enperadorearen eta frantsesen artean. Sultanak Veneziaren ontziak blokatu zituela eta ezin zirela itsaso irekira irten. Enperadorea eta Italiako printzeak laguntzera joan ezean, Sultanarekin tratua egin beharko zuela. 1538ko irailaren 15ean gutun bat idatzi zion Luterok Jacob Probst, Bremengo artzainari. Esaten zion gutxitan idazten ziola, baina negozio, lan, urte eta tentaldi asko zituelako zela. Gainera, hura ez zegoela bere gutunen beharrean. Bi gizon zintzo eta jaki tun bazituela, txiroak, Saxonia Beherekoak. Luteroren inguruan horrelako asko zeudela eta nekez manten zitzakeela denak. Felipek pentsatu zuela bat hari bidaltzea, jabegabe zegoen eliza baterako; bere ingurukoak haren mantenuaren kargu egin nahi ez bazuten , itzultzeko berriro. 1538ko abenduaren 12an gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Specht, Bautzengo Eskolako Errektoreari. Esaten zion ezin zela haren ezkontzara joan, bere osasun kaxkarrarengatik. Oroitzapen moduan Juan Hus en erretratua bidaltzen ziola. Zwinglio eta Felipe Landgravea Ulrico Zwinglio 1484an jaio zen. Luteroren dotrina onartu zuen, sinesmen soilak salbatzen zuela zioena. Zwingliok Vienako unibertsitatean ikasi zituen arteak eta humanisten artean ospetsu bihurtu zen, letra klasikoak ongi ezagutzen zituelako. Zwingliok her ria salbatzeari ematen zion garrantzia. Luteroren filosofia, berriz, gurutzearen teologiak markatzen zuen eta norberaren arima salbatzeari ematen zion garrantzia. Zwinglio 1506ko irailaren 29an apaiztu zuen Constanzako gotzainak. Liturgia, zuzenbide kanoni koa eta espiritualitatea eraberritzearen alde agertu zen Zwinglio. 1522an apaizen ezkontzaren alde agertu zen eta hilabete batzuk geroago alargun batekin ezkondu zen. 1523an tesi hauek defendatzen zituen: sinesmenaren iturri bakarra Biblia zela; elizaren b uru bakarra, Jesukristo; Aita Santuaren eta gotzainen autoritatearen, induljentzien, ekintza onen, meza sakrifizioaren, prozesioen eta zeremonien kontra agertu zen. 1524an ukatu egiten zuen Eukaristian Kristo presente zegoela. Basilean irakasten zuen Ekola npadio irakaslearekin batera Luterori eraso zion. Luterok gogorki baztertu zituen sakramentarioen interpretazio sinbolikoa eta Zwinglio eta Ekolampadioren argudioak. S akramentarioek Eukaristiako transubstanziazioa eta Kristoren presentzia erreala (haragi eta odoletan) ukatzen zituzten. Luterok, katolikoek bezala, onartzen zuen Kristo presente zegoela Eukaristian, baina ez zuen transubstantziazioa onartzen; transubstantziazioan ogiaren eta ardoaren akzidenteek (usainak, gustuak…) berdinak izaten jarraitzen zuten, baina haien esentzia Kris toren gorputz eta o dol bihurtzen zen. Aristotelesen filosofian oinarrituta zegoen dotrina hori eta Luterori ez zitzaion Biblian oinarritua iruditzen. Kristok Eukaristian zuen presentzia erreala azaldu ezina zen Luterorentzat; sinetsi beharreko zerbait (García Villoslada, 197 3; Roper, 2010). Alemaniako Zwingliotarren ordezkaria Estrasburgoko Martin Bucer zen, 1518az geroztik Luteroren laguna. Luterok gaitzetsi egiten zuen Teologia suitzarra; haien liderraren aspirazio politikoaz mesfidatzen zen. Zwingliok Nestor en heresia defendatzen zuela es aten zuen Luterok. Nestoriok erabat bereizten zituen Jesukristoren natura Jainkotiarra eta giza natura; Sakramentarioek ere erabat bereizten zituzten haragiaren gauzak eta espirituarenak; esaten zuten Kristo ezin zela aldi berean zeruan eta hostian egon. Luterorentzat, haragia eta espiritua zorrotzegi bereizteak Kristoren Presentzia Erreala ukatzera eramaten zuen. Luterok sakramentarioei erasotzen jarraitu zuen; zaku berean sartu zituen Zwinglioren eta Müntzer en jarraitzaileak eta sakramentarioak. Sakramentarioek Luterori iseka egiten zioten, luterotarrak kanibalak zirela esanez, eta sagarapen garaian apaizak mirariak egiten zituela esanez. Hesse, Zurich eta Constantzaren arteko ituna gaizki aterako zela aurreikusi zuen Luterok. 1531ko urriaren hama ikan Cappela ko guduan kantoi katolikoetako gudarosteek protestanteak menderatu zituzten; Zwingliok lantzaz zaurituta bizia galdu zuen; haren gorpua zatitu, erre eta errautsak simaurraz nahastu zituzten. Hesse ren aliatu suitzarrak errenditu egin ziren. Lu terorentzat berri ona zen Zwinglioren porrota, katolikoen garaipenagatik poztu ez zen arren. Wittenberg eko akordioa sinatu zuten Luterotarrek eta Zwinglioren jarraitzaile alemanek, baina Suitzarekiko hausturak jarraitu zuen. 1538an berriro ere jo zuten su itzarrek Luterorengana; apirilaren 15ean haien ministro bat Saxoniara joan zen eta Klaustro Beltzean hartu zuten. Zwinglioren jarraitzaile zen Henry Bullinger i Luterok esan zion Marburgon ikusi zuenean gizon zoragarria iruditu zitzaiola Zwinglio, baina ge rora hutsegiteetan egoskortu zela. Geroztik ez ziren elkartzen saiatu (Smith, 1911; Roper, 2010). Urte askotan zehar izan ziren etsaiak Lutero eta Brandeburgoko Alberto, Mainzeko Hauteslea eta Magdeburgoko artzapezpikua. Melanchthon en laguna zen Lemnius poetak Mainzeko ko kardinal artzapezpikuari laudoriozko epigrama latinoak eskaini zizkionean, Luter o sutu egin zen eta haren idatziei eraso zien. Unibertsitateak baimendu zituen Lemnius en idazlanak, baina Luteroren eraginez, hiriko senatuak eragotzi egin zuen epigramen salmenta. Lemnius ek ihes egin zuen, baina haren liburuak erre egin zituzten eta Lut erok Lemnius en kontra hitz egin zuen pulpitutik. Lemnius i erasotzean, humanistei eta Melanchthon i ere erasotzen zien, Melanchthon Lemnius en gogoko irakaslea baitzen; Lemnius ek etengabe laudatzen zuen Melanchthon Wittenberg eko irakasle bikain moduan. Luterok eta Melanchthon ek tarteka haserreak izaten zituzten arren, une zailetan elkar babesten zuten. Horrela, adibidez, 1537an Esmalkaldan osasun arazoak izan zituen Luterok eta Melanchthon ek aholkatu zion sendatu egin behar zuela, bidaia egin aurretik. 1540an Melanchthon malenkoniatsu zegoenean, Luterok babesa eman zion. Gainera, Luterok estimu handitan zeukan Melanchthon; esaten zuen haren burua berea baino sistematikoagoa zela eta hark hobeto ezagutzen zituela latina eta grekoa (García Villoslada, 197 3; Roper, 2010). Luterok harreman asko izan zuen bere garaiko printze eta merkatariekin. Berak jende boteretsuari mesedeak eskatzen bazekien eta arazoak zituen jende boteretsuak sarritan jotzen zuen beregana. Halle ko Juan eta Antonio Schönitz merkatariek 1532an noblezia t itulua eskuratu zuten, asko aberastu eta gero. Juan Schönitz Brandeburgoko Alberto Hauteslearen bankari pribatu eta finantza ministro izatera heldu zen. Schönitz ek palazio izugarri bat eraiki zuen eta Alberto Hauteslea zorretan utzi zuen. 1534ko irailaren 6an Juan Schönitz atxilotu eta gotorleku batean giltzaperatu zuten. 1535eko ekainaren hogeita hamaikan nekazarien tribunal batek epaitu eta urkatu egin zuen. Antonio Schönitz Luterorengana zuzendu zen, Saxoniako Hautesleak babesa eman ziezaion. Albertok L uteroren lagun bat mehatxatu zuenean, Luterok bere laguna babestu zuen eta 1535eko uztailaren 31ko gutunean kardinal deabrua zela esan zion Albertori; 1536ko otsailaren 12ko gutunean errugabe bat erail zuen hiltzailea zela esan zion Luterok Albertori (Garc íaVilloslada, 1973). Luterok pentsatzen zuen norbaitek adulterioa eginez gero, ezkontza desegin eta kide errugabeari berriro ezkontzeko baimena eman behar zitzaiola. Ezkontza kontsulta asko egiten zizkioten Luterori. Kasurik zailenetakoa 1539ko abenduan egindakoa izan zen. Hes seko Felipe Landgravea Saxoniako George Dukearen alaba Kristinarekin ezkondu zen, hogei urte bete baino lehen. Ezkontza botoa hautsi zuen ezkondu eta hiru aste barru, baina emaztea leial izan zitzaion eta ezin zen dibortziatu. Sakramentarioekin izandako ez tabaidan Luteroren alde zegoen Felipe Landgravea, baina Zwingliotarrengandik ez zen inoiz aldendu. Zwickau ko profetek erakartzen zuten, poligamia legezkotzat hartzen baitzuten haiek. 1539an sifilisa harrapatu zuen; bere arrebaren etxean eriondo zegoela, M argarita von der Saal ek erakarri zuen; orduan, Margarita emaztetzat hartu eta bigarrenez ezkontzeko asmoak zituen Hesseko Felipek. Neskak hamazazpi urte zituen eta ama prest zegoen alabari ezkontzen uzteko, legezko bigarren emazte bihurtzen bazuen, baina ez ohaide moduan hartzen bazuen. Egoera horretan zegoela, bere egoera zuzentzeko baimena lortu behar zuen Felipek teologo ebanjelikoengandik. Hasteko, Estrasburgoko erreformatzaile zen Martin Bucer en oniritzia jaso zuen. 1539ko abenduaren 10ean Lutero eta Melanchthon engana joan zen Bucer eta esan zien bere asmoak aurrera eramaten laguntzen ez bazioten Hesseko Feliperi, hura prest zegoela Enperadorearengana jotzeko eta Aita Santuaren baimena lortzeko behar zen guztia egite ko. Egoera aztertu ondoren, Luterok baimena eman zion Hesse ko Felipe Landgraveari bigarren aldiz ezkon zedin, baina ezkontza ezkutuan edukitzeko baldintzarekin. Melanchthonek idatzi zuen erantzuna, lege orokorra eta dispentsa partikularra bereiziz. Luterok esan zuen gizon batek emazte bat baino gehiago ezin zuela eduki arau orokor moduan, baina dispentsa bat eman zitekeela, gaiari buruzko isiltasun osoa gordez gero. Ohaide edo amoranterik ez zuen onartzen, baina bigarren emaztea, bai. Esaten zuen gai nera ebanjelioak ez duela debekatzen Moisesen legeak baimentzen zuena. Lutero prest zegoen bakeare n izenean gezurra esateko: gezurra bertute izan zitekeen, jendearen ohorea edo ongizatea serbitzeko edo deabruaren haserreari ihes egiteko esaten bazen. Hesse ko printzearen emazteak baimena eman zuen, baina honako hau agindu zitzaion: bera izango zela lehen emaztea edo emazte nagusia eta Hesse ko printze bakarrak Kristinaren semeak izango zirela. Lege orokor moduan ezkontza bi pertsonen arteko elkarte gisara ikusten bazuten ere, dispentsa egin zitekeen, kasua ezagutarazten ez bazuten; konfiantzako pertsona batzuek bakarrik jakin behar zuten ezkontzaren berri. Idatzia Luterok, Melanchthon ek eta Bucerek sinatu zuten. Felipe 1540ko martxoaren 4an ezkondu zen, ha inbat zaldun gonbidatuta (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Luteroren onarpena eskuratu ondoren, Saxoniako Hauteslearen oniritziaren bila joan zen Bucer. Hauteslea kezkatua geratu zen portaera horrek beste printzeen aurrean izan zitzakeen ondorioengatik; esan zuen landgraveak gogoeta egin behar zuela bigarren ezkon tzak eliza ebanjelikoan sor zitzakeen nahaste eta kalteez; esaten zuen tentaldian ez erortzeko otoitz egin behar zuela eta lehenengo emaztearekin kontentatu behar zuela, baina hori ezinezkoa bazitzaion sekretuan hartu behar zuela bigarren emaztea, Luterok eta Melanchthon ek esaten zuten moduan. Hesse ko Felipe asebeterik gelditu zen. Landgravearen ezkontza Rotenburgoko gazteluan egin zen 1540ko martxoaren 4an, Bucer, Melanchthon, printzearen kontseilarien eta emaztearen amaren aurrean. Laster zabaldu zen ezkontza horren albistea Alemania osoan. Juan Frederiko beldur zen ezkontza horret atik haur berriak etortzen baziren landgravearen herentzia korapilatuko zela eta Felipe Landgravearengandik urruntzen hasi zen. Felipek mehatxu egin zuen Esmalkadako liga uztearekin. Arazoa konpontzeko asmoz Eisenach en bildu ziren teologo eta kontseilari batzuk. Luterok gogor eraso zien poligamiarako joera zutenei, monogamia defendatu zuen eta esan zuen gatazka ebazteko Landgraveak ukatu egin behar zuela Margarita Saalekoarekin ezkondua zegoela. Luterok pentsatzen zuen aitorlea ez dela behartua egoten aito rtzan zer aholkatu duen esatera; bere aholkua ez zela izan gertaera publiko egitea, eta publiko egiteak indargabetu egiten zuela ezkontza; Landgraveak etxean gorde behar zuen bigarren emaztea eta publikoki bere ohaidea zela esan behar zuen. Hesse ko landgraveak Eisenach eko konfe rentzien emaitzen berri izan zuenean sutu egin zen eta esan zuen berak zergatik ez zuen edukiko gustuko emaztea, Luterok eta haren inguruko apaiz eta fraideek ere gustuko emazteak bazituzten. Luterok erantzun zion ez zela bere errua printzeek gogoz kontrak o emazteak aukeratzen bazituzten (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). 1539 eta 1540an Luterok idatzitako zenbait gutun 1539ko martxoaren 26an gutuna idatzi zion Luterok Felipe Melanchthon i. Esaten zion beldur zela gutun horrek ez ote zuen Frankfurt en aurkituko. Nekazariek erabakia zutela jendea gosez hiltzen uztea. Galdetzen zuen ea poliziak ezin zuen ordena ezarri. Pena handia ematen ziola unibertsitatea sakabanatzen ikusteak. Esaten zion Jonas berriro ere gaixo zegoela. 1539ko apirilaren 9an gutuna idatzi zion Luterok John Frederiko printzeari. Esaten zion lurraldean bat bateko gosea zabaldu zela. Printzeak ezagutuko zuela hirian zenbat elikagai zegoen. Wittenberg ek ogiz hornitu behar zituela inguruko hiri txikiak: Kembe rg eta Schmiedeberg. Batzuen ustez, eskasia ez zetorrela arto gutxiegi zegoelako, baizik saltzaile aberatsen gaiztakeria eta zekenkeriagatik; saltzaile batzuek lakari bakoitzeko golden bat eskatzen zutela. Elbako ur emari handiagatik errotak geldi zeudela. Luterok laguntza eskatzen zion Printzeari eta esaten zion lege bat atera zezala nobleziak negoziorik egin ez zezan artoarekin, ez zezan lukurreriaz joka hain modu lotsagarrian. Horrela jokatu gabe ere nahiko aberats bazegoela. 1539ko apirilaren 16an gutuna idatzi zion Luterok Martin Bucer Estrasburgoko Elizako Superintendenteari. Esaten zion berak baino denbora gehiago zuela hark idazteko; lan gutxiago zuela eta gazteagoa zela. Harro zegoela hura lagun zuelako. Ingalaterrako erregeak iruzur egingo ziela beren itxaropenei. Ingalaterrako jendea sarri kexatzen zela beren erregeaz eta Alemaniako Luterotarren askatasuna goraipatzen zutela. John Sturm eta John Calvin bere izenean agurtzeko, haien idatziek atsegin handia ematen ziotelak o. 1539ko apirilaren 18an gutuna idatzi zion Luterok Suediako Gustavus erregeari. Esaten zion haren enbaxadore Nicolas jaunak haren (erregearen) agindua jaso zuela printzearentzat tutore on bat bidaltzeko. Luterok zion oso atsegina gertatu zela hori beretzat. Erregeak berez besteak baino burutsuagoa izan behar zuela edo gaitasun hori entrenamenduz lortu behar zuela. Kristoren laguntzaz Erregearen lanak erreinu osoan harrera ona izango zuela, batez ere katedraletan eta eskoletan. Luterok esaten zion instruktore gaztea aukeratu zutela printzearentzat: Norman jauna; apala, zuzena, jakintsua eta ongi prestatua. 1539ko ekainaren 23an Luterok gutuna idatzi zion Prusiako Herzog Albrecht i. Esaten zion Jainkoak lan zoragarria burutu zuela Saxoniako Herzog George ren heriotzarekin. Hori egin izan ez balu, Alemania miserian murgildua egongo zatekeela. Jainkoak bakea eman ziela, gizon gaiztoa bere asmo txarrekin erail zuenean. Esaten zuen Fernando eta Bavieratarrak ebanjelioari serioski erasotzen ari zirela. Osterantzean gauzak baketsu ziruditela Alemanian eta zirudienez artoaren eta fruten uzta ugaria zetorrela. 1539ko uztailaren 8an gutuna idatzi zion Luterok John Frederiko Printzeari. Esaten zion Leipzig eko Wolrab pikaro alhadura gabeak Luteroren kontrako irainak argitaratu zituela eta orain Biblia Alemana suntsitu nahi zuela, inprimatzaileen ahotik ogia kenduz . Esaten zion apalki eskatzen ziola eragotz ziezaiola horrelako gaiztakeria egitea. Gogaitzen zela pirata hori bere lanaz abusatzen ikusita. 1539ko azaroaren 4an gutun bat idatzi zion Luterok John Frederiko printzeari. Esaten zion Leipzig eko hiri kontseiluak Cruciger doktorea han gerarazteko baimena eskatu ziela; Cruciger ek agindu zuela han geldituko zela Wittenberg eko baimenarekin. Leipzig eko hiri kontseiluak espero zuela Hautesleak eskaera horri baiezkoa emango ziola. Luterok zion Crucigerrek nahiago zuela Wittenberg era etorri, han zerbitzu gehiago egingo zuelakoan; Luterok zion dena prestatua zegoela bera hiltzen zenean Cruciger doktorea k haren postua har zezan. 1539ko abenduaren 4an gutuna idatzi zion Luterok Brandeburgoko Joakin Hautesleari. Esaten zion haren enbaxada atsegin handiz hartu zuela. Atseginez irakurri zuela agiriari hark egindako hitzaurrea, baina eztabaidagai batzuk bazituela. Prozesioan sakramentu a forma bakarrean eramatea Jainkoari trufa egitea zela; bi formatan eramatea barregarria zela. Formari buruzko kezka horiek albora uzteko. Gaixoen azken igurtzia ere bere horretan uzteko esaten zion; denboraldi batez ohitura bere horretan uzten bazen ere, horretaz ez zela ezer idatzi behar eta azken igurtziak ez zuela aginduzkoa izan behar esaten zion. 1540ko urtarrilaren 7an Luterok, Jonasek, Bugenhagen ek eta Melanchthon ek gutuna idatzi zioten Brandeburgoko Joakini artoa esportatzeko baimena eskatuz. Esaten zioten eliza ahalegindu zela txiroentzat artoa erosten, toki askotara joanda. Dietrich von Rochau k 21 anega ziurtatu zituela elizarentzat eta txiro entzat, ulertarazi zitzaiolako printzeak baimendua zeukala bere lurraldetik kanpora artoa eramatea. Printzeak debekatua zeukala hori, baina eskatzen ziola arau hori aldatzeko, hurbileneko behartsuei zego kienean. Eskatzen zion baimena eman ziezaiola Dietrich von Rochau ri, eskuratu zuen artoa esportatzeko. 1540ko urtarrilaren 18an gutuna idatzi zion Luterok Saxoniako printzeari. Esaten zion Esmalkaldarako iritziak bidaltzen zizkiola. Luterok esaten zion gustatuko zitzaiokeela Esmalkaldara zihoan jendearekin Eisenachera joatea, baina ez zuela uste ezertarako balioko zuenik. Arazoak eta gastuak sortu besterik ez zuela egingo. Baina, printzeak nahi zuena egiteko prest zegoela. Gutxi axola izango zitzaiola betirako begiak itxiko balitu. 1540ko otsailaren 26an gutuna idatzi zien Luterok Justo Jonas, Bugenhagen eta Feliperi. Esaten zien entzun zuela dieta atzeratu egingo zela. Feliperen alabak susto bat eman ziela, ordu batzuetan benetan gaixo zegoela baitzirudien. Bi eguzki egunen ostean, eguraldi txarra etorri zela, baina Elbako urak jaitsi zirela. Luterok ondo egin zuela haiekin ez joatean; gauean ez zuela lorik egin, besoko giharretan mina zuelako. Katalina arrastaka ibiltzen zela, aulki eta mahai artean, lau hankan. 1540ko martxoaren 3an Anton Lauterbach, Pirnako Superintendenteari gutuna idatzi zion Luterok. Esaten zion Dresde ko gortean axolagabekeria zela nagusi Jainkoaren eta gizakien kausari zegokionean. Printze zaharrak ezer gutxi egiten zuela eta gazteek botere rik ez zutela. Turkoak prestakuntza handiak egiten ari zirela, baina beraiek jan eta libertitu besterik ez zutela egiten. Enperadorea, Frantzisko eta Fernando oturuntzan zeudela Flandrian. Katalinak heriotzaren atzaparretatik ihes egin zuela eta osasuna berreskuratu zuela. Ibiltzen ikasten ari zela. 1540ko martxoan printze ebanjelikoen kongresua egin zen Esmalkaldan. Hara joan ziren Bugenhagen, Melanchthon, Jonas, Cruciger eta Printze Hauteslea. Martxoaren hiruan Felipe Langravearen ezkontza ospakizunean izan zen Melanchthon. Enperadoreak printze kato liko eta protestanteak bildu zituen Hagenau n, baina emaitza onik ez zuen izan eta beste kongresu bat antolatu zen Worms en, urrirako. Calvino Estrasburgon zegoen garai horretan eta bi konferentzietara joan zen. 1540ko apirilaren 8an gutuna idatzi zion Luterok Felipe Melanchthoni. Enperadoreak konferentzia pribatu bat agindu ziola idatzi zuen Felipek. Luterok zioen hark ez zekiela zer egin. Esaten zuen Enperadorearen bihotzak sekretu asko eduki behar zituela, hain beste sugegorriren artean kokatuta; jakin gabe nola asebete alderdi biak. Esaten zuen Jainkoak Enperadorearen eskua geldirik eduki zuela horrenbeste denboraz, nahiz eta gotzain eta kardinalak hura ozpintzen eta asaldatzen jardun, luterotarren kontra. Esker rak eman behar zitzaizkiola horregatik Jainkoari. 1540ko maiatzaren 24an Graf Albrecht eta Albert Von Mansfeld i idatzi zien gutuna Luterok. Esaten zien azkenaldian gortean entzun zuela haiek oso gogorki tratatzen zituztela fundizioen jabeak, horrelako traturik merezi ez bazute ere; ondorioz konderriak gal zezakeela bere aberastasuna. Esaten zien galdetu zuela nola ukitzen zuen horrek bere senitartekoen egoera eta esan ziotela bere koinatua beldur zela eskaletzan hasi beharko ote zuen. Haiek ez zeukatela herentziaz jasotako labea besterik. Jaun kondeak ez zuela ezer irabazten jende onaren txirotasunaz; Jainkoaren amorrua erakarriko zuela beregana. Esaten zien ez zuela haien justizia nahi, haien faborea baizik; haiek ere Jainkoaren faborea eta babesa bilatzen zituztela. Norberak bere eskubideak gehiegi aldar rikatzen bazituen auzokoen aurrean, mesedeei lekurik utzi gabe, Jainkoak ere beste horrenbeste egingo zuela. 1540ko uztailaren 2an gutuna idatzi zion Luterok John Lang i. Esaten zion Melanchthon hilzorian egon zela Weimar tik Hagenau ra bidean zihoazela. Jainkoaren mirariz, Luteroren presentzia eta otoitzei esker orain bizirik zegoela. 1540ko uztailaren 2an beste gutun bat idatzi zion Luterok bere emazte Katalinari. Eisenachera bidean zihoan Lutero, Hauteslearekin eta Felipe Landgravearekin aurkitzeko, ezkontza bikoitzaren gaia eztabaidatzeko. Katalinari esaten zion bohemiar batek bezala jaten eta Germaniar batek bezala edaten zuela. Felipe hilzorian egon zela eta Lazaro bezala heriotzatik jaiki zela. Jainkoak beren otoitzak entzun zituela. Igandean utziko zutela Weimar, Eisenachera joateko eta Felipe berekin eramango zutela. 1540ko uztailaren 26an gutuna idatzi zion Luterok Katalinari. Esaten zion hurrengo egunean irtengo zirela Wittenberg era bidean. Hagenauko konferentzia iruzur bat izan zela; horrenbeste kezka eta gastu alferrik. Felipe infernutik atera zutela eta pozik eramango zutela etxera. Jaunaren mila akre baino gehiagori sua eman ziotela Turingiako basoan. Werder aldeko egurra ere sutan zegoela. Horrek egurraren estimazioa igo zuela. 1540ko irailaren 3an Gaspar Gutel i gutuna idatzi zion Luterok. Esaten zion zaharra eta ahula izanik ere, lanez zamatua zegoela. Bere etxean bakarrik hamar pertsona zeudela larriki gaixo. Sukarraren ondorioz, epilepsia zutela batzuek. Gaixo zeudela Bugenha gen, Jonas eta Cruciger. 1540ko azaroaren 10ean gutuna idatzi zion Luterok George Espalatinori. Luteroren emazteak nahi zuen Espalatinok bitartekari lana egitea egurraren opariari zegokionean. Eskatzen zion printzearen funtzionarioari gutuna emateko, Henrikeri egur ona eta baliaga rria bidal ziezaion, haritz egurra batez ere; alferrikako egurra bidal ez ziezaioten, funtzionarioen zekenkeria zela eta. Esaten zion adarrak eta enbor lodiak nahi zituela, ez sastraka. Bere jabetza berriko tximiniarako nahi zituen. Ratisbonako Dieta eta Worms eko eztabaida Karlos V.ak ez zuen nahi protestanteen zisma handitzerik eta erlijio gerra pizterik. 1539ko apirilaren 19an Frankfurt eko suetena sinatu zuten: 15 hilabeteko suetena katoliko eta protestanteen artean. Sueten horren arabera, Esmalkaldako Ligakoek turkoen ko ntrako gerran lagundu behar zuten eta enperadoreak protestanteen kontrako prozesuak gerarazi behar zituen. Frankfurt eko konferentzian Hauteslearekin eta Miconius ekin egon zen Melanchthon. Enperadorearen eta Fernandoren delegatuekin ere egon zen. Frankfur teko ituna Nurenberg eko elkarrizketarekin amaitu zen. Elkarrizketa horretatik kanpora gelditu ziren Aita Santua eta haren legatuak (de Cadenas y Vicent, 1990). 1541ean Suleiman Magnifikoak pentsatu zuen Hungaria, Austria, Bohemia eta Alemania bereganatu behar zituela. 1541eko abuztuan Buda bereganatu zuen eta inperio turkoko probintzia bihurtu zen Hungaria. 1541ko irailaren 8an Saxoniako Juan Frederikok Luterori idatzi zion esanez turkoak Alemania inbaditzeko zorian zeudela eta predikariek otoitz publikoak egin behar zituztela. Luterok turkoen kontra otoitz egitea eskatu zuen (García Villoslada, 1973; Currie, 2009). Ratisbonan konferentzia bat egin zen 1541ean katoliko eta protestanteak adiskidetzeko. Eztabaidaren oinarri moduan Ratisbonako Liburua erabili zen. Luterori iruditzen zitzaion liburu horretan jasotzen zena ez zutela onartuko ez protestanteek ez katolikoek. Eztabaida apirilaren 5ean hasi zen. Katolikoen aldetik, Aita Santuaren legatua (Contarini kardinala), Eck, Gropper eta Pflug jardun ziren. Protestanteen aldetik, Melanchthon, Pistorius eta Bucer jardun ziren. Contarinik Ratisbonan onartu zuena Erroman ez zuen Aita Santuak onartu. Justifikazioaren gaia kontzilio batean bakarrik ebatz zitekeela esan zuten Erromatik. Ratisbonako Dietan adiskidetu zen Hesse ko Felipe Karlos V.arekin. Enperadoreak Feliperen bigarren ezkontza gertatu ez balitz bezala jokatu zuen eta jarrera aldaketa horren trukean, Hesseko Felipek Enperadorearen jarrerak defendatu behar zituen dietetan eta Esmalkadako Ligaren buru izateari utzi behar zion (García Villoslada, 1973). 1541eko urtarrilaren 14an hasi zen Worms eko eztabaida. Eliza katolikok eta protestanteko delegatuen arteko eztabaida horrek arrakastarik ez zuen izan, Hagenau koak izan ez zuen bezalaxe. Han zeuden Eck eta Melanchthon, eztabaidarako prest, baina Enperador eak turkoen kontra borrokatzeko laguntza behar zuen eta egun gutxi batzuen barnean moztu zuen eztabaida. Eztabaida berriro hasi zen Regensburg en, apirilaren 27an; protestanteen aldetik Cruciger, Bucer, Melanchthon eta Pistorius egon ziren; Aita Santuaren delegatu moduan Contarini Kardinala egon zen. Eztabaida horretan ere adostasunik ez zen lortu. 1545eko urtarrilaren 17an kexu zen Lutero, gutunak idaztea oso neketsua egiten zitzaiolako. Heriotza orduaren zain zegoen irrikaz, bere lanetatik atsedena hartzeko. Luterok asko sofritu zuen urte horretan; bizitzaren ikuspen negatibo bat nagusitu zen harengan. 1535eko ekainetik 1545era arte Luterok Genesiari buruzko ikasgaiak eman zituen Wittenberg eko unibertsitatean. Genesiaren irakurketaren hamar urteko kurtsoa azaroan amaitu zuen; azken ikasgaia 1545eko azaroaren 17an eman zuen eta nekaturik eta ahuldua zegoenez, berak baino hobeto gaia azal zezakeen norbait eskatuz erretiratu zen. 1544an hasi ziren ikasgai exegetiko horiek argitaratzen Wittenberg en. Lankide izan zituen Luterok Gaspar Cruciger eta Jorge Rörer. Luterok zioen Genesiari buruzko ikasgaiak ez zituela argitaratzeko asmoz idatzi, irakasle lana egiteko eta bere burua eta e ntzuleak entretenitzeko baizik. Hizkuntza herrikoian eman zuen dena. Azken klasean esan zuen ahul zegoela eta beregatik Jainkoari errezatzeko (García Villoslada, 1973). Espirako Dieta berria 1544ko otsailaren 20an elkartu zen. Saxoniako Hauteslea segizio ederrarekin joan zen Espirara eta Karlos V.ak begirune handiz egin zion harrera. Frantsesei kontra egiteko laguntza eskatzen zuen Karlosek. Lehen ere izan ziren Espiran dieta inperialak 1526, 1529 eta 1542an. Zazpi Hautesleak bildu ziren 1544ko dieta horretara eta Karlos V.ak dirulaguntza eskatu zien Suleiman Magnifikoaren kontra gerra egiteko. Aita Santuaren delegatuak Frantziako erregeareki n bake giroa sortzeko eskatu z uen, baina Brandeburgoko Joakin II.aren iritziz Frantzisko I.ari esan behar zitzaion turkoarekin ez elkartzeko. Dietan inperioaren etsai izendatu zuten Frantzisko I.a eta Enperadoreak eskatutako diru laguntzak onartu ziren. Baina, protestanteek eskatu zute n 1541eko Ratisbonako dekretua aplika zedila. Ratisbonako Interimean katolikoen eta protestanteen arteko oreka sinatu zen: monasterioak eta elizaren ondasunak ez ziren ukituko eta gai erlijiosoengatik ez zen prozesatuko. Enperadorearen erabakiak 1544ko eka inaren 10ean argitaratu ziren Espirako Dietako Errezesoan edo ondorioen dekretuan. Arazo erlijiosoa kontzilio orokorrean ebazteko utzi zuten. Augsburgoko ediktua zintzilik geldituko zen, erabaki berriak hartu arte. Anabaptistei eraso egingo zitzaien, legee n arabera. Dietako dekretua berehala heldu zen Erromara eta Pablo III.a atsekabetua geratu zen. Amonestazio serio bat egin zioten Karlos V.ari, gai erlijiosoei buruz erabakiak hartu izanagatik, elizako ondasunei buruzko disposizioak emateagatik eta kontzilio orokor batez hitz egiteagatik, Aita Santua izendatu gabe. Aita Santuak erretraktatzeko eskatu zion Karlos V.ari, baina hark ez zion jaramonik egin (García Villosla da, 1973). Luterok azken idatzietakoak Lovaina eta Pariseko teologoen kontrakoak izan ziren. Lovainako Teologiako Fakultateak 1545eko martxoan tesi katoliko batzuk argitaratu zituen sinesmenari, jatorrizko bekatuari, borondate askeari, justifikazioari, mezari eta aba rri buruz. Luterok Lovainako teologoen 32 artikuluen kontra 75 tesi argitaratu zituen. Hil aurretik idazten ari zen azken idatzia Paris eta Lovainako astoen kontra izan zen. Amaitu gabe geratu zen lan hori (García Villoslada, 1973). 1545eko uztailaren 14ko gutunean Erfurt eko unibertsitateko John Lang i idatzi zion Luterok eta beregatik errezatzeko eskatu zion, hilotz bat zela eta . Pozik zegoela esaten zion Luterok, Lang bere aldean zegoelako eta haren unibertsitateak bere iritziak partekatzen zituelako. Esaten zion kristau izan nahi dutenek urtean behin gutxienez aitortu beharko zuketela kristauak zirela, hori bizitza osoan egin b eharko zuketen arren. Gerrek eta eztabaidek ez zuketela horretarako aitzakia izan behar. Berak ere papiste kin desadostasun ugari izan zituela azken urtean, baina horrek ez ziola eragotzi sakramentua hartzea. 1545eko udan giltzurrunetako harriek gogaitzen zuten Lutero: ezin zuen lorik egin minaren minaz. Esaten zuen heriotza nahiago zuela harriek ematen zioten mina baino. 1545eko azaroaren 10ean hirurogeita bi urte bete zituen. Bere bizitzaren azkenaldian Luter o ez zegoen oso pozik Wittenberg en. Teologiako irakasle batzuk ez zeuden Luterorekin ados. Agintari zibilek ere nahi zutena egiten zuten. Luterok pentsatu zuen hiri hura betirako uztea. Horrela, 1545eko uztailaren amaieran Merseburgo aldera joan zen bere seme zaharrenarekin eta bi lagunekin. 1545eko uztailaren 28an Leipzig etik gutun bat idatzi zion Luterok Katalinari. Wittenbergera ez itzultzea gustatuko zitzaiokeela esaten zion. Emazteak Zülsdorf eko finkan bizi beharko zukeela iruditzen zitzaion: eskatu zion bere baratzea, patioa eta etxea saldu eta Zulsdorf era erretiratzeko. Wittenberg en gauzak gaizki ikusten zituen eta hara agertzeko gogorik ez zuen Luterok. Katalinari esaten zion bera bizi zen artean egiteko egin beharreko a, berak lagun baitziezaiok een bere soldatarekin. Luterok Wittenberg utzi zuenean, hango unibertsitatean alarma piztu zen eta Melanchthon eta Bugenhagen bidali zituzten Lutero konbentzitzera, Wittenbergera itzul zedin. Lutero abuztu ardi aldera itzuli zen (García Villoslada, 1973) . 1545etik 1563ra bitartean ospatu zen Trentoko Kontzilioa. 1545eko otsail eta martxoaren artean lan hau idatzi zuen Luterok: Deabruak fundaturiko Erromako Aitasandutzaren kontra, Lukas Granach Zaharrak egindako Aita Santuaren grabatu barregarriekin. Luterok Aita Santuari eraso zion, hark esan baitzuen kontzilioa Aita Santuak bakarrik dei zezakeela, ez Enperadoreak, ez beste inork. Liburu horretan etsairik okerrenaren moduan deskribatu zuen Aita Santua; infernuko deabru okerrenez betea zegoen Aita Santua. Luteroren iritziz, Aitasaindutza eratu zuena ez zen Jainkoa izan; hark botere bera eman zien jarraitzaile guztiei; Aita Santua gizateriaren etsaia zen, toki santuan eseritako Antikristoa. Satanen botereak sortutako atsekaberik handiena zen Aita Santua. Sodomita eta transbestitu moduan deskribatzen zuen. Aita Santua iraintzeko deitura ugari erabili zituen: arratoien erregea, astoa, astoen puzkerra, astoen erregea, dragoia, hartz otsoa, giza otsoa, krokodiloa, larba lehoia, otsoa, piztia, txerria, zakurra. Kropo lalia eta grobianismotik hurbil ibili zen. Lutero Erdi Aroko inperioaren kontra agertu zen, Aita Santuarengandik hartzen baitzuen hark boterea; Luterorentzat, Enperadorea Hautesleek solik aukera zezaketen. Juan Frederikori asko gustatu zitzaion liburu hori eta alemanera itzularazi zuen (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). 1541 eta 1545 artean Luterok idatzitako zenbait gutun 1541eko apirilaren 12an gutun bat idatzi zion Luterok Melanchthon i. Regensburg era bidean zihoala istripua izan eta eskuin besoa hautsi zuen Melanchthon ek. Esaten zion beren kausa Jainkoaren kontrolpean zegoela eta haren etxean dena ongi zihoala. 1541eko apirilaren 21ean Felipe Melanchthon i gutuna idatzi zion Luterok. Esaten zion oturuntzetan bere burua zaintzeko. Erfurt en sendagaiak eta bizigarriak pozoitu egin zituztela. Altenburg en hamabi pertsonek platera ezberdinetan pozoia jan zutela eta h il egin zirela. 1541eko maiatzaren 21ean gutuna idatzi zion Luterok Caspar Cruciger i. Esaten zion egun horretan Enperadorearen berri onak izan zituela. Enperadoreak bere kamerara deitu zituela bi teologo multzoak eta eskatu ziela albora uzteko beren printzeen pentsamendu ak eta Jainkoari bakarrik begiratzeko, egiari eta elizen ongiari bakarrik begiratzeko. Ezin zuela gehiago idatzi, entzumena galdua eta burua haize ekaiztsuz betea zuelako. 1541eko ekainaren 28an gutuna idatzi zion Luterok Felipe Melanchthon i. Esaten zion galdu zuen belarri bateko entzumena berreskuratzen ari zela, baina belarri horrek batzuetan ez zituela bere funtzioak betetzen. Beti izan zela eta izango zela erreumatikoa eta katarro mota guztien martiri. 1541eko abuztuaren 3an John Frederikori idatzi zion gutuna Luterok. Luterori Printzeak esan zion Melanchthon ek ez zuela grekoko klaserik emango, zaharregia zelako unibertsitatean serbitzeko. Horregatik, grekoko katedrako soldata unibertsitatera itzuliko zela. Felipe apala eta zuzena zela eta ez zuela soldatarik kobratu nahiko, grekoa irakatsi ezean. Printzeak esan behar zuela ehun florin kobratzen jarraitu behar zuen, grekoa eman gabe ere. Bere iritziz hogei urtean nahiko lan egin zuela, atseden pixka bat hartzeko eskubidea ematen ziona. 1541eko azaroaren 17an gutun bat bidali zion Luterok John Frederiko Hautesleari bere emaztearen nebarentzat lanpostu bat eskatuz. Esaten zion azkenaldian gutun bat eman ziola Frederiko entzat bere koinatuari, baina gutuna galdu egin zuela eta beste bat bidaltzen ziola. Leiala, elizkoia eta langilea zela, baina ez zuela bere burua eta haurra ongi mantentzeko adina. Leipzig eko komentu batean superintendente izan zela, eta hura iraintzen saiatu baziren ere, kontuak ongi eraman zituela ikusi zela. Beharbada Lu teroren beraren kontuengatik jasan zuela erasoa, Pistorius doktorea zegoelako agintean. 1542ko martxoaren 26an gutun bat idatzi zion Luterok John Frederiko Hautesleari, Katirekin erlazionaturiko arazoan bere aldeko erabakia ematearren. Bidalitako ardoagatik ere eskerrak ematen zizkion. Esaten zion jakinarazi ziela errektoreari eta unibertsita teari Printzeak ez zuela nahi Luterori bere ondasunengatik eta etxearengatik zergak ezartzea. Esaten zion entzun zuela denborarekin etxea arazo militarretarako erabiliko zutela eta Kati eta seme alabentzako Hans Brun en etxea erosi zuela, baina arazoak zit uela etxe hori ordaintzeko. 1542ko uztailaren 13an Espalatinori gutun bat idatzi zion Luterok, esanez bera ez zela bere janariaz gehiegi arduratzen, baina ezkondua zela eta etxerako betekizun batzuk zituela. Eskatzen ziola ez iruzurtzeko bera Printzearen opariei zegokienez, asko baloratzen zituela eta. Ikusten zituela beren buruaz bakarrik arduratzen ziren hegazti harrapariak. Luterok zion bere izenean eskuratutako haritz eta izeiak gorde nahiko zituela. 1542ko abuztuaren 26an gutun bat idatzi zion Luterok Torgauko maisu Marcus Grödel i, esanez semea bidaltzen ziola gramatika, musika, morala eta gizabidea ikas zitzan beste ikasleekin batean. Semearen eskola lagun bat ere bidaltzen zuela. Arrakasta izaten bazuten, beste bi ikasle ere bidaliko zizkiola. 1542ko irailaren 6an beste gutun bat idatzi zion Luterok Marcus Grödel i. Esaten zion alaba Magdalena gaixorik eta azkenetan zegoela, eta semea etxera bidaltzea nahi zuela; horretarako bidaltzen zuela zalgurdi a; ez esateko semeari benetan zer gertatzen zen; esateko etxera berehala itzuli beharra zuela, zerbait pribatua komunikatu behar ziotela eta. 1542ko abenduaren 25ean Luterok bere seme Hans i gutuna idatzi zion. Esaten zion etxean denak ongi zirela. Ahalegi ntzeko bere malkoak gordetzen eta amaren atsekabea ez handitzen. Zegoen tokian lan egitea eta bere ahultasuna gainditzea desiratzen zuela Jainkoak. Amak ezin ziola idatzi, baina hark esandakoa errepikatu beharrik ez zegoela, gaixotuz gero etxera itzultzeko . Gainerantzean, ikasketekin jarraitzeko eta ez arranguratzeko. 1542ko uztailaren 25ean Luterok Wenzel Link i idatzi zion. Wenzel Link kexu zen Bibliak berandu zetozelako eta Luterok esaten zion kuadernatzaileak lanez gainezka zebiltzala; esaten zion jende askok sei hilabete baino lehen ezin zituela lortu kopiak, baina hark laster jasoko zituela bi kopiak. Esaten zion Genesiari buruz ezin ziola ezer agindu; argitaratzaileak kontuz ibiltzen zirela lan handiekin, saltzen ez baziren diru asko galtzen zutelako. Justo Jonas 1493 urtean jaio zen Nordhausen en eta 1555ean hil zen. Jaiotzatiko izena Jodokus Koch zuen, baina garaiko humanista alemaniarren ohiturari jarraiki, izena aldatu zuen Erfurt eko Unibertsitatean ikasten ari zenean. Erfurten Zuzenbidea eta human ismoa ikasi zituen. Ondoren, Wittenberg en ikasi zuen eta Erfurt era itzuli ostean, apaiz egin zen. 1518an doktore bihurtu zen eta kalonje izendatu zuten. Leipzig eko Eztabaidan eta Worms eko Dietan Luteroren ondoan izan zen. Luteroren eta Melanchthon en lanak alemanetik latinera eta alderantziz itzuli zituen. Justo Jonas presente egon zen Luteroren heriotzean eta haren hiletan sermoia egin zuen. Lutero hil ostean Saxoniako Printze Hautesleak Saxoniatik erbesteratu zuen. 62 urterekin hil zen Eisfeld en. 1542ko otsailaren 6an Justo Jonas i gutuna idatzi zion Luterok. Esaten zion ezin zezakeela gutun gehiagorik itxaron Luterorengandik, mezulariak ez baziren egoten erantzuna idatzi zain. Mezulariak presaka zirela beti, eta ez zirela gutuna idatzi zain egoten . Luterok esaten zion bera behartsuegia zela mezulari berezi bat bidaltzeko. Esaten zion Bücer ek emaztea, semea eta alabak galdu zituela, izurritearen ondorioz. 1542ko irailaren 23an ere idatzi zion gutuna Luterok Justo Jonas i, bere alaba Magdalena hil zela esateko. 1542ko abenduaren 25ean Luterok Justo Jonas i idatzi zion, emaztearen heriotzak sortu zion nahigabea arintzeko. Esaten zion ez zekiela zer idatzi horrelako kolpe baten ondoren. Gertaera mingotsa izan bazen ere, hurrengo bizitzak elkartuko zituela. Jainkoar en errukia bizitza baino hobe zela. Jonasek erantzun zion azkenaldian izan zuen galera gero eta eramangaitzagoa zela; orain bere onera etortzen ari zela eta emakumerik onenarekin elkartzeko desira pizten ari zela berriro. Esaten zion Genesiaren lehen berrogeita bat atalei buruzko irakurketak igortzen zizkiola, George Rorer en bidez. Esaten zion asko gustatu zitzaiola zwingliotar bihurrien kontrako Osiander en panfletoa. 1543ko urtarrilaren 26an gutun bat idatzi zion Luterok Justo Jonasi. Gutunean zioen buruko min handia jasaten zuela; ezin zuen irakurri eta idatzi; Jonasek egindako itzulpena ere ez zuela irakurri esaten zuen. 1543ko maiatzaren 4an gutun bat idatzi zion Luterok Justo Jonasi esanez ez zuela haren bigarren ezkontza eragotzi nahi. Ezkontzarako epea luzatzeko esan bazion, jendearen esamesak ekiditeko izan zela. Printzeagatik ez kezkatzeko, hark berari buruz ongi hit z egiten zuelako azkenaldian. Jonasen emaztegaiaz laudorioak entzun zituela. 1543ko abenduaren 16an Luterok Justo Jonas i idatzitako gutunean esaten zion jaso zuela hark bidalitako gutuna, 25 urte lehenago bera kondenatzen zuen buldaren kopiarekin. 1543ko urtarrilaren 6an Luterok Brück kantzilerrari esan zion sakramentuan elementuak jasotzeari buruzko eztabaidan Felipe Melanchthon en itzuleraren zain egongo zela. Fedearekin zerikusirik ez zuten zeremonia horiek kezka gehiago sortzen zutela gai garran tzitsuagoek baino. Zalantzan zegoela zuhurra izango ote zen horretaz zerbait argitaratzea. Beldur zela inoiz ez zirela ados jarriko elizen artean zerbitzuen formari zegokionean. Hemen bat ala beste adostu arren, beste tokietakoak ez zirela ados etorriko. Apostoluak berak ere zailtasunak izan zituztela errituekin eta askatasuna eman zitzaiola bakoitzari, jateari, jazteari eta portaerari zegokionean. 1543ko urtarrilaren 20an idatzitako gutunean Luterok Wenzel Link i esaten zion kexatu egiten zela hura berak haren gutunei erantzuten ez zielako. Ez zela gustu onekoa horrelako irain bat gizon baten aurpegira botatzea. Esaten zion jakin beharko zukeela Luterok ez zuela hark adina denbora libre; indargabetua eta lanez zamatua zegoela, lanetik askatzeko azken ordua iritsi zain. Nola pentsa zezakeen Luterok haren lana gutxiesten zuela, hitzaurre neketsu bat egin zionean. 1543ko apirilaren 4an Luterok Friedrich Myconius i idatzi zion, hark Conrad apaiza postutik kendu zuelako. Horrenbeste urte lanean jardun eta gero txirotasunean geratu zela, bost ume goserik zituela. Luterok esaten zion berriro beregana bidali ziola, entzu ngo ziola aginduz. Osasun ona opa ziola eta Jainkoari gomendatzen ziola. Bera ere heriotzaren ateetan egon zela urte horretan, mundu honetako kezkak zirela eta. 1543ko apirilaren 5ean George Held i eta Anhalt eko Joachim Printzeari idatzitako gutunean Luterok esaten zuen Joachim ek iritzia eskatu ziola, jakiteko errepresentazio sakratuak Eskritura Santuetan oinarrituak zeuden ala ez. Esaten zion Jainkoaren Hitza ezagutaraztera zuzenduak zeudela; ez hitzez bakarrik, irudiz ere bai baizik. Moisesek nahi zuela Jainkoaren Hitza gizakien begien aurrean izatea eta hori ezin zela errazki lortu errepresentazio horien bidez ez bazen. Alemania Hegoaldean, ebanjelioa predikat zea debekatua egonik, jende askok errepresentazio horien bidez jaso zuela ebanjelioa. Egia ezagutaraztera zuzenduak zirenean, modu serio eta apalean erabiliak zirenean, irudiak ez zirela kondenatzekoak. 1543ko abuztuaren 31n gutun bat idatzi zion Luterok Christoph Froschauer, Zurich eko inprimatzaileari. Esaten zion jaso zuela hark bidalitako Biblia eta eskerrak ematen zizkiola bidaltzeagatik; baina, alferrikako lana iruditzen zitzaiola egin zutena. Behar rezko oharrak egin zitzaizkiela beren bide okerra utz zezaten eta jende apala berekin infernura eraman ez zezaten, baina ohar horiek alferrikakoak izan zirela eta beren bide okerrean jarraitu zutela, Luterori jaramonik egin gabe. Bera ez zela izango haien eta haien teorien kondenaren partaide. Jainkoak konberti zitzala eta lagun ziezaiela predikari faltsuak baztertzen. Orain barre egiten bazuten ere, egunen batean Zwinglioren patu bera izango zutela, hari jarraitzen baitzioten. 1543ko abenduaren 3an idatzitako gutunean Luterok John Frederiko Hautesleari esaten zion Wittenberg eko hebreeraren lanpostua hutsik geratu zela, Aurogallus hil zelako, eta eskatzen ziola aukera zezala Lucas Edenberger postu horretarako. Leiala eta langile a zela, teologo bete betea, hebreera irakasteko gaitua. Akademiko hebrear asko zirela, errabinotik gehiago zutenak kristautik baino. 1543ko abenduaren 14an Luterok Johann Matthesius i, Luteroren lehen biografia idatzi zuenari, gutun bat bidali zion; esaten zion Gaspar Cruciger ek eman ziola Matthesius en kezkaren berri, Fernando Erregeak erabaki zuelako ezkondutako apaiz guztiak bere lurraldeetatik erbesteratzea. Luterok zioen harrituko zatekeela bohemiarrek erabaki hori onartuko balute. Esaten zion fidatzeko Jainkoaren indarra z. Kristorekin eternitate osoan gobernatuko zutela eta errege hori infernuan erreko zela deabruarekin. 1543ko abenduaren 23an George Espalatinori, Meissengo gotzainari, idatzitako gutunean Luterok zioen atsegingarria gertatu zitzaiola Espalatinoren liburuxka, puntu batean izan ezik; hain zuzen ere, monjen komentuko bizitzaren aipamena ez zitzaiola egokia i ruditzen eta horren kontra irakurleei oharra egingo ziela hitzaurrean. Wittenberg eko abokatuek Caspar Beier en ezkontzarako konpromiso sekretua onartu zuten. 1544ko urtarrilaren 22an Luterok John Frederiko Hautesleari idatzi zion esanez berriro ere zabaltzen ari zirela ezkutuko konpromisoak. Lurralde askotako jende gaztea zegoela han eta emakumea asko ausartak zirela eta ikasleei beren gelatara jarraitzen zietela, amodioa eskainiz. Luterok berak konpromiso pribatuen kontrako eta ohitura zaharren aldeko sermoia egin zuela. Esaten zuen gurasoen onarpenik gabe mutikoak ezin zezaketela konpromisorik hartu. 1544ko urtarrilaren 30ean idatzitako gutunean Luterok Espalatinori esaten zion ez haserretzeko, haren liburua inprimatzaileen eskuetan zegoela eta. Ez pentsatzeko liburu hori mespretxatzen zuenik; baina, inprimategia lanez gainezka zegoela. Katik sustrai batzuk igortzen zizkiola, harrien kontrako erremedio ona zirelako. Espalatino zela bere lagun zaharren eta maiteena. Hiru bider agurtu zuen gutunean Espalatino. 1544ko abuztuaren 27an gutun bat idatzi zion Luterok Anhalt eko John printzeari, esanez pozik joango zatekeela Bernburg era, baina Zeitz etik etorri berria zela eta oso nekatua zegoela; nekez ibil zitekeela, nekez zutik edo eserita egon; hortik antzematen zuela laster hilko zela; geldi egon eta atsedena hartu beharra zuela, bere onera etorri bitartean. 1544ko azaroaren 8an idatzitako gutunean hau esaten zion Luterok John Frederiko Hautesleari: Jonas doktorea berarekin zegoela eta dena esan ziola. Irakasle plaza bat batean bete behar zela, baina Jonas doktorea ezin zuela bere lekutik kendu, Halle ko eliza ri kalterik egin gabe. Horregatik eskatzen ziola Jonas Hall en uzteko, urtean 140 bat florin emanez, 8 9 urtetan zehar. 1545eko azaroaren 8an gutun bat idatzi zion Luterok John Frederiko Hautesleari, bidali zizkion edaria eta arrainengatik eskerrak emanez. Nicolas von Amsdorf Leipzig inguruko Torgau n jaio zen 1483an eta Eisenach en hil zen 1565ean. Jaiotzez noblea zen, Staupitzen iloba. Frederiko Jakintsuaren gortekoa zuen aita. Wittenberg eko lehen ikasleetakoa izan zen. Teologiako doktore bihurtu zen 1511 n. Duns Scotoren filosofia irakatsi zuen Wittenberg en. Santu guztien kolegiatako kalonje izan zen 1508tik aurrera. 1513an Unibertsitateko errektore aukeratu zuten. Luteroren jarraitzaile izan zen. Luteroren eraginari esker, Aristotelesen teoriak baztertu eta Augustinen teologiara bildu zen. Luteroren alboan izan zen Leipzig eko konferentzian, Worms eko dietan, Esmalkadako eztabaidetan. Magdeburgora itzuli nahi izan zuen, baina Luterok konbentzitu zuen bere tokian jarrai zezan. Luteroren konfiantzako laguna, langile fina, eztabaidetan karaktere latza zuena. Luteroren idazlanen Jenako argitalpena gainbegiratu zuen. Luteroren dotrinaren pur utasuna defendatu zuen etengabe. Esaten zuen ekintza onek batere baliorik ez zutela; gainera, gizakia salbatzeko kaltegarr iak zirela (Roper, 2010). Naumburg Zeitz eko gotzaina, Palatinadoko Felipe, 1541ean hil zenean, haren ordezko moduan Amsdorf aukeratu zuten gotzain Luterok eta Saxoniako Printzeak, katedraleko apaizen hautagai zen Juluis Pflug baztertuta . Urtarrilaren 18an izendatu zuten gotzain. Gutun bidezko harreman estua eduki zuen Luterok Amsdorf ekin: 1542ko urtarrilaren 6ko gutunean Luterok Amsdorfi esaten zion haserre zegoela Naumburg eko superintendentea zen Medler en jokaera autoritarioarengatik; Medler ek Amsdorf i begirune gabeko trataera eman zion nonbait, Amsdorf Naumburg eko komunitatearen ardu radun zela jakinda. Esaten zion, behar izanez gero Medler i idatziko ziola, batere beharrik gabe bakea hausteagatik; bitartean fermu mantentzeko. 1544ko abenduaren 27an gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Medler i haren semearen heriotzaz eta lanpostu batez hitz egiteko. Semearen heriotzaz esaten zion atsekabe handia sentitu zuela, baina Jainkoak modu horretara irakasten dizkigula gauzak. Lanpostu ari buruz esaten zion, Nicolas Amsdorf gotzainak irakasle postu baten berri eman ziola eta egokia zela horretarako Medler, zuen ospeagatik; onartzen ez bazuen, jakinarazteko, beste bati eman ahal izateko lanpostu hori. 1542ko urriaren 29an gutun bat idatzi zion Luterok Nicolas Amsdorf i, alabaren heriotzaren ondoren bera kontsolatzen saiatu zelako. Esaten zion pozten zela alaba zeruetako aitaren etxean goxoki lotan zegoelako orain. Esaten zion sarriagotan idatzi nahiko z iokeela, baina hark oso gutxitan idazten ziola. Galdetzen zion ea hartu zuen gutun bat Hieronymus Weller entzat postu bat eskatuz. 1543ko abenduaren 7ko gutunean Luterok Nicolas Amsdorfi esaten zion behin baino gehiagotan saiatu zela hura bisitatzera joaten, baina zerbaitek eragotzi ziola hori egitea; bazirudiela Jainkoak utzi ziola Satani bidaia hori eragozten; desiratzen zegoela hur a ikustera joateko, hil baino lehen. Burua hobeto zuela eta medikuek oinean zauri bat egin bazioten ere, horrek ez ziola bidaia eragotziko. Bere gaixotasuna zaharra zela. Gehiegizko lana, gatazka eta deabruaren eraso ugari zituela; zientzia medikuak gutxi zezakeela horren guztiaren kontra. Buruan berriro mina hasi zitzaiola kausa garbirik gabe, baina uste zuela deabruaren kontua zela. Esaten zion berririk ez zuela; munduak mundu izaten jarraitzen zuela, beti izan zen moduan, eta horrela izaten jarraituko zu ela, Kristorenik ezer ezagutu gabe; mundu hori desegitera zihoala eta erredentzioa bertan zela; horrela izan zela uholdeen aurretik, Sodoma desegin aurretik, Babiloniako kaptibitatearen aurretik, Erromaren beheraldiaren aurretik, Grezia eta Hungariako kalamitateen aurretik eta orain, Alemaniaren gainbeheraren aurretik. 1544ko ekainaren 4ean Nicolas Amsdorf i gutuna idatzi zion eta esaten zion Leipzig era egun batean joateko asmoa zuela; jakinarazten ziola Printzea bera Zeitz en izango zela hamabost egun barru; Brück doktoreak esan ziola hori, Printzeak horrela adierazita ; printzeari obeditu behar zitzaiola; Brück doktoreak pentsatzen zuela ez zela segurua orduan bidaiatzea, nekazariak Printzearen kontra tematuta zeudelako eta printzeari erasoko zioten beldurra zabaldua zegoelako. 1545eko uztailaren 17an gutun bat idatzi zion Luterok Amsdorf i, eklesiastikoen Trentoko bileraz hitz eginez. Trentotik idatzi zutenez, hogeita hiru gotzain eta hiru kardinal omen zeuden han, zer egin jakin gabe. Mainzeko gotzainak, doilorren artean doilor renak, gotzain ordeko bat bidali zuela. Aita Santuak eta Enperadoreak kristauen etsai moduan aurkeztu zituzten turkoak, horrela dirua atera eta lurraldeak turkoen kontra altxarazteko; gero, enbaxada bat bidali zieten turkoei, opari ederrez lagunduta, bakea eskatzeko. Horrela, induljentzien izenean, jendeari lapurreta egin zioten. 1544ko otsailaren 10ean Luterok gutun bat idatzi zion Brandeburgoko Hautesle zen andre alargunduari, Danimarkako errege familiako Frau Elixabeteri, adieraziz pozik zegoela Brettin go artzain izateko Johannes Faber izendatzeko asmoa zuela jakinda. Espero zu ela pozik hartuko zutela eliztarrek izendapen berria. 1544ko martxoaren 30ean gutun bat idatzi zion Luterok Saxoniako Sibilia Hautesle andreari. Eskerrak ematen zizkion, bere osasunagatik, emaztearengatik eta haurrengatik egindako errezoengatik. Luterok zion ez zela kezkatzekoa bere burua aldika ongi ez senti tzea; nahikoa bizi izan zela jadanik; ikusi zuela munduan ikus zezakeen onena; oso erraz uler zezakeela erregina gorena bakarrik sentitzea, senarra falta zitzaiolako; baina, hor zeukatela Jainkoaren Hitza, gure bizitzan sostengatzen gaituena eta geroko biz itzan bedeinkazioa agintzen diguna; otoitza ere hor zeukatela. Turkoak eta Aita Santuak ez zeukatela horrelako harribitxirik, eta horregatik eskaleak baino txiroagoak zirela. 1544ko apirilaren 12an gutun hau idatzi zion Luterok Danimarkako Kristian erregeari. Luterok esaten zion Katalina Peutinger izeneko emazte abandonatu batek eskatu ziola bere senarraz hitz egiteko. Bazegoela gizon zital bat Suediako erregearekin, bere burua ri Peutinger doktorea deitzen ziona, gezurren bidez kantzilerra izatea lortu zuena eta jaun baten moduan bizi zena. Pikaro hori larrugin baten semea zela, ez zela doktorea eta lurraldean zehar ibili zela gaiztakeria mota guztiak eginez. Gaiztakeria horien arteko bat honako hau izan zela: Frau Katalina, familia oneko emakumearekin ezkondu zela, harekin bizi izan zela eta gero baztertu eta behartsu moduan utzi zuela; harengandik dibortziatu zela esaten zuela (egia ez zena), Lutero doktorearen eta Felipe jauna ren bidez, eta beste batekin ezkondua zegoela Suedian. Kristian erregearengana jo zuela, hori zelako Suediako erregearengana heltzeko bide bakarra. 1544ko abenduaren 2an gutun bat idatzi zion Anton Lauterbach i. Elizaren diziplinaz liburuxka bat idazteko eskatu zion Antonek Luterori eta Luterok esaten zion lan gehiegi zuela. Alde batetik, etengabe gutunak idazten ari zela; gainera, printze gazteei mozkorkeriari buruzko liburu bat agindu ziela; Sakramentarioen kontrako idatzi bat ere agindua zuela; beste batzuek Biblia osoari buruzko iruzkin bat eskatzen ziotela; bitarte an, ez zuela ezer egiten. Bazter guztietatik presioa egiten ziotela kezkaz beteriko bizitza bat eramateko. Ahal zuena egingo zuela eta gainerantzekoa egin gabe geratuko zela. 1544ko abenduaren 5ean Jacob Probst i (monasterio agustindar bateko priorea) gutun bat idatzi zion Luterok. Esaten zion nekatua eta zahartua zegoela; jadanik nahikoa denbora luzez bizi izan zela, eta iruditzen zitzaiola mundua amaierara heltzen ari zela. Printzeak ez zeudela jadanik ausardiaz eta heroien bertutez hornituak. Gorrotoz, liskarrez, diruzalekeriaz eta berekoikeriaz beteak zeudela. Alaba Margaritak eskerrak ematen zizkiola opariarengatik. Elgorria harrapatu zutela semeek eta alabak. Semeak sendat u zirela, baina alabak hamar asteko sukar erasoa zuela eta oraindik garbi ez zegoela biziko zen ala hilko zen. Jainkoak deabruzko mundu honetatik beregana eramaten bazuen, bera ez zela haren kontra jarriko. 1545eko martxoaren 9an Brandeburgoko Joachim II. Hautesleari idatzi zion Luterok, Berlingo Buchholzer prebostearen semeentzako eskaera bat egiteko eta juduen kontrako oharra eginez. Buchholzer ek esan omen zion Hautesleak nahi zuela Luterok iruzurgileen ko ntra idaztea. Luterok Hautesleari esan zion beldur zela ez ote zen juduen trikimailuen sarean eroriko, haietaz asko fidatzen baitzen. Esan zion ezin zuela sinetsi Hautesleak nola pentsa zezakeen juduek negozio zuzenak egiten zituztela; juduak iruzurgileak zirela, berek dena irabazi ahal izateko eta besteek ezer ez irabazteko. Bestalde, esaten zion, George Buchholzer jaunak bi beka eskatu zizkiola Hautesleari bere bi semeek teologia ikasten jarraitzeko. 1545eko maiatzaren 2an gutun bat idatzi zion Luterok Prusiako Albrecht Dukeari, Albrecht von Kunheim ek hala eskatuta. Esaten zion Enperadoreak, Erregeak eta Printzeek ez zutela inolako prestakuntzarik egiten turkoen kontra joateko. Esaten zion baita ere, Enperadorea hasia zela Herbehereetan ebanjelioari jazartzen. Aita Santu munstroa Enperadoreari iseka egiten ari zela, kontzilioaren promesa eginez, baina kontzilioa berriro atzeratuz. 1545eko uztailaren 5ean Anton Lauterback i idatzi zion Luterok bere iloba konkistatu nahian zebilen gazte bati buruz galdetuz. Dresde ko gazte bat zela, Ernest Peuchter izenekoa; bere biloba Magdalenaren faboreak irabazi nahi zituela hitz handiak erabiliz; ezkontzaren aitzakiaz diru apur baten atzetik ibil zitekeela. Gurasoak kontsultatu gabe amarru bat prestatzen ari zela. Eskatzen ziola aurkitzeko zeintzuk ziren haren g urasoak eta baliabideak. Luteroren familia kontra izango zuela. Gurasoei esaten zien semea arrastoan sartzeko, Luterok neurri gogorragoak hartu baino lehen. Horrela ekidingo zuela deabrua, ez zuela eta barregarri gertatu nahi. 1545eko abuztuaren 18an Torgau ko hiri kontseiluari idatzi zion Luterok esanez M. Gabriel artzainak bere izenean eskaera hau egiteko eskatu ziola: kontseiluak garagardo upel bat erregalatu ziola eta berak beste bi erosi zituela; laugarren bat behar zuenez, laugarrena opari moduan emana izan zekiola eskatzen zuen. Artzain horrek luzaroko zerbitzua egin zuela, bere etxea bere kontura handitu zuela, laguntza berezirik gabe. Aldi berean, Luterok berak ere kontseiluari eskerrak ematen zizkion, opari moduan jaso zuen garagardo upelarengatik. 1545eko azaroaren 26an Danimarkako Kristian erregeari idatzi zion Luterok, George Stur izeneko ikasle baten aldeko gomendioa eginez. Ikaslearen ordain sariaren zati bat jaso zuela eta beste zatia eskatzen ziola, ikasle ondradua eta saiatua zelako. Gainera, Luterok esaten zion jaso zuela 50 taleroko oparia Bugenhagen doktorearen bidez eta eskerrak ematen zizkiola. Luteroren bizitzako azken hilabeteak eta heriotza 1546ko urtarrilaren 17an Luterok azken aldiz predikatu zuen Wittenberg en; sermoi horretan sirena maitagarriaren eta deabruaren andregaiaren, hots, arrazoiaren kontra hitz egin zien entzuleei. Gizon zahar, nekatu, higatu, begi bakar eta erdi hila izan arre n, lanez zamatua zegoela zion Luterok. 1546ko urtarrilaren 28an Lutero, Jonas doktorea lagun zuela, Mansfeld era joan zen; bidean uholdeak eta eguraldi txarra izan zituzten eta osasun arazoak izan zituen; urtarrilaren 29an heldu zen Eisleben era eta han pr edikatu zuen urtarrilaren 31n. Luterok bidaia horretan zuen helburua Mansfeld eko kondeen arteko eztabaida batean bitartekari lana egitea zen . Herentzia, meatze eta erlijio kontuetan Mansfeld eko kondeei aholkuak eman behar zizkien. Mansfeld dik idatzi zion Luterok Katalinari otsailaren 1ean; esaten zion berrogeita hamar judu baino gehiago bizi zirela Eisleben en; arazo nagusiak konpontzean, juduak erbesteratzen ahalegindu behar zuela. Alberto kondea haien etsai zela, baina inork ez zuela ezer egiten eta ha ri lagundu nahi ziola, pulpitutik juduei buruz hitz eginez. Naumburg eko garagardoa edaten zuela eta horrek komunera sarritan joatera behartzen zuela. Esaten zuen bidean ahultasun handia sentitu zuela eta Katalina han egon izan balitz juduei egotziko ziela ondoeza. Osasunez ongi zegoela, baina emakume ederrek ez zutela tentatzen eta ez zeukala arriskurik kastitatearen kontrako bekatuak egiteko (Roper, 2010). 1546ko otsailaren 6ko gutunean Luterok Katalinari esaten zion oraindik zortzi egunez ezingo zirela etxera itzuli, nahiz eta horretarako irrikaz egon. Jateko eta edateko nahikoa bazutela, baina oraindik arazoak ezin konpondurik zebiltzala. 1546ko otsailaren 10eko gutunean Luterok bromak egiten zizkion Katalinari, alfer alferrik kezkatzen zelako beragatik; esaten zion ongi zegoela, baina itzultzeko desiratzen. Hil baino lau egun lehenago, 1546ko otsailaren 14an bi apaiz ordenatu zituen Luterok; egun berean, San Balentin egunez, idatzi zion Luterok azken gutuna Katalinari Eislebendik Wittenberg era. Gutunean esaten zion Alberto eta Gerardo anai kondeek bakeak egin zituztela eta aste horretan etxera itzultzea espero zuela. Esaten zion semeak Mansfeldera joan zirela, bera giltzurrunetako harria ez zuela sentitzen eta Jonas doktoreak hankan arazoak zituela; haragiz eta edariz ongi hornituak zeudela eta Albrecht konde sak emandako amuarrain batzuk bidaltzen zizkiola. Azken hitzaldia 1546ko otsailaren 15ean eman zuen Luterok Eislebengo San Andres elizan, hil baino hiru egun lehenago. Zeruko jauna laudatzen zuen jakintsuei gauza haiek ezkutatu zizkielako eta txikitxoei agertu zizkielako. Esan zuen Jainkoa jakintsuen eta zuhurren etsaia zela eta haurrak bezalakoak zirenak maite zituela; jakintsuak (Aita Santua eta haren aldekoak) heretikoak zirela; Jainkoaren hitza jasotzen zuten txikitxoak Luteroren aldekoak zirela. Jakintsuek eta zuhurrek Jainkoak egindakoa hobetu nahi z utela; heretiko guztiek egiten zutela hori: Arriok, Pelagiok, anabaptistek, sakramentarioek, Aita Santuak… Jende horrek ez zituela Eskritura Sakratuak bilatzen, beren ohorea baizik. Jainkoak gidatu behar zuela gizakia eta gizakiak bere arrazoimena itzali b ehar zuela. Sermoia egiten ari zela, ahulezia bat izan zuen Luterok eta hitzaldia amaitutzat eman zuen. Urtarrilaren 29tik otsailaren 16ra arte kondeekin negoziatzen jardun zen Lutero, etxera joateko irrikaz bazegoen ere. Otsailaren 17an adostasun agiriak idatzi zituzten kondeek eta geratzeko eskatu zioten Luterori, nekatua ikusi baitzuten. Afari aurretik b ularreko betetasunaz kexatzen zen eta oihal beroez igurtzi zuten; betetasuna pixka bat desagertu zitzaion. Afaritan ondo jan zuen eta umore oneko zegoen; heriotzaz eta betiko bizitzaz hitz egin zuen. Afaria amaitzean, erretiratu egin zen, errezatu zuen eta bularreko mina eta betekada sentitu zituen; Albrecht kondesak emandako erremedioekin lo pixka bat egin zuen, baina ordu eta erdira oso gaizki sentitu zen; ohetik altxatu, pixka batean ibili zen eta izerdi hotz asko bota zuen. Azken uneetan alboan zituen Justo Jonas, Martin eta Pablo semeak, Mansfeld ko kondeak, Anbrosius zerbitzaria eta Celius kaperaua. Ebanjelioko eta Salmoetako pasarte batzuk errezitatu ostean, bere espiritua Jainkoari gomendatu zion. Orduan Jonasek eta Coelius ek galdetu zioten predika tu zuen dotrinari sendo eusten zion eta baietz erantzun zuen; lo geratu zen eta berehalakoan aurpegia zurbildu zitzaion, oinak hoztu zitzaizkion eta arnasketa sakon batekin hil zen. 1546ko otsailaren 18ko hirurak laurden gutxiago ziren. Ez zuen azken igurt zirik hartu, sakramentua ez zela iruditzen baitzitzaion (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Testamentua 1542ko urtarrilaren 6an egin zuen Luterok. Katalinari utzi zizkion bere ondasunak. Luterok honela eman zituen testamentua horrela egiteko arrazoiak: Katalina maitale leiala izan zuelako eta emazteak ez zuelako seme alaben zaintzapean geratu beh ar; bost seme alaba eman zizkiolako; seme alabek amaren zaintzapean geratu behar zutelako; zorrak amak berak ordaindu behar zituelako; espero zuelako ama izango zela bere seme alaben zaintzaile onena eta ondasun horiek semeentzat onuragarriena zen modan er abiliko zituela. Juan Frederiko Hautesleari eskatzen zion berari ematen zion asignazio bera Katalinari ematen jarrai zezala (Roper, 2010). Hil ostean hainbat orduz ohean eduki zuten Lutero; egunsenti aurretik ator txuri bat jantzi zioten eta zinkezko kaxa batean sartu zuten. Otsailaren 18an, egun osoan han eduki zuten gorpua. Otsailaren 19ko arratsaldean prozesioan eraman zuten Eisleben go Sa n Andres elizara eta Justo Jonasek sermoia bota zuen. Saxoniako Hautesleak gorpua Wittenberg era eramateko eskatu zuen. Hilaren 20an kutxa zalgurdi batean jarri eta Wittenberg erako bidea hartu zuen; iragan zituen hirietan harrera beroa egin zioten, batez ere Hallen. Segizioa osatzen zutenak: Mansfeld go kondeak eta berrogeita bost zaldun, Katalina eta emakume talde bat, hiru semeak, anaia, ilobak eta beste senitartekoak, unibertsitateko errektore eta irakasleak, doktoreak, ikasleak eta hiritarrak. Otsailar en 22an heldu zen segizioa Wittenberg era eta han beste prozesio bat egin zioten; Bugenhagen ek hitzaldia eman zuen eta Melanchthon ek latinez errezatu zuen. Wittenberg eko palazioko elizan hilobiratu zuten Luteroren gorpua (Roper, 2010). Luteroren anti judaismoa Luteroren anti judaismoak eta Hitlerren antisemitismoak eragin handia izan zuten Alemanian. Luteroren aurretik ere izan ziren juduen arerioak, baina Lutero izan zen juduen kontra idazten lehenengoetakoa. Hala eta guztiz ere, Holokaustoan gertatua ikusita, zaila gertatzen zaie Luterotarrei Luteroren antisemitismoa onartzea. Luterok ez zuen beti jarrera bera eduki juduenganako. Gaztea zenean ez zen hain gogorra izan haren juduekiko jarrera; juduak kristautzen saiatu zen. 1523an Jesukristo judu jaio zen liburu a argitaratu zuen eta juduek pentsatzen zuten Lutero beren laguna zela; kristauei esaten zien juduak hobeto tratatzeko eta gaitzetsi egiten zituen haiek gaizki tratatzen zituztenak. Luterok zion kristauek zakurrak bezala tratatzen zituztela juduak eta bera judua izan balitz eta ikusi izan balu halako baboek eta kirtenek gobernatzen zutela, kristau dotrinaren izenean, txakur lehenago bihurtuko zatekeela kristau baino (Luther, 1962). Batzuek esaten dute zahartzean bihurtu zela Lutero antisemita. Beste batzuen iritziz, Lutero beti izan zen antisemita; Lutero gazteari juduak interesatzen zitzaizkion, baina konbertitu beharreko objektu moduan; gerora, juduak ez zirela kristau bihurtzen ik usita, kristautasunaren etsaiak zirela pentsatzen zuen eta haien kontrako jarrera irekia hartu zuen. Dirudienez, Luteroren antisemitismoa ez zen izan haren azken urteetan sortutako zerbait; itxuraz juduen alde bazegoen ere, ez zien haiei batere sinpatiarik ; nahiago zuen juduak desagerrarazi, haiek toleratu baino. 1519ko Lukurreriari buruzko sermoian juduen irudiak agertzen ziren izenburuaren orrian. Paras en (2008) arabera, Lutero beti izan zen antisemita, baina juduek asaldatu eta frustratu zutenean agertu zituen bere benetako sentimenduak. 1530ean mahaiko solasaldietan esaten zuten Torgaun 30 judu b aino gehiago zeudela; Frankfurt juduz beterik zegoela. 1531n Luterok Amsdorf i idatzi zion alferrikakoa zela juduak bataiatzea, bilauak zirelako. 1536ko abuztua n Saxoniako John Frederiko Hautesleak bere lurraldeetatik juduak kanporatzeko agindu zuenean, juduen bozeramaileak, Josel von Rosheim ek, laguntza eskatu zion Luterori, juduak Saxonian libreki mugi ahal izan zitezen; baina, Luterok uko egin zion harekin el kartzeari. 1530eko hamarkadan Luterok zuhurtziaz hitz egiten bazuen ere juduez, 1543an nabarmenki aldatu zen (Roper, 2010; Paras, 2008; Luther, 1962). Lutero ez zen izan juduen aurkako iritziak zituen lehena; Staupitzek berak “zakur” moduan deskribatzen zituen juduak. Luterok juduen aurkako hainbat idatzi egin zituen; ezagunena, Juduei eta haien gezurrei buruz (1543) izan zen eta hil baino hiru urte lehenago idatzi zuen Luterok (Oberman, 1992; Pangritz, 2001; Roper, 2010). 1530 40 inguruan Parrokoei sermoia, lukurreriaren kontra predika dezaten idatzi zuen. Hil baino hiru egun lehenago ere juduen kontra predikatu zuen Luterok. Juduei eta haien gezurrei buruz liburuan Luterok esaten zuen juduak deabruak zirela; Satan kenduta, juduak bezain etsai pozoitsurik ez zegoela; lukurreriatik ateratzen zutela mantenua; besteen izerdiz, hezur muinaz eta odolaz aberasten zirela; alferrak, lapurrak, gaiztoak, arriskutsuak, birao zaleak, pikaroak, traidoreak, odol goseak eta mendeku zaleak zirela; errabinoek irakasten zietela lapurreta ez dela bekatua; horregatik, juduez mendekua hartu behar zela, lan egitera eta ogia beren bekokiko izerdiaz i rabaztera behartu behar zirela eta erail egin behar zirela; haien aurrean aitaren egin behar zela. Luterok agintari sekularrei aholkatzen zien juduen sinagoga eta eskolak erretzea, haien etxeak suntsitzea eta haiek lurraldetik kanporatzea, errabinoei iraka skuntza debekatzea, liburu eta idatzi talmudikoak desagerraraztea, bideetatik ibiltzeko baimena juduei kentzea, haiei zilar edo urre gordailuak kentzea eta lukurreria debekatzea; dirua mailegatzeagatik ateratako ondasunak konfiskatu egin behar zitzaizkien eta konbertitutako juduak sostengatzeko erabili behar ziren. Alemaniarrentzat juduak zama astun bat ziren, izurrite baten moduko zerbait. Baina, Luterok zion juduak harro zeudela beren zirkunzisioagatik (Luther, 1971; Roper, 2010) http://www.sgipt.org/sonstig/metaph/Lutero/lvdjuil.htm ). Ikusi dugun moduan Luterok bere bizitzako azken egunak Eisleben en eman zituen, Mansfeld go kondeen arazoak konpondu nahirik. Albert kondeak ez zituen juduak batere gogoko, baina haien kontrako borrokan hark laguntza behar zuela iruditzen zitzaion Luterori . Horregatik, 1546ko urtarrilean eta otsailean juduen kontra predikatzen jarraitu zuen Luterok. Jende gaiztoa ziren, Kristoren kontra etengabe biraoka aritzen zirenak (Roper, 2010). Lagunen batek Luterori esaten bazion juduekin gogorregia zela, berak esate n zion bigunegia zela. Jarrera hori bere bizitzako azken egunetara arte izan zuen eta printzeei esaten zien juduei justizia zorrotza ezartzeko. Lutero etengabe nahigabetzen zuen deabruak; gaizkiaren sinboloa zen harentzat deabrua; juduak, etsai guztiak bez ala, deabruak ziren (Wiener, 1999). Lau mende geroago, Luterok eragin handia izan zuen Hitlerrek juduen kontra zuen jarreran (Olsen, 2012). Hitler ere, Lutero bezala, ez zen juduen arerio nabarmena izan gaztea zen artean; bizitza esperientziek eraman zuten juduen aurka gero eta jarrera gogor ragoak hartzera. Luterok, adinean aurrera zihoan heinean, juduen aurkako jarrera fanatikoa hartu zuen, eta gauza bera gertatu zitzaion Hitlerri. Hitlerrek gaztetan juduekin negoziatzen zuen, baina gero haiek desagerrarazten saiatu zen; Alemaniak jasaten zi tuen gaitz askoren errua juduei egozten zien Hitlerrek; beraz, indarrean jarri zituen Luterok kristauei aholkatu zizkien juduen kontrako neurri asko: sinagogak erre, etxeak suntsitu, liburu eta idatzi talmudikoak desagerrarazi eta abar (Luther, 1971). Luteroren Juduei eta haien gezurrei buruz liburuak eragina izan zuen Hitlerren antisemitismoan. Luterok eta Hitlerrek uste izan zuten beren borroka jende alemanaren interesekoa izan zela eta ez ziren kezkatu beren portaerak eragin zituen biktimengatik. Hitlerren iritziz, besteen kontura bizi zire n bizkarroi atzerritarrak ziren juduak; beren lurralde propiorik ez zuten eta beren maltzurkeriaz beste zibilizazioetako kideak menderatuz bizirauten zuten. Antzekoak ziren Martin Luteroren iritziak ere: alemanen et xeetan, haien babesean bizi ziren juduak eta alemanen lurra, bideak, azoka eta kaleak erabiltzen dituzte. Printzeek eta gobernuek uzten zieten haiei beren poltsatik nahi zutena lapurtzen. Alemanak, menderatuak eta ustiatuak, beren diru propioaren eskale bi hurtzen ziren, juduen lukurreria zela eta (Olsen, 2012). II. Mundu Gerra osteko Nurenbergeko epaian, Hitlerren goi mailako ofizial batek esaten zuen juduen sinagogak erre egin behar zirela, suntsitu beharreko sugegorriak zirelako. Epaiketa horretan naziek milioika juduen erailketa justifikatu nahi izan zutenean, Luteroren Juduei eta haien gezurrei buruz liburua aipatzen zuten. Hans Hinkel erregimen naziko kazetariak esaten zuen naziek jarraipena eman ziotela Luterok hasi zuela iraultzari. Hitlerren Hezkuntza Ministroak, Bernhard Rust ek, esaten zuen Lutero hil ze netik ez zela halako gizonik izan, Hitler agertu arte; Rusten iritziz, Luteroren eta Hitlerren irakaspenak antzekoak ziren; horrela, Luteroren iritzien bidez, Hitlerren ekintzak zuritu nahi izan zituen (Steigmann Gall, 2003). Julius Streicher gerra amaitu ostean atxilotu zuten eta gerra krimenak egin izana egotzi zioten. Epaiketan esan zuen Martin Lutero ere akusatuen aulkian egongo zatekeela, haren liburua (Juduei eta haien gezurrei buruz ) kontuan hartu izan balitz epaian. Streicherrek pentsatzen zuen bera bezain erruduna zela Lutero eta hura baliatu zuen kontrako akusazioetatik bere burua defendatzeko. 1946ko urriaren 1ean gizateriaren kontra krimenen errudun aurkitu zuten eta urriaren 16an erail zuten Streicher (Wiener, 1999; Walker, 1996) Luteroren garaian Alemania hainbat printzerritan banatua zegoen eta hizkuntza alemana hainbat dialektotan banatua zegoen. Luterok alemanentzat hizkuntza batu bat sortu nahi izan zuen eta hura izan zen hizkuntza germano modernoaren jatorria. Luterok pentsat zen zuen hizkuntza alemanak bazituela beste askok ez zituzten baliabideak. Luterok alemanen profetatzat zeukan bere burua eta Alemaniaren batasunaren defendatzaile sutsu moduan agertzen zen; Biblia alemanera itzultzearen oinarrizko helburuetako bat aleman iarren hizkuntza literario komuna sortzea izan zen (Olsen, 2012). Hitlerrek ere Alemaniako pertsonaia handien artean kokatzen zuen Lutero: munduko gerragilerik handienetakoa eta historiako eraberritzaile handietako bat izan zen Lutero, Frederiko Handiaren ondoan. Naziek beren inspiratzailetzat eta lider e spiritualtzat hartzen zuten Lutero eta beren ekintzak justifikatzeko erabili zituzten Luteroren idatziak. Hainbat filosofo alemaniarrek Luteroren eragina izan zuten, estatuaren boterearen nagusitasuna aldarrikatze n zutenean, hiritarren eskubideen aurretik. Luterok eragin handia izan zuen Adolf Stoecker, Werner Naumann edo Adolf Hitlerrengan. Hitlerrek zioen goiz edo berandu boterea eskuratuko zutela eta Luterok bere bedeinkapena emango ziela. Hitlerren garaian pertsona batzuek pentsatzen zuten Hitler Luteror en berraragiztatzea zela. Elkarren bikitzat hartzen zituzten batzuek; ertzeko nazionalismo eta antisemitismoaren ordezkariak ziren biak, elkarri estuki lotuak (Wiener, 1999; Olsen, 2012). 1938ko azaroaren 10ean, Lutero jaio zen egunaren urteurrenean gertatu zen Alemanian Kristalen gaua ; gau horretan juduak erail, eskaparateak hautsi eta ehunka sinagoga birrindu zituzten (Paras, 2008). Nurenberg eko manifestaldien garaian Juduei eta haien gezurrei buruz liburuaren propaganda egin zuten naziek. 1941ean Eliza Ebanjelikoa erreformatu eta estatuarekin koordinatu nahi izan zuen Hitlerrek; urte horretako azaroaren 13an manifestaldi handi bat egin zuten koordinazio hori sustatzeko. Lutero juduen aur kakoa zen guztiz eta autoritate politikoak zioena obeditu behar zela sinesten zuen. Sineste horrek eramanda, luterotar askok Nazien ikuspegi antisemitikoa bereganatu zuten eta Hitlerri itsuki obeditu zioten (Shirer, 1960). Luterotar batzuk Naziei eutsi ba zieten ere, gehienek Hitlerri obeditu egin zioten (Paras, 2008). Esan daiteke Luterok Hitlerri bidea irekitzen lagundu zuela, horrelako asmorik izan gabe (Waite, 1977). Lutero eta Hitler biak ziren pertsona autoritarioak eta b iak izan ziren antisemita nabarmenak (Olsen , 2012; Fromm, 1941), biek zuten sentimendu nazionalista indartsua eta biek nahi zuten alemaniarrak nazio handi batean biltzea, baina bietako inork ez zuen lortu nahi zuena, lehen baino zatituagoa utzi baitzuten Alemania. Luteroren alderdi antisemita ezkutatzen saiatu dira haren aldekoak; baina, Lutero oso antisemita izan zen, eta adinean aurrera egin ahala, are eta antisemitagoa. Luterok juduen kontra eginik o testuak bortitzak eta trauskilak ziren, haien kontrako irainez beteak. Paras en iritziz (2008), Lutero deskribatzeko egokiagoa da, beharbada, antijudutarra zela esatea, antisemita zela esatea baino, antisemita terminoa XIX. mendean erabili baitzen lehen aldiz, arraza kontzeptuan oinarrituta; Lutero juduen aurka zegoen, baina arrazan baino gehiago oinarritzen zen ideia erlijiosoetan (Paras, 2008). Kristau luterotarrek Hitlerri eman zioten sostengua, gehien batean. Luterok zioen herriak ez zuela eskubiderik agintarien kontra altxatzeko, ez eta agintaria zuzengabea zenean ere. Garbi dago Luterok Hitlerrengan eragina izan zuela, agintari bidegabeei kon tra egiteko eskubidea ukatzen zionean jendeari; edo esaten zuenean jendea behartua zegoela agintarien gehiegikeriak eramatera, jasanezinak zirenean ere. Luterok esaten zuen agintariek gerra aginduz gero, herriak obeditu egin behar ziela eta haien alde borr oka egin behar zuela (Olsen, 2012). Lutero prest zegoen maite zituen germaniarrengatik hiltzeko eta beste horrenbeste gertatzen zen Hitlerrekin ere. Lutero eta Hitler pertsona zurrun eta autoritarioak ziren ( Erikson , 1958; Fromm, 1941) . Hitler beti izan zen zurruna eta autoritarioa. Lutero, berriz, ingurune zurrun batean hezi izan zuten, baina lortu zuen bere espiritua eliza katolikoaren debekuetatik askatzea eta Enperadorearen uztarpetik ihes egitea. Hala ere, protestantismoa ingurunea n ezarrita gero, printzeen aldeko jarrera hartu zuen; jarrera benetan autoritarioa hartu zuen bizi baldintzak hobetzea eskatzen zuten nekazarien kontra. Esan dezakegu Luterok ez zuela lortu uztarri autoritarioari ihes egitea, bizitzako uneren batean saiatu bazen ere ezarritako hertsapenetatik askatzen. Luterorentzat bateragarriak ziren askatasun espirituala eta mirabetza. Luterok ezin izaten zuen zalantza eta ziurtasun gabezia jasan; kontrako iritziak ezin izaten zituen eraman; kontra eg iten ziona anti Kristo bihurtzen zuen, Aita Santuarekin egin zuen moduan. Lutero eta kapitalismoa Erdi aroko katolizismoan elizak josten zuen gizakiaren eta Jainkoaren arteko harremanaren sarea. Erdi Aroan nolabaiteko ziurtasuna bazuen gizartean gizabanakoak, baina Errenazimenduan Erdi Aroko gizarte feudalaren egiturak behera etorri ziren; egitura horiek behera etorri zirenean, gizakia bakartua eta beldurtua sentitu zen; galdu egin zituen lehengo segurtasun, partaidetza edo kidetasun sentimenduak. Erdi Aroko egitura sozialaren egonkortasuna desagertu egin zen eta klase maila guztiak mugitzen hasi ziren. Gizabanakoak bere irizpideen arabera jokatzeko askatasuna lortu zuen. Gizarte berrian pertsona batek bere lanaren eta ahaleginaren bidez lor zezakeen beste estatus bat. Protestantismoan gizakiak bakarrik egin behar zion aurre Jainkoari, sinesmen esperientzia guztiz subjektibo batekin. Bakardade horretan bere kabuz pentsatu eta jokatzeko gaitasuna lortu behar zuen; modu askean jokatzen eta kritiko izaten ikasi behar zuen. Jainkoaren aurrean sentitzen zuen bakardade bera sentitzen zuen egitura ekonomikoaren aurrean ere. Errenazimendu garaian kapitalismo industriala eta merkataritza asko garatu ziren; garapen hori hirietako klase ertainetan oinarritu zen. Merkatari handiek ahalmena zuten prezioak nahi zuten moduan igotzeko eta jaisteko; aldiz, merkatari txikiak, nekazariak eta hirietako behartsuak egoera tamalgarrian zeuden. Merkatari txikiak haserre zeuden merkatari handien monopolioen kontra. Luterorentzat, errege eta printzeek debekatu egin beharko zituzketen merkatari handien neurri ekonomiko ankerrak. Luterok esaten z uen lukurreria gaitzetsi behar litzatekeela eta lukurreruari sakramenturik ez litzaiokeela eman behar. Gizarteko beheko klase mailakoek (hirietako behartsuek eta nekazariek) zapalkuntzaren amaiera, askatasuna, senidetasuna eta justizia aldarrikatzen zituzt en. Luteroren idatziek eragina izan zuten nekazarien matxinadetan, baina matxinada horiek ordena soziala arriskuan jarri zutenean, Lutero erdiko klase mailaren eta printzeen alde jarri zen. Erdiko klase mailakoek bazituzten behe klase mailakoek ez zituzten pri bilejio batzuk eta kapitalismoaren onurak erdiko klase mailako batzuek, aberats kapitalista berriek eta jaiotzetik aristokrata zirenek baliatu zituzten batez ere. Erdiko klase mailako batzuek kapitalismotik etekin handia lortu bazuten ere, klase maila hor retako jende gehiena bakarturik eta ezdeustasun sentimenduz beterik gelditu zen; kapitalismoaren abantailak baliatu ez zituztenek, boterea eta luxua eskuratu ez zituztenek erresumina, frustrazioa eta mehatxua sentitu zituzten (Fromm, 1941). XIII. mendetik XV. mendera arte Duns Scoto, Occam eta Biel ek gizakiaren ekintzek salbamenerako duten balioa azpimarratzen zuten. Gizakiaren borondatearen eta askatasunaren indarra defendatzen zuten. Jatorrizko bekatuak ez zuen gizakia erabat usteldu eta o ngia egiteko eta merituak irabazteko gai zen. Erdi Aroko Elizak borondate askea, giza duintasuna eta giza ahaleginaren balioa azpimarratzen zituen. Luterok gizabanakoen artean banatu zuen elizak zuen autoritatea; baina, gizakiaren ikuspegi ezkorra zuen; giza natura oinarrian txarra zela eta ongia egiteko askatasunik ez zuela esaten zuen. Luterok ezdeustasun sentimendua sentiarazi zion gizakiari; gizak ia Jainkoaren eskuetan tresna pasibo bat zela eta hark Jainkoaren aurrean egindako merituek ezertarako ez zutela balio esaten zuen. Luteroren ikuspegia bereganatzean, gizakiak galdu egin zituen bere buruarengan zuen konfiantza, bere harrotasuna eta bere du intasun sentimendua; hersturaz eta zalantzaz betea zegoen gizakia eta ziurtasunaren bila zebilen; gizakiak galdu egin zuen Erdi aroan zuen sentimendu nagusia, bizitzaren helburua gizakia zela sentiarazten ziona (Fromm, 1941). Luterok gizakiaren ezdeustasuna agirian utzi zuen eta haren itxaropenari irteera bat eman zion: bere ezdeustasuna onartzen bazuen, Jainkoak onartuko zuen; baina, horretarako ukatu egin behar zuen borondate askea zuela; borondate askearen aztarna guztiak ez abatu beharra zuen; Jainkoaren mendean erabat jartzen bazen, hark maitatuko zuen eta orduan bakarrik askatuko zen ezdeustasun sentimendutik. Luterok elizaren tiraniatik askatu zuen gizakia, baina Jainkoaren tiraniaren pean jarri zuen. Jainkoaren esanetara jartzen bazen bakarrik izango zen maitatua (Fromm, 1941). Luterok jarrera anbibalentea erakutsi zuen agintearen eta jendearen aurrean. Alde batetik, agintea miresten zuen eta, bestetik, haren kontra matxinatzen zen. Alde batetik, errespetatzen zituen agintearen kontra altxatzen ziren masak, berak ezarritako mugen barruan matxinatzen zirenean; baina gorrotatu eta mespretxatu egiten zituen beren kabuz matxinatzen ziren masak. Luteroren nortasunaren bereizgarri nagusia honako hau izan zen: zalantzak gainditzen lagunduko zion ziurtasunaren bila ibili zen konpultsiboki . Ziurtasuna bilatzeko bere nortasun indibiduala deuseztatu zuen eta kanpoko botere indartsu baten mendean jarri zen; kanpoko botere hori Jainkoa zen eta haren mendean jarrita lortuko zuen ziurtasuna. Baina, Jainkoaren aurrean ezdeusa zela onartzeak bere buruan zuen konfiantza galtzera eraman zuen; bere duintasuna eta harrotasuna galdu zituen (Fromm, 1941). Aurrerantzean, Jainkoarengan konfiantza izateko, bere buruarengan zuen konfiantza galdu behar zuen. Gizakiaren bizitzaren helburua ez zen haren salbamena izango, kanpoko helburuen mendean geratuko zen. Horrela, Calvinorentzat eta Luterorentzat ekintza onek ez zuten gizakia salbamenera eramaten. Gizakiaren bizitzaren asmoa Jainkoaren aintza zen. Gizakia ezdeusa zen eta bereak ez ziren asmoen mende jarri behar zuen bizitza. Gizakiak segurantza lortu nahi bazuen, apaldu eta besteen mendean jarri behar zuen. Lu terorentzat eta Calvinorentzat, gizakia berez gaiztoa zen; alferrikakoak ziren haren ahaleginak. Egitura ekonomikoaren edo Führer en baten esanera bere bizitza jartzeko prest zegoen gizakia; lanean eta ahaleginean oinarrituta, kapitala pilatu: horra hor bi zitzaren helburua. Hori zen gizakiak egin behar zuena, Luterorentzat eta, batez ere, Calvinorentzat. Ahalegin horrek haren patua aldatzen ez bazuen ere, ahalegina egiten zuen gizakia aukeratuen taldekoa bihurtzen zuen. Lurreko bizitzan arrakasta izatea sal bamenaren adierazle moduan interpretatzen zen (Fromm, 1941). Erdi Aro amaieran gizakiak gizarteko ziurtasuna galdu zuen eta indar ekonomiko berrien mehatxuaren pean geratu zen. Erdi Aroan gizakiaren esanetara zegoen kapitala; Errenazimenduan gizakia jarri zen kapitalaren esanetara. Jarduera ekonomikoa bizitzarako bitartekoa zen Erdi Aroan; Kapitalismoan, berriz, jarduera ekonomikoa eta irabazia gizakiaren bizitzako helburu bihurtu ziren. Aurrerantzean, ekoizpen ekonomikoaren helburuak lortzeko bitarteko bihurtu zen gizakia (Fromm, 1941). Calvinok ukatu egiten zuen gizakien berdintasuna eta elkartasuna; garbi bereizten zituen salbatuak izango zirenak eta kondenatuak izango zirenak. Calvinok Luterok baino garrantzi gehiago ematen zion gizakiaren ekintzari eta ahaleginari. Ahaleginak egiteko gai bazen, hautatuen taldekoa zela demostra zezakeen; munduan arrakasta izatea zen salbamenaren ikurretako bat. Salbamenari buruzko ziurtasunik ez zuenak ekintza frenetikoan murgildu behar zuen, horrek bakarrik emango baitzion sosegua; etengabeko jarduera obsesiboaren bidez bakarrik gaindi zitekeen ezdeustasun sentimendua; norbere patuari buruzko zalantzak ahaleginaren bidez gainditzen ziren. Munduan lortutako arrakastaren bidez aurreikus zitekeen norberarentzat ezarrita zegoen patua. Calvinorentzat, lana e ta jarduera helburuak ziren, ez ziren beste helburuak lortzeko bitartekoak. Lanerako joera konpultsiboa nagusitzen zen gizakiarengan eta bere buruaren mirabe bihurtzen zen gizakia. Predestinazioaren teoriaren bidez gizakiak bere ezdeustasuna onartzen zuen; ezin zuen bere patua alda zezakeen ezer egin. Hautatuen taldekoa zela pentsatzeak bakarrik emango zion salbamenaren ziurtasuna (Fromm, 1941). Luteroren familiak meatzarien munduan ziurtasun gabezia eta arrisku handia bizi izan zituen. Esperientzia horren ondorioz, pentsatzen zuen ezer ez zegoela bere eskuetan, eta Jainkoarekin tratuak egiteko garaian bitartekorik eta estrategia arrakastatsurik e z zegoela. Jainkoaren aurrean bakarrik aurkitzen zela (Roper, 2006). Arrakastarik izan ez zuen erdiko klase mailako pertsonek goi klase mailako jendearekiko, aberats kapitalistekiko gorrotoa eta bekaitza sentitzen zituzten, baina etorkizun oparo baten itxa ropena zutenez, gizarteko egiturak ez zituzten hankaz gora jarri nahi; aberatsen kontrako etsaitasuna bigundu behar zuten; ezin zituzten gorrotoa eta bekaitza zuzenki adierazi; etsaitasun hori dirudunen kontrako enbidia eta sumindura moral moduan agertuko zen. Alde batetik, besteen kontrako sumindura, gorrotoa eta mespretxua eta, bestetik, bere buruaren kontrako etsaitasuna agertuko zituzten. Kanpotik ezarritako eskakizunak barneratu eta kontzientzia moduan agertuko zituzten. Luterok eta Calvinok etsaitasun hori ordezkatzen zuten (Fromm, 1941). Calvinok eta Luterok ezberdin pentsatzen zuten. Calvinoren eraikuntza teorikoan aurrez ezarritako patuaren teoria giltzarria zen; teoria horren arabera, Jainkoak gizon batzuk salbatu eta besteak kondenatzen zituen. Salbamena eta kondena ez ziren gizakiak o ndo edo gaizki jokatzearen emaitza. Gizakia jaio aurretik Jainkoak ezarria zeukan haren patua. Maitasunaren eta justiziaren arrastorik ez zuen tirano bat zen Calvinoren Jainkoa; gizaki batzuk salbatu egiten zituen eta besteak kondenatu. Patu hori jaiotzare n aurretik erabakita zegoen, eta predestinatuak ezin zezakeen ezer egin patu hori aldatzeko (Fromm, 1941). Protestanteentzat dirua aurreratzea beharkizun moral bat zen eta Calvinorentzat aberasten zena salbatua izateko predestinatua zegoen. Aldiz, Luterorentzat, kristauak jadanik salbatuak zeudenez, komunitatearen alde lan egin behar zuten, aberastasuna pilatu ordez; mozkina ateratzea ez zen helburua, aberastasuna birbanatzea baizik. Calvinok Luterok baino garrantzi gehiago ematen zion giza ahaleginari, ez ahalegin horrek gizakiaren patua aldatuko zuelakoan, baizik munduan arrakasta izatea salbamenaren ikur zelako. Salbamenari buruzko kezka gainditzeko bitartekoa zen ekintzarako eta lanerako joera inpultsiboa. Aurrez determinatua zegoen patua aurreikusteko m odu bat zen munduan arrakasta lortzen saiatzea (Fromm, 1941). Calvinorentzat, erlijioaren sustraia gizakiaren ezintasunean oinarritzen zen. Gizakia apaltzea eta haren harrotasuna suntsitzea beharrezkoak ziren Jainkoaren indarra ziurtatzeko. Gizakia ez zen bere buruaren jabe. Gizakiaren deliberoak eta ekintzak ez zu ten arrazoian edo borondatean oinarritu behar. Gizakiak bere buruaz ahaztu eta Jainkoaren arabera bizi eta hil behar zuen. Bere aurretik zihoan Jainkoak gidatu behar zuen gizakia. Gizakiari eraman ezina gertatzen zitzaion herstura egoera, ezintasun eta ezd eustasun sentimendua eta norbere patuari buruzko zalantza etengabea. Kalbinismoaren arabera, ziurtasun gabezia hori gainditzeko, jarduera inpultsibo eta frenetikoan murgildu behar zuen gizakiak; etengabeko jardunak bere herstura, zalantzak eta ezintasunak gainditzen laguntzen zion. Lana eta jarduera bizitzaren ardatz bihurtu ziren (Fromm, 1941). Martin Luteroren bereizgarri psikologikoak 1505eko uztailaren bian Stitternheim en, Erfurtetik hurbil, ekaitz bat gertatu zen eta Luteroren ondoan tximista batzuk erori ziren. Lutero komentura sartzera eraman zuen arrazoi hurbila haren inguruan eroritako tximista horietan aurkitu behar da (Abellán, 1990). Tximistaren erasoaren pean lurrera jausi zen Lutero eta Santa Anari agindu zion fraide sartuko zela, esperientzia horretatik bizirik irteten bazen. Bizirik atera zen, baina izu ikara eraso bat jasan zuen. Erfurt eko unibertsitatea utzi zuen, aitare n baimenik gabe eta 1505eko udan Erfurt eko agustindarren monasterioan sartu zen, 21 urte zituela (Abellán, 1990). Luteroren aitak esana zuen Martinen komenturako sarrera deabruaren amarru baten ondorioa izan zitekeela. Komentuan egun batez Meza Nagusia entzuten zegoen Lutero, fraideen koruan, zalantzaz eta alhaduraz beteta; Ebanjelioan deabruak hartutako gizakiaz hitz egiten zen (Mateo 9:32 33); une horretan, Luterok ondoez eraso bat izan zuen, negar eta aihen histerikoekin lurrera erori zen, eta zoro baten moduan jokatu zuen, deabruak hartua ez zegoela esanez: “Hori ez naiz ni!, hori ez naiz ni!” (Non sum!, Non Sum!). Luterok esan nahi zuen bera ez zela aitak esaten zuena, hots, deabruak hartutako pertsona. Pasarte hori identitatearen galeraren paroxismo epileptoide moduan, krisi histeriko baten edo krisi psikotiko baten moduan ulertu izan da (Reiter, 1937); krisi hori gertatu zen Luteroren komentuko bizitza arazoz betetzen hasi zenean. Erikson en iritziz, koadro psikotikoen edo mugako koadroen antzeko eraso eta konbultsioak bizi izan zituen Luterok (Erikson, 1958). Luteroren biografo askok haren sufrikarioa kanpoko presioei egozten badiete ere, Luteroren sintomak ez ziren mugatu haren bizitzako garai jakin batera. Paul Reiter entzat Luterok bere bizitzan zehar barne herstura, nahaste bipolarra eta nahaste psikotikoak izan zituen eta koruko erasoa psikopatologia larriaren adierazle zen (Reiter, 1941). Ian Osborn en (2008) arabera, akademiko guztiek onartzen dute Luterok barne herstura, obsesioa eta depresioa jasan zituela bizitza osoan zehar, neurri handiagoan edo txik iagoan (Reiter, 1937). Gaixotasun mentalak eginkizun esanguratsua bete zuen Luteroren bizitzan zehar. Erikson en arabera (Erikson, 1958), nerabezaro amaieran identitate krisi moduko batetik iragan zen Lutero eta krisi horretatik Staupitz en terapeuta lanari esker irten zen. Mart in gaztea aitaren eta Jainkoaren autoritateen krudeltasunak zapaltzen zuen eta deabruak hartua zegoen; baina Lutero heldua saiatzen zen aitaren, Aita Santuaren, Enperadorearen eta deabruen atzaparretatik askatzen. Hogeita hamabost urterekin, Staupitz en atzetik Corpus Christi eguneko prozesioan zihoala, izuikara, izerdi eta zorabio eraso bat izan zuen Luterok (Erikson, 1958). Staupitz eta Kristo aitaren irudiarekin lotzen zituen. Jainko aitaren irudiarekin erlazion atuak zeuden Luteroren nahasteak; Jainko aitarekin zuzenki, bitartekaririk gabe, harremanean jartzen zenean sortzen zen nahastea. Meza berriko gertakarian eta Eisleben go prozesioarenean, Kristo presente zegoen, eta gertakari bietan aitaren irudia ere pres ente zegoen: meza berrian aita presente zegoen eta prozesioan, aitaren irudi zen Staupitz eta Kristo presente zeuden. Staupitz en aurrean Luterok sentitzen zuen barne herstura aitaren irudi anbibalentearen transferentziak sortzen zuen barne herstura zen. L uterok jarrera anbibalentea zuen Staupitz en aurrean: alde batetik miretsi egiten zuen eta begirunea zion; beste aldetik hotz eta berotasun gabeko pertsona moduan deskribatzen zuen. Staupitzek prozesioan zeraman Kristoren irudiak afektu positibo eta negati boak eragiten zituen Luterorengan. Staupitz ek terapeuta eta zuzendari espiritual lanak betetzen zituen Luterorekiko (Roper, 2010; Erikson, 1958). Lutero monasterioan sartu zenean giro matriarkal batean babestu zen; monasterioko bizitzan segurantza sare bat eraiki nahi izan zuen Luterok. Mariaren bitartekaritzaz, haragia menderatu eta Jainkoaren botere traszendentea leundu nahi zuen. Staupitz beregan dik urruntzen ikusi zuenean, Luterok esan zion haren isiltasuna bidegabea zela, baina eskerroneko zela harekiko, Ebanjelioa aurkitzen lagundu ziolako. Erreforma etorri zenean, Staupitz beste ordena batera aldatu zen eta eliza katolikoaren barnean jarraitu zuen. Staupitzek askotan babestu zuen Lutero, baina hark alde egin zuenean, Bugenhagen ek hartu zuen Luteroren aitorlearen lekua; hark babestu zuen, esate baterako, 1527ko krisialdia izan zuenean. Staupitz ek ere, hiltzear zegoenean, esan zuen Lutero asko maitatu izan zuela. Ikaslez, zerbitzariz, bisitariz eta lagun leialez inguratuta bizi izan zen Lutero Wittenberg en: Bugenhagen, Jonas, Melanchthon, Dietrich, Rörer, Cruciger . Unibertsitateko lanean eta predikari lanean zentratuta bizi izan, baina gutun bidezko harremanek ere toki handia izan zuten haren bizitzan. Wittenbergeko unibertsitatea hazten zihoan heinean, ikasle ohi eta akademiko asko hiriko zinegotzi bihurtu ziren e ta politiko eta akademikoen sare zabal bat eratu zuten. Luterok depresioaldi asko izan zituen eta sentikortasun berezia eduki zuen malenkonia sufritzen zutenak kontsolatzeko, hala nola, Weller anaiak kontsolatzeko (Roper, 2010; Erikson, 1958). Bere etsaien arabera, tripa zakua eta mozkortia zen Lutero. Nerbioetatik eta giltzurrunetatik sofritzen zuen. 1523tik aurrera nerbio gaixotasuna izan zuen: zorabioak, belarrietako soinuak, lo egin ezina. Nahaste fisikoak ere izan zituen: ziatika, ultzerak hortzetako mina, bihotzeko palpitazioak, insomnioa, harriak. 1527an depresio pasarte batean arazo fisiologiko zorrotzak izan zituen . 1532ko otsailean buruko minak eta zorabioak izan zituen. 1532 eta 1533an izterrean gaizki zikatrizatutako zauri bat zeukan. 1535eko apirilean osasun arazoez kexatzen zen. 1535eko abuztuan oso zahartua sentitzen zen eta 1536ko otsailean bertigo eraso bate k sermoia botatzea eragotzi zion Torgau n. 1537ko urte hasieran koliko nefritiko bat jasan zuen Esmalkadan. 1540an katarro bortitz bat jasan zuen. 1541eko urtarrilaren 9an bere osasun ahulaz kexatzen zen; ezkortasuna nagusitu zen harengan, bizit zaz aspertua zirudien eta heriotza desiratzen zegoen. 1541eko apirilean hainbat sintoma eta minez kexatzen zen; ezinezkoa iruditzen zitzaion borroka gogor hori eramatea; alferrikako hilotz bat zela esaten zuen. 1541eko maiatzean esaten zuen belarria sendat u zitzaiola, baina buruan oinazeak zituela; beti katarroz, mukiz eta karkaxaz betea izan zela; umore txarrez eta malenkoniatsu zegoela. 1542ko urtarrilean idatzi zuen bere lehen testamentua. 1542 43ko neguan burua astuna sentitzen zuen eta munduaz aspertua zegoen; 1543ko urtarrilean eta otsailean idatzi zuen buruko minek ez ziotela uzten irakurtzen eta idazten. 1543ko maiatzean zahartua sentitzen zen eta ekainean hiltzeko gogoa erakusten zuen. 1543ko azaroan buruko minak itzuli zitzaizkion eta hankako zauri a okerragotu zitzaion. Etengabe kexatzen zen buruko minez: 1544ko otsailaren hasieran ere buruko minen eraso bortitz bat jasan zuen. Ez zen gai edan gabe lana egiteko. Bizitzaren azken aldian hankako zauriak zalgurdian ibiltzera behartzen zuen; unibertsita tera eta elizara joateko ere zalgurdia erabiltzen zuen, bertatik bertara egon arren (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). Krisialdi horiek guztiak izanda ere, Luterok jarrera dinamikoan agertzen zuen, tarteka tarteka; tentsio neurotikoa eta beheraldi zorrotzak jasaten bazituen ere, lanerako indarra ateratzen zuen eta ekoizpen handiko fase batzuk izaten zituen (Erikson, 1958) . Pertsonaren bereizgarriak sarritan aldatzen dira deskribatzailearen ikuspegiaren arabera. Martin Luteroren bereizgarriak ere aldatu egiten dira biografia egin duenaren jarreraren arabera. Batzuentzat irudi erraldoia zen Luterorena, beti egiarekin konpromet itua zegoena. Beste batzuentzat, Lutero ezegonkorra zen eta interes aldakorren arabera aldatzen ziren haren iritziak. Ikerlari batzuentzat zaila da XVI. mendeko pertsona baten bereizgarrien deskribapen zehatza egitea hogeita batgarren mendean. Baina, beste batzuen arabera (Jasko, 2014), Luteroren bizitzako gertaera askoren eta haren izaerako bereizgarri askoren berri badugunez, haren osasun mentalaren erretratu psikologiko eta historiko bat eta behin behineko diagnostiko bat egin liteke, psikopatologiaren, teologiaren eta historiaren ekarpenak kontuan hartuta. Nortasun erlijiosoa. Fedea eta grazia nagusi Kiefl en arabera (Kiefl, 1917), Luterok nortasun erlijiosoa zuen. Luteroren bizitzako alderdirik sakonena erlijioa izan zen; Jainkoarekiko harremanari eman zion garrantzirik gehiena bere bizitzan. Haren idatzi, gutun eta solasaldi nagusiak erlijioaz izan z iren eta haren bilakaera arrazoi erlijiosoek azaltzen dute. Bere atsekabe fisiko eta psikikoei zentzua emateko ideia espiritualak erabiltzen zituen Luterok, nahaste mentalak ulertzeko metodo zientifikorik ez zegoelako. Malenkonia eta gaixotasunak deabruare n lan moduan eta espiritualitatearen ikuspegitik ulertzen zituen (Luther, 2004). Gizakiak justifikazioa sinesmenaren bidez lortzen zuela aurkitu bitartean, Jainko zigortzaile baten ideiak estutu zuen Lutero. Ezin zuen ahantzi erruduna zela eta kondenatua izango zela. Salbamena lortzen ahalegindu zen komentuan, baina sakrifizio guztiak egin arren, infernuak eta deabruak sortutako izuaren mendean bizi izan zen, harik eta justifikatzen gaituen Jainkoaren ideia aurkitu zuen arte. Luteroren iritziz, gizakia bekatari sentitzen zen Jainko izugarriaren aurrean. Luterorentzat, kristauek, bataiat uak zeudenek ere, bekatari izaten jarraitzen zuten; gizakiaren ekintzak bekatu ziren, itxuraz onak ziruditenean ere. “Dorreko esperientzian” ikusi zuen Luterok sinesmenak justifikatzen gaituela; handik aurrera, Luteroren teologiaren ardatza fede bidezko justifikazioa izan zen. Kristok bekatuak bere gain hartu zituen eta bere burua bekatu bihurtu zuen, Jainkoaren haserrea baretzeko eta gizakia justifikatzeko edo salbatzeko. Luterorentzat Eskriturak ziren teologiar en eta jardueraren autoritate bakarrak; Eskriturak interpretatzeko ez zegoen tradizioaren eta elizaren irizpideen beharrik; norberaren irizpideak nahikoa ziren. Humanistek pentsatzen zutenaren kontra, Luterorentzat gizakia kateatua zegoen eta ez zuen erabakiak hartzeko askatasunik. Luterorentzat, gizakia ezin zen bere kabuz bekatutik askatu eta horrek porrot sentimendua sortzen zuen. Gizakiak ez zuen salbamenera eramango zuen erabakimen askerik; gizakia Jainkoaren edo Deabruaren borondatearen gatibu zen eta dena halabeharrez egiten zuen. Beraz, halabeharra zen, eta ez erabakimen askea, pertsonaren jokaera erabakitzen zuena. Jainkoa zen onaren eta txarraren egilea. Merezi ez zutenei zemaien zoriontasuna eta merezi ez zutenak zigortzen zituen (Lutero, 1557 ). Lutero bereizi egin zen teologia eskolastikotik, hark justiziari, legeari eta zuzenbideari lehentasuna ematen baitzion graziaren aurretik. Luterok Jainkoarekiko harremanetatik justiziaren eta legearen ideia baztertu eta graziaren ideia jarri zuen nagusi. Luterok gainditu egin nahi zuen erruduntasuna sortzen zion erlijioa; sinestunaren onarpena erraztuko zuen erlijioa sortu nahi izan zuen. Luterorentzat, gizakiaren sinesmenak zuen garrantzia, ez gizakiaren ekintzak edo jokaerak; bekatua eta heriotza ez zire n gizakien ekintza onen bidez gaindituko, gizakiek Kristorengan zuten fedearen bidez baizik. Grisar jesulagunaren arabera (Grisar, 1931), Luterok gizakiaren ekintzak baztertu et a erlijioa sinesmenean oinarritu zuen. Jainkoarekin harremanean jartzeko gizakiak ez zuen merituak pilatzen jardun beharrik; jatorrizko bekatuak bekatari izatera predestinatzen zuen gizakia eta horrek erruduntasuna sortzen zion. Kristo zen munduko bekatuak garbitzen zituena; fedeak justifikatzen zuen gizakia. Jainkoak ez zuen gizakien ekintza onen beharrik; gizakiaren bekatuek g arrantzirik ez zuten. Luterok esaten zuen i ndar handiz bekatu egin behar zela eta are kemen handiagoz sinetsi behar zela. Teologia berri horrek Jainko ankerraren tiraniatik askatu bazuen ere, Luterok ez zuen benetako atsedenik lortu bere erlijioan; praktikatzen zuen teologiak ez zuen askatu nahaste obsesibo konpultsibotik. Luterok jarrera anbibalentea izan zuen bere bizitzan zehar. Alde batetik pentsatzen zuen b enetako ebanjelioa predikatzeko hautatu zuela Jainkoak; alemanen profeta zela; aurreko inork ez bezala zekiela zer zen ebanjelioa; aspaldiko mila urtetan inork ez zuela izan berak zuen dohainik. Beste aldetik, bizitzan zehar kezkaturik jarraitu zuen, bere irakaspen eta sermoiek pertsona batzuk desbidera zitzaketela pentsatzen baitzuen; bere erruz pertsona asko galbidera joan zitezkeela pentsatzeak errudun sentiarazten zuen Lutero (García Villoslada, 1973) Vatikanoko artxibista zen Denifle k Luteroren eta luteranismoaren azterketa bat egin zuen. Haren iritziz (Denifle, 1904), Erromatarrei egindako gutunaren komentarioak argi berria jaurtikitzen zuen Luteroren izaerari buruz. Lutero ez zen fraide eredua izan; joera eraman ezinek bultzatuta, nekatu egin zen bere salbamena eguneroko borrokaren bidez lortzen. Seriotasun moralari eta borondate askeari uko egin zion. Fraide er laxatutzat zeukan Deniflek Lutero. Baina, Strohl en arabera (Strohl, 1962), Luteroren teol ogia ez zen Jainkoaren haserreari ihes egin nahi zion gizon ustel eta mozkorti batena, baizik gizon arduratsu eta apal batena, absolutuaren bila zebilen gizon batena. Cefalurentzat Luterok ez zuen gaixotasun mentalik; erlijioak baldintzatutako obsesioak bakarrik zituen. Cefaluren iritziz, Luterok ez zituen betetzen nahaste nahaste obsesibo konputsiboaren bereizgarriak (Cefalu, 2010). Horregatik esaten zuen eskrupulositatea zuela; Luteroren obsesioak gai erlijiosoetan zentratzen ziren nagusiki eta hori normala zen, erlijioak indar handia zuen gizarte batean bizi baitzen. Ikerketa transkulturalek erakutsi du tenez, pertsonaren ingurunearen araberakoak izaten dira obsesioen edukiak: kultura sekularretan kutsadura obsesioak agertzen dira eta kultura erlijiosoetan gai erlijiosoekin loturiko obsesioak. Cefaluren arabera ( Cefalu, 2010), Luterok gaixotasun mentala z uela esatea historia kontuan ez hartzea da, eskrupulositate mota hori Erdi Aroan normala baitzen. Alde horretatik, prekauzioz jokatu behar da irudi historikoak diagnostikatzean. Bretch en arabera ( Bretch, 1985 1993 ) lehen itxura batean Luterok ezin zuen patxadarik bilatu eta horrek patologikoa dirudi, baina fraideak iraganeko bekatuez kontziente izatera bultzatzen zituzten; Lutero ez zen horrela jokatzen zuen bakarra; pietatezko atmosferaren zati zen. Luteroren portaera eskrupulosoa presio erlijiosoaren ema itza moduan ulertzen zuten Bretch ek eta Cefaluk. Aitortzari buruzko garaiko dotrinek eta praktikek eraman zezaketen Lutero obsesio horietara. Edozein modutan, Lutero bezalako asko zeudela esateak ez zuen esan nahi Luterok nahaste mentalik ez zuenik. Erdi Aroan eskrupulositatea normala izan zitekeen, baia jende gehienak ez zuen jasaten Luterok jasan zuen mailako eskrupulositaterik. Beraz, Luterok ere, beste pertsonaia historiko askoren moduan, gaixotasun mentala jasan zezakeen. Eskrupulositatea eta alhadurak nah aste klinikoaren bereizgarriak dira, ez nahaste erlijiosoarenak; gizarte erlijiosoek, obsesioak sortu baino gehiago, obsesioen edukia dete rminatzen dute. Obsesioak patologiko bihurtzen dituena sintomen maiztasuna eta zorroztasuna da, ez sintomen edukia. Luteroren obsesioak patologikoak bihurtzen zituena haien larritasuna eta maiztasuna da, ez haien edukia. Luteroren eskrupulositateak desager tu egin beharko zukeen konbertsio teologikoa izan zuenean, inguruko presioaren ondorena izan balitz, baina Luteroren obsesioak, eskrupulositatea eta depresioa ez ziren inoiz desagertu, bizi zen artean. Iduri du, beraz, Luteroren obsesioek haren konstituzio psikologikoarekin zutela zerikusia, eta ez kanpoko eraginarekin edo presioarekin (Jasko, 2014; Osborne, 2008). Luteroren kasua muturrekoa zen, Staupitz bera ere deskontzertatua baitzegoen Luterorekin; Bainton ek zioenez, Staupitzek ezagutzen zituen gaixotasun espiritualentzako erremedioak (Bainton, 1950). Lutero eskerroneko zen Staupitzi buruz. Esaten zuen hura bid elagun izan ez balu, obsesio eta tentazio horiek gainditu egingo zuketela eta aspaldian infernuan egongo zatekeela (Stork, 1857). Staupitzek arindu zezakeen Luteroren barne herstura neurri bateraino, baina ez zituen ulertzen Luteroren borrokak eta zergatik jarraitzen zuen kezkaturik. Luteroren sufrikarioak teologikoki eta espiritualki ebatzi ezin zituenean, Staupitzek esaten zion haren sufrikarioak beharrezkoak zirela, ulertezinak baziren er e, Jainkoaren asmoak betetzeko. Horrek itxaropena, iraupena eta inspirazioa eman zion Luterori. Staupitz kontziente zen bai Luteroren sufrikarioaz, bai haren distiraz. Horregatik bidali zuen Lutero Teologiako doktoratua egitera, Wittenberg eko unibertsitat era. Haren dardarak lasaitzeaz gain, haren energiak sormenera zuzendu behar zituen, Teologia Biblikoko katedran jarrai ziezaion (Bainton, 1950). Luteroren nahaste mentala Luterok bizitza gatazkatsua izan zuen. Luzea izan da Luterori buruz ikerlariek egindako diagnostikoen zerrenda: barne herstura orokortua, nahaste bipolarra, depresio nagusia, nahaste obsesibo konpultsiboa, espektro emozionaleko nahastea . Ikerlarien arabera, bizitza osoan jasan zituen Luterok obsesioak, barne herstura, goraldi eta beheraldiak; baina, adostasunik ez da ikusten hari gaixotasun mentala egozterakoan. Diagnostikoen sailkapena egiten hasita, akademiko protestanteak eta akademiko katolikoak bereiz genitzake. Akademiko batzuek Luteroren nahasteak gutxiagotu egin dituzte. Beste akademiko batzuek Luterori hainbat nahaste egozten dizkiote. Mendeetan zehar katolikoek esan dute Luteroren oreka psikologikoa ezegonkorra zela eta ezin zuela gogoeta zuzenik egin. Katolikoen tradiziotik datorren Johannes Cochlaeus ek 1549an Luterori buruzko ikerketa bat idatzi zuen eta esan zuen hark epilepsia eduki zezakeela, deabrutua zegoela, nahaste psikologiko sakon bat edo gaixotasun mental bat (depresioa, nahaste bipolarra) zuela (Jasco, 2014; Roper, 2010; Cochlaeus, 2002). Akademiko protestanteek Luteroren teologia defendatu eta katolikoen kontra erreakzionatu zuten; besteak beste, Erik Erikson en kontra. Erikson en Young Man Luther liburuaren kontra Lewis Spitz ek Psychohistory and History: the case of Young Man Luther (Spitz, 1973) idatzi zuen. Protestanteek, oro har, ukatu egin izan dute Luterok arazo psikologiko esanguratsurik zuenik. Baina, badira azterketa zehatzak egin dituzten protestanteak ere, hala nola, Ian Osborn. Jaskoren arabera (2014), akademiko guztiek onartzen dute Luterok barne herstura, obsesioak eta depresioa izan zituela bizitza osoan, gehiago edo gutxiago. Baina, biografo askoren arabera, Luterok kanpoko gertaera eta presioengatik zituen arazo psikologikoa k. Jaskok besterik pentsatzen du; haren iritziz, Luterok jasan zituen barne herstura, obsesio eta depresioak esan nahi dute hark gaixotasun mentala pairatu zuela eta gaixotasun mental horrek funtzio esanguratsua bete zuela Luteroren ekarpen teologikoetan; Luterok erlijioaren eta teologiaren munduan egindako ekarpenak estuki loturik daude haren gaixotasun mentalarekin (Jasko, 2014). Nahaste obsesibo konpultsiboa Erfurt eko monasterio agustindarrean emandako denboraldia Luteroren bizitzako okerrenetakoa izan zen. Eskakizun fisiko eta espiritual zorrotzak ziren hangoak. Luterok muturrera eraman zituen praktika aszetikoak eta portaera patologikoak erakusten hasi zen (Jasko, 2014). Luterok marko espiritual baten barnean ulertzen zituen bere nahigabe psikiko eta fisikoak: malenkonia eta gaixotasuna deabruaren lanaren emaitza moduan ulertzen zituen. Horregatik, bere nahigabeak bide espiritualetatik gainditzen saiatu zen (Luther, 2004). Lutero bere garaiko erlijio zigortzailearekiko oso sentibera zen; b uruan etengabe zebilkion bekatuaren ideia; errudun sentitzen zen; komentuan alferrik zegoela eta obra on guztiak alferrikakoak zirela iruditzen zitzaion. Egunero aitortu arren, atsedenik ez zuen aurkitzen. eta bere erremedio propioak asmatu zituen alhaduren eta erruduntasun sentimenduari ihes egiteko (Bretch, 1985 1993 ). Txikitan herabea, basatia, mesfidatia, atsekabetua eta jarrera defentsiboa zuena izan zen Lutero eta haren gurasoek diziplina zorrotza erabili zuten. Luteroren haurtzaroa zoritxarrekoa izan zen, gurasoak zorrotzegiak zirelako eta Jainko mendeku zalearen ke zka gehiegi zuelako. Gurasoen tratu txarrek eragina izan zuten Luterok autoritateari zion beldurrean; Jainkoa eta Kristo epailari zorrotz moduan ikusten zituen. Hezkuntza hertsiari egozten zizkion Luterok bere nahasteak eta asaldurak. Diziplina hain zorrot zaren eraginez, gurasoengandik aldendu zen Lutero. Umetan barne hersturatua izan zen; gaztetan, tristea; komentuan, alhaduraz betea; heldutan, zalantzaz eta tristuraz betea. Martinek gurasoen etxea utzi zuenean superni zorrotz bat zuen; obedientzian aurkit uko zuen bere identitatearen zentzua. Otordu osteko solasaldietan Luterok esaten zuen haurrak ez zirela zigortu behar gogorki, bere aitak eta amak egin zuten moduan (Erikson, 1958). Eskolako hezkuntzari zegokionez, Latineko klaseetan zigor fisikoak jasaten zituen, alemanez hitz egiteagatik.”Lupus” moduan izendatutako ikasleak ezkutuan apuntatzen zituen alemanez hitz egiten zutenen izenak, eta astearen amaieran irakasleak zigorkada bat ematen zion ikasleari, arauen kontra egindako hutsegite bakoitzagatik (Erikson, 1958). Luterok hainbat zigorkada jasotzen zituen (Bainton, 1952). Luterok zioen Monasterioko bizitza aukeratzeko arrazoietako bat familia girotik alde egin eta monasterioan babestea izan zela ( Bretch, 1985 1993; Oberman, 1992) . Lutero etengabe sofritzen egon zen, baina ez monasterioan bakarrik; bizitza osoa doluan eta tristuran eman zuela esaten zuen ( Smith. 1911). Ikertzaile batzuen ustez, gurasoengandik eta irakasleengandik jasotako tratu txarrengatik izan zituen Luterok nahaste psikologikoak; oso sentibera zen eta umore aldaketa (goraldi eta beheraldi) bortitzak jasaten zituen; egoskorraldiak eta matxinada aldiak izaten zituen Luterok (Olsen, 2012; Bainton, 1952). Preserver Smith en arabera, Luteroren neurosiaren jatorrian honako faktore hauek egongo lirateke: txikitan jasotako sineskeriak eta hautzaroko heziketaren gogortasuna; alkoholismoaren eragina; Ediporen ko nplexua. Beste ikertzaile batzuen ustez (Bretch, 1985 93), Luteroren hezkuntza mota normala izan zuen; hari haurtzaroan emandako tratuan ezer anormalik ez zegoen; normala zen garai haietan diziplina fisiko zorrotza, bai eskolan eta bai etxean, eta haur gehienak ez zituen horrek traumatizatzen. Luterok bere haurtzaroko inguruneari buruz esandako gauza negatibo apurrek ez dute egiaztatzen haurtzaroko tratu txarrek eragindako kalte emozionalaren teoria ( Bretch, 1985 93; Oberman, 1992). Bretch en arabera, Luterok haurtz aro normala izan zuen arren, oso sentibera zen; sentiberatasun hori zela eta besteek baino gehiago sufri zezakeen eskolako hezkuntza praktikarekin ( Bretch, 1985 93). Bainton, Bretch eta Oberman en arabera Luteroren tenperamentua ezin egotz dakioke haren ingurunearen eraginari; haren herentziako alderdiren bati egotzi beharko litzaioke. Luteroren barne herstura nahasteen jatorrian osagai genetikoak zeuden. Luterok modu desproportzionatuan erantzuten zien gertaerei; haur oso sentibera izanik, deabruaz oso kez katua zegoen; harentzat deabrua errealitate bat zen; haren barne herstura esperientzietan eginkizun esanguratsua betetzen zuen deabruak (Osborn, 2008). Lutero deabruaz kezkatua zegoen, garai hartan beste askoren moduan, baina haren deabruarekiko kezka norm ala baino handiagoa zen. Bere osasun arazo guztiak deabruaren ekintza zirela pentsatzen zuen. Obsesioz beterik zegoen: Aita Santuaren obsesioa, deabruaren obsesioa, fede soilez justifikatzearen obsesioa (Jasko, 2014). Komentuko lehen urtean lasaitasun aldi bat bizi izan zuen Luterok, baina gero berriro ere depresioa, mania, barne herstura eta obsesioa jasaten hasi zen. Esan zitekeen fraide ona zela, hertsiki betetzen zituelako bere ordenako arauak; i nor zerura joatekotan, bera joango zen, egiten zituen barau, otoitz, irakurketa eta ekintza onak kontuan hartuta . Baina, a tsekabea eta alhadura sentitzen zituen, bekatari sentitzen zelako, eta Jainkoak gorrotatu egingo zuela pentsatzen zuelako. Bekatari eta errudun sentitzen zen beti, nahiz eta hainbeste ekintza on egin eta hainbeste sakrifikatu (Roper, 2010). Komentuan luzaroago jarraitu izan balu, barauengatik, otoitzengatik, irakurketengatik eta beste lanengatik hilko zatekeela esaten zuen (Bainton, 1950 ). Pietate eredugarria erakusten zuen arren, bere beldurrak arrazoi gabeak eta zorrotzegiak zirela konturatu arren, lasaitasunik ezin zuen aurkitu eta kezkak ezin izaten zituen bere burutik uxatu. Melanchthon harritua zegoen Luterok deabruarekin zituen atsekabe obsesiboengatik (Oberman, 1992 ); askotan aitortu arren, bekatuan jarraitzen zuela esaten zion deabruak. Baintonen iritziz, deabruaren tormentu askok Luteroren beldur eta zalantzak islatzen zituzten. Staupitz ek Luterori esaten zion bere hutsegiteak handiesten zituela, baina Lutero ez zen lasaitzen; esaten zuen aitorleak ez zuela ulertzen bere kasua eta har en gomendioak ez zirela baliagarriak. Luterok bere gaixotasun fisikoaren sustraian atsekabe psikoespirituala ikusten zuen; atsekabe horrek gehiago sufriarazten zion, gaixotasun fisikoak baino (Bainton, 1952). Ian Osborn ek Luteroren azterketa psikiatriko sakona (Osborn, 2008) egin ostean, esaten zuen katolikoek Luteroren ezegonkortasuna nabarmendu zutela; protestanteek, aldiz, ukatu egiten zutela Luterok arazo psikologikorik zuenik. Batzuek eta besteek alborape nak ezartzen zizkioten Luteroren azterketari. Osborn en arabera, Luterok nahaste obsesibo konpultsiboa zuen; pentsamendu, irudi eta bulkada intrusiboak jasaten zituen (Jasco, 2014; Osborn, 2008). Gaztetan izaten zituen tentaldiez, barne hersturaz, zalantze z, nahasteez, izuaz, etsipenaz eta saminduraz askotan hitz egin zuen Luterok (Osborn, 2008). Sadismo morala, bereizgarri obsesibo konpultsiboak, garbitasunarekiko eta infekzioekiko kezkak eta deabru posesioak Luteroren analitatearekin erlazionatuak zeuden. Deabrua bere armekin borrokatu nahi zuen, sadismo anala erabiliz: deabrua borrokatzeko haren sudurretara puzkerrak jaurtikitzea proposatzen zuen (Erikson, 1958); sarritan hitz egiten zuen idorreriaz, txizari eusteaz, puzkerrez eta kakaz; besteak beste, b izitzan zehar idorreria eta txizaren erretentzioa jasan zituen. D eabrua izutzeko aholkatzen zuen modu trauskilaren bidez libidoa asebetetzeko modu perbertsoa agertzen zuen. Analitatea eta sadismoa elkarturik agertzen zituen: haurrak ipurdian joz zigortzea, garbitasuna eta analitatea erlazionatzea. Aitortzari buruz jarrera obsesibo konpultsiboa zuen Luterok; aitortza bakoitza sei orduz luzatzeko gai zen; aitortza amaitzen zuenean, aitortu ez zituen bekatuei buruzko pentsamenduak etortzen zitzaizkion burura, behin eta berriro. Aitortza amaitzean, ez a itortu izanaren sentipena edukitzen zuen; berriro berehala aitortu beharra sentitzen zuen ( Osborn, 2008) . Luterok modu konpultsiboan errezatzen zuen, bere beldurrak, bekatuak, zalantzak eta tormentuak desagerrarazteko. Pentsamendu tormentatzaileak ekiditeko esaldi batzuk errepikatu behar izaten zituen, nahaste obsesiboetan sarri gertatzen den moduan (Osborn, 2008). Obsesio erlijiosoak jasan zituen Luterok. Bainton en arabera, deabruak Luterori esaten ziona pertsona obsesibo batek bere buruari esaten diona da ( Bretch, 1985 93). Deabruak irudi izugarriak sartzen zituen Luteroren buruan: heriotzaz, infernuaz, predestinazioaz etengabe hausnarrean ari zen. Luteroren aitak berak ere pentsatzen zuen Martin komentuan sartzea deabruaren amarru bati zor zitzaiokeela, espirituaren deiari baino areago. Turingiako meatzariek deabruari buruzko sineskeria asko zituzten: meatzetan de abruak jendea iruzurtzen zuen eta ez zegoen tokian meatzeak zeudela pentsarazten zien meatzariei; Martin deabruarekin obsesionatua zegoen: lurralde askotan deabruak bizi zirela esaten zuen; egun batez bere gelan errezatzen ari zela, deabrua agertu omen zit zaion, Kristoren moduan; Satan sarritan agertzen omen zitzaion, Jainko edo aingeru moduan mozorrotua (itxuraldatua); heriotza baino egun batzuk lehenago, teilatu ertzean deabrua ikusi omen zuen Luterok, berari ipurdia erakusten. Barne herstura eta depresioa Eriksonen arabera Lutero bipolarra edo depresiboa zen. Pablo Moebius en arabera ere, Luterok psikosi maniako depresiboa zuen eta horrek eraman zuen sola fides dotrinara (Erikson, 1958). Grisar en arabera, Lutero gaixoa zen, egoera patologiko batzuk bizi izan zituen eta ez zen egokia komentuko bizitzarako; Luterok goraldi maniatikoko faseak eta beheraldi sakoneko faseak bizi izan zituen. Hausrath en arabera (1904), Luterok psikosi zirkularra zuen. Frederiko Küchenmeisterrek zioenez, Luteroren izaera koleriko eta malenkoniatsuaren artekoa zen, psikologikoki deprimitua, txikitako hezkuntza motaren eta monasterioko aszetikaren ondorioz. Luteroren nortasun malenkoniatsuan nabariak ziren emozio negatiboak: tristura, gorrotoa, amorrua edo haserrea, erorialdi sakona, jardueraren inhibizioa, auto mespretxua, kanpo munduarekiko interesaren galera eta zigor igurikapena. Malenkoniaren prozesuan o bjektu galdua barneratu zuen eta objektu hori irainak jasotzen zituen alter ego bihurtu zen. Luteroren amorrua eta gorrotoa hau rtzaroan galdutako amarengana zuzendu ziren; amorrua sentitzen zuen bere baitan barneratua zuen amarekiko. Amari erasotzen zion, bere buruari erasoz. Amari errua bota ordez, bere buruari botatzen zion. Aldarte malenkoniatsuan zegoenean, bere burua depresib oki baztertzen zuen Luterok, adierazpen analak erabiliz. Malenkonia amaren galeran oinarritua zegoen. Malenkonia gainditzeko dolu lana egin behar zen; amaren dolua eta norbere buruaren dolua egin behar zen; objektu galdua berriro kanporatu behar zen. Alde batetik, estimu erlijiosoa zion amari, eta beste aldetik, modu ikonoklastan ama ezabatu nahi zuen. Paul Reiter psikiatrak Luteroren patografiari buruzko liburuan esaten zuen hark bere bizitzan zehar barne herstura, nahaste bipolarra eta nahaste psikotikoaren sintomak izan zituela. Reiterrek ukatu egiten zuen Luterok nahaste epileptikoak edo eskizofrenia zuenik; esaten zuen psikosi maniako depresiboa zuela (Reiter, 1937). Reiterren arabera, Luteroren bokazioaren sustraiak psikosi batean aurkitu behar dira. Reiter saiatu zen, Grisar en eraginez, Luteroren patologia eta haren sistema teologikoa erlazionatze n. Haren sistema teologikoa eta egoera animikoa bat zetozen. Reiter ek egindako Luteroren patografiaren arabera, Luterok barne herstura, nahaste bipolarra eta nahaste psikotikoak izan zituen; psikosi maniako depresiboa zuen, fase depresiboaren nagusigoarekin (Reiter, 1937). Reiterren arabera hainbat urtetako alkohol zaletasunak arteriak gogortu zizkion Luterori eta susmagarritasuna, intolerantzia eta neurastenia eragin zizkion. Ezaugarri paranoikoak agertzen zituen. Hainbat psikologok Luterori gaixotasun mentala egotzi zioten eta pentsatzen zuten gaixotasun mentalak pertsonaren bizitzan goi mailako helburuak betetzen laguntzen duela. Cefaluren iritziz, ordea, gaixotasun mentala duena goragoko mailako asmoetatik aldend u egiten da (Cefalu, 2010); goi mailako helburuak ezin izaten ditu lortu ; Cefaluk pentsatzen du gaixo mentalak beren sufrikarioari goi mailako esanahiak emateko gai ez direla, haien insight ak oso boteretsuak izan badaitezke ere. Cefaluren arabera (2010), bateraezinak dira gaixotasun mentala eta goi mailako ekoizpen intelektuala; gaixotasunak sormen eta ekoizpen intelektuala eragozten ditu. Baintonen eta Bretch en arabera ere, Luteroren emankortasunak haren gaixotasun mentala ukatzen du; baina, gaixo mental batzuk, bizitza arrakastatsurik ez baldin badute ere, oso emankorrak eta produktiboak izan dira. Luterok a ldika izugarrizko hiperaktibitatea erakusten zuen: monasterioan eta parrokietan sermoiak egin; ordenako bikario, komentuko priore, salmoen irakasle eta arrainen bizitegietako arduradun izan; ofizioak errezitatu eta meza eman; egunero hainbat gutun idatzi e ta hogeita bi fraide zituen mon asterio bat kudeatu. Beste aldi batzuetan, berriz , ezer egin gabe egoten zen Lutero, bere grinen eta haragiaren ahultasunaren biktima, alferkeriari emana eta lozorroan (Jasko, 2014). Lutero psikikoki ezegonkorra zen; bazuen psikopatologia bat, gaztaroan eta ia bizitza osoan zehar hedatu zena. Oso sentikorra zen, tarteka deprimitua egoten zen eta hiperaktibitate bidez gainditzen zuen depresioa. Bere bizitzako hirugarren hamarkadan izugarrizko jarduera izan zuen Luterok, eta laugarren hamarkadan depresio latza jasan zuen. Luterok bizitza osoan zehar jasan zuen barne herstura, nahiz eta aldi batzuetan patologia hori ezkutuagoan geratzen zen. Roland Bainton en arabera, Luterok depresioa jasan zuen haurtzar otik hogei urtera bitartean, erlijioak eragindako existentzia atsekabetuaren ondorioz. Bainton entzat, Luterok gehiegizko sentikortasun emozionala zuen eta sentikortasun horri esker, jende arruntak ikusten ez zituen modura ikusten zituen objektu erlijioso ak edo arazoak; Luteroren agerpenei esker, hura bezain sentibera ez ziren pertsonek ere arazoa ikuspegi berritik ikusten zuten. Luterok goraldi eta beheraldi errepikatuak izan zituen bizitza osoan zehar eta, Bainton en arabera, depresio aldiak, barne herst ura eta obsesioak jasan zituen. Baintonek esaten zuen Luterok bere gaixotasunen sintomen kontra borroka egin zuela bere bizitza osoan, baina zalantzan jartzen zuen Luteroren gaixotasun mentala, haren produktibitate maila ikusita ( Bainton, 1950 ); edonola ere, laster baztertu zituen zalantza horiek, nahiko datu ikusten baitzituen Luterok gaixotasun mentala jasan zuela esateko. E gun arrunt batean orduak ematen baitzituen Luterok deabruarekin borrokan, bere bekatuez hausnarrean, etsipenean murgilduta; tarteka lana egitea eragozten zion depresioak. 1527ko depresio pasarte batean arazo fisiologiko larriak izan zituen eta heriotzatik hurbil egon zen (Jasko, 2014). Luterok gaixotasun mentala zuela esateak ez du esan nahi haren erlijio bizipenekin zerikusirik ez zutenik. Gaixotasun mentalak ez ditu baztertzen esperientzia erlijiosoak; aitzitik, kasu batzuetan esperientzia erlijiosoek horrenbesteko indarra zergatik har tzen duten azaltzen du. Gaixotasun mentalari esker ikusten zuen Luterok beste jendeak ikusten ez zuena. Bainton en arabera gaixotasun mentalak aukera ematen dio jendeari besteek ikusi ezin dituzten gauzak ikusteko eta haien ekarpenetatik onura ateratzen du gizarteak. Mania eta depresio aldiak izatera eraman zuen Lutero bere sentikortasun emozionalak ( Bainton, 1950) . Martinek tristura sakoneko eta barne herstura handiko aldiak jasan zituen, depresiboa edo bipolarra zelako (Erikson, 1958); tristura aldi horietako batean erabaki zuen bizitza normaletik erretiratu eta fraide bihurtzea; horrek bake eta lasaitasun une batzu k bizitzeko aukera eman zion, baina lasaitasun une horiek berehala desagertu ziren, barne herstura pasarte berriak bizitzeko. Luterok nerbio gaixotasunak izaten zituen Erfurt en ikasle zela. 1505etik 1519 ingurura arte ahultasun nerbiosoaren fasea bizi iza n zuen Luterok; gero ekoizpen maniatikoaren faseari ekin zion.1523an soinuak entzuten zituen belarrietan; zorabioak, depresioa eta narritakortasuna izan zituen. Krisi handiena aitak nahi zuena izatea lortzean jasan zuen; ziurtasun ekonomikoa lortu zuenean, erlijio protestantearen antolamenduan eragin handia izatera heldu zenean eta guraso izatera heldu zenean; horrela, sintoma larriak agertu zituen 1527an: bihotzeko arazoak , haluzinazioak, nahaste dispeptikoak, barne herstura , depresioa, idorreria, hemorroi deak, giltzurrunetako harriak, belarritako burrunbak (Erikson, 1958). 1527a sufrikario urtea izan zen; urte horretako uztailetik 1528ko udaberrira bitartean depresio krisialdi bat izan zuen. 1527ko uztailaren 6an gaizki sentitu zen, mahaitik altxatu eta logelara zihoala erori egin zen; hotza sentitu zuen eta belarrietan burrunbak entzun zituen; barne herstura arazoak eta bihotzeko arazoak izan zituen; depresio larri bat, depresio nagusia, jasan zuen Luterok; astebete baino gehiagoz oso gaizki egon zen, gorp utz atal guztiak dardarka zituela; beharbada Luteroren bizitzako nahasterik larriena izan zen hura (Bainton, 1950; Oberman, 1992); hil behar zuela uste izanik, Bugenhagen artzainari dei egin zion eta bere atsekabe espiritualaren berri eman zion; inoiz izan zuena baino atsekabe handiagoa. Bugenhagen ekin aitortza egin zuen eta ohean sartu zen; han konorte gabe geratu zen, zurbil eta jelaturik. Justo Jonasek urez igurtzi zuen eta berpiztu egin zuen. Ohean egun batzuk eman zituen eta ondorengo hilabeteetan ahul eta deprimituta egon zen (Bretch, 1985 93; Bainton, 1950; Oberman, 1992) . Kezka psikologikoek larriagotu egiten zuten haren osasun fisikoa. Deabruaren tentazio espiritualak (Anfechtung) denbora luzez jas an zituen; Kristorengan zuen konfiantza galdu zuen eta infernuaren ateetan sentitu zen. Luteroren arabera, giza espiritua deabruaren mende zegoen eta ezin zuen atsedenik hartu; deabrua beti ari zen gizakiak nahasten eta haiei buruhausteak sortzen; lotan zeudenean ere ez zien deabruak bakean uzten. Luterok zalantzak zituen zenbat jende kondena tuko ote zen, bere ideietan oker baldin bazegoen. Denbora luze samarrean egon zen Lutero, idatzi ezinik eta lana egin ezinik, Satanen erasoak zirela eta (Oberman, 1992 ; García Villoslada, 1973; Roper, 2010 ). Lutero krisialdi handi horretatik b ere onera etorri baino lehen izurritea etorri zen Wittenberg era. Izurritearen ondorioz, ikasle eta irakasleak hiritik joan ziren. Hautesleak agindutakoari jarraituz, Jonas eta Melanchthon ek alde egin zuten beren familiekin, baina Lutero eta Bugenhagen bertan gelditu ziren. Izurritearen garai horretan Bugenhagen Luteror en etxean bizi izan zen eta Luterok edozein ordutan dei egiten zion laguntza espiritualaren eskean. Tristura krisialdiak 1528ko udaberrira arte iraun zion, garai horretan idatzitako gutunetan ikus daitekeen moduan. Tentaldi indartsu horiek nerabe zenetik jasaten zituen, baina ez zuen uste hainbeste larrituko zirenik. Lutero akitua zegoen hainbeste urtez eramandako borroka zela eta. Borroka anitz izan zituen Aita Santuarekin, haren zaleekin, nekazariekin, printzeekin eta erregeekin. Bere kemena eta haserrekortasuna zela eta, ez zuen atzera egin presioari eta tradizioari aurre egiterakoan. Azkenean, Lutero bere krisialditik irten zen eta Eliza protestante berria eraikitzeari ekin zion. Ondorengo urteetan katixima berriak idatzi zituen, h aurrak hezteko alegia batzuk idatzi zituen eta hainbat atsotitz bildu zituen . Hauteslearekin batera eliza erakundetzeari eta sakramentarioen kontra borrokatzeari ekin zion (García Villoslada, 1973; Roper, 2010). 1530etik aurrera beste arazo batzuk izan zituen: anginak, otitisa, artritismoa, reumatismoa, errinitisa, arteria koronarioaren gogortzea. Luterok e zin izaten zuen denbora luzez errezatu, baina denbora luzea ematen zuen biraoka eta garrasika, amorrua haren bizitzako pizgarri bat baitzen. Zikinkeria eta lizunkeriarekin obsesionatua zegoen. Esaten zuen arrazoia gorrotatzen zuela: grina eta aldarte bortitzek gidatzen zutela. Katalinak nortasun indartsua zuen eta emakume bizkorra zen. Egun batez Lutero bere langelan geratu zen hiru egunez, atea itxita; Katalinak atea behartu beharra izan zuen Lutero ateratzeko. Beste batean, Lutero aste pare batez deprimitua egon zen eta Katali na gosariarekin joan zitzaion, doluz jantzita; Martinek galdetu zion nor hil zen eta Katalinak esan zion Jainkoa hil zela. Luterok errieta egin zion, baina Katalinak esan zion, haren portaera ikusita deduzitu zuela Jainkoa zendu zela (Boyer, 1983). Baina, Luterok izan zituen nahasteek adierazten zuten ez zela heldu erlijioaren bidez bere herstura eta obsesioak baretzera. Lutero ez zen inoiz askatu bere malenkoniatik eta bere nahaste obsesibo konpultsibotik. Denboraldi batez, sinesmenaren bidez justif ikatzearen teoria aurkitu zuenean, Luteroren barne herstura desagertuko zela zirudien arren, erlijio kezkak berriro agertu ziren harengan. Adinean aurrera zihoan heinean, Lutero ez zen gehiegi fidatzen Kristok beregan egiten zuen lanean, eta bere txikitako beldurrak berriro agertu ziren. Capps en arabera (Capps, 1997), gizonaren malenkoniak sustraiak honetan ditu: amaren galeraren esperientzian edo haurraren jatorrizko selfaren galeraren esperientzian. Haurrak sarritan ama bilatu nahi izaten du erlijioaren bidez. Amaren maitasun baldintza gabea galdutako haurrak mutil txintxo bihurtu nahi zuen, amak onar zezan. Erlijioaren laguntzaz txikitan amarengan zuen konfiantza berreskuratu nahi zuen, Jainkoan uste ona izatera helduta. Horrela josten da erlijiotasunaren eta gizonen malenkoniaren artek o lotura. Malenkonia hori batez ere mutiletan agertzen da, mutilak amarengandik bereizi egin behar duelako generoan, aitarekin identifikatu ahal izateko. Luteroren pentsamendu obsesibo konpultsiboak haren malenkoniarekin erlazionatuak zeuden (Cole, 2000 ). Luteroren malenkonia larria amaren galerarekin lotua zegoen eta nahaste obsesibo konpultsiboak larriagotu egiten zuen. Luteroren malenkonia eta nahaste obsesibo konpultsiboa ulertzeko haren identitate pertsonalaren testuingurua kontuan hartu behar da (Cole, 2000 ). Luterok identitate arazoak izan zituen bere bizitzan zehar eta identitatearekin zerikusia zuten gertaera esanguratsuak bizi izan zituen: Tximistaren esperientzia: ekaitz gogor baten harrapatuta, izu ikara eraso bat jasan zuen eta Santa Anari agindu zion, ekaitz horretatik bizirik ateratzen bazen, fraide sartuko zela. Ondorioz, zuzenbide ikasketak bertan behera utzi zituen eta komentuan sart u zen. Koruko erasoa: Erfurteko monasterioan zorura erori zenean, deabrutua dagoen pertsona baten moduan eldarnioak izan zituen eta honela oihu egin zuen: “Hori ez naiz ni!”. Gertaera hori uler zitekeen pasarte psikotiko baten moduan edo Jainkoaren iragarpen bate n moduan, baina, Erikson ek identitate krisi baten moduan interpretatu zuen. Luterok aitarekiko harremanetan izan zituen zailtasunak haren teologian islatu ziren; Jainkoa bihurtu zen Luteroren aita. Familia ingurunean aita zigortzailearekiko beldurra eta m irespena sentitu zituen eta Jainkoarengana aldatu zuen aita zorrotzaren irudia. Depresio larriak zituen eta ez zuen bere burua baloratzen. Baina, laster aurkitu zuen Luterok sinesmenak justifikatzen zuela eta hortik aurrera pentsatzen zuen bera eta bere al dekoak bakarrik zeudela Kristorekin eta bere arerioak antikristoak zirela. Hogeita hamar urte inguru zituenean, Berri Ona irakurtzen ari zela, honako pasarte honen aurrean gertatu zitzaion: Ebanjelioan sinesmenaren bidez justifikatzen du gizakia Jainkoak; gizaki zuzena sinesmenetik bizi da (Erromatarrak 1: 17). Luterok sinesmenar en bidez onartua eta justifikatua ikusten du bere burua. Luterok monasterioan presio handia bizi izan zuen eta lurrean infernua egongo balitz bezala sofritu zuen; baina, ez zuen teologia zaharraren giroaren beharrik atsekabea sentitzen jarraitzeko; bere bizitzako azken urteetan are eta atsekabe handiagoa sentitu zuen. Luteroren mania eta depresio sintomak azaltzeko ez dira nahikoa haren bizitza esperientziak. Antzeko bizitza esperientziek ez zuten gaixotasunik sortu haren garaikoengan (Bainton, 1952). Luterok gaixotasun fisikoak bazituen, baina Baintonek ez du uste haren depresioaren zergatia gaixotasun fisikoa zenik. Nahaste espirituala nabarmena zen Luterorengan nahaste fisikoak hasi baino lehen ere. Ahultasun fisikoa depresioaren ondorena zen, kausa baino areago (Bainton, 1952 ; Strelau eta Zawadzki, 2011). Bainton ek depresioaren kausak barnekoak ala kanpokoak ziren garbi ez bazeukan ere, azkenean arimaren gau ilunaren hipotesia eta Jainkoaren abandonoaren esperientzia jarri zituen depresioaren jator rian. Luteroren asalduren sustraia ez da aurkitu behar haren hezkuntzan, erlijioan edo gaixotasun fisikoetan, baizik gaixotasun mentalean. Luteroren biografoek alde batetik azaltzen zuten Luteroren gatazkak haren bizitzako garai batzuetara mugatzen zirela, baina biografo berek beste une batean esaten zuten sintomak bizitza osoan zehar hedatzen zirela. Lutero haurtzarotik heriotzara arte izan zen hersturatua, obsesiboa eta depresiboa (Jasko, 2014). Luteroren nortasunaren egituran integratuak zeuden haren dea bruzko tentazioak; estilo zaharreko sinesmena izan balitz Luteroren atsekabea eragiten zuena, aldaketa teologikoa egin zuenean desagertu egingo ziratekeen haren atsekabeak. Luterok jasandako barne herstura eta obsesioek haren nortasun egituran zuten oinarria; etengabe jasaten zituen oinaze espiritualak (Oberman, 1992). Jaskoren (2014) iritziz, Obermanek ez zuen seriotan hartzen Luteroren gaixotasun psikologikoa. Oberman en iritziz Luterok nahaste emozionala eduki zezakeen, baina gehiegi lanpetua ere bazegoen eta garaiko presio asko eraman behar izan zituen (Oberman, 1992 ). Oberman ek ez zituen kontuan hartzen Luterok bizi izandako depresioak; haien aurrean ez ikusiarena egiten zuen. Pentsatu ere ez zuen pentsatzen Luteroren diagnostiko psikiatriko modernorik (Erikson en azterketa baino aurreratuagorik) egin zitekeenik. O berman ek zuhurtziaz hitz egiten zuen: ez zegoen metodo zientifikorik Luteroren nortasunean murgiltzeko; gertaera autobiografiko batzuk bakarrik genituen, haren izaeraren berri ematen zigutenak (Oberman, 1992). Bretch ek ere pentsatzen zuen, Oberman eta Bainton ek bezala, Luteroren atsekabe psikologikoa ez zela inoiz indargabetu, ez eta monasterioko urteak pasatuta gero ere; Luteroren arazo psikologikoak ezin egotz zekizkiokeela haren ingurunearen eraginari; haren herentziako alderdiren bati egotzi beharko litzaizkiokeela. Wartburgon zegoenean ere atsekabetua egon zen. Luteroren dardaren izaera ez zen aldatu haren gaztarotik helduarora. 1533ko otsailean buruko min izugarriak izan zituen Luterok (Luther, 2004); bur uko min horiek eta urdaileko minak eraso espiritualengatik gertatzen zirela uste zuen Luterok, eta ez lanean gogor jarduteagatik. Bretch entzat, Luteroren gatazkak berdintsuak ziren gaztea zenean eta zahartu zenean. Sofritzeari ez zion utzi, atsekabeari au rre egiteko estrategiak garatu bazituen ere, bere teologia berriztatuz. Luterok bere eskrupulositateari aurre egiteko estrategia batzuk bereganatu zituen eta bere teologia marko berrian kokatu zuen. Bretch en iritziz, Luteroren atsekabe psikologikoek eragi na izan zuten haren teologia egituratzean ( Bretch, 1985 93). Luterok sufrikario handi baten moduan deskribatu zuen Anfechtung a. Esaten zuen atsekabe aldi horietan Jainkoa eta mundua haserre zeudela zirudiela; arimaren zoko bakoitza ozpinez, beldurrez, dardaraz eta tristuraz betea zegoela, beti egoera horretan iraun behar izan balu bezala (Roper, 2010). Aspaldi hil zen pertsona baten diagnostiko zehatza egitea zaila izanik ere, haren bereizgarri psikologikoak ezagutzera hel gaitezke, datu asko baititugu haren bizitzari, jokaerari eta izaerari buruz. Bernhard Lohse k zioen moduan, Luteroren bizitzaz eta iz aeraz garai hartako beste edonortaz baino gehiago dakigu (Lohse, 1986). Luteroren nahaste mentalak eragin handia izan zuen haren lanean. Anfechtung ak eraman zuen Lutero monasteriora; atsekabe horrek eraman zuen justifikazioaren dotrinara, Erreforma gauzatzera eta teologia ebanjelikoa eraikitzera; otoitzaren eta meditazioaren ikuspegiari tentaldiaren, nahigabearen eta atsekabearen ikuspegia erantsi zion Biblia interpretatzeko garaian; ikuspegi horretatik bakarrik uler zitekeen Jainkoaren Hit za Jainkoaren grazia moduan. Bretch en arabera, Luterok ulertu zuen Salterioa zela atsekabeak nahastutakoen liburua; pentsatzen zuen atsekabearen mende daudenek bakarrik uler zitzaketela Eskriturak (Bretch, 1985 93) eta i nsight sakonak edukitzeko gaixotasun mentala jasan behar zela. Luteroren atsekabeak larritu egiten ziren gauean. Pasarte gogorrenak gauean, ohean zegoenean, izaten zituen, baina etxeko giroak babesa ematen zion beheraldietan; emazteak babesten zuen gaueko tentaldietan . Deabruak erasotzen zionean eta bere larrialdi psikologikoei edo depresioari aurre egin behar zienean, Katalinarengan eta Eskrituretan babesten zen. Ezkonduen maitasuna iruditzen zitzaion Jainkoaren graziarik handiena. Katalinak Martin lasaitzea lortzen e z zuenean, alkohola eta musika baliatzen zituen har k (Bainton, 1950 ), gogamen tristetik eta atsekabetik askatzeko. Beste estrategia batzuk ere erabiltzen zituen depresioari aurre egiteko: puzkerrak botatzea, bekatu txikiak egitea eta besteen konpainia bilatzea (Bainton, 1950). Espektro Emozionaleko Nahastea Pertsona askok, Luterok bezala, nahaste psikologiko bat baino gehiagoren sintomak agertzen dituztenez, osasun mentalaren arloko jakitunek pentsatu zuten nahaste mentalaren kategoriak jariakorrak direla: nahaste mental bat duten pertsona askok beste nahaste mental baten sintoma nabariak ere badituztela. Horrela, pentsatzen zuten nahaste bipolarra duten askok, aldi berean, barne hersturaren nahaste komorbidoa dutela edo nahaste obsesibo konpultsiboa duten paziente askok, aldi berean, barne herstura nahastea e re badutela (Lamers, van Oppen, Comijs, Smit, Spinhoven, van Balkom, Nolen, Zitman, Beekman, Penninx, 2011). Gertaera horrek eraman zituen ikerlariak nahasteen kategoria zabalago batean pentsatzera eta horrela hasi ziren Espektro Emozionaleko Nahasteez hitz egiten (Watson, 2005). Nahaste bipolarra, depresio nagusia, barne herstura orokorraren nahastea eta nahaste obsesibo konpultsiboa Espektro Emozionaleko Nahasteen kategoriaren pean biltzera jotzen da gaur egun (Watson, 2005). Ez da egokia diagnostiko kategoria asko aplika dakizkiokeen pertsona bati diagnostiko estu bat ezartzea. Horrelako nahaste mental bati hobeto legokioke espektro emozionaleko nahastearen deitura (Jasko, 2014). Luterori patologia asko egotzi izan zaizkio, batez ere espektro emozionaleko nahasteak: nahaste bipo larra, depresio nagusia, barne herstura orokortua, nahaste obsesibo konpultsiboa; Luterok nahaste horien guztien sintomak agertu zituen (Jasko, 2014). Jaskoren (2014) arabera, Lutero aztertu duten akademiko eta psikologoek onartzen dute hark barne herstura, obsesioa eta depresioa izan zituela bizitza osoan, neurri handiago edo txikiagoan; beraz, esan beharko genuke Luterok espektro emozionaleko nahastea zuela. Ondorioak Erdi Arotik Aro Modernora bitarteko garai gatazkatsuetan eta tirabiratsuetan bizi izan zen Martin Lutero. Garai horretakoak ziren Rabelais, Miguel Angel, Koperniko, da Vinci, Maquiavelo, Loiola, Erasmo eta Paracelso ere. Aurkikuntza handiak egin ziren garai horretan eta munduaren ikuskera asko aldatu zen. Kopernikori eta Giordano Brunori esker munduaren ikuspegi heliozentrikoa nagusitu zen; Kristobal Kolon ek Europarrentzat ezezaguna zen mundu berria aurkitu zuen Ameriketa n; Loiolako Inaziok Gogo Jardunak a smatu eta Jesusen Konpainia fundatu zuen; Juan Sebastian Elkanok munduari bira eman zion lehenengo aldiz. Garai horretan nabigatzeko iparrorratza erabiltzen eta gerrako munizio moduan bolbora erabiltzen hasi ziren; inprimategia asmatzeak idatzi beraren kop ia anitz egiteko eta pentsamendua hedatzeko aukera ekarri zuen; merkatalgoa mundu osora zabaldu zen; estatu nazionalak sortu ziren, burgesen, merkatarien eta hirien askatasunean oinarrituta; literatura klasikoa, latina, grekoa eta Biblia aztertzen hasi zir en humanistak (Erasmo, Johannes Reuchlin…). Luteroren gaztaroan batasunik gabeko lurralde bat zen Alemania, nahiz eta hango herrialdeetan antzeko dialektoak hitz egin eta antzeko usadioak eduki. Alemaniarrak harro zeuden beren aberastasunarengatik, baina politikoki zatituak zeuden. Luterok Alemania osoari begira egin zuen lan; alemaniarren profeta sentitzen zen eta esaten zuen Alemania garaiezina izango zela, buruzagi bakar batek eta esku bakar batek gidatuz gero, lurralde zabala, jendetsua eta soldadu anitzez hornitua zelako. Hizkuntza germaniarra i nguruko hizkuntza europarren gainetik zegoela eta alemaniera hitz egiten zuten jende guztiaren batasuna lortzeko lider bat behar zela pentsatzen zuen. Mundu germanikoaren eta modernoaren gurasoetako bat izan zen Lutero eta germaniarrak elkartzeko lan asko egin zuen. Germaniarren ordezkaritzat zeukan bere burua. Erreformak hizkuntza alemana, alemanen pentsaera eta biziera aldatu zituen. Alemanek agintariei obeditzeko zuten joeran eragina izan zuen Luterok, agintari espiritualak eta lurtarrak bereizi zituenean. Bibliaren zabalkundeak asko suspertu zuen liburuen sal erosketa Alemanian; liburu zaletasuna asko ugaldu zen luterotarren artean. Wartburg eko gazteluan babestuta egon zenean, grekotik alemanera itzuli zuen Luterok Testamentu Berria, hamaika astetan. Lan hori 1522an argitaratu zuten Melanchthon ek eta Biblia o soaren itzulpena beste dozena bat urtetan luzatu zen. Biblia osoa 1534an argitaratu zuen Luterok eta itzulpen hari esker, Aleman batu idatziaren sortzaile bihurtu zen. Alemanak elkarturik egon ez arren, lurralde germaniarretako printzeekin tratuak egin beharrean aurkitzen zen Enperadorea, turkoen kontra borrokatzeko haien laguntza lortu nahi bazuen. Hiriek indar handia zuten Alemanian XVI. mendearen hasieran eta ekonomik oki indartsua zen hiri horietako burgesia; Alemaniako merkatari aberatsei botere politikoa falta zitzaien, baina prest zeuden elizaren aginteari aurre egiteko; paretik kendu nahi zituzten Jainkoaren eta gizakiaren artean kokatzen ziren erlijiosoak; pentsat zen zuten erlijiosoek lan egin behar zutela, hamarrenak jaso ordez (Febvre, 1980). Luteroren garaiko Alemaniako mitologian ugariak ziren sorgin beldurgarrien, iratxoen, espiritu onen eta espiritu gaiztoen ipuinak. Deabruz eta sorginez betetako lurraldeak ziren Mansfeld aldekoak. Naturaz gaindiko indarretan sinesmen handia zuten Luteroren familian eta Martin ez zen inoiz askatu sineste horietatik; iratxo, sorgin eta deabruetan sinesten zuen. Luterok benetan sinesten zuen deabruan; etxeen inguruan hura biraka ikustea ez zela arraroa pentsatzen zuen. Esaten zuen Wittenbergeko komentuan hainb atetan eta hainbat tokitan entzun zuela deabrua. Deabrua txakur edo txerri forman ikusten zuen, ikusmen haluzinazio batzuen eraginez. Haren iritziz, espiritu gaiztoak aurkitzen ziren naturako elementuetan (uretan, basamortuetan, airean, lainoetan, tximiste tan eta trumoietan) eta espiritu horiek gizaki eta animalia batzuetaz jabetzen ziren. Luterorentzat deabruaren tentaldirik handiena Jainkoak gorroto gaituela pentsatzea zen; esaten zuen, Jainkoak gizakiak gorroto izan balitu ez zukeela Kristo bidaliko haie k salbatzera (García Villoslada, 1973). Gurasoengandik eta meatzariengandik zetorkion Luterori deabruetan, sorginkerietan eta iragazki magikoetan sinesteko joera; deabru inkuboek urdangekin haurrak izan zitzaketela pentsatzen zuen; pentsatzen zuen emakume batzuk gai zirela gaixotasunak, heriotza eta ekaitzak eragiteko edo uzta galarazteko; horrela, bere anaia bat sorginkeriak eragindako gaitz baten ondorioz hil zela pentsatzen zuen. Kristo eta deabrua biak ziren benetakoak Luterorentzat eta etengabe borrokan ari ziren, Elizaz eta munduaz jabetzek o. Jainkoaren kontrako botererik egon izan ez balitz, haren haragi hartzeak, justifikazioak eta tentaldiek zentzurik ez zuketen edukiko (Smith, 1911; Erikson, 1958; García Villoslada, 1973) . Luterok eldarnio gabeko zorotasuna edo psikosi bat zuen, handitasun haluzinazioekin batera; sufrikarioak Satanengandik zetozela eta munduaren azkena berehala helduko zela pentsatzen zuen. Luterok munduaren amaieraz eta azken egunez zituen kezkak ez ziren zahartzaroko kontuak soilik, gaztaroan ere arazo berberak izan zituelako. Satanek berarekin lo egiten zuela esaten zuen. Luterok etengabe hitz egiten du deabruaz. Bere hitzaldietan, idatzietan, bizitza sozialean eta intelektualean deabruak esku hartzen zuela iruditzen zitzaion. Jainkoaren eta deabruaren artean harrapatua sentitzen zen Lutero. Brown ek zioen (Brown, 1959) deabrua Luteroren analitatearen gauzatzea zela. Analitatea Satanekin erlazionatzen zuen: Satanen kontra erabil zitezkeen iskilu indartsuak ziren hondak inak; deabrua kanpora jaurtikitzeko balia zitzakeen puzkerrak, hondakinak eta gorozkiak. Sorginetan eta deabruan sinesteari garrantzi handia eman zion Luterok eta haiek suntsitzearen alde agertu zen; ondorioz, Alemanian protestanteek katolikoek baino gehia go eraso zieten sorginei. Luterok barnetegian eta komentuan bizitza gogorra eraman zuen; garrantzi handia ematen zion giza borondatearen indarrari; grazia bigarren mailan geratzen zen (Smith, 1911; Erikson, 1958). Luterok, gaztetxo zelarik, ikasi zuen gizakiak Jainkoaren faborea eskura zezakeela merituzko ekintzen bidez. Komentuan sartu zenean, bere penitentzia eta merituen bidez lortu nahi zuen salbamena, baina hainbat barau eta sakrifizio egin arren, bekatuaren me ndean sentitzen zen eta etsipenak hartu zuen. S aiatu zen barauak, ot oitzak, sakrifizioak eta penitentziak egiten eta kastitatea, obedientzia eta txirotasuna praktikatuz merituak pilatzen, baina hala ere ez zuen lortzen bere tristura gainditzea; zenbat eta gehiago saiatu sakrifizioz kontzientzia lasaitzen, orduan eta urduriago eta estuago aurkitzen zen; penitentzia asko eginagatik, etengabe aitortzen jardunagatik, ez zuen ziurtasunik lortzen. Luterok ahaleginen bidez lortu nahi zuen salbamena, baina ezinezkoa iruditzen zitzaion gizakiaren lizunkeria erabat baztertzea. Lutero rentzat, kristauak bekatua egiten zuenean, erruduntasuna onartu, damutu, bekatua aitortu eta penitentzia egin behar zuen, bekatu hori barkatua izan zekion. Jainkoak bere ekintzak ez zituela ontzat hartzen iruditzen zitzaion. Bere tenperamentuaren eta jaso zuen hezkuntza motaren ondorioz, pertsona fidagaitz eta ziurtasunik gabea bihurtu zen Martin. Jainkoa ere, gurasoak bezala, epailari zorrotz eta anker modu an ikusten zuen, eta santuen laguntza behar zen haren zigorretik askatzeko; elizako hierarkiari ere b eldurra zion. San Pabloren gutunak aurkitu aurretik, Pelagianismoaren eraginaren pean bizi izan zen Lutero: giza ekintzetan sinesten zuelako, graziaren indarra mespretxatuz. Luterorentzat ezinezkoa zen gizakiarengan Jainkoaren maitasun desinteresatua aurkitzea. Orduan hasi zen zuzentasunaz bakarrik hitz egiten zuen Jainkoa gorrotatzen. Gorroto zuen bekatariak zigortzen zituen Jainko zuzena; haserre zegoen Jainkoarekin. Deabrua ri fobia zion eta Jainkoari, beldurra eta gorrotoa, zigortu bakarrik egiten baitzuen. Luterok zi oen munduko pertsonarik zoritxarrekoena zela; gau eta egun negarrez egoten zela; inork ezin zuen konpondu bere etsipena (Strohl, 1962). Etsipena sortzen zion hark esandakoa agintariek seriotan ez zutela hartzen ikusteak. Staupitz ekin aitortzen zen eta hari eskatzen zion aholkua. Staupitz ek esaten zion, Kristok bekatari handiak ere salbatzen zituela. Luterok bere krisialdia Staupitzi esker gainditu zuen lehenik eta gero jarrera horri zegokion teologia asmatu zuen. Staupitzek eragin handia izan zuen Luteroren garapen teologikoan. Staupitz en aholkuei esker Eskriturak aztertzen eta irakasten hasi zen Lutero eta hor aurkitu zuen bere kontsolazioa; hortik abiatu zen besteak kontsolatzera ere. Eskriturak ziren haren sendabidea. Lutero eliza katoliko zaharraren ustelkeriaren kontra altxatu zen eta eliza ebanjelikoaren erreforma antolatu zuen. Bere bekatuek so rtzen zioten alhadurari eta barne hersturari ihes egiteko prestakuntza akademikora eta irakaskuntzara bideratu zuen Staupitzek eta Wittenberg eko teologia fakultateko irakasle bihurtu zen. Orduan, auzitan jarri zituen eliza katolikoaren dotrinako oinarrizko kontzeptuak: penitentzia eta ekintza onen bidez lortzen zen justifikazioa. Luterok erlijio katolikoaren oinarrizko kontzeptu horiek zalantzan jarri zituen garai berean, elizak penitentzia praktik atu ordez, induljentzien praktika aldarrikatzen zuen; elizak esaten zuen bere eskuetan zeukala santuen eta ekintza onen bidez lortutako merituen gordailuko giltza. Tetzel Alemanian zehar Elizaren induljentziak saltzen ari zen bitartean, Saxoniako P rintze Hautesleak bere printzerrian induljentziak saltzea debekatu zuen, baina hango herritar asko joaten ziren inguruko printzerrietara induljentziak erostera. Horrek sutu egin zuen Lutero, aitortzaren eta penitentziaren kontrakoa iruditzen baitzitzaion p raktika hori. Luterok auzitan jarri zuen Elizak salbamenaren izenean negozioa egiteko zuen autoritatea; auzitan jarri zuen barkamena induljentzia bidez lor zitekeela. Horrela, Wittenbergeko elizako atean iltzatu zituen 95 tesiak eta Alberto artzapezpikuari bidali zizkio n tesi horiek, induljentzien salmenta debekatzeko eskatuz. Eskaera horri jaramonik egiten ez zitzaiola ikusita, bere tesiak banatzen hasi zen Lutero. Luteroren iritziz, gizakia salbatuko bazen, Jainkoa maitatu behar zuen indar guztiaz, baina gizakiak ezin zuen agindu hori bete. Gizakiak borondate askerik ez zuen. Gizaki zuzenen ekintzak bekatu ziren, eta are gehiago ziren bekatu justifikatu gabe zeuden gizakienak. Gizakiak bere buruaz etsi egin behar zuen, Kristoren grazia hartzera prestatzeko. Kristoren ekintza zen eragilea eta gizakiak haren eragina jaso besterik ez zuen egiten. Luterok ukatu egin zuen gizakiak gaitasunik zuenik Jainkoaren ekintza zuzenen bidez grazia lortzeko. Gizakiak justizia bere merituengatik lor zezakeela pentsatzea, Kristo alferrik hil zela pentsatzea zen. Luteroren ikuspegiaren arabera, gizakien ekintzak, ederrak ziruditenean ere, itsusiak ziren; ekintza onak egiten zituenean ere, berekoikeria zen nagusi gizakiarengan, bere interesetan bakarrik pentsatzen baitzuen. Gogoeta horietatik etorri zen Lutero ondorio honetara: pertsona zuzena ez zen ekintza on asko egiten zituena, baizik, ekintzarik gabe, Kristorengan asko sinesten zuena. Salmoen Komentarioan Luterok esaten zuenez, Jainkoak eman bakarrik egiten zuen, beretzat ezer eskatu gabe (Strohl, 1962). Luterorentzat, pertsona bat ez zen zuzena obra zuzenak egiten zituelako; fedea ekintzen aurretik zegoen; ekintzak zuzenak izango ziren gizakia zuzena bazen. Kristau zelako egiten zituen gizakiak ekintza onak, baina ez ziren ekintza on horiek gizakia kristau bihurtzen zutenak. Kristo ez zen jarraitu beharreko eredu bat, Jainkoak emandako opari bat baizik. Kristok elikatzen zuen gizakiaren fedea eta hark egiten zuen kristau. Eliza katolikoarentzat, beregandik at salbamenik ez zegoen; Elizaren kide izatea eta salbamena estuki loturik zeuden; salbamenaren giltza bere eskuetan hartu zuen Elizak eta eskumiku mehatxuaren bidez eusten zien katolikoei bide zuzenean; elizako agintarie k ezarritako mugetatik irteten zirenak eskomikatu egiten zituen. Lutero eliza katolikoaren jarrera horren kontra altxatu zen; harentzat eliza ez zen Jainkoaren eta sinestunaren arteko ezinbesteko bitartekaria; sinestuna salba zitekeen eliza erakundetik at ere. Aita Santuaren eta kontzilioen autoritateari eraso zien Luterok eta Eliza Erromatarraren oinarriak astindu zituen. Salbamena ez zuen ematen erakunde baten kide izateak; Jainkoak doan ematen duen opari espirituala zen salbamena; sinesmenean oinarritzen zen, ez gizakiaren ekintza onetan eta merituetan. Luteroren arabera, autoritate bakarra Bibliarena zen; Jesukristorengan zuen sinesmenak salbatzen zuen gizakia, eta ez bere meritu eta otoitzek (Smith, 1911). Luterok zioen, legea betez justifikatu nahi zut enak justiziatik aldendu egiten zirela; ekintza onetan ez zela sinetsi behar eta ekintza onak egiten ez zela sufritu behar. Luterorentzat Ebanjelioa ez zen legea, bekatuen barkamenaren promesa baizik (García Villoslada, 1973). Aristotelesen Etikaren arabera, ekintzetatik eratortzen zen justizia. Horrela pentsatzen zuen Luterok ere bere bizitza monastikoa hasi zuenean. Horrela pentsatzen zuen Denifle k ere, Luteroren erlaxazioa kritikatzen zuenean. Denifle ren iritziz, Luterok de nboraldi batez bakarrik hartu zuen seriotan bizitza monastikoa; garai horretan, gainera, gehiegizko sakrifizio batzuk ere egin zituen; baina, laster erlaxatu zen eta bere bizimoduari zegokion dotrina berri bat asmatu zuen (Strohl, 1962). Luteroren iritzi aldaketaren oinarriak har k salmoei egindako komentarioetan eta San Pablok erromatarrei egindako gutunaren komentarioetan aurkitu behar dira (Strohl, 1962). San Pablok Erromatarrei egindako gutuna aztertzean, Luteroren barnealdea argitzen hasi zen. Luterok Ebanjelioa eta legea bere izi zituen Erromatarrei egindako gutun horretan: Jainko errukitsuak sinesmenaren bidez justifikatzen gaitu, “ Pertsona zuzena sinesmenetik bizi da ”. Ordura arte Jainkoaren eskakizunak bakarrik ezagutu zituen. Orduan konturatu zen Jainkoa gizakiei maitasuna agertzera etorri zela, ez eskakizunak ezartzera. Justifikazioa ez zen ekintzen eta legeen bidez lortzen; fedeak bakarrik justifika zezakeen gizak ia. Luterorentzat Jainkoaren justizia ekintzen aurretikoa zen eta ekintza ona Jainkoaren dohaina zen. San Pablo rentzat pertsonek apalak izan behar zuten eta ez zuten inoiz beren buruaz asebeterik eta harro sentitu behar; gogor erasotzen zien San Pablok beren ekintzetan sinesten zuten pertsona harroei. 1512 13ko neguan Wittenberg eko Komentu Beltzean izandako “Dorreko esperientzian” ikusi zuen Luterok sinesmenari esker justifikatzen gaituela Jainkoak eta ez gure ekintzen merituengatik. Graziaren izaera bat batean ulertu zuen Luterok. Ebanjelioko Jainkoa bere indarra ematen duena da, ez eskatzen duena (Strohl, 1 962; R oper, 2010). Luterok bere krisi espirituala gainditu nahi zuen teologia berriaren bidez; praktika aszetikoak mespretxatzen hasi zen Erromako bidaiaren ondoren, Erfurt eko komentutik Wittenbergera aldatu zutenean; Wittenberg en Lutero Staupitz en aldera pasatu zen eta O bserbantziako fraideengandik urruntzen hasi zen, haiek pentsatzen baitzuten zuzenak zirela arauak betetzen zituztelako; hor sortu zen fedearen bidez justifikatzearen teoria. Erruki gabeko Jainkoak sorturiko herstura eta izua gainditzeko bide moduan ulertu behar zen Luteroren sinesmen bidezko justifikazioa ; bekatuetatik aske sentitzeko, Jainkoarengan sinetsi behar zuen; sinesmenak eta Eskriturek bakarrik justifika zezaketen. Eskriturak ziren sinesmenaren iturri bakarra; bizitza ematen zuena Jainkoaren Hitza zen. Luterorentzat, Liburu Sakratuetan zegoen Jainkoaren Hitza. Eskriturei behar zitzaien obeditu, eta ez Aita Santuari edo kontzilioari (Grisar, 1931). Luterok ez zuen bere barnean salba zezakeen ezer aurkitzen; Sinesmenari esker gainditzen zuen bere barn eherstura (García Villoslada, 1973). Staupitzek ikusi zuen gaixotasun mentaletik zetorkiola Luterori bestei laguntzeko ahalmena, bere insight bereizien bidez; ikuspegi teologiko berriak eta insight berriek lagundu zioten Luterori bere obsesioek sortutako barne hersturatik askatzen; baina, hala ere, bere aurkikuntzak ez zuen askatu Lutero monasterioko eskrupuluetatik; Luterok bizitza osoan jarraitu zuen bere obsesio, depresio eta barne hersturarekin; ezin zien erabat ihes egin bere sufrikarioei; lurrean infernua bizi izan balu bezala hitz egite n zuen. Hor zeuzkan Eskriturak eta fedea bere nahaste psikologikoak gainditzeko, baina Luteroren nahasterik larriena monasteriotik irtenda gero gertatu zen, Erreforma hasi eta gero; Luteroren sintoma nagusiek hor jarraitu zuten haren bizitza osoan (Jasko, 2014). Staupitz en aurrean Luterok sentitzen zuen barne herstura aitaren irudi anbibalentearen transferentziak sortzen zuen barne herstura zen. Alde batetik miretsi egiten zuen eta begirunea zion; beste aldetik hotz eta berotasun gabeko pertsona moduan deskribat zen zuen (Roper, 2010; Erikson, 1958). 1521eko otsailaren 9an egindako gutun batean Staupitz kritikatu zuen Luterok bere etsaiei gogor ez egiteagatik eta Aita Santuaren eta Kristoren artean bitartekari lana egiteagatik; Luteroren iritziz, ezinezkoa zen hai en arteko bitartekaritza, biak erabat etsai baitziren. Luterok Staupitzi esaten zion tristuraz bete zuela haren mendekotasunak. 1522 urtean agustindarren ordena utzi zuen Staupitzek eta Salzburgoko monasterio beneditar bateko abata aukeratu zuten. Lutero a bandonatua eta saldua sentitu zen. Staupitz 1524an hil zen eta inork bete ezin zezakeen hutsunea utzi zuen Luterorengan. 1522an indarra hartzen zihoan erreformaren uhina eta Wartburg eko gordelekutik Wittenbergera itzultzeko eskatu zioten Luterori, han bakea jartzera. Han egindako sermoietan askatasuna aldarrikatu zuen eta bortxa kondenatu. Luterok zioen Jainkoa tiranoen eta matxinoen etsaia zela. Erreforma zaleek sortutako istiluen aurrean, moderazioa eskatu zuen eta erreforma mugimenduaren ahots kontserbadorea bihurtu zen. Ikonoklastekin izan zituen eztabaidetan, Luterok ez zien garrantzirik ematen idoloei; esaten zuen ido loek benetako existentziarik ez zutela (I kor., 8:4) eta ez zuela pena merezi haiek erabiltzen zituztenak zigortzeak. Luterok askatasun espirituala eta ebanjelikoa eskatzen zuen; ez zuten kezkatzen egoera sozial eta ekonomikoak; haren iritziz, Ebanjelioa e z zen lurreko gauzez arduratzen. Luterok zioen Jainkoarengandik zetorrela autoritate sekularra eta autoritate haren esanetara egon behar zela, zuzengabea izan arren. Leon Aita Santuak Lutero eliza katolikoaren bidera ekartzeko ahalegin bat egin zuen, Saxoniako Frederikoren bidez; Frederikok Luterori erakutsi zizkion Erromatik bidalitako gutunak. Luterok Espalatinori esan zion, Wittenberg etik botatzen bazuten, Alemani aren erdi aldean bazirela defendatuko zutenak, Bohemiara joan gabe ere; bost axola zitzaiola Erroma alde edo kontra edukitzea; Erromakoek bere liburuak gaitzetsi eta erretzen bazituzten berak Aita Santuaren legeria guztia gaitzetsi eta erreko zuela. German oak arrazoiaren eta Eskrituren bidez konbentzitu behar zirela; osterantzean, haserretu, ankertu eta basati bihurtzen zirela (García Villoslada, 1973). Leon X.a Aita Santuak Luterori eskatu zion Erromara joateko, baina Lutero urtebetez Kaietano kardinalarekin negoziatzen jardun zen, adostasuna lortu nahian; azkenean, Aita Santuak Exsurge Domine bulda atera zuen 1520an, eta Luterori eskatu zion haren idatzietako hutsegiteak bi hilabete barru erretira zitzala. Luterotarrek bulda hori toki askotan erre egin zuten; Luterok berak ere kode kanonikoarekin batera erre zuen bulda. 1521ean Decet Romanum Pontificem bulda atera zuen Leon X.ak eta Lutero elizatik jaurt iki zuen. Worms eko Dietara deitu zuten Lutero, baina han ere ez zen bere idatziez erretraktatu; ondorioz, heretikotzat jo zuten Lutero, hari babesa ematea debekatu zuten eta hura atxilotzen zuenari saria ematea erabaki zuten. Frederiko III.a printzeak War tburg eko gazteluan babestu zuen Lutero. Gaztelu horretan Testamentu Berria alemanera itzuli zuen eta hainbat idazlan argitaratu zituen. Maximiliano kaiserrak Inperioko gobernua eratu zuen: Enperadorea, Enperadorearen gorteko bi diputatu, hamazazpi printzeak eta hirien ordezkariak. Ipar ekialdean Ordena Teutonikoa zegoen, Errege Poloniarrarekin eta Enperadore Germanoarekin harremanak zitue na. Suleiman II.ak Belgrado bereganatu zuen eta Hungaria eta Austria mehatxatu zituen1521ean. Frantziako estatua ere indartu eta bere kokalekua bilatu nahian zebilen eta Karlos V.a Enperadoreak gatazkak izan zituen Frantziarekin Erreformaren lehen urteetan . Enperadoreak etengabeko borrokak izan zituen Alemaniako printzeekin ere. Lutero pozik zegoen Karlos Enperadoreak printzeen babesaren beharra zuelako; mendekotasun horri esker, printzeek Enperadorearen boterea mugatzen zuten. Luteroren aldeko printzeek Enperadoreari babesa emango zioten, Worms eko ediktua eraginkortasunik gabe uztearen truke (García Villoslada, 1973). Espirako Lehen Dieta 1526an ospatu zen eta Worms eko Dietako erabakiak atzeratzea lortu zuen. Dietaren ondorioz, herrialde bakoitzak nahi zu en sinesmena izango zuen. Printze bakoitzak askatasuna izango zuen erreforma erlijiosoari zegokionean nahi zuen moduan jokatzeko, Enperadoreak deitutako kontzilio orokorra ospatu bitartean. Kontzilio hori ez zen ospatu beste hogei urte pasa bitartean. Protestantismoak aurrera egingo zuen urte horiet an eta Luterok bere absoluzio moduan interpretatuko zituen Dietako horretako ondorioak. Lutero Bibliatik elikatu zen nagusiki eta haren aitzindari espiritualak Jeronimo, Agustin, Akinoko Tomas, John Hus, Wicliffe, Eckhard, Juan Tauler, Tomas Moro eta Erasmo izan ziren. Gogoko zituen Moro ren Utopia eta Erasmo ren Testamentu Berria (Smith, 1911), baina Erasmok ez bezala, Luterok aldarrikatzen zuen gizakiak borondate askerik ez zuela; jatorrizko bekatua egin zuenetik, ongia egiteko askatasunik ez zuela gizakiak, bataioak ez baitzuen jatorrizko bekatua ezabatzen; esaten zuen gizakia J esukristoren gan zuen sinesmenak bakarrik justifikatzen eta salbatzen zuela. Fedearen iturburu bakartzat Eskritura hartuta, sinestunen esku uzten zuen Hitza interpretatzeko eskubidea (García Villoslada, 1973). Luteroren pentsamenduaren eta Erreformaren hedapena inprimategiaren zabalkundeari zor zaio neurri handi batean. Luteroren idatziek hedapen handia izan zuten Alemanian zehar. Ordura arte latina erabiltzen zen idatzietan, baina Luterok alemana erabili zuen. Alemanez argitaratutako liburuak asko ugaritu ziren Erreformaren lehen urteetan (1518tik 1524ra bitartean). Luterok berak laurehun liburu eta liburuxka baino gehiago argitaratu zituen bere bizitzan zehar. Luterok oraindik bere idazlan nagusiak idatzi ez z ituenean, 1519an, Froben argitaratzaileak esaten zuen Luteroren lanak Inperio osora (Espainiara, Italiara, Ingalaterrara, Herbehereetara) hedatu zirela. Luterok latinetik alemanera itzultzen zituen testuak; hizkuntza g rekoa ez zuen ongi menderatzen. Ezagutza aldetik falta zitzaiona intuizioari eta sentimenduei esker konpentsatzen zuen (García Villoslada, 1973). Luterorentzat, sinesmena entzumenetik elikatzen zen, ikusmenetik baino areago. Ikusmenaren aurretik entzumena eta ulermenaren aurretik sinesmena jartzen zituen Luterok (Erikson, 1958). Idatziei garrantzi handia ematen zien eta idatzi asko egin zituen, bai na ahozkoari ez zion garrantzi gutxiago ematen . Hitzaldi ugari ematen zituen eta mahai inguruan hainbat solasaldi izan zituen. Lutero altuera ertainekoa zen. Gaztetan pertsona argal eta aszetikoa zen. Santuak imitatu nahi izan zituen: uko egiten zien haragiaren atseginei eta bizitza aszetikoa eraman nahi zuen. Heldu arora sartu zenean, ezkondu eta seme alabak izan ondoren, gizendu egin zen eta aurpegi betea zuen; garai horretan Luterok erakusten zuen gorpuzkera ez zetorren bat Melanchthon ek egindako Luteroren biografian agertzen zenarekin; biografia horretan esaten zuen Luterok barau asko egin zuela eta egunetan egoten zela jan gabe. Beraz, 1530 alderako Luteroren irudia aldatua zegoen; bolumen handiko Lutero aurkezten zuten ir udiek (Roper, 2010). Gizentzeak ez zion kendu begien bizitasuna: begietatik sua zerion, eta espresio basatia zuen. Adinean aurrera egin ahala, ilea urdindu zitzaion, baina ez zuen ilerik galdu (Smith, 1911). Hitzjario handi eta patxadatsukoa, ahots gozo, bizi eta sarkorrekoa zen; zalantzarik gabe eta oso argi hitz egiten zuen; a hozko adierazpenerako eta entzuleekin konektatzeko talentu berezia zuen (Olsen, 2012), baina kostatu egiten zitzaion emozioak kontrolatzea. Entzuleen aurrean jarrera tentea eta sendoa hartzen zuen, kokots irtenarekin, begi txiki marroiekin, lepo motzarekin , sorbalda zabalekin eta bular indartsuarekin. Erdibideko jarreren zale ez zen Lutero. Gizakiak erabat bekatariak ala erabat zuzenak zirela, erabat gaiztoak ala erabat bedeinkatuak zirela aldarrikatzen zuen. Luterok ez zituen bereizten atrizioa eta kontrizioa, bekatu astunak eta bekatu arinak. Luterok jarrera kontraesankorrak zituen. Alde batetik, b eldurrez, zalantzaz, bakardadez eta ezintasunez betea zegoen; ezdeusa eta bakardadean murgildua sentitzen zen eta bere burua gorroto zuen. Beste aldetik eta aldi berean, maitatua izateko behar handia zuen (Fr omm, 1941) eta botere grina indartsua agertzen zuen. Zatiketa nabarmena sentitzen zuen Luterok gurasoek erakutsitako bizitza estilo tradizionalaren eta identitate berriaren izenean hartutako konpromisoen artean. Dikotomia nabarmena bizi izan zuen aita biologikoari zion m endetasunaren eta zeruko aitari zion mendetasunaren artean. Gaztetan aitaren kontra egon zen eta monasterioko agintariak miresten zituen; geroago, Aita Santua gorrotatzen zuen eta printzeak miresten zituen. Alde batetik, autoritatea gorrotat u egiten zuen eta haren kontra altxatzen zen; baina, aldi berean boterea zuena miretsi egiten zuen eta haren mende jartzen zen. Alde batetik, gerraren eta jazarpenaren kontra hitz egin zuen; baina, beste aldetik, jende xehearen kontrako gerra eta zapalkuntza ankerra defendatu zituen. B erak jarritako mugen barruan matxinatzen zena begi onez ikusten zuen; baina berak onartzen zituen agintariak erasotzen zituena gorrotatu eta mespretxatu egiten zuen. Luterok mahai solasaldietan esaten zuenez, sarritan izaten zituen tentaldi espiritualak eta burutazio horietatik eratorritako buruko eta urdaileko minak. Bretch ek, Oberman ek eta Baintonek pentsatzen zuten Luteroren atsekabea inoiz ez zela desagertu haren bizitzan zehar. Sufrikarioa inoiz desagertu ez bazen ere, hari aurre egiteko estrategiak garatu zituen Luterok. Luteroren ekoizpen teologikoan eragin es anguratsua eduki zuen Luteroren atsekabeak. Anfechtungen ek zorroztu egin zuten gai teologikoetan sakontzeko Luterok zuen gaitasuna. Bere bizitzan jasan zituen tentaldi eta eraso handiei esker haren begirada sakonagoa zen. Bere sentikortasun emozionalari, gaixotasun mentalari eta bizitzan zehar izan zuen etsipen ari esker, beste modu batera ikusten zituen Luterok gauzak (Bainton, 1950) . Bainton, Bretch eta Oberman en arabera, Luteroren tenperamentua ezin egotz dakioke haren ingurunearen eraginari; haren herentziako alderdiren bati egotzi beharko litzaioke. Luteroren barne herstura nahasteen jatorrian osagai genetikoak zeuden. Luterok modu desproportzionatuan erantzuten zien gertaerei; haur oso sentibera izanik, deabruaz oso kezkatua zegoen; harentzat deabrua errealitate bat zen; haren barne herstura esperientzietan eginkizun esanguratsua betetzen zuen deabruak. Bretch en arabera, Luteroren deskribapenak nahas te mentala adierazten zuen, baina baztertu egiten du nahaste mentala zuenik, haren esperientzia erlijioak baldintzatzen zuelako; Bretch en iritziz, sufrikario horiek gaixotasun mentalarekin erlazionatuak egon zitezkeen, baina ez ziren gaixotasun mentalaren ondorio; Luteroren teologiak baldintzatzen zituen sufrikario horiek ( Bretch, 1985 93). Luterok egonkortasunik ez zuen bere barnean eta Eskrituretan aurkitu zuen sosegua eta patxada. E skriturak eta musika erabili zituen bere oinaze espiritualei aurre egiteko. Mahai solasaldietan esaten zuen musikak bizitza ematen ziola testuari. Tristurarentzat sendabiderik onena musika zela, deabrua urruntzen zuelako eta gogamena freskatzen zuelako. De presioari aurre egiteko, musikaz gain, edatea, jatea, puzkerrak botatzea, besteekin hitz egitea eta bekatu txikiak egitea ere ona zela zioen Luterok. Tristura g araietan neska batengan pentsatzeak laguntzen bazion, hori egiteko esaten zuen. Luterok besteen konpainia bilatzen zuen tentaldiak jasaten zituenean. Esaten zuen gizakiak ez zuela bere burua kontrolatzen bakardadean zegoenean. Bakarrik zegoenean erasotzen ziola deabruak gizakiari (Bretch, 1985 93). Atsekabeak eraman zuen Lutero komentura eta Eskriturak aztertzera; atsekabearen ikuspegitik irakurri zituen Eskriturak; atsekabetik askatzeko hartu zuen bere ikuspegi teologikoa eta atsekabeari esker aurkitu zuen justifikazioaren teoria. Beheraldietan dena ilun ikusten zuen Luterok. Heldulekurik gabe eta galdua sentitzen zen. Malenkoniatik babestu beharra ikusten zuen, hark gorputza ezabatzen zuelako. Luterok esaten zuen esperientzia mingarriak izan zituela monasterioan, baina pentsatzen zuen esperientzia h oriek Jainkoarengandik zetozela, eta santutasuna lortzeko ezinbestekoak zirela. 1539. urtean Bere Idatzi Alemanen Wittenberg eko Edizioari egindako Sarreran bere lanak ulertzeko hermeneutika bat ezarri zuen Luterok; Biblia interpretatzeko metodoa azaldu zuen bertan; azaltzen zuen nola eraiki zituen bere idatziak eta bere teologia, nola irakurri behar ziren Eskriturak eta nola ikasi behar zen teologia. Eskrituren interpretazioan tentazioa ere integratu zuen, errezoarekin eta tentaldiarekin batera. Mundutarra zena eta kristaua zena modu ezberdinean arautzen zirela esaten zuen Luterok. Kristauak bizitza bikoitza zeraman: kristauarena edo sinestunarena eta munduko hiritarrarena. Bi bizitzek ez zuten elkarrekin zerikusirik. Bizitza zibila printzeen esku zegoen eta haiei itsu itsuan obeditu behar zieten hiritarrek. Gizakiari ez zitzaion axola nondik zetorren printzeen boterea. Agintariak zuzengabeak eta gaiztoak zirenean ere, inork ez zuen baimenik haien kontra jartzeko edo haien kontra matxinatzeko. Lute roren iritziz, Jainkoak agindu ziezaiokeen printzeari edozein unetan gerra hasteko, ezpata eta boterea Jainkoaren zerbitzuan zeudelako. Agintariek gerra agintzen bazuten, herriak obeditu eta borroka egin behar zuen. Gerra lan sakratua eta beharrezkoa zen: jatea eta edatea bezain beharrezkoa. Gaizkileak zigortzeko eta bakea edo mendetasuna sortzeko egiten zen gerra. Matxinatzen ziren nekazariei lepoa moztu behar zitzaien, erre egin behar ziren. Burugabe batek bakarrik esan zezakeen zapaltzea eta lapurtzea ez zirela ekintza kristauak (Fromm, 1941). Luterok bere buruaz zuen irudia ez zen oso ona; barruan zuen haserrea ezin zuen baretu. Haserre hori Aita Santuarengana, nekazariengana, juduengana eta hurbileko lagunengana heltzen zen ; Melanchthon bera ere kexatzen zen haren egoskorkeriaz eta tiraniaz. Bere ideiak defendatzeko borrokatzen zenean, ideia horiek erreprimitzea zuzengabea zela pentsatzen zuen eta pentsamendu, adierazpen eta ekintza askatasuna eskatzen zuen; baina, bere ide iek Alemanian zehar hedatu zirenean, zerutik inspirazio zuzena zuela et a erlijio kontuetan autoritate bakarra zela uste zuen. Besteen ikuspegia kontuan hartzea asko kostatzen zitzaion Luterori; bere buruarengan asko zentratu zen, barnean sentitzen zuenari bakarrik begiratzen zion eta bere esperientzia pertsonalak orokortzeko joera zuen. Ingurukoei guztizko mendekotasun espirituala eskatzen zien eta beti baiezkoa ematen zioten lagunez inguratu zen. Bera bakarrik zegoen zuzen, bere barne ahotsari bakarrik egiten zion jaramon, bere intuizio eta bulkadak jarraitzen zituen, besteei entzun gabe; bere sentitzeko moduan oinarrituta, liburu sakratu batzuk onartu eta besteak baztertzen zituen. Profeta sentitzen zen eta mespretxatu egiten zituen Aita Santuak, kontzilioak, doktoreak eta berak zioenarekin ados ez zeudenak (García Villoslada , 1973). Sasoiko zenean jende askok begirunea zion Luterori, iraganeko zerbitzuengatik, baina adinean aurrera zihoan heinean fisikoki eta psikikoki aldatu egin zen eta galdu egin zituen bere lidergoa eta bere ospea (Oberman, 1992). Luterok sarritan eduki zituen oinaze fisikoak, dispepsia, giltzurrunetako gaixotasuna, kolikoak, hezueria, ziatika, buruko minak, insomnioa, amesgaiztoak, barne herstura erasoak, kontrolik gabeko haserre eta amorru erasoak. Luzea da Luterori buruz ikerlariek egindako diagnostikoen zerrend a: barne herstura orokortua, nahaste bipolarra, depresio nagusia, nahaste obsesibo konpultsiboa, espektro emozionaleko nahastea . Ian Osborn en (2008) arabera, akademiko guztiek onartzen dute Luterok barne herstura, obsesioa eta depresioa jasan zituela bizitza osoan zehar, neurri handiagoa edo txikiagoan. Krisialdi horiek guztiak izanda ere, Luterok tarteka jarrera dinamikoa agertzen zuen; tentsio neurotikoa eta beheraldi zorrotzak jasaten bazituen ere, lanerako indarra ateratzen zuen eta ekoizpenerako gait asun handiko fase batzuk izaten zituen (Erikson, 1958). Kiefl en arabera (Kiefl, 1917), Luterok nortasun erlijiosoa zuen. Haren idatzi, gutun eta solasaldi nagusiak erlijioaz izan ziren eta haren bilakaera arrazoi erlijiosoek azaltzen dute. Malenkonia eta gaixotasunak deabruaren lan moduan eta espiritualitatea ren ikuspegitik ulertzen zituen. Landu zuen Teologia berri horrek Jainko ankerraren tiraniatik askatu zuen Lutero, baina ez zuen askatu nahaste obsesibo konpultsibotik. Luteroren portaera eskrupulosoa presio erlijiosoaren emaitza moduan ulertzen zuten Bretch ek eta Cefaluk. Cefalurentzat Luterok erlijioak baldintzatutako obsesioak bakarrik zituen. Bretch en arabera ( Bretch, 1985 93), lehen itxura batean Luterok ezin zuen patxadarik aurkitu eta horrek patologikoa dirudi, baina fraideak iraganeko bekatuez kontziente izatera bultzatzen zituzten; Lutero ez zen horrela jokatzen zuen bakarra; giro erlijioso baten eta pietatezko atmosfera baten zati zen. Jaskok besterik pentsatze n du; haren iritziz, Luterok jasan zituen barne herstura, obsesio eta depresioak esan nahi dute hark gaixotasun mentala pairatu zuela eta gaixotasun mental horrek funtzio esanguratsua bete zuela Luteroren ekarpen teologikoetan; Luterok erlijioaren eta teol ogiaren munduan egindako ekarpenak estuki loturik zeuden haren gaixotasun mentalarekin. Jaskoren iritziz, Obermanek ez zuen seriotan hartzen Luteroren gaixotasun psikologiko; ez zituen kontuan hartzen Luterok bizi izandako depresioak; haien aurrean ez iku siarena egiten zuen (Jasko, 2014; Oberman, 1992). Luterok modu desproportzionatuan erantzuten zien gertaerei; haur oso sentibera izanik, deabruaz oso kezkatua zegoen; harentzat deabrua errealitate bat zen; haren barne herstura esperientzietan eginkizun esanguratsua bete zuen deabruak (Osborn, 2008). Luteroren deabruarekiko kezka normala baino handiagoa zen. Bere osasun arazo guztiak deabruaren ekintza zirela pentsatzen zuen. Obsesioz beterik zegoen: Aita Santuaren obsesioa, deabruaren obsesioa, fede soilez justifikatzearen obsesioa. (Jasko, 2014). Osborn en arabera, Luterok nahaste obsesibo konpultsiboa zuen; pentsamendu, irudi eta bulkada intrusiboak jasaten zituen (Jasco, 2014; Osborn, 2008). Sadismo morala, bereizgarri obsesib okonpultsiboak, garbitasunarekiko eta infekzioekiko kezkak eta deabru posesioak Luteroren analitatearekin erlazionatuak zeuden (Erikson, 1958). Analitatea eta sadismoa elkarturik agertzen zituen: haurrak ipurdian joz zigortzea, garbitasuna eta analitatea erlazionatzea. Luteroren pentsamendu obsesibo konpultsiboak haren malenkoniarekin erlazionatuak zeuden ( Cole, 2000 ). Sadismo morala, bereizgarri obsesibo konpultsiboak, garbitasunarekiko eta infekzioekiko kezkak eta deabru posesioak analitatearekin erlazi onatuak zeuden Luterorengan (Erikson, 1958). Reiter ek egindako Luteroren patografiaren arabera, Luterok barne herstura, nahaste bipolarra eta nahaste psikotikoak izan zituen; psikosi maniako depresiboa zuen, fase depresiboaren nagusigoarekin (Reiter, 1937). Bainton ek ere bazekien Luterok depresio aldiak, barne herstura eta obsesioak jasan zituela, baina zalantzan jartzen zuen gaixotasun mentala jasan ote zuen, haren produktibitate maila ikusita ( Bainton, 1950 ); azkenean, Luterok deabruarekin borrokan, etsipenean eta depresioan, pasatu zituen ordu guztiak kontuan hartuta, Baintonek ondorioztatu zuen nahiko datu badaudela Luterok gaixotasun mentala jasan zuela esateko. Mania eta depresio moduan deskribatu zuen Baintonek Luteroren sentikortasun emozionala. Eriksonen arabera Lutero bipolarra edo depresiboa zen. Pablo Moebius en arabera ere, Luterok psikosi maniako depresiboa zuen (Erikson, 1958). Frederiko Küchenmeisterrek zioenez, Luteroren izaera koleriko eta malenkoniatsuaren artekoa zen. Reiterrek esaten zuen Luterok bere bizitzan zehar barne herstura, nahaste bipolarra eta nahaste psikotikoaren sintomak izan zituela (Reiter, 1937). Jaskoren (2014) arabera, Lutero aztertu duten akademiko eta psikologoek onartzen dute hark barne herstura, obsesioa eta depre sioa izan zituela bizitza osoan, neurri handiago edo txikiagoan; beraz, esan beharko genuke Luterok espektro emozionaleko nahastea zuela. Luteroren nahaste mentalak eragin handia izan zuen haren lanean. Anfechtung ak eraman zuen Lutero monasteriora; atsekabe horrek eraman zuen justifikazioaren dotrinara, Erreforma gauzatzera eta Eskrituren ikuspegitik bere teologia eraikitzera. Bretch en arabera, Luterok ulertu zuen Anfechtung aren edo atsekabearen mende daudenek bakarrik uler ditzaketela Eskriturak ( Bretch, 1985 93). Insight sakonak edukitzeko gaixotasun mentala jasan behar dela. Anfechtung ak egin zuen Lutero zen bezalako gizakia. Bibliografia Abellán, J. (1990). Estudio Preliminar. In Martin Lutero. Escritos Políticos . Madrid: Tecnos. Bainton, R. H. (1950). Here I Stand: A Life of Martin Luther . Nashville: Abingdon. Boyer, O. S. (1983). Biografías de grandes cristianos . Florida: Editorial Vida. Brecht, M. (1985). Martin Luther: His Road to Reformation 1483 1521 . Philadelphia: Fortress Press. Brecht , M. (1985 1993). Martin Luther . Minneapolis: Fortress Press. Brown, N. (1959). Life against Death: The Psychoanalytical Meaning of History . Middletown, CT: Wesleyan University Press. Campos y Fernández de Sevilla, F. J. (2017). Lutero, su obra y su época . Madrid: Editorial Instituto Escurialense de Investigaciones históricas y artísticas. Capps, D. (1997). Men, religion, and melancholia . New Haven, CT: Yale University Press. Cefalu, P. (2010). The Doubting Disease: Religious Scrupulosity and Obsessive Compulsive Disorder. Bioethics Quarterly, 31 (2):111 125. Cochlaeus, J. (2002). The Deeds and Writings of Dr Martin Luther from the Year of the Lord 1517 to the Year 1546 Related Chronologically to all Posterity. In Luther’s Lives: Two Contemporary Accounts of Martin Luther. Manchester: Manchester University Press. Cole, A. H. (2000). A Spirit in Need of Rest: Luther's Melancholia, Obsessive Compulsive Disorder, and Religiosity. Pastoral Psychology, 48 ( 3): 169 190. Currie , M. A. (2009). The Letters of Martin Luther . Limited MacMillan and Co. , Limited. London: St. Martin´s Street. Denifle, H. (1904). Luther und Luthertum in der ersten Entwicklung . Mainz: Kirchheim. Durant, W. (1957). The Reformation . New York: Simon & Schuster. de Cadenas y Vicent, V. (1990). El concilio de Trento en la época de Carlos V . Madrid: Ed. Hidalguín. Elton, G. R. (1964). Reformation Europe 1517 1559. Cleveland: World Publishing Co./Meridan Books. Erikson, E. H. (1958). Young Man Luther A Study in Psychoanalysis and History . London: Faber and Faber. Febvre, L. (1980). Martin Lutero: Un destino . México: Fondo de Cultura Económica. Friedenthal, R. (1970). Luther. His Life and Times . New York: Harcourt Brace Jovanovich, Inc. Fromm, E. (1941). Escape from Freedom . New York: Farrar & Rinehart . Garcia Villoslada, R. (1973). Martín Lutero . Bi ale: I, El fraile hambriento de Dios ; II, En lucha contra Roma . Madrid: Biblioteca de Autores Cristianos. Greiner, A. (1956). Luther. Essai biographique . Genève: Labor et Fides . Grisar, H. (1931). Martin Luther. Sa vie et son oeuvre . Paris: Lethielleux. Hausrath, A. (1904). Luthers Leben . Berlin. Jasko, A. (2014). A Case For Mental Illness in Martin Luther and Preliminary Observations About Its Positive Role In The Development Of His Theology https://www.academia.edu/19509441/A_Case_For_Mental_Illness_in_Martin_Luther_And_Preliminary_Observations_About_Its_Positive_Role_In_The_Development_Of_His_Theology Kiefl, F. X. (1917). Martin Luthers religious Psyche . Hochland, 15 (1), 7 28. Lamers, F., van Oppen, P., Comijs, H. C., Smit, J.H., Spinhoven, P., van Balkom, A.J., Nolen, W.A., Zitman, F.G., Beekman, A.T. eta Penninx, B.W. (2011). Comorbidity Patterns of Anxiety and Depressive Disorders in a Large Cohort Study: the Netherlands Stud y of Depression and Anxiety (NESDA). Journal of Clinical Psychiatry, 72 (3), 341 8. Lohse, B. (1986). Martin Luther: An Introduction to his Life and Work . Philadelphia: Fortress Press. Luther, M. ( 1957). The Bondage of the Will: A New Translation of De Servo Arbitrio (1525), Martin Luther's Reply to Erasmus of Rotterdam. New Jersey: Fleming H. Revell Co. Luther, M. (1962). That Jesus Christ was Born a Jew. In Luther's Works . Philadelphia: Fortress Press. Luther, M . (1971). On the Jews and Their Lies . In Luther's Works . Philadelphia: Fortress Press. Luther, M. (2004). The Table Talk of Matin Luther . Philadelphia: The Lutheran Publication Society. http://www.ntslibrary.com/PDF%20Books/Luther%20Table%20Talk.pdf Oberman, H. A. (1992). Luther: Man Between God and the Devil . New York: Doubleday. Olsen , D. O. (2012). Luther and Hitler: A Linear Connection between Martin Luther and Adolf Hitler´s Anti Semitism with a Nationalistic Foundation . Master of Liberal Studies Theses. Paper 20. Osborn, I. (2008). Can Christianity Cure Obsessive Compulsive Disorder? . Grand Rapids: Brazos Press. Pangritz, A. (2001). Once More: Martin Luther and the Jews. In John K. Roth and Elisabeth Maxwell (arg.), Ethics and Religion, Remembering for the Future: The Holocaust in an Age of Genocide , 2: 618 34. New York: Palgrave. Paras, E. (2008). The Darker Side of Martin Luther. Constructing the Past : Vol. 9: Iss. 1, Article 4. https://digitalcommons.iwu.edu/constructing/vol9/iss1/4 Reiter, P. J. (1937). Martin Luthers Umwelt, Charakter und Psychose . Copenhagen: Leven & Munksgaard. Roper, L. (2010). Martin Luther´s body: the “stout doctor” and his biographers. The American Historical Review, 115 (2): 351 384. Shirer, W. L. (1960). The Rise and Fall of the Third Reich . New York: Simon and Schuster. Smith, P. (1911). The Life and Letters of Martin Luther . Boston: Houghton Mifflin Company. Spitz, L. (1973). Psychohistory and History: The Case of Young Man Luther. Soundings: An Interdisciplinary Journal, 56 (2), 182 209. Steigmann Gall, R. (2003). The Holy Reich: Nazi Conceptions of Christianity , 1919 1945. New York: Cambridge University Press. Stork, Th. (1857). The life of Martin Luther and the Reformation in Germany. Philadelphia: Lindsay & Blakiston. Strelau, J. eta Zawadzki, B. (2011). Fearfulness and Anxiety in Research on Temperament: Temperamental Traits are Related to Anxiety Disorders. Personality and Individual Differences, 50, 907 915 Strohl, H. (1962). Luther jusqu'en 1520 . Paris: Presses Universitaires de France. Waite, R. G. L. (1977). The Psychopathic God: Adolf Hitler . New York: Basic Books. Walker, J. (1996). Martin Luther´s Dirty Little Book: On the Jews and their Lies. A Precursor to Nazism . http://nobeliefs.com/Lutero.htm . Watson, D. (2005). Rethinking the Mood and Anxiety Disorders : A Quantitative Hierarchical Model for DSM –V. Journal of Abnormal Psychology, 114 (4): 522 36. Wiener, P. F. (1999). Martin Luther: Hitler’s Spiritual Ancestor . Cranford, New Jersey: American Atheist Press.

2023-12-01

booktegi_liburua_tximino_atzaparra

booktegi.eus W.W. JACOBS tximino atzaparra Itzulpena: Ana Morales I. ATALA Kanpoan gaua hotza eta bustia zen, baina Laburnam Villako egongelan pertsianak behean zeuden eta beheko sua txinpartaka zegoen. Aita semeak xakean zebiltzan. Lehenak, muturreko aldaketez betetako ideiak zeuzkanez jokoaz, halako arrisku bizi eta premiagabean jartzen zuen bere erregea, non sutondoan lasai lasai puntua egiten zegoen ile zuriko dama zaharraren iruzkinak ere sortzen zituen. —Entzuten duzu haizea? —esan zuen White jaunak, akats fatal batez beranduegi ohartuta, semeari hura ikustea galarazteko asmo xamurraz. —Entzuten nago —esan zuen semeak, tableroa ilun aztert uz eskua luzatzen zuen bitartean — Xakea. —Ez dut uste gaur etorriko denik —esan zuen aitak, eskua tableroaren gainetik jarrita. —Matea —erantzun zuen semeak. —Hori dauka okerrena honen urrun bizitzeak —lehertu zen White jauna, bat bateko eta arrazoi gabeko oldarkeriaz —; bizitzeko leku basati, umel, baztertu guztien artetik, hauxe da txarrena. Bidea dena da basatza, eta, errepidea, uholde hutsa. Ez dakit jendeak zer daukan buruan. Errepideko bi etxetan baino ez denez jendea bizi, uste dute ez duela ardur a. —Ez kezkatu, maitea —esan zuen emazteak, gizona goxatu guran —; beharbada hurrengoa irabaziko duzu. White jaunak begiak jaso zituen zorrotz, amaren eta semearen arteko begirada konplizea harrapatzeko punttuan. Hitzak hil zitzaizkion ezpainetan, eta ir ribarre erruduna ezkutatu zuen bizar urdindu mehean. —Hortxe dago! —esan zuen Herbert Whitek, burdin ateak danbateko ozena jo eta urrats sendoak etxera hurbiltzen zirela. Agurea, abegitsu, presaka jaiki zen eta, atea zabaldurik, etorri berriarekin errukitzen entzun zioten etxekoek. Etorri berria ere bere buruarekin errukitu zen, eta, White andreak esan zuen «Ai, ai, ai...», eta eztultxo bat egin zuen senarra gelara sartu zenean, atzetik gizon garai, mardul bat zetorrela, harritxo distira tsuak bezalako begiak eta bisaia gorria zituena. —Morris sarjentu maiorra —esan zuen, gizona aurkeztuz. Sarjentu maiorrak bostekoa eman zien denei, eta sutondoan eskaini zioten aulkia hartuta, pozik geratu zen begira nola bere anfitrioiak whiskya eta eda lontziak ateratzen zituen eta kobrezko ontzi txiki bat jartzen zuen suan. Hirugarren basokadarekin begiak distiratsuago jarri zitzaizkion sarjentuari eta berbetan hasi zen, senitarte txikia urrungo lekuetatik etorritako bisitariari interesez begira zegoel a, hark sorbalda zabalak tentetu eta eszena harrigarriez eta ekintza ausartez berba egiten ziela; gerrez eta izurriteez eta jende arrotzez. —Hogeita bat urte hortik zehar! —esan zuen White jaunak, emazteari eta semeari baiezko keinuak eginez —. Joan zenean biltegiko mutiko koskorra zen. Eta begiratu orain. —Txartu denik behintzat ez du ematen —esan zuen White andreak gizalegetsu. —Ni ere gustura joango nintzateke Indiara —esan zuen agureak —, begiratutxo bat emateko baino ez, badakizu. —Hobeto zaude zaude n lekuan —esan zion sarjentu maiorrak, ezezkoak eginez buruarekin. Hustutako edalontzia mahaian jarri eta, zizpuru txiki batez, berriz astindu zuen burua. —Tenplu zahar horiek, eta fakirrak eta malabaristak ikusi gura nituzke —esan zuen agureak —. Zer ha si zinen lehengo egunean kontatzen tximino atzapar batez edo, Morris? —Ezer ez —esan zuen soldaduak, presaka —. Entzutea merezi duen ezer ez, behintzat. —Tximino atzapar bat? — esan zuen White andreak jakinguraz. —Zera, beharbada magia edo esango geniokeen kontu bat baino ez —esan zuen sarjentu maiorrak, motz. Hiru entzuleak aurrerantz makurtu ziren irrikaz. Bisitariak edalontzi hustua ezpainetara eraman zuen pentsamenduetan galduta, eta jaitsi egin zuen berriro. Anfitrioiak bete egin zion. —Kanpotik begiratuta —esan zuen sarjentu maiorrak, eskuaz patrikan bilatuz —, atzapartxo normal bat baino ez da, momifikatua. Patrikatik zerbait atera eta erakutsi egin zien. White andreak atzera egin zuen muzin batez, baina semeak, hura hartu eta jakin mi nez aztertu zuen. —Eta zer dauka ba berezia? —, galdetu zuen White jaunak semearen eskutik atzaparra hartuz. Aztertu zuenean, mahaian utzi zuen. —Fakir zahar batek, oso gizon santuak, sorgindu egin zuen —esan zuen sarjentuak —. Erakutsi nahi zuen patuak gidatzen duela jendearen bizitza, eta patuari traba egiten diotenek beren zoritxarrerako egiten dutela. Sorgindu egin zuen atzaparra, hiru gizonek hiruna gurari eskatu ahal izateko. Hain modu izugarrian mintzo zen gizona, non entzuleak ohartu ziren barre arinak nolabait moteldu egin zitzaizkiela. —Ba, zergatik ez dizkiozu zuk hiru eskatzen, jauna? — esan zuen Herbert Whitek, zirika. Soldaduak begiratu zion pertsona helduak gazte harroxkoari begiratzen dion bezala. —Eskatu dizkiot —esan zuen apal, e ta aurpegi gorria zurbildu egin zitzaion. —Eta bete egin ziren?. —Bai —esan zuen sarjentuak, eta edalontziak talka egin zuen haren hortz sendoen kontra. —Eta beste inork eskatu dio guraririk? —Lehen gizonari bete egin zitzaizkion hiru gurariak —erantzun zuen —. Ez dakit zeintzuk ziren lehenengo biak, baina hirugarrena hiltzea izan zen. Horrela eskuratu nuen nik atzaparra. Hain ahots ilunaz mintzatu zen, isiltasuna zabaldu zen taldean. —Ba zure hiru gurariak bete egin baziren, zuri orain ez dizu ezertarako balio, Morris — esan zuen agureak azkenean —. Zertarako gordetzen duzu? Soldaduak ezezkoa egin zuen buruaz. —Gustatzen zaidalako, diot nik ba —esan zuen astiro. —Burutik pasatu zitzaidan saltzea, baina ez dut uste egingo dudanik. Nahikoa kaltea egin du dagoeneko. Gainera, ez du inork erosiko. Uste dute ipuin hutsa dela; hori batzuek... Eta zeozer izan daitekeela uste dutenek probatu egin nahi dute ordaindu aurretik. —Beste hiru gurari eskatzerik bazenu —esan zuen agureak, tinko begiratuz —, eskatuko zenituzke? —Ez dakit —esan zuen besteak. Atzaparra hartu zuen eta atzamar erakuslearen eta erpuruaren artean eutsi zion, eta bat batean sutara bota zuen. White, oihu txiki batez, makurtu eta harrapatu egin zuen. —Hobe erretzen uz tea —esan zuen soldaduak, solemne. —Ez baduzu nahi, Morris —esan zuen besteak — eman niri. —Ez —esan zuen lagunak, burugogor —. Sutara bota dut. Gorde gura baduzu, ez bota niri gertatzen denaren errurik. Izan zentzuzkoa eta bota berriro sutara. Besteak buruaz ezezkoa egin eta bere jabetza berria aztertu zuen gertutik. —Zelan egiten da? —galdetu zuen. —Eduki altu eskuan eta esan guraria ozen —esan zuen sarjentu maiorrak —, baina kontuz ondorioekin, abisatuta zaude. —Mila gau eta bat gehiago ematen du —esan zuen White andreak, aulkitik altxatu eta afaria prestatzen hastearekin batera —. Nik lau esku izatea eskatzea duzu, ez zaizu iruditzen?. Senarrak talismana patrikatik atera eta hirurek batera barreari eman zioten, sarjentu maiorrak, alarma aurpegian, besotik heltzen ziola. —Ezer eskatu behar baduzu —esan zion muturtuta —, eskatu zentzuzko gauza bat. White jaunak patrikan gorde zuen berriro, eta aulkiak mahaiaren inguruan jarrita, laguna eraman zuen bertara. Afari kontuarekin talismana er di ahaztuta geratu zen, eta gero hirurak egon ziren soldaduaren Indiako abenturen bigarren entrega entzuten, liluraturik. —Tximinoaren atzaparraren istorioa ez bada egiazkoagoa kontatu dizkigun beste istorio horiek baino —esan zuen Herbertek, atea gonbi datuaren atzean itxi zenean, hark trena harrapatzeko denboraz ozta ozta—, arreglata gaoz. —Eman diozu zeozer, aita? — andreak, senarrari gertutik begira. —Huskeria bat —erantzun zion gizonak, zertxobait gorrituz —. Ez zidan ezer hartu gura, baina behartu egin dut. Eta berriro esan dit atzaparra botatzeko. —Bai, oraintxe! —esan zuen Herbertek, izutu itxurak eginez —. Ene! Aberats, famatu eta zoriontsuak izango gara! Hasteko, aita, eskatu enperadore izatea; horrela etxeko oilandak ezin izango zaitu gobernatu. Salto batez mahaiaren jiran hasi zen korrika, White andre iraindua atzetik zuela, trapu batez armatuta. White jaunak atzaparra atera zuen poltsikotik eta zalantzaz begiratu zion. —Ez dakit zer eskatu, benetan diotsuet —esan zuen astiro —: munduan nahi dudan guztia daukadala iruditzen zait. —Etxea ordainduta izatearekin pozik egongo zinateke, ezta? —esan zuen Herbertek, eskua aitaren sorbaldan —. Ba eskatu berrehun libra, horrekin eginda daukazu. Aitak, irribarre lotsatia eginez hain sines bera izateagatik, gora jaso zuen talismana. Semea piano aurrean jesarri eta nota larri batzuk jo zituen aurpegiera solemneaz, amari egindako begi keinuak solemnitate itxura hondatu bazuen ere. —Berrehun libra nahi ditut —esan zuen gizonak garbiro. Piano burrunba handi batek agurtu zituen hitzok, baina agurearen oihu larri batek eten zuen. Emaztea eta semea arineketan joan zitzaizkion. —Arg!!! Mugitu egin da! —egin zuen gizonak aldarri, lurrean zetzan objektuari nazkaz begiratuz —. Guraria esan dudanean bihurtu egin zait eskuetan, suge baten moduan! —Bo, nik ez dut dirurik ikusten —esan zuen semeak, atzaparra lurretik jaso eta mahaian jartzen zuen bitartean —, eta postura, ez dudala sekula ikusiko. —Iruditu egingo zitzaizun, aita —esan zuen em azteak, gizonari antsiaz begiratuz. Gizonak ezezkoa egin zuen buruaz. —Berdin da; ez da kalterik gertatu, baina susto galanta hartu dut. Sutondoan jesarri ziren berriro, gizon biek pipa erretzen amaitu artean. Kanpoan haizeak inoizko gogorren jotzen zuen, eta agureak jauzi egin zuen, urduri, goiko solairuan ate batek danbatekoa jotzean. Isiltasun bihotz beheragarri eta ezohiko bat jauzi zen hiruren gainean, bikote zaharra oherako jaiki arte iraun zuena. —Orain dirua ohearen erdian aurkituko d uzu, poltsa handi batean —esan zuen Herbertek, gau on esan eta gero —, eta gauza ikaragarriren bat egongo da makurtuta armairuaren gainean, zuri begira, amarruz lortutako irabaziok poltsikoratzen dituzun bitarteaaaan. Bakarrik geratu zen jesarrita ilunpea n, su erdi amatatuari begira, aurpegiak ikusten sugarretan. Azken aurpegia hain horriblea eta tximinotarra izan zen, begira geratu zitzaion zur eta lur. Hain benetakoa egin zen, non, barrexka deseroso batez, Herbert haztamuka hasi baitzen eskuaz bilatzen b aso bat ur mahaiaren gainean, sutara botatzeko. Bere eskuak tximino atzaparra hartu zuen, eta, Herbertek, dardara batez, eskua jakan igurtzi eta ohera joan zen. II. ATALA Hurrengo goizean, neguko eguzkiaren distira gosariaren gainean isurtze n zela, Herbertek barre egin zien bere beldurrei. Gelak bazuen halako osasun prosaiko bat, aurreko gauean ez zuena, eta atzapartxo zikin eta lehortua arasako apalean botata zegoen, haren bertuteei buruzko sineste handirik erakusten ez zuen arduragabeziaz. —Pentsatzen dut soldadu guztiak berdinak direla —esan zuen White andreak —. Eta guk halako ganorabakokeriei kasu egitea ere! Zelan beteko dira ba gurariak gaur egun? Eta beteko balira, berrehun librak ez lizukete kalte egingo, e, aita?. —Zerutik buru gainean jausiz gero... —esan zuen Herbert kaskarinak. —Morrisek esan zuen gauzak hain modu naturalean gertatzen direla —esan zuen aitak — non, gura izanez gero, kasualitatetzat jo daitezkeen. —Tira, ez ukitu dirua ni itzuli arte —esan zue n Herbertek mahaitik altxatuz —. Beldur naiz ez ote zaituen gaizto eta zeken bihurtuko, eta arbuiatu egin beharko zaitugun. Amak barre egin zuen, eta semeari ateraino lagundurik, bidean urruntzen ikusi zuen. Gero, mahaira itzulita, ederto pasatu zuen tarte batez aitaren sinesberatasunaren lepotik. Horrek ez zion galarazi antxintxika joatea atea zabaltzera postariak jo zuenean, edo sarjentu maior zurrutero erretiratuen aipamen labur bat egitea ikusi zuenean postariak jostunaren faktura bat zekarrela. —Herbertek adarra jotzen jarraitzeko motiboa izango du etxera datorrenean —esan zuen bazkaltzen ari zirenean. —Eta hala ere —esan zuen White jaunak, garagardoa isuriz bere basoan —, gauza hori mugitu egin zitzaidan eskuan. Zin egiten dut. —Zeuk pentsat u —esan zuen andre zaharrak goxo. —Mugitu egin zela diotsut —erantzun zuen besteak —. Nik ez nuen ezer pentsatu; hasi nintzenean... Zer...? Zer gertatzen da? Emazteak ez zion erantzun. Kanpoan zebilen gizon baten mugimendu misteriotsuei begira zegoen. Gizona etxeari kirika zebilen zalantzaz, barrura sartzeko adorea biltzen bezala. Berrehun librekin lotura mentala eginez, emakumea ohartu zen ezezaguna ondo jantzita zegoela eta berritasun distiranteko zetazko kapela zeramala. Gizona hiru aldiz joan zen jardineko atera eta atzera egin berriro. Laugarrenean eskua jarri zuen burdin atean, eta bat bateko deliberamenduaz zabaldurik, bidetxoari ekin zion. Une horretan White andreak eskuak gerri atzera eraman eta, amantaleko kordelak azkar askaturik, janzki erabi lgarri hori jarri zuen aulkiaren kuxinaren azpian. Ezezaguna, zeina deseroso ematen baitzuen, gelan sarrarazi zuen. Gizona andreari kukuka eta kezkatu itxuraz entzuten geratu zen, dama zaharrak barkamena eskatzen zion bitartean gelaren egoeragatik eta se narraren soingainekoagatik, normalean lorategian lan egiteko janzten zuen eta. Orduan andrea zain geratu zen, bere sexuak uzten zion adineko pazientziaz, ea gizonak ekiten zion bere errekaduari, baina isiltasun arraroari eutsi zion gizonak hasieran. —Zera... etortzeko esan didate —esan zuen azkenean, eta praketatik kotoi tindi bat kentzeko makurtu zen —. Maw eta Meggins en bulegotik nator. Fabrikatik. Dama zaharrak jausi egin zuen. —Zeozer gertatu da? —esan zuen arnasa estuturik —. Zeozer gertatu zaio Herberti? Zer da? Zer da? Senarra tartean sartu zen. —Lasaitu, ama, lasaitu —esan zuen bizkor —. Jesarri, eta ez hasi gauzak asmatzen. Ziur naiz ez dakarzula albiste txarrik, ezta, jauna? —eta besteari begiratu zion antsiaturik. —Sentitzen dut —esan zuen bisitariak. —Zaurituta dago? —galdetu zuen amak. Bisitariak baiezkoa egin zuen buruaz. —Larri zaurituta —esan zuen apalki —, baina ez dauka minik. —Jainkoari eskerrak! —esan zuen andre zaharrak, eskuak bildurik —. Eskerrik asko, Jainko Jauna, eskerrik as... Batbatean isildu egin zen, ziurtapenaren esangura siniestroa buruan argitu zitzaionean, eta bere beldurraren baieztapen izugarria ikusi zuenean bestearen aurpegi aldenduan. Arnasari eutsi zion, eta senar buru motelagoarengana jiratu ta, esku zahar dardaratia jarri zuen haren eskuaren gainean. Isilune luze bat egon zen. —Makinak harrapatu du —esan zuen bisitariak azkenean, ahots apalean. —Makinak harrapatu —errepikatu zuen White jaunak, burua lausoturik —. A. Agurea jesarri zen eta leihotik ezerezari begira geratu zen, eta emaztearen eskua bere eskuetan harturik, estutu egin zuen, aspaldiko gorteiatze egunetan, ia berrogei urte lehenago, egin ohi zuen legez. —Munduan geratzen zitzaigun bakarra zen —esan zuen, bisitariarengana leun jiratuz —. Latza da. Besteak eztula egin, jaiki eta leihora joan zen astiro. —Enpresakoek eskatu didate doluminik zintzoenak emateko galera handi honengatik — esan zuen, ingurura begiratu barik —. Arren eskatzen dizuet ulertzeko ni mandatari bat ba ino ez naizela, eta aginduak betetzen baino ez nabilela. Ez zen erantzunik egon; andre zaharrak zuri zuen aurpegia, begiak zabal zabalik, arnasa entzunezina; gizonaren aurpegia bere lagun sarjentuak aurreneko gerra ekintzan eduki zezakeenaren antzekoa ze n. —Esan behar dizuet Maw eta Megginsek ez duela inongo erantzukizunik bere gain hartzen —jarraitu zuen besteak —. Ez dute inongo betebeharrik aitortzen, baina zuen semearen zerbitzuen kontsiderazioan, zenbateko bat eman gura dizuete kalte ordain gisa. Gizonak andrearen eskua jausten utzi zuen eta, zutundurik, horrorez begiratu zion bisitariari. Ezpain lehorrek hitzak moldatu zituzten: —Zenbat? —Berrehun libra —izan zen erantzuna. Emaztearen garrasiaz ohartu barik, gizon zaharrak irribarre nimiño bat egin zuen, eta, itsuen gisara besoak luzaturik, zerraldo jausi zen, konorte bako moltxo bat lurrean. III. ATALA Zaharrek kanposantu berri erraldoian, etxetik hiru bat kilometrora, lurperatu zuten beren hildakoa, eta gero itzaletan eta isiltasunean murgildutako etxera itzuli ziren. Hain azkar amaitu zen dena, non hasieran ia ez ziren jabetu, eta itxaroten bezala geratu ziren, beste zerbait gertatu beharko balitz bezala, karga hau, pisutsuegia bihotz zaharrentzat, arinduko zuen beste zerbait. Baina egunak joan ziren, eta itxaropenak etsipenari utzi zion lekua, zaharren etsipen itxaropen gabe horri, zeinari batzuetan, oker, apatia deitzen zaion. Batzuetan ez zuten apenas hitzik trukatzen, orain ez zeukatelako zertaz berba egin, eta egunak unatzerainoko luzeak ziren. Astebete inguru joana zen gizon zaharrak, gauerdi batez bat batean esnaturik, eskua luzatu eta ohean bakarrik zegoela ohartu zenean. Gela ilunpean zegoen, eta leihotik negar isilaren soinua zetorkion. Ohean jesarri eta entzuten geratu zen. —Erdu ohera —esan zion goxo andreari —. Hoztu egingo zara. —Hotzago izango da nire semea —esan zuen andre zaharrak, eta negarrari eman zion berriz. Negar zotinak aienatu egin ziren gizonaren belarrietan. Ohea epel zegoen eta gizonaren begiak astun loguraz. Hasieran lo kuku batzuk egin zituen tarteka, baina gero lo seko geratu zen, harik eta emaztearen alauri zoro batek jausi batez itzartu zuen arte. —Atzaparra! —egin zuen alauri andreak, zoro baten moduan —. Tximinoaren atza parra! Gizonak jausi egin zuen ikaraz. —Non? Non dago? Zer gertatzen da? Emakumeak estropezuka zeharkatu zuen gela gizonarengana. —Nahi dut —esan zuen apal —. Ez duzu txikitu, ezta? —Egongelan dago, hormako euskarrian —erantzun zion, harriturik —. Zergatik? Emakumeak, aldi berean negarrez eta barrez, gizonaren gainean makurtu eta musu eman zion masailean. —Oraintxe bururatu zait —esan zion histeriko —. Zelan ez zait lehenago bururatu? Zelan ez zaizu zuri bururatu? —Bururatu zer? —galdetu zion gizonak. —Beste bi gurariak —erantzun zuen andreak azkar —. Bat baino ez dugu eskatu. —Ez da nahikoa izan? —galde egin zion bortizki. —Ez! —oihu egin zuen emakumeak garaipenez —; beste bat eskatuko dugu. Jaitsi eta hartu azkar, eta eskatu gure mutila berriz ere bizirik egotea. Gizona ohean jesarri eta mihisarropak baztertu zituen hanka dardartietatik. —Jainko maitea, burutik zaude! —egin zuen aldarri izu ikaraz. —Hartu —esan zuen emakumeak arnas estuka —; hartu arin, eta eskatu... Ai, nire mutila, nire mutila! Senarrak pospoloa piztu eta kandela izeki zuen. —Itzuli ohera —esan zuen, kordokan —. Ez dakizu zer zauden esaten. —Lehen guraria bete egin zitzaigun —esan zuen andre zaharrak, sukartsu —; zergatik ez bigarrena? —Kasualitatea —esan zuen totelka gizonak. —Joan, hartu eta eskatu —oihu egin zuen andre zaharrak, pozez dardaraka. Gizon zaharrak buelta eman eta begiratu egin zion, eta haren ahotsak dar dar egin zuen. —Hamar egun daramatza hilda, eta gainera... ez nizun esan gura, baina... arropagatik baino ezin izan nuen ezagutu. Orduan ikaragarriegia bazen zuk ikusteko, zer izango da orain? —Ekarri bueltan —oihu egin zuen andre zaharrak, eta dandarrez eraman zuen gizona aterantz—. Uste duzu beldurra izango diod ala bularra eman nion umeari? Gizona behera jaitsi zen ilunpean, egongelarako bidea egin zuen haztamuka, eta han sutondo gaineko apalerakoa. Talismana bere tokian zegoen, eta gizonari beldur izugarria sartu zitzaion, esan gabeko gurariak ez ote zuen seme mutilatua ekarriko bere aurrera gelatik ihes egiteko astia izan baino lehen, eta arnasari eutsi zion konturatu zenean ez zekiela atea non zegoen. Bekokia izerdi hotzaz estalita, mahaiaren jira egin zuen eskuaz lagundurik, eta hormaren kontra haztamuka jar raitu zuen, harik eta bere burua karraju txikian aurkitu arte, gauza osasungaitz hura eskuan. Gelan sartu zenean emaztearen aurpegiak ere ematen zuen aldatua. Zuri eta erne zegoen, eta, bere beldurrean, gizonari iruditu zitzaion aurpegiera ez natural ba t zeukala. Beldurra eman zion. —Eskatu! —oihu egin zion andreak, ahots sendoaz. —Tontakeria eta gaiztakeria bat da —gizonak dudati. —Eskatu! —errepikatu emazteak. Gizonak eskua jaso zuen. —Semea berriz bizirik egotea gura dut. Talismana lurrera jausi zen eta gizonak beldurrez begiratu zion. Orduan aulki batean hondoratu zen dardarka, emakume zaharrak, begiak sutan, leihora joan eta pertsiana igotzen zuela. Gizona jesarrita geratu zen hotzez izoztuta geratu arte, noiz edo behin so eginez leihotik kukuka zegoen andre zaharraren figurari. Kandelak, euskarriaren portzelanazko ertzetik behera urtuta, itzal keinukariak bidaltzen zituen sabaira eta hormetara, eta, azkenik, distira luzeago batez, iraungi egin zen. Gizonak, adierazi ezi nezko arindua harturik talismanak huts egin zuelako, ohera itzuli zen arrastaka, eta handik minutu batera edo bira emakumea, isilik eta apatiko, ondora etorri zitzaion. Inork ez zuen berbarik egin, baina biak geratu ziren etzanda erlojuaren tiki taka ent zuten. Eskailera batek kra egin zuen eta sagu txilioti bat antxintxika pasatu zen horma barrutik. Iluntasuna itogarria zen, eta, denbora batez adorea biltzen egon ondoren, senarrak pospolo kutxa hartu eta, bat piztuta, behera jaitsi zen kandela baten bila. Eskaileren amaierara heltzean pospoloa amatatu egin zen, eta gizona beste bat pizteko geratu zen. Orduantxe kox kox bat jo zuten kaleko atean, hain isila eta gordea, apenas entzun baitzen. Pospoloak jausi egin zitzaizkion eskutik. Geldi geratu zen, ar nasari eusten, berriz ere jo zuten arte. Orduan buelta eman eta ihes egin zuen ziztuan logelara, eta atea itxi zuen. Hirugarrenez jo zutenean etxe osoan entzun zen. —Zer izan da hori? —hots egin zuen andre zaharrak, jauzi eginez. —Arratoia —esan zuen gizon zaharrak, doinu dardaratiaz —... Arratoia. Nire aurretik pasatu da eskaileretan. Andrea ohean jesarri zen, adi. Atean jo zuten ozenki eta kolpearen oihartzunak etxea bete zuen. —Herbert da! —egin zuen aldarri — Herbert da! Atera joan zen kor rika, baina senarra aurrean jarri zitzaion, eta, besotik hartuta, tinko heldu zion. —Zer egingo duzu? —esan zion hasperen erlaitz batez. —Nire mutila da; Herbert da! —oihu egin zuen, mekanikoki borrokan —. Ahaztu zait hemendik hiru kilometrora zegoela. Zertarako heltzen didazu? Utzi joaten. Atea zabaldu behar dut. —Jainkoarren, ez utzi gauza horri sartzen —egin zuen oihu gizonak dardara batean. —Zeure semearen beldur zara —egin zuen aldarri emakumeak, borrokan —. Utzidazu. Banato r, Herbert; banator. Beste kolpe bat entzun zen, eta beste bat. Emakumeak besoa zafatu zuen astindu batez eta arineketan irten zen gelatik. Gizonak karrajura jarraitu zion eta erreguz deitu zion, andrea eskaileretan behera ziztuan zihoala. Gizonak entzun zuen ateko katea askatzen, eta gero beheko burdina bere zulotik astiro eta zurrun ateratzen. Gero andre zaharraren ahotsa, arnaska esfortzuaz. —Krisketa —egin zuen oihu ozen —. Etorri hona. Ez naiz heltzen. Baina gizona lau hankatan zegoen lurrean zor oaren pare haztamuka, atzaparraren bila. Aurkitu behar zuen kanpoko gauza hori sartu baino lehen. Ate kolpeen zaparrada perfektu baten oihartzuna entzun zen etxe osoan, eta gero aulki bat erreskan, emazteak atearen kontra zeramala. Gizonak entzun zuen atea ren beheko burdinaren kirrinka, astiro ateratzen zela zulotik, eta une horretantxe tximino atzaparra aurkitu zuen, eta, senetik irtenda, hirugarren eta azken guraria eskatu zuen arnaskada batez. Kolpeak isildu egin ziren bat batean, oihartzunak artean ere entzuten ziren arren. Entzun zuen aulkia erretiratzen eta atea zabaltzen. Haize bolada hotza igo zen eskaileran gora, eta emaztearen etsipenezko eta atsekabezko alauri luze eta ozenak adorea eman zion haren ondora abiatzeko, eta gero kanpoko burdin atera. Kalearen bestaldeko farola keinukariak bide isil eta mortua argitzen zuen.

2023-12-01

Azenari-Enekonesen-oroitzapenak-2

booktegi.eus JOSEBA KOLDO ORTEGA Azenari Enekonese n oroitzapena k 2 — Antso Nagusiaren Baskonia XI. mendean 1 Azenari Enekones Gaztelan Hogei bat urteko gizon gazte bat gonbidatu zuten alkaidearen aginte gelan sartzera. Salako maisuak, maiordomoak, erran zion alkaidea momentu hartan bere geletan zegoela gosaltzen. Izan ere, aurreko egunean eskatu zioten gazteari goizeko lehen orduan dorre nagusiko aginte gelan agertzeko. Eskatu bezala egin zuenean itxoiteko erran zioten. Ordu erdia baino gehiago pasa zuen zain. Haserre zegoen. Horrelako jokaerak mespretxatzen direnekin erabiltzen ziren, menpekoekin. Kortesiak edateko zerbait eskainiz gonbid atzera eskatzen zuen edo bestela berehala agertu behar zen, desenkusak emanez. Gaztea altua zen, gihartsua eta bizkar sorbalda zabalak zituen. Bonbatxoak, larruzko babutxak eta txaleko urdin argia alkandora zuri baten gainean zeramatzan handiki berberee k egiten zuten bezala, baina ez zuen durbanterik. Aurpegi luzexko eta matrail bizardun nabarmenean, sudur luze eta begi nabar adierazkorrek eta bekain ilunek haserrea adierazten zuten. Ile gaztainkara, luze eta kizkur samarra sorbalden gainetik zuen lotu g abe. Azenari, aldean zuen saif edo sableari heldu zionean, alferrik haserretzea txarrerako izango zela konturatu zen. Alkaidearen agindupean pasa zituen hiru hilabeteetan ez zuen harreman berezirik izan, nahiz eta Gaztelako kondeak kapitain izendatu. Osmak o gazteluko dorre nagusian zegoen beste eginkizun batzuk eskatzeko eta lasai egotea komeni zitzaion. Iparraldeko leihoetara hurbildu zen. Behean, ipar mendebaldean, erreka bestaldean herria zegoen harresiz inguratuta. Jende gehiago bizi zen orduan hamaika urte lehenago baino. Urrunago erreka ondoko lurrik emankorrenetan baratzak zeuden eta gazteluaren azpian eskortak. Bestaldera itzulita, hegoaldeko leiho irekietara hurbildu zen. Aurrean zeudenak harrizko eremuak ziren eta haruntzago pinudiak eta borrokeng atik lur landugabeak. Han urrunean, Gormaz ikusi ez, baina sumatzen zen. Leku hartan ziren tuyibien gerlariak, Zaragoza taifako etsaiak. Horixe zen beraien egitekoa, Gormaz gazteluko gerlariak zelatatu eta erasoak aurreikusi. Urtero musulman talde batzuk Gaztelako beraien mugaldetik sartzen ziren Yijad gerra santua egitera, helburua herrixkaren bat birrintzea eta mugako jendea beldurtzea izaten zen. Arraroagoa zen armada handi bat mugako gazteluak hartzen saiatzea. Gehienetan musulmanek mila bat gerlari bil tzen zituzten muga herrien kontra. Beraiek ere antzera jokatzen zuten. Borroka handirik ez zen izaten, batzuk edo besteak hasita. Azkeneko hilabeteetako bizipenak gogoratu zituen mutilak. Azenarik, Osmara agertu berritan lau sanhayarrekin hartu zuen ostat u. Bik morroiak balira bezala egiten zuten eta beste biek ezkutariena. Haietatik Kenan zen lagun handi bakarra eta beste hirurak, Habusek, printze sanhayarrak, bidaia babestuta eta seguru egin zezan eramatera behartu zituen. Gainera, Azenarik Afrikako bida ian lortutako urrea garraiatzeko, merkatari itxuraz egin zuten bidaia Granadatik Osmara. Osmara heldu bezain pronto bere berri bidali zien Belasko eta Fortun osabei eta baita Antso errege gazteari. Ez zuen Iruñerrian agertu nahi, anaiarekin edo Semeno o sabarekin ez topatzeko. Ez zen seguru sentitzen, osaba Semeno ikustean edozein erokeria egiteko gai zelako. Naiaran ere ez agertzea erabaki zuen, azken berrien arabera, osaba malapartatu hura handik ibiltzen baitzen udetan mugako kapitainik famatuena eta t rebeena baitzen. Hasieran, beste osabei eta Erregeri Uharteko tenentzia berreskuratzeko laguntza eskatu nahi izan zien, ez zuen egin, ordea. Bi osabek beren laguntza osoa agindu zioten, baina Erregeren baimena eta oniritzia behar zuten eta honek eskutitz luze eta sentitu batean adierazi zion momentuz ezin zuela Semeño anaia Uharteko tenetziatik kendu, Semeno Santxez osabak babesten zuelako eta honek militarki garrantzi handia izateagatik. Azken urteetan, Semeno Santxezek Uharten agindu ondoren izen bereko Xemeno Enekones ilobari utzi zion familia leinuaren burutza. Osabak, dena den, Uharteko errekurtsoak erabiliz jopu edo gerlari talde bat osatu zuen musulmanen muga herrietan razziak egiteko. Fortun Santxez alferezaren oniritziarekin baskoi armadaren gerlar i talderik erasokorrena eta ausartena eratu zuen. Azken urteetan Semenoren berrehun zaldun eta beste hainbeste oinezkoen laguntzarekin geldiarazi zituzten Zaragozako Tuchibien erasoak. Gainera, Ebro eta Jalongo lurraldeetan egindako sarraskietan arrakasta eta aberastasun handiak lortu zituen. Une hartan, behintzat, ez zegoen haren kontra egiterik. Fortun lehengusu txikiak ere antzeko elkartasun adierazpenak egin zizkion eskutitz berean. Osabek, Faltzesko Fortunek eta Belasko jauregiko scriptore jaunak, ber en ondora joateko eskaera eta laguntza berretsi zioten. Guztiei eskerrak eman ondoren, Semeno anaia osaben ondoan egoteko ezintasuna azaldu zien eta Baskoniako gorte eta hirietara joateko asmoa etorkizunerako utzi zuen. Aberastasun anitzen jabe, momentuz G aztelako kondearen ondoan leku bat egiteko asmoa adierazi zien. Gaztelako Sancho Garciak postu bat hitz eman zion Azenariri. Halabeharrez, momentuz Osman Munio tenentearen agindupean kapitain postua eskaini zion. Herrian etxe bat, morroia eta ezkutaria mantentzeko baliabideak emango zizkioten, lur eta sierbo batzuk utziz. Munio, Osmako alkaidearen aurrean aurkezteko adierazi zion kondeak mezu baten bidez. Alkaidea, sei kapitainen laguntzaz eta berrehun soldaduren buru Osma mugako zaintzaz arduratzen zen. Osmako gazteluan izaten zuten zaintza sistema zorrotza zen. Dorre nagusitik bi begiralek eta ofizial batek inguru zabala zaintzen zuten. Gazteluko postu batzuetatik inguru hurbila izaten zuten begi bistan eta atari nagusian sei zaintzailek eta ofizial b atek prest egon behar zuten edozein ezustetarako. Zaintzako kapitainak, soldaduek zaintza ongi egiten zutela segurtatu behar zuen, behar bazen erreteneko soldaduei deituz. Gaztelutik kanpo, urrutiko mendi hegietan dorreak zituzten inguru zabala zaintzeko. Dorre bakoitzean hiru begirale txandakatzen ziren zaintzan, zerbait gertatuz gero, seinale ezberdinez alarma deia egin ahal zuten eta zaldiz handik atera. Bi kapitainek, nork bere aldetik, egunero erreleboak gidatzen eta aldatzen zituzten hamar dorreetako zaintzaileak. Osmara heldu berritan morroi eta gerlari euskaldun batzuk ezagutu zituen Azenarik. Osmako gazteluaren inguruan, zuzeneko zerbitzuan ari ziren gerlari, zerbitzari eta morroiez gain, emakume eta gizon gazte asko ibiltzen ziren lan bila, gehien etan behin behineko lana lortu nahian. Haien artean euskaldunak ere baziren. Azenarik, asmoak adierazi gabe, lan bila zebilen zaldunaren papera bete zuen. Gazteak egunak izan zituen pertsona asko ezagutzeko, haien artean hamalau hamazazpi bat urteko anaia arrebak. Urraka neska langilea zen, polita baino erakargarria itxuraz eta pertsonalitatez. Ez zen prostituzioan erori eta gosez bizi zen bera eta urte batzuk gazteagoa zen bere anaia. Ostatuaren ukuiluan egiten zuten lo eta ahal zutena jaten zuten, gehiene tan erdi galdutako janaria eta batzuetan mendiko fruitu eta belarrak. Azenari, egoeraren jakitun Osman geldituko zela erabaki zuenean, ezuste batean mintzatu zen Urrakarekin, bere zaldia bisitatu zuen batean. –Jauna, ematen ahal dit berorrek janari pixka bat nire anaia gosetuarentzat. Duela bi egun ez dugula gauza handirik jan –Azenari une hartan azenario bat ematen ari zitzaion bere zaldiari eta ia ez zuen aditu adierazi ziona, hain apal ahoskatu baitzion, bak arrik berorika zerbait erregutu ziola. –Tximista..., jan itzak polikiago. –Neskak berriro egin zion eskaera, euskaraz orduan. –Jauna, emango al dit berorrek azenarioren bat gosez dagoen nire anaiarentzat? –Tximista, gero emanen dizut janari gehiago. Zu, neska, nongoa zara? –galdetu zion gelditzen zitzaizkion bi sagar handi samarrak ematen zizkion bitartean. –Gu Galardekoak gara, goi Arlanzon aldean dagoen herrixka batekoak –erran zuen atzean zuen mutilari sagarrak emanez –. Jauna, ez al duzu guretzako la nik? –Baliteke. Proban hartuko zaituztet. Itxoin momentu batean: janari gehiago eta arropa erosteko dirua emango dizut eta. Horrela, tenentearekin hitz egin ondoren, utzi zioten etxera joan zen bizitzera. Urraka eta bere anaia Jakue zerbitzuan hartu zitu enean Kenan eta beste gerlariak bidali zituen Granadara bueltan. Kenan laguna zen eta Senegalen aberastu zenez ez zion ordaintzea onartu, baina beste gerlariei dinar batzuk eman zizkien, gutxienez bidaiako gastuak arindu ahal izateko. Tximistaz aparte best e bi zaldirekin gelditu zen animalia haien hazkuntzan aritzeko. Egun gutxitan Urraka eta Jakuerekin harreman onak egin zituen. Biak langileak eta atseginak ziren eta konfiantzazkoak zirela erakutsi zuten. Bazkaria zerbitzatzen ari zitzaiola, behar zituen e zkutariaz aholku eskatu zion neskari. Ziur zen neskak ongi ezagutzen zituela handik zebiltzan gerlari guztiak. –Urraka, ezkutari on eta konfiantzazkoa behar dut. Ezagutzen al duzu bat? –Bai jauna. Bada gerlari bat zaldia duena. Gure herri ondokoa da, Z alduendokoa eta ongi zerbitzatuko zaitu, jauna. –Dei iezaiozu eta ager dadila bihar goizean, proban hartuko dut. Nik bihar arte gazteluan egon behar dut. Gaututakoan bidali jakue niregana afariarekin eta pitxer handi bat ardo eramateko. Gau luzea pasa beh ar dugu zaintzan eta ardo pixka bat eskaini nahi diet nirekin egongo diren zaintzaileei. Badakizu dirua non dagoen. Eros ezazu hogeita hamar bat pertsonek gauean zehar pare bat aldiz edateko nahikoa, ez mozkortzeko. Kantara, Pegarra edo arroako bat ardo on a aski izango da. –Bai jauna. Txomin poztuko da, zu bezalako jaun on baten agindupean izateagatik. Ez zara damutuko harekin, gizon ona da eta trebea armekin. Abenduaren erdirako Azenari Osman ari zen kapitain postuan eta herrian etxe bat utzi zioten. Normalean gaueko txandak egin behar zituen. Zerbitzuan sartzen azken kapitaina zenez, inork nahi ez zuen lana egin behar izan zuen. Arratsetan joaten zen gaztelura eta goiza bitartean zaintza zerbitzua ikuskatu behar zuen. Goizean batzuetan gazteluan erreten eta besteetan bere etxean lotan ematen zuen. Bizitza aspergarritik ateratzen zuen gauza bakarra bere zaldiak zaintzea eta haiekin itzuli bat egitea zen. Gainera zortzi behor eder erosi zuen Tximista eta Belerekin zaldi hazkuntzan hasteko. Behorrak ondoko etxeko Damianek zaintzen zizkion. Behin, arratsalde batean, herrian edo inguruan zalditan itzuli bat egiten ari zen Tximistaren gainean, Txomin lagun zuela. Azenarik zaldunen bizimoduaz jakin mina zuen eta galdetu zion ezkutariari. Gizonak bazekien bere l anean eta hango bizitzaren berri eman zion jaun gazteari. –Ez dut aukerarik izan beste zaldunak eta beren bizitza ezagutzeko. Gazteluko zaldunekin ez dut harreman handirik. Txomin, zer egiten du Osman zaldun batek, gazteluko zerbitzuaz aparte? –Txomin pau so bat atzerago zebilen bere mendiko zaldiaren gainean. Jauntxo gaztea eta bere zaldi dotoreari begiratu zion eta erantzun orokor bat atera zitzaion. –Berorrek egiten duena. Armaz eta zaldiaz arduratu. –Ez egin niri berorika. Zuketan egingo dugu. Nik jak in nahi dut denbora pasatzeko egiten dutena, arma eta zaldiez gain. –Gehiago zehaztu behar zuela ulertu zuen Txominek. –Askok Eulogioren tabernan ematen dute astia, edaten eta jokoan. Taberna horretan zaldun txiroak baino ez dira sartzen. –Azenarir en ezjakintasuna ikusiz, kokapena eman zion –. Osma herriko ekialdeko atariaren ondoan dagoena da, han zu bezalako kapitainak baino behin behineko zerbitzuak egiten dituzten zalduntxoak dira bezeroak. –Bai entzuna dut, baina ez dut zerbitzuan sartu naizene tik aukerarik izan hara joateko. Baina beste eginkizunik ez al dute? –Bai, gehienek artalde txikiak dituzte eta artzainen bidez edota zuzenean zaintzen dituzte. Ziur ikusi duzula hemen ardiak ez direla falta. –Bai. Interesgarria izan daiteke artaldeak iz atea. –Bidetik trosta txikia egin ondoren jarraitu zuen hizketan, pausoan berriro egin zutenean. –Bizitzeko utzi dizkidaten lurrak eta nekazariak gobernatu edo bisitatu eta gero asmatu behar dut nola pasatu denbora. –Une batez isilik geratu ondoren Txomin en bizitzaz jakin mina asetzeko aukera aprobetxatu zuen. –Barkatu, Txomin, baina zer dela eta etorri zinen hona? Zu ez zara lurrik gabeko familia batekoa. –Gizonak pentsatu zuen lehen edo beranduago bere bizitzako gorabeherak kontatu behar zizkiola nagusi berriari eta lotsatuta hasi zen kosta ahala kosta kontatzen. –Jauna, jakin behar duzu jauntxo baten ezkutari ibili nintzela Burgosen... –Txominek galdu zuen hasierako adorea. Beldur zen ez ote zuen gazte horren ondoan zeukan postu ona galduko. –Lasai za itez. Makurkeria ikaragarririk egin ez bazenuen ulertuko dizut. –Txominek baiezko keinua egin ondoren jarraitu zuen. –Kondearen kapitain bat zen, familia onekoa. Gaizki tratatzen zituen menpeko guztiak. Ni ere jotzen ninduen eta ez zuen aukerarik galtzen iraintzeko. Behin defendatu nintzen. Ezpataren zabalarekin jo ninduenean nahi gabe bultzada bat eman nion eta erortzean besoa hautsi zuen. Eskerrak askok ikusi gintuzten eta ezin izan zuen nire kontra egin. Tamalez, Burgosen eta baita nire herri inguruetan ere eragin handia zuen bere familiak eta nahi ez banuen ere hona etorri nintzen duela hilabete batzuk. Eskerrak eman behar dizkiot Urrakari laguntzeagatik eta zuri, jauna, zerbitzuan hartzeagatik. –Lotsaz geratu zen zer erran jakin gabe. –Ongi da, Txomin . Sinetsi egiten dizut, ulertu ere bai. Goazen etxera bueltan. –Horrela, Txomin, Jakue eta Urrakarekin ongi zegoela pentsatu zuen, euskal jendearekin. Beste kapitainak eta bestelako lagunak bilatuko zituen gustura bizitzeko, baina garai hartatik nagusi eta menpeko baino, konfiantzazko zerbitzariek ia lagun papera hartu zuten, inoiz galduko ez zutena. Pixkana, ondoko etxeetako Hernando eta Alfonso aitonekin egin zuen harremana. Haiek mugako herrietan bizi izan ziren beti. Biak Osmakoak izaki, Almanzorren ga raian Gaztela barnealdera joan behar izan zuten leku seguru batera ihesi, denbora batez. Arratsetan beti hitz egiten zuten piska batean gaztea etxeratu edo zaintza egitera joan baino lehen. Batzuetan Joanes, Cerezoko artzain gaztea ere geratzen zen Azenari rekin. –Bai gazte. Hemen mugako herrietan, hobe da artzaintzan aritu, moroek maiz birrintzen baitituzte uztak. Ardiak behintzat ezkutatu daitezke –Hernando zen hizketan, Alfonsok arrazoia ematen zion bitartean. –Gu biok artzainak izaki, ihes egin ahal izan genuen geure ardiekin, duela hamabost bat urte Osmako gaztelua konkistatu zutenean. Bestela, Joanesek erranen dizu –Joanesek hain zuzen ere konbentzitu nahi zuen Azenari bion artean artalde handia eskuratzeko eta mutil artzain batzuk zaindari jartzeko. –Nik artalde txikia daukat, baina bion diruarekin bi milako artaldea lortu ahal dugu. Bi mutilek eta hirurok egingo dugu kargu. Urtero ardi eta arkume asko saltzen ahalko ditugu. Zuk mutil baten mantenua eta kon dearendako hamarrena deskontatu beharko zenuke. Utzi gainerakoa nire esku. –Pentsatuko dut. Hiruron artean konbentzituko nauzue. Ikusten dut zuek isilarazteko modu bakarra izan daitekeela. Bihar arratsaldean hitz egingo dugu, Joanes. –Joanes zalduna zen, udaldiak eta noizean behin alkaidearen zerbitzuan egunetako zerbitzu aldiak egiten zituena. Ez zen jarraian gazteluko zerbitzuan aritzen zirenetako bat. Azenarik agurtu zituen. Afaldu behar zuen gaueko zaintzarako zerbitzura joateko. Edonola ere, ongi iru ditu zitzaion artzaintzan sartzea, ardurarik sortzen ez zitzaion bitartean. Joanes langintza hartan izan ahal zuen lagunik onena zen. Trebea eta langilea zen artzaintza kontuetan, dena egingo zuen eta gutxi eskatuko zion. Gainera, lagunkoia eta erdi euskal duna zen. Txikia zenean amarengandik eta aitona amonarekin harremanetan egiten zuen euskaraz, eta orduan Azenarirekin berriz gogoratzen ari zen. Azkenean, bi mila ardi ez, hiru mila izateko proposatu zion Joanesi. Azenarik dirua jarri zuen, Joanesek sei ba t artzain bilatu zituen eta ardura hartuko zuen. Jabetzaz aparte azenarik etekinen bi heren jasoko zuen, bat ere kezka izan gabe. Egun haietan Fortun lehengusuaren eskutitz bat heldu zitzaion. Handik hilabete batzuetara, bisitan agertuko zela adierazi zio n. Horrek erran nahi zuen hurrengo udan izango zela han. Azenari nola ez, poztu zen abisuarekin. Gogoa zuen lehengusu txikia, txikitako laguna, berriro ikusteko eta harekin hitz egiteko. Hala ere, bisita haren atzetik zerbait gehiago zegoela susmatu zuen. Zer nahi zuen Fortunek? Azkeneko hilabeteetako oroitzapen haiek buruan zituela, alkaidea agertu zen solairu nagusiko eskaileretatik salako maisuarekin hitz egiten. Gazteak ordu bat pasa zuen zain, baina alkaideak ez zuen ezer aipatu. Azenarik Munio Lainez alkaidearekin hitz egin nahi zuen eginkizuna aldatu nahi zuelako. Haserre zegoen. Aste bat lehenago beste kapitain berri bat agertu bazen ere, berari ez zioten eginkizun hobe bat eskaini, etorri berriari baizik. Bi egun lehenago horretaz hitz egiteko elka rrizketa eskatu zuen eta goiz horretarako eman zioten hitzordua. Prest zegoen Osmako eginkizunak uzteko, egoera hobetzen ez bazioten. Alkaidea zuzendu zitzaion Azenariri. –Gazte, zer da premiazko hori? Gau osoa zaintzan izan ondoren ez duzu lotarako gogor ik? –Alkaide, nekatuta nago gaueko zaintza honekin. Negu gogorra izan da eta kosta egiten da gizonak erne mantentzea. Zigortzen ibili behar izatea ere ez da xamurra. Nahikoa denbora eman dut honetan eta ezin duzu erran ni berriena naizela. –Arrazoi duzu, baina oso ongi bete duzu egin beharrekoa eta hala jarraitzea nahi dut. –Jauna, errespetu osoz erran behar dizut, ongi egiteagatik zuen arauen arabera bestelako eginkizun arinagoak merezi ditudala. Beste batek egin behar du lan hori; edo bes tela, txandaka egin beharko genuke. –On Martin jaun boteretsu baten semea da. Ezin diot gaueko zaintza eman. Zuk jarraitu behar duzu. –Ez, alkaide. Hor konpon zer egiten duzun aitona seme horrekin eta nola betetzen duzun zaintza. Eguneko zaintzetara edo trebatze ariketak egitera pasatzen ez banauzu, utziko dut gazteluko zerbitzua. Agindutakoa bete dut. Hilabeterik gogorrenak egin ditut eta zerbait hobea merezi dut. Gaueko zaintza hau, azkena izango da modu batean edo bestean. Bihar goizean emango didazu erantzuna –ahoa bete hortz zegoela utzi zuen alkaidea. Hurrengo goizean, handik aurrera goizeko zaintzak egingo zituela erran zion Tomasek, Munio alkaidearen laguntzaileak. Kapitain berriak, on Martinek, arratsaldeko zaintzak ikuskatu behar zituen. On Mar tin hogeita bost bat urteko gazte mehar eta makal bat zen. Osasun txarra zuen eta denbora asko ematen zuen atseden hartzen. Ez zuen zaintza behar bezala egiten eta beste kapitain batek maiz egin behar zuen behaketa. Ez zen gaiztoa, baina bere buruari kasu egitea beste eginkizunik ez zuen. Beste kapitainek ez zioten bat ere begiramenik. Azenarik gauean bezala egiten zuen lan goizean. Hiru ordutan behin zaingoak aldatzen zituen. Zaingoaren gelatik zaindari berriak eramaten zituen posturik postu txanda aldake ta egiteko. Berak erabakitzen zuen nondik hasi erronda, dorre nagusitik, atari nagusitik, atari nagusi ondoko dorretik edo beste bi postuetatik. Leku gehienetan hiru begirale uzten zituen, atari nagusian izan ezik, han sei gelditzen zirelako. Goizetan ere, bi talde ateratzen ziren zalditan inguru zabaleko talaietara zaintzaileak egunero aldatzera. Talaia bakoitzean hirukoteek hogeita lau orduz egon behar zuten zaintzan eta beheko solairuan zaldiak gordeta, han egiten zituzten otorduak eta lo, hurrengo egune ra arte. Noizean behin beste zaldun talderen bat ateratzen zen kapitain baten agindupean leku desberdinetan badaezpadako zaintzak egitera. Osmako gaztelua eta inguruko mugak zaintzeko Munio Lainez alkaidea eta Tomas laguntzaileaz gain, Azenari kontatu gab e, beste sei kapitain zeuden. Azenarik ez zuen haien artean lagunik aurkitu: Daniel isila; Dueño Martin, Kantabriako gizon serioa; Amalio edo Amalarico, kapitain gazte bihurri eta harroa; Pero Gonzalez, Lara bailarako gazte arraroa; Albar Perez zaharra eta Munio Kalpartxuria, kapitain burugogorra eta alkaidearen laguna. Noizean behin kapitainen bat gaixotzen zelako edo behar gehiago zegoelako beste kapitainen bat hartzen zuten, Joanes kasu. Eguerdian, Azenarik beste kapitainekin bazkaltzen zuen, zerbitzuan hasten zirenak, ateratzen zirenak edo erretenean gelditu behar zirenekin. Bazkaria ez zen txarra eta kapitain gehienek azkar bazkaldu eta azkar joaten ziren eginbeharretara edo norberaren eginkizunetara. dena den, beraien arteko harreman interesatua ezagu tu zuen. Tomas, alkaidearen laguntzailea azkeneko aginduekin agertu zen, zenbait astez egingo zuten lana esatera. –Orain on Martinek izango du arratsaldeko zaintza. Pero, zaintza gelan egongo zara, eta txandaka lagunduko diozu on Martini. Gauean Amalio iz ango da zaintza gelan lotan eta Danielek gauzatuko ditu zaingoen erreleboak. Bihar goizen Azenarik gauzatuko ditu zaintzak eta Albar egongo da zaintza gelan. Goizean Amalio eta Pero aterako zarete talaietako zaindariak ordezkatzera. Munio Kalpartxuri, zu a terako zara gizon batzuekin itzuli bat egitera. Inor ez da libre ibiliko. –Barkatu, baina nire izena ez da Amalio, Amalarico baizik –bota zuen gazteak –. Noiz hartuko duzue kapitain gehiago guk egunen batean libratzeko eta razziaren bat egin ahal izateko ? –denek zuten galdera bera buruan eta Tomasek erantzun zien. –On Munio Lainezek erran dit laster agertuko direla udaldiko kapitainak. –Ea lan aspergarri batzuk kentzen dizkiguten behingoz! –erran zuen ozenki Amaliok. Denak poztu ziren jende gehiago eta egun animatuagoak izango zituztelako. Arratsaldeetan, goizeko zaintza burutu eta bazkaldu ondoren, Tximistarekin ateratzen zen Azenari Joanesekin topatzeko. Beranduago, Osma ekialdeko atariko tabernan agertzen hasi zen. Han, edan, jokoan eta apustuetan aritzen zen eta denborarekin aspertzen hasi zen. Gero eta maizago joaten zen herrian zehar itzuli bat egitera, gehienetan Txomin eta Jakuerekin. Eguraldiaren arabera gustuko lekuak aurkitu zituen. Egun beroetan erreka ondoko zumardira joaten zen gero eta g ehiago ezagutzen zituenekin denbora hizketan, armetan trebatu eta zerbait hartzen pasatzera. Baina orduan martxoaren bukaera zenez, hotz handiko arratsaldeetan Osma hegoaldeko eliz aurreko plazan edo hegoaldeko ataritik kanpoaldean, harresi ondoan esertzen zen herritar ezagunekin harrizko bankuetan. Hala ere, edozein lekutan baino gogokoagoak bi leku aurkitu zituen. Bata, artisautza denda bat zen eta bertan bitxiak ere saltzen ziren. Dena den, denda baino gehiago nagusia zen bere interesekoa. Isaak leku as kotan ibilitako judutarra zen, hizpide eta iritzi interesgarriak zituena. Gainera, xakean zekien bakarrenetakoa zen eta iluntze askotan aritzen ziren horretan. Beste tokia Daviden liburu denda zen. David ere judutarra zen, katib a edo eskribaua, eta litera turaz eta kultur gaietan interesa zuena. David Isaaken laguna zenez hirurak arabieraz aritzen ziren, xakezaleek partida lasaitasun osoz burutzen zuten bitartean. Egia erran xakean aritzea ez zitzaion axola Azeneriri. Iluntze hotzetan gustura egoten zen hiz ketan infusio edo ardo bat dastatuz eta bazirudien judutarrak ere gustura zeudela berarekin. –Azenari, Kassa edo jassako arabiar jatorriko harroputzak bezain ongi mintzatzen zara arabieraz. Bota zion Isaakek bietako gehien mintzatzen zenak. –Orain arabi era kultua baino ez zait ateratzen, baina urteetako ikasketen ondorioa da. Arabierarik jatorrizkoena ikasi behar izan nuen eta orain Kordobako kaleko arrunta egitea kosta egiten zait. –Ez da gauza txarra ongi ikastea –luzatu zuen Davidek –. Egun batean lag undu behar didazu poesia batzuekin. –Nahi duzunean. Bueno, bihar arratsaldean dut zaintza eta ezin izango dut. –Bihar goizean etortzen ahal zara gure liburu dendara. –Bai, baina nik galduko dut poesiak entzuteko aukera –kexatu zen Isaak pieza bat mugitzen zuen bitartean. –Lasai, etzi ekarriko ditut liburuak eta irakurriko dizkizut –bota zuen Davidek. –Ekarri bai, baina irakur dezala Azenarik. Zuk Toledoko azentua duzu eta desegiten duzu magia –erran zuen Isaakek. –Eta zu Tuterako azentuarekin ia “uskaraz” ari zarela dirudi. –Honek gogorarazten dit Burgos, Naiara, Iruñea eta Tuteratik urteko itzulia egin behar dudala liburu gutxi batzuk saltzeko eta scribu batzuk idazteko. –Nik espero dut aurten razziak izatea –Azenarik uste zuen Isaakek bake a maite zuela eta bere baieztapenaren arrazoiaz galdetu nahi zion. –Razziek hildako asko sortzen dute, Isaak. Musulmanak ere honaino hel daitezke. –Badakit eta ez dut gustukoa, baina ni ez banaiz beste batek egingo du harrapatutakoarekin negozio. Nik eta neure familiak bizi behar dugu, hemen salmenta gutxi egiten dut, nire negozioa harrapakina erostea eta inguruko hirietan saltzea da. –Azenarik ulertu zuen Isaak mindu zuela eta desenkusatu nahi zuen. –Barkatu Isaak mindu bazaitut... Harritu nau razzien a lde… –Davidek lagundu nahi zuen egoera argitzen. –Azenari, Isaakek ulertu du. Zuk ere ez duzu hiltzea maite eta gerlaria zara. Isaakek eta biok badakigu zu ez zarela beste gerlariak bezalakoa; ez zarela odolzalea. –Handik aurrera, Azenarik lagun haiekin k onpartitu zuen gerlaren kontrako sentimendua, kultura eta laguntasuna maite zuten bezala. 2 Udaberrian Apirilean, Mendo Fernandez kapitaina heldu zen Burgosetik berrehun zaldunen buru. Beste infanzon batzuk ere, Damian, Berto eta Sancho Sanchez, Sansan chez deitua ere agertu ziren. Eguraldi onarekin batera gerlari gehiago elkartzen zen Osman, erasoak gelditzeko edota musulmanen lurraldeetan egiteko. Haietako bat Mendo Fernandez zen. Mendo Azenari baino pixka bat zaharragoa izan arren, Azenariren laguntas una bilatu zuen berehala. Atsegina zen eta ehiza gustukoa zuen. Azenariri zaldun talde txiki batekin musulmanen mugetara itzuli laburrak egitea eskatu zioten, gerlariekin ongi konpontzen zela eta gerra kapitain trebea eta zuhurra zela erakutsi zuenean. Al kaideak gutxiri eman zien konfiantza. Haietako bat Damian zen, baina zamalkatzeko, zaldiz ibiltzeko, zahar samar zegoenez, Azenariri emango zion aukera. Bestalde, Mendok ere aspaldian irabazia zuen alkaidearen konfiantza eta berari eskatzen zion itzulingur u luzeagoak egitea. Mendo agertu eta aste betera hurbildu zitzaion Azenariri. Hurrengo egunean ehizaren aitzakian Gormaz aldean ikustaldi bat egitea proposatu zion Azenariri. Biek, ezkutariak eta mozorrotutako beste lau gizon eramango zituzten. Txomin beg irale ona zen eta Mendoren ezkutaria, Antso ere oso trebea zenez biak bidaliko zituzten ezkutuan Gormazeko egoera ikuskatzeko. –Azenari, jakin dut berbereen kapitain izan zarela, Kordobako gerretan trebatua eta esplorazioetan ere aritua. Horregatik aukera tu zaitut –moztu zen gehiago erran ala ez zalantzan. Euskaraz jarraitu zuen orduan –. Baskoia zarenez ere lagunduko dizut. Ni Mendoza familiakoa naiz, arabarra. Txikia nintzenean aita etxeko bigarrena izanda, bere anaia nagusiarekin haserretu eta Burgosera joan ginen kondeen zerbitzura. Ni Mendo naiz, Mendozaren oroitzapenean eta gustura nago baskoiekin. –Bi gazteak handik aurrera askotan arituko ziren elkarrekin. Ekialdeko pinudietan, jaberik gabeko lurretan, basurde erasokorrak zeudela erran zuten artzainek. Hori aprobetxatuz ehizaldi baten aitzakian saiatuko ziren Gormazeko gerra prestakuntzak espiatzen. Gormazetik ez oso urrun egin zituzten basurdeetarako tranpa prestaketak. Bazekiten Gormazekoek zelatatzen zituztela eta azeriago jokatu behar zuten h elburua lortzeko. Mendok hitz egin zuen Azenari, Antso eta Txominekin. –Gaur gauean kanpatokia antolatuko dugu ageri agerian. Antso eta Txomin saiatuko dira Gormazera iristen kontu handiz. Zerbait bururatzen al zaizue? –Bi ezkutariek ezetz erran zuten. De na den, begiradan ikusten zen prest zeudela. Azenarik aukera bat pentsatu zuen. –Oraindik ez dakigu zer lortuko dugun, baina iruditzen zait denbora gehiegi emango dugula begiraleen begi bistatik ikusiak izan gabe pasatzeko. Bihar goizean basurderen bat ha rrapatuko dugu eta bi edo hiru morroik mandoetan eraman dezakete ehizatua, besteek ehizaldiarekin jarraitzen duten bitartean. –Ideia ongi ulertu badizut, Osmara joango gara eta ezkutuan itzuliko gara. Beraien zaintza postuak ezagutuko ditugunez azkarrago helduko gara Gormazera –adierazi zuen Mendok. –Horixe. Ordu gutxitan itzul gaitezke –erran zuen Azenarik. –Eta guk biok egingo dugu –bukatu zuen Mendok. Gauean, lotara joan zirenean, zaintza bat antolatu ondoren bi ezkutariak desagertu ziren. Goizaldea n, gerlari batzuk abiatu ziren basurdeak tranpara bideratzeko eta Antsok eta Txominek Gormazekoek kanpoko zaintzak non eta nola antolatu zituzten adierazi zieten kapitainei. –Gau erdia eman dugu ondoko begiraleak saihesteko. Onak dira eta kontu handiz ibili behar izan dugu –Antsok berri txarra eman ondoren, Txominek jarraitu behar zuen berri hobeekin. –Gormaz gotorlekua hartuezina da, baina hegoaldetik gako babestu batekin ig o daiteke kanpoko harresietara zenbat diren ikuskatzeko. Arriskutsua da, baina nire susmoa da gerlari asko daudela hegoaldeko gazteluko maldan. Goizean, gizonek bultzatu zuten basurde pare bat tranpara eta lantzaz biak hil zituzten. Gizon batzuk beste basurde batzuen bila joan ziren bitartean, Azenari eta Mendo itzuli ziren Osmara animalia hilak eramanez. Ilundu bezain pronto, sei bat ordutan lortu zuten Gormaz gaztelurako hegoaldeko maldara heltzea, kontu handiz egin ere, Gormaz Osmatik hiru lego ara eta oso zainduta baitzegoen. Gau iluna zenez etsaiek ez zituzten ikusi eta aukera izan zuten harresien gainetik betiko gerlari kopuruaz gain beste bostehun gerlari gehiago antzemateko, gehienak zaldunak. Eraso bat prestatzen ari ziren eta denbora gutxi an burutuko zuten, gainera. Berriro leku segurura heldu zirenean hitz egin zuten. –Mendo, defentsak areagotu behar ditugu, herritarrak bidali eta kondeari jopu handia eskatu behar diogu. –Bai. Goazen Osmara. Egun gutxitan gainean izango ditugu. Azenari, oso esploratzaile trebea zara. Gure gizon batzuei erakutsi behar diezu denbora dugunean. Osman, Azenarik aipatutako neurriak hartu zituzten, kontu handiz hala ere. Kanpoko zaintza postuetatik gizonek ihes egiteko eta gaztelura joateko prest egon b ehar zuten eta herritarrek eta artaldeek iparraldera jo zuten, haien artean Isaakek eta Davidek gurdietan eraman zituzten beren liburu eta artisautza produktuak. Maiatzeko egun batean Musulmanak Osma ondotik pasa ziren. Hurrengo egunean San Estebaneko beg iraleen espioitzari esker jakin zuten musulman armadaren erasoa Duerotik behera mendebaldera abiatu zela. Bidean gazteluak gotortuta eta herriak ongi babestuta, zain topatu zituzten. Osman kondea agertu zenean, laurehun bat zalduneko gerra taldea atera zen musulmanen atzetik. Azenari eta Mendo, kondearen jopuan musulmanen ibilbidearen atzetik egun osoan trostan eta lauhazkan ibili ondoren, hizketan ari ziren gaueko atsedenaldian. Roatik hurbil ziren eta kanpatzeko itxitura bat antolatu zuten muino batean it urri bat aprobetxatuz. Azenarik bere beldurrak adierazi zizkion Mendori. –Mendo, bihar edo egingo dugun borroka ikaragarria izan daiteke guretzat. –Zergatik erran duzu hori. Askotan bezala eraso egingo ditugu eta berehala erretiratuko dira Medinaceli et a Zaragozara. –Erran nizun aurreko egunean berbere zanata zaldun talde handia ikusi genuela Gormazen eta behin eta berriz adierazi diot entzun nahi duenari ezin dugula gure gudari hauekin lautada irekian haien kontra ezer egin. Garaitzeko ezustean harrapa tu behar ditugu. –Eta zuk zer egingo zenuke? –Nik indar txikiago batekin itxitura batera erakarriko nituzke berbereak, ezustean harrapatzeko. –Etor zaitez nirekin. Kondearekin hitz egin behar dugu. Kondeari Azenariren kezka eta plana adierazi zizkioten eta honek berbereekin zuen esperientzia kontuan izanda, taldea bitan banatu zuten. Batzuek amuarena egin zuten eta musulmanekin topatzean erretiratu ziren mendi aldera. Han esperoan izan ziren beste taldekoak. Zanatak harrapatu zituzten eta zauri tu asko egin ondoren garaitu zituzten beste musulmanak. Kanpainaren bukaeran, Sancho Garcia kondeak geldialdi bat egin zuen Osman. Gazteluko dorrearen ondoan, denda dotore handi batean zeuden kondea eta bere hurbilekoak. Kondearen dendara gonbidatu zuten Azenari. Arabiar kulturako brokatu eta zetazko oihal eta kuxinetan borobilean eserita, Gaztelako agintariak ez ziren gehiegi diferentziatzen al Andaluseko taifetako agintariengandik. Azenarik ikusia zuen kondea jassako arabiarrak bezala jantzita Kordobara joan zenean. Espero ez zuena zen bere lurretan horrela janztea. Bestela ere, kultura gizonek eta nobleek miresten zuten Kordobako bizimodua eta giroa, eta neurri gutxiagoan arabiar kultura. Sancho Garciak, hala ere, urteak pasa zituen kalifatoko hiriburuan gaztea zenean eta arabieraz mintzatzen zen. Are gehiago, Azenarik beranduago ikusiko zuen bezala, kondearen zaletasunik handienak arabiar poesia eta bestelako kultura gaiak ziren. Penintsulako noble kristauek Islama izan ezik, kultura arabiarreko bestelak o adierazpenak miresten zituzten. Azenarik Mendorekin zanaten kontrako erasoan parte hartze berezia izan zuenez, goratua izan zen kondearen eta agintari militarren estimuan. Gerlarien praktiketan eta bereziki zalduneria arinaren maniobrak zuzentzeko auker a emango ziotela adierazi zioten. Berak eskertu zuen, baina ez zen nahi zuena. Horrela erran zion kondeari. –Eskertzen dizut aukera eman izana, jauna. Ahalik eta hobekien beteko ditut eginkizun horiek. Hala ere, orain egin nahi nukeena eta behar duguna, m usulmanen mugimenduak jarraitzea da. Mendok eta biok gure ezkutari eta beste begirale gutxi batzuekin beren lurretan sar gaitezke espioitza egiteko. –Ongi iruditzen zait. Zuek biok espioitzaz arduratuko zarete. Bakarrik eskatuko dizut zaldunen trebaketan parte hartzeko. Nork lagundu lezake lan hori hobekien zure ustez? –Sansanchez trebea da zaldi mugimenduetan. Amalarico harro samarra da, baina oinezkoekin ezpata eta aurrez aurreko borroka praktiketan ere oso ona da. –Alkaidearekin hitz egingo dut. Hilab ete batzuk barru, erasoen arriskua gutxitzen denean, egun batzuk emango dizkizute. Burgoseko gure jauregira gonbidatu nahi zaitut –erran zuen arabieraz, Azenarik halaxe jarraitzeko. –Mila esker jauna. Bada gauza bat eskatu nahi dizudana. Baimena eskatu nahi dizut, Fortun Santxez, nire lehengusu txikia, hona etorri ahal izateko. Urteetan ez dugu elkar ikusi eta Baskoniako berriak ekarriko ditu. Bestetik, egun batzuetan Naiarara joan ahal izatea eskatu nahi dizut. –Sancho Garciak, Gaztelako kondea, balora tu zuen gazte hark eskatutakoa. –Bai, baduzu gure baimena, bera etorri ahal izateko eta zu hara joateko. Harreman onak ditugu Iruñeko erresumarekin eta gauza handiak egin ahal ditugu elkarrekin. Azaroan nahikoa denbora izango duzu Burgosetik eta Naiaratik pasatzeko. Entzun dut arabiar kultura eta literaturaz asko dakizula eta liburu asko, liburutegi ona duzula. Mesedez, gurera etortzen zarenean ekarri al Mutanabbiren poesia liburuak. Ordainduko dizut balio dutena. –Katib bati kopia on batzuk egiteko esan go diot. –Eskertuko dizut. –Handik egun gutxitara kondea eta berak ekarritako gerlari gehienak joan ziren eta Osman udako betikoak gelditu ziren. Hurrengo asteetan Medinaceli bitarteko lurretan espioitzan ibili ziren Azenari eta Mendo. Itzulingurua egin ez Duero erreka gurutzatu zuten eta Gormaz hegoaldera sartu ziren. Musulmanen begiraleak Osma eta Gormaz artean zeuden bereziki. Zaragozako taifako agintariek, tuchibiek, Gaztelako mugetan Medinaceli, Almazan, Berlanga eta Gormazeko gazteluak zituzten lehe n lerroan kristauen erasoetatik defendatzeko. Azenarik, Mendok, Antsok eta Txominek inguruarekin ezkutatzeko jantzi erosoak eta arma arinak hartuta atera ziren oinez ilundutakoan. Urrutitik Gormazen ohiko gerlari kopurua zegoela ziurtatu ondoren ekialdera jarraitu zuten mendi magaletako aldapa erditik, zuhaitz eta zuhaizkak aprobetxatuz. Aldizka lasterka, bata bestearen atzetik eta tarteka polikiago, zoru eta ibilbide zail eta irekietatik pasatzen ziren. Berlangan ere ez zituzten aurkitu Roatik libratu zir en gerlariak. Urrutiratu gabe, babestoki baten bila joan ziren. Goizaldea zen eta gau osoan gelditu gabe ibili ondoren, nekatuta lo egiten gelditu ziren ongi babestutako ezkutaleku batean, sasiz inguratuta. Handik hego ekialdera jo zuten Medinacelira. Hiri hura zen betidanik kristauen kontrako musulmanen gotorlekurik garrantzitsuena. Urrutitik Antsoren ikusmen zorrotzari esker defentsarako behar zituzten gerlariak baino gehiago zeudela jakin zuten, berrehun bat gerlari gehiago. Musulman gerlarien bila jarra itu behar zuten. Berriro eguna zenez zerbait hotz jan eta ezkutuan geratu ziren atseden hartu bitartean. Itzulia jarraitu zuten kontu handiz Almazanerano. Han ziren bilatzen zituzten beste gerlariak. Jasandako jipoia izan ondoren, han zeuden berriro erasot zeko baino kristauen erasoak ekiditzeko gehien bat. Etsaien indarrak non zeuden jakinda, udako kanpaina antolatuko zuten Gaztelako gerra agintariek. Zoritxarrez Gaztelak muga arazo batzuk espero zituen Leongo mugetan eta momentuz ez zuten Zaragozakoen kont ra ezer egin. Aurrerago egingo zuten kanpaina. Azenari bizitza arruntera egokitu zen berriro. Egunero zaintzan ez zeuden gerlariek ezpata, lantza edo arkuekin praktikatzen zuten. Amalaricok oinezkoei ariketak eta praktikak eginarazten zizkien, neka neka e ginda utzi arte. Ameliok lan ona egin zuen soldadu haiekin. Azenarik, aldiz, zaldunekin ez zuen gauza handirik lortu. Ausartak ziren eta gogorrak, baina hala ere ez zuten denbora luzez zaldi trostan irauten eta ez zekiten zaldi gainean arkuak erabiltzen. G arrantzitsuena zen ez zituztela animaliak, tresneriak eta uhaleria ongi zaintzen. Ordura arte zaldun batek edozein zaldi eta zela hartzen zituenez, bakoitzari bere zaldia eta uhalak egokitu zizkion. Arreoak koipetu, konpondu eta zaintzen erakutsi eta mante narazi zizkien. Zaldiak zaintzen erakutsi zien eta zela estriboak komeni zitzaien neurrira uzten. Estriboak, ez nekatzeko eta armak hobeki erabiltzeko instrukzioak eman bezain pronto ibilaldi luzeak eta nekagarriak eginarazi zizkien. Bi aste pasa zituzten horrela, trebatu arte. Ordutik ez ziren zaldi gainetan odoletan larrutu eta zaldiak ere egoera onean ziren. Bazekien ez zutela sanhayarren maila lortuko, horretarako bizitza osoa ez ezik, herri hartan jaio egin behar zuten. Hala ere, beraien oldarkorta suna edo ausardia ikusgarriak ziren. Baina, horren gainetik, maniobretan lan eginez teknika lantzeak ekarriko zizkien hobekuntza handiak zaldun talde haiei. Taldeko mugimenduak egiten jarraitu zuten eta poliki, arku, lantza eta ezpatekin praktikak eginez, zalduneria beldurgarria izatea lortuko zuten. Handik bi hilabetera, Azenarik karguan zituen hirurehun zaldunak askoz trebeago bihurtu ziren. Zalduneriarekin trebatze lanetan aritzen zen Azenari goizetan. Arratsaldeetan bere ardiez eta utzitako lur eta sierboez arduratzen zen. Joanesekin elkartzen zen noizbehinka artaldearen egoeraz galdetzeko eta solasteko. Arratsalde batean zaldunekin itzultzen ari zenean urrutian bere artaldea, artzainak eta Joanes zirela sumatu zuen. Soldaduei Osmara joaten utzi zien eta bera lagunarengana hurbildu zen. –Joanes, espero dut mokadu bat hartzeko zerbait izango duzula zorroan. –Arratsalde on, Azenari. Garaiz zatoz. Oraintxe hasiko gara bazkaltzen. –Artzainek diosala egin zioten, su baten inguruan jakiak ateratzen zituzt en bitartean. Joanesek ur zahagia pasa zion lagunari, gazta eta ogia atera ondoren. Besteek su gainean, parrilletan ardikia jarri zuten egiteko. –Arratsalde on guztioi. Gosetuta nago. Joanes, espero dut bazkaldu behar duguna ardi zahar gaixoa ez izatea. –Ez. Tamalez otsoak atzo sartu ziren goiko artegian. Hiru ardi eta arkume bat eraman zituzten eta beste hainbeste zauritu zituzten larri. Ardi batzuk belar txarrengatik gaixo ziren eta han utzi genituen zakur eta mutil baten zaintzapean. Mutila urrutiratu eta lagun batekin hizketan ari zenean otsoek aprobetxatu zuten. Zakurrei esker ez zuten triskantza handiagorik egin. Haragi gehiena salduko dugu eta itxura txarrekoa, baina ona, guk jango dugu. –Azenarik pentsatu zuena aipatu zuen. –Otsoak urrutiratu beha r ditugu. Bihar ehiza talde batzuk bidaliko ditut haien atzetik. Zer egin duzue mutilarekin? –Beste artzainek zigortu dute eta artegian utzi dute itxita ikas dezan. –Ez dut zigor fisiko gehiago nahi. Errieta handia bota eta ordainarazi egindako okerra. U rte osoan ez du saririk izango, besterik ez. Ikas dezala eta kitto. –Ongi. Zer iruditzen zaizu hilabete barru Burgosera soberako ardi eta kumeak eramaten baditugu? –Nahi duzun bezala. Zenbat ardi eta arkume eraman behar dituzue? –Esne arkumeak direnez artalde erdia ia. Arkume arrak eta beraien amak... mila bat ardi eta beraien arkumeak eramango ditugu, haien artean ardi zahar batzuk. Lau artzainok eramango ditugu eta mila ardi gazteekin itzuliko gara. –Parrilako arkume haragi xamurra dastatu zuten bi la gunek gogoz, ardo beltza eta ogiarekin lagunduta. Bazkaria egin ondoren biek paseo bat egin zuten lagunen arteko gaiez mintzatzeko. Aurreko hilabeteetan, Azenarik, utzi zizkioten lurrak, sierboak eta kapataza bisitatzen zituen. Soldaduei eta bereziki kapi tainei lur eta morroi batzuen zerbitzuarekin ordaintzen zitzaien. Osman lur hoberenak gazteluarenak ziren eta landu baino gehiago, kapitainek eta soldaduek kudeatzen zituzten. Horrela mantentzen ziren. Dirurik ez zuten jasotzen, harrapakinetatik jasotakoa ez bazen. Azenarik, beste kapiteinek bezala, ehun bat hektareako lur eta hamar sierbo familia zituen menpe. Sierboak esklabotzan hartutako musulmanak edo mozarabeak izaten ziren. Haiek eta familiak txabola ziztrin batzuetan, kapataz baten menpe bizi ziren. Azenarik ez zuen denbora gehiegirik haiek zaintzeko eta Ramon kapatazari eskatu zion sierboak behar bezala tratatzeko. Udaberrian zerealak hazten ari ziren eta baratzak ikusgarriak ziren, nahiz eta emankortasunik handiena udan eta udazkenean izan. Jakuek eta Urrakak janari kopuru polita jasotzen zuten etxeko beharretarako. Untxiak, oilaskoak, arrautzak eta esnea ere beraiengandik jasotzen zituzten. Ramon kapataz zahar eta esanekoa zen eta ongi ikusia herritar eta sierboen artean. Azenarik ia ez zuen kezkar ik kontu horrengatik eta egin zuen bakarra ureztatze sisteman konponketa batzuk egiteaz aparte sierboen bizitzan garbitasun pixka bat eta elikadura nahikotasuna aseguratzea izan zen. Luzarora arazo gutxiago izan zituen alferrikako gaixotasunik ez izatean. Isaak itzuli zenean, Azenarik kondearentzako poesia liburuxka batzuk kopiatzeko eskatu zion. Bi judutarrekin egoteko paradarik ez zuen. Eguna luzeagoa zen, baina bere eginkizunetan ibili ondoren, oso gutxitan elkartzen ziren xakean eta solas atsegi netan aritzeko. Gainera, egun libreetan ehizara joaten zen Mendorekin. Dena den, gauean Eulogioren tabernan ere ematen zuen denbora. Jokoan aritzen zen eta asko edaten zuen. Goiz batean altxatu zenean buruko minez zegoenez sukaldean eseri zen eta haserre e skatu zuen gosaria, lehenbailehen bere lanera joateko. Urrakak ahalik eta lasterren zerbitzatu zuen gosaria, baina arrazoirik gabe gaizki tratatua sentitzean, ezin izan zion negarrari eutsi. Azenari konturatu zen ez zela justua izan eta desenkusatu zen. –Barkatu Urraka. Buruko minez nago eta gaizki sentitzen naiz. Zuk ez duzu inolako errurik. Ez egin negarrik, mesedez. –Oihuka eta gaizki esaka hasi zara, esnatzeko deitu zaitudan momentutik –erran zuen zotinka, begiak gorriturik zituela. Jarraitu egin zuen saminduta. –Modu txarrez eskatu didazu gosaria. –Azenari damu zen. –Barkatu Urraka. Errurik bada, nirea da. Zuk oso ongi zerbitzatzen nauzu, baina berandu nabil eta joan behar dut gaztelura. Prestatu behar da Tximista... –Jauna, Txominek prestatu ditu zaldiak, berandutu gabe abiatzeko. –Ez deitu jauna, mesedez. Iruditu zait berandu zela eta presa sartu nahi nuen besterik gabe. Non da Jakue? –Jakuek goizetik prestatuta utzi dizkit sua eta ura, eta nahi duzunean garbiketa egiteko gauzak prestatu ditu oraintxe bertan. Zure arropak eta zalditan aritzekoak ere prest dituzu. Zopak bukatzen dituzunean urdaiazpikoa, gazta edota arrautza frijituak ekarriko dizkizut, jauna. –Zergatik deitzen didazu jauna? –Gazteak begiratu zion neska tristeari. Er rudun sentitu zen. –Barkatu, baina jauntxo bat bezala ari zara. –Azenari ez zen harritu baina ez zuen hura espero. –Barkamenik sentituena eskatu behar dizut. Merezi dut jauntxo deitzea, bai. Esadazu zer egin behar dudan zure barkamena lortzeko. –Gutxiag o edan eta errespetuz tratatzea. –Neskak zapia erabiliz lehortu zituen betazpi eta masailak, lehenengoz zuzenean begiratuta. –Hala egingo dut. Hau ez da errepikatuko. –Gazteak besotik leunki helduz hurbildu zuen neska eta musu bat eman zion masaila hezean . Egun hartatik kontu gehiagoz ibili zen gauetan eta hurbilago sentitu zituen Urraka, Jakue eta Txomin. Beste batzuk lagunak baziren, haiek bere familia berria osatzen zuten. Are gehiago, Urrakak eta Txominek harreman berezia zuten. Azenarik ez zuen ezer erran, baina bere jarrerarekin beraien arteko maitasunezko harremana ongi iruditzen zitzaiola adierazten zien. Azenarik denetarik zuen. Andregaia zen falta zitzaion bakarra eta horregatik joaten zen taberna hartara, batzuetan emakumeren batekin une batean egoteko edo gehienetan maitasun horren faltan, edanez ahazteko. Inoiz ez zuen neska lagunik izan, ez mundu guztiaren aurrean behintzat, baina modu desberdinetan bi tamazigh eta mozarabe bat maitatu zituen. Berak familia propioaren beharra sentitzen zuen. O sman, hala ere, emakume noble gutxi zegoen. Han bizi zirenak zaldunen emazte edo maitaleak ziren eta gainerakoak maila apaleko emakumeak edo prostituta gutxi batzuk ziren. Hala eta guztiz ere, ez zen desesperatuta sentitzen eta laguntasun harremanekin eta etxekoen maitasunekin nahikoa zuen. Are gehiago, Urraka arreba bat bezalakoa zen, Txomin osaba gazte bat eta Jakue anaia txikia, beti bere ondoan lan egiteko prest zegoena. Azenarik askotan deitzen zion ondora, morroia zela kontuan hartu gabe. Gosaltzen ar i zen egun batean, mutikoa haren zain zegoen zutik. Azenarik honela hitz egin zion: –Jakue, eser zaitez eta gosaldu behar bezala. –Azenari, morroiak ez dira jaunarekin esertzen. –Zu ez zara morroia, nire laguntzailea baizik. Lan guztiak egin dituzu. Zer nahi duzu, nik bukatutakoan zure zain gelditzea zuk gosaldu arte? –Jauna..., Azenari, ogia eta gazta puska jango ditut lanak egin bitartean. –Utzi lelokeriak errateari eta eser zaitez. Lagundu gosariarekin. –Nahi duzuna, baina inor sumatzen badut altxatuko naiz. –Horiek itxurakeriak dira, baina deseroso sentitzen bazara horrela jokatu... Badakizu ez duzula zerbitzari itxurarik? –Hori da jantzi onak erosi dizkiguzulako. Bestalde, Jakuek Txominen laguntzarekin zaldiak zaintzen eta haiekin ib iltzen ikasi zuen. Beraz, Jakue morroi pertsonala izateaz gain, zaldimutila ere bazen, eta ona zela erakutsi zuen. Jaten ematen eta garbitzeaz gainera, haien osasunaz arduratzen zen. Tximista eta Bele ziren Azenarik eta Txominek gehien erabiltzen zituzten zaldiak eta Gaztaina izenez ezagutzen zutena Jakue eramaten hasi zen. Azenarik zaldun eta kapitain bezala zaldi bat baino gehiago behar zuen; hala ere, Azenarik zaldi desberdinak izateko zeukan arrazoi nagusia zaldi hazkuntzan aritzeko gogoa zen. Tximista, Bele eta Gaztaina berbere arrazako hiru odol leinuko hazitarako aleak ziren. Asmo horiek aurrerago gauzatuko zituela uste zuen hasieran. Egun haietan, Jakueren trebezia ikusita, zaldi hazkuntzan aritzeko behorrak aurkitzeko premia sentitu zuen. Neguan ero sitakoak umedun ziren aurretik eta behor gehiago behar zuen hazkuntzarako. Kasualitatez egindako esplorazio batean Azenarik zaldi talde txiki batzuk topatu zituen Medinaceli aldean. Haiek hango alkaiderenak edo Zaragozako armadarenak izango ziren eta Osmar a eraman zituen besteen laguntzaz. Lau bat aleko hiru familiako behorrez osatuta zeuden taldeak. Mendok ere interesa zuen hazkuntzan eta taldetxo batekin gelditu zen, Azenarik beste biak hartzen zituen bitartean. Beste esploratzaileei nolabait dirutan orda indu zieten laguntza. Handik aurrera zaldiak zaintzen ere arituko zen Jakue. Morroi bezala beste gazte bat hartu zuten, Ezkerro, horrela deitua ezkerra zelako. Ezkerro, Okako Arraiako euskalduna, hogei bat urteko gazte langilea zen, serio samarra eta aurpe gian orbain gorria zuena, istripu batean gorputz erdia erre zuelako. Gaztaina gazteegia zen hazitarako, baina Tximistak eta Belek behor talde bana izango zuten handik aurrera. Azenarik noble gazte aberats baten fama hartu zuen hilabete haietan. Bazekiten kondeak jarri zuela kapitan postuan, Baskoniako familia noble batekoa zela eta senitarteko batzuekin haserretuta agertu zela han. Baina, baita al Andalusen moro berbereen kapitain aritua zela eta arabieraz aritzen zela judutarrekin. Alkaideak eta beste kap itainek berarekin errespetuz jokatzen zuten arren, ez zuen haiekin harreman esturik. Herritarrek dirua zuela ikusten zuten. Nahiz eta ez bota, ez zuen arazorik behar zenean dirua gastatzeko, morroiek erakusten zuten jarrera berbera, bestalde. Zaldunek, ald iz, pentsatzen zuten musulmanen artean altxor bat lortu zuela, baina armetan zeukan trebezia ikusita, bakean uzten zuten. Altxorra zuela egia zen. Besteek ez zekiten ziur, baina berbere espedizio batean Senegalera joan zen bere lagun Habusekin eta aberastu zen. Kapitain bezala urre kopuru polita lortu ez ezik, espedizioko kapitalista izanda irabazi eta etekin izugarriak lortu zituelako. Gaztela bidean bere ondasunak lurperatu zituen Atienza inguruan; bitartean, esku hutsik ez izateko, dinar, harribitxi eta dirham poltsa batzuk gorde zituen etxean. Garai hartan, Zoilo, 16 urteko Munio Kalpartxuriaren bigarren semea agertu zen Osman. Beste bi edo hiru alaba zituen Muniok, baina seme nagusia hil zuten urte gutxi batzuk lehenago eta Zoilo mimatzen zuen. Azenar i aurkeztu zioten bezain laster harekin egoten saiatzen zen. –Noiz erakutsiko didazu zalditan zu bezala ibiltzen? Ikusi dut zaldi berbere hori nola maneiatzen duzun eta ez dago zalduneria osoan zu bezain zaldun onik. –Ez dut astirik erakusteko –Azenarik lehor erantzun zion. –Zure zaldunen artera joan ahal naiz noizean behin. –Guk ez dugu gonbidaturik onartzen. Gure zaldun taldeko gizonek egunero egin behar dute lan zaldiekin. Horrela lortzen da trebetasuna, praktikatuz. –Baina nik nahi dudana da zuk ba karka erakustea. –Hori ezinezkoa da. Ez dut horretarako astirik. –Hitz egingo dut Munio alkaidearekin. Gu biok oso ongi konponduko gara. Zoilo gaztetxoak ez zuen alkaidearen baimena lortu, baina askotan hurbiltzen zitzaion Azenariri. Eulogioren tabernan izaten zen gauero eta Azenari hura ez topatzeagatik maizago egoten zen lagunen etxeetan edo berean. Zoilo bere aitaren laguntzaile ibiltzen zen, kapitainen lana ikasteko. 3 Udako Fortunen bisita Fortunek hitz eman zuen bezala uda aurrera tuan agertu zen Osman, beste jaun batzuekin agertu ere. Ez zen bisita hutsa izan, lehengusu txiki eta aspaldiko laguna ikusteaz gain, mugetan eginkizun batzuk zituen kondearen baimenarekin. Burgosen izan ziren eta udako kanpaina baterako aginduak ekarri zi tuzten. Fortun gizon altu, gihartsu eta zabala zen. Jaun baten itxura eta moduak zituen; hala ere, laguntasun handia erakutsi zuen lehengusu txikiarekin. Bi gizon gazteek antza handia zuten. Azenarik alkaideari aurkeztu zion Fortun eta honek eskutitz bat e man ondoren, harekin geratu zen. Arratsaldean, Fortunek Azenariren etxean dena kontatu behar zion. Azenari hasi zitzaion besteari galdetzen. Zuketan aritu ziren, errespetuaren seinale. –Aurreko eskutitzean agertuko zinela idatzi zenuenean ez nuen uste ger ra kontuetan aritzeko izango zela. –Ezta nik ere. Orduan, nire asmoa zure aferaz lasai hitz egitea zen eta denbora pasatzen uzteko aholkatu nahi nizun. Urteekin zuzenduko dira gauzak, ikusiko duzu. Oraingoz zure osaba Semeno boteretsuegia da, bera eta anaiaren kontra ezer egiteko. Oinordeko bezala, zuk izan behar zenuke Uharteko tenentzia eta leinuaren burutza. Ez duzu sinetsiko, baina zure lehengusu Antsorekin, Faltzesko Fortunen semearekin, mintzatu ginen aurreko udaberrian eta berdin pentsatzen du... –Notzuk mintzatu zineten? –Antso errege eta biok. Berak ere zure alde egingo luke, baina oraingoz ezin du. Semeno ezagututa, ziur asko arazo ikaragarriak sortuko lituzke eta zure bizitza arriskatuko zenuke. Zain egotea beste erremediorik ez dugu. –Ados nago zuekin. Momentuz Gaztelan geratuko naiz. Gazteak gara eta ez dugu zertan erokeriarik egin behar. –Pozten naiz ulertzeaz. –Eta ni pozten naiz zu hemen izateaz. Gurean geldituko zara. Zuretzat eta bi zerbitzarirentzat daukat lekua. Beste gerlari ak gazteluan gera daitezke. –Eskertzen dizut, baina gerlari arruntaz aparte, hiru zerbitzari, zaldimutila eta ezkutaria ibiltzen dira nirekin. Lasai, elkarrekin egongo gara askotan. –Ikusten dut ez zarela kapitain arrunta, ni bezala. Nolako bizitza izate n duzu? –Antsorekin ibiltzen naiz beti. Zuk ere gurekin aritu behar zenuke eta Gille... Gille Gaskonian da. –Bai, baina non duzu bizitokia eta zer eginkizun duzu? Aurrekoan Kordoban erran zenidan Iruñeko jauregian, Naiarakoan edo gaztelu ezberdinetan ibi ltzen zinetela. –Hala da oraindik ere. Antsorekin, bere ondoan, hiru kapitain ibiltzen gara gehienetan. Ni beraren laguntzaile militar nagusia naiz eta bera dagoen lekuan zaintzeaz gain, prest egon behar dugu edozein lekutan jopu handiarekin gure mugak de fendatzeko. –Eta orain non da? –Naiaran. Udako kanpaina prestatzen ari da. Ni bidali nau Sancho Garcia kondearekin hitz egiteko eta hemendik gure bi erasoak bateratzeko. Abuztuaren bukaera egunean eraso behar ditugu musulmanak, gaur hamabost. Dena martxa n eta prest dagoela ziur gaudenean abisua bidaliko diot gure Antsori. –Ongi da. Badugu astia, luze eta lasai horretaz mintzatzeko. Arkumea parrilan prest dago guk biok afaltzeko. Zure gizonentzat ere bada nahikoa eta sobera. Lehengusuak handik aurrera el karrekin aritu ziren denbora librea zuten momentu askotan. Ehizan ere ibili ziren Mendorekin. Hala ere, Azenarik jarraitu zuen zalduneria trebatzen eta Fortunek eta alkaideak batera prestatu zuten erasoa. Bere momentuan armada handia eramango zuten Gormaz, Berlanga eta Medinaceli inguratzeko. Jaloneko herrietan zakuraketak egingo zituzten eta ahal izanez gero gazteluren bat hartu. Edonola ere, Gormaz eta Berlanga eskuratzea oso zaila zen, Medinaceli ezinezkoa. Bitartean, baskoiek Ebroko herriak eraso egingo zituzten; badaezpada, Kalagorria eta Tutera inguratzen zituzten bitartean. Konderriaren eta erresumaren eraso bateratua komeni zitzaien, Zaragozako Tuchibien defentsa zailago bihurtzeko. Nahiz eta kanpaina handia izan, gerra mugimenduak azken momentura a rte egun argitan ez erakustea erabaki zuten. Gaztelako armada Clunian elkartzen ari zen eta Osmako begiraleek musulmanen mugimenduak aztertu behar zituzten. Fortun agertu eta egun batzuk beranduago Balz eta Arrano agertu ziren, Baskoniako begiralerik hober enak. Azenari eta Fotunen aspaldiko lagunak ziren, Kordobaren inguratze garaian lau gazteak Medinat al Zahrako mendizerran ehizan ibili zirenetik. Fortunek aipatu zituen Balz eta Arranoren azken ibilerak: –Azenari, Balzek egiten ditu gure armadarako esplo raziorik garrantzitsuenak. Errioxa eta Ebroko lurrak inork baino hobeki ezagutzen ditu eta Arranok lagundu egin dio gehienetan. Arandio eta Duerotik ekialdera mugitu dira askotan eta Ebro aldeko musulmanen lurrak primeran ezagutzen dituzte. Jalonetik Ebror a joango dira gure armadaren buruei egoera zein den errateko –Azenari zuzendu zitzaion Balzi. –Ez dut ahaztuko nola erakutsi zenizkidan esploratzaile batzuen aztarnak Medina al Zahrako mendizerran. Balz, zuri esker asko ikasi dut handik aurrera aztarnei buruz. Mila esker. –Ez ditut merezi. Nik ikusi nuena zuk ikasi zenuen jasotzen, meritua zurea da... Ikusten dut leku on bat lortu duzula hemen. –Lekua bai, leku ona izatea ez dut hain garbi. Barkatu, oraindik ez dut Arrano agurtu –hari begira jarraitu zu en–. Gogoratzen dut duela hamalau urte, mukizu bat nintzela, gerrara zindoazenean, kasu egin zenidala eta animatu ninduzula. –Arratsalde on jauna. Pozten naiz onik atera baitzara al Andalusetik. –Ez deitu arrotz bati bezala, ia herrikideak gara. Gu lagun ak gara, ez al da? –Hala nahi baduzu, gustura deitu dizut lagun. –Ongi da. Eta orain afari ederra antolatu behar dugu elkartu garela ospatzeko eta bihar ez bada, etzi ehizaldi bat prestatzeko. –Ideia ona –bota zuen Fortunek. Afarian gustura aritu zen A zenari aspaldiko partez, gerlari artean behintzat. Nola ez, arkume errea afaldu zuten, Fortunek ekarritako Errioxako ardoarekin lagunduta. Mendo ere agertu zen eta afaria festa bihurtu zuten xirulari eta danbolin jole batzuekin girotuz. Bost gazteak, ezku tari eta morroi batzuekin basurdetara joan ziren. Udaberrian eta are gehiago udan, basurdeak agertu ziren Ucero ibarreko herrixketako baratzetan eta batzuk harrapatuta, haien arriskuarekin erdizka bukatu bazuten ere, orduko gelditzen ziren batzuk. Gauzak h orrela, hurrengo urtean gehiago izango ziren. Lagunek bi egunetako baimena lortu zuten ehizaldirako. Egun oso bat eman zuten oztopoak kentzen, bideak eta orokorrean segada antolatzen. Ucero herriaren inguruan jarri zituzten ezkutalekuak, lakioak eta sareak , afaria goiz samar egin baino lehen. Gauean, goiz oheratu ziren eta egunsentirako postuetara joan ziren. Aurreko egunean arrastoak eta aztarnak ikusiak zituzten. Morroiek eta herritar batzuek itzulinguru handi bat egin zuten habien atzetik segadara bidera tzeko. Goizaldean entzun zituzten ehiza eraikitzaileak, danbor eta metalezko tresnekin animaliak izutzen zituztela. Ehiztariek, hamabi bat, arkuak, xabalinak eta lantzak prestatu zituzten eta sareak aseguratu. Basurde batzuk lakio, tranpa eta sareetan eror i ziren eta beste batzuk armekin zauritu zituzten ihes egin nahi zutenean. Gutxi eskapatu ziren. Kanpamenduan hogei bat basurde heldu, ar eta eme, eta berrogei bat kume hil zituzten. Sare eta lakioetan eroritako kume batzuk bizirik eraman zituzten. Orkatz eta orein batzuk ere erori ziren segadan. Parte hartu zuten herritarren artean sareetan eta lakioetan eroritakoak banatu egin ondoren, beraien artean egin zuten. Norberaren geziekin hildakoak eraman ahal izan zituzten, zaldunen arauen arabera. Azenarik bas urde handi bat eta beste bat txikiagoa lortu zituen. Handiena sareetatik eskapatzea lortu zuenean Azenarik lantzarekin eraso egin eta hil zuen. Bestea geziz bota zuen lurrera eta errematatu zuen. Txominek ere basurde bat lortu zuen eta Jakuek hanka bat lor tu zuen herritar eta morroien banaketatik. Orokorrean denek lortu zuten piezaren bat edo partekatu behar izan zuten bat, bi ehiztarik animalia bera akabatu zuten kasuan. Azenarik laurdena eman zion Fortunen ezkutari bati geziz pieza zauritu zuelako. Basurd ea zapore gogor samarrekoa zen besterik gabe erreta jateko. Ospakizun oparoagoa egin zuten orein eta orkatzekin. Eguerdian, bazkariarekin beteta, edariagatik erdi mozkorturik eta gauean lo gutxi egiteagatik logale handiaz kuluxka egin zuten. Arratsaldean d ena jasota itzuli ziren Osmara. Udako kanpainaren prestaketetan aritu ziren buru belarri. Egun haietan bi esploratzaile talde antolatu zituzten. Azenarik eta Mendok, Fortunekin berriro aztertu zituzten Almazan, Berlanga, Gormaz eta Medinaceli. Balzek eta Arranok miatu behar zuten Jalonetik Zaragoza aldera. Lehenengo taldeak inguruko gaztelu eta gotorlekuetan ohiko gerlari defentsak zeudela egiaztatu ahal izan zuten. Balzek eta Arranok ere ez zuten gerlari mugimendurik nabaritu. Tuchibiek Zaragozan zituzten tropak, zortziehun bat soldadu, bi leku desberdinetatik erasotuak izanez gero, gutxiegi ziren Ebro eta Jalon defendatzeko. Kalagorria, Tutera eta Ebroko mugetan ere musulmanak ez ziren kanpaina baterako prestatzen ari. Abuztuaren bukaeran armada agertu zen Osman. Gaztelako mugako gazteluak ongi hornituta utzi zituzten eta beraien defentsa segurua. Osman berrehun gerlari gelditu ziren badaezpada, San Estebanen antzera. Clunian eta Burgosen elkartu ziren gerlari gehienak Osmatik pasa ziren musulmanen gaztelu eta gotorlekuak inguratzera eta razzia edo arpilaketa gauzatzeko. Gaztela barnealdea ongi zainduta utzita, bi mila oinezko eta laurehun zaldun elkartu ziren muga pasatu eta kanpaina egiteko. Dena prest zegoenean Fortunek mezua bidali zien Baskoniako armadako agintariei uso mezularien bidez. Tafallan zegoen kanpamendura esploratzaileen bidez ere bidali zuten mezua. Abuztua bukatzeko bi egun falta zirenean bi armadak hurbil ziren mugatik eta Zaragozako so ldaduek hilaren azken egunean bi aldeetatik jaso zuten erasoa. 4 Medinaceli eta Kalatayudeko kanpaina Gaztelako oinezkoek, Gormaz, Berlanga, Almazan eta Medinaceli inguratu eta blokeatu zituzten eta zaldun gehienak Jalon behera ondasunak biltzera abia tu ziren. Baskoiak, aldiz, Ebroko gotorlekuak inguratuta, gaztelu txikiak eta herriak konkistatzen ahalegindu ziren: Ebroko herriak eraso behar zituzten. Balterra eta Arketaseko gazteluak inguratu eta konkistatu nahi zituzten. Zaldun talde handi bat beste herrietan eta almunietan sartu zen ondasunak eta uztak jasotzera. Gurdiak bete eta armadara jakiak eraman zituzten, bestelako aberastasunak Iruñera bidaliz. Naiaran izaten zen armadak Kalagorria eta Tutera blokeatu zituenean, Zaragozako Tuchibiek egin zute na Tutera defendatzea izan zen. Bakarrik zaldun talde batzuk mugitu ziren Jalon bailaratik gora, gaztelarren harrapaketak geldiaraztera. Azenarik ez zuen arpilaketetan parte hartu nahi, nahiago zuen ezkutuko esploratzaile lanetan aritu edo bestela zaldi g aineko maniobretan parte hartu, inola ere ez jende xehea, herritarrak erail eta bortxakerietan ibili. Ez zuen ondasunik edo urrerik nahi. Nahikoa zuen al Andalusetik eramandakoekin. Gaztelako Zaldun gehienek Medinaceli inguratzen zuen armada babesten zuten bitartean, Azenarik hirurehun zaldun gidatu zituen. Ez zuten problemarik izan tuchibien zaldunen kontra. Kristauen zaldunak nahiko trebeak ziren zaldi gainetan geziak eta xabalinak botatzen, musulmanak geldiarazteko eta zenbait zaldun korazatuk zuzenean e rasotzen zituzten musulmanak, haiek atzera egiten ez zutenean. Estrategia ona izan zen eta lehenengo erasoen ondoren urruti mantendu ziren musulmanak. Kristauek ere Kalatayudetik pasa gabe, behinean Medinaceli bitarteko lurrak okupatu zituzten egun haietan . Kanpaina bukatutzat eman zutenean, Gormaz, Berlanga eta hegoaldeko mendizerran, Atienza konkistatu zituzten. Fortunek eta Azenarik kanpainaren balorazioa egin zuten elkarrengandik urrundu baino lehen. Osmako gazteluko dorre gainetik inguruari begiratuz mintzatu ziren. Kanpaina luzearen ondoren baskoiek ez zuten konkista handirik lortu, Azagra berreskuratzea ez bazen. Ondasun handiak lortu, bai lortu zituzten musulmanen herrietatik zakuratutako ondasun eta animalia pilei esker. Azenarik egoera komentatu z ion Fortuni. –Kanpaina bukatu ondoren ez duzue konkista handirik lortu. –Ez da horrela. Gure herriak eta mugak seguruagoak dira eta Valterra eta Kadreitako herriek erasorik egingo ez dutelako akordioa lortu dugu. Egun batean, denboraren poderioz mugak au rreratzen ditugunean, familia baskoiek berriro kolonizatuko dituzte erriberako lurrak. Oraingoz merkatari frankoak eta judutarrak dira muga herrietan ausartzen diren bakarrenetakoak. Baskoi gutxi ausartzen da han bizitzera. Mugako mozarabe eta musulmanak, bestalde, gehienetan baskoiak dira, erromanizatu eta arabiartu badira ere. –Bai, badakit ezin dela nahi bezala kolonizatu. Gure aitak erraten zuen euskal jendea zaintzen ez bagenuen, gure hiri eta herrietan kanpotarrak nagusituko direla. Iparraldetik fran koak nagusitzen ari dira eta Gaskonia erdalduntzen ari da. Donejakue bidean eta muga herrietan haiek ari dira indartzen eta mendebaldean, Gaztela zaharrean baskoiak erromanizatzen. –Gure aitak eta aitonak berdin pentsatzen dute. Antsok, Erregek, nahi luke baskoiek aurrera egitea, baina hemengo burgesak, nobleak, judutarrak eta bereziki merkatari frankoak dira gutxiengo talde nagusiak eta Erribera eta Errioxako erromanzedunak dira oraingoz lautadetako nekazaritza aurrera jasotzen ari direnak. Horrelako ha usnarketak egiten zituzten helburua oso argi izan gabe. Erresumaren uneko egoera edota uztei buruz hitz egitea kontu arrunta zen, ez ordea gobernatzeaz eta garapen sozialari buruz egitea. Udazkenaren lasaia Udazkenean muga herrietako eta gazteluetako bizitza lasaitu zen. Erasoaldien garaia pasatuta, betiko bizimodua izaten zuten. Azenariri Osman izaten zuen eguneroko bizitza aspergarria egiten zitzaion oso. Bazirudien gaztea denbora, guardia denboraren arabera neurtzera kondenatuta zegoela eta tarteka ehiza egitera joaten zen morroi eta ezkutariarekin, berriro guardia tokatu arte. Hasieran ardien zaintzak edo beraien egoera ezagutzeko bisitak egiteak Azenari entretenitzen bazuen ere, nekatu egin zen, batez ere Zoilorekin guardian eta baita bere denbora librean ondoan zuen bakoitzean. Atzetik izateagatik asper eginda zegoen. Anaia nagusia hil zenean, aitak “gizon egiteko” Zoilo berarekin eraman zuen Osmara. Aita, alkaidearen lagun mina eta eskuin eskua zenez, nahi zuena lortzen zuen harengan dik. Kalparzuriak ez zekien zer egin seme harekin eta Azenarirengana bidaltzen zuen, besteen lasaitasunerako. Aitak, Kalparzuriak, loreak botatzen zizkion Azenariri bere etsipenerako: –Hirekin Zoilo ongi baino hobeki konpontzen duk! –Denbora librean semea haren atzetik bidaltzeaz gainera, semearen pozerako aitak zaldiak utzi zizkion, langintza hartan Azenari bezala ibiltzeko. –Honek ez zuen afera berdin ikusten. –Nik uste dut soldadu baino hobeki egongo dela gortean –aitak ez zion kasurik egin. Nola ez, “itzala” izateko betebehar berdinak edukita, txandak elkarrekin betetzera kondenatu baitzuten Azenari, Munio tenenteak eta Kalparzuriak. Azenari Burgosera bidaliko zutela jakinda, Alkaideari ez zion gaztearen egoerak axola. Zoilok hemezortzi urte beteta e re, ematen zuen sei urte ere ez zituela eta ez zitzaion nabaritzen aldatuko zenik. Ez zen buruz argia ez zela, gehiago zen jasanezina eta umea. Horri, gaineratu, tematian, halako ezpala. Azenarik gauez eta egunez ondoan izaten zuen gaztea eta leloak lelo b erarekin pasa zituen bi hilabeteetan galdera berdinak behin eta berriz: “baldakizu zerdelata hauetahura zer” entzun behar izaten zituen. –Pinuak zergatik ditu horrelako hostoak? –galdetzen zion –. Ardiari egun batean aste osokoa jaten ematen badiogu ez du denbora batean ezer jango ezta? –Horrelakoak edo interesgarriagoak botatzen zituen aita alu haren seme berdinak. Aita semeak pozik, bera nazkatua eta beste biak hiltzeko gogotan. Ez zuen mozten asmatzen eta gainera setati aitaren semea. –Nik ekarri nitue n atzoko egurrak. Nahi baduzu ekar itzazu zuk eta lagunduko dizut, bai!? –eta jarraitu egiten zuen –. Ez, haragia puskatzeko ez ditut eskuak garbitu behar, lehen egin dut eta. –Alferra eta zikina aitaren semea. –Zu hasi guardia egiten, gero joaten ez banai z, hurrengo egunekoa nik bakarrik egingo dut. –Amaiezina. Gauzak horrela, libre zegoen denbora gehienetan ihes egiterik lortzen bazuen berriro ibiltzen zen mozkortuta. Dadotan ematen zuen asperraldia bera bezalako alproja batzuekin. Jokoa sinplea zen, puntu gehien ateratzen zuenak besteen dirhemak bereganatzen zituen. Unerik okerrenean, Joanesek joan behar izan zuen Cerezora, bere aita oso gaixorik zegoela erran ziotelako. Orduan Azenarik ikuskatu behar izan zituen ardien eta artzainen kontuak eta ibilerak . Isaakek eta Davidek ere joan behar izan zuten Burgos, Naiara eta Iruñera eta inork ez zekien xakean jolasten. Inork ez zuen liburu edo bestelako gairik mintzatzeko. Okerrena zen ordutik Osma muga herria ez zenez, lagun judutarrak bizitokia aldatuko zutel a. Inork ez zuen zalditan karrera egiteko edo armetan praktikatzeko asmorik. Faltan izaten zuen Mendo. Hango kapitainekin ezin zuen ezer egin, lana eta zaintza ez bazen. Gutxi ziren eta inor ez zebilen libre, Zoilo ez bazen. Eskerrak noizean behin Hernando edo Alfonsorekin sukalde txiki batean elkartzen zen. Gustukoak zituen zahar haien pasadizo eta ibilerak. Garai hartan Medinacelira zihoan merkatari judutar bati ardo dezente kendu ziotenez, kapitainek eta zaldunek edari hura dastatzen pasa zuten hilabete oso bat. Festa egun batean ajeak jota esnatu zen Azenari. Aurreko gauean behe mailako zaldunekin jokoan galdu ondoren, kantuan eta edaten aritu zen. Emakume batekin sartu zen tabernako bigarren pisuko gela batean eta berehala gelditu zen hordituta eta lot an. Goizaldean Jakue agertu zen nagusiari etxera laguntzeko. Etxean sartzean Urrakak leporatu zion bizitza desordenatua: lo gutxi, edari gehiegi, jokoa... Azenari haserretu egin zen. –Nola hitz egiten didazu horrela? Nola ausartzen zara? –Zure hobe behar rez, kezkatzen naizelako. Nagusi ona zara. Familian sentitzen gara zurekin, baina maite zaitugulako nahi dugu zuretzat onena. –Emakumeak ez zion beldurrez hitz egin, beraiekiko maitasuna ezagutzen zuelako. Maitasunez begiratu zion. –Nork erran dizu bizitza txarra izaten dudala? –Kontzientzia txarrak zirikatu egin zion. –Ikusten dut. Gaur bezalako egunetan ajeak jota, jasanezina jartzen zara. Jakueri atera diot nola aurkitu zaituen dirurik gabe, zikin zikin egida eta emagaldu batekin. –Ez dizut ona rtuko. Zer eta nola egin agindu behar al didazu? –Ez, jauna. Agindu ez. Lagundu nahi dizut. Aholkatu! –Aski da! –etxearen sarreran ziren eta Azenarik bota zituen ura ekartzeko erabiltzen zituzten bi pegarrak, haiek puskatuta utziz. Logelara joan zen ajea k pasatzera. Ordu batzuk pasa zirenean beheko pisura jaitsi zen. Ongi garbitu eta sukaldera sartu zen bazkaltzera. Damututa zegoen. Bazekien Urrakak arrazoi zuela. Azken aldian ohitu zen mozkortzen eta jokoan aritzen. Bazekien horrela botatzen zituela te ntsioak, baina pentsatzen zuen hura hobe zela beste batzuekin borrokan ibiltzea baino. Urrakak plater batean menestra ekarri zionean, aurpegi tristea ikustean desenkusatu nahi izan zuen. –Barkatu Urraka, gogor hitz egiteagatik. Zuk gogorrago egin duzu. Ul ertzen dut nire hobe beharrez egin duzula, baina ez zara nire ama. –Zure ama ez, zure arreba sentitzen naiz. Azenari, zure ibilera horiek ez dizute mesederik egiten. Ibil zaitez Mendo, Txomin edo Joanesekin, agureekin, judutar horiekin nahi baduzu, baina utzi hiltzaile gaizto horiek. –Hiltzaile gaiztoak? Zergatik diozu hori? –Dirurik ez dutenean, berdin zaie dirua nola lortu. Herritarrei lapurtzen diete, emakumeak bortxatu eta hil ere egiten dituzte erresistitzen direnean. –Nola erran duzu? Gizon horie k edaten dutenean bortitzak dira, baina bakarrik borrokatzen dute haien artean. Niri ez didate ezer egin inoiz. –Zuri? Zu noble bat zara, boteretsua, gaztea, borroketan trebea. Herritar xumeekin eta emakumeekin, ordea, lotsagabe, doilor eta krudelak dira. Konkistatzaile bezala jokatzen dute herrian. Nahi dutena harrapatu eta emakumeak bortxatzen dituzte. Norbait erresistitzen denean edozer egiteko gauza dira. Hiltzaileak dira. –Hiltzaileak? Ez nuen ideiarik. Zer dakizu? –Jendea jotzen dute haiek nahi dut ena egiten ez dutenean. Ezagutzen ditut nekazari pare bat eta artzain bat jipoitu eta zauritu dituztenak. Alde egin behar izan zuten, gainera; baina beste batzuk hil dituzte. Nekazari gazte bat hil zuten taberna ondoan eta emakume bat hilda aurkitu zuten d uela hilabete batzuk herritik urrun. Bidelapurrak izan zirela zabaldu zuten, baina gizon handikote hortzik gabe horrek eta bere lagunek egin zuten. –Nor? Bocas deitzen dutena? –Bai. –Hori eta bere lagunak zaldun txiki batzuk, besterik ez dira. Udako kan painan zerbait lortzen dute, baina negu partean ia ez dute bizitzeko ateratzen. Beti diru eske eta ardiak lapurtzen aritzen dira. Ehiza, janaria lortzeko egiten dute. Gauetan jokoan aritzen dira, ahal bada tranpak eginez. Gonbidapenak eta inozoak bilatzen dituzte ardoa lortzeko. Baina, hain ankerrak direnik ez dut uste. –Zurekin ez dute horrela jokatzen, menpekoak direnekin baizik. Berriro esango dizut: hiltzaileak dira. –Kontuan izango dut zuk errandakoa. Hala bada, zerbait egingo dugu. Beste kapitaineki n eta alkaidearekin hitz egingo dut. –Bai, Azenari. Baina hobe egingo zenuke jendilaje horrekin ibiliko ez bazina. –Horiekin ez dut ia harremanik. Baina ulertzen dizut. Kontuz ibiliko naiz. Mila esker Urraka –Solasak balio izan zuen bere jokaeraz kontzie nteago izateko. Gazteak garbi zuen Osma utzi behar zuela. Udaldian ez zen gaizki ibili, baina negualdian… Urrakak ez zion erran, baina Azenarik emakume eta familia on bat falta zuela pentsatu zuen, bizitza propio lasaia. Hau da, emaztea eta haurrak izan b ehar zituela, familiakoak bezala ziren zerbitzariez gain. Horretan ados egonen zen Azenari, nahiz eta kontziente ez izan. Gizonak bere bizitzako emakumeak errepasatu zituen. Maitatu zituen ama, arreba edo izeba, baina inoiz ez zuen bikotekiderik izan. Mait asuna aipatutako emakumeekin eta beste batzuekin sentitu zuen; Amodioa, aldiz, agian ez zuen inoiz sentitu. Salma miretsitako emakumea zen, Zana desiratu zuena eta Miriamekin maitasuna sentitu zuen, baina maskota batekin sentitzen zena. Bocas harrapatzeko segada bat prestatu zuten. Azenarik, egingo zutena alkaideari erran zion. Honek bazuen gaizkile haien berri eta egoerak aginduta baimendu zuen. Azenari bera jarri zen amu bezala gau hotz batean. Ilundu baino lehen bakarrik agertu zen tabernan ordiarena eg inez, ardo bat edateko. Jokoan aritzeko erran ziotenean berak gogorik ez zuela eta dirua galdu gabe etxeratuko zela erantzun zien diruzorro ederretik dinar batzuk erakutsiz. Bocas ek ez zuen zalantzarik egin. Bere bi lagunei ahopez erran zien ateratzeko et a etxera bidean kale estu batean gordetzeko. Han jipoitu, lapurtu eta labanaz hilko zuten. Dirutza ederra lortuko zuten. Bi gaizkileak eta Bocas etxera zihoazela esanez aurreratu ziren segada prestatzeko. Azenari zialdoka atera zen tabernatik eta kostata a biatu zen bere etxera. Bideko leku ilunenetik hiru gizonak atera zitzaizkion. Bocasek aitona seme madarikatua deitu zion. Hilko zuela ere erran zion. Dirua eskatu ziotenean labanekin hurbildu zitzaizkion. Orduan Amalaricok eta soldadu batzuek inguratu, arm ak kendu eta gaztelura eraman zituzten. Epaiketa egin zieten handik bi egunera. Lapurretak, hilketak eta bortxaketak burutu zituztela probatu zuten eta exekutatu zituzten. Handik aurrera ez zen hilketa eta eraso bortitzik izan inguru hartan. Azenari gaizk i zegoela, Joanes heldu zen Cerezotik. Hari esker ariketak egiten aritu ziren. Handik denbora gutxira planak egiten ere hasi ziren. Joanesen arabera Atienzara egiten ziren zerbitzuak aprobetxatuz, bueltan zuzen zuzenean egin beharrean Medinaceli inguruan a rtalde eta beste animalia talde batzuk hartu eta aberats itzuliko ziren. Uda hartan konkistaturiko gaztelu eta herria zen Atienza. Azken ehun urteetan Gaztela edo Musulmanen esku erori zen momentu desberdinetan. Joanesek hiri hartako inguruak dezente ezagu tzen zituen espioi lanak maiz eginak baitzituen. Alkaideak ez zuen bat ere problemarik planteatu. Nork eta Munio Kalparzurik aipatu behar zuen hura arriskutsua zela, bakean zeudela moroekin. Kaikuaren aita tontoa. Tontoaren zuhurtzia. Azkenean Alkaideak ho beki pentsatu zuen eta ez zuen onartu inolako arazorik. Hara joango ziren goarnizioko gerlariak txandakatzera. Hori besterik ez. Azenarik aprobetxatuko zuen Atienzatik hurbil, Alcolea ondoan ezkutuan zuen urrearen zati dezente bat hartzeko. Egun eta gau ba tez han ziren bitartean, Txomin eta Jakueren laguntzaz zulo batean lurperatutako urrea aterako zuten. Tamalez Joanes Atienzan geldituko zen hiru hilabetez beste ehun gerlarirekin. Egunsentian atera ziren eta gautu baino lehen Atienzan ziren. Inguruko segu rtasuna aitzakian Azenarik itzuli bat egin behar zuen. Gaueko lehen guardian eguraldi ona zutenez, bi mando gehiagorekin, Azenari, Txomin eta Jakue Alcoleara hurbildu ziren. Azenarik mendian egin zituen zuloetako bat bilatu eta aurkitu zuen erraz. Urrez et a harribitxiz betetako zakutoak zulotik atera zituzten, azkar egin ere. Ordu batean egina zuten. Berrogei mila dinar haiek, ehun eta hirurogeita bederatzi kilo pisatzen zuten. Bi mandoen zakutoetan sartu zituzten eta argitu bitartean gelditu ziren inguruan lo egiteko. Egun argitan disimulatu zuten zuloa eta itzuli ziren Atienzara. Behin Osman, Isaakekin hitz egin zuen Azenarik. Judutarra udaldiko kanpainako harrapakina banatu zen bi tokietan izan zen, lehen Azkoienen eta Osman bertan gero. Negozio onak egi n zituen mota guztietako artisautza eta bitxiak erosiz. Beste judutarrekin lortu zuen salmenten bidez etekinak ateratzea. Azenarik lagun judutarrari lagundu nahi zion urrearen negozioarekin eta era berean Kordoba eta Granadako lagunekin harremanak mantend u nahi zituen. Urre zilarraren aldaketan irabaziak lortu ahal ziren. Iruñean, frankoen lurraldeetatik hurbilago, zilar asko sartzen zen eta dinar baten ordez hogeita bat edo hogeita bi dirham ematen zuten, Burgosen gutxiago eta Kordoban dinar bat ematen zuten pisu oneko hamazazpi dirhamen truke. Iruñetik Kordobarako bidaia bakoitzean dinar on bakoitzetik irabazietan lau edo bost zilarrezko dirham lortu ahal zituzten. Azenarik hamar mila dinar utzi zizkion Isaaki. Bidaia batean, irabazietan berrogeita hamar mila dirham lortu zitezkeen, gastuetan hamar mila kenduta, etekinaren erdia bakoitzarentzat. Urtean, bidaia batzuk egin ahal zituzten. Arriskua beti izaten zen, baina judutarrek sistema onak zituzten garraioa segurua izateko. Bestetik, Azenarik zituen harr ibitxi batzuk erakutsi zizkion baloratzeko. Gizonak begiak zabaldu zituen ezin sinetsiz. Azenariri balorazio bat egin zion. –Azenari, harri hauek orokorrean oso onak dira! –erran zuen orduan ere sinetsi ezinik. Banan banan aztertuta, batzuk behin eta berriz begiratzen zituen zeharkako argi batera begiratuz. –Onak direla badakit. Zenbat balio duten da kontua. –Zaila da esatea zenbat balio duten, baina batzuengatik ehunka dinak lortu ahal dituzu –Azenarik uste zuen bezala, Isaakek diamante, esmeralda eta zafiro batzuk seinalatu zituen eta jarraitu zuen –. Kontua izan daiteke bilduma batekin bitxi bat osatu ahal i zatea eta norbaitek hura nahi izatea. Hogei bat esmeralda berdinez egindako lepoko eder batek jaurerri bat balio dezake, milaka dinar. Rubiz egindako batek, aldiz, ehunka dinar besterik ez, kalitatearen arabera. Sorta honek balio du noski, baina asko kosta ta bi mila dinar lor dezakezu. –Mila esker errateagatik. Kontuan izango dut –Isaakek sumatu zuen ez zuela negoziorik egingo eta aholkua eman zion. –Azenari, harri hauek edota beste batzuk saldu behar badituzu, egizu tentu handiz eta konfiantzazko bitarte kari edo bitxi saltzaile batekin. Edonork bilatuko du ahalik eta gehien irabaztea eta badira erosiko dizkizutenak lau txanponen truke, erabat engainatuz. Benetan diotsut gehienak oso harri onak direla, baina kontuz nori saltzen dizkiozun! –Ulertu eta eske rtzen dizut. Zerbait saldu nahi izanez gero kontuan izango zaitut. –Azenari, hau bezalako zenbat harri dituzu? –Batzuk gehiago. Hau dena isilean gorde mesedez. Egun batean kontatuko dizut nola lortu nituen dinarrak eta harriak. –Zergatik ez zara bihar a faltzera etortzen. Jakin minez nago eta Davidek ere gustura entzungo luke. Badakizu ez diogula inori esango. –Ados. Mila esker eta bihar arte. –Eta ekarri harritxoren bat berari erakusteko, bere osabarekin bitxi egile ibili zen gaztetan eta erakutsi ezea n ez digu sinetsiko. Badakit urre gehiago duzula. Ongi egingo zenuke gazteluan alkaidearen zaintzapean eta kondearen segurtasunarekin izatea. Azenarik halaxe egin zuen. Osman denek zekiten urre aunitz zuela. Kapitain arrunt batek baino erosketa gehiago eg in zuen zaldiak eta ardiak erosi zituenean. Lehenagotik, Osman agertu zenetik ere urre asko gelditzen zitzaion eta orduan Burgos inguruan geldituko zela jakitean berriro eraman zuen urre kopuru handiagoa. Aberatsa zela eta al Andalusetik urrea eraman zuela ko istorioak zabaldu zirenez, gazteluan alkaidearen zaintzapean gordetzea erabaki zuen Azenarik. Bi mandoetan, larruzko zakuetan eraman zituzten hogeita hamar mila dinar. Erdia txanponetan eta erdia urre harea xehetan kopurua egiaztatu zuten. Munio Laineze k agiri bat sinatu zion Azenariri, lekukoek eta kapitainek ere egiaztatu zutena. 5 Otsoa agertu zenekoa Egun batean, abisurik bidali gabe, Otsoa, txikitako laguna agertu egin zen. Goiz osoan zaldien maniobrak zuzentzen aritu ondoren, Azenari gazteluko ataritik sartzen ari zen jantokira joateko, zaindariek gizon gazte bat berari buruz galdezka aritu zela erran ziotenean. Gazte hark bere laguna zela aipatu eta kanpoan zegoela entzundakoan haren etxearen kokapenaz galdetu zien. Azenarik badaezpad a gazteluan etxera zihoalako abisua eman ondoren hara abiatu zen. Ezin zuen sinetsi. Ate aurren ikusi zuen gaztea Otsoa zen. Ez zuen azken hamabi urteetan ikusi, baina bera zen dudarik gabe. Izkribuak eta letrak gustatzen ez zitzaizkionez ia ez zekien idaz ten eta beraien arteko komunikazioa beste batzuek egin zuten. Dena den, beraien adiskidetasuna betikoa zen, zalantzarik gabea, konfiantza osokoa. Besarkada handia eman zioten elkarri. Behin pixka bat lasaituta, etxean sartu ziren. Etxekoek bazekiten adiski dea zela eta lehenago utzi zioten sartzen, zaldia eta gauzak barnean uzteko, garbiketak egin eta zerbait jateko. Urrakak ardoa eta edalontziak atera zizkien eta zerbait bazkaltzeko prestatu zieon. Jakue, Txomin eta Ezkerro zaldiekin ziren kanpoan. –Nola e z didazu abisurik bidali? –Badakizu ez zaidala idaztea gustatzen eta bat batekoa izan zen. Ezin nuen gehiago jasan. Aitaren laguntzaile aritu naiz azken urteotan, ia kapitainaren lanak egiten, baina ezin nuen Semeño jasan. –Zuk erraten zenidan ez zela ho rrelnbesterako, mutiko txikia baino ez zela. –Semeno deabrua bazen, Semeño iloba, haren ikaslea da. Zure anaia ez da zuen aita bezalakoa, ezta zu bezain lagunkoia... Agian ez da hain makurra, baina... –Urte asko pasatu dira, Otsoa. Zer moduz daude Xorri, Antso, Txori eta Potxo? –Arrazoi duzu, Azenari. Urte asko pasatu dira. Haiek ezkonduta daude eta jaurerrirako egiten dute lan. –Otsoak berarekin gelditzeko asmoa zuela adierazi zion. Azenari poztu zen. Laguna ondoan, hobeki sentituko zen. Arazoa izango z en zer eginkizun eman Otsoari. Garai hartan etxean laguntza gehiago behar zutela ikusita, Azenarik beste bi mutil zerbitzari eta neska bat gehiago hartu zituen, anaiak eta arreba zirenak eta besteak bezala Joarros eskualdekoak. Haiek Ibeasekoak ziren, Joa n bere zerbitzari pertsonal ibiliko zen, Zebedeo zaldimutil laguntzaile eta Lore Urrakaren laguntzaile bezala. Burgoserako bisita Azaroaren bukaera heldu zen eta kondeak gonbidapena bidali zion Azenariri, Burgosen aste bat pasatzeko, aurreko udaberrian agindu zion bezala. Alkaideak ez zion eragozpenik jarri eta gazteak Osma aldeko egoeraren informeak eta eskutitz pila eraman behar izan zituen. Burgosera, Jakue; Joan, mutil berria; Txomin eta Otsoarekin joan zen. Zaldunak zalditan eta mutilak mandotan ab iatu ziren iparraldeko bidetik. Taldearen buru, Azenari eta Otsoa zihoazen, hurbil Txomin eta atzetik morroi txikiak. Mutilek mando handi banatan beste bi zeramatzaten atzetik, beraien gauzak garraiatzeko. Otsoa kontu kontari ari zen Uharte eta Iruñaldeko gora beherez. Haiengandik hurbil, Txomin erne zebilen ingurura begira, baina ez zuen hitzik galtzen. –Ez dakik nolako zamalkadak egin ditugun! Lastima hire osaba Beltza gidari ibiltzea, baina Ebroko herrixketan arpilaketa asko eta harrapakin pila lortu izan ditiagu –Beltza goitizena entzun bezain laster Azenarik aproposa zela pentsatu zuen –. Azkeneko urteetan, urtero egin diagu razzia bat. Baskoniako leku guztietatik ger lari guztiak elkartzen gintuan, mugako herrietan gure armadak kanpaina egiten zuenean. Uharte eta gure menpeko lurretatik zortziehun gerlari baino gehiago joaten gintuan. Ni Beltzaren agindupean gure oinezko saldoa zuzentzen aritu nauk, talderik beldurgarr iena. Beltzak ausardiaz jokatzen zian. Duela urte pare bat Beltzak Semeñori utzi zioan enekotarron agintea eta kapitain independente bezala zaldun talde bipila eta ausarta bildu dik, zaldun txiki eta behartsu asko erakarriz. Semeño ere gerlari ona duk. Ora in arte gure aita zuan Uharteko kapitaina, joan den udara arte. Udan ni ibili ninduan kapitain, Semeñoren nahikeriak gorabehera, harrapakin dezente lortu diagu. Bera ez duk Beltza bezain makurra, harroa bai, ordea. Aurtengo kanpainan armada gehiena Kadreit a eta Balterran zegoen bitartean, guk Azagra lortu genian. Nahiz eta gizon batzuk galdu, azkar asko garaitu genitian defendatzaileak. Hala ere, Hire anaiak gaizki jokatu zian musulmanekin, Beltzaren antzera eta biok haserretu gintuan elkarrekin. Hire berri banian; baina Fortun, Balz eta Arranorekin agertu zenean eta zuek egindako kanpaina kontatu zidatenean hirekin elkartzea erabaki nian. –Pozten nauk erabaki hori hartzeagatik. –Zer egin behar duk hemendik aurrera? Osman jarraitzeko asmoa al duk? –Ez. Na zkatuta nagok. Aurten, Gormaz, Berlanga eta Atienza konkistatu ditiagu. Hemendik aurrera inguru hori oraindik aspergarriagoa izango duk. Kondeari beste postu bat eskatu behar zioat. Ez zekiat nola, agian ordainduta, tenentzia on eta independente bat lortuz gero, hobeki ibiliko ginatekek. –Emakumeekin ibiliko ginatekek hobeki –Otsoak bien ezkongabetasuna adierazi nahi zuen. Hogeita bi urteko gizonak ezkonduta izaten ziren. Nekazal giroko ezkontideak are lehenago ezkontzen ziren, baina zaldun edo noble bat h ogei urteak bete ondoren ezkontzen zen eta emakumeak hemezortzi inguruan. –Bai. Arrazoi duk. Gure bizitza normaldu behar diagu. Ezin gaituk tabernako neskekin aritu bizitza osoan eta emakume ezkonduak utzi behar ditiagu bakean. –Normaldu baino lehenago e zagutu behar ditiagu neska gazteak. –Burgosen ikusiko diagu zer giro dagoen. –Azenari serioski ari zen pentsatzen Burgosen edo inguruan bizitza berria antolatzeko. –Azenari, badiat hiretzako mezu bat. Joan nintzenean hire anaiak eskatu zidaan hiri errat eko sentitzen duela hiri gertatua. Hala ere, Azenari, gogoratu bera dela orain Uharteko jauna. –Imajinatzen nian. Zenbat gerlari jarraitzen dute udako kanpainan? –Behartuta daudenak. Hire aitak iparralde osoko bailarak eta gizonak zitian atzetik, ia mila eta bostehun gerlarik. Hire anaiak ez dik erdia lortzen. Beltzak mertzenarioak lortzen ditik urre truke. Gaztelako basoberak zeharkatu zituzten. Bailaran, erreken ondoan makalak, zumardiak eta intxaurrondoak ikusten ziren. Zereal lurrak ziren, her rien ondoan baratzak eta erreka ondoko larreak topatu zituzten. Urrutian mendiak, larre toki batzuk eta baso itxiagoak; laborantza lurretan, uzta ondoko zereal soroak eta ardien bazkatoki zabalak ziren. Herrien ondotik pasa ziren, gehienak dorre baten ingu ruan eraikita eta enborrez egindako hesiez inguratuta. Hesiak etsaien kontra baino, pertsonak eta abereak, animalia basatietatik babesteko ziren. Neguan otsoak herrietara heltzen ziren janari bila, hartzak ere mendialdeko herrietara jaisten ziren eta azeri eta antzeko animaliak oilo eta untxien bila aritzen ziren. Bidean jende gutxirekin gurutzatu ziren, gehienak ondoko herrietara joaten ziren nekazari, apez, monje, merkatari eta artisau xume batzuk. Topatu edo aurreratu ere egin zituzten batzuk, haietako bat talde handian bidaiatu zuten noblea eta haren taldekoak. Horiekin ia borrokan hasi ziren urrutitik zein izan zitezkeen jakin gabe, sei gerlari ezpatak eta lantzak prestatuta, gainera zaldien lauhazkan agertu zirenean. Azenarik denbora gutxi izan zuen e rreakzionatzeko. Ez zuen atzera egin ezta kontra ere. Pentsatu zuen eskuinean, ekialdean zegoen pinudi batera joatea izango zela libratzeko bide bakarra. Beste gerlariek, haiek hiru zaldun eta bi mutil besterik ez zirela ikusi ahal izan zuten. Azenarik mutilei pinudian sartzeko erran ondoren, buelta egin zuen pinuen artean. Gelditzeko oihua ere egin zien erasotzaileei. Hauen burua zena ozen galdetzen hasi zen. –Nortzuk zarete eta zer nahi duzue? –Azenarik gauzak argitzea erabaki zuen eta erantzun ere garbi egin zuen. –Azenari Enekones, Osmako kapitaina, nire ezkutari eta mutilekin Burgosera, kondearen gonbitera doana. –Ikusten dut ez zaretela Nuño Muñoz eta bere basapiztiak. –Eta zuek nortzuk zarete eta zergatik erasotzen duzue bakean dabilen jendea? –Dueño Ortuño Fernandez Caleruegako jaunaren gerlariak. Nuño Muñoz eta bere gaizkileekin nahasi zaituztegu. –Caleruegara goaz gaua pasatzera. –Jaunarekin hitz egin behar dut. Etor zaitezkete guregandik ehun metrora. –Erran eta ziztuan itzuli ziren j auna eta taldeko besteengana. Azenarik jarraitzeko keinua eginez aurrera egin zuten bidean, zaldiak pausoan eta besteengandik tarte batera. Handik gutxira aurrean zebilen taldea bide bazterrean gelditu zen zuhaitz batzuen babesean. Jaun hark Azenari gonbid atu zuen hurbiltzera. Ortuño Fernandezek berrogei bat urteko noblearen irudi tipikoa zuen, serioa eta harroa. –Barkatu kapitain Azenari. Nuño pizti hori eta bere zakurrak zinetela uste genuen. Beren gordelekutik hurbil gaude eta bidaiariei lapurtzen ibilt zen dira. Har ezazue mokau bat gurekin eta edan nahi duzuen ura eta ardoa –gizona serio eta formala zen. –Barkatu behar dizuet. Edonola ere, kontuz ibili galdetu baino lehen bakean dagoen jendea erasotzeko –Azenarik bere alde jarri nahi zuen ezulertua. –Inguru hauetan jende armatu gutxi ibiltzen da, basapiztia horiek izan ezik. –Egarria asetzeko momentu ona da, mila esker. Erran al dizute Caleruegan gaua egin nahi dugula? –Bai. Gonbidatuta zaudete gure dorrera. –Eskertuko dizut, jauna –eskua luzatu zio ten elkarri eta ura eta ardoa edan zuten. Beste gizon eta morroiek berdintsu egin zuten. Martxan jarraitu zuten gero. Caleruegara ilundu baino lehen heldu ziren. Azenari eta Otsoa gonbidatu zituzten mahaira eta gela batean lo egitera. Ez ziren abegikorregi ak izan, baina beste edonon baino hobeki egon ziren. Hurrengo egunean eskerrak eman ondoren, agurtu eta bideari ekin zioten. Herri hartatik atera ondoren Otsoak ezin izan zuen gorde denek pentsatzen zutena. –Zer nolako jende harroa eta lehorra. –Bai eta gu gonbidatzera behartuta gelditu dira, ia eraso egin ondoren –gaineratu zuen Azenarik –. Susmatzen dut horrelako asko ezagutuko dugula. Pazientzia behar izango dugu egun hauetan. Egun oso batean ia gelditu gabe jarraitu zuten bidaia. Arlanza bailaratik Lara lurraldera pasa ziren. Ez ziren estepako lurrak. Mendien magalean herri eta lur aberatsagoak aurkitu zituzten. Bigarren gaua heldu baino lehen Burgos ondoko Villavascones izeneko herrira heldu ziren. Iluntzen ari zuen eta ostatu batean gera tzea erabaki zuten. Nahiz eta Gaztelako lurrak izan, izenak adierazten zuen bezala bertakoak noizbait herria eraiki zuten baskoiak ziren. Bertakoak erromantzez eta euskaraz ari ziren. Zaharrenek gehienetan euskaraz egiten zuten eta mutikoek, beraien artean , askotan euskaraz osaturiko erromantzea. Legoa bat baino ez zen falta Burgosera iristeko. Herri hartatik ekialdera Juarros eskualdea hasten zen, Arlanzon errekaren sorbururaino. Hogei bat herrik osatzen zuten Juarros. Eskualde hura, Burgosetik ipar ekiald erako beste eskualdeak bezala, euskaldunez populatuta zegoen. Ostatuan afaldu eta gaua pasa zuten. Azenarirekin ari zirenak, Otsoa izan ezik, eskualde hartakoak ziren. Ezkutaria, Txomin, Zalduendo herrikoa zen, eta bi mutilak, Jakue Galardekoa eta Joan ond oko Ibeas ekoa, handik legoa eskas batera zegoena. Azenerik beren etxekoak ikusteko gogoa sumatuta, erran zien Osmara itzuli baino lehen ahal izanez gero familia eta herrikoak bisitatzen utziko ziela. Gainera Naiarara joateko asmoa zuen. Goizean sartuko z iren Burgosen. Argitu orduko garbitu eta gosaldu zuten. Zaldi eta mandoetan bizkor ziren hiriaren aurrean. Burgos, bost mila biztanleko hiria zen. Gortea eta soldaduak bertan zirenean bi edo hiru mila biztanle gehiago biltzen ziren. Kuartelak eta ostatuak beterik izaten ziren eta batzuetan hiriaren harresietatik kanpo antolatu behar izaten zituzten kanpamenduak. Azaroaren azken egunerako Gorte osoa elkartuko zen, bi egunen buruan. Gela handi samar bat eman zieten gazteluan. Kondeak hurrengo egunean hartuko zuen Azenari audientzian. Gazteluko eta jauregiko maiordomoaren laguntzaile batek erakutsi zien, gazteluko martxa, baita han bizitza egiteko ezagutu beharrekoak jakinarazi ere. Bertako pertsonaiak zein ziren erran zieten. Maiordomo gazteak, Sisnando Morale z salako maestre nagusia eta Fernan Galvez alfereza aurkeztu zizkion Azenariri, azken hauek, haien laguntzaileak jauregiko beste agintari batzuk eta zenbait gerra kapitain ere aurkeztu zizkieten. Goiza, gaztelua eta inguruak ezagutzen eman zuten. Bazkaria, saloi handian egin zuten. Konde kondesa ez baziren ere, mahaietan bakarrik jaun andereak eta kapitainak esertzen ziren. Ezkutariak bazterreko mahaitxo estuetan ziren eta zerbitzariek beren nagusiei zerbitzatzen zieten. Arratsaldean hiri harresietan eta Ar lanzon ondoko paseoan aritu ziren eta arratsean taberna pare batera sartu ziren. Bigarrenean, goizean ezagututako kapitain pare batekin egin zuten topo. Haiekin hitz batzuk gurutzatu zituzten. Kapitain batek aipamen berezia egin zuen: –Kondearen zerbitzur a sartzen bazarete presta zaitezte gaizki pasatzera. –Hain gaizki hartu al zaitu? –Azenarik bromatan hartu zuen. –Ez. Kondeak errespetatzen ditu guztiak, baita zerbitzariak ere, baina ez du diru gehiegirik ematen. Dirua gazteluak eraikitzeko gordetzen du eta. 6 Sancho Garciaren aurrean Hurrengo goizean, gosaldu ondoren gela batera deitu zioten Azenariri, bakarrik utziz. Elkarrizketa pribatua zen. Azenarik ez zuen espero Sancho Garcia jassako arabiar jatorriko noble bat bezala ikustea arabiar estiloko gela batean eserita, mahai baxu baten atzean oihal eta kuxinez inguratuta, belar infusio bat hartzen. Kordoban ikusi zuenean arabiarren erara jantzita ikustea ez zitzaion hain arraroa egin, ezta udako Dueroko kanpainan ere. Kontatu zioten gaztetan Kordoba n urte batzuk pasa zituela, baina ez zuen espero bere gazteluan, bere hiriburuan, Burgosen, horrela topatzea. Salako maestreak, Sisnando, elkar ezagutzen zuela ez gogoratzean aurkeztu zion kondeari. Kondeak, al Mustainen garaitik ezagutzen zuen Azenari eta ordutik eskaini zion postu bat, gortean agertzera gonbidatzeaz gainera. –Jaun konde, hemen duzu Azenari Enekones baskoia, Osmako kapitaina –kondeak irribarrez hurbiltzeko keinua egin zion gazteari, honek burua makurtu eta eskuarekin filigrana dotorea eg iten zuen bitartean. Kondea arabieraz hasi zen. –Ongi etorri Azenari. Zure liburuak jaso nituen atzo. Zure zerbitzariak ez zuen ordaintzea onartu. Eskerrik asko. Espero dut gustura egongo zarela gelan eta egindako harrerarekin. –Bai, jauna. Mila esker –bazirudien kondea gosaltzen ari zela eta zerbitzari bat izan ezik beste inor ez zen gelan gelditu. Hau metro batzuetara erretiratu zen bakarka uztearren. –Hurbildu eta eseri zaitez nire ondoan. Har ezazu infusioa eta galleta gozoren bat –kondeak berak es kaini zion edari beroa eta plater bat hurbildu ere bai –. Ez naiz inguru minguru ibiliko. Ongi portatu zinen udako borroketan. Zuri eta zure agindupeko zalduneriari esker lasai aritu ginen Jalon bailaran. Aspaldi dut zure berri eta nire suhiak, Baskoniako e rregea, zuen familia arazoak kontatu zizkidan. Berak nahi luke zu haren ondoan izatea. Hala ere, hara joan ezean eskatu dit postu on bat eskain diezazudala hurbil izateko. Zein postu nahi zenuke, hemen gazteluan kapitain ala nahiago duzu tenentzia bat? –Jauna, nahiago nuke tenentzia bat. –Ez dut orain une honetan tenentzia librerik zuri eskaintzeko. Egin ahal duguna da niri lur batzuk erosi eta guk bihurtuko dugu jaurerri eta tenentzia. Hala ere, denen aurrean salmenta bat litzateke. Zer iruditzen zaizu? –Ez dakit zer esan. Ikusi behar dira lurrak eta salneurriak. Non daude lur horiek? –Baditugu lurrak Gaztelako leku desberdinetan. Aukera dezakezu kostaldean, Menan, Bureban, Juarrosen, Pisuergan edo Duero aldean. Niri berdin dit non! –Eta salneurria? –Hogeita hamar mila dinar, ahal dena urre hauts onean. Adostuko ditugu lurrak, etxeak eta baita animaliak eta bestelako ondasunak. –Horiek dira Afrikatik ekarri nituen dinarrak. –Ez denak. Osmako alkaidearen ustez zuk dinar gehiago gorde duzu nonbait. –Bai. Baina ziur aski gastuak izango ditut, jaurerria behar bezala atontzeko. –Horregatik ez dizut gehiago eskatuko. –Jauna, ikusi behar nituzke eskaintzen dizkidazun lurrak. Ez dut derrigorrez zure lurretan bizi behar. Egia da nahiago dudala oraingoz Gazt elan gelditu, baina ez dut erabat baztertu Baskoniara itzultzea, Uharten eta Naiaran ez den bitartean. –Tratulari ona zara –erran zuen irribarrez kondeak. –Ez, jauna. Gauzak ongi eta pentsatuta egin nahi ditut. Hori baino ez. –Non erosiko zenituzke lurr ak? Hemendik hurbil? Baskoien bizitokietan? –Nahiago nuke. Lurrak ikusi, herriak bisitatu eta jendearekin gustura egon behar nuke. –Ongi da. Nire administratzaile batek lagunduko dizu etzi lurrak ezagutaraztera. Hemendik hurbil, Naiara bidean Juarrosen lur batzuk ditut, Arlanzon, Galarde, Zalduendo eta hurbileko herrietan. Bihar gorte osoaren bilkura izango dugu. Itzulia egin ondoren, hitz egingo dugu. Orain zoaz eta ongi ibili ospakizunetan –Azenarik eskerrak eman ondoren, agurtu zuen kondea eta atera zen festako prestaketak ikusteko. Arratsaldean jende gehiago elkartu zen. Gazteluan ia ezin zen ibili eta hiri osoan betiko biztanleez gain nabari ziren etorri berriak: handikiak, jaun, jauntxo, andere eta dontzeilez gain, eskribau, zaldi mutil, zerbitzari, morroi, neskame, soldadu eta ezkutariak. Osman ezagututako kapitainak ere agertu ziren. Mendo Fernandez, Damian, Berto eta Sancho Sanchez ikusi zituzten beste kapitainekin elkartzen. Mendo eta Sansanchezekin hitz egiteko eta ardoa edatek o aukera izan zuten taberna batean. Agurtu eta Otsoa aurkeztu ondoren, Mendok zirikatu zuen laguna. –Banengoen bada, ez zenuela emakumerik gabe jasango! –Nahi duzuna. Zuek gabe ez da giro Osman. Dena aspergarria egiten zait. –Sinesten dizut. Hala ere, egia al da kondeak tenentzia bat emango dizula? –Eman ez. Saldu nahi dit. Garesti saldu ere. –Urre truke, beste alaba bat izango balu salduko lizuke. –Ez diozu errespetu handia kondeari, Mendo! –esan zuen Azenarik txantxetan. –Ez da horrela. Esan nahi dudana da, diru premiaz ahal duena egiten duela lortzeko. Gazteluak eraiki behar ditu eta herriak sortu. Foru oneko kondea deitzen diogu, herriei foruak eman eta eskubideak errespetatzen dizkigulako. –Pentsatzen nuena. Horretaz aparte, jakin nahi nuke zer egingo den gaurko eta biharko ospakizunetan! –Lagunaren irribarre maltzurragatik jakin izan zuen Azenarik zerbait berezia gertatuko zela. –Begira Azenari, gaur biharretan bukaera emango diogu urteko jarduerari. Izendapenak egingo dira, sariak emango dira eta garrantzitsuena..., negua baino lehen emakumeak ezagutzeko aukera izango dugu. Neguan denok etxean egongo gara goxo eta lasai, bai, baina aspertuko gara berehalaxe. Ezin dugu galdu gaurko festan andereñoak ezagutzeko parada. Nik espero dut Ageda konki statzea – irribarretsu ari zen esaten, baina kezka nabari zitzaion –. Nahi izanez gero, ezagutzen ditudan emakumeak aurkeztuko dizkizut. –Mendo, entzun dudanez festan jateko aukera izango dugu. –Aukera, bai! Tripazaleek, mahai nagusiaren ondoan eseri eta j an besterik ez dute egiten. Gertatzen dena da, lagunak agurtzen eta harremanak egitean ez dugula afaltzeko astirik izango. Zer edo zer ahoratuko dugu, baina hobe dugu hemen zerbait eskatzea. Gainera, behar baino gehiago ez mozkortzeko, bete behar dugu trip a. –Ongi da. Eska dezagun askari ederra, bestela gosetuta ibiliko naiz eta ez diet emakumeei behar bezalako arreta eskainiko –erdi brometan erran zuen Azenarik. Merienda ederra hartu zuten lagunek eta zerbitzariek. Gauean, gazteluko areto nagusian, noble , zaldun handi eta andere andereño gazteenek bilera handia ospatu zuten. Hurrengo egunean, nobleziako ahaide nagusiak, adineko jaun eta andereak agertuko ziren meza eta ospakizunera. Musika talde baten musika entzuten ari zelarik, gizon emakumeek elkar agu rtzen zuten. Gela hartan hirurehun laurehun noble zebiltzan umore onean. Aretoaren atarietan, bigarren mailako zaldun eta andreak ari ziren eta zerbitzatzen ari zirenak izan ezik, neskameak eta zerbitzariak kanpoan ziren. Mendok Azenariri aurkeztu zizkion ezagun guztiak. Une batean jaun Tello Gomezekin topatu zen Azeneri, Mendok bere dama ikusi eta harengana desagertu zelako. Tello Gomezek, hirurogeita hamar bat urteko gizon atsegina zenez, Mendoren jarrera eta Azenariren egoera ulertuz, anfitrioi papera eg iten jarraitu zuen. Gazteak ziur asko bere izena ahaztua zuelakoan berriro egin zuen aurkezpena. –Lasai gazte, zure lagunak badu zeregin handia. Aurkeztuko dizkizut Gaztelako nobleak eta andereño interesgarrienak. Ni Tello Gomez nauzu, Lermako jauna. Jaun zaharra egia esan, orain nire seme Gonzalok agintzen baitu. Hala ere, erakutsiko dizut ez duzula denbora alferrik galduko. Azenarik ezin zituen izenak eta aurpegiak gogoratu, hainbeste ziren aurkeztu zizkioten pertsonak. Mendo, aldiz, ez zen Ageda a ndereñoren ondotik mugitzen. Gazte ederra zen Ageda eta itxura ona ematen zuen Mendoren ondoan. Jaun Tellok ez zuen andereñoak aurkezteko aukerarik galtzen. Bazirudien ongi pasatzen ari zela gazte galanta eta altua neska ederren aurrera eramaten. Emakume g azte ezkongabeek interes handiz egin zioten harrera Azenariri. Laster zabaldu zen bere papera udako kanpainan eta baita nor zen. Andereño gehienak itxura eta familia onekoak ziren. Dena den, Azenarik benetakotasuna baino itxurakeria nabaritu zuen begiradet an, ez bakarrik gizon emakume helduengan, baita emakume gazteengan ere. Hogei bat ezkongai ezagutu zituen, haietako anitz oso ederrak zirenak, batzuk lagunkoiak eta haietako batzuk ziur asko onak. Edonola ere emakume batek baino ez zuen erakarri. Ubiernako jaun Gonzalo Ruizen alaba zen, Marian zuen izena eta bere bi lagunekin atsegin zuen gizon gazteak aztoratzea. Soineko berde argia janzten zuen, bordatu doratuekin. Urrezko belarritakoak, eskumuturreko eta lepokoa agerian zituen. Ilea ere urre kolorekoa zu en, kizkurra eta dirdiratsua. Aurpegi eder ederra zuen, aho, sudur eta masail politak eta begi berde bihurri are ederragoak zituen bekain dotoreen azpian. Gorputz lirainean bular ederrak sumatzen ziren. Azenarik hizketan hasi nahi izan zuen aurkeztu zioten ean. –Marian, zer egingo duzue bihar meza eta gorteko bilera ospatu ondoren? –Joango gara gure herrira –erantzun bitartean, zeharkako begirada bota zion gonbitea egin izan balio bezala. –Ez zarete etzira arte herrira itzuliko, ezta? Ez al duzue paseorik egingo bazkaldu ondoren? –Beste neskak erretiratu ziren pixka batean. –Ez. Zer egin nahi duzu? –Zurekin paseatu nahi dut. Geldituko gara erreka aldeko atarian? –Aita eta Amari ez zaie gustatuko... Agian agertuko naiz –esan zuen pinpirinkeriaz. Neskak hamazazpi urteko loria eta distira liluragarriak zituen. Azenari txundituta zegoen bere edertasunarekin. Akatsik gabeko aurpegia eta gorputz mardula musukatuko zuen eternitatean. Kosta zitzaion erantzutea. –Zure esperoan egongo naiz. –Ez dakit zer pentsa tuko duten beste gizonek! –Nire lekuan egon nahi dutela, inon eta inorekin ez direla hain gustura egongo –Neska, irri maltzurra eginez erretiratu zen beste nobleekin hizketan jarraitzeko. Urrutiratzen ari zela Azenerik bere aurpegi eta irudia grabatu zitu en. Inoiz ez zuen hain emakume ederrik ikusi. Hala iruditzen zitzaion behintzat. Handik aurrera amets batean bezala ibili zen Azenari, Marianen mugimenduak irudikatuz. Tellorekin jarraitu zuen, batzuekin edo besteekin, baina losintxak eta agurrak mekanikok i egiten zituen. Gaua erdi esna pasa zuen, burutik neskaren imajinak ezin kenduz. Azkenean loak hartu zuen. Goizean, gosaldu eta areto nagusian jendetzarekin elkartu zen meza entzuteko. Mendorekin egon zen, baina bi gazteak elkarrekin baino beren ametsetako emakumeen bila zebiltzan. Azkenean topatu zituzten nor bere gurasoekin. Meza luzea izan zen. Aurre aurrean kondea eta kondesa zeuden. Sancho Garcia eta Urraca Gomez de Saldaña, jantziz eta jarreraz beren handitasun osoz gailendu ziren ospakizune an. Meza bukatzean, erlijio paramentuak erretiratu zituzten eta konde kondesak tronuetan eseri ziren. Orduantxe hasi zen zeremonia zibila. Salako maisuak pertsonaia desberdinak deitu zituen banan banan. Kondeak aipamen egiten zion deitutakoa goraipatuz, ha la zegokionean izendapena edo ohorezko lepokoa emanez. Une batean Azenariri deitu zioten eta bizkor joan behar izan zuen kondearen aurrera. Honek gorazarrea egin zion. –Jaun andreok, hona hemen gazte bat balentriekin bere leinuari ohore egiten diona. Iruñ eko Eneko erregearen ondorengo zuzena da eta gure artean gerra kapitain bipila dela erakutsi du. Aurki, tenente izendatuko dugu. Orain etor zaitez hona eta har ezazu lepoko hau gure artean alkate, tenente eta epaile maila duzula erakusten duena –Azenari, a pal hurbildu zen eta burua makurtu zuen lepokoa jasotzeko. Gero, itzuli zen bere lekura harrotasunik gabe, baina duintasunez. Ez zuen hura espero eta eskertu zituen zorionak eta itxurakeriak. Mendoren ondora iristean neska beltzaran irribarretsu bat ikusi zuen adineko gizon baten ondoan. Ez zituen Ikusiak ordura arte. Nortzuk izango ziren? Neskak zuzen eta garbi begiratu zion, begi urdin ilun nabarmenekin. Ez zuen lehenago ikusi, justu bere atzean zegoelako. Bere aita izango zenak zorionak eman zizkion eta neskak buruarekin agurtu zuen aditasunezko begirada eginez. Beren izenak jakiteko gogotan geratu zen, mundu guztiak zoriondu behar zuen eta ez zioten horretarako aukerarik eman. Arratsaldean, bazkaldu ondoren, erreka aldeko atarira joan zen Marianen zain . Handik ibili zen batera eta bestera, noizean behin zuhaitz baten kontra gelditu eta ataria begiztatzen zuen bitartean. Orduak pasa ziren alferrik. Ez zuen neska agertzea espero, neskame baten bidez ohar bat jasotzea baizik. Neska hura, mutil noble ezkong abe guztien helburua zela ulertu zuen. Bere ametsa bertan bukatu zen. Harrigarriena izan zen neska beltzaran haren irudia etorri zitzaiola gogora, argi eta garbi. Tontotzen ari ote zen pentsatu zuen gazteak. Arrats hartan, lagunekin ibili zen. Hurrengo egu nean nor bere etxera itzuliko zen. Bera kondearen administratzaile batekin joango zen kondeak eskainitako lurrak bisitatzera. Ostatuko gela batean lagunekin eta zerbitzariekin elkartu zen, lur eta herri haietaz galdetzeko. Juarroskoak ziren bi zerbitzariak eta ezkutaria eta galdetu nahi zien. Txomin Zalduendokoa zen eta Jakue Galardekoa. Biek erran zioten herri horietan eta Arlanzonen kondearen lurrak onenak zirela. Bertako gehienek hogei urte lehenago gosete batean kondeari saldu zizkioten lurrak, hazien e ta janariaren truke. Jendea librea zen, baina aurrera egiteko kondearen lurrak ere landu behar zituzten. Ibeasen aldiz jauntxo askok agintzen zuten herritar gehienak zerbitzariak izanik. Beste herrietan nekazari libreak ziren gehienak, nahiz eta batzuetan jauntxo batentzat lan egin behar izaten zuten. Mendori ere kondearen Juarroseko lurrak eta tenentzia interesgarriak iruditu zitzaizkion. Goizean goiz Albar Sanchotez administratzailearekin elkartu ziren eta herri haietara abiatu ziren. Legoa bat eg in zutenean, Medel herrian, beste talde batekin topatu ziren. Hurbiltzean aurreko eguneko adineko gizona eta neska beltzarana beren zerbitzariekin zirela konturatu zen Azenari. Gizonak agurtu zuen gaztea eta bere buruaren aurkezpena egin zuen euskaraz. –Egunon Jainkoak. Garzia Belazkez, Okako jaun eta tenentea nauzu eta andereñoa, Gaila, nire alaba bakarra. –Azenarik diosala egin ondoren neska ederrari begira geratu zen. Gizonak azaldu zion zergatik ez zizkioten aurreko egunean formalki aurkeztu –. Berand u joan ginen bilkurara. Gure andrea gaixorik zegoen eta sendatzen ari zela ikusi arte ez zen Gaila animatu Burgosera nirekin etortzera –andereñoak hitz egin zuen orduan. –Gure aita ere ez zegoen prest Burgosera joateko, ama gaixo zen bitartean. –Bere irri barreak mundu osoa alaituko lukeela pentsatuz, Azenarik nahi gabe egin zion losintxa edo. –Irribarre gozo horrek sendatu du zure ama. –Neska eta Azenari lotsagorritu ziren batera eta gizonak eta ingurukoek ia barre algaran hasi ziren. Aitak larrialditik a tera zuen Azenari, elkarrekin jarraitzeko gonbidatuz. Bi taldeek bat egin zuten eta jarraitu zuten aurrera. Jaun Garziak zaldien pausoan galdera bat egin zion Azenariri. –Egia al da kondeak Arlanzon, Zalduendo eta Galardeko lurrak saldu nahi dizkizula? –Bai, Juarroseko sei edo zazpi herritan dituen lurrak eskaini dizkit. Ia urrerik gabe utziko nau. –Jende ona da euskal jendea. Ni Okako tenente nauzu, ondoko bailarakoa eta laguntza eskatzen ahal didazu antolakuntzan zalantzak izanez gero. –Eskertzen diz ut jauna. Euskal jende artean gusturago izaten naiz. Zerbitzari eta lagun hauek ere euskaldunak dira, ezin ditut nire jatorrizko ohiturak bertan utzi. –Ez duzu desenkusatu behar. Diotenez musulmanekin pasa duzu bizitza erdia eta orain etxean izango zinate ke..., zure ahaide batzuen etsaigoa izango ez bazenu. Guk ere antzinako euskal usadioei eusten diegu. Ez uste, gaztelau erdiak erdi euskaldunak dira. –Jaun boteretsua izateko, gizona umore handikoa zen. Alaba ere atsegina zen. Hark hartu zuen hitza. –Jaun a, Ibeasen sartuko gara eta hemendik guk hartuko dugu iparraldeko bidea. Zu Arlanzon herrira zoaz eta errekako bidea jarraitu behar duzu legoa batez. Banatu baino lehen onar ezazu gure gonbitea Okara etortzeko –Garzia Belazkezek baiezko keinua egin zion al abari, baina segidan jarraitu zuen. –Azenari, jaso ezazu gure gonbidapena. Dena den, gurekin jarraitu ahal duzu beste bidetik Zalduendo herria ere bisitatu nahi baduzu. Handik bada bide bat Arlanzonera joateko. Azenarik gustura hartu zituen gonbidapenak. Gaila zoragarria zen, ederra eta atsegina. –Gustura jarraituko dut zuekin. Zuen ulerkortasuna eta abegikortasunak ez ditudala merezi iruditzen zait. Ibeasen, Joan, mutil zerbitzaria, baimena eskatuta, txabola pobre batera sartu zen. Okako Jaun Garziak b iztanleen pobreziaren arrazoia azaldu zion Azenariri. –Hemen gosete ikaragarria pasa zuten, gure lurraldean ez bezala. Herritarrek ez zuten kondearen laguntza izateko aukerarik eta lurrak kondizio txarretan saldu zizkieten herritar aberatsei. Ikusiko ditu zu jauntxo horien etxe aberatsak. –Une hartan Joanen txabolatik emakume lodi bat atera zen, Joan eta beste bi haurrekin. Emakumea Joanen gidarekin Azenarirengana joan zen eskerrak ematera. –Jauna, mila esker gure semeei eta alabari lana emateagatik eta on gi tratatzeagatik –Azenari gorritu zen, eta aitzakia zirudien erantzuna luzatu zion. –Ez horregatik. Zure bi semeak eta alaba langile finak dira. Harro egon zaitezke haiekin. –Jauna eta konpainia etor zaitezte gurera zerbait hartzera. –Eskertzen diz ut, baina Burgosetik atera berriak gara eta oraindik gauza asko egin behar dugu. –Jarraian Joani baimena eman zion etxean amarekin gelditzeko hurrengo goizean Arlanzonen agertuz gero. Diru zorrotxo bat luzatu zion disimuluan eta jarraitu zuten aurrera, etx e pobreak eta dotoreak pasatuz. Zalduendo bidean, eguraldi onaz eta solasaz gozatu zuten. Zalduendon Albar Sanchotezek etxe batzuetara eraman zituen guztiak eta bertako zerbitzariei garbitzeko eta edateko ura eskatu ondoren, ardoa eta zerbait jateko eskai ni zien. Gizonak bidean erakutsiak zizkien kondearen lurrak eta freskatu ondoren, Azenari, Otsoa eta jaun Garziari etxeko dorre xume batetik inguruak erakutsi zizkien. Orduan, Txominen familiakoak agertu ziren eta aurrekoan bezala gertatu zen. Txomin isil samarra zen, baina egun hartan garbi utzi zuen denen aurrean zein pozik ibiltzen zen Azenari eta besteekin. Txominek ere hurrengo egunean agertu behar zuen Arlanzonen. Handik gutxira Okako jauna eta andereñoa agurtu zituzten eta jarraitu zuten lurrak bisit atzen, tarteka plano bat ikuskatzen zuten bitartean. Arratsaldean Arlanzon, Urrez, Villasur eta Uzkiza herriko lurrak eta etxaldeak bisitatu zituzten. Gaua Arlanzonen pasa zuten. Goizean, Joan eta Txomin pozik agertu zirenean abiatu ziren Galarde bisitatz era. Hangoak ziren Jakue eta Urraka eta berriro izan zituzten festak eta agurrak. Galardeko zaldun txikiek eta herritar libreek harrera ona egin zieten nagusi berria izan zitekeela entzun zutenean. Bazkaria ospakizun bihurtu zuten herritarrek eta arratsald ean Azenarik, Otsoak eta Albarrek lur eta ondasunen errepasoa egin zuten. Agiriak ere hantxe zituzten, lur eta etxaldeez zalantzak sortzen baziren: sei herritako lurrik onenak, hainbat etxe, hornitegi, ukuilu, korta, artegi eta ehunka animalia; zaldi, mand o, asto eta behi; milaka ardi, oilo eta koneju. Etxe batzuetan zerbitzari, morroi eta neskame batzuk zerbitzuan ibiltzen ziren, denak libreak. Azenarik gustukoak izan zituen gauza gehienak, etxe eta tresna batzuk konpondu behar izango zituzten arren. Salne urria garbi zegoen: hogeita hamar mila dinar. Azenarik uste zuen gehiago lortu ahal zuela eta horrela adierazi zuen. Otsoa han zen lagunaren lagun eta Txominek ez zekien auzi haietaz, bakarrik zehaztu zuen lur batzuen egoera. –Beste lurrak bizt anleenak beraienak dira, beren etxeak eta animaliak bezala. –Albarrek kondearen lurren balio handia azpimarratu zuen, lurrek dirutza, diru asko balio zuten bai, baina merezi zutela. Eztabaida pixka batean luzatu zen Azenarik moztu zuen arte. –Oraindik ez dut erabakia hartu. Gustatu zait ikusi dudana, baina uste dut dirutza horrengatik lur gehiago lortu ahal dudala. Egun batzuk pasatuko ditut Naiaran Baskoniako erregeari eta Fortuni bisita egiteko. Handik pasa ondoren izango dut erantzuna. Erraiozu konde ja unari lur gehiago eskaintzeko. Oraingoz aski da. Bihar abiatuko gara eta gaur zortzi bueltan izango gara. Hurrengo eguerdian Okatik pasa zirenean, jaun Garziak eta Gailak bazekiten agertuko zirela eta han zeuden harrera eta bazkaltzera gonbita egiteko. Azenari pozik zegoen. Azken bi egun eta gauetan bueltaka zebilkion emakume gaztearen oroitzapena: irribarre hura, begirada, errandako hitzak, aho hura, gorputz liraina behin eta berriz. Asko kostatu zitzaion erabakia atzeratzea. Oka ondoan, Gailar en ondoan bizi nahi zuen. Ez zen oso kontziente, burua erabat galduta zebilen, urduri, pozik eta oso animatuta. Gaila ikusi zuenean ia gainera joan zitzaion besarkatzera. Jauna aurreratu zenean konturatu zen lehenengoz zer gertatzen zitzaion. –Ongi etorri gurera Azenari eta konpainia. Bazkaltzera eta eguna pasatzera gonbidatzen zaituztet. –Azenarik onartu behar zuenean, nork eta Otsoak erantzun zuen bere partez, lagunak burua galdu zuela konturatuta. –Mila esker jauna, baina bihar Naiaran egon behar dugu. –Azenarik begiratu zionean Otsoak beren sekretuzko seinaletan lasaitzeko keinua egin zion eta erantzuna baieztatu zuen. –Gustura egingo nuke, baina Otsoak arraizoi du, gure esperoan daude Naiaran –neskaren aurpegian pena edo nabaritu zuen eta ezin izan zuen ahoa itxi. –Sei egun pasatuko ditugu kanpoan, zazpigarrenean itzuliko gara eta gaua egingo dugu zuenean, nahi baduzue. –Gailak izotza urtzeko irribarre eta jarrera zituen. Denak gustura gelditu ziren otordu goiztiar eta arina egiteko. Hizketan aritu ziren bazkaldu bitartean eta elkar agurtu zuten betiko lagunak izan balira bezala. Andre Maddalenek ere gustura hartu zituen Azenari eta konpainia eta aldiro seme deitzen zion noble gazteari. Azkenik abiatu ziren Tiron lurretara eta Grañonen egin zuten gau a, ostatu batean. Naiaran, Fortunen etxea bilatu zuten. Gaztelu ondoan zegoen eta etxean aurkitu zuten. Fortun orduko ezkongabea zen, baina familiako etxe hartan neskameei, morroiei eta bestelako zerbitzariei deitu zien lehengusua eta laguntzaileak zaint zeko. Otsoa ezaguna baino gehiago laguna ere bazen urteetan egindako kanpainetan elkarrekin aritu ziren eta. Pozik hartu zituen. Etxearen patio ondoan ukuiluetan sartu zituzten zaldiak. Fortunek miretsi zituen Azenariren zaldiak. Arratsaldea zen eta mezu bat bidali zion Antso erregeari Azenari orduko etxean zuela jakinarazteko. Handik gutxira afarirako gonbidapena jaso zuten. Gauean, Azenari, Fortun eta Otsoa, Antsorengana hurbildu ziren. Antso altxatu zen aulkitik eta besarkatu zuen Azenari eta agurtu zuen Otsoa. Errege gaztea Azenari bezain altua zen, edo pixka bat gehiago eta askoz zabalagoa. Gaztetasuna, edertasuna zuten gazte haiek, baina Antsok maiestatea ere erakusten zuen. Ozenki mintzatu zen mahaian ziren beste gonbidatuentzat. –Jaun andreok, jaun hau Uharteko Azenari Enekones da, oroitzapen oneko Uharteko jaun Eneko Santxezen seme nagusia. Urteak pasa ditu Kordoban eta kapitain ibili da han eta Gaztelan. Espero dut denok ongi etorri egitea eta gurekin gelditzea. Azenari eser zaitez nire eskuinean eta otsoa ondoan. Fortun jar zaitez gure erreginaren ondoan. –Ongi etorri Azenari –erregina emakume dotorea eta fina zen, ederra eta alaia. –Andere erregina hori, goraintziak zure guraso eta familiakoen partez –egur landuzko kutxa dotore bat pasatzeko es katu zion Otsoari –. Nire partez har itzazu harribitxi hauek Errege eta zurekiko errespetuaren seinale. –Mahai gainean kutxa ireki zuenean zetazko oihal beltzaren gainean errubi ederrez egindako lepokoa, eraztun, belarritakoak eta eskumuturra erakutsi eta l uzatu zizkion. Muniadonari rubi gorri eder eta handiz egindako lepokoak eta belarritakoek ongi ematen zioten ilehori argi harekin. Muniadona liluratuta zegoen opariarekin. Ezin zuen bere irudia ikusi, baina garbi zegoen bitxiak gustukoak zituela. Azenariri musu pare bat eman zion. –Eskerrik asko Azenari. Ez genuen espero horrelakorik. Lehen banizun, orain estimua handitu da zure eskuzabaltasunarekin. Ez dut hitzik esker ona adierazteko. –Nik ere eskertzen dizut oparia. Are gehiago zuregatik gutxi egin aha l izan dudanean –Erregek eskua jarri zion sorbaldan. –Ez da ezer. Zuek zarete nire errege erregina kanpoan ari banaiz ere. –Noblea eta leiala izateaz gain orain eskuzabala eta gustu onekoa zarela erakutsi duzu. Eser gaitezen afaltzera, jaun andreok. Afarian lagunarteko giroa izan zuten. Gogoratu zituzten umetako kontuak. Al Andaluseko gertaerak ere izan zituzten mintzagai, baina ez zuten etorkizunerako planik aipatu, hurrengo egunetarako planak, aldiz, bai. Antsok Lodosara joan behar zuen eta eskatu zie n Azenari eta Fortuni berarekin joateko. Han ehizaldi bat egingo zuten. Errege eta lagunak egun zoragarriak pasa zituzten udazken bukaera hartan. Lodosan defentsak ikuskatu zituzten eta Kodes eta Joarren antolatu zuten ehiza. Bi egunetan orein arrak ehiza tzen aritu ziren eguraldi ona aprobetxatuz. Laugarren egunean itzuli ziren Naiarara, ordutik Azenari Erregeren gazteluan geldituz. Afaria ospatzen ari zirela, abisurik gabe Uharteko Semeno Santxez armigerra agertu zen. Gelan isiltasuna egin zen etsaitutako bi ahaideak topatzean. Osabak hitz egin zuen Azenariri zuzendu gabe. –Ikusten dut batzuk onik eta aberats ateratzen direla al Andaluseko esklabotzatik. Hobe. Horrela ez dute etxeko ondasunetatik ezer behar. Gainera Gaztelan oso ongi hartzen omen dituzte kanpotarrak –Antsok, errege bezala moztu nahi zuen bakarrizketa, borroka ez bihurtzeko. Ikusi zuen Azenari armak erabiltzeko prest zegoela. Ezin zuen hura onartu. –Semeno, isil zaitez. Mezurik edo zerbait larririk ez baduzu, hobe duzu isiltzea eta bihar goizerako uztea. Hitz erdirik ere ez. Eta zu Azenari, barkadazu horrela hitz egitea. Gera zaitez zure jarlekuan, ez mugitu. Hau agindua da eta betetzen ez duenari nire zigorra eta haserrea erakutsiko dizkiot –isiltasuna egin zen Semeno atera zen arte. Gero denak hasi ziren marmarrean. Antsok zerbait azaldu nahi zion Azenariri. –Sentitzen dut Azenari. Zure osaba, gure erresumako gerlaririk erasokorrena da eta ezin dut baztertu. Zuri, Deion tenente postua ematen ahal dizut... Beste momentu batean eskaini na hi nizun..., beste egoera batean. Mesedez, lasai zaitez eta pentsa ezazu ongi. Nire babesa duzu. Ez duzu armigerraren beldurrik izan behar. –Barkatu jauna. Eskertzen dizut eskaintza, baina ezin naiz egon basapiztia horrengandik hurbil. Bihar goizean goiz itzuliko naiz Gaztelara. –Azenari altxatu zen. Errege erreginak buruaz agurtu zituen eta atera zen bere lagunek jarraitzen zutelarik. Gauean begirik bildu gabe, goizean abiatuko zen Burgosetik. Azenarik Fortun agurtu zuen, ia hitzik esan gabe. Dena garbi z egoen. Penaz beterik urruntzen ari zirenean, hitz batzuk gurutzatu zituzten. –Lastima, Azenari. Elkarrekin aritzea amesten ari nintzenean, agertu behar zuen gizon gorrotagarri horrek. Zaldi hazkuntzan aritu ahal ginela uste nuen. Zure Tximista eta Beleren ondorengoak hezituko genituen. –Ez izan kezkarik. Egongo gara beste batean. Tximista eta Beleren lehenengo zaldikoak izango ditugu hemendik hilabete gutxitara. Bidaliko dizkizuet zuretzat eta Antsorentzat. Esaiozu Erregeri, ulertzen dudala ezin duela Sem enoren kontra ezer egin. Agur eta ohore Fortun! –Agur eta ohore, Azenari! Sarri arte. Handik bi egunera Okan sartu ziren. Gazteluan, jaun Garziak, andre Maddalenek eta Gailak harrera egin zieten. Azenari eta Gaila elkarri begira gelditu ziren irribarrez. Andrea sukaldera joan zen otorduaren prestaketak zaintzera. Etxeko jaunak alabari eskatu zion gelak prestatuta zeuden begiratzeko. Saloira eraman zituzten gonbidatuak. Gaila etxeko aferetara joan zenean, jaun Garziak aprobetxatu zuen lasai hitz egiteko. Tximista, Bele eta Gaztaina, orduan Otsoak zeramana goraipatu zituen nongo leinutakoak ziren galdetzeko. Azenarik sanhayarren zaldiak, leialak, gogorrak, argiak eta arinak zirela komentatu zuen. Jaunak haietako batzuk nahi zituen bere etxerako. B erehala, Okako jaunak gizonekin konparatu zituen. Berak ere gizon leialak, gogorrak eta argiak nahiago zituela erran zuen, are gehiago bere alabarentzat gizon bat bilatu behar bazuen. Azenarik ulertu zuen bere asmoez ari zela eta argi eta garbi adierazi zi on espero zuela horrelako gizona izatea. Orduan aitak zuzenago galdetu zion zer sentitzen zuen Gailarekiko. –Zer sentitu daiteke munduko emakumerik zoragarrienaren aurrean: maitasuna. Ikusi eta berehala sentitu nuen Gaila maitasunaren pertsonifikazioa dela. Bere edertasunaz, bere itxuraz gain, maitagarria da eta maitasuna ematen du... –Nik horrelaxe ikusten dut, ez emakume bezala noski, alaba bezala baizik. –Bai, noski. Baina, nik ez dakit berak zer pentsatzen duen nitaz... –Lasai, A zenari. Joan zinenetik zure itzuleran eta zu gehiago geratzeko zer egin asmatzen aritu da. Burgosera joateko ere konbentzitu nahi ninduen. –Orduan... –Orduan, horregatik galdetu dizut zein den zure asmoa. Arlanzon eta Juarroseko lur horiek erosiko al dit uzu eta Arlanzoneko jaun titulua hartu? –Lur gehiago eskatu nahi dut, baina uste dut onartuko dudala. –Ohore handia da Arlanzoneko jauna izatea! –komentatu zuen jaun Garziak. –Izango da, baina ez zait salerosketa kontu hau gehiegi gustatu. –Uste dut ez duzula ulertzen. Lur gehiago edo gutxiagoren jabetzaz aparte, kondeak titulu bat sortu du zuretzat: Arlanzoneko jauna eta tenentea. Zure karguarekin lotuta dago Juarroseko gerra kapitaina, alkate nagusia eta epailea izatea. Kondearen ordezkari funtzio guz tietan. Ez zaitu Juarroseko jauna deitu, gehiegizko titulua, beste nobleen bekaizkeria sortuko lukeelako. Azenari..., jasoko dituzu Juarros bailarako zergak, hamarrena, uda guztietan defentsak behar bezala utzita, laurehun bat gizon gerra deira eramanez ge ro. –Orain ulertu dut osotara. Uste nuen ohorezko titulua zela eta bakarrik Arlanzonen kondearen ordezkaria izango nintzela. Zergatik ez du deitu Juarroseko jaurerria? –Aproban egongo zarelako. Ordezkaritza ongi betetzen ez baduzu, lurrak mantenduko ditu zu eta titulua ere bai, baina gerra kapitain, epaile eta alkate postuak beste batzuei eman ahal dizkie, zergak jasotzea bezala. Hala ere, kondearen ordezkari izatea gauza bat da eta biltzarretan agintzea beste bat. Lan handia izango duzu. –Ahalegina eging o dut. –Une hartan agertu zen Gaila eta Naiarako egonaldiaz galdetu zion. –Zer egin zenuen Naiaran? –Erregea eta Fortun lehengusuarekin egon nintzen, hitz egin nuen eta ehizaldi batean egon ginen. Gustura egon nintzen, baina... –besteen jakin mina ik usita jarraitu zuen –. Han nengoela, erregearen ondoan leku bat nuela pentsatzen hasi nintzenean, nire osaba Semeno agertu zen. Praktikan armigerra da, gerra kapitain nagusia, eta konturatu nintzen ezin nintzela haren ondoan bizi. Gorroto nau eta lortu du n ik bera gorrotatzea... –Batbatean gogoratu zuen entzuleek ez zutela bere historia ezagutzen. Azalpen xumea ematen saiatu zen –. Gure aitaren istripuaren errua bota zidan umea nintzela. Donemiliagan monje sartu ninduen eta ez zuen ezer egin musulmanengandik askatzeko. Osaba ikustean eta haren makurkeria sentitzean nire onetik ateratzen jarraitzen zuela konturatu nintzen... Horregatik abisatu nizuen egun bat lehenago agertuko nintzela hemendik –neska gazteak antsiaz galdetu zion. –Orduan Arlanzoneko jaurerri a hartuko duzu, ezta? –Bai eta zu bisitatzera etorriko naiz, zuk eta zure gurasoek nahi baduzue. –Bai. Aita, utziko al diozu Azeneriri hona etortzen, gu bisitatzera? –Nola jarriko naiz zuen desioen kontra? Amari galdetu diozu? –galdetu zion brometan. Ba ina alabak bere urduritasunean ez zuen broma ulertu eta bere amari galdetzera joan zen. Gizona brometan jarraitu zuen Azenari sorbaldan eskua jarriz aurrera eraman zuen bitartean. –Ez nuen uste nire alaba txolinduta ikusiko nuenik. Zentzuzko neska izan da beti. Hara! Goazen mahaira besteekin zure izendapena ospatzera. Egun hartatik aurrera ezkongai izango ziren Gaila eta Azenari. Hurrengo egun osoa pasa zuten bi gazteek elkarrekin gazteluan eta herri inguruan harremana egiten eta hirugarrenean Bur gosera itzuli ziren gonbidatuak. Kondearengana joan zenean, honek beste bi herritan eskaini zizkion lur batzuk, Okako Arraian eta Zerratonen, biak Juarroseko herriak. Ez ziren lur asko, baina honek erakutsi zuen kondea eskuzabala zela. Azenarik eskertu zio n eskaini ziona, egin zion ohorea, berak ez zuela ordurarte ulertu garbi utziz. Kondeak ere eskertu zizkion al Mutanabiren poemak eta zientzia liburuak oparitu izana eta bere laguntasuna eskaini zion. –Azenari ongi etorri izango zara gurera. Hemen gutxik egiten du arabieraz ongi, zuk bezala, eta gutxiago literaturaz jakin. Gainera, Baskoniako erregeak, nire suhiak, eskutitz batean kontatu dit Naiaran gertatu dena eta gurean postu on bat eskaintzeko eskatu dit berriro, lehenago ere eskatu zidala gogoratu ga be. –Pozten naiz zuen laguntasuna izateaz. Osmara itzuli behar dut ditudan zaldiak ekartzera, negozioak ixtera eta zerbitzariak Arlanzonera bidaltzera. Urrea ere, ordainketarako ekarri behar dizut. –Joan baino lehenago agiri batzuk sinatu behar ditugu. U rrea, hogeita hamar mila dinarreko kopuruan bidaltzeko eskatuko diot alkaideari eta gaztelu batzuk indartzeko erabiliko dut. –Ongi da jauna. –Ospakizun publikoetan ez gaudenean, deitu Sancho mesedez. Adinekoa naiz, baina lagunak izatea maite dut, Azenari . –Mila esker, denagatik, jaun... Sancho. Ateratzean, arabiar estiloan eskua bihotzera, ahora eta burura eraman eta kiribil keinu dotorea egin zuen airera azkenean. Osman, momentuz ezin izan zituen ardiak saldu. Joanesek urtero eramango zizkion irabaziak arditan edo txanponetan. Zaldi emeak bai eraman ahal zituen. Behor batzuk ernari geratu ziren. Lagunekin festa eta despedida batzuk antolatu zituen, Judutarrak eta kristauak ez baitziren ospakizunetan elkartzen. Isaakek eta Davidek bazkaria antol atu zuten. Isaakek zorionak eman eta kezkak adierazi zizkion. –Azenari, pozik gaude zuregatik, baina kontuz ibili behar duzu gortean. Batzuek pentsatuko dute kondea onegia izan dela zurekin eta ez duzula merezi. –Davidek ere sentituko zuen Azenariren falta. –Okerrena zure falta izango da. Nik ez dut literaturaz arduratuko den inor aurkitu. Dena den, badakizu Burgosera joango garela. Lan gehiago izango dugu han –Azenariren arreta lortuta, Isaakek jarraitu zuen azalpena. –Ez gara joango zuregatik, ez. Orai n mugalde hau lasaia izango da, mendiak bitartean Gaztelak kontrolatuko baitu. Hemendik ez da harrapakinik pasatuko, edo ez behinik behin hemendik bereziki. Gure negozioak ez du zentzu gehiegirik hemen. Burgosen negozio hobeak izango ditugu eta jarraitzen ahal dugu gure bilerekin, nahi baduzu. –Ez dakizue nola pozten naizen. –Poztu nahi duzuna, baina ez dugu gure harremana agerian izan behar. –Bai. Kontuz ibiliko gara. Judutarrak deabruaren seme alabak zarete! –Agur bazkaria ospakizun bihurtu zuten lagun haiek. Herriko gizon zaharrak, Hernando eta Alfonso agurtu zituen. Arratsalde euritsua zenez Hernandoren etxe atari barnetik kanpora begira geratu ziren. Bi gizonei dinar batzuk eman zizkien beren familiei eta lagunei lagundu ahal izateko. Azenarik j ustifikatzeko erran zien beraiei esker jasan zuela Osmako egonaldia, eta neurri batean hala zen. Kapitain eta zaldunekin beste festa bat antolatu zuen gazteluan. Denek poztu zirela erran zioten, nahiz eta poztasuna ardoari esker sortu. Azenarik faltan izan go zuen bakarra Joanes izango zen. Bakarrik gelditu ziren unean Azenarik berarekin joateko eskaini zion. –Joanes, orain jaun ahaltsua naiz. Etor zaitezke Arlanzonera. Nire gerlari taldea osatu behar dut eta gurean ... –Estimatuta dago. Udan joango naiz gustura, ardiak saldu edo zuk nahi baduzu zure herrira eraman ondoren. –Oraindik ez dakit ardirik izatea komeni zaidan ala ez. Mezua bidaliko dizut erantzunarekin. Edonola ere, mila ardi zureak dira eta nahi duzuna egin ahal duzu haiekin. Dena den, udaberriaren bukaeran nahi zaitut Arlanzonen. Hemen Osman izaten diren gerlarien artean Juarros inguruko zaldun onik ezagutzen baduzu, erraiozu joan daitekeela proban. –Han izango naiz. Nola pozten naizen hemendik alde egin ahal izateaz! –Ni ere bai Joan es. Ni ere bai. Arlanzonen, herriaren ondoko muinoan, nagusi berriak eskortak antolatu zituen zaldientzat eta harginak kontratatu zituen gaztelu jauregia eraikitzen hasteko. Hurrengo urteko udazkenerako nahi zuen bizitokia prest, bertan ezkonberriak, Gai la eta biak bizi ahal izateko. Urte bukaera zen eta Azenarik egun batzuk eman zituen lur berriak, herriak eta herritarrak ezagutzen. Eguberriak Okako gazteluan pasatu nahi zituen. Lehen egunetik Albar Sanchotez izan zuen ondoan administrazioaz jabetzeko. H onek bertako Erramun Garai, beraren laguntzailea izandakoa gomendatu zion lur administratzaile bezala. Hirurek lurren eta bestelako ondasunen jabetza aztertu zuten. Erramunek bere eskarmentua erakutsi zuen. –Arlanzoneko jaurgoko lurrak agiri hauetak oak dira dudarik gabe. Hala ere, ezin dira nahi bezala administratu. Lur bakoitzaren maizterrak, aurreko jabeen ondorengoak dira eta emaitzak erdibana banatzen dira nagusiarekin. Maizterren eta lurren zerrenda zaharra hor dago, ondorengoekin berritu eta ga urkotu behar duguna. Berrogei familia dira maizter herri honetan, berrehun bat Juarroseko zortzi herritan –beste bi gizonek adostasuna adierazi zuten keinuz. Azenarik oniritzia eman zion. –Ongi da. Horrela egin. Zein dira bestelako ondasunak herri honetan ? –Herrian zuk bezainbeste lurrik ez du inork. Maizterrenaz gain, zureak dira etxeko zerbitzariek lantzen dituzten hainbat soro, gaztelu ondoko animalientzako itxiturak eta beheko baratzetatik harrizko itxitura duena, handiena. Beste lurrak jabe desberdinenak dira eta komunalak denonak: basafruituen bilketa tokiak eta denon animalien bazkatokiak. Eraikinetan zureak dira etxe eta biltoki hauek, errotak eta bertan dauden lan tresnak eta animaliak. Nabarmentzekoa da artegiak bai, baina ardi gutxi duz ula, bertako langileen mantenurako laurehun bat ardi besterik ez. Ahaztu baino lehen esango dizut zerbitzari guztiak libreak direla. –Orduan, Osmako Joanesi esango diogu han ditugun ardiak ekartzeko. Zenbat ardi ditugu artegian eta zenbat artzain behar di ra? –Esan dizut. Laurehun bat dituzu. Mutil bat baino ez da ibiltzen orain, baina beste artzain batzuk beharko dituzu artaldeak handitu nahi izanez gero. –Behiak, idiak, zerriak, oilo eta untxiak asko al dira? –Ez. Gutxi dira. Kondeak Arlanzonen bertan zituen eraikin gehienak eta kortak ere bai erabiltzen ziren aziendak mantentzeko. Baina urteekin galdu zen abereen hazkuntza, segimendua eskatzen zuelako eta orain eraikuntzak berritu edota berriak egitea komeni da. –Ikuskatuko ditugu. Albar, zein zen zur e egitekoa? –gizonak, lasai azaldu zion. –Nire egitekoa, zerrendako familia edo ondorengoei errentak jasotzea zen. Muino honetako etxe eta eraikinetan zerbitzarien familiak mantentzeko animaliak baino ez zituzten. Kondea noizean behin etortzen zen jende g utxirekin ehizatzera eta ez zen zerbitzu gehiegi behar hau mantentzeko. –Eta beste herrietan zer erosi dut? –Galarden eta Zalduendon, bakoitzean hemen bezalako beste hogeita hamar bat familiek errentan gobernatzen dituzten lurrak, Urrezen hamabost famili ek dituztenak, Villasurren hamar eta Uzkizan lau familiek dituztenak. Garai batean Urrezen askoz animalia gehiago izaten zuen jaurgoak. Han larreak ia ez dira erabiltzen eta zure zaldiak, behiak, ardiak eta zerriak izateko erabiltzen ahal dituzu. Arraian e ta baita Zerratonen ere beste hogeita hamar bat familiek lantzen dituzte lurrak. –Ikusten dut agian gehiegi ordaindu nuela lur hauengatik. –Ez jauna. Larre animaliak hemen eta bereziki Urrezen sartuz gero, aberastasun handia izango zenuke. –Baina animaliak erosi behar ditut. –Bai, jauna. –Zer dakizue Arraia eta Zerraton de Okaz? –Erramunek eta Albarrek ezetz egin zuten buruaz, izenekin nahasi zela adierazi nahian. Albarrek erantzun zion. –Ez, jauna. Mendien bestaldean daude, baina lur batzuk Ju arrosekoak dira. Gertuena Arraia de Oka deitzen da, nahiz Juarrosekoa izan, eta urrunago ekialdera Zerraton de Juarros dago. Lur haietan lurrak eta biltegiak besterik ez duzu, baina esan bezala bi herrien artean hogeita hamar bat maizterrek eramaten dituzt en lurrak ere, herri haietako gehienak eta onenak dira. –Orduan, hemendik zaindu ahal dut ongi jaurgoa eta aberastasun handiak kudeatu. Zuk Albar, itzuli behar duzu Burgosera, baina mesedez esango zenidake zenbat familia behar nituzke hau kudeatzeko eta b ereziki zenbat gastatu behar dut animalien hazkuntzan aritzeko? –Zehaztasunez ezin dizut esan, baina askotan pentsatu dut hemen beste bi familia eta Urrezen beste hainbeste familiarekin, hogei bat animalien zaintzailerekin, lau edo bost mila ardi, behorte gi ederra, berrehun bat buruko behi talde handia eta beste ehun bat zerri izan litezkeela. Urrez aproposa da abere pila hazteko. Ardi eta zalditan gastatuko duzu gehien, bostehun bat dinar, baina eraikin, hesi eta bereziki dorretxea eraikitzeko eta ongi or nitzeko beste bi mila dinar behar duzu. Ez dakit zer beste gastu izango duzun, jauna. –Mila esker Albar. Eskertuko dizut ongi aholkatu izana. Eta zu, Erramun, gauza izango zara jaurgoa administratzeko? –Jaun Albarrekin aritu naiz urte hauetan laguntzaile eta ziur naiz bete ahal dudala lur administratzailearen lana. Hala ere, ez dakit etxe handi bat eramaten, bertako beharrak eta behar den antolamendua egunero kudeatzen. –Lasai, zu lurren administrazioa eta maizterrekin harremanak ongi eramateaz arduratu behar duzu. Etxe hau eta jauregia administratzeko orain diren zerbitzariak aproposak al dira? –Bi gizonek berriro egin zuten ezetz buruarekin. Erramunek azaldu zion. –Kasilda eta Emilio zerbitzari onak dira, gazteak; baina hemen etxe handi bat gobernatzea da kontua. Nik gure anaia Marko eta familia ekarriko nuke. Gure etxean Marko zen ezkondua eta gure ama hil zenean, Briziak, bere emazteak gobernatzen zuen etxea. Bien artean bide onetik zaindu dituzte gure etxe eta aziendak. Baina orduan anaia zaharrena, Emeterio, abenturazalea eta gerlaria zena, bere burua zentzutu eta ezkondu denez, Marko eta Brizia haurrekin bota nahi ditu etxetik, ez bera gaiztoa delako, emazte berriak, Mariona, agindu nahi duelako. Benetan, etxe bat gobernatzeko hoberik ez da, eta nik lagunduko diet gainera. –Erraiezu ondoko etxera etortzeko. Badugu lan handia. Falta den bakarra kondeak bidaliko duen eraikitzailea, Mateo, ona izatea. –Albarrek eman zien horren berri. –Kanpoan izan da. Neguan Burgosera etortzen da eta jadanik konde ja unak agindu dio zure eraikinetan planoak eta kudeaketa egiteko. Bera da eraikitzailerik onena eta artista bat. Ez zara damutuko jauna... Hala ere, esan behar dizut gauzak behar bezala egitea gustatzen zaiola, material onak erabili eta uste baino gehiago ko statuko zaizu, seguruenez. Bi mila dinar baino, berarekin lau edo bost mila dinar izango direla pentsatu behar duzu. Barkatu baina ez dut lehenago horretan pentsatu eta egin dudan kalkulua... Gauzak arinki eginez gero, okerragoa litzateke. –Ez kezkatu eta mila esker berriro, Albar. Erraiozu jaun kondeari Burgosetik pasako naizela nire betebeharrak ezagutzeko. Bertako herrietako pertsonekin hitz egin baino lehen jakin behar dut..., kapitain, alkate eta epaile bezala zer espero duten Burgosen. Erramun –jarra itu zuen –, entzun dudanez negu gogorra izango dugu. Kezkatzen nau elurteekin otsoak agertzeak, askotan gertatzen dena, Txominek eta Jakuek kontatu didatenez. Arlanzoneko egurrezko hesia egoera txarrean dago eta etxe hauek ez dute nahiko babesik. Hona mater ialak ekartzen eta harlangintzan ari diren gizonak jar itzazu hesien konponketetan eta hemengoa bukatu ondoren, bidal itzazu herriz herri babesak ongi uzteko. Herritarrei esan nire oparia dela eta ahal dudanean joango naizela haiek ezagutzera. Enborrak moz tea eta herrien babesak osatzea izan behar da hurrengo asteetako lana. Beharbada, gizon talde gehiago jarri lanean. Gehiago gastatu ahal duzu horretan. Behar duzun dirua emango dizut gero. –Bai jauna. Orain hogei bat gizon ari dira harriak egiten eta best e hamar materialen garraioan. Zuk agindu bezala, horiek eta inguruko herrietako beste hainbeste jarriko ditut zuhaitzak mozten eta hesiak konpontzen. Zure herrietan lehendabizi eta Juarroseko beste herrietara joango dira, gero. Azenarik, jaun baten beteb eharretan hasi baino lehenago Burgoseko hainbat agintarirekin eta Okako jaun Garzia Belazkez tenentearekin hitz egin behar zuen. Azenari, bere laguna, ezkutaria eta zerbitzariekin Okako gazteluan agertu zirenean, jaun Garzia ez zegoen. Ondoko herri batean zen bere eginkizunetan. Andre Maddalenek eta Gailak egin zieten harrera. Etxeko andreak bi musu eta besarkada bat eman zizkion, Gailak bere txanda espero zuen bitartean. Adineko emakumeak Azenariri bi eskuak hartu zizkion bere sentimenduak adierazi bitarte an. –Espero dut zuek biok familia bat osatzea eta bilobak ekarriko dizkiguzuela. Zuen edertasuna eta dohainekin haur zoragarriak izango dituzue. –Azenariri maitagarria iruditzen zitzaion emakumea. –Mila esker andre Maddalen. Ama. Zure alabarekin hitz e giten dudan bitartean emango al diezue nire lagunei zerbait jateko? Gaur oso goiz aritu gara Arraia eta Zerratoneko lurrak ikuskatzen eta eskertuko dizuegu. –Oraintxe bertan eta zuek musutxoak elkarri eman ondoren ager zaitezte saloian. Beranduago, bi g azteek elkarri eman zizkioten besarkadarik xamurrenak eta musurik sutsuenak. Arnasa hartu zutenean eskutik hartu eta lurrean etzanda zegoen enbor batean eseri ziren hitz egiteko. Azenarik hartu zion aurrea Gailari. –Maitea, ez dakizu nola gogoratu zaituda n momentu guztietan. Zer egin duzu egun hauetan? –Ezer ez. Zu gabe ez dakit zer egiten dudan. Nik zu ikusten zaitut leku guztietan, baina ez zaudenez ezin dut ezer egin. Noiz ezkonduko gara? –Etxea egiten digutenean. Behar diren harriak eta materialak ga rraiatzen ari dira Arlanzonera. Urte berrian, eguberriak pasata, Mateorekin, eraikitzailerik onenarekin hitz egingo dut. Edonola ere lanak ezin dira eguraldi txarrarekin egin. Udan eta udazkenean egingo digute jauregirik ederrena. Udako kanpaina bukatzean ezkonduko gara. Dorrea eta harresiak hurrengorako utziko ditugu. –Udazkena urteetara dagoela iruditzen zait. Urte osoa pasatuko da ordurako. Ezin gara udaberrian ezkondu? –Ezin gara eraikitzen ari den etxe batean bizi. Udaberrian harrobi bat izango da gu re etxea. Udazken bukaeran ere zurginen eta beste langileen artean ibiliko gara, baina gutxienez etxea, bertan bizitzeko moduan egongo dela espero dut. Bitartean zure ostilamendua edo ajuarra osatzeko astia izanen duzu. Oihalak eta etxeko xehetasun guztiak aukeratu, erosi eta moldatu beharko dituzu. Urraka nire konfiantzazko zerbitzariarekin laguntza izango duzu horretarako. Ikusiko duzu zein ongi konpontzen zaren harekin. Urrakarekin, zure dontzeila eta zerbitzariekin etxea antolatuko duzue, hara bizitzera joan baino lehen eta bereziki gonbidapenak eta ezteiak antolatu behar izanen ditugu. –Nik nahiago nuke txabola batean bihar bertan bizitzen jarri. Udaberrian prestaketak azkar egin ondoren etxe arrunt batean sartu ahal izango ginateke. –Zu ez zara etxe pobre bateko neska zerbitzari bat. Nobleok arau batzuk bete behar ditugu. Zure gurasoek prestakuntzak behar bezala egitea nahi izango dute. Ni ere bihar bertan ezkondu eta txabola batean biziko nintzateke. Barkatu laztana, baina gauzak behar bezala pr estatu behar genituzke –hizketan jarraitu zuten, baina ez ezkontza aurreratzeaz. Bestelako mila kontu txiki zuten mintzatzeko eta elkarri adierazteko, beren historiak eta pentsamenduak besteak beste. Gabon gaua gustura pasa zuten eta eguberri egun ean ospakizun handiagoa izan zuten gazteluan. Arratsaldean euri erauntsia bota zuen. Ekaitz handia zen. Tenperaturak baxuak ziren eta hezetasuna hezur muinetaraino sartzen zen. Une hartan aitaginarrebarekin zegoen Azenari gazteluaren atarian kanpora begira . Zaldiez hitz egin zuten. Tenentziez eta gobernatzeari buruz ari ziren hizketan. Jaun Garzia aholkuak ematen ari zen. –Kapitain bezala zailtasun batzuk izango dituzu hasiera batean. Duzun eskarmentua kontuan izanda, berehala lortuko duzu gerlariak gidatz ea. Alkate nagusi eta epaile bezala onartua izateko, aldiz, arazo gehiago izango duzu. Jauntxoek ez zaituzte onartuko. –Eta nola egingo dut onartua izateko? –Pazientziaz. Kostatuko zaizun arren, kontra egingo dizutenekin pazientziaz eta hoztasunez jokatu z, baina irmotasunez lortu egingo duzu errespetatua izatea. Usadioak errespetatu behar dituzu, noski, batzarrak bereziki eta herri bakoitzeko alkateak. Hala ere, herritar gehienak libreak direnez zuzentasunez eta erabaki neurtuekin lortuko duzu jaurerria e ta Juarros zuzentzea. Garbi izan, denbora behar duzula. Eta arraroa badirudi ere, hasieran ez izan lagunkoiegia. Herritarrengandik aparte egon. Hurbilegia ikusten bazaituzte ez dizute kasu gehiegirik egingo. Beraien errespetua irabazi behar duzu. Onegia er e ezin zara izan. Gaizki egindakoak zorrotz epaitu eta zorrotz jokatu. Ez izan gupidarik gaiztakeria handiekin. –Baina nik lagundu nahi diet. Pobreenek laguntza behar dute. –Ongi iruditzen zait laguntzea, baina ez eman konfiantzarik, hasieran behintzat. Zure menpekoen bidez egiten ahal dituzu gauzak. –Hala egiten saiatuko naiz. Mila esker aholkuengatik. Orain kezkatzen nautenak, eguraldi gogorra eta elurteekin izango diren arazoak dira. Urteko garairik gogorrena da. Pobreenek ez dute nahiko janari eta eg urrik. Txabola horietan ez daude elurteak eta ekaitzak ongi pasatzeko moduan. Otsoak agertuko dira goseturik animalien bila. –Arrazoi duzu. Hesiak eta etxeak konpondu eta sendotu behar ditugu, han eta hemen. Babesgabeenei lagundu behar diegu. Zuk administratzaileei eskatu laguntza horiek emateko, zu urruntzen zaren bitartean. –Nitaz barre egiten ari zarela dirudi. Bihar bertan abiatuko naiz gauza horiek agintzera, berandu izan baino lehen. Uste dut konponketak egiten dituzten bitartean Burgosera joango naizela kondearekin eta bere agintariekin hitz egiteko. Gailarekin hitz egin behar izan zuen joan beharra azaltzeko. Nola edo hala konbentzitu zuenean, ezkontzaren prestakuntzaz mintzatu ziren. Bat batean gizon gazteak eraman zuen zorro batetik egur landuz egindako kutxa atera zuen. Musulmanen estiloan egindakoa zen, marrazki geometrikoez egina. Ireki zuenean zafiroz ornitutako urrezko lepoko dotorea, beste bat harri bakar handi batekin, jokoan bi belarritako, koroa txikia, beste bat handiagoa, eraztun bat, eta eskumuturra ikusi zituen. Zafiroak landuak ziren, taila sinple eta dotorez eginak. Gaila liluratuta zegoen. Azenariri begiratu zion, begiekin galdera mutua adieraziz. –Zuretzat dira. Harri bitxi ederrenak emakumerik politenarentzat. Zafiroak ia zure begi koloreak bezain ederrak dira. Bitxi gehienak batera jantziko dituzu ezteietan, baina bitxi bat edo beste janzten ahal du zu nahi duzunean. –Neskak besarkada handi bat eman zion aurpegia musuz betetzen zion bitartean. –Azenari..., oso politak dira. Gehiegizkoa da! –Zuretzat ezer ez da gehiegi. Zu askoz ederragoa zara, laztana. –Baina, pobretuko zara!! Hau oso garestia da. Zenbat milako dinar balio dute bitxiek? –Ez kezkatu. Oraindik ez dizut xehe mehe kontatu Afrikako nire abentura. Oraindik dinar eta bitxi asko geratzen zaizkit. Gero erakutsiko dizkizut beti nirekin daramatzadan harriak. –Joan baino lehen kontatu beh ar didazu. Hogeita seian Arlanzonera abiatu zen, agindutako hesiak eta beste herrietan egindakoa ikuskatzeko. Arlanzon, errekako zubiaren ondoan muino baten maldan zegoen. Zubira hurbiltzean negu hasierako baratzetan azkeneko barazkiak ikusten ziren, por ruak eta kardoak nabarmenak. Herria, eskortak eta artegiak hesi handi batez inguratuta zeuden. Hurbiltzean, konponketak ikusi ahal ziren. Azenarik eta Otsoak, Txomin eta beste bi mutilak atzean zituztelarik, herriaren ataria pasatu zutenean herri animatu e ta bizi bat ikusi zuten. Herritik urrun jende gutxi ikusi bazuten, herriko atariaren inguruan oilategi batean zeudela zirudien. Gizonek, baina bereziki umeek eta emakumeek zalaparta handia egiten zuten oihukatzen. Jaunari ongi etorri egiteko deiak baino ez ziren. Adineko gizon batzuk hurbildu zitzaizkion Azenariri, beste herritarrak atzetik zituztenak. Hizketan hasi zena, hirurogeita hamar urte luze izango zituena, orduan ere ongi mugitzen zen. –Jauna, Ansur Martinez nauzu, herritarron izenean ari natzaizu . Utziguzu eskertzen egindako lanak. Hesia konpondu digute zure aginduz aritu diren langileek eta benetan mesede handia egin diguzu. Har itzazu ardo eta jaki hauek gure etxean. Zure gizonak ere gonbidatuta daude. –Kuadrillakoak zaldi eta mandoetatik jaitsi ta, Azenarik zaldiaren bridak pasatu zizkion Jakueri eta herritarrei eskertu zien harrera beroa. –Ez zenuten egin behar. Mila esker. Zerbait hartuko dugu, baina ez duzue horrelakorik egin behar. Aurreko bisitetan ez zarete hain zaratatsuak izan. –Zalduna k eta gizon helduak hurbildu ziren etxe baten aurrean atonduta zuten mahaira. Emakume bat kopa batzuk ardoz betetzen ari zen eta beste batek eskaini zizkien. –Lehen ez zintugun ezagutzen, jauna. Zure ontasunaren berri zabaldu da eta hesien konponketekin e rakutsi duzu egia dela. Mila esker berriro. –Bai eta Urrakak, Txominek, Jakuek eta hemengo beste zerbitzariek ez dute zer ikusirik jarrera aldaketan ezta? Uste dut interesatuak ere bazaretela –erran zuen haiek seinalatuz, irribarrez adierazten zuen bitart ean. –Hori ere bai. Gutarra zara, jauna. Hemen, muinoko gaztelu berrituan biziko zara eta gure harremana egunerokoa izango da. Gizonek edan eta jan zuten mokadu bat, kale nagusi eta atari aurreko plaza hartan, herritarrek batbateko festa antolatu bitar tean. Jaun gaztearen etorrerarekin bizitza hobetuko zutelako ustea zuten. Handik gutxira maldan gorako kalea jarraitu zuten oinez, jendeari agur eginez eta eliza aurrean apezarekin hitz batzuk gurutzatuz. Herria gurutzatu zutenean, goiko ataria pasatu zute n. Handik ez urrun, pixka bat altuago, gaztelu zaharraren hondarrak ikusten ziren. Dorrearen aztarnarik ia ez zen gelditzen eta jauregiarena ere gutxi. Pixka bat begiratuz gero, dena suntsitu zuen suaren arrastoak ikusten ahal ziren. Hurbildu zirenean, enb orrez bukatu gabeko hesitik pasata, harri pilak, hiru etxe eta eskortek inguratzen zuten plazara sartu ziren. Aspaldiko gazteluaren aztarna gutxi ikusten zen. Etxe handiko ataritik zerbitzari familia osoa atera zen animaliak hartzeko eta zaldunak zerbitzat zeko. Kasildak eta Emiliok bazekiten ez zirela dorretxeko administratzaileak izango, baina pozik zeuden denak, jaunaren zerbitzuan jarraituko zutelako. Hiru etxeetatik handienean sartu ziren. Gela nagusian, jantokian, Urrakak eta Lorek prestatutakoa bazkal du zuten eta arratsaldean, Erramun Garai, bere anaia Marko eta Brizia agertu ziren. Elkar agurtu eta Erramunek aurkezpenak egin ondoren, bikotekideek beste etxe batean utzi zituzten altzari eta gauza gutxi batzuk eta Azenarirekin mintzatu ziren antolamendu planei buruz muinotik paseoa egin ondoren. Markok galdera zuzena egin zion Azenariri. –Jauna, jakin behar dut zenbateko jauregi antolatu nahi duzun; zenbat pertsona izango diren mantentzeko. Kontuan izan behar dugu zenbat izango diren hemen biziko dirren pertsonak eta zenbat jaki eta jantzi bildu behar ditugun jakiteko. –Gaztelu honetan gutxienez hamar hamabost gerlari behar izango ditugu denbora gutxian. Beste hamar bat zaldun ere nahi ditut bailarako defentsak segurtatzeko. Baina gerla gizonen af era hurrengo udatik aurrera antolatuko dugu. Udaberritik hamar bat morroi hartuko ditugu zuzenean lur gehiago lantzeko eta animalien hazkuntzan aritzeko. Hemen, animalia txikiak, behi gutxi batzuk eta zaldiak haziko ditugu. Morroi eta animalia zaindari ona k nahi ditut. Urrezekoak aparte, etxe hauetan udaberritik aurrera orain gaudenak eta bai, gutxienez beste zortzi bat morroi izan behar dira. Gu zortzi gara etxe nagusian eta Kasilda, Emilio eta haurrak, zuen familiarekin hamazazpi pertsona izango gara. Udaberrian etxe nagusi berria, harresiak eta biltegiak eraikitzen hasteko gutxienez hogei pertsona eta batzuetan lanean hirurogei izan daitezke jaten emateko, baina haien janariaz baino ez duzu kezkatu behar, otorduak prestatzeko jendea ekarriko baitute berai ek. Udazkenetik ezkontzaren ondoren nire emaztea, bizpahiru zerbitzari eta gerlariak kontatuko ditugu: berrogeita hamar bat pertsona izango gara osotara. –Jauna, oso garbi duzu egin beharrekoa. Uste dut, zuk esan duzun bezala, Urrezeko lana eta zaintzaz a parte, hemen beste zortzi morroirekin etxea eta lurrak ongi manten ditzakegula. –Marko, utzi jaun tratamendua behar denerako. Egunerokoan deitu Azenari, Jakuek eta Joanek egiten duten bezala. Orain zoazte zuen etxea atontzera. Kasildak eta Emiliok lagundu ko dizuete. Haiek izango dira etxerako zerbitzariak eta zuek administrazioaz arduratuko zarete. Gure zerbitzu pertsonalerako Urraka eta ekarri ditugun gazteak ditugu. Espero dut Urrakarekin ongi konpontzea, bera daeta jauregiko zerbitzari burua. Berak esk atuko dizu behar duena. Zuk, Emilio, Brizia eta gure zerbitzari eta morroiei aginduko diezu gazteluko beharrak asetzeko. Dirua behar baduzu Erramuni eskatu. –Orduantxe iritsi zen Erramun. –Bai, jauna. Urrakarekin hitz egingo dut..., Azenari. –Orain, Erra mun, konta iezadazu nola doazen gauzak Joarrosen –Erramunek jaurerrian eta orokorrean Juarroseko herrietan egindako lanak azaldu zizkion. –Jauna, kuadrilla batek Zalduendo eta Galarden konpondu egin ditu hesiak eta orain iparraldeko herrietara abiatu da Z erraton eta Arraiara herriak ere bisitatzeko. Beste kuadrilla bat Villasur, Urrez eta Urkizara abiatu da eta hegoaldeko herrietara. Dorretxe hau azkenerako utzi dute, zure agindu zehatzen esperoan... Hala ere,... –Zer gertatzen ari da Erramun? Konta ezazu dena. –Ibeasen jauntxo batzuek ez dute onartu zure laguntza. Esan dute ez dutela zure beharrik. San Adrianen ere berdintsu adierazi dute. Kuzkurritan, Espinosan eta Cuevan batzuek ez zaituzte ongi hartuko eta beste herri batzuetan, aldiz, eskertu dute la guntza: Mozonzillo, Salgero, Santa kruz eta Brieban, hain zuzen. –Zein da jokaera desberdinaren arrazoia? –Laguntza errefusatu duten herrietan jauntxoak dira agintzen dutenak, gehienak behinik behin. Ez dute zure agintea nahi, horrela nahi dutena egiten dutelako. Ez dira asko baina aberatsak dira eta beren herrietako beste herritarrak baztertzen dituzte; Beste herrietan, ordea, pobreagoak izanda ere, berdintasunean jokatzen dute eta laguntza eskertzen dute. –Ulertzen dut. Juarroseko alkate nagusi bezala jauntxoek ez didate agintzea edonola onartuko. Beste herritarrek emaitzen arabera juzgatuko naute. Ez dut bide beretik jarraituko, baina herritar xumeek ez dute kulparik jauntxoek laguntza ukatu badute. Gure aitak egiten zuen bezala egingo dut, pobreei, za harrei eta behartsuei lagunduko diet. Koadrilek herritar pobreen etxeak neguaren gorria pasatzeko moduan utzi behar dituzte. Egurra eta Jakiak ere banatu behar izango ditugu. Erramun, emango dizut dirua pobreei laguntzeko eta guretzat ere janaria erosteko: zerrikiak, zerealak, barazkiak eta behar den guztia. Esango didazu zenbat diru behar duzun. –Azenarik momentuz utzi zuen gaia beste baterako. Ilunabarra oso ederra izan zen. Neguaren hasiera izanda, oso goiz iluntzen zuen. Besteek lan bat edo beste egit en zuten bitartean, Otsoa eta Azenari dorreko hondarren gainetik inguruari begiratu zioten. Iparraldean urrutian mendiak eta labore lurrak ikusten ziren; hegoaldean herria eta erreka; ekialdean baratzak eta mendebaldean labore lur gehiago. Azenarik barrena hustu zuen. –Otsoa, hik ez duk ikusiko, baina nik hemen, eroritako harri eta etxe hauen artean, plaza handi baten lau aldetan, dorre nagusia, biltegiak, etxe batzuk eta jauregi ederra ikusten ditiat harresiez inguratuta. –Nik ere ikusten ditiat. Are gehi ago, Arlanzoneko jauna ezkonduta, gaztelu eta jaurerri on batean zoriontsu ikusten diat. Pozten nauk horretaz. Izan duan bizitza pasa ondoren, hori eta gehiago merezi duk. –Eta hi Otsoa, ongi biziko haiz hemen? Jaurerri honetako kapitain izatea aski al du k? –Bai. hobeki nagok hemen hire ondoan. Baietz urte batean ni ere ezkonduta egotea. Lastima duk gure ezagunak Uharten ezkonduta eta pozik egotea, bestela ekarriko nitizkek. –Gerlari taldea pixkana osatuko diagu. Zaindari eta begirale paperetan in guruko gazteak hartzen ahal ditiagu. Hala ere zaldun talde on bat izan nahi diat. Joanesek baten batzuk ekarriko ditik, baina Uharteko gazte zaldunen bat hartu ahalko genikek. Uharteko errementarietatik ere baten bat ekarriz gero, burdindegiak irekitzen ah al ditiagu erreka ondoan, Villasurren agian. Udaberrian hi heu joaten ahal haiz Uhartera lagun edo mutil trebe batzuk ekartzera. –Eta azkeneko aukera emanen zioat Uhartear bati. –Gerlari batez ari haiz, ezta? –galdetu zuen Azenarik txantxetan. –Emakum e gerlariez ari ninduan. Ia gau erdia zen. Azenari, esna zegoen eta sukaldeko suaren aurrean eseri zen berotasuna dastatzeko. Zilarrezko orrazi bat eta labana atera zituen. Orrazia berarekin eraman zuen hamar urte zituenetik, ama hil zenetik, eta suaren gainetik pasatzen zuen amaren ustezko arimarekin mintzatzeko. Labana txikia, aldiz, ez zen txikitan Uhartetik eraman zuena. Hura Afrikan, Kayesen galdu zuen konturatu gabe. Otsoak ekarri zion hilabete batzuk lehenago Osman agertu zenean. Labana hura zen Uh arteko etxeko morroi eta neskameek, jaun Enekoren oroitzapenez, Otsoari berarentzat eman ziotena. Iñaxik, batzuen erranetan sorgina zenak, belagileak, txikitan erran zion zer egin amarekin mintzatzeko. Zenbait aldiz egina zuen Kordoban, Senegalen edo Osman izan zenean eta horrek lagundu zion aurrera egiten. Kontzentratu zen. Orrazia su gainetik pasa zuen zenbait aldiz amari deituz. Berdin egin zuen aitaren labanarekin, hari deia egiten zion bitartean. Berriro errepikatu zuen. Suaren mugimenduarekin amaren ahotsa entzuten zuela iruditu zitzaion. –Seme..., seme..., orain pozik zaude! –amaren ahots musikala zen. –Ama, aurkitu dut nire bizitzako emakumea. Aurkitu dut bizitoki bat... –Bai seme. Erraten nizun pazientzia izateko. Azkenean aurkitu duzu bakea, maitia. –Mila esker, ama, ondoan izateagatik. Aitarekin mintzatzeko labana ekarri dut, baina ez lehen ezta orain ere ezin izan naiz berarekin mintzatu. –Gurekin dago seme. Ez al duzu aditzen? –Aita, aita... hor al zaude? –Bai, seme, Azenari, hem en nagok. Gerlari eta gizon ona haiz. Jaun on eta kapitain trebe eta ausarta izanen haiz. Ongi biziko haiz hor. Emazte eta seme alaba onak izanen dituk. Bizitza oparoa eta ona izan! Aio seme... –Aio aita. Aio ama, maite zaituztet. –... Aio... –orduan iruditu zitzaion zerbait harrigarria entzun zuela. –Aio, kontuz Begiokerrarekin,... nahi dik. –Aita, zer erran duzu? –... kontuz berarekin... atzetik... –Aita? –ez zuen gehiago entzun. Azenarik, Burgosera joan baino lehen, Urrakarekin hitz eg in zuen. Neskaren papera ez zegoen oso garbi, etxeko administratzaileek gazteluko beharrak kudeatu eta asetuko zituztelako. Kasilda eta Emilio, bertako zerbitzariak, etxearen horniketaz eta zuzenean lurrak lantzeaz arduratuko ziren. Neska agertu zenean Aze narik azaldu zion bere eginbeharra eta egoera. –Lasai Urraka, orain azalduko dizut. Barkatu lehenago mintzatu ez izana. –Barkatu jauna, kezkatuta nago. –Urraka..., aditu ongi erranen dizudana. Gure ongizateaz arduratuko zara. Zerbitzarien laguntzaz g ure etxeko beharraz arduratuko zara. Etxean behar ditugun gauzak Marko eta Briziari eskatuko dizkiezu. Elikagaiez eta janaria prestatzeko Kasilda arduratuko da eta zuk eskatuko diozu behar duzuna. –Baina, andere Gaila etortzean bere kamarako zerbitzariak eta dontzeilak ekarriko ditu!! –Bai, bere konfiantzazko zerbitzariak behar ditu. –Orduan non gelditzen da gure papera? –Zu zara jauregiko zerbitzari burua, nitaz eta nire gertukoez arduratuko dena. Nire emaztearen zerbitzari pertsonalen gainean zaude, z eu zara eta nire zerbitzari nagusia eta behar duzuna Markori eskatu besterik ez duzu behar. Joan, nire zerbitzari pertsonala da. Zebedeo, behor taldeko zaldizaina izango da eta Jakue nire hiru zaldi kutunen arduraduna den bitartean. –Orain ulertzen dut. E z dut kanpokoekin borrokatu behar... –Udazkenean jauregia egiten denean, Gailarekin jauregia atontzeko lana izango duzu. Gailaren nahiaren arabera egingo duzu. Dena den, orain ardura hartu etxe honetaz, gure arropaz eta janariaz. Inork ez nau zuk bezain o ngi zaindu. –Eskerrik asko Azenari. Barkatu gaizki pentsatu izana. Ezin nuen sinetsi zuk gu baztertzea. –Inor inguruan ez zegoela aprobetxatuz Urrakak besarkatu zuen Azenari. –Barkadazu lehenago hitz egin ez izana. Azken aldian ez dut ezertarako astirik. Gogoratu arreba bat bezalakoa zarela niretzat. Beste batean larritu baino lehen niregana etorri galdetzera. Gailarekin ez kezkatu. Ikusiko duzu zein ongi konponduko zareten elkarrekin. Azenarik, muinoan bere gaztelua edo dorretxea izango zen etxe bildu hartan enbor hesiak konpontzen bukatzeko agindu zien kuadrillakoei eta Erramun eta Markori, biei, janari bilketa lehenbailehen egiteko. Elurtea iragartzen zuten zaharrenek eta berak espero zuen Burgosera joan etorria egitea, elurtea izan baino lehen. H iru egunen buruan itzultzeko asmoz, Otsoa, Txomin, Joan eta Jakuerekin abiatu zen. Burgosen, Azenari Mendorekin elkartu zen haren etxean. Han bizi zen kanpainan ez zenean edo gaztelu batean zaintzan ez zenean. Etxea beste kapitain batekin partekatzen zuen, Gonzalo Belmezekin. Mendok beti izaten zuen ondoan Antso ezkutaria. Burgosen zirenean janaria prestatzeko eta garbiketetarako emakume bat joaten zen Gonzalo eta ezkutaria herrian ziren beren familiekin egun batzuk pasatzen. Otsoa, ezkutariak eta zerbitzar iak sukaldean ziren bitartean, Mendok eta Azenarik saloi txiki an beheko sutondoan arratsalde euritsu hartan ordu pare bat pasa zuten hizketan. –Azenari, honezkero Arlanzoneko jauna zaitugu, ezkongai gainera. Nork asmatuko zuen duela hilabete bat? –Bai, orain kezka berriak ditut herritar haien ongizateaz. Otsoak agertuko dira neguaren gordinean eta ahaztu zait hesien ondoan beira puska zorrotzak jartzea... –Garbi dago kezkak dituzula! –Oraindik kezkatuago nago Ibeaseko jauntxoekin. Orain arte jauna urruti zuten eta nahi zutena egiten zuten, beste herritarrak baztertuz eta zapalduz. Hemendik aurrera nire kontra joko dute. –Kondeak urteroko kanpainarako kapitain bat bidaltzen zuen Juarrosera ekainean eta uztailean prestaketak egiteko. Epailea ere beha r zenean bidaltzen zuen. Lan horiek eta zerga bilketa zuk burutu behar dituzu. Lan handia izango duzu, bai. –Nire lurretan ez dut maizterrekin eta beste herritarrekin arazo berezirik izanen. Beste herri batzuetan, berriz, ez naute hain erraz onartuko. –Hala eta guztiz ere, zure etsairik handienak Gaztelako jaun handikiak dira. Goi mailako noblezia. Etorri berria zara eta ez zaituzte beraien artekoa, errege familia batekoa izaki eta kondearen begikoa nolabait, ez dizute zuzenean kontra egingo, baina kontuz ibili. –Zer esan nahi duzu horrekin? Zer entzun duzu? –Komentarioak baino ez. Han eta hemen entzundako txikikeriak, zurrumurruak... Noble baskoi bat etorri omen da al Andalusetik eta kondeak jaurerri bat eman diola, Baskoniako erregearen laguna delako. Beste batzuek diote urre pila bat duela, baita ausarta, borrokalaria eta kapitain ona izateagatik eman diotela postua. Judutarren laguna edo musulmandarra dela arabiera ongi dakielako. Ikusten duzunez egia nahasita zabaldu da. Askotan gauza on bat esan ond oren zerbait zalantzagarria gaineratzen dute. Okerrenak goi mailako nobleak dira. Handikiek beraiendako postu bat kendu diezula uste dute. Aristokraziak ez du beste inor onartzen, goi postuetan. Gerlari on eta ausarta izatearena eta dirudunarena herriko je ndeak zabaldu du. Sona handia duzu gazte eta andereñoen artean. Heroia zara mutil gazteen artean eta printze ederra andereño ezkongabeen hitzetan. Ez duzu fama hori galdu Gaila konkistatu duzula zabaldu denean. Gailak nobleziako dama gazte on, eder, atsegi n eta argia izatearen fama du. Burgosen lagun onak ditu nobleziako dama gazteen artean, lagunkoia eta ona delako. –Garbi dago Burgosetik aparte ibili behar dudala. –Azenari, nik uste dut dena den Burgosen agertu behar duzula umil, atsegin eta lagunkoi, e gia adieraziz eta beldurrak uxatuz, zeren eta bestela handikiek zure kontra egingo baitute. –Zer egiten ahal dut, nik ez baitut jende gehiegi ezagutzen. –Zure alde ona erakutsi. Etxe bat hartu behar zenuke, nobleak gonbidatzeko. Kapitainekin harremanetan sartu behar duzu eta beste epaile eta alkaideekin abegikor eta apal agertu. –Bai, etxe bat hartzea ez da ideia txarra. Negualdian, denboraldiak eman ahal ditugu hemen. Festak antolatu, bileretara joan... Gailak eta biok eskertzen dizugu zuri eta ezagunei ongi hartu izana. Dena den, ezin gara udazkena arte etxe batean bizi. –Neguan, hala ere, erosten ahal duzu etxea eta hornitu, udazkenean ezteiak ospatzeko edo –txantxetan jarraitu zuen –. Bestela, kapitain gazteok, festak, eta ehizaldien ondoko ospakizuna k egiteko. –Ongi iruditzen zait. Gogoa piztu didazu horretarako, aurrekoetan gustura ibili bainaiz zure lagunekin. –Baina, gu behe nobleziakoak gara eta goi mailakoekin harremanetan sartzea komeni zaizu gehiago. Esaiozu jaun Garzia Belazkezi gehiago ager tzeko Burgosen eta bizitza soziala egiteko. Berak erraztuko dizu haiekiko harremana. Bera da goi mailako alderdi baskoiaren burua. Horregatik izan duzu harekin sarrera ona eta bere suhi onartu zaitu. –Dena dakizu. Zergatik erraten duzu Burgosera agertzeko erran behar diodala? –Lagun batzuen etxean gelditzen da etortzen denean, gehienetan Bribieskako jaunarenean. Ahal izanez gero etxe handia hartu behar zenuke, bi solairukoa eta atzean patio, ukuilu handiak eta baratza dutenetakoa. Nik entzun dut noble bat ek saldu nahi duela bere etxea, baina garestia izango da. –Oso garestia ez bada eta merezi badu, erosiko nuke. Galdetu salneurriaz. Lagunak sukalde berora sartu ziren afaltzera. Han zeuden Otsoa, Txomin eta Antso giro onean, gerra istorioak kont atzen eta ardoa edaten. Jakue eta Joan adi ziren sutondoan, neskameak afaria prestatzen zuen bitartean. Afaldu ondoren, zenari Txominen laguntzarekin Isaaken denda eta etxera joan zen, nahiz eta beranduago lo egiteko Mendorenera itzuliko zen. Txomin sutond oan geratu zen aparte, arabieraz askorik ez zekielako. Abisatuta zegoenez, Isaakek sagar erreak prestatu zituen Azenari, Txomin eta lehentxeago afaltzera agertu zen Davidentzat. Bi judutarrek oso denbora gutxian ireki zituzten etxeak eta dendak, judutar ba tzuek beste batera joateko utzitakoak. Agurtu ondoren, sagar gozoak jan zituzten, azken aldaketengatik elkar zoriontzen zuten bitartean. Judutarrek salmenta gehiago izango zuten Burgosen eta bizitza sozial interesgarriagoa ere bai, komunitate handi hartan. Azenariren jauntze eta ezkongaitasuna ere ospatu zuten Xerezeko ardo gozo bat dastatuz. Berandutzen ari zenez, Azenarik bere premiazko enkarguaz galdetu zion Isaaki. –Berandu egin zait. Isaak, prest al dituzu eskatutako bitxiak? –Bai, atzo ekarri zizkida ten. Esmeraldak apartak ziren eta pixka bat landu ondoren, ekialde urruneko estiloan, primeran gelditu dira. Hori bai, bitxigileak beste hamasei dinar gehiago eskatu dit. –Bihar bidaliko dizut dirua. Nik ere ez dut ahaztu behar rubiz eta zafiroz egindako bitxiak oso ongi gelditu zirela, nire eta opariak jaso dutenen gustura. Gaila, bereziki, liluratuta gelditu da zafiro xarmagarri horiekin. Kondesak esmeraldakoak gustukoak baditu jakingo dut eskertzen. Zuei ere eskertu behar dizuet zuen laguntza –Davidek h itz egin zuen orduan. –Nik behinik behin, zure izkribuak eskertu behar dizkizut. Literatura liburu horiek oso ongi hartu dituzte arabierafiloek, eta zientziazkoak gure judutar medikuen artean ere bai. Liburuok kopiatzen eman dut azken hilabete osoa. –Horrenbeste eskertze eta zoriontzerekin ahaztu zait esatea ziur asko etxe bat hartuko dudala kale nagusian harresien ondoan. Lagunok, gaur ezin naiz gelditu, bihar goizean kondearen gaztelu jauregian egon behar baitut eta oraindik poesia batzuk idatzi beh ar dizkiot, al Mutanabbiren poesia batzuk, poesiarik famatuenak. Baina, hemendik gutxira gure bilerak egin ahal izango ditugu maizago. Gailak ere judutar komunitatea errespetatzen du, Makarias sendagileak bere ama sendatu zuenetik. –Handik gutxira berriro agurtu zituen eta Txominen laguntzarekin Mendorenera abiatu zen juderiako kale ilun eta hotzetatik. Hurrengo goizean, Azenari kondearen jauregian sartu zen zaldi gainean, Otsoa, Jakue eta Txominekin. Zaldiak ukuilura eraman zituzten eta salako maisuak bi gela utzi zizkien. Zerbitzari batzuek ur beroa eraman zieten garbitzeko, zamalkada azkarra egin zutelakoan. Gelan gauzak utzi, moldatu eta handik gutxira, mutil batek deitu zion Azenariri, konde eta kondesaren aurrera eramateko. Gela pribatua ze n eta han ziren gosaltzen beren lau urteko haurrarekin eta inudearekin. Garciak amaren antza handia zuen. Urraca Gomez de Saldaña emakume ederra zen orduko. Itun batengatik ezkonduta ere, bazirudien senar emazteek elkar maite zutela. Garciaren jaiotza prob a zen, hogei urte ezkonduta izan ondoren, seme berantiarra izan baitzuten. Azenarik agurtu zituen. Kondea zuzendu zitzaion. –Egun on Azenari, hurbildu mahaira eta hartu mokadu bat. –Mila esker, konde jauna. Mendoren etxean izan naiz gosaltzen eta ez naiz gose. Mutiko ederra duzue jaun andreok. –Deitu Sancho. Gure familian haur txikiak ditugu berriro. Naiaran ezagutu al zenuen gure biloba Garzia? –Une azkar batean baino ez nuen ikusi. Oso ederra da hura ere. Bi urte bete ditu eta andere Munia haurdun da berriro, ongi dakizuenez. Naiaran gorte osoa pozez zoratzen dago. Jauna, eskertzen dizut harrera. Pozik onartuko dizut Arlanzoneko jaurgoaren izendapena. Hala eta guztiz ere, nire betebeharrak eta ahalmenak ezagutu behar baditut, zure gizonek azaldu eta ko ntatu ahal didate behar dudana. –Lasai Azenari. Lagun moduan deitu dizut. Gure hitzarmenarekin arazorik ez duzula jakin nahi nuen. Ni ere poztu naiz izendapena onartu duzulako eta Gaila Garzesekin ezkonduko zarela jakin dugulako. Ez al da hala Urraca? –Bai. Biok, biontzako zoriona eta onena opa nahi dizuegu. –Eskertzen dizuet bihotz bihotzez bion izenean. Andere, harribitxi batzuk oparitu nahi nizkizuke. Hementxe ditut –kutxa ireki zuenean esmeralda bitxi ederrak ikusi zituzten konde kondesek. Beraien au rpegian harridura eta onarpena erakutsi zuten. Hala ere, ez zizkioten une hartan hartu. Kondeak eman zion arrazoia. –Oso ederrak dira. Bihar gauean urte zaharreko afariaren bukaeran emango dizkiozu kondesari. Handikien aurrean erakutsiko dugu nik ez ditud ala jaurerriak oparitzen eta zuk erakutsiko diezu ez zarela edonor, noble baliotsu bat baizik. Kapitain ona zarela ikusi dugu. Jaun eta epailea zarela oraindik ez dakigu. Handikiei eta Juarroseko herritarrei erakutsi behar diezu balio duzula. Tentuz ibili. Dena den, kondesak eta biok badakigu lortuko duzula Azenari. –Mila esker nire jaun andreok –kondeak orduan bere armada buru eta epaile nagusiengana bidaliko zuela erran zion. Goiza, armada buruaren laguntzailearekin pasa zuen. Jaun Ruy Martinezek, Cast rojerizeko jauna, armadaren beharrak modu orokorrean azaldu zizkion. Zehazki, udako kanpainarako hilabete batez Juarroseko laurehun bat gerlarik prestatuta egon behar zuten, armaz, gogoz eta baita janariz hornituta ere. Azenerik gerlari libre horien burutz a lortu behar zuen, baita prestakuntzak egin eta gerlari horiek gidatu, kanpaina horretan. Jaun Ruyk hasiera batean hotz samar tratatu zuen, etorri berriarekin mesfidati. Gero, Azenariren errespetua ikusita, gaztearen apaltasunaren aurrean eta kondearen gomendioa gogoratuz, zehatz eta behar bezala aholkatu zion. Jarrera aldaketa horretan lagundu zuen aurreko udan Azenarik musulmanen zalduneriaren kontra egin zuen paperak. Gazteak, bestalde, handikien heziera eta arabiarrengandik ikasitako moduak erakusten z ituen. Jaun Ruyk konturatu gabe, gaztearen noblezia eta trebezia onartu zituen. Arratsaldean, Jaun Edelmiro Birtez epaile nagusiarekin aritu zen lanaren betebeharrez. Honek ere onartu behar zuen gazteak bere jatorriaz, Baskoniako handiki baten seme bezala, baita bere eskarmentuz al Andalusen, aproposa izan ahal zela postu hartarako. Epaile zaharrak, konturatu gabe, bere kasuen adibideak ematen ikusi zuen bere burua. Gauean Mendoren etxera joan zen afaltzera eta hurrengo egunean zalditan itzuli bat ematera atera ziren lagunak eta beren hurbilak. Arlanzon bailaratik mendebaldera jo zuten. Eguraldia hotza zen eta elurra ari zuen poliki, baina gelditu gabe. Nahiz eta gustura ibili, gero eta elur gehiago ari zuela ikusita, Burgosera itzuli ziren. Arratsaldean ka pitain eta zaldun batzuekin elkartu ziren denbora pasan ostatu batean ardo pote batzuk edateko. Ospakizun egunak ziren, urte zahar eta urte berriko egunak. Urte berriari ongi etorri egiteko festa ospakizuna antolatu zen. Azenari gonbidatu zuten, baina ezin zituen Otsoa eta Txomin eraman. Otsoa Mendorekin gelditu zen bere etxeko ospakizunean izateko. Otsoa oso ongi konpontzen zen kapitain eta zaldunekin. Txomin, aldiz, gaztelu jauregiko areto nagusiaren ondoan afaldu zuen beste ezkutariekin eta Jakuek, Azena rirengandik hurbil zerbitzatzeko prest egon behar zuen. Kondeak eta kondesak Gaztela osoko nobleak eta familia onenetako handikiak gonbidatu zituzten afarira, Burgosen zeudenak behinik behin. Afari goxoa hartu zuten, platerik gogokoenak. Salda goxoa, kardu , amuarrain, oilagorra, untxi, zerriki eta afalburuko onak. Azenarik, kapitain, handiki gazte eta andere ederren ondoan, solas arinaz disfrutatu zuen. Denak ase zirenean etxeko maisuak, segidan gauerdia bitartean musika izango zutela adierazi ondoren, dene n arreta eskatu zuen eta Azenariri kondearen aurrera hurbiltzeko eskatu zion. Gaztea kutxa hartuta hurbildu zen. Kondeak hartu zuen hitza. –Urte berriaren etorrera ospatzen ari gara. Unea aprobetxatu nahi dut Azenari Enekonesi ongi etorri emateko. Bere j atorri, meritu eta aberastasunari zor dio Arlanzoneko jaun, epaile eta alkaide izendatzea. –Sancho Garciak zilarrezko lepokoa kendu eta berriz jarri zion. Aurreko batean izendatu bazuten ere, orain Arlanzoneko jaun eta agintari bezala izendatu zuen. Azenar ik orduan eskerrak eman ondoren bere zin egitea adierazi zuen. –Mila esker jauna. Zin egiten dut betebeharrak eta zure aginduak beteko ditudala –eten bat eginda, besteon arreta erakarriz kutxa erakutsiz jarraitu zuen. –Nire esker ona erakusteko bitxi ha uek oparituko dizkiot kondesa andreari. –Kutxa irekiz argitasun hartan urre eta esmeraldaz egindako bitxiak erakutsi zizkien begiraleei. Kondesari lepokoa eta koroa txikia kondeak berak jarri zizkion denen txalo zaparrada eta miresmen adierazpenen artean. Une hartan hasi ziren musika entzuten. Afaltiarrek zorionak eman zizkioten Azenariri, bai izendapenagatik baita egin zuen opari apartagatik. Festan eten bat egin zuten jauregiko maisuak urte berriari ongi etorria emateko. Ondoren nekatu arte musika alaiare n erritmoan dantzan aritu ziren. 7 1015. urtean Hurrengo egunean esnatu zenean leihotik paisaia elurtua ikusi zuen Azenarik. Teilatu gainean ia metro bat elur pilatu zen. Dena geldirik eta isilean zegoen. Gazteak Gailarekin egon nahi zuela pentsatu zuen. Elurragatik egun batzuetan zain gelditu behar izango zuela ere pentsatu zuen. Kaleetan, elurrean bideak egin ahal izan zituztenean Azenarik Mateo maisu eraikitzailearekin hitz egin ahal izan zuen. Gizona ez zen oso zaharra. Berrogei bat urteko gizon txiki eta mehea zen. Begi beltz eta biziek interesa erakusten zuten. Agurtu ondoren Arlanzoneko dorretxeaz hitz egin zuten gazteluko saloi txiki batean. Mateok gauza batzuk garbi utzi nahi zituen. –Jauna, Albar Sanchotez administrariak kontatu didanez pr est zaude eraikinetan behar dena gastatzeko. Hemen ditudan planoak erakutsi baino lehen, galdera bat egin behar dizut. Zer nahiago duzu jauregi ederra izatea ala dorretxe indartsu eta segurua? –Dorretxe indartsua dudarik gabe. Hala ere, eroso bizi behar d ugu han eta bihitegiak behar bezalakoak nahi ditut, ongi isolatuak... –Egon momentu batean. Horiek kontuan izango ditugu, baina ongi ulertu badizut, kanpotik jauregi ikusgarria baino nahiago duzu gaztelu gotorra izatea. –Bai, hala da. Dena den, ez dut us te denbora luzez etsaiak inguratuta egon behar dugunik. Edonola ere, itxura baino gehiago nahiago dut bizitoki erosoa. Ia hirurogei pertsona biziko gara han eta dorretxeaz gain ongi eraikitako gerlarientzako bizitokiak, zerbitzarientzako hiru etxe, ukuilua k eta biltegiak eraiki behar dituzue plaza baten inguruan, dena harresi on batzuek inguratuta. –Uste dut ideia ulertu dudala eta planoan horrela agertzen da –arkitektoak marrazkia erakutsi zion, komentario batzuk eginez –. Aurreko dorretxea sute batek s untsitu zuen. Dorretxe berriak aparte izango du sukaldea eta hornitegiak. Etxeak iparraldean jarriko ditugu, hegoaldera begira eta bihitegiak ongi isolatuta eraikiko ditugu hegoaldean harresietan integratuta. –Ongi iruditzen zait. Zer egin ahal izango duzue udaberritik udazkenera arte? –Zazpi zortzi bat hilabeteetan, dorrerik gabeko etxe nagusia, kuartelak eta bihitegi nagusia. Hurrengo urterako utziko ditugu dorrea, harresiak, biltegiak eta beste etxeak. Oraingoz ez ditugu zerbitzarien etxe zaharrak b otako eta enbor hesiak ez ditugu ukituko. –Horren arabera, ezin izango dugu urrian gure eztei ospakizuna leku eroso batean ospatu! –Zorionak jauna. Sentitzen dut, baina dorretxea harri gorri, harea, hartxintxar, kare eta egurrez inguratuta egongo da. Ez, ez da leku aproposa izango ospakizun horretarako. –Eskerrik asko maisu Mateo. Ezteiak Burgosen ospatuko ditugu eta herrian zerbait egiten badugu herri ondoko zelaietan izango da, denda dotore batzuk jarrita –Azenarik zalantza bat adierazi zuen orduan. –Dorretxean ura behar dugu, jendeaz gain zaldiak eta beste animalia batzuk izango baitira. –Ez izan kezkarik, jauna. Aska ederrak izango dituzue, baita iturria ere. Muinora ura eramango dugu lur azpiko tutu eta hodi batzuen bidez. –Barkatu maisu Mate o, baina tratu handia izan behar dugu eta nahiago nuke Azenari deituko bazenit. –Baita zuk niri ere Mateo, Azenari. –Bi gizonek elkarri eman zioten eskua. Denbora luzez ibili ziren xehetasunetan. Bukatu zutenean, ezustean Mateok galdera bat egin zion Azen ariri. –Barkatu Azenari, galdera bat egin behar dizut oraindik: Zergatik konpondu dituzu itxiturak herrietan? Zergatik lagundu diozu jende behartsuari? –Horrela egin behar delako... –Azenari harrituta zegoen galderaren zentzua ulertzen ez zuelako. –Egin behar delako ala komeni zaizulako? –Jaun batek bere herriak zaindu behar ditu. Zertarako nahi dugu ohorea, pobreak hiltzen uzten baditugu? Gure aitak erakutsi zidan jaun baten betebeharra bereziki behartsuekin dagoela. Negu gorrian otsoek hiltzen ahal dituzte beren animaliak eta hotzak eta goseak hiltzen ditu pobreenak... –Bai, ulertzen dut. Barkatu galdetzeagatik. Jendearen jokaerak eta pentsatzeko moduak ezagutzea gustatzen zait... –Ez dago zer barkaturik. Elurteak jarraitzen zuen kan poan. Egunetan eguzki ordu batzuk pasatu ondoren, elurra urtzen hasten zen. Egun haietan zehar zenbaitetan berriro egiten zuen elur eta ezinezkoa zen etxetik kanpo denbora luzez ibiltzea, are gutxiago hiru legoara bidaiatzea. Egun haietan alkate batzuekin eta Albar Santxotezekin zergez, herrien gobernuaz eta administrazioaz hitz egiteko aprobetxatu zuen. Kondeak gazteluan gelditzera gonbidatu zuen eta lagunak inguruan zituen, baina ezkontzaren kontuak kezkatzen zuen. Nahiz eta egun labur haietan Mendo, Otso a eta Txominekin denbora pasan edozertan ibili, gautu eta afaldu ondoren hasi zen Habusekin gogoratzen. Habus, urte luzez al Andalusen izan zen bitartean, ia bere lagun bakarra izan zen. Hamar urte zituenetik hogeita bat urte arte, hamaika urtez egunero egunero egin beharrak, penak eta pozak konpartitu zituzten. Azenari esklaboa zenean, familiarik gabe eta bere herri eta herrikideengandik urrun zegoelarik, Habus zen leku arrotz hartan laguntza eta laguntasuna, biak ematen zizkion bakarra. Familia sanhayar h artan gaizki tratatzen ez bazuten ere, batzuek, Hubasa, Osiris eta Bulugin, arrotz bat bezala hartu zuten. Habusekin baino ez zuen hitz egiten bere sentimenduez eta penez. Azenarik ezteietara gonbidatu egin nahi zuen eta Juarrosera zeramika eta beira lantz en zuten maisu artisauak berarekin ekartzeko eskatu nahi zion. Artisau haiek ez zituen hara bizitzera eraman nahi, hilabete batzuetan beren lanbidea erakustea besterik ez zuen gogoan. Eguraldi hobearen zain, Habusi idazten hasi zen. Gauza asko zeukan errat eko eta adierazteko. Paperik, berriz, gutxi zeukan aldean elurte luzea espero ez zuelako. Argizarizko taulan zirriborroak moldatu bezain laster, paperera pasatzen zuen. Ezin zuen den dena erran eta idazkia hotz iruditu zitzaion. Dena den, azken urtean gert atutakoa laburtu zion eta ezteietarako gonbidapena luzatu ere bai. Ez zekien nola adierazi bere ezteietan behar zuela eta era berean ulertzen zuela haren betebeharrengatik ezin izango zela agertu. Nola edo hala kontatu beharrekoak hiru orritan idatzi zitue n. Lehenengo aukeran eskutitza bidaliko zuen Granadara. Idazteko orri gehiago lortu zuenean beste gonbidapen batzuk idatzi ahal izan zituen. Ez zekien Baskoniako erregeak onartuko zuen, baina berari eta familiari luzatu zion gonbidapena. Fortun lehengusu t xikiari eta familiakoei ere luzatu zien gonbidapena. Ez zituen ahaztu osaba Belasko eta Santxa; Fortun osaba alargundu berria eta Eneka arreba. Familiatik baztertu zituen bakarrak Semeno Semeño osaba anaiak izan ziren. Elurtearen geldialdi batean Mendo age rtu zitzaion salmentan zegoen etxea ikusi ahal zutela erratera. Azenarik ez zuen ezer berezirik espero. Uste zuen etxe hura ez bazen, hurrengo batean neguan bertan lortuko zuela. Une hartan ez zekien etxe on bat aurkitzea ez zela hain erraza. Etxeak saldu eta erosten ziren, baina etxe handia, jauregi erosoa, kokapen onekoa eta ongi eraikia aurkitzea ez zen hain erraza. Azenari horretaz konturatu zen bere lagunak etxe bila izan zituen zailtasunak kontatu zizkionean. Burgosen ez ziren mila etxe baino askoz ge hiagorik izango eta ongi eraikitako etxe gutxi zegoen. Mendok etxe on eta merkea aurkitzen ez zuenez beste zaldun batekin erdibana erosi zuten bat. Beste aukera bat ostatuetan edo beste baten etxean gela batzuk hartuta bizitzea zen. Etxe berri eta on gutxi eraikitzen zen. Etxearen kokapena ezuste handia izan zen. Ez zegoen kale nagusian, handik oso urrun ez bazegoen ere. Oihalgileen kaletik jaitsi ziren laurogei bat metro eta harresi ondoko kalearekin izkin egiten zuen etxea erakutsi zion Mendok. Hesi altu aren erdian, atari handi baten ondoan gizontxo bat zegoen haien zain. Patioa handia zen. Lurzorua harlauzez estalia ikusten zen elurrean egindako bidean. Hesiaren kontra ukuiluak eta txabola batzuk zeuden eta beherago baratza zegoen. Putzu bat ikusten zen eta hegoaldera begira etxe handia, harlanduzko jauregi bat. Etxeko ataria handia zen eta mikaz egindako leiho handi ongi eginak zituen. Gizontxoa etxezaina zen eta horma lodia atetzarretik zeharkatu ondoren, saloi txiki bat, gela batzuk eta saloi bazkaltok ia ikusi zituzten. Ondoko kanpoko eraikinean sukaldea zegoen. Goiko pisuan logelak zeuden eta hirugarrenean ganbara zabala. Gizonak kontatu zion etxea hamar urte lehenago jaun Sisnando Ortuñonesek egiteko agindu zuela. Aurreko udan hil zenean, familiak etx ea saltzea erabaki zuen. Beraien lurretara erretiratu ziren. Gizontxoak, badaezpada ere, etxea saldu ondoren bera ere Menara itzuliko zela erran zien. Etxean eta txaboletan berrogei bizilagun eta gonbidatu, beste hainbat zerbitzari eta behar ziren animalia k sartzen zirela azaldu zien. Ondoko etxe txikiagoa ere saldu nahi zutela ere luzatu zien. Etxearen berotasuna, baratz ederrak eta errekarako atariaren hurbiltasuna goraipatu zituen, baita salneurria ere. Nagusiek bi mila dinar eskuratzeko agindu ziotela k ontatu zien. Etxebizitza, jauregi bat azken batean, gustatu zitzaien bi lagunei eta konturatu ziren halakorik aurkitzea oso zaila izango zela. Azenarik salmentaren jokua oso ongi ikasia zuen al Andalusen eta bazekien txarrenean gutxiagorekin konformatuko z irela. Azkenean mila bostehunekin adostasuna emango zutelakoan, mila eskaini zituen. Etxezainak nagusiek inola ere ez zutela onartuko adierazi zien eta Azenarik ere bere andregaiaren adostasuna beharko zuela ere bota zion. Hurrengo egunerako gelditu ziren, dena den. Biharamunean, Ortuño familiako gizon bat agertu zen etxezainarekin eta mila zortziehun eskatu zituen. Azenarik, badaezpada ere, gehiegi estutu gabe mila eta bostehunean lortu zuen, bere emaztegaiaren adostasunaren baldintzapean. Hishamen dinar o netan ordaintzeak erraztu zuen salmenta, zilarrezko dinerotan faltsutzeak izaten baitziren. Jauregiak merezi zuen, Arlanzonen egingo zuten dorretxea bezain handia eta erosoa izango baitzen. Kalera atera ziren Azenari eta Mendo. Berrehun bat metrora Arlazon eko ataria zegoen. Hurrengo egunean, ondoko etxea ere eskaini zioten salneurri onean eta onartu zuen. Handik bi egunera elurtea bukatuta, Arlanzon eta Okarako bidea hartu zuten. Kondea eta familia agurtu bezain laster abiatu ziren mantso eta tentuz. Hotz ak elurra urtu gabe uzten zuenez errazago ibili ziren lohitutako bidearen gainean baino. Dena den, normalean trosta bizian ordu batean egingo zituzten lau legoak, bost ordutan egin zituzten. Burgos ondoan eta Ibeasen jendearen joan etorriek lohi bihurtu zu ten zorua. Jendeak ere zailtzen zuen zaldunen martxa. Arlanzonera heldu zirenean jendeak pozik agurtu zituen, egur hesiek otsoetatik libratu zituzten eta. Herria inguratu zuten eta gazteluko zuzeneko bidera jo zuten. Hurrengo egunean eguraldiak okerrera eg iten ez bazuen, Okara abiatuko ziren. Kostata heldu ziren Okara. Mendiak zeharkatzen zortzi ordu eman zuten. Eguzkiaren azken arrastoekin sartu ziren gazteluan. Jaun Garziak eta andere Maddalenek harrera ona egin zieten eta ezkongaiek hamahiru egunez elk ar ikusi gabe pasatu izanak are sutsuago egin zuen Gaila eta Azenariren elkartzea. Afarian Azenarik Burgoseko egonaldiaren berri eman zien eta bukaerarako utzi zien jauregia erosketaren berri ematea. Azkenean, berria eman zuenean Gaila haserretu zitzaion. –Nola erosi duzu jauregia niri galdetu gabe. Horrela izango nauzu kontuan? –Azenarik irribarre egin zion haserretzeko arrazoirik ez zegoelako. Gaila are ederragoa iruditu zitzaion. –Laztana, zure adostasunaren baldintzapean hitzartu dut erosketa –Gailak h aserretik poztasunera pasa zen segundo batean, baina hitzik gabe gelditu zen, bere sentimenduak besarkada hadi batekin adieraziz. Geroxeago, jaun Garzia mintzatu zitzaien jauregiari buruz. –Ortuñotarren jauregia Burgoseko handiena ez bada, ederrenetakoa e ta erosoa da. Han izan nintzen batean konturatu nintzen eta ziur naiz erosketa ona egin duzula. Espero dut garestiegia ez izatea. Gutxienez mila eta zortziehun dinar balio du. –Ez apuratu. Ez da hain garesti atera. Erantzuna lehenbailehen emango diegula agindu diet eta beste elurte bat baino lehen egin behar dugu. –Bai, joan zaitez eta esaiezu erosiko duzula –bota zion Gailak. Azenarik neskaren ilusioa ikusita orduantxe aterako zen hura egitera. Hala ere, erdi bromaz andregaia zirikatu zuen. –Ez. Zuk zeuk ikusitakoan emango dugu baietza. –Eguraldiak lagun, bihar abiatuko gara –izan zen Gailaren erantzuna. Baina, Jaun Garziak errealitatera itzularazi zituen. –Bihar egin beharrak ditut. Prestakuntzak egin behar ditugu hara abiatu baino lehen. Zuk e san bezala, eguraldiak lagun, etzidamu joango gara Burgosera –Okakoak mugitu bitartean, Azenari bere herrietako egoeraz jabetzera abiatu zen. Azenarik bere herritarren ongizatea egiaztatu ahal izan zuen; bestela gertatu zen Ibeas eta San Adrianen. Herri horietako hesien egoera txarrak erraztu zuen otsoek herritar batzuen ardi asko hil izana eta zahar bat gosez eta hotzez ere bai. Eguraldiak hobera egin zuenez Okako familia osoa agertu zen Burgos bidean. Gauean izozten zuenez ordu batzuetan erraz ibili zir en. Gaua Arlanzonen egin ondoren hurrengorako heldu ziren Burgosera. Etxezaina abisatuta zegoenez haien zain geratu zen. Jauregiko patiotik sartu zirenean Gailak ezin izan zuen eutsi. –Azenari, esaiezu erosiko dugula –Azenarik barreari eutsiz tontoarena e gin zuen. –Ez maitea, jauregia, eraikinak eta baratzak ongi aztertu behar dituzu. –Zoaz pikutara! Gaua jauregian bertan eman zuten, Gailak, gurasoek eta eraman zituzten zerbitzariek. Azenarik itxurak gordetzeagatik Mendorenera joan behar izan zuen lo eg itera. Han pasa zituzten egun batzuk bizitoki erosoa eta eproposa zela egiaztatuz. Kondearen eta beste nobleen bisitak ere izan zituzten. Ezteien gorabehera batzuk ere erabaki zituzten egun haietan. Ezkongaiek urriaren hasieran ezkonduko ziren Burgoseko el iza nagusian, kanpoko gonbidatuentzat denda handiak hiri ondoan jarriko zituztelarik. Ospakizunek bi egun iraungo zuten, Arlanzonen ere ospakizun herrikoiak egingo baitzituzten hurrengo egunean. Urtarrilaren bukaeran Oka eta Arlanzonera itzuli zir en eguneroko eginkizunetara. Azenarik itzuli azkar bat egin zuen bere ardurapeko herrietatik elurterik gabeko egun batzuetan. Juarroseko herritarrak ezagutu zituen. Epaile lana egin zuen eta gerlari gehienak ezagutu zituen. Erramun Garaik herriz herriko ze rgen kopuruak egiaztatu zituen eta behartsuenei behar beharrezko laguntzak eman zizkieten janari eta jantzietan. Leku gehienetan ongi hartuak izan ziren, Jauntxo asko bizi ziren herrietan izan ezik. Ibeasen hango eta San Adriango jauntxo talde bat agertu z itzaion hitz egitera. Herriko plazan bilera bat antolatu zen. Batzarra ez zen, herritar guztiek parte hartzen ez zutelako. Hamabi bat jauntxok, beren ezkutari eta gerlarien laguntzaz ziren. Tiberio Ferriz, haietako boteretsuena, ordura arte ibeasen kondear en izenean epaile lanetan ibili zenak hitz egin zion Azenariri. –Arlanzoneko jaun hori, hemen ez duzu zer eginik. Neu naiz hemen epailea. –Egunon jaunak. Uste dut zu Tiberio Ferriz zarela, Ibeaseko jauna deitua, epailea izandakoa. Epailea zinen, baina kondeak ni izendatu nau Juarros osorako epaile. Hemen dakart kondearen izendapena. Ez zaitut erabat baztertuko, baina hemendik aurrera jakin behar dut zein kasu diren eta nik erabakiko dut nork zuzenduko duen epaiketa. –Kondeak ez dit jakinarazi. Ez z aitugu hemen nahi, behar ez zaitugulako. –Jaunok, nik ez ditut izendapenak bilatu eta gainera ez zaitudala baztertuko esan dizut. –Beste jauntxo bat mintzatu zitzaion orduan. Gazteagoa zen eta haserre bizian ari zen oihukatzen. –Zoaz Arlanzon eta zure lu rretara. Ez zaitugu hemen nahi, gure herritarrak zirikatzen. –Esan dizuet ez ditudala Juarroseko epaile eta alkaide postuak bilatu, baina bete behar ditut. –Gizon gazteari zuzenduz bere izenaz galdetu zion. Honek ez zuen erantzun, ondoan zegoen gizon meha r eta altuak baizik. –Bera Amandio Gomiz da Ibeaseko kapitaina eta ni Albaro Yañez naiz. Oraintxe joateko agindu behar dizugu. Hemen ez zara inor. –Gomiz eta Yañez zaldun horiek, azkenekoz esango dizuet hemen duzuela izendapena. Kondeak betebehar hau ja rri zidan Arlanzoneko lurrak erosi nituenean. –Orduantxe, hitz egin zuten hiru gizonak eta beste lagun batzuk joaten ziren bitartean, Azenarik Albaro Yañezen begiokertzea ikusi zuen. Aitak aipatutako Begiokerra izango ote zen pentsatu zuen. Han gel ditu ziren beste lau edo bost jauntxoei izendapen agiria luzatu zien egia adierazten zuela erakutsiz. Ibeas eta San Adrianen jauntxo erdiak ez zion kasurik egin nahi. Handik aurrera gauzak gehiegi ez okertzea espero zuen. Beste herri batzuetan ere jauntxoe k berdin jokatzen zuten, baina ez ziren bi herri haietan bezain garrantzitsuak. Edozein modutan, Azenarik susmatu zuen herritar gehienek ez zituztela jauntxo haiek nahi. Handik aurrera gehienen errespetua eskuratzen eta beste gutxi haien etsaigoa gutxitzen ahaleginduko zen. Bisita haiek egitean, Azenarik herritar oso desberdinak ezagutu zituen. Ansur Martinez, esaterako, bere maizterren prototipoa zen. Bere etxeko nagusia izaki, etxeko bizitzan agintzen zuen. Bestalde, maizter izanda ere, berak erabakitzen zituen laboretan egin beharreko lanak eta baita bere etxeko gizon gazteek egin behar zutena ere. Bere lur propioetan eta animalietan gobernatzen zuen, emazteak etxean bertako martxan egiten zuen bitartean. Neguan, hain zuzen ere, kanpoko lanak ezinezkoak zirenean bestelako lanak egiten zituzten etxe barnean. Etxe hartan, besteetan bezala, etxeko konponketak, ehungintza, artilezko eta larruzko jantziak egiten zituzten. Nolanahi ere, herri haietan artisau gutxi ziren. Arlanzonen herriko petrikilo batek ilea mozteaz gain, haginlariarena egiten zuen eta hezurrak konpontzen zituen. Belar osagile emakume batek ukenduak eta edabeak egiten zituen. Errementari lanak egiten zituen beste batek, baina konponketa errazak baino ez zituen burutzen eta oihalgile batzuk baz iren, baina arropa arruntak egiten zituzten. Beste langile espezializaturik ez zegoen apeza ez bazen. On Zeberio apeza adinekoa zen, onkotea eta eguneroko mezaren bat egiteaz gain pobreekin eta zaharrekin aritzen zen gehienetan. Adineko andreak pozik zir en harekin, orokorrean herritak guztiak bezala. Ordura arte harreman gutxi izan zuen jaun berriarekin, hasiera bateko aurkezpena eta igandeetako meza ondoko agurrak baino ez. Jaunak solasaldi batean herriko premiaz eta elizarenaz galdetu zionean hitz egind akoagatik elizaren konponketa batzuk eta behartsuenen egoera laguntzeko diru emate bat izan zen; halarik ere, jaun izendatzetik denbora gutxian ez zuten harremana sakondu, aukera faltagatik. Aurrerantzean, Azenari gehiagotan egonen zen berarekin, baina ber ak baino gehiago Gailak ezagutuko zuen, pobreak laguntzean. Egun haietan, beraz, jende asko eta desberdina ezagutu zuen jaun gazteak. Batzuetan hango jendeaz edo sozietateaz bitxikeriak ezagutu zituen. Zalduendon, maizter familia baten lurretan bisitan, etxeko tresneriak eta animaliak ikuskatu ondorenean aitona zahar batekin sagardo bat edaten ari zen. Batbatean gizon zaharrak aipatu zuena deigarria egin zitzaion Azenariri. –... Zugarrosekoak beti izan gara burugogorrak. –Azenarik galdetu zion izenagatik . Behin edo behin antzekoa entzuna zuen baina ez zuen galdetzeko aukerarik izan. –Zergatik aipatu duzu “zugarros”? –Horrela deitzen baikintuzten ingurukoek. Zugar asko dagoelako inguruan. Beste batzuek diote gure eskualdeko behi eta behorrek joare berezi handiak eramateagatik dugula izena, baina nik uste dut zuhaitz hori ugaria izateagatik dela. –Oso interesgarria da kontatu duzuna. Beste batean, Azenarik eta enparauek Burgosera egin zuten egonaldi batean merkatua zegoen plaza nagusian solas bat entzun zuten. Gizon batek beste bati hitz egin bitartean “ Minaya ”deitzen zion behin eta berriz. Bere izena izango zela pentsatu zuen Azenarik, baina besteak ere Minaya deitzen zion aurrekoari. Horrek harritu zuen. Mendori galdetu zion: “ Minaya ”k, mi anaia erran nahi zuen. Gaztelauek hitz batzuk edo adiera batzuk erabiltzen zituzten erdi euskaraz. Baskoi jatorriko biztanleek erdaldunez inguratuta zeudenean ere, euskal hitz solteak eta esamoldeak erabiltzen zituzten. Nahiz eta txikia izan, eragina nabari zen euskarazko esamolde batzuk eta hitzak entzuten baitziren baita Burgos bezalako hiri erdaldun batean ere. Gaztela ekialdea euskaraduna zen, mendebaldean Leongo eragina ere handia zen; hala ere, Pisuergaraino eta ekialdeko zonalde zabal ba tera nabari zen euskaldun askok populatua zela. Negu hartan atseden baten ondoren, elurte handia izan zuten otsaila osoan. Lau aste haietan Arlanzonetik ia atera gabe egon ziren. Denbora hartan ongi bizi izan ziren ezeren falta izan gabe. Muino hartan haizea gehiago nabaritzen zen arren, hiru etxeetan nahiko egur, ur eta janari izan zuten eta bertan eta ondoko eskortako animaliek ere ez zuten ezer behar. Azenarik momentuz bizitokitzat hartu zuen etxean hiru zaldunak, hiru mutilak eta neska zerbitzariak Urrakaren zaintzapean ongi eta gustura egon ziren, beste bi etxeetan administratzaileek eta morroiek neguko lan gutxi batzuk betetzen zituzten bitartean. Hiru gerlariek, Azenari, Otsoa eta Txomin, goizero borrokak eta arma guztietan praktikak egiten zituz ten, ariketa fisikoak eta tartean herri osorako egur mordoak ebaki zituzten aizkoraz. Mutikoak haien aginduetara ziren edozertarako, bereziki zaldiak zaintzeko. Emakumeek, leku guztietan bezala, gehienetan lan aspergarriak, garbiketak eta otorduak prestatz en zituzten. Eskerrak gizonen gainetik etxeko gauzetan agintzen zutenak haiek ziren. Jendarte hartan, orokorrean, etxeetan matriarkek agindu egiten zuten eta beste emakumeek lagunduz betetzen zituzten eginkizunak, behar bazen gizonak kanpoko eginbeharretar a erauziz. Martxo hasieran eguraldi hobetze batean, Azenari, bi laguntzaileak eta beti haiekin ibiltzen ziren bi mutilak, Jakue eta Joan, Okara joan ziren andregaiaren familia Burgosera eramateko. Burgoseko etxea antolatu nahi zuten. Orduan Okako familia bat eraman zuten beraiekin jauregian zaindari eta zerbitzari lanetan uzteko. Jaun Garziaren konfiantzazkoak ziren. Okakoak izateaz gain, familia zuten hirian. Aurrekoetan bezala itxurakeriagatik Azenari Mendorenean gelditu zen. Ezteietarako prestatuta utzi nahi zuten etxea. Bereziki ohorezko gonbidatuentzako gelak hornitu zituzten, altzariz eta oihalez. Sukaldea jende askori jaten emateko moduan utzi nahi zuten. Berriki hara eramandako familiak baratzak eta eskortak prestatu behar zituen, bere momentuan jan ari nahikoa izateko, haragirako animaliak besteak beste. Azenarik eta jaun Garziak, konde eta familiari ezteietarako gonbidapen ofiziala egin zieten. Berdin egin behar zuten nobleziako familia askorekin. Kondeak mastin arrazako zakurkume batzuk oparitu na hi zizkien eta suhiak eta aitaginarrebak eskertu zizkioten. Hurrengo egunean, jauregian sei kume eta ama jaso zituzten. Txakurrak eta ama ilaje argi samarrekoak ziren. Mastin handia zen ama eta halaxekoak izango ziren kumeak. Jaun Garziak eta Azenarik mait e zituzten zakur zaintzaile handi haiek. Apiril bukaeran, itzuli ziren Juarros eta Okara. Azenari herriz herri ibili zen jendearen ongizateaz arduratuta, baina baita gerlariak ezagutzeko eta zituzten armak ikuskatzeko ere. Maiatzaren hasieran elkartu beha r ziren juarrostarrak Arlanzon herriaren ondoan, baina lehenago armak eta armadurak ongi zituztela segurtatu behar zuen Azenarik. Juarroseko iparraldeko herrietatik hasi zen eginkizun hura betetzen. Zerraton eta Arraiatik hasita Piedrahita de Juarrosen elk artu zituen bertako gerlariak. Herri haietan hirurogei bat etxe ziren, gehien gehienak nahiz eta pobreak izan nekazari libreak ziren, eta gerlari bat bidali behar zuten, janaria eta guzti, udako kanpainan berrogei egunez parte hartzeko. Diferentzia zen bat zuek zaldia zutela eta horregatik harrapatutako ondasunetatik bikoitza jasotzen zutela. Armadura astuna eramanez gero, lau aldiz harrapakin gehiago jasotzen zuten. Piedrahitan hirurogeita bi gerlari elkartu ziren, gehienak gazteak eta oinezkoak eta hamar z aldun. Berdintsu gertatu zen hurrengo herrietan eta Hiniestran bertakoak, Kintanillakoak eta Kolinakoak elkartu ziren ohitura zutenez, beste hirurogei bat oinezko osatuz. Baina herri haietako gerlari batzuek armak egoera txarretan zituzten eta zaldunak ez ziren agertu. Egoera txarrean zeuden armak hartu eta Azenarik hurrengo asteetan Arlanzonen arma haien ordez onak ordezkatzeko aukera eman zien. Arlanzoneko errementariari eta Galardeko arku gezi egileari laguntza eskatu behar izan zien. Inguru hartako zaldunek erran zioten ez zutela Azenari jauntzat hartu behar. Arlanzoneko jaunak aurrera jarraitu zuen hurrengo herrietara. Agesen, Santovenian eta villamorikon arazo gutxiago izan zituen. Atapuerca herria aspaldian Juarrosekoa bazen ere, orduan jauntxoak nagu si ziren herri erdaldundu samar independentea zen. Bere herriak, Zalduendo, Galarde, Villasur, Urrez, Urkiza eta Arlanzon, bukaerarako utzi zituen; Kuebas, Kuzkurrita, Santa Kruz, Mozonzillo eta Brievako herrietan arazorik gabe jarraitzeko. San Adrian eta Ibeaseko gerlariekin lehen baino hobeki joan zitzaion, lehen kontran zituen sei jauntxoetatik hiru baino ez baitziren falta, Tiberio Ferriz, Amando Gomiz, Ibeaseko kapitaina eta Albaro Yañez Begiokerra. Gainerakoekin maiatzerako geratu ziren Arlanzonen leh enengo maniobrak egiteko. Otsoa martxoan joan zen Uhartera, gelditu ziren bezala, handik gerlariak eramateko, baina esku hutsik itzuli zen. Ez zuen inor prest aurkitu eta ez zen ausartu inor animatzera, Uharteko gazteak beren familia eta lagune kin hobeki egongo zirelakoan. Dena den, errementari bat eraman zuen Iruñerritik, mutua izateagatik Mutu deitzen zutena, umezurtz eta seme bakarra, langile ona izan arren nagusiak gaizki tratatzen zuena. Apirilean Joanes agertu zen. Azenarik eskatu zi on bezala, ardiak, zaldiak eta gerlariak ekarri zituen Osmatik. Arlanzoneko bidean ardi gehiago erosi zuen eta heldu zenean saltzeko arkumeez gain bost mila bat ardi bildu zituen. Ezkerro eta Zebedeo ere agertu ziren hasierako behorrak eta beste seiak eram anez. Ardiak Urrezera eraman eta zaldiak Arlanzoneko eskortan sartu zituzten. Joanesek bere laguna besarkatu ondoren, lau zaldun, lau oinezko, zortzi artzain eta artzainen burua zena aurkeztu zizkion. Denak inguruko euskaldunak eta Joanesen esanetan gerlar i eta pertsona onak. Azken egunetan presaka eraiki zuten txabola batean sartu zituzten gizonak. Handik aurrera zaintzak eta arma praktikak egingo zituzten. Egurrezko dorre batean gizon bat jarriko zuten handik aurrera. Azenari gustura zegoen konfiantzazko lagunez inguratuta. Otsoa txikitako lagun mina bazen, Txomin eta Joanes ere lagunak ziren. Lagun haiek, oinezkoen kapitaina, ezkutaria eta Joanes eta gerlari zaldunen burua izango ziren. Gainera, zaldun batzuk izaten zituen ondoan, behar izanez gero herrie tara laguntza azkar bidaltzeko. Une hartan Azenariren kezka Juarroseko gerlariak trebatzea zen. Herri desberdinetako zaldunekin hitz egin zuen gerlarien buruak izendatzeko. Horretaz gain Azenarik dorretxean beste zaldun batzuk behar zituenez, Juarroseko z aldunei eskatu zien eskualdeko familia oneko gazteak gomendatzeko. Horrela Juarroseko zaldun taldekoen laguntza gehiago lortu zuen. Egun batzuetan zaldi eta arma praktikak egin zituzten Osmatik etorri berriekin eta juarrostar gazteekin. Azenarik egiaztatu zuen Joanesen zaldunen trebezia eta baita hamar gazteren ahalmena, esperientzia gehiegirik ez bazuten ere. Bi gazte gehiago hartu zituen oinezko bezala, zalditan txarrak zirelako eta beste bat etxera bidali zuen, gerlari eta arma kide txarra izateagatik. A zkenik Azenariren maizterren familietatik beste gazte batzuk hartu zituen zaintzak egiteko. Arlanzonen, orduko dorretxea bukatu gabe ere, berrogei bat pertsona bizi ziren eraikitzen ari zen itxitura haietan, gerlariak gehienak. Oinezkoek dorrean eta sarrer an guardia egiten zuten eta zaldunak prest ziren edozein lekutan laguntza emateko eta juarroseko gerlariei Azenariren aginduak eta mezuak eramateko. Apirileko igandeetan praktikak egin zituzten zaldunekin. Horrela maiatzerako zaldunek bazekiten mugimendua k elkarrekin egiten. Lantzariek bi taldetan egurrezko lantza eta ezpatekin praktikatu zuten eta arkulariek ere trebezia erakutsi zuten. Maiatzeko azken igandean, gerlariek beraiek erabaki zuten zein ziren beraien buruak. Hamarnako sistema erabilita, oinezk o, zaldun eta arkularien buruekin elkartu ziren maniobrak bukatu zirenean. Azenariren gerlari buruek koordinatu behar zituzten taldeak. Eguraldi onarekin Arlanzoneko muinoan obrak aurrera eramaten jarraitu zuten. Neguan martxa oso handia izan gabe, mat erialak biltzen eta erretako dorretxetik harriak berreskuratzen ibili ziren langile batzuk. Orduan, otsoen beldurrik gabe enborrezko hesi batzuk erretiratu eta harrizkoak egiten hasi ziren. Ezin zuten dena batera egin, baina Mateo eraikitzaileak udaldian, hurrengo negua bitartean, zortzi bat hilabeteetan harresiak hasi, biltegi handi bat, gerlarientzako bizitokia, jauregia eta sukaldea egin nahi zituen hirurogei langileren laguntzaz. Hurrengo urtean beste etxebizitzak, biltegiak, ukuiluak eta dorre nagusia eraikiz gaztelua erabat osatuta geratuko zen. Edonola ere, hurrengo urrirako ezteietarako etxearen alde gehienak erabiltzeko moduan utzi nahi zituen eraikitzaileak. Hala eta guztiz ere, han ezin izanen zituzten ezteiak ospatu. Erreka ondoan Burgosetik ekar riko zituzten kanpadendak erabiliko zituzten jendea erosoago egoteko. Aurreko urtean erositako lehenengo behorrek Tximista eta Beleren moxalak izan zituzten Osman eta orduan hilabete gutxiko animalia ederrak ziren. Bi “Tximist” eta hiru “Bele” txik i eta eder ziren. Azenarik pentsatu zuen kondearentzat, lehengusu txikiarentzat eta errege gaztearentzat zaldi bana zuela. Pozik egin zituen moxal arrekin lehenengo hezte ariketak. Behor txikiak behortegian geldituko ziren. Konturatu gabe zailtasunez zail tasun hilabete gutxitan Azenarik lortu zuen alkaide eta epaile bezala komunitatea kudeatzea. Garai anaien laguntzaz zerga bilketa eta uztak jasoko zituzten hilabete gutxitan eta epaiketak ospatzeko, gaztelu aldean obretan ari zirenez, denda handi bat jarri zuen herriko atariaren ondoan. Maiatzaren erdian igande batean Juarroseko gerlariak elkartu ziren estreinakoz denak batera, Arlanzoneko lugorri batean, mendi maldetan herritarrak eta bisitariak begira zituztela. Apezak meza ospatu zuen denontzat. Meza bukatutakoan, sei jauntxo eta beren gerlarien faltan, laurogeita hamasei zaldun agertu ziren, haietatik hamar zalduneria astunekoak eta besteak arinekoak, lantzak, xabalinak eta ezpatak erabiltzen zituztenak. Ehunka oinezkoetatik, gehienak lantza, ezkutu eta ezpatekin agertu ziren eta besteak arkulariak ziren. Zalduneria astunekoek bi taldetan karga batzuk egin zituzten, egurrezko lantza handi gogorrekin eta gero egurrezko ezpatekin. Bitartean, zalduneria arinekoek maniobra batzuk egin zituzten itu edo dia na batzuetan xabalinak jaurtikiz. Azenarik Joanesi eskatu zion zaldunak itzuli luze bat egitera eramateko, berak lantzari eta arkulariekin praktika batzuk egin ahal izateko. Ordutan ibili ziren ariketak behin eta berriz egiten, talde desberdinek koordinazi oa hobetu beharrean. Bukatzeko, itzuli zirenean, zaldun astunek eta arinek karga desberdinetan eraso zituzten panpina batzuk eta arkulariek eta lantzadunak ere beren trebetasuna erakutsi zuten. Eguerdian, gerlariek errekan garbitu eta garbitu egin zituzte n zauriak. Bakarrik hiru gazte zauritu ziren kolpe eta harramazka baino larritasun gehiagorekin: bati orkatila bihurritu zitzaion, beste bati besoa atera zioten eta hirugarrenari kolpe handia eman zioten buruan. Gerlariek bazkari handia egin zuten erreka o ndoan. Herritarrek eta Juarroseko beste herrietatik etorritakoek zoriondu zituzten. Agintariek –Azenari, Otsoa eta Joanes –, alkateekin eta gerlari buruekin bazkaldu zuten egurrezko mahai batean. Giro onean egindako maniobrak komentatu zituzten. Denen ustea n bi zaldun taldeak oso ongi aritu ziren. Azenarik gaizki utzi gabe eta modu onez, esan zien hobeki egiten ahal zutela. Haietako batzuek gogoratu zuten Jalonen Azenarik berbereak urrun mantendu ahal izan zituela eta ziur ziren denbora gutxian zaldun trebea k izango zirela. Gero, lantzarien portaera komentatu zuten. Batzuen balentriak eta gaizki eginak kasuaren arabera goraipatu edota kritikatu zituzten. Giro onean, ardoak lagunduta ere, hurrengo igandean hobekuntzak lortuko zituztelakoan eta zaurituen egoera ez zela larria jakinda, pozik itzuli ziren taldeka beren herrietara. Azenarik bere gerra gizonekin komentatu zuen egindakoa. Nahiz eta kapo edo gerlari buruen aurrean beraien lana goraipatu, benetan askoz hobeki egiten ahal zutela iruditzen zitzaion bera ri. Azenarik oso garbi zuen edozein borrokaren eta baita gerraren helburua pertsonak eta gerlariak onik ateratzea eta ongi bukatzea zela, borroka irabaztea baino gehiago. Indar neurketa azkarra eta ahalik eta hobekien burutzea zen lortu beharrekoa eta ez p ertsonak akabatzea eta gauzak suntsitzea. Horregatik bere praktikekin garaipen garbi eta azkarra inposatu nahi zuen, gizonak onik ateratzeko. –Uste dut oso motel ibili direla maniobretan. –Otsoari eta Joanesi ez zitzaien iruditu hain gaizki egin zutenik. Bigarrenak adierazi zion bere irudipena. –Azenari, gehiegi eskatzen diezu lehenengo maniobrak izateko. Ados nago zaldunen trebetasuna ezin dela konparatu pasa zen udako zalduneriarekin, baina zenbait igandetan lortuko dute. –Arrazoi duzue neurri bate an. Musulmanen arku laburrak zaldun arinek erabiltzea litzateke hoberena –Otsoak zalantzan jarri zuen ideia. –Azenari, buruan sartu zaizun ideia hori ez duzu aurten lortuko, denbora gutxian zuk eta Joanesek lortuko duzue, baina ez aurten. –Hala espero du t –pixka batean gelditu zen Otsoari begira eta hari zuzendu zitzaion –. Otsoa, gustura nabaritu zaitut oinezkoekin. Zein kapo iruditzen zaizu izan ahal dela oinezkoen buru, zure laguntzailea? –Ez dakit. Oraingoz bi edo hiru nabaritu ditut oinezkoak zuzendu ahal dituztenak. Martin Ansurez, Ansur Martinezen semea kementsua da. Bestela, Galardeko Luze ere ona da gizonak zuzentzen. –Ongi da. –Azenarik bazekien arrazoia zutela. Joani ardoz edalontziak betetzeko eskatu zion. Maiatzean eta ekain ean sei zazpi aldiz elkartu zituzten gerlariak. Gero eta hobeki aritzen ziren oinezkoak zein zaldunak. Arku laburrak ere erabili zituzten zaldietatik, baina musulmanen arku onak behar zituzten. Azenarik Habusi eskatu zion arku haiek bidaltzeko. Denbora h arrapaladan pasa zen. Azenarik bere eginkizunak zirela eta, ez zuen denbora gehiegirik zalditan lasai ibiltzeko. Zaldiei eta bereziki Moxalei kasu egiten zien eta Ezkerro, Zebedeo eta Jakuerekin hezte ariketetan aritzen zen ahal zuenean. Zalditan ateratzen zirenean ez zen bakarrik lasterketaz gozatzeko, bere menpeko zaldun berriekin trebatze ariketak egiteko baizik eta gehienetan aprobetxatzen zuen lurrak edo Juarroseko herriak bisitatzeko. Udaberri bukaera eta uda hasiera hartan behin baino gehiagotan Okar a andregaia eta familia bisitatzera joan nahi zuenean sortzen zen arazoren bat atzeratzera behartzen zuena. Igande bakar batean joan ahal izan zen Okara bisitan, maiatzaren azken igandean. Ekainaren erdian Gaila eta gurasoak agertu ziren Arlanzonen Burgo sera bidean. Jauregia ia prest zegoen ezteietarako, baina Gailak aitzakia ona zuen gaia zela eta, Arlanzonetik pasatzeko. Andere Maddalenek eta jaun Garziak gustura lagundu zioten alabari eginkizun hartan. Bide batez, Arlanzoneko dorretxearen eraikuntza prozesua jarraitzen ahal zuten. Azenarik Andre Maddaleni esmeralda eta urrezko lepoko eta belarritakoak oparitu zizkionean emakumerik zoriontsuena sentitu zela erran zion, begi keinua egiten zion bitartean. Alaba modu onean ezkontzeagatik ala bitxiengatik ot e zen gehiegi zehaztu gabe. Gailari obrak mantso ari zirela iruditu zitzaion. Hiru hilabete eskasetan oinarri sendoak, soto handia eta beheko pisuko horma sendoak baino ez ziren ikusten. Hura ez zen pisu nagusia, ukuilu eta hornitegia baizik eta Gailak are to nagusia eta gelak ikusteko irrikitan zegoen. Azenariri obraren martxari buruz galdetu egin zion gauza bati edo beste bati buruz. –Azenari, nolako areto izango dugu? Noizko ikusi ahal izango dugu? –Hemendik lau hilabete eskasera, dorrea izan ezik bukatu ta egongo da –Gailak neskato baten begirada eta galderak egiten zituen, hain liluratuta zegoen bere ezkontza eta bizi berriarekin. –Azenari, nolakoa izango da saloi nagusia? –errepikatu zuen berriro –. Eta gure gela? –Saloian ehun pertsona baino gehiago sartuko dira ongi eta gure gela, argia, handia eta ederra. Baina, zuk egingo duzu ederragoa! –Zein lositxeroa zaren! –Azenarik irribarre maltzurra egin zuen eta Gailak sumatu zuen broma edo zerbait ezkutatzen ari zela –. Azeri, Azeri ... Zer duzu buruan? –Ez ezer txarrik. Zuk ederragoa egingo duzu, baina pentsatu behar duzu zer jarri paretetan, altzariak eta edergailuak. Emango dizut dirua Burgosen erosteko. –Ai Azenari, zein azeri zaren! Handik gutxira abiatzeko aginduak eman zizkieten. Uztailaren ha sieran abiatuko ziren Burgosetik kanpaina egitera eta gurdiak, mandoak, janaria eta horniketak prestatuta izan behar zituzten. Lan horiekin eta zerealen uztaren esperoan, asteak are azkarrago pasa ziren. Uztailaren hasieran uztak jasotzen ari ziren herrita rrak. Gerlariak izango zirenak ere langintza hartan aritu ziren. Hilaren zazpian azkenekoz egin zituzten maniobrak. Nahiko gustura ziren guztiak eta festa handia egin zuten Arlanzonen, uztaren bilketa eta gerlarien despedidako festa. Hurrengo goizean abiat u ziren, Burgosetik pasa eta Arlanzon errekatik hego mendebaldera Pisuerga jarraitu zuten. Hiru egunetan Roa eta Duero pasa zituzten eta bi taldetan banatu ziren, Eresma eta Adaja erreken ibarretatik gora, hegoaldera. Talde bakoitzean, aurretik zaldun arin ak joaten ziren, oinezkoak arkularien babespean gero eta zaldun astun batzuk atzetik. Azenariri, juarrostar eta Gaztela ekialdeko Bureba inguruko zaldunekin elkartuta, Eresma bailaratik abiatzea tokatu zitzaion. Lau egun gehiagotan heldu ziren Guadarrama mendizerraren magaletara. Segovian, orduan biztanlerik gabeko aspaldiko hiri erromatarrean gelditu ziren. Hiri hondarren artean ubide monumental arkodun altua eta erdi eroritako anfiteatroa ikusi ahal izan zuten. Ez ziren Toledoko taifako lurretan sartuko. Mendien bitartean inorenak ez ziren lurrak zeuden, aspaldian Gaztelak eta Leonek kolonizatu nahi zituztenak. Ez zuten Toledoko gerlaririk topatu ibilaldi osoan eta begiraleak zaintza lekuetan utzita, bailaran zehar hainbat herri populatu egin behar zuten. Berdin egin zuten Adajaren ibarrean. Kondearen helburua, Riaza, Duraton, Cega, Eresma eta Adaja bailaretan herriak populatzea eta defentsa dorreak uztea zen. Riaza eta Duratonekoak nahiko seguruak ziren eta orduan Cega, Eresma eta Adajan gauza bera egin n ahi zuten. Musulmanen erasoez nahiko babestuta, armadako gizon gehienekin Navas izeneko herriska desberdin batzuk hesitu zituzten, haien artean errekaren izenak erabiltzen zituzten bereizteko. Bernardos, Yanguas de Eresma eta Segovia ondoko Zamarramala ize neko herrietan ere jende gehiago bildu zen. Gerlarien atzetik herrietara bizitzera zetozenak agertu ziren. Voltoya errekaren ibarrean ere herri batzuk babestu zituzten. Nieva herrian egurrezko dorre altu bat eta hesiak eraiki zituzten. Azenari eta Joanes J uarroseko zaldunekin eta beste herrietakoekin prest ziren erasoei aurre egiteko; Otsoa, Luze eta Martin Ansurez oinezkoekin herrietan lanean ziren bitartean. Azenari, Mendorekin bat eginez, bostehun bat zaldizkoekin mendialdean zonaldea zaintzen ari zenea n begirale bat agertu zitzaien erratera berrehun bat zaldun musulmandar Voltoya ibarrean barrena erdi ezkutuan jaisten ari zirela. Azenari bere bailarako zaldunekin gelditzera abiatu zen, badaezpada ere Mendo zaintza lanetan utziz. Zaldunik arinenak aurret ik bidaliz trosta bizian jo zuten bailaran barrena. Handik bi ordutara esploratzaile bat agertu zen mairuak legoa erdira zeudela errateko. Deskantsu txiki bat eman zieten zaldiei, beraiek armak prestatzen zituzten bitartean. Hasteko xabalinekin eraso eging o zituzten eta arkulariek jarraituko zuten. Azkar egin zuten erasoa eta herri baten ondoan ezustean harrapatu zituzten etsaiak. Gehienak zauritu zituzten jaurtitako armekin. Askok egin zuten ihes beren lurretara bueltan. Herritarrek heroi bezala hartu zitu zten eta herriari Voltoyako Juarros izena jarri behar ziotela erran zieten. Gero jakin zutenez musulmanek beste eraso pare bat egin zuten Cega eta Adaja bailaretan, haietan kalte piska bat eginez. Dena den, bailara haietan populaketek aurrera egin zuten. Abuztuaren 25ean armada gehiena itzuliko zen eta kondearen gerlariak baino ez ziren zaintzan geratuko. Herritar arruntek berrogei egunez egin behar zuten zerbitzu. Mantenua eta bestelako gastuak beraien kabuz egin behar zituzten. Kanpaina luzatuz gero, ko ndeak jateko eman eta ordaindu behar zien mailen arabera. Uda hartan harrapakinik egin ez zutenez ez zuten ezer eramateko. Jauntxo batzuek lur onak kolonizatuko zituzten zerbitzari batzuekin eta familia osoek ere lurrak lortuko zituzten dohainik, zenbait u rtez zergarik ordaindu behar izan gabe. Abantailak handiak ziren, desabantailak ere bai. Muga ondoan ziren eta musulmanek edozein momentutan eraso egin ahal zieten. Benetan lurralde arriskutsua hura! Azenarik beste hilabete luzez gelditu behar zuen zonald ean kondeak eskatu zion bezala. Juarrostarrak itzuliko ziren eta berak, Txomin, Joanes eta bere etxeko hamar zaldunekin jarraitu behar zuen mugaldea zaintzen. Ez zuten ezer lortuko horren ordez, arrazoia zen besterik gabe Azenarik esker oneko izan behar zu ela izendapen eta emandako maila sozialez baino tituluarengatik. Dena den, jaun gazteari imajina bat zetorkion burura. Azenarik Gredoseko behortegiak zituen gogoan. Gredosen zaldi arabiarrak, berbereak eta nahasiak izaten zituzten. Ez ziren kristauen artea n erabiltzen ziren mendiko zaldi txiki gogorrak edo zaldun armaduradun astunak eramateko zaldi handikoteak. Jendarte musulmanean zaldi azkar eta arinak nahiago zituzten, lautadetan lasterketak egiteko, paseatzeko, ehiza edo gerrarako. Zaldirik dotore eta e derrenak ziren. Gredoseko behor taldeak ez zeuden oso urrun eta ona izango zen behor aukeratu batzuk eskuratzea. Derrigorrezko egonaldia aprobetxatzeko modua izango zen. Gredosera zaldi bila joateko ideia kondeari adieraztea pentsatu zuen Azenarik. Behor aukeratu batzuk lortu ahal zituzten. Segovia ondoko kanpamenduan topatu zuen kondea. Honek harrera ona egin zion. –Azenari, ongi etorri! Nirekin mintzatu behar duzula diote. Arazorik al duzu? –Mila esker jauna. Ez. Ez dago arazorik. Proposamen bat egin et a baimena eskatu bahar dizut. –Jakin minez nauzu. Zer da proposatu nahi didazuna? –Gredosen al Andaluseko behortegirik onenak izaten dira udaldian. Nik behor aukeratu batzuk hartuko nituzke hazkuntzan aritzeko. Gainera Juarroseko zalduneria indartuko genuke. Oinezko gazteak zaldun on bihurtu nahi ditut... –Ongi iruditzen zait eta ados nago harrapaketa neurtua bada. Ez ditugu Toledoko handikiak haserretu behar, behortegiak deseginez. Hala ere, nik ez dut hazkuntzarako behorrik nahi. Nire part ea zaldi arretan emango didazue. –Lasai jauna, berrehun bat zaldi lapurtuko ditugu. Niretzako behorrak izan ezik gainerako gehien gehienak zaldiko arrak hartuko ditugu zuretzat eta lagunduko didatenentzat. Juarroseko gerlariei plana azaldu zienean Azenarik uste zuen gazte gehiagok parte hartu nahi izango zuela eta boluntarioak aukeratzeko arazo izango zuela. Zaldi bat lortzea ez omen zen nahikoa sari gerlarien ustez. Gerlariak nekatuta zeuden kanpaina hartan izandako lanengatik eta ziur asko etxean behar zituzten, garia jotzeko. Hasierako boluntario eskasak handitu zituen batzuekin eta besteekin hitz eginez. Bere menpeko maizterren semeen artean arrakasta pixka bat gehiago lortu zuen azkenean eta bere zaldunekin batera, beste hamasei zaldun e ta berrogeita hamar oinezko elkartu ahal izan zituzten. Juarroseko beste gerlariak etxera bueltan abiatu ziren Otsoa eta Martinen gidaritzapean. Abuztuaren 25ean Gredoserako bidea hartu zuten. Zonaldera heldu aurretik, ezkutatuz eta nabarituak izan gabe mu gitu ziren. Esploratzaileek ikusi zutenez behortegi guztiak han zeuden. Zaldi taldeak lasai zeuden eta zaindariek ez zuten erasorik espero, ez baitzituzten inguruan gerlariak sumatu. Ardiak eta behiak aparte, hogei bat behortegi handi eta txiki ikuskatu zi tuzten. Gutxienez bi mila behor, beste hainbeste moxal eta ehunka zaldiko kontatu zituztela erran zieten. Zaldi bakoitzaren gainean, bi gizon eramanda hurbildu ziren goiko larre haietara. Gainerakoek atzetik jarraitu zituzten Gredoseko irteeran zain geldit zeko. Dena den, zaldiak eta gizonak ezkutuan geratu ziren pinudi batean, Azenari eta Txomin bi esploratzailerekin bi gautan behor taldeak berriro ikuskatzen zituzten bitartean. Hobe zen kontu handiz gauzatzea. Behor batzuen bila joan ziren zuzenean. Azenar ik Toledoko banu Yaisen zaldiak bilatu zituen. Urte batzuk lehenago Leongo lurren kontrako razzia batean mendi larre haietatik pasatzean animalia batzuek harritu zuten. Banu Yais Toledoko familia arabiar aristokratikoarenak ziren. Aurreko batean, zortzi ba t urte lehenago ikusi zituenean erran zioten yaistarrek bost behor talde zituztela, bakoitza ehun bat behorrez osatua, odol hari desberdinak mantentzeko. Haietako talde bat berbere arrazakoa zen, al Mundhir zaldiaren odol harikoak, zaldi haren hazitarako b iloben moxal eta zaldikoak zituenak. Beste taldeekin batera urtero bostehun bat moxal izaten zituzten. Behor tale haiek Gredoseko ipar mendebaldean ziren, Tormes ibarretik parean, Gredoseko mendi altuenen ipar maldetan, larrerik goxoenetan. Azenarik ez zu en banu yaistarrak gehiegi haserretzea nahi eta horregatik berrogei behor eta beren moxal arrak baino ez zizkien kenduko, hori bai denak al Mundhirren odolekoak. Hazitarako ar batzuk gehiago ere aukeratu zituen. Hiru bailara zabal haietan milaka zaldi, ard i eta behi zeuden. Animalien zaindariak kontrolatu zituzten. Inguru hartako mendi bortuak ere beraien zaintzan izan behar zituzten. Harrapatuko zituzten beste taldeetako zaldiko, idisko eta txekorrak hautatu zituzten. Azenari gizonen bila joan zen. Juarros tarrek beste gau oso bat behar izan zuten erasoa prestatzeko. Goizaldean zaldizainak harrapatu eta lotu zituzten. Goizean lagun batzuek bizkarrak ongi zainduta, lasai aukeratu eta eraman zituzten zaldiak. Gainera, beste behor taldeetatik ia ehun eta hiruro gei moxal eta hirurehun bat txekor gehiago eraman zituzten arin baina lasai. Batzuk jango zituzten denen ospakizunetan hurrengo hilabetean. Atzean gelditu ziren gizonek zaldizainak askatu eta beldurtu ondoren, animalien aztarnak ezabatu zituzten. Juarrosta rrek beren lurretara eraman zituzten zaldiak eta beste animaliak. Nolanahi ere, Azenari eta bere etxeko zaldunak irailaren bukaera arte zaintza lanetan aritu ziren. Egunero itzuli bat egiten zuten Eresma errekaren iturri inguruetan. Hamalau zaldunak bi dendetan sartzen ziren, Jakuek eta Joanek mandoetan garraiatu zituztenak. Taldeko guztiak gustura ibili ziren eginkizun haietan. Gazteak ziren eta zamalkadak, zalditan ibilaldi azkarrak, gustukoak zituzten. Mendialdeko begirale eta esploratzaileek ematen zie ten lasaitasuna aprobetxatzen zuten tarteka ehiza egiteko. Baso haien artean gustura pasa zuten uda. 1015eko uda hartan itun berezi bat gauzatu zuten Sancho Garcia Gaztelako kondeak eta Ramon Borrell Barcelonakoak. Lehenaren alabak, Sancha, eta bigarrenaren semeak, Berenguer Ramon, ezkontza ituna egingo zuten. Bi ezkongaiak tartean haurrak ziren eta orduko bost sei urte igaroko ziren ezteiak ospatu baino lehen. Berezitasuna, ordurarteko ezkutuko aitabitxia izan zen. Al Mundhir ibn Yahya tuchi biak, Zaragozako emirrak, bere hiriburua eskaini zien ituna gauzatzeko eta sinatzeko. Are gehiago, al Mundhirrek anfitrioi bezala bi kondeak berarekin Baskoniako Antso Gartzesen kontrako itun bihurtu nahi zuen ezkontza ituna. Are bitxiagoa izan zen Tutera n gertatu zena. Sancho Garcia hiriaren ondotik pasatzen ari zenean bertako biztanleek geldiarazi nahi izan zuten Gaztelako kondea, Antso baskoien erregearen kontrako ituna eragozteko. Nonbait baskoi sentitzen ziren eta beren emirraren desioen kontra ez zut en kondea pasatzen utzi nahi. Sancho Garciak bere zaldunak bidali zituen bultzaka jende hesia desegiteko eta bidaia jarraitu ahal izateko. Behin Zaragozan al Mundhirren babespean bi kondeek beren alaba eta semearen ezkontza ituna sinatu zuten, bestelako he lbururik kontuan izan gabe. Zaragozako emirrak, dena den, itxura gorde nahi izan zuen, sinaketa berarekiko adiskidantza eta itun bilera izan balitz bezala. Azenari eta lagunak irailaren hamaseian Juarrosera abiatu ziren. Arlanzonera bidean Burgosen geldi tu ziren, gauak harrapatu baitzituen. Jauregia prest zegoen ezteietako ospakizunetarako. Hurrengo egunean Arlanzonera hurbildu zirenean ongi hartu zituzten herritarrek. Azenarik eskertu eta agur egin zien, baina nekatuta zeudelako aitzakian etxe gotorrera mugitu ziren. Egurrezko hesiak pasa ondoren etxekoek harrera beroa egin zieten. Han ziren Kasilda eta Emilio; Erramun, Marko eta Brizia; Urraka eta Lore; Otsoa ere jauregiko beheko atetik atera zen. Joanes kanpoan zen, Zerratonen. Azenarik besarkatu zituen laguna eta Urraka. Beste bizilagunek agurtu zituzten jaun gaztea eta enparauak. Mutil batzuek hamalau zaldunen zaldiak ukuiluetara eramaten lagundu zieten. Zaldunak kuartelean sartu ziren beren oinezko lagunekin elkartzeko. Jakue eta Joan beren zaldiak h artuz bi mutil lagunekin galdu ziren jauregiko ukuiluan. Azenari eta Txomin jauregiko sukaldean sartu ziren Otsoa eta administratzaileekin. Lorek ardoa eta zerbait jateko atera zien mahaira. Azenari, Erramun, Marko eta Briziarekin arratsalderako gelditu ze n eta besteei beren gauzetan jarraitzeko eskatuta, lagunekin gelditu zen kontu kontari. Handik gutxira, Mateo, maisu eraikitzailea agertu zen egindako obrak erakusteko. Jauregia bukatuta zegoen. Azenari, Mateo eta Otsoa saloi handitik bigarren pisuko geletara sartu ziren. Nagusien gela handia zen, Gailak prestatuta, ohe handia, besaulkiak, aulkiak, kutxak, apalak eta armairu landuak hornituta, baita liburutegi bat. Alfonbra, larru eta tapizek beroagoa egiten zuten lekua. Hegoaldean, mikaz eginiko leiho ek argitzen zuten gela. Leiho irekietatik paisaia ederra ikusten zen. Beste gelak eta komunak ikuskatu zituzten eta goiko ganbarara igo ziren. Leiho txikietatik patioa eta inguruak ikus zitezkeen. Han gordeko ziren etxerako hainbat janari eta tresnak. Teil atuko zati bat larruekin zegoen estalita, handik jarraituko baitzuten dorrea eraikitzen. Lehenengo pisuan bi saloiak aparte, haietako bat txikia, altzariak gordetzeko eta pilatzeko bazter bat, itxoin gela, ondoko erakinerako, sukalderako ate bat eta beheko ukuilurako eskailera ikuskatu zituzten. Ukuiluan hogei zaldi sartzen ahal ziren eta hango sabaiaren azpian, goialde batean, animalientzako janaria eta belarrak zituzten. Soto bat ere bazen ardo kupelez beteta. Zulo batzuetatik aireztatzen zen ukuilua. Aze nariri gustatu zitzaion jauregia. Patioa handia zen eta garbi utziko zuten ezteietarako. Patio inguruan, baina bereziki jauregi ondoan eta leihoetan, landare loredunak nabari ziren. Gailaren eskua zen hura. Bestaldean bihitegi handia eta bi solairuko kuart elak zeuden. Ekialdean jauregiaren ondoan, jarraian, sukaldea eta bainuak, etxe berritu gabeak eta dena itxiz, ur aska luze handia eta zalditegi nagusiak. Han sartu zirenean al Mundhir zaldiaren leinuko berrogei behor eta beren moxal arrak ikusi ahal zituz ten leku zabal, aireratu eta ongi hornituan. Ate gotor batetik beheko eskorta eta zelaietara atera zitekeen. Mateo maisuak eraikitze lanen egoera laburtu zion Azenariri. –Azenari, jauregia bukatuta dago, bihitegi nagusia ere bai. Kuartelen alde bat falta da bukatzeko, azken hamabostaldian ukuiluak bukatu behar genituelako. Esan nizun bezala hurrengo urtean, dorrea, bainu eta komunak, bihitegi txikiak, zerbitzarien etxeak eta harresia osatu egingo ditugu. Aurten, negua bitartean, harresien zati bat egingo d ugu eta denbora ez galtzeko beheko eskorta berriak osatuko ditugu. –Azenarik dena gustukoa zuela adierazi zuen jarrera eta irribarrearekin. Jaun gaztea pozik zegoen etxea eta eraikitako guztiarekin. –Ongi da. Mila esker Mateo. Eskertzen dizut zalditegia e gin izana. Oso pozik nago zure lanarekin. –Eskerrik asko. Orain ez bazaizu inporta banoa atseden hartzera. Bazkaldu ondoren, Azenari, Garai anaiekin elkartu zen. Erramunek kontatu zion errentak jaso zituztela eta bihitegiak beteta zeudela. Egun haietan f ruta jasotzen ari ziren eta administratzaileak kanpoko biltegietara joan behar zuen. Beste baterako gelditu ziren lasaiago dena ikuskatzeko. Markok orduan biltegi eta kortetatik itzuli bat eginarazi zion, etxeko martxa ona eta etxerako behar zituzten gauza k erakutsiz. Beheko eskorta zaharretan beste zaldiak, behi batzuk eta oilategi untxitegiak erakutsi zizkion. Zereal, belar eta bestelako barazki pilak ikusi zituzten. Baratzek itxura ona zuten eta soroetan lanketa aprobetxatua nabari zen. Zerbait behar zue n galdetuta, Markok poztasuna erakutsi zuen. –Jauna, oso pozik nago azienda ata lurrek ematen dutenarekin. Ez dugu ezer falta. Izatekotan gure arazoa da gehiegi jaso dugula. Ikusi behar zenituzke Urrezeko artegiak eta behi taldeak. Zerealak, zituak ere sa ldu behar genituzke eta ekarritako behi zekor eta zaldiak banatu behar zenituzke. –Eskerrik asko, zuri ere Marko. Pozik nago garaitarrokin. Otsoari eta Joanesi esango diet Gredoseko gizonei hiru egun barru hona deitzeko. Bihar eta etzi Okara joan behar du t. Txomin, Jakue, Joan eta bi zaldunekin abiatu zen Azenari Okara. Gazteluan sartu zenean Gaila atera zitzaion lasterka. Besarkada eta musu samur baina asegabeak elkarri eman ondoren, jaun Garzia eta andre Maddalen irribarretsu ikusi ahal izan zit uen. Etxekoek agurtu zituzten etorri berriak. Besarkada eta musuak gurutzatu ondoren sartu ziren saloira, eseri eta lasai hitz egitera. Jaun Garziak udako kanpainaz galdetu zion suhiari. –Jakin izan genuen zaldi ederrak ekarri zenituztela. Ikusi nituen eta benetan ederrak dira. Zuek izan zarete kanpainatik zerbait atera duten bakarrak. Noiz egingo dituzue harrapakinen banaketa? –Etzi Arlanzonen egingo dugu. Aita, nire gizonek erran didate nire lurrez eta zaintzaz zenbait aldiz arduratu zarela. Eskertzen di zut. –Ez horregatik seme. –Azenarik Gaila eder eta irribarretsuari eskutik hartuz honela erran zion. –Hain zuzen zaldi horietako batzuk ekarri dizkizuet opari. Ez al dituzue ikusi nahi? –Berriro patiora atera zirenean han ikusi zituzten hiru zaldi eder, zilarrezko zela eta uhaleria zituztenak. Hiru zaldi haiek eta beste gutxi batzuk Azenarik berak hezi zituen Guadarramako maldetan. Gaila oihal urdinak zituenera hurbildu zen. –Hau izugarri ederra da. Hau al da nirea? –Bai. Zure koloreko oihalak jarri dizkiot. Beste hauek zuentzat dira –beste bi zaldiek anaiak ziruditen bata bestea baino pixka bat handiagoa. Jaun andreak zaldiak miresten gelditu ziren. Azenari eta Gaila zaldiez eta munduez ahaztuta, sarrerako eserlekuetan eseri ziren mintzatzeko e ta hurbiltasunaz gozatzeko. Handik ordu batzuetara bazkalondoan azkeneko prestaketez galdetu zien Azenarik. Ia hiru hilabeteetan Azenari kanpainan zen bitartean Gailak eta gurasoek besteak beste Burgoseko jauregia eta Arlanzoneko etxea bizitzeko prestatut a utzi zituzten, Azenarik bi lekuetan egiaztatu zuen bezala. Egindako erosketak eta prestaketak adierazi zizkioten. Azenariri gehien interesatzen zitzaiona, eztei eguneko antolaketak eta Arlanzoneko festakoak jakitea zen. Gailak kontatu zion nola izango ze n ospakizuna. Aurreko gauean nik bribieskatarren etxean egingo dut lo eta zuk Mendorenean. Biharamunean, elizan, meza nagusiaren ondoren ezkonduko gara. Horregatik joan behar dugu beste batzuen etxeetatik zuk zure lagunekin eta nik nire dontzeilekin. Ezkon tza, eguerdian izango da eta gure soineko eta traje berriak eramango ditugu. Aitak erosi zizkidan arropa dotoreak. Apezpikuak ezkondu ondoren gure jauregira eramango nauzu eta han konbite txikia egingo dugu. Hori da ideia. Hala prestatu da behintzat. Gure hurbilekoekin izango da hori. Bazkari ospakizun handia erreka ondoko kanpamenduan egingo dugu eta dena prest dago. Mahaiak astotxoen gaineko oholetan zamau zuritan zerbitzatuko da laurehun gonbidatuentzat. –Azenari harrituta zegoen gonbidatuen kopuruarekin . Andregaiak azaldu zion galdetu beharrik gabe. –Gure familiak, lagunak eta Baskoniako arret familiaz gain Gaztelako noblezia, aristokrazia osoa gonbidatu behar izan dugu. Eta horiez gain herritarrak... –Azenarik ez zuen hura espero. –Herritarrak Arlanzo nera gonbidatuko ditugu. Juarrostarrek espero dute Arlanzonen ospatzea. –Bai, baina Burgoseko herritarrei ere festan parte hartzeko aukera eman behar diegu. Zekor idi, ardi zikiro eta zerri batzuk erreta prestatuko ditugu. Animaliak, janaria eta abar pres t dauzkagu. Ogia egun hartan prestatzeko eskatu diegu okinei eta ardoa ere ekarri digute kupel pilatan. –Txundituta zegoen senargaia. –Arlanzonen zer egingo dugu orduan? –Hurrengo egunean, Arlanzonen berriro egingo ditugu ospakizunak. Batzuk gonbidatu di tugu Burgosera ere, baina mahaietan beste laurehun gonbidatu izango ditugu eta ondoan beste zikiro jate handi bat antolatuko dugu –orduan emaztearekin hurbildu zen jaun Garziak desenkusatzeko beharra sentitu zuen. –Azenari, ezin genuen diferentziarik egin eta aristokrazia osoa gonbidatu dugu Burgosen. Herritarrak ezin genituen ahaztu... –Azenarik moztu zion. Ezin zion erruduntasun sentimendu hori aitaginarrebari sentiarazi, ezta berak sentitu ere. –Aita, ez didazu azalpen gehiago eman behar. Gertatzen den a da harritu naizela gonbidatu kopuruagatik, baina ikusten dut beharrezkoa dela eta oso ongi egin duzuela. Mila esker jaun andrea. Badakit andre Maddalen buru belarri ibili dela prestaketekin, Gailarekin batera. –Bai Azenari. Berak egin du lan gehiena. –Bere alabaren esanarekin batera andreak hitz egin zuen. –Bai eta gustura egin ere. Nola ez nion nire alaba bakarrari lagunduko bere ezteietan. Niretzat lana baino festa bat izan da, neketsua batzuetan, baina gustura egin dudana –Azenarik eta Gailak eskuet atik hartuta musu bana eman zioten. Azenarik bere ama gogoratu zuen. Habusekin ere gogoratu zen. –Habusen berririk izan al duzue? –Eskutitz bat bidali dizu eta badaezpada ireki dut. Esaten zuen ez zekiela etortzerik izango zuen ala ez. Arazoak zituzten b este taifa batzuekin. Dena den, zuk eskatutako artisauak, arkuak eta hazitarako zaldiak bidaliko ditu hilabete bukaera baino lehen. –Pena da. Urte luzeetan lagun bakarra izan dut. Faltan izanen dut. –Ikusiko duzu noizbait. –Hala izan bedi! –Espero e z zituen gonbidatu asko agertuko ziren: errege familia osoa, Gaztelako handikiak eta herritarrak. Beste egun oso bat eman zuten Okan deskantsatzen. Zazpi egunen buruan ospatuko ziren ezteiak eta orduko Azenarik bazuen zer egin Arlanzonen. Larunbatean Burgosera joango ziren bakoitza bere aldetik, igandean ezteiak, beren ezteiak, ospatzeko. Astelehena zen eta Arlanzonera iristen ari ziren. Gredoseko behi zekor eta zaldiak eraman zituzten Urrezetik Arlanzon ondoko itxiturara. Han ziren Gredose n izan ziren gizonak. Herritar askoren begi bistan banaketa egiten hasiko ziren. Han zen Albar Sanchotez ere, kondearen administratzaria. Berak eraman behar zituen morroien laguntzaz kondeari tokatzen zitzaizkion animaliak. Hasi baino lehen hitz egin zuten Juarroseko zergei buruz. –Jaun Albar, zuen zaldiak aukeratu baino lehen, erradazu nola joan diren Joarroseko zerga bilketak. –Oso ongi. Hamarrenak arazorik gabe jaso ditugu, uzta onak izan direlako. –Pozten naiz. Utzidazu banaketa baino lehen gizonei h itz egiten. Zaldun berriak, zaldun on bihurtzeko, hezitzaile onak izaten erakutsi behar diegu. –Adar tutuarekin gizonen harreta erakarrita, hitz egin zuen Arlanzoneko jaunak. –Zaldunok, zuen zaldia aukeratu baino lehen kondearen administrariak, Albar Ants otezek aukeratuko ditu bere zaldiak, bostena. Gero niri tokatuko zait. Ondoren, zaldiz parte hartu zutenek bi zaldi aukeratuko dituzte eta azkenean oinezkoek bana. Banaketa hasi aurretik erran behar dizuet bi aste barru igandero hemen elkartuko garela moxa lak hezteko. Zaldikoen banaketarekin bukatzean berdin egingo dugu behi eta zekorren banaketarekin. Inork arazorik ez badu edo galderarik ez bada, hasiko gara banaketarekin –inork ez zuen arazorik sortu, eta zalantza izan zen zein hurrenkeratan aukeratuko zituzten zaldiak. Adina eta ospearen arabera egingo zutela entzun zutenean denak konforme ziren, zeren eta denek inkontzienteki aurrea hartzen uzten baitzieten ospe eta adin gehiago zutenei. Jaun Albarrek berrogeita sei zaldiko ar aukeratu zituen, lehenago geldituak ziren bezala, harrapatutakoen bostena. Berdin egin zuen Azenarik, berrogei behorrak eta sei hazitarako zaldi aukeratuta, momentuz behorren zaldikoak amekin utziz. Gredosen zaldun izandakoek bina zaldiko hartu zituzten, a skotan hazkuntzan aritzeko ar bat eta emea aukeratuz. Haien artean Txomin, Jakue eta Joan ziren. Azkenik oinezkoek zaldiko bana hartu zuten. Matematika harrigarria da eta inork ez zuen ulertu nola suertatu zen denontzako zaldiko nahikoak izan ahal izateko. Azenarik tranpa txiki bat egin zuen, lehenagotik zituen berrogei zaldi gazte han sartuz dena borobiltzeko eta behorren magal eta ditietatik zaldikoak ez banatzeko. Ondoren behi eta zekorrekin berdin jokatu zuten. Banaketa zekor jate handi batekin ospatu z uten. Gredoseko abenturan parte hartu zutenak pozik zeuden eta beste batzuk damutu ziren parte hartu ez izanaz. Baina orokorrean herritar askok uzta urte ona borobildu zuen harrapakinarekin. Hurrengo egunean Azenari berriro elkartu zen Erramun eta Marko G arai anaiekin. Jaun berriak ez zuen ideia handirik jaso zuen errentez. Uharteko jaunak, bere aitak, lur batzuk lantzen zituen bere morroien bidez eta maizterrengandik jasotzen zuena uztaren erdia izaten zen, baina etekin haietatik hazitarako erdia ere eman egiten zien maizterrei eta lan tresnak eta zahartzen ziren idiak ordezkatzen ere erantzukizuna zuen. Beraz Azenarik baldintza berdinak espero zituen erositako lur haietan. Erramuni galdetu egin zion kontu horietaz –Erramun, uztetatik zenbat jaso dut eta zenbat gastatu behar dut hazitarako, tresnetan eta idietan? –Nola esan duzu? Zer esan nahi duzu zenbat gastatu behar duzun horrekin? –Ongi entzun duzu. Uzta erdiak jaso ditugu, baina orain ez al dut hazitarako erdia jarri behar? Ez al dut tresnak berritz ean edo idi zaharrak ordezkatzean erdia jarri behar? –Ez jauna. Horrela egiten genuen orain arte. –Deitu Azenari. Eta maizter pobreek ez badute tresneria edo animaliarik lana ongi egiteko edo ez badute hazitan behar bezala egiten ez al dugu gutxiago jaso ko? –Bai, hala da. Kasu horietan beste maizter batek hartzen ditu lurrak. –Uharten, gure maizterrekin etekinak konpartitzeaz gain berritzeetan eta hazitan ere erdia jartzen genuen. Modu berean, maizterrek lana behar bezala egiten zutela egiaztatzen genue n. Zenbat gastatzen ahal dut hazi erdiak jarrita eta erran dudan bezala berrikuntzetan parte hartuz gero? –Azenari, galerak alde batera utzita, etekinak hazitakoaren halako sei izaten dira. Horrela eginez gero, jaso duzunaren ia seirena gastatuko duzu haz itan eta urtero bost bat idi pare gazte jarri beharko genituzke, zuk erabaki duzunaren arabera. Maizterrek egin ahal ez dituzten lanak ferratzaileek egin behar izango lituzkete. Gastu handiak dira... –Etekinak ere handiagoak izango lirateke. Gure lurretan ... Uharteko lurretan, etekinak hazitarako halako hamar edo gehiago izaten zen. Nik uste dut horrela denok irabazle aterako ginatekeela. Erramun, Uharten bezala egingo dugu. Ikusiko duzu irabaziko dugula. –Azenari, gauza bat eskatu behar dizut. –Erramu n zalantzan zegoen. –Bota, ba! Zer eskatu behar didazu? –Agirietan maizterrek uzten erdia eman behar dizutela adierazten da. Ez aldatu akordioa. Maizterrei banaka akordio pribatua, arau baino konponketa ahoz egiten ahal diezu, baina publikoa ez egiteko baldintzarekin. Bestela... –Bestela zer? –Bestela beste jaun eta jabeak zure kontra jarriko dituzu. Ez dute onartuko zuk hemengo ohiturak aldatzea. Egidazu kasu. Nik ere uste dut zuk esan bezala denontzako hobe izango dela, baina handikiek ez dute onartu ko eta besteen maizterrek baldintza berdinak eskatuko lukete... Arriskutsua da. –Arrazoi duzu. Isilean eramango ditugu aldaketak. Markorekin ere hitz egin zuen, etxeko beharrak eta saldu ahal ziren produktuak zein eta zenbat ziren zehazteko. Zerealetan, garagar, olo eta zekale kopuru txikiagoez aparte, garietan ehun bat maizterrek hiru mila anega eman zioten jaurgoko administrariari, 90 tona gutxi gorabehera. Haietatik, bostehun anega, hamabost tona kontatu behar zuten hazitarako. Nolanahi ere, hirurogei ta hamabost tona geldituko zitzaien, nahikoa beraien beharretarako. Horiek ziren lurren nagusi bezala Azenarik jasoko zuena. Eta berrogeita hamar tona baino gehiago ez zuten gastatuko urte osoan jaurgoko pertsonek eta animaliek. Gutxienez hogeita bost tona zereal zuten saltzeko. Harrez gero ia bi mila arkume saldu zituzten eta orduan zituzten zerri, behi eta beste animalia txikietatik etekin dezente aterako zuten. Maizterrek urteko beharko zituzten bost Idi pareak ez ziren Azenarirentzat arazo izango. Azena rik, Marko etxeko administratzailea Burgosera bidali zuen morroi batzuen buru ezteietako beharrak betetzeko. Gurdi batzuetan dendak, tresnak eta janaria eraman zituzten, baita animaliak ere, asko baitziren espero zituzten gonbidatuak. Hurrengo egunetan A zenari eta Erramun, maizterrak bisitatzen ibili ziren. Beren lurretatik itzulia egin zuten maizterrekin hitz egiteko, beren egoera eta beharrak ezagutzeko. Konfiantza lortuta, akordio berriak, ahoz eta arrotzei ez kontatzekotan egiten zituzten. Denbora ask o emango zuten banan banan eginkizun hura betetzeko, baina negu gorria bitartean lan hartan ibiliko ziren. Arazorik handiena lurren errendimendua zen. Askotan lurrak behar bezala ez lantzeagatik emaitza gutxi izaten zuten, uztak hazitako bost edo sei halak o baino ez baitzuten lortzen. Idi pare on, hazi eta behar bezalako golde eta tresneriekin askoz gehiago lortuko zuten, baita labore aldaketekin ere, urte batean edo bitan lurra atsedenean utziz. Lugorri haietan izaten zituzten artaldeak. Bi egunetan Arlan zon bertako hamar bat maizterrekin baino ez ziren egon. Lan haietan zirela, kondearen deia jaso zuten. Honek musulman zaldun talde bat hurbiltzen ari zela zioen eta gizon batzuekin Burgosetik pasatzeko eskatu zion jaun gazteari. Ostegun goizean, Azenari, J oan, Txomin eta Jakue zaldun talde txiki baten buru abiatu ziren Burgosera. Handik hiru egunera ezkondu behar zuen eta ezusteko hura izan behar! Burgosen Mendo eta berrogei bat zaldun haien zain zeuden. Kondearen aginduz Osma bidera joan behar zuten arin arin. Clunian erranen zieten sarkinak non zeuden. Iluntzean heldu ziren gaztelu hartara. Gaua han eman zuten, musulmanak legoa gutxitara baitziren Alkozar eta San Esteban aldean eta goizean goiz esploratzaile batek eramango zituen haiengana ordu pare batea n. Mendo eta Azenari afalondoan egon ziren hizketan, baina berehala joan ziren lotara argitu baino lehen abiatzeko. Egunsentiak Cluniatik legoa batera harrapatu zituzten zaldunak. Goizaldeko argitasun eskasean esploratzaileak hegoaldera eraman zituen oso hurbil omen zegoen musulmanen kanpamendura zuzenean. Mendi bestaldean topatuko zituztelakoan, atseden txiki bat hartu zuten borrokara deskantsatuta heltzeko. Pausoka mendiaren gainetik ikusi zutena kanpamendu antolatu bat zen, baina harrigarriki Gaztelako ikurrak ikusi zituzten. Hurbildu zirenean, Sancho Sanchez kapitaina atera zen kanpamendutik haiengana beste zaldun batzuekin, durbante beltzaren arabera berbereak ziruditenak. Azenarik, harrituta, Sansanchoren ondoan ikusi zuen durbanteduna Habus ben Maks an printze sanhayarra zen. Bi lagunak hurbildu ziren eta besarkada handia eman zioten elkarri zalditik jaitsi gabe. Berehala berbereen uluek, irrintzien antzekoak, animatu egin zuten elkartze hura. Azenarik inguruan lagun sanhayarrak ikusi zituen: Miguan, Ekade, Kenan eta Buna, baita Idir, lamtuna tribuko sanhayarra ere. Broma astun, bortitz eta agur zaratatsuen ondoren lasaitu zirenean, kanpamendura joan ziren suaren inguruan esertzeko eta hitz egiteko. Une hartan jakin zuen Azenarik Mendok bazekiela “musu lmanak” lagun haiek zirela eta kondeak prestatutako broma zela ere. Sanhayarrak eta Gaztelako kondea aliatuak ziren eta aurreko udan lagundu zioten elkarri gerlari talde batzuk besteei bidaliz. Azkeneko berriak komentatu ondoren, gosalduta, kanpamendua jas o zuten eta Burgosera abiatu ziren. Azenarik eta Habusek lasai hitz egin ahal izan zuten orduan. –Habus, ez al zenuten Jaen iparraldeko banu Ifrainekin eta banu Birzalekin arazoren bat? –Azenarik irria ahoan galdetu zion hura espero ez zuen lagunari. –Izan dugu eta baita gauzak konpondu ere –Habusek barrearekin jarraitu zuen gelditu ezinik. Lasaitu zenean azaldu zion lagunari. –Ezustean harrapatu nahi zintudan. –Lortu duzu ba!! –Bizkarrondoko handia eman zion. Orduan konturatu zen zein berri gutxi zuen lagunari buruz. Elkarren arteko eskutitz bakanetan Azenarik ia ez zuen Habusen bizitza pertsonalaz gauza handirik jakin. Aukera izanda galdetu zion. –Ni ezkonduko naiz bi egun barru, baina ez dakit zureaz gauza handirik. Zer moduz dago Zora? –Zorayarekin izan zuen Habusek lehen maitasun harreman serioa. Sanhayar alkaide baten alaba zen eta garai batean ezinezko maitasun istorio bat, neska beste batekin ezkontzekoa baitzen. –Ezkondu ginen azkenean. Ez nizun gonbidapenik egin une hartan zu Osmara joan berria zinelako. Zoraren aurreko konpromisoa desegitea lortu genuen eta denon adostasunekin ezkondu ginen. Alaba izan dugu, Daila eta Zora haurdun da berriro. Oso zoriontsu bizi gara. –Gogoratzen naiz edertasuna eta graziaren pertsonifikazioa zela e rraten zenuela. –Bai bada. Emakumerik onena da, gainera. –Zer moduz daude Zawi, Hubasa, Bulugin eta Osiris? Nola dago Salma? –Salma oso ongi dago. Kordobako noble batekin ezkondu zen eta pozik bizi dela dirudi. Jamil ben al Yusuf al Mamunekin nahi du ena egiten du. Zana berarekin dago, gizon horren konkubina da eta bera ere zoriontsua da. Bulugin eta Osiris, nire lehengusuak eta Hubasa anaia, gero eta harroagoak dira. Zawik eta biok askotan ibili behar dugu jendearekin izan dituzten arazoak konpontzen. Haiengatik ez balitz ziur asko Zawi hemen legoke. –Habusek eta Azenarik berritu zituzten haiek bizitako egoera eta gorabeherak Burgosera bidean. Hurrengo egunean sanhayarrek kanpamendu txiki bat antolatu zuten Azenarik eztei otordua ospatu nahi zuen lekua ren ondoan. Heldu zirenean beste talde batzuk ere aurkitu zituzten inguruan kanpatzen. Gaztela osoko nobleek batzuetan ez zuten etxe propiorik Burgosen edo lagunek han denentzako lekurik ez zutenez, Arlanzon erreka ondoko zelaia dendaz betetzen ari ze n. Talde bakoitzak zaindariak jartzen bazituen ere, kanpatutakoen artean festa giroa nagusitzen ari zen. Azenarik, bere lagunak ongi zeudela segurtatu ondoren, beste nobleei harrera egin zien. Okako jaun Garzia handik zebilen ongi etorri egiteko. Une batea n aitaginarreba suhia izango zirenak elkarrekin ibili ziren nobleekin hizketan. Jaun Garziak eta Azenarik nobleen artean ia hirurehun bat gonbidatuentzako janaria eta mahaiak prestatu behar zituzten hurrengo egunerako eta haiekin batera beste hainbeste gerlari eta zerbitzarirentzat ere bai. Azenarik segurtatu zuen Markok dena prest zuela. Horretan zeudela, baskoi talde batzuk agertu ziren momentu hartan. Antso Gartzes Iruñeko eta Naiarako erregea bere familia osoarekin agertu zen lehenbizi. Azenarik, txikit ako laguna eta erregina agurtzean, ez zuen beste gonbidatuengan erreparatu. Bere zerbitzari bati prestatutako lekura eramateko erran zionean, ez zituen hurbiltzen ari ziren andreak ikusi. Izeba Santxa eta arreba Eneka pozez negarrez ari ziren. Eneka alargu ndu berria zen. Azenariri bere iloba txikiak aurkeztu zizkion, Martin eta Uxue, bost eta hiru urteko haur politak eta guztiei besarkada handia eta musuak eman ondoren, osaba Belasko eta Migel, Santxika eta Eneka hemezortzi bat urteko lehengusu lehengusinak agurtu zituen. Ondoren Faltzesko osaba Fortun alarguna, Antso, Uxue, Oneka, Aznar, Lope eta Fortuna hamasei bost urte bitarteko beste lehengusu lehengusinekin gauza bera egin zuen. Orduko, agurtu behar izan zituen Fortun Santxez, lagun eta lehengusu txiki a, eta bere anaiak, Antso eta Aznar. Denekin egon nahi eta ezin. Azenarik ez zituen gehienak ezagutzen eta ezin zen familiakoekin eta lagunekin nahi zuen bezala denbora luzez egon. Azken hauei hurrengo egunetan lasai egoteko eta gelditzeko, Arlanzonera gon bidatu zituen. Behin baskoien kanpamendua jarrita eta gurdi bete janari bidaltzeko eskatu ondoren, sanhayarren kanpalekutik pasa zen gautu baino lehen. Nolanahi ere, lagunen arteko aurkezpenak egin ahal izan zituen: Mendo, Txomin eta Joanes lagun berriak batetik, eta Antso errege laguna, Fortun lehengusu txikia, Habus eta Otsoa aspaldiko lagunak. Batzuk euskaldunak, berberea bestea izanda, itzultzaile lana egiten ibili zen Azenari eta askotan besteek berari buruz kontatzen zituzten pasadizoak berriro itzul i behar izaten zituen. Denak lagun handiak bezala zerbait hartu bitartean, farre eta algara artean, hurrengo egunera arte despeditu zuten elkar. Idir, Kenan eta Buna ere hurbildu ziren. Eskerrak Joanesek, erregeak eta Fortunek arabiera ere bazekiten eta pi xkana itzultzaile gehiago izan zen. Hurrengo egunean Balz eta Arrano ikusi ahal izango zituen eztei otorduan. Gaua, Mendoren etxean pasa zuen senargaiak. Lo kamutsa egin zuen, burua joaten baitzitzaion lagunei errateko eta galdetzeko zituen gauzetara. Gau a horrela pasatuko zuela iruditu zitzaionean loak hartu zuen, ezustean. Hiru bat ordu egin zuen lo sakonean. Beranduago, goiz argitan bainu bat prestatu zioten eta gosaldu zuen. Hamabietan zen eztei ordua eta azken momentuan presaka jantzi behar izan zuen ezohiko jantzia. Soin gainekoak bazirudien bere bizitzaren laburpena. Barne arropak bere txikitakoak bezalakoak ziren. Gainean, arabiar oihal doratuak zeramatzan, durbanterik gabe eta azkenik Gaztelako nobleek zeramatzaten larruzko zamarra eta autoritatear en lepoko zabala. Etxeko atarian familiakoak eta lagunak zituen zain eta eliza bidean denbora eman zuten txantxa artean. Eliza atarian itxoiten egon ziren, andregaia agertu gabe zegoelako. Azenarik, arreba, izeba eta osabekin mintzatzeko aukera izan zuen, lehengusu lehengusinekin ere bai; berez, mintzatu baino, hitz batzuk gurutzatu. Habusek eta beste sanhayarrek agurtu zuten, baita lagunek eta Juarroseko ezagunek ere. Hamabi eta erdiak pasa ziren, ia ordu bata, baina ez zirudien inori inporta zitzaionik. Urduri zegoen bakarra Azenari zen. Azkenik Gaila agertu zen aita eta amaren artean, baita andereño lagunak eta familiakoekin ere. Senargaiari begira, andregaia ezin liluragarriago zegoen. Soineko dotorea ikusgarria izanda ere, ez zuen andregaiaren edertasu na itzaltzen eta harribitxiek erregina itxura ematen zioten. Herritarren biba artean aitak senargaiari eman zion alabaren eskua. Eskutik hartuta elizan sartu ziren familia hurbilekoen aurretik. Eliza herritarrez beteta zegoen. Aldare aurrean konde kondesa k eta errege erreginak zeuden haien zain. Lehenengo lerroetan sartu ziren familiarrak eta lagunak. Pasabideak jendez bete ziren. Burgoseko gotzaina apez batzuen laguntzaz ezteiak ospatzen hasi zen. Orduko meza haiek luzeak izaten ziren. Latinez hitz egiten zuen gotzainak, besteek hizkuntza berean erantzuten zuten bitartean. Kantu eta errito aberatsak ziren, baina oso luzeak. Azenarik eta Gailak elkarri begiratzen zioten askotan, irriak ezpainetan, zoriona begietan. Ez ziren mintzatu, baina bazekiten g auza bera pentsatzen ari zirela. Handik gutxira ezkontideak senar emazte izango ziren. Bizitza osoa pasatuko zuten elkarrekin. Egunero, otorduak, solasak, paseoak, lo... elkarrekin egingo zituzten. Amodioa egingo zuten behin eta berriz nahi izango zutenean . Azenariri ezin ederragoa iruditu zitzaion Gaila: akatsik gabeko aurpegia, masailak, belarri txikiak, sudur txiki polita, bekoki eta ile beltzaran ederrak, bekain dotoreen azpian begi handi ederrak, zafiroak baino ederragoak. Senargaiak andregaiaren begie tan gozotasuna eta erabakimena; kemena eta argitasuna; gogo bizia, distira eta poza sentitu zituen. Gailak ere, gizon gazte ederra ikusi zuen bere ondoan. Dotorezia eta indarra; ziurtasuna eta ausardia; ontasuna eta adimena nabaritu zituen. Maitasuna ikusi zuen batak bestearen begietan. Ingurura begiratu zutenean besteen irribarrea baino ez zuten antzeman. Normalean amaiezina izaten zen meza bukatzen ari zela nabaritu zuten ezkongaiek. Konturatu gabe beren amets haietan murgildurik aritu omen ziren. Azkeni k aitapontekoak eta amapontekoak hurreratu ziren azken erritora. Askok nahi bazuten ere errege erreginak izan ziren Azenariren aita amapontekoak eta konde kodesak Gailarenak. Lekukoak hurbildu ziren: andregaiaren gurasoak eta senargaiaren arreba, izeba eta osabak izan ziren. Jaun Garziak eta andre Maddalen nahi zuten bien ponteak izan, baina ezin zuten aita eta amaponteko hoberik aurkitu eta onartu zuten. Azken kantuaren ondoren isiltasuna egin zenean, ezkondu nahi zuteneko galdera luzeari eta botoei baietz a eman zieten eta eraztunak elkarri jarri zizkiotenean, aleluia berezi bat kantatu zuten monje eta lekaime batzuek. Zeremonia bukatutakoan, ezkonberriak pauso mantsoan ibili ziren eskutik helduta pasabidetik atarira. Atzetik konde erregeak, kondesa erregin ak eta andregaiaren gurasoak ibili ziren hizketa animatuan eta familia lagunak hurbil. Gurdi txiki dotore batzuetan sartu ziren ezkontideak eta gonbidatu nagusiak. Jauregian geldialditxo bat egin zuten ezkonberriek arropa aldatzeko eta erosoago janzteko. Ezkonberriak eta gonbidatu nagusiak, berriro gurdietan, herritarren oihu eta algara artean abiatu ziren jauregitik Burgos kanpoko eztei ospakizuneko tokira. Paje edo morroi batzuek gozokiak eta txanponak bota zizkioten jendeari ezkonberriak pasatu ondo ren. Ataritik ez urrun, jende gehiago ikusi zuten otoruntzaren zain. Hiri harresia errekatik urrutiratzen zen tokian, zabalgune batean hesituta, sukalde handia eta banketea antolatu zituzten. Sutegietan zikiro eta idiak, zerri batzuk eta barazkiak burdin x afla batzuetan egiten ari ziren. Mahaietan, tresnak, edalontziak, ohol platerak, katilu handiak eta opil ogietarako saskiak. Handik hurbil gonbidatuentzako mahaiak eta bankuak. Harresi aldean beherako “U” itxurazko baten buruan ezkontideak, konde eta erreg efamilia, senitartekoak, gotzaina eta lagunik hurbilenak eseriko ziren eta erreka aldera luzatuta, U aren bi hanketan, mahai bankuak errenkadetan gaztelako nobleak eta zaldun ezagunak. Gonbidatuen atzean, haien zerbitzari eta soldaduak informalki jarrita lurrean eta enbor batzuetan. Gonbidatuak berrehun bat ziren, baina haien beste hirurehun bat menpeko gehiago zeuden. Gainera, beste bostehun herritar baino gehiago egongo ziren harresi ondoko hasierako biltokietan, informalki jarrita edozein lekutan edo lu r gainean. Ekialdean kanpoko gonbidatuentzako kanpalekuak eta denda pilak ikusten ziren. Ezkontideak eta hurbilekoak mahai nagusiaren atzeko aulkietan eseri ziren. Azenariren ondoan, hurrenkeran Antso Gartzes eta Munia, familiakoak eta lagunak eseri ziren eta muturrean Otsoa, Urraka, Txomin, Joanes, Balz, Arrano eta sanhayarrak ziren. Hiri aldean, Gailaren ondoan, gurasoak, konde kondesak, gotzaina eta familiakoak lagunak eseri ziren. Bi agintariek, Antso eta Sancho, ezkonberrien eta gurasoen alde br indisak egin zituzten eta kondeak aprobetxatu zuen Azenariri armarria eta ikurra oparitzeko. Ezkutu armarrian, erreka, zubia, dorrea eta enekotarren gurutzea ikusten ziren, more ilunean eginak. Ikurra berdina zen. Azenarik eta Gailak eskertu zioten kondear i eta otorduari hasiera emateko agindua eman zuten. Bazkaltiarrak solasean aritu ziren ardoa edaten, lehenengo jakiak banatzen zituzten bitartean. Ohol edo plater zabaletan, zikiroa, onddoak eta barazkiak plantxan erruz banatu zituzten, baita ogia eta ardoa edalontzietan ere. Solasak eten egiten zituzten eta janariaz gozatu zuten, nahi zutenek gehiago eskatuta. Salda katiluetan zerbitzatu zuten gero eta aukeran idi puska ederrak edo amuarrainak ere bai. Postretan, gozokiak, opil gozoak eta frutak. Jakuek eta Joanek zerbitzatu zieten ezkontideei, baina Markok sukalderako berrogei bat sukaldari laguntzaileak eta zerbitzari bilatu behar izan zituen Burgosen, etxeko zerbitzariek janaria banatu ondoren, nagusiengandik hurbil, beraiek ere ospatu ahal izateko. A rtista talde batek musika jo zuen. Titiritero batzuek eta animalia desberdinen hezitzaileek funtzio bat egin zuten gonbidatuen aurrean, bazkaldu bitartean. Burgoseko atari nagusiko bidearen ondoan ehunka herritar bildu ziren sukaldariei zer edo zer eskatze ko. Dena pentsatuta zegoen eta ezkonberriek eta salako maisuak nahiko janari prestarazi zien sukaldariei herritar xehe haiei denetarik emateko. Lerro batzuetan janari desberdinak banatzen zizkieten: ogia, ardoa, haragia, barazkiak, frutak, gozokiak eta opi lak. Gaila eta Azenari pozez zoratzen zeuden. Azenarik Gaila betiko maitatuko zuela pentsatzen zuen, baina edozein gauza arruntarekin behin eta berriro ahoratzen zizkion hitzak maitea eta laztana ziren: –Nahi al duzu ardo pixka bat gehiago, maitea?... –... –Laztana, gustukoa al duzu ekarri dizudan zaldia? –Senar berriak hitzen baliogabetasuna nabaritu zuen. Hitzek ezin zituztela bere maitasuna eta sentimenduak adierazi. Gailari gauza bera iruditzen zitzaion, baina bazekien alferrik kezkatuko zela eta Az enari horrela ikustean, barre algara txikiak egiten zituen. Azenariri barre egiten ziola irudituta ere, berdin zitzaion eta uste zuen merezi zuela hain pailazo izateagatik. Begietatik nabari zuen maitasuna aski zitzaion. Tartean gonbidatu batekin edo beste batekin osasuna eta zoriona opa zizkioten elkarri. Gaila askotan mintzatzen zen guraso eta konde kondesarekin eta Azenarik ere tarteka hitz egin zuen Antso eta familiakoekin. Antsok hitz sentitu batzuk adierazi zizkion Azenariri. –Azenari ez naiz nekatu ko erraten zu gure ondoan ez izatea nola sentitzen dudan. Zenbat aldiz pentsatu dudan zein lagun talde osatuko genukeen Baskoniako gidaritzan, zu ondoan izanez gero. Baina, hau ikustean eta bereziki Gaila ezagutzean pozten naiz zu zoriontsua ikusten zaitud alako. Zure osaba malapartatu hark eragin gehiegi du baztertu ahal izateko –Antsok ez zuen jarraitu –. Orain ahantz dezagun kontu itsusi hau eta goza dezagun eztei ospakizunaz. Azenarik bere ondoan edo oso hurbil jarri nahi izan zuen Habus; baina honek oho rea eskertuta, ez zion utzi, beste sanhayarrekin hobe egongo zela erran baitzion. Dena den, Azenarik lagunari deitu zion oturuntzaren bukaera aldean familiakoei bere bizitzako lagunik handiena eta maitatuena aurkezteko. Lehen lehenik, Gaila aurkeztu zion e ta Habusek arabiar estiloan musu eta esku hegalarien diosalak egin ondoren sanhayar estiloko lepoko eta belarritakoak oparitu zizkion urre eta harribitxi ederrez egina. Lepokoek basamortuko arrosa txiki politak zituzten. Gailak bitxien edertasuna goraipatu zion eta Habusek bera ederragoa zela erran zion. Habusek sentitu zuen bere laguna benetan zoriontsua zela. Habusek kondea ezagutzen zuenez besarkada beroa eman zioten elkarri. Habusek kondesari basamortuko beste zintzilikari bat oparitu zion agurtu ondore n eta berdintsu egin zuen erreginarekin, baita Azenariren izeba eta arrebarekin ere. Familiako gizon helduei, Azenariri, kondeari eta erregeari bezala, bitxiz betetako labana bana oparitu zien. Habusek, Fortun lehengusu txikia ezagutzen zuenez hitz gehiago gurutzatu zioten elkarri. Denak edo asko aurkeztu ondoren, Azenari hurbildu zen Sanhayarrengana agurtzeko. Denekin hitz batzuk izan zituen, baina Idir itzultzailearekin laguntasun handia egin zuen Senegalen eta benetan poztu zen han izateaz. Idir ez zen n ormalean Granadan izaten, Saharan bidaiatzen eta Senegalen itzultzailearena egiten baizik. Agurrak egin eta besarkada handia gauzatu ondoren esaldi batzuk ere trukatu zituzten. –Idir, Saharako zeharkaldia arazorik gabe egiten al duzue? –Bai. Zuen laguntzari esker eta egoera absurdoa zelako, gauzak lehenera itzuli dira. Lamtunok parte hartze handiagoa daukagu merkataritzan. Ahaggar ek eta Ajjer ek, Sanhayar tribuek, bakeak egin dituzte eta lehen bezala karabana desberdinak gidatzen dituzte Iparralde Niger artean. –Hitz batzuk gehiago izan ondoren, une hartan beste sorpresa bat hartu zuen sanhayarren ondoan Ismail eta Jalil artisauak ikusi zituelako. Ismail artista bat zen, kalitatezko zeramika egiten zuena eta Jalil, beira onak eta koloretsuak. Habus ek azaldu zion haien agerpena. –Zeramika, beira eta burdina lantzen gazte batzuei erakusteko artisauak ekartzeko esan zenuenean haiekin gogoratu nintzen eta baita aurkitu ere. Bidean, Medinacelin geratu ziren egun batez materialak erosten eta gaur goizean agertu dira. –Haiek agurtuta, Azenari itzuli zen mahai burura. Habusek sorpresa gehiago izango zuen, Arlanzonen emateko gorde zituenak. Orduan, postreak bukatu bitartean beste artista batzuk agertu ziren. Koblakari bikote batek laud en laguntzaz bertso b atzuk egin zizkieten ezkonberriei. Beranduago, Gero, abesti ezagunak kantatu zituzten. Abesti asko euskaraz egin zituzten, bertsoak bezala, gonbidatu gehienak ez baziren ere, asko behintzat euskaldunak zirelako edo ulertu egiten zutelako. Hala ere, gaztele ra baino egiten ez zutenen protestak nabaritu ziren. Ehunka gonbidatuen artean erdiek euskaraz zekiten, gehiena ulertzeko moduan eta haietatik askok ia ez zuten egiten euskaraz baizik. Azken kantak erromantzez egiteko agindu ondoren, ezkonberriek itzuli ba t egin zuten postreetan gonbidatu guztiak agurtzeko. Apezak eta Gaztelako handikiak agurtu zituzten. Eginkizun horretan jaun Garzia eta kondea ere aritu ziren. Gaztela mendebaldeko eta hegoaldeko handikiak eta familiak ez ziren asko, baina boteretsuenak bai, Carrion, Saldaña, Castrojeriz, Salas, Lara eta Lermako kondeak izen handienetakoak izaki. Hala ere, beste jaun eta jauntxo erdaldunek Gaztelako indar armatuaren zati garrantzitsu bat osatzen zuten eta kontentatu beharrekoak ziren. Gehienek alderdi gazte larra osatzen zuten. Hauek izan ziren kantak euskaraz egin zituztenean kexatu zirenak. Handikien arteko jaun Tello Gomez Lermako jaun zaharrak ez kezkatzeko esan zion senargaiari, ardoaren eraginez sortutako algara izan baitzen. Hogei bat handiki, beren me npeko nobleak eta guztien emazteak agurtu ondoren, ekialdekoak agurtu zituzten. Hauek ez ziren hain boteretsuak baina gehienak euskaldunak ziren, jaun Garziaren alderdikoak, Baskoniarekin harreman handiagoak izatearen aldekoak. Mendo bezalako zaldunekin gu sturago ibili ziren. Bukatzeko, Juarroseko nobleekin topatu zen. Ez ziren asko, hurrengo egunean Arlanzonen Juarroseko herritar asko, familia bakoitzeko bat gutxi gorabehera izango baitzen. Batzuekin ongi konpontzen zen Azenari, baina han ziren Tiberio Fer riz Ibeaseko jauna deitua, Amandio Gomiz kapitaina eta Albaro Yañez Begiokerra. Han ziren handikien artean egon nahi zutelako, baina azken horrek argi eta garbi adierazi zion egoera. –Ez gaude hemen zuregatik eta zure ezkontza ospatzeko, Gaztelako noble bezala hemen egotea merezi dugulako baizik. Ez espero bihar Arlanzonen ikustea –jaun Tiberiok argiago utzi zuen beren jarrera. –Ez dizugu utziko gure ahala gutxitzen. Ni..., gu gara Ibeaseko nagusiak eta ez gaituzu menpeko herritar paperera baztertuko. –Begirada serioak eta desafioz beteak bota zizkioten. Hura izan zen eguna itsustu zuen laino bakarra. Arlanzoneko eta Juarroseko beste herritarrek abegikortasunez hartu zituzten ezkonberriak. Haien artean aspaldian ikusi gabeko ezagun bat aurkitu zuen Azenarik. Tello Joaniz Kordobako setioan ezagutu zuen zaldun euskalduna zen. Orduantxe gogoratu zuen Ibaias ekoa zela, berak esaten zuen bezala. Berak azaldu zion bere agerpena edo desagerpenaren istorioa. –Azenari, ez dakizu nola poztu naizen azkenik ik usteaz. Zorionik handiena opa dizuet. Pozten nau zu gure alkaide eta epailea izateak eta ez jauntxo handiuste horiek. –Tello, non sartu zara urte osoan ni hemendik ibili naizen bitartean? –Zaragozan. Duela bi urte Medinaceli inguruan borroka txiki batean , segada batean, zauritu eta eraman ninduten. Osatzen denbora luze eman nuen, ezker oinetako hezurrak txikitu baitzizkidaten lantza batekin eta ordutik esklabo ibili naiz Zaragozako handiki baten etxean. Pobre samarrak garenez, etxekoek ezin izan zuten nir e askatasuna ordaindu eta duela aste bat lortu nuen ihes egin ondoren itzultzea. –Azenari konturatu zen zein mehar zegoen. –Ni ere pozten nau orain libre eta onik ikusteak. Hurrengo egunetan hitz egingo dugu lasaiago. Zerbait behar baduzu eskatu niri eta aurkitzen ez banauzu nire administratzaileei. Esango diet galdutako adiskide bati laguntzeko. –Mila esker Azenari, baina oraingoz ez dut ezer behar. Ez dakizu denbora luzez esklabo egon ondoren zein ederra den askatasuna! –Azenarik besarkada bat eman zion negarrari eutsi ezinik. –Bai. Badakit zer den esklabo izatea. Nik ere, ez hain egoera larrian, sentitu egin dut zer den askatasunaren falta, santutegi batean gainera. Bihar arte Tello. –Bihar arte eta ez kezkatu Tiberio Ferrizengatik, bera ez baita inon go jauna. Ibeaseko aberatsena baizik. Amandio Gomiz ere ez da kapitaina, zu agertu eta asanblearen bidez agintariak aukeratzen direnetik. Kontuz ibiltzeko bakarra Albaro Yañez da, maltzurra eta doilorra baita, baina nik zelatatuko dut Begioker hori! –Hitz egingo dugu. Orain ongi pasatu behar dugu. Urriaren 12 egun hartan, oskarbi eta eguzkitsua izanda ere, azkar ilundu zuen. Arratsaldeko azken orduan ilundu behar zuen pixkana. Zeruan ilunabar polita ikusi ahal izan zuten eta lagun batzuk festatik at eratzen hasi ziren. Gonbidatu nagusiak aspaldian ari ziren taldeka hizketan, batzuk serio, erdi mozkor besteak. Azenarik eta Gailak besteen arreta galdu zutela aprobetxatuz gurdira hurbildu ziren. Bakarrik baino, bakarka egon nahi zuten. Gurdian egin zuten ihes, bat batean konturatu zirenen trufa eta oihuen artean. Zerbitzariak eta morroiak, mahai, banku eta aulkiak jasotzen hasi ziren. Sukaldeko tresneriak ere gurdietan sartzen ibili ziren batzuk, besteek errekan hareaz plater eta ontziak garbitzen zituzte n bitartean. Erramun Garaik eta bere anaia Markok, salako maisua zenak, antolatu behar zuten guzti hura hurrengo egunean Arlanzon herrian berriro martxan izateko. Jauregian sartu zirenean zerbitzariak han ziren nagusiei harrera egiteko; dena prest utzi zut en, lehenbailehen bakean bakarrik uztekotan. Fruta, beste jaki aukeratu batzuk eta edari arinak eskaini zizkieten. Beraien gela nagusiaren ondoan bi gela desberdinetan bainu beroa hartzeko ontzi bana zuten. Arreta emateko Azenarik han aurkitu zituen Jakue eta Urraka. Bainuak lurringileen ontzia zirudien, hainbeste lore, esentzia eta belar usaintsurekin. Azenari ez zen harritu, Urrakak horrelako gauzak egiten baitzituen maiz. Arropa kendu eta bainuan sartu zen gizon gaztea. Urrakak erran zion non utzi zion h urrengo egunean jantziko zuen arropa. Urrakak gau on eta zoriontsua opa zion eta atera zen Arlanzonen hurrengo egunerako gauzak prestatzeko. Azenariri, garbiketak eginda, Jakuek lagundu zion gaueko arropa janzten eta agurtu zuen berak ere. Logelara sartu z enean Gaila aurkitu zuen, gau soineko dotore eta arina jantzita. Gela lore dotore usaintsuez beteta zegoen. Gailak komentatu zion. –Danilak kontatu dit Urrakak dena antolatu duela. Danila zerbitzari ona da, baina Urrakari maite zaituela nabari zaio. Uste dut ongi konponduko garela, Azenari. –Bai, nik ere hala uste dut. Orain, gu biok ere ezkongaietan bezala ezkonduta ere, ongi konpontzea falta da. –Azenariren begiradak eta egin zuen irriak gorputz ezagutzaren aipamen bihurria adierazten zuten. Gailak ezin izan zion barre algarari eutsi. Zerbait esan ahal izan zuenean mainatsu jarri zen. –Nik ere espero dut. Zer egingo dugu orain? Lotara eramango al nauzu? –Ohera joango gara, baina ez lotara. Etor zaitez zure senarrarengana. –Azenarik berarengana erakarri zuen Gaila. Bi gazteek, begiak itxita, ezpainak eta gorputzak elkartu zituzten besarkada estuan eta musu festa egin zuten. Arnasa hartu zutenean ez zuten asko hitz egin. –Azkenean –erran zuen Gailak. –Azkenean –errepikatu zuen Azenarik. Goizean ezkonberriak arin altxatu ziren gosaltzera. Lo gutxi egin zuten arren, energiaz beterik sentitu ziren. Gosaria gustura eta gogoz hartu zuten azkeneko egunetan ezer gutxi hartu izan ez balute bezala. Zoriontsuak ziren eta gogoa zuten zoriontasun hur a maite zuten jendearekin partekatzeko. Prestatu eta ordu batean Arlanzon bidean ziren, Jakue, Danila eta Txominen laguntzaz. Zaldi eta mandoetan azkar egin zituzten bi legoak. Arlanzoneko ataritik hurbil, erreka ondoko pasealekuan, Burgosen bezala, kanpal ekua eta mahaiak ikusi zituzten urrunean. Bidezidorretik gazteluko gailurrera igo ziren etxera joateko. Egun eder hartan ere, ospakizun handia egingo zuten. Jauregia eta patioa ikusgarriagoa iruditu zitzaien, dena garbi eta lorez beteta. Atariaren ondoan f amiliako guztiak zeuden haien esperoan. Agur egin eta musuak eman ondoren, emakumeak ume txikiekin, andregaiarekin kanpoko egurrezko eskaileratik igo ziren saloira hizketan aritzeko. Haur koskorrak patioan jolasean ari ziren bitartean gizonak atari ondoko mahai baten inguruan eseri ziren aurreko eguneko ospakizunak mintzagai, zerbait edateko, ura eta ardoa dastatuz. Goiza primeran pasa zuen Azenarik maite zituenekin. Hitzik gabeko maitasun komunikazioa egin zuen Azenarik, arreba, izeba eta osabekin. Arreba eta izebarekin bereziki aita eta ama gogoratu zituen. Emakumeak pozten ziren anaia iloba zoriontsu ikustean. Azenari iloba eta lehengusuekin guztiekin gustura eta bakean sentitu zen. Bazkaria berandu samar egin zuten. Herrietatik eta Burgosetik hasi ziren heltzen gonbidatuak. Aurreko egunean bezala mahai buruan familiarrak eta lagunak kokatu ziren eta bestaldean ia berrehun bazkaltiar, baina inguruan ehunka herritar bildu zen ospakizunetan laguntzeko. Parriletan haragi puskak eta barazkiak egiten zituzten b itartean, informalki elkartu ziren lagunak. Noble eta aristokrata gutxi zegoen. Antso Gartzes eta Habus, lagun bezala ziren han. Senar emazteak elkarrekin agertu baziren ere, berehala banatu ziren gonbidatu nagusien artean bi multzo egiteko: gizonen multzo a batetik eta emakumeena bestetik. Gailak aukera izan zuen bere eta Azenariren familiako emakumeekin laguntasun harremanak egiteko eta Azenarik berdintsu egin zuen, jaun Garzia, Antso eta Habus beste lagun batzuk baino ez zirenean. Azenari bereziki ez zen inoiz hainbeste lagunez inguratuta sentitu. Aspaldiko eta oraingo lagunen artean, aipatutakoez gain, Otsoa, Fortun, Mendo, Txomin, Joanes, Idir, Kenan, Buna, Miguan eta Ekade ondoan zebiltzan; Jalil eta Ismail artisauak ere bai. Orduantxe Donemiliagako ber e lagunarekin gogoratu zen, Blasko mutil onarekin. Almanzorren erasoa izan zenetik ez zuen arrastorik utzi. Habusi eskatu behar zion Kordoban galdetzeko. Ez zuen esperantza handirik, baina ahal zuena egingo zuen ziurrenez mutilik onkoteena zena aurkitzeko. Pentsatu zuen bizirik bazen hain ona izaten jarraitzea lortuko ote zuen, bizitzaren kolpeak eta batzuen makurkeriaren eragina saihestuta. 8 1015eko udazkena Hurrengo egunetarako ehizaldi bat antolatu zuten baskoiek eta sanhayarrek, beren bizitokira itzuli baino lehen. Ezkonberriek momentu bakar batean elkartu ziren otorduaren bukaeran gonbidatuekin, erronda egin zutenean. Juarroseko gizon emakume nagusiekin hitz batzuk eta aurkezpenak egin ondoren, ondoko kanpan herritarrak festa batean ze udela eta beraien alde edaten zutela ikusi zuten. Pozik baino zoriontsu sentitu ziren bi ezkonberri gazteak. Orduan ospakizunarekin jarraitu zuten gaua arte. Gauean ere beste festa bat jarraitu zuten bi maitaleek. Biharamunean, Habusek hornitegietan eta z alditegietan ekarritako arkuak eta zaldi berbere aukeratu batzuk erakutsi zizkion Azenariri. Arkuak ez ziren erraz aurkitzen, artisauek muntatzeko, hezur, egur eta zurda edo tendoi material onak eta denbora asko behar zituzten. Arkuena enkargua zenez Azena rik ez zizkion lagunari oparitzat onartu. Zaldiak, berriz, sanhayarrek hazten zituzten animalia apartak ziren, ehunka urteetan Habusen arbasoek zaindutakoak. Bi lagunak ordura arte beti jendartean aritu ziren egun haietan. Azenarik urte luzeetan adiskide b akarra izan zen lagunarekin laguntasun mugagabea sentitu zuen, elkarrekin egote hutsez. Azkenean Azenarik behor eta ar haiek ikusteko momentuan Habusekin bakarka eta lasai hitz egiten jarraitu ahal izan zuen. Berbereak, zaldi gogor, arinak, lasaiak eta kas u hartan alerik hoberenak ziren. Hamar behor eta hiru ar berbere arrazako zaldirik hoberenak ziren, hiru ilaje eta odol hari desberdinetan. –Mila esker Habus, opariengatik eta egin duzun guztiagatik. Zaldi hauen hazkuntzaren bidez gure laguntasuna gogorat uko dut. –Zu zoriontsu ikustea da oparirik onena. –Habus, Tximista eta beste arrekin hazitarako zaldirik onenak oparitu zenizkidaten, orain behor eta ar hauekin sanhayar arrazako zaldien hazkuntzan aritu ahal izango naiz. Mila esker. –Hori zen gure helb urua, zuk gure zaldiak haztea. Hala, noizean behin zaldi batzuk trukatu behar genituzke odol berrikoekin osasuntsu mantentzeko. –Zure ideia izanda ere, eskerrak eman Zawiri. Hurrengo zaldi trukaketan zuengana joango naiz. –Hori da nahi dudana. Bestalde, badut zure laguntzaren premia. Gaztelako kondearekin badugu elkarri laguntzeko hitzarmena. Badaezpada Baskoniako Antsorekin gauza bera egin nahi dugu. –Oso ideia ona da. Zalduneria arina behar dute kondeak eta erregeak eta zuek zaldun korazatuekin probetx u handia lortu ahal duzue beste taifen kontra. –Hori da asmoa. Lagunduko al diguzu Antsorekin hitzarmen hori burutzen? –Nola ez!! –Azenarik orduan oihal batean ordura arte ezkutuan izan zuen gauza erakutsi zion lagunari. Harribitxiz osatutako saif edo sa blea atera zuen. –Hau da zuretzako saifa. Hemengo burdinik hoberenarekin egina da. Beste batzuk gehiago agindu ditut lagunentzat eta Zawirentzat. –Habusek fundatik atera zuen ezpata hura. Sablea airean mugitu zuen oreka egiaztatuz. Baskoien eta gaztelauen burdinazko ezpatak onenak ziren, gogor eta malguak. Printzeari asko gustatu zitzaion ezpata. –Mila esker zuri ere. Zuk ere asmatu duzu opariarekin. Hainbeste aldaketekin nola aurkitu duzu denbora mirari hau eginarazteko? –Lur hauetan, Juarrosen artisau tza bultzatu nahi dut, jendearen ongizatea handitzeko. Gazteentzako lanbideak bultzatu nahi ditut. Villasurren ubide bat eraikiko dugu, burdindegiak egin eta antolatzeko. Burgosen ezpata eta lan tresnarik hoberenak egiten dituen artisaua ezagutu nuen. Hona ekarriko dut, gazteei lan horretan erakusteko. Burdinazko saif hau, eta baita besteak ere berak egin ditu. Bitxigile batek bukatu du arma. Primerakoa da. –Habusek gogoratu zuen artisauak ekartzeko Azenarik egindako eskaera eta honi buruzkoa komentatu zion lagunari. –Zeramika eta beira artisauak teknika erakusteko aipatu zenuenean gure lagunekin gogoratu nintzen. Aurkitu nituenean gustura etorriko zirela esan zuten. Azenarik gogoratu zituen Senegalen emandako denbora eta Jalil eta Ismaelekin pasatako gorabeherak. Ismail, Muhamad zeramika maisuaren laguntzailea zen eta Azenariri eta beste batzuei ontzi desberdinak moldatzen eta margo oxidoak ematen erakutsi zien, baita labea erabiltzen ere. Denbora gutxian beraiek ere gai izanen ziren zeramika ederrak eta onargarriak egiteko. Ismailen izaera lagunkoia eta erakusteko ahalmenak oso ongi etorriko ziren artisautza hura erakusteko. Nolanahi ere, harreman hurbila eta estuagoa izan zuen Jalilekin. Mutil honek Faisalen maisutza jolas bihurtzen zuen eta gehiago kost ata ere, Azenari gustura aritu izan zen kolorezko beira ontziak egiten. Azenarik eta Habusek jarraitu zuten hizketan. –Ez dakizu nola pozten naizen! Artisautza horietan trebatuko ditugu Arlazon eta inguruko gazteak. Non daude Jalil eta Ismail orain? –Beraien lanerako buztinak eta hareak bilatzen ari dira. Inguruko tokietan ari dira bilatzen. Oxidoak eta margoak beraiekin ekarri dituzte, baita labeak egiteko behar diren adreilu bereziak ere. Horregatik atzeratu ziren, Medinacelin adreiluak eta buztin berez ia lortu behar zituztelako. Lagunak solasaldi ederrean aritu ziren, inguruan gazteluko betiko martxak jarraitzen zuen bitartean. Zerbitzariek ez zuten Azenari alferrik molestatzen eta arma gizonek beren zaintzak egiten zituzten, Otsoa, Joanes eta Txominen agindupean. Azken hauek, baita Joanek eta Jakuek ere, bizitza errazagoa egiten zioten Azenariri. Nolanahi ere, bazekiten Azenari bakean utzi behar zutela, urruneko lagunekin egon ahal izateko. Orduantxe galdetu zion Azenarik Habusi al Andaluseko egoeraz. AlMustain kalifaren agintaldia ez zen hain lasaia izan. Kordoba baino ez zuen kontrolatzen. Levante eta Almeriako eslaviarrak independenteak ziren, Zaragoza eta Toledoko markak ia independienteak eta berbereek ez zioten kasu gehiegirik egiten. Hala ere, bera kalifatoren burutzatik kendu nahi zuena, al Mustainek berak Afrikako iparraldean jarritako agintaria zen. Ali ben Hammud idristarrak, Ali Mahomaren suhiaren ondorengoa omen zenak Ceutan agintzen zuen. Algeciraseko agintaria zen Al Qasim bere anaiak la gundu zion eta Hisam II.aren oinordeko bezala agertu zen. Algecirasen lehorreratu ondoren, Malaga menderatu eta Kordoban sartu zen. 1015eko uztailaren 1ean Sulaiman al Mustaini lepoa moztu zion eta bera Kalifa izendatzea lortu zuen. Ali ben Hammudek, Zawi sanhayarraren eta zanaten neutralitatea lortu zuen eta talde nagusiekin boterea banatu zuen. Legeak zaintzen zituenez herriak onartu zuen hasiera batean. Botere borroketan Osiris ben Zawi ben Ziri visir berria hil zuten. Hala ere, momentuz bakean jarraituk o zutelakoan Habus joan ahal izan zen Burgosera. Ehizaldian Azenariren lagunek elkar gehiago ezagutzeko aukera izan zuten. Osaba Fortun Santxezekin eta Antso, Aznar eta Lope Fortuniones bere semeekin egoteko aukera izan zuen Azenarik, baita Fortun Santxez lehengusu txikiarekin eta bere anaiekin. Denak gerlari eta gizon onak iruditu zitzaizkion. Edonola ere, hurbileko beste lagunek ulertu zuten Azenarik, Antso, Fortun eta Habusekin denbora gehiago pasatzea. Laurak elkartzen zirenean tarteka er romantzez, arabieraz edo bi hizkuntzak nahasian aritzen ziren. Hiru egunak pasa zituzten berrea jarraitzen, orein ar batzuk aukeratzen eta ehizatzen. Azken ehiza egin ondoren solas berezi bat izan zuten aristokrata haiek. Azenari aritu zen erregearekin, sa nhayarrekin laguntza hitzarmenaz mintzatzen, erregea erabat sinetsita gelditu arte. Honek adostasuna adierazi zuen. –Egun hauetan lagun handiak egin gara Azenariri esker, Habus. Edonola ere, ezin dugu aukera pasatzen utzi eta hitzarmena gauzatu behar dugu . Bihar Azenariren etxean sinatuko dugu eta harremanetan izateko gure lurretatik ibiltzeko baimen idatzia emango dizuegu. Dena den, Jakin nahi dut nolakoa den Gaztelarekin duzuen hitzarmena –Habusek ere interesa zuen auzi hartan eta garbi adierazi zuen. –Gaztelarekin behar diren uda guztietan berrehun zaldun bidaltzeko hitzarmena dugu. Hori baino ez. Horrek balio du bi aldetatik eskatzeko. Ez dut uste arazorik sortuko denik Gaztelarekin egin duguna zuekin egiteko. Guretzat segurtasun gehiago izango litzate ke. Antsok kezka uxatu zion. –Aitaginarrebarekin hitz egin dut eta ez du honetarako eragozpenik. Gure arteko hitzarmenetan garbi dago hirugarrenekin egin baino lehen galdetu behar dugula. Orain egingo dugunean antzeko adierazpena sinatu behar genuke –Habu sek argitu nahi zuen puntu hura eta garbi utzi zuen. –Guk ez dugu Baskoniarekin kontatu gabe hitzarmenik egingo, Granadan muga egiten duen erresuma edo taifa batekin; urrunekoekin egiteko ez genuke arazorik izan behar. Deniako erresumarekin edo Moronekin bakea egiteko edo laguntza baterako ez genizueke baimenik eskatu beharko, zuek kataluniako frankoekin egiteko behar ez duzuen bezala. –Bai. Garbi dago –Antsok eskua luzatu zion Habusi hitzarmena ixteko. Haiek eta beste bi lagunek Errioxako ardo on batekin ospatu zuten akordioa. Antsok bromatan egiteko ezin eutsiz Habus zirikatu nahi izan zuen. –Musulmanak izateko asko gustatzen zaizue ardoa eta Armainaka –Habusek ez zuen oso ongi ulertu musulman txarra deitzea eta aurpegian nabaritu zitzaion. Antsok bera k, bere hanka sartzeaz ohartuta sekretua zena kontatu behar izan zion. –Barkatu Habus, ez naiz konturatu sekretua zena, zuk iraintzat hartu ahal zenuela. Azenarik Gaskoniako likorea eta Errioxako ardo ona ekartzeko erran zigun zuri oparitzeko eta orain ko nturatu naiz ez dizula oraindik ezer esan –Habusek irria erakutsi zuen berriro, azalpena ematen zuen bitartean. –Egia da zuen edariak gustatzen zaizkigula. Hala eta guztiz ere, ulertu behar duzue zergatik esaten den alkohola debekatuta dugula. Mahomak, gu re profetak, esaten zuen alkohola txarra zela eta egia da mozkortzea debekatuta dagoela. Horrek ez du esan nahi ardo eta likore goxoa hartu ezin dugula, baina herritar arruntek, zoritxarrez, ez dute diferentziarik egiten. Kristau batzuek iraindu nahian ardozaletasuna aprobetxatzen dute guri musulman txarrak izatea leporatzeko –Azenari solasean sartu zen orduan. –Ardoarena argituta, dei ditzagun beste lagunak akordioa ospatzeko. Gure laguntasuna ospatu nahi nuke. –Otsoa, Txomin eta Joanesi keinu egin ziet en hurbiltzeko, baita lehengusu eta lehengusu txikiei ere. Habusek kopa altxatuz egin zuen brindisa, aipatu beharrekoa erabat aldatuz. –Jaunok, topa dezagun Azenari eta Gailaren osasuna eta zoriontasunaren alde. Amodioaren alde, laguntasunaren alde eta ar do onaren alde... –Denek topa egin zuten algara artean. Eguraldia txartzean, hurrengo goizean Arlantzonera itzuli ziren. Gaztelako kondea agertu zen Arlanzonen. Antso erregearekin gortearen begiradatik kanpo lasai hitz egin nahi zuen azken hau Naia rara itzuli baino lehen. Jauregiko gela batean suaren eta ardoaren berotasunean hitz egin ahal izan zuten kanpoko eguraldi txarrari bizkar eginez. Etorkizuneko mugen auzia eztabaidatu nahi zuten eta lehenbailehen konpondu. Ehizalditik itzulita, Azenar ik Iloba lehengusuekin egon nahi zuen han izango ziren azken egunean, Uharte, Naiara, Iruñea eta Faltzesera itzuli baino lehen. Osabekin ehizaldian ibilia zenez arrebarekin eta ilobekin egon zen familiako istorioak kontu kontari. Eneka alargundua zen bi ur te lehenago Garzi Martinez borrokaldi batean hil zenean. Martin eta Uxue ume zoragarriak ziren. Izeba Santxa eta arreba, Gailaren lagunak egin ziren eta Migel, Santxika eta Eneka oso gazte on eta ederrak zirenek herriko beren adineko neska mutilekin lagunt asun harremanak egin zituzten. Orduan, tarteka Naiaran bizi zirenez, Azenarik haiek ikusteko aukera izango zuen. Handik mugitu baino lehen Antsok ezustekoa eman zien Gaila eta Azenariri espero ez zuten beste opari bat emanez. Naiarako etxe baten giltza ema n zien beraiengana bisitak egiteko gonbidatuz. Ezkonberriek negarrez agurtu zituzten joaten ari zirenak, baina baita inoiz baino zoriontsuago sentitu ziren. Handik egun gutxitara Habus eta sanhayarrak joango zirenez, egunero itzuli bat egiten zuten zaldit an edo aspaldian bezala armekin praktikatzen zuten. Azenarik aspaldian ez zuen hainbesteko praktika egin zalditan. Inguruko herritarrek eta zaldunek sanhayarren eta Azenariren ibilerak ikustean ulertu zuten kapitain berriak zaldun hobeak bihurtzeko zuen go goa. Gredosera joateagatik zaldikoak lortu zituzten juarrostarrek hezte ariketak egin ahal izan zituzten berbereen laguntzarekin. Juarros osoko eta inguruko zaldun arinak elkartu zituzten praktikak egiteko. Sanhayarrek arkutan erakutsi zieten, baita zaldi gainean zer egin zitekeen ere. Azkenean Habus eta sanhayarrak joan aurretik, aurreko gauean agurtzeko, Azenarik afari berezi bat antolatu zuen. Habus, Buna, Kenan, Aberkan, Jonay eta Idirrekin bakarka sanhayarren gustuen arabera, amazigheraz aritu ziren. E zpatak eman zizkien, ezpatarik onenak. Anaitasun ituna egin zuten elkarri laguntzeko beren jaunei zor zieten fideltasuna hautsi gabe. Azenarik hitz eman zien urte gutxiren buruan udazken batean ziur asko, Granadara joango zela bisitan. Habusekin izan zuen azken elkarrizketa oso sentitua izan zen, baina laster berriro elkartuko zirelakoan ez zuten gehiegi luzatu. Azaroaren bukaeran bakarrik geratu zirenean Gaila eta Azenarik denbora gehiago eman ahal izan zuten elkarrekin. Hala ere, eguneroko eginkizunak betetzen zituzten: etxeko andreak jauregian eta inguruan denon ongizatea bermatzeko eta Azenarik, alkate, epaile eta kapitain betebeharretan. Baina, ahal zuten guztietan elkartzen ziren, etxean edo inguruan paseatzeko; otorduetan, gerlariak, zerbitzariak, lagunak eta bisitariak izaten baitzituzten inguruan. Negu gordina izan artean, bikoteak, zerbitzari eta gerlariekin, herriz herri Juarros osotik egin zuen ibilaldia, tartean Arlanzoneko etxean atsedenaldiak eginez. Normalean eguraldi txarra zen ean bertan aritzen ziren betiko eginkizunak betez: zaldiak eta etxeko martxa zainduz eta zeramika eta beira tailerrak martxan jarriz. Eguraldia hobetzen zenean ateratzen ziren maizterrak bisitatzera, justizia ematera eta Villasurren burdinolak antolatzera. Villasurren bazegoen aspalditik ubide bat errota mugiarazteko. Aurreko udan Azenarik ur biltegi handiagoa eraikiarazi ondoren zabaldu zuten ubidea. Errota gehiago eraiki nahi zuen hurrengo urtean han eta Arlanzonen. Momentuz uraren indarra erabili nahi zuen burdinola handi batean mailu pare eta hauspo handi bat mugitzeko. Labe batzuk eraiki zituzten landu gabeko burdina egiteko. Ordutik, mailu mekanikoekin burdin asko landu ahal izango zuten eta azken ukituak errementari on batzuek emanen zituzten artisa utza hura maisuki landuz. Kanpotik ekarri zituzten bi artisauek lana erakutsi zieten Juarroseko gazte batzuei. Burgosen bizi zen Okako Peru Basak eta Iruñerriko Mutuk martxan jarri zuten burdinola. Beste batzuek lantzen zuten burdin gordina eta ikatzaren g arraioa egiten. Mendietan talde batzuek egiten zuten ikatza. Udan eraikitako burdin tokian tresnak egiten hasi ziren. Dena ongi joanez gero, burdinola handituko zuten hurrengo urtean. Arlanzonen, zubitik hurbil baina altuxeago, Ismail eta Jalilekin ola bi koitza eraiki zuten momentuz. Zeramikarako langai aproposak aurkitu zituzten inguruan, harea eta buztinak bereziki. Handik denbora gutxira ikasleak zeramika eta ontzi ederrak egiten hasi ziren tornuak egin ondoren. Ismailek gustura erakusten zien ikasleei eta labean gogortu eta margoak betikotzea lortu zuten. Ontzi gehienak era tradizionalean egin zituzten, margo eta oxidorik gabe mundu guztiarentzako produktuak sortuz. Beste batzuk, aldiz, buztin eta margo desberdinak erabiliz aberatsen eta nobleen gustuet ara moldatzen hasi ziren. Tradizionalak betiko buztin gorriztekin eginak baziren, besteak buztin argi eta landare itxurazko marrazki koloretsuez egin zituzten, landare berde eta fruitu lore kolore biziekin. Jalilek, beira egiteko, karea eta silize onak eta harea aproposak aurkitu zituen inguruan. Sosa kaustikoa alAndalusetik eraman zuten, nahiz denboraz beraiek landare baten errautsetatik egitea lortuko zuten. Harea, sosa eta karea proportzioan bota zituzten labeko galdaran, kolorea lortzeko gatz oxido pis ka bat ere bai. Beira lortzeko prozesua konplikatuagoa izan arren, adreilu haiekin egindako labeek beharrezko tenperatura lortzen zuten denbora gutxian. Tresneria prest zuten eta Jalil metalezko tutu fina erabiltzen zuen beira goria labeko galdaratik ateratzeko. Bueltak ematen zizkion tutuari biribiltasuna mantentzeko. Bazirudien beira urtu eta tantaka eroriko zela mugitzen ez bazuen. Berehala, beira hoztu baino lehen putz egiten zuen tutuaren barnetik hutsa sortzeko eta puzteko. Metalezko ziriarekin forma batzuk ematen zizkion. Matxarda edo tenazarekin heldulekuak egiten zizkion eta guraize handi batzuekin mozten zuen ahoa egiteko, ia bukatuta utziz. Oinarri batean uzten zuen, hoztean ontzi urdinxka bat geratu arte. Behin maisuari ikusita ikasleak saiatzen ziren berdin egiten emaitza gorabeheratsuekin. Azenarik lan hura eta beste batzuk eginak zituen. Normalean labealdi bakoitzean beira kolore berean pieza bildumak egiten zituzten: kopa handiagoak edo txikiagoak, pitxerrak, edalontziak, ontzi txiki desberdi nak. Mota eta tamaina desberdinetako tutu, ziri, orrika, matxarda, guraize, molde eta jarlekuak zituzten labearen inguruan harrizko mahai batzuen gainean, gune zabal baten inguruan. Hilabete parean prozesu guztiak ikasi zituzten sei ikasleek. Haietako pare bat burdin gizon ibilia zen eta haiek izango ziren, hain zuzen ere, handik aurrera maisuak, besteak laguntzaileak izaki. Behar zituzten sosa, hareak, kareak, alkaliak eta oxidoak lortzen ere ikasi zuten. Azaroan zehar burdinazko piezak, zeramikak eta beir ak Burgoseko denda batzuetara eraman zituzten. Jendearen behar eta gustuen arabera ere egin zuten lan. Egiten zuten guztia edo ia guztia saltzen zen. Burdindegiaren ondoan beste ola bat montatu zuten gurdiak egiteko eta hura izan zen inguruko gazte langabe entzat beste langintza bat. Abendurako bai beirak, baita zeramikak ere arazorik gabe egiten zituztenez, Jalil eta Ismail abiatzeko ordua heldu zitzaiela uste zuten. Hala ere, elurteak harrapatu zituen eta Azenarik konbentzitu zituen negua han pasatzeko eta dena, alderdi guztietan ongi uzteko. Egindako produktuak saltzen ari ziren eta dirua irabazten ere bai. Inguru zabal batean ez zen halako produkturik egiten, baina produktuak ezagutarazi eta promozionatu behar zituzten. Beste batzuentzako lana sortu zuten , ikazkin, mandazain eta gurdi garraiolari bezala. Lur haietan asko ziren urtero lur berri libre baino arriskutsuetara joaten ziren familiak. Aurreko urteetan asko joaten ziren Eresma eta Adaja bailaretan herriak populatzeko, baina urte batzuetan, beharrik gabe, gutxiago izango ziren migratuko zuten juarrostarrak. Urte hartan Arlanzon herrian, lurren hobekuntza eta artisautzarekin, gutxienez berrogeita hamar familiarentzako lana sortu zuten. Hurrengo urteetan gehiago izango ziren langintza haietan eta baita xaboigintza eta lurrinak egiten. Azken langintza haietan negu hartan saiakerak baino ez zituzten egin, baina hurrengo urtean zehar garatuko zutena. Jalil eta Ismail joan zirenean diru dexenterekin joan ziren, baina baita Azenariren eta lagun askoren esker ona jasota. Handik urte gutxitara itzultzen saiatuko zirela agindu zieten artisau berriei eta Azenariri. 9 Etsaien asmoak Egun batean, goizean goiz agertu zen Tello Joaniz Azenariren dorretxean. Tello, Zaragozatik eskapatu eta bat batean agertu zenetik kondearen laguntza jaso zuen. Aurrekoan bezala ibiliko zen udaldietan kondearen agindupeko zaldun bezala. Kondeak zaldia eta zaldun batek behar zuen guztia eman zion eta Azenarik lur batzuk utzi zizkion bere familiari errentan. Atariaren zaintzan zegoen begiraleak Joanesi deitu zion bisitariaren nahia adieraziz. Honek ezagutu zuen Tello eta Azenarirengana eraman zuen. Etxekoak gosaltzen ari ziren saloian. Villasurrera joateko asmoa zuten Azenarik eta lagunek. Telloren abisua zela eta, gela batera joan ziren Joanes, Tello, Otsoa eta Azenari. Tellok berri txarrak ekarri zizkien. Tiberio Ferrizek, Amandio Gomizek eta Albaro Yañezek segada bat egin nahi zioten Azenariri hurrengo astean Ibeasen ospatuko zen epaiketan. Gizonak beraien arteko solasaldi bat entzun ahal izan zuen mozkortuta zeudenean. Xehetasun osoz antolatua omen zuten erailketa saiakera. –Tiberiok eta Amandiok hango et a beste herrietako jauntxoei deitu diete Azenariri kontra egiteko. Aitzakia, Albarok bere maizter bati jipoia eman izana justifikagarria zela defendatzea da. Maizterrak Albaroren aginduak ez betetzean uste dute indarra erabili ahal dutela, maizterrek, best erik gabe, aginduak bete behar dituztelako. –Joanesek ezagutzen zuen jauntxoen jokaera eta jarraitu zuen. –Epaiketan egoera larritzeko egingo dute, Azenariren kontra jokatzeko, baina zer egin dezakete? –Tellori ez zitzaion etena gustatu. Dena den, galdera ulergarria zen. –Albarrek borroka bilatuko du eta ez dakizue labana zalea dela, jaurtiketan ona da gainera. –Azenarik ez zuen arazorik ikusten, baina Joanesek bai. –Prestatuta egongo gara. Badaezpada, armatuta eta leku desberdinetan jarriko gara –Otsoak ere bere iritzia eman zuen. –Ez dugu segadarena dakigula erakutsi behar. Itxuraz orain bezala ibili behar dugu. –Azenari ados zegoen horrekin. –Bai, arrazoi duzue. Prestatuta egon behar dugu, baina erakutsi gabe. Villasurren egingo dugun geldialdian z erbait prestatuko dugu. Hiru lagunak, Joanes, Otsoa eta azenari, Jakue eta Joanen laguntzaz Villasurren egon ziren bi egunetan eguraldi ona aprobetxatuz. Burdinolak zabaltzen ari ziren, beste labe bat jarriz eta aprobetxatu zuten xaflak egiteko. Ondoko olan burdinazko piezak erabiltzen zituzten gurdiak egiteko. Zurgindegia gero eta hobeki ari zen antolatzen. Azenari lantegi guzti haien sortzaile, gidari eta nagusia zen eta Erramunek administratzen zituen. Urrezetik pasa ziren, animaliak ongi antol atutako eskorta, artegi eta ukuiluetan nahi adina janari zutela eta babestuta zeudela egiaztatzeko. Hurrengo egunetan eguraldi ona zutenez Ibeasera joan ziren aurretik antolatutako epaiketara. Denak normal zirudien, baina Ibeasen eta Kuzkurritan jauntxoe k agintzen zuten eta nekazari libreak baztertzen zituzten. Sierboak ez ezik maizter libreak ere zapaltzen zituzten eta egoera mantendu nahi zuten. Hain zuzen ere, liskarrak sortzen ziren arrazoi horiengatik. Ibeaseko plazan, eguteran, besaulki batean eseri zen Azenari herritarren aurrean. Herritarrak banku baxuetan zeuden eserita epaiketaren zain. Gehien gehienak nekazari libreak ziren eta urrunago jauntxoak zeuden harro. Nekazari libre batek, Zapala deitua, Albaro Yañezen maizterra, lantzen zituen lurretak o nagusiari leporatu zion bere etxera joaten zela denen nagusia balitz bezala eta modu gordinak erabiltzen zituela bera eta emaztearekin. Ondoan bizi zen beste maizterrak ziren lekuko. Albaro Yañez ez zen aurkeztu, nahiz eta lehenago Azenarik alguazil bat deitzeko bidali. Han ziren Tiberio Ferriz eta Amandio Gomizi galdetu zien non zegoen Albaro. Amandiok erantzun zion. –Albarok ez du zertan erantzun behar, sierbo beten tontakerien aurrean. –Azenarik kondeak bera epaile izendatu zuela gogoratu behar zion j auntxoari. –Kondeak niri eman dit epaiketak antolatzeko ahalmena eta legearen arabera gizon libre baten salaketa jaso dut. Albaro Yañezek esklaboak balira bezala tratatzen ditu Zapala eta emaztea. –Sierboak dira. –Azenari eta Amandio hasi ziren eztabaida bizian. –Zapalak etxea eta lur propio batzuk ditu eta hamarrenak ordaintzen ditu. Gizon libreen zerrendan dago. Beste kontua bat da Albaro Yañezen lur batzuk errentan lantzea. Herri honetan eta baita beste herrietan ere horrelako kasu asko daude, baina g izon honen eta bere egoeran daudenen estatusa ez da zalantzazkoa. Libreak dira eta eskubidea dute justizia eskatzeko. –Ibeaseko gizonek baiezko zaratatsuak adierazi zituzten. Tiberio Ferrizek hitza hartu zuen, beste gizonek desadostasuna adierazten zioten bitartean. –Albarori deituko diogu, baina salaketak ez du zentzurik. Jaun bezala agintzen ahal dio maizterrari lan egiteko. Tiberiok zerbitzari bati erran zion akusatuari deia luzatzeko. Albaro Yañez sei bat gizon armaturekin agertu zen berehala. Bazirud ien ehizara joateko prest zeudela, lantza eta arkuekin baitzetozten. Yañez hurbildu zen aurrera bere gizonek inguratzen zutelarik. Harro hitz egin zuen. –Zer tontakeria bota du Zapalak? –Azenarik formalki eskatu zion salaketa adierazteko. Zapalak ahots da rdartiz ozenki adierazi zuen denen aurrean. –Albaro Yañezek askotan, baina azken aldian are gehiagotan..., esklaboak bagina bezala esaten digu zer egin behar dugun momentuan bertan. Bultzaka hartzen gaitu eta emazteari eskua luzatzen dio lotsarik gabe... Emaitzen erdia ematen diogu beti eta ez digu agindu behar. Ez du zer eginik gure etxean... –Albaro oihuka hasi zen. –Isil hadi morroi hori! Nola ausartzen haiz hire nagusiaren aurka? –Zapala ez zen isilik gelditu. –Hi ez haiz nagusia, hi... –Aski da. Hik, Azeri, kanpotar horrek, sortu egin duk antzezlan hau. Hoa Baskoniara. Bera eta gizon armatuak Azenari inguratzera hurbildu ziren, Azenariren lagunak, ordura arte agertu gabeko arkulari batzuekin besteen atzetik agertzen ziren bitartean. Azenarik ez z uen ezer erantzun eta lasaitasuna eskatuz, Zapala babesteko erran zien bere gizonei. Orduan Albarok labana bat jaurti zion Azenariri bihotzera zuzen. Denek edo ia denek espero izan zuten Azenari hilda edo behintzat larri zurituta izatea. Hala ere, jaun gaz tea ezer gertatu izan ez balitz bezala arropatik labana atera eta guztiei erakutsiz denon harridurarako honela hitz egin zuen: –Herritar guztiak lekuko zarete. Albaro Yañezek, Begiokerra deitua, labanaz eraso du kondearen izenean auzia antolatzen ari zen epailea. –Beste jauntxoek ere ez omenzuten erasoa espero eta are gutxiago bukaera hura. Guztion sorpresa aprobetxatuz epaile jaunak bere gizonak bidali zituen ehiztariei armak kentzera eta Begiokerra atxilotzera. Azenarik jarraitu zuen azalpenareki n. –Begiokerrari erailketa saiakera leporatuko diot Gaztelako kondearen aurrean edo berak izendatuko duen epailearen aurrean. Hala ere, gaurko epaiketaren emaitza eman behar dut. Begiokerrak berroge dinar edo bere baliokidea lurretan ordaindu behar dio Zapalari. –Epaiketaren aktak Erramunek idatzi zituen. Lekukoek eta Azenarik sinatu zuten eta kopia bat bidaliko zieten Begiokerraren etxekoei. Tiberio Ferriz Ibeaseko jauna deitua eta Amandio Gomiz Ibeaseko kapitaina ezizenez isilka erretiratu ziren beren etxeetara. Tello Joanizi esker libratu zenez, Azenarik bere laguntza eskaini zion nahi zuen momentuan eskatzeko. Edonola ere, ez zuen publikoki adierazi. Abenduaren erdian Arlanzoneko jaun andereak ez ziren mugitu herritik. Negu gogorrerako pres taketak egin zituzten eta Burgosera abiatzeko asmoa zuten. Bikotea zoriontsu bizi zen etxeko giro beroan. Urraka Gailaren lagun handi bihurtu zen. Etxea Urrakak kudeatzen zuenez, etxeko andrea, nahi zituen aldaketatxoak egiteaz gain, etxeko eta kanpoko per tsonen ongi izateaz arduratzen hasi zen. Arlanzonen Azenariren agertzeak lasaitasuna eta era berean ongizatea ekarri zituen. Lanpostuak sortu ziren gazteluan, laborantza artzaintzan eta artisautza lantegi berrietan. Andreak, zahar, gaixo, pobre eta babes g abekoei laguntzen zien. Jaun gazte berriak, bestalde, ez zituen herritarrak zapaltzen, beren eskubideak errespetatzen baitzituen. Azenari alkate orokor, epaile eta alkaidea bazen ere, gizon libreen batzarrak kudeatzen zuen herrietako bizitza. Herri bakoitz ak alkate bat izendatuz eta erabakiak gehiengoz eta adostasunez hartzen zirenez, gehienetan auzi zailak baino ez zizkioten aurkezten. Batzuetan, dena den, Arlanzonen bertan gehienetan tontakerietarako deitzen zioten. Gaila bezala, Azenari zoriontsua zen. Bikotekideak oso gustura bizi ziren elkarrekin, inoiz baino maiteminduago zeudenez. Goizetik ilusioz beteta joaten ziren beren eginkizunetara. Betebeharrak aparte, Azenariren eginkizunik berezkoenak eta gustukoenak, gerlariak trebatzea, inguruko jaunekin harremanetan aritzea eta zaldiak zaintzea izaten ziren. Batzuetan ekintza guztiak batera egiten zituen, udazkenetan ehizaldi handietan bezala. Orduan zaldun guztiek eta oinezko askok hartzen zuten parte ekintza haietan. Arlanzoneko bigarren muinoan eraikitzen ari zen gaztelura herribilduaren bi aldeetatik joan zitekeen. Gazteluaren harresia erdizka eraikia zen, orduko zati batzuk harriz eta beste batzuk egurrez eginak izanda. Biltegi batzuk, etxebizitzak eta ukuilu berriak ikusten ziren, bain a bereziki jauregi handi ederra, sendoa eta ongi egina nabari nabaria gelditu zen. Dorrearen ordez egurrezko egitura altu bat zegoen eta goiko plataforman begirale batek inguruak zaintzen zituen. Begiraleak abisua pasa zion guardia buruari. Zaldun bat zeto rren trosta bizian eta besoak mugitzen zituen arreta erakarri nahi izan balu bezala. Teo, zaldun gaztea, etxera sartu zen kapitain bati errateko. Otsoa topatu zuenean bisitaz ohartarazi zion eta elkarrekin atarira hurbildu ziren zaldunaren zain. Hau handik minutu gutxitara agertu zen zaldi nekatu baten gainean, jaunari kondearen premiazko mezu bat eman behar ziola erranez. Azenarik, gosaldutakoan zaldi gazteen heziketan aritzeko janzten ari zelarik jaso zuen abisua. Zaldia eta mezulariri kasu egiteko agindu a eman ondoren irakurri zuen mezua. Ez zen hain premiazkoa eta mezulariari erantzun labur bat emanez nahi zuenean joateko erran zion. Gelara itzuli zen Gailari dena kontatzeko. Andreari zerbitzari batek lagundu berri zion orrazten eta mototsa egiten. Kamar erak bakarrik utzi zituen. –Gaila, urte berria baino lehen Burgosera joan behar dugu. –Emakumeak irribarretsu, keinuz galdetu zion arrazoiaz, ahoan urkilak zituelako. –Kondeak urte berria baino lehenago berarengana joateko eskatu dit. Ez du arrazoi zehat zik eman, baina hurrengo urteko eginkizun baterako planak egin nahi dituela adierazi dit. Urte berriari Okan agurtzeko asmoa pikutara joan da. Sentitzen dut –Gailak berehala erantzun zion. –Okara joan ahal gara eguberri egunerako eta gero Burgosera joan. –Bai. Nahi izanez gero gurasoak etorri ahal dira gurekin. –Horrela egingo dugu. Dena den, eguraldiak okerrera egiten ez badu etzi joango gara Okara eta urte berria baino lehen gortean izan. Eguberri Eguna Okan eman zuten, familia giroan. Andere M addalen eta jaun Garzia pozez zoratzen zeuden alaba haurdun zegoela jakin zutenean, lehenago Azenarik egin zuen bezala. Gaila ondoezik eta botagale esnatzen zen hasiera abatean, nahiz eta pasatzen zitzaion. Herriko belagileak susmoa baieztatu zion emakume gazteari eta belar batzuk eman zizkion goizetan infusioan hartzeko. Familia osoa Burgosera mugitu zen urte berrirako. Jauregia denon gustukoa zen negua pasatzeko, etxea handia, erosoa eta inguru ezin hobea zelako. Azenarik kondeari hirian zegoelako abisua bidali zion Burgosera heldu bezain pronto. Azenari arratsaldean Mendorekin zegoen hizketan. Orduan laguna ondoko etxean bizi zen. Azenarik erosi zuen, jauregia erosi zuen momentuan eta lagunari eskaini zion bizileku bezala. Azken hilabeteetako kontuak elkarri kontatzen ari zirenean heldu zen kondearen erantzuna hurrengo goiz erdian haren jauregian agertzeko. Lagunak iritzia bota zion Azenariri. –Begiokerraren egoera komentatzeko deitu dizu, ziurrenez. –Azenarik ez zuen uste bera. –Ez. Begiokerraren etork izuna garbi dago. Kondeak ez du herritar xeheek ezagutzea nahi, baina desherriratu egingo du betiko Duratoneko herri batera. –Orduan zertarako deitu dizu horrenbeste misterio sortuz? –Ez dakit. Agian ez da ezer berezia izango. Zertarako den ez aipatzeak ez du erran nahi ezer misteriotsua izango dela. –Beharbada, ez. Baina ni jakin minak jota nago. Espero dut ezkutuko ezer ez izatea. –Ez imajinatu hainbeste. Bihar eguerdian jakingo dugu. Hurrengo egunean, kondea gela batean zegoen Azenariren zain eta b erarekin bistaz ezagutzen zuen Cluniako tenentea. Ardo bero espeziatua edaten ari ziren eta kopa bat pasa zioten gazteari berehala gaian sartzeko. Sancho Garciak egin zituen aurkezpenak. –Azenari, hau Nuño Albarez da, Cluniako tenentea. Soriako musulmane kin izaten ditu arazoak eta baita harremanak ere. Bera aukeratu dut nire ordezkari Baskoniarekin ditugun muga arazoak argitzeko. Bera Grañonekoa da berez, euskalduna zu bezala eta hango mugak ere ezagutzen ditu. Hurrengo udaberrian martxoaren bukaeran Ants o nire suhiaren ordezkariarekin elkartuko da Donemiliagan itun bat egiteko. –Azenarik ez zekien zer erran, baina azalpenarekin jarraitu zuen kondeak. –Zuri deitu dizut akordioa lortzeko zure laguntza nahi dudalako. –Orduan bai galdetu ziola kondeari, zer egin ahal zuen ez zekielako. –Jauna, nire laguntza emango dizut, baina ez dakit nola lagunduko dudan eta zergatik egin didazun deia niri. Nik ez ditut muga horiek ezagutzen. –Ez. Esan dizut mugak Nuñok ezagutzen dituela. Zure eginkizuna bitartekariarena egitea da. Nuño eta Antsok izendatuko duen ordezkariaren artean arazoak konpondu behar dituzu. Uste dut, ongi beteko duzula, nire konfiantzazkoa izateaz gain; ez zara erregearen menpeko, baina haren laguna bai eta ongi konpontzearen aldekoa zara. Gaztela e ta Baskoniako adiskidetze harremanak lortu ditugu aspaldian, baina etorkizunean horrela segitzeko garbi utzi behar dira mugak. Ez zaizkit Ebro inguruko gure mugetakoa hainbeste interesatzen, Duero arro osoa Gaztelarentzat uztea baizik. Ulertu didazu? Bitar tekariarena egiteko prest al zaude? –Bai. Gustura egingo dut, jauna. –Orduan presta zaitez martxoaren bukaeran, Nuñorekin Donemiliagara joateako. Hitz egingo dugu berriro hara abiatu baino lehen... eta ez hitz egin inorekin honetaz... –orduan hobeki pentsatuta, jarraitu zuen azaltzen –. Dena den, bada pertsona bat harekin komentatzea komeni zaiguna, jaun Garziari adierazi ea zer iruditzen zaion eta zure emazte eder eta argiari bakarka ere bai, beste inori kontatu ezean. Haiek a gian ideia bat edo izan ahal dute. Azenarik Gailarekin hitz egin zuen kondeak emango zion eginkizunaz eta emazte gaztea poztu zen kondeak konfiantza erakutsi ziolako, baita eginkizunak Baskonia eta Gaztelaren arteko bakea indartzen zuelako ere. Hala ere, jaun Garziarekin mintzatu zenean honek proba bat bezala ikusi zuen. Uste zuen kondeak noren alde egiten zuen jakin nahi zuela eta zailtasunak ikusten zituen. Okako tenente bezala ezagutzen zituen Ebroko mugaldean izaten ziren arazoak. Antzinean, ehun urte lehenago, inguru haietan Leongo eragina gutxitzeko Baskoniako erregeak Arabako konderria eman zion Fernan Gonzalezi boteretsuago bihurtzeko eta leondarren kontra, tartean, Gaztela independiente bat jartzeko. Euskal lur haiengatik Fernan Gonzalez Baskoniak o erregearen menpeko bihurtu zen. Baina kondea, behin indartuta, lur gehiago lortzeko borrokatu zen. Cirueñan Fernan garaitu eta preso hartu zuten baskoiek. Askatasuna lortzeko Glera edo Ojaren kontrola utzi zion Baskoniako erregeari, nahiz eta momentuz Ar abako konderriaren menpean izan. Garcia Fernandezek eta Sancho Garciak kondeek Arabako kontrola galdu zuten, baina herri batzuk kontrolatu zituzten Donemiliagatik hurbil. Sanchok Pazuengos herria erosi zion orduko jaunari eta lur haiek segurtatzeko Donemil iagari eman zion hainbat lur, eliza eta etxe batzuk. Azken urteetan, dena den, Antso Gartzesek berriro segurtatu zuen Ebro aldeko muga. Oja errekaren behe aldea Gaztelaren menpe zegoen eta goi aldea Baskoniarenean. Arazoa Gaztelaren menpeko Karranza, Mena, Losa eta bereziki Burebako lurrak ziren. Gaztelaren menpeko euskaldunek, hango jaunek eta herritarrek, ohiturak, askatasuna eta bakea mantendu nahi zituzten. Jaun Garziak azken ondorioa adierazi zion Azenariri. –Bi ordezkariak Ebro aldeko muga zehazten hasten badira, eztabaida amaigabeetan hasiko dira eta bakea baino borroka sorraraziko dute. –Gazteak bere ustea adierazi zuen. –Baina muga ez zehazteak etorkizunerako gatazka izango dela esan nahi du. –Seguru asko horrela izango da, baina lurren jabetza konde eta erregeen indarraren araberakoa izango da. Lasai, kondeak berak eskatu dizu Ebroko mugetan alferriko indarrik ez galtzea. Zuk saihestu alde hori eta ahalegindu mendialdean etorkizuneko mugak zehazten. Dueroko arroa Gaztelarako ziurtatu nahi du kon deak –Azenarik aitaginarrebak arrazoi zuela pentsatu zuen. Horrela gelditu zen auziaren eztabaida. Gainera, Ebroko lurrak Muniadonaren dote berantiar bezala geratu ziren. Urteberriko festetan gortea bildu zen. Nobleziak harremanak lantzen zituen egun haie tan. Festak, bisitak eta bilerak egiten zituzten, gerlariek, administrariek, andreek edo noble zaharrek parekoekin. Azenari zaldun gazteekin ibili zen, baina bereziki handikiekin estutu zituen harremanak jaun Garzia eta Lermako jaun Telloren eskutik. Carri on, Saldaña, Castrojeriz, Salas, Lara eta Lermako kondeekin ez zuen arazo gehiegirik. Lan gehiago zuen tarteko jaunekin. Hauek indarra eta aberastasuna herritar libreen lepotik lortzen zuten eta askotan ez zeuden prest jaun handiekiko menpekotasuna aitortz eko eta herritarren askatasuna onartzeko. Edozein modutan bi alderdi nagusitzen ari ziren noblezian, nahiz eta hegoaldeko gehienak neutralak izan. Batzuek, euskaldunek, Baskoniarekin bakea mantendu nahi zuten eta mendebaldeko nobleek gerra egin eta Araba e ta Errioxa behingoz menperatu nahi zuten. Bazen beste arazo bat ohitura eta hizkuntzari zegokienak, batzuek kendu nahi zituztenak: bileretan euskaraz mintzatzea eta batzarra, jaunen gainetik izatea. Noble gehienek zorionez bakea mantendu nahi zuten, etsaie kin borrokatzeko nahikoa baitzuten hegoaldeko eta ekialdeko musulmanekin. Arlanzon okatarrek, deitzen zituzten bezala, urtarril eta otsail gehiena Burgosen pasa zuten, noble askok bezala. Burgos leku aproposagoa zen negualdia pasatzeko. Hirian, denbora pasan, festa eta salerosketak egiten ahal zituztenez, hibernazioan zegoen herri batean baino gusturago zeuden. Gerlariek arma praktikak eta justak egiten zituzten bitartean, andreek bisitak antolatzen, haurrak lagunekin jolasten eta zaharrek elkarrekin solas ak antolatu zituzten. Otsailaren erdialdean elurte handia pasa zenean Arlanzon eta Okara itzuli ziren. Lehenengo egunetan herritarrak ongi zeudela egiaztatu zuten. Edonola ere, gaixoek laguntza behar zuten. Gaila, Danila eta Fernan, Okatik eraman z uten morroia, joan ziren etxez etxe denen egoeraz eta osasunaz arduratzeko. Gaila, atsegina, ona eta ederra zen. Benetan interesatzen zitzaion jendea eta bere irribarrearekin mesfidantza guztiak gainditzen zituen. Hori normalean ez zen nobleziako beste ema kumeekin gertatzen. Andre Maddalen ere, salbuespena zen. Bere amak bezala Gailak jendearen konfiantza lortzen zuen. Mundu guztiak maite zuen Gaila. Berak belagilea eta petrikiloa bidaltzen zituen behar zutenen etxeetara. Lagundutako etxeko andreek ezer gut xi ez bazen ere, beraiek prestatutako pastak, postreak edo lore sortak eramaten zizkioten laguntza eskertzeko. Etxekoek ere ez zuten betiko ohiko nagusitzat hartzen, aldi berean etxeko ninia, laguna eta baita familiako matriarka maitatua bezala baizik. Ez zizkioten arazoak ezkutatzen, ongi zekitelako lagunduko ziela, Danila eta Fernan ziren bere zerbitzarien bidez edo pertsonalki behar bazen. Etxeko andreak administratzaileekin, Marko Garai maiordomoa eta Brizia bere emazteekin, harreman ona egin zuen. Err amun, lurretako administratzailearekin ia ez zuen harremanik, baina ongi konpontzen ziren baita etxeko morroiekin, Kasilda eta Emiliorekin ere. Gailak premiak adierazten zizkien etxeko zerbitzariei, Urrakari jauregi barneko kontua zenean edo administratzai leei kanpokoa zenean. Markok agintzen zien morroiei laborantza eta animalien zaintza kontuetan, eta Briziak neskameei gazteluko garbiketa eta janararekin zerikusia zuten gauzetan. Edozein modutan, Urrakak agintzen zuen jauregian eta jauregiko biztanleen be harrak kudeatzen zituen. Beraz, Gailak laguntasunik estuena Urrakarekin izan zuen lehenengo momentutik. Urrakak anaia bat bezala maite zuen Azenari eta erabat emana zen bere ongizatera. Gailaren gozotasunak, maitasunak eta ontasunak irabazi zuten Urrakaren bihotza. Berehala, konfiantza eta laguntasuna sortu zen bi emakumeen artean. Azenariren eta besteen ongizatea zaintzea zuten helburu, baina pixkana laguntasun handi bihurtu zen haien harremana, ordu asko elkarrekin josten, hizketan edo gauzak prestatzen i biltzen zirelako. Urrakarekin bezala, Jakue, Lore, Joan eta Zeberioren miresmena lortu zuen Gailak eta Azenariren lagunek, Otsoa, Txomin eta Joanes, tratu gutxiago izan arren errespetatzen eta maite zuten. Azenari Villasurrera joan zen Uzkizako etxe gehienak erre zirelako eta bitartean kaltetuak laguntza bila Villasurrera joan zirelako. Uzkizan bost etxe erre ziren, gehienak Azenariren maizterrenak zirenak. Burdinoletan lekua egin zieten lau familiari. Azenarik hitz egin zuen haiekin, lasaitzeko, etxe ak berreraikitzen lagunduko ziela aginduz. Uzkizara joan ziren. Izenak Eguzkitza edo Urkitzarekin zerikusia izango zuen, urki asko zituelako eta eguteran zegoelako. Etxe haiek egurrez eta lastoz eginak ziren gehienbat eta oso erraza zen suak hartzea. Azena rik etxe seguruagoak egiten lagunduko zien, eraikitzaile talde bat bidaliz. Behin baino gehiagotan pentsatu zuen egurrezko etxeak oso arriskutsuak zirela. Garbi zegoen adobez, pezoz edo harrizko etxeak eraiki behar zituztela. Martxoaren hasieran Urraka e ta Txomin ezkondu ziren. Festa handia antolatu zuten, denek maite baitzituzten ezkongaiak. Igande hartan dorretxean haiek izan ziren denen zentroa, baita herrian ere, ezkondu ondoren eliza aurrean ospakizun bat antolatu zutelako. Bi ezkongaiak pozik zeuden beren lanean eta ingurukoekin, baina beren familiako batzuk, Txominen gurasoak bereziki, adinekoak zirenez beraiek joan ziren zalduendora bisitatzera eta egun bat han pasatu ondoren Galardera, Zalduendon bezala Urrakaren familiakoekin eta lagunekin egon a hal izateko. Ezkongaiak Arlanzonera itzuli zirenean hitz egin zuten beren nahiaz eta etorkizunari buruz. Txominek galdetu zion Urrakari lana aldatzeaz. –Urraka, nahi baduzu Azenarik eta gailak lur batzuk utziko dizkigute errentan. –Txomin, nik ez dut biz imodua aldatu nahi. Oso gustura nago. Zuk lana eta lagunartea aldatu nahi al duzu? –Nik ez. Aukeraz ari nintzen. –Horrela erabaki zuten bizimoduaz ez aldatzea eta Arlanzonen Gaila eta Azenariren ondoan geratzea. 10 1016. urtea. Baskonia eta Gaztelaren arteko mugak 1016. urteko lehenengo hilabeteak arin pasa ziren etxeko kontuekin eta lagunarte goxoan. Martxoaren bukaeran kondeak berriro deitu zion Azenariri Burgosera, Baskonia eta Gaztelaren arteko mugen auzirako azken gomendioak emateko. Azenari kondearen gaztelura heldu bezain pronto eraman zuten saloi arabiarra deitutako gelara. Kondea zurbil eta ondoezik zegoen eta lagun bat bezala hartu zuen jaun gaztea. Kuxin koloretsu eta mahai baxuen ondora hurbiltzeko erran zion kondeak. P itxerretik ardo espeziatua eskaini zion eta hizketan hasi zen. Garbi adierazi zion hiltzeko beldurra zuela eta Gaztelaren etorkizunerako hobe zela Ebroko lurrei buruz ez eztabaidatzea, halabeharrera uztea eta Dueroko arro guztia segurtatzea. Azken batean s uhiari zor zion Ebroko lurralde hura alabaren dote berantiar bezala. Azenarik utzi behar zien bi ordezkariei eztabaidatzen bakoitzak garaipentxo bat izateko, baina akordioa segurtatu behar zuen. Azenarik jaun Garziak berdin pentsatzen zuela erran zionean, kondeak irri tristea eginez honela adierazi zion. –Zentzuzko sendagile eta aholkulari guztiak ados daude. Ni hiltzen ari naiz eta nire semearen hobe beharrez segurtatu behar dut bakea. Azenari..., zin egidazu Gaztela independentea mantendu ahal izatek o baskoiak konbentzitzen ahaleginduko zarela... Antso nire suhia konbentzitzen. –Jauna, hitz ematen dizut saiatuko naizela, baina ez dakit hainbeste gauza lortuko dudan. –Zu saiatu. Orain zoaz Donemiliagara eta mugen hitzarmena lortu. Eskertuko dizut. –Ez duzu eskertu beharrik. Lur batzuk saldu dizkidazu, baina zoriontsu izateko eukera eta munduan helburu duina eman dizkidazu. Betiko eskertuko dizut. –Pozten naiz zu zoriontsu ikusteaz. Gaila andre gazte xarmanta da. Joaten utzi baino lehen, kondeak poema batzuk irakurtzeko eta horiei buruz mintzatzeko eskatu zion Azenariri. Ziur asko gaizki irakurtzen zuelako eskatuko zion, baina eman zituen arrazoiak Azenariren ahoskera eta literaturaren ezagutza izan ziren. Azenarik berak eman zizkion poema haiek ia urte bat lehenago. Aspaldian arabieraz gauza handirik irakurtzen ez zuenez, Azenari beldur zen ez ote zuen gaizki ahoskatuko. Orduan, ardo espeziatua edan eta gero, al Mutanabbiren poema epiko batzuk gustura irakurri zituen giro hartan. Husein al Muzzafar, Medinako zaldun arabiarra zaurituta zegoen etsaiekin izandako borrokaren ondorioz. Bere leinuko zaldunak segada batean erori ziren eta bera zen eskapatu zen bakarra. Garaituta ere, tribuko lagunengana jo zuen mendekurako laguntza eske. Ez zituen atseden eta bizitza lasairako eskaintzak onartu. Ezin zen bere maitearekin ezkondu aberastasunik ez zuelako, baina ez zuen etsi eta jeque batekin eta bestearekin behin eta berriz arrazoiak emanez eta beldurrak sortuz lortu zuen gerlariak borrokara eramate a, baita gairaile atera ere. Leinuko ondasunak berreskuratzea eta emakumeak askatzea lortu zuen, nahiz eta berna bat zauritu. Poema bukatzen zen, bere emaztegaiak orduko maitatuko ote zuen galdetuz. Oasiko putzuaren ondoan Huseinek ikusi zuen Azufaifa amod ioz beteta hurbiltzen zitzaiola eta besarkatzen zuela eskerrak emanez Alari, bizirik bueltatu ziolako. Azenari konturatu gabe irakurketan sartu zenean poemaren edertasunak eta doinuak, errealitateaz, momentuaz eta lekuaz erabat ahaztuarazi zioten. Bukatu z uenean kondeak eskertu zion irakurraldia eta gonbidatu zuen beste batean berriro egitera, hitzarmena lortuz geroztik. Azenarik hamalau urte lehenago utzi zuen Donemiliaga ikusi zuen berriro. Orduan Almanzorrek santutegiaren eraikina izan ezik dena er re zuen, baina azken urteetan berriro eraiki zituzten biltegiak, jantokia, logelak eta scriptorium berria. Monjeek beraiek, nobleek eta erregeak lagunduta, lehen bezain dotore eta aberats utzi zuten santutegi osoa. Dena den, Azenari urteetan ibilia zen lek u ederrak eta santutegiak ikusten: al Andaluseko Kordobako aljama nagusia, eta al Zahara gogoan, hura santutegi txikia, arrunta eta pobrea iruditu zitzaion. Ingurua ere ez zen oso berezia. Behean, bailaran, lur aberatsagoak zeuden, baina santutegiaren ondo an baratzak eta soro gutxi batzuk baino ez ziren ikusten basoz inguraturik. Santutegia ezkutaleku bat besterik ez zen. Etorri berriak eraikinen arteko esparrura sartu zirenean zerbitzari batzuek fardelak harri batzuen gainean jarri eta eraman zituzten anim aliak. Monje batzuk hurbildu zitzaizkien. Azenarik ez zituen ezagutzen. Almanzorrek bere garaiko monje guztiak hil edo eraman zituen esklabo. Abadea izango zenak ongi etorri eta aurkezpenak egin zizkien. –Jaun Nuño Alvarez eta Azenari Enekones zarete. Zue n esperoan ginen. Ni German abadea naiz eta ongi etorri adierazi nahi dizuet. Zuek eta zuen zerbitzari soldaduentzako gelak antolatu ditugu. Asko falta da afarirako, baina nahi baduzue mokadu bat eta bainua hartu ahal dituzue. Jaun Fortunio Otsoiz berehala da gurekin –Nuñok erantzun zion harrera beroa eskertzeko. –Mila esker abade. Herrian hartu dugu atseden. Ahal bada elkartuko gara jaun Fortuniorekin. Bi nobleei logela bana utzi zieten; besteei, Txomin, Jakue, Joan, beste zerbitzari eta soldaduei logela handian lo egiteko aukera eman zieten bitartean. Noble nafarra han zen egun bat lehenagotik. Elkar agurtu zuten. Goiz samar zenez beraien eginkizuna betetzera animatu eta patiotik harrizko eraikin berri batera hurbildu ziren. Bi taldeetako gerlariak atari aren inguruan geratu ziren. Bi ordezkariak eta Azenari scriptorium ondoko monje izangaien ikasgelan sartu ziren. Mahai baten gainean zabalduta mapa bat ikusi zuten. Gaztelako Dueño Nuño Alvarez Cluniako tenentea eta Nafarroako Senior Fortunio Oggoiz Erriox ako Kantabriako tenentea aulki banatan eseri ziren Azenari haien artean jarri zenean. Fortuniok hitz egin zuen lehena. –Denok dakigu zer den egin behar duguna. Gaztela eta Baskonia adiskidetutako bi erresuma dira. Gure errege kondeak suhi aitaginarrebak d ira eta ez dute muga kontuetan arazorik nahi. Nik, ongi iruditzen bazaizue, besterik gabe norberaren eraginpeko herriak edo bailarak aipatuko nituzke. –Jaun Nuñok onartu zuen ideia. –Ados nago. Zein dira zuen eraginpeko herriak? –Euskaldunak, Oja, Tiron eta Oka bailaretan gehienak dira; Ubierna, Urbel, Karranza, Losa, Mena eta Gaztela zaharrean asko izanda –on Nuñok ezin zuen sinetsi eta hala adierazi zuen. –Ez jauna. Gaztelak beti agindu du lur horietan eta ez dugu onartuko. Oja behea eta Pazuengos Gazt elakoak dira. –Jaun Fortunio izan zen orduan sinetsi ez zuena. –Pazuengos..., zuen kondeak erosi zion noble zordun bati. Gure erresumakoa da, lur horiek Sancho kondearen jabegoak badira ere. Lur horiek beti izan dira Iruñekoak eta Oja behean duela gutxi nagusitu zineten. Cirueñan Fernan Gonzalez eta bere armada garaitu genuenean Ebro inguruak eta Oja behea ere menperatu genituen. Gainera, euskal lurraldeak Muniadonaren dote berantiarrak dira, Baskoniara bake itunak gauzatuta itzuli beharrekoak direnak. –Jaun Nuño Alvarezek bestelako ikuspuntua zuen. –Ordutik Garcia Fernandezek eta Sancho Garciak nagusigoa lortu dute lur horietan, Oja behean eta baita Pazuengosen ere. Zuenak Kardenas bailara, Donemiliaga eta Oja garaia dira, besterik ez. Horrela ibili zir en ordu luzeetan, gero eta haserreago. Azenarik egin ahal zuen gauza bakarra noizbehinka gizonak lasaitzea izan zen. Afaltzeko ordua hurbiltzean, Azenarik eztabaida bertan behera uztea eta afaltzera joatea adostea lortu zuen. Dena den, guztia ahoberokeria eta itxurakeria baino ez zenez, jarrera lagunkoia berreskuratu zuten afaltzera joan zirenean. Orduan eta afalorduan bestelako gaiak eta umorea erakutsi zuten. Hurrengo egunean berdin jarraitu zuten, goizeko bileran oihuka eta mahaian kolpeak ematen, Azenar ik lasaitzen zituen bitartean. Eguerdirako Azenarik benetako haserraldi batean eztabaida eten zien gauzak garbi uzteko. –Jaunak, aski da. Bi oilar dirudizue edo bi ahari. Momentu batetik bestera buruekin talka egiten hasiko zaretela iruditzen zait. –Bi no bleak isildu baziren ere, haserre jarraitzen zuten. Azenarik isiltasuna aprobetxatu zuen jarraitzeko –. Ni bitartekaria naiz eta uste dut horrela ez zaretela inora helduko. Aspaldiko eta oraingo arrazoi, gertaera eta borrokak aipatuz ez duzue adostasuna lor tuko. Kondeak eta erregeak adierazi didatenez bi erresumei benetan interesa zaiena bakea da eta badirudi zuek orain gerrara deitu behar duzuela. Oraingoz ezin dugu Ebro inguru hauetan muga garbirik finkatu. Oraingo egoera nahasian jarraituko dugu momentuz. Honela utziko dugu beste aukerarik eta zuen partez ezer onartzen ez duzuelako. Hala ere, komeni zaiguna etorkizuneko mugak finkatzea da. Propasatu behar dizuet hemendik mendialdeko mugara joan eta Duero eta Ebroko arroen mugetatik mugarri zaharrak bilatze a edo aurkitu ezean jartzea. Hori izan daiteke egin ahal dugun gauza bakarra, etorkizuneko hegoaldeko mugak finkatzea. Ados bazaudete bihar goizean hegoaldeko Donemiliaga menditik hasiko gara. Bi nobleek piska bat pentsatu ondoren beren iritzia eman zuten. –Bai. Ados nago. Ezin da besterik egin. Ezinezkoa iruditzen zait jaun honekin Ebro alde honetako mugak finkatzea –adierazi zuen Nuño Alvarezek. –Ados nago eta ez zait iruditzen beste konponketarik izan ahal denik. Jaun Azenarik dioen bezala hobe da etor kizuneko mugak finkatzea, errazagoa izango da eta –izan zen jaun Fortuniok etsita adierazi zuena. Beraz, onartu zuten bezala hurrego egunean atera ziren hiru nobleak beren gerlari eta zerbitzariekin, hogei bat pertsona zalditan eta mandotan, ehizara joan izan balira bezala. Egun batzuetan ibiliko ziren hegoaldeko mendialde hartan zehar mugak zehazten. Arandio mendiak edo Demanda mendizerratik ekialdera jo zuten, Kukula edo Cogollo mendietatik San Lorenzora heldu arte. Aspaldiko mugarriak topatu zituz ten. Basabizitza ere sumatu eta ikusi zuten, orein eta orkatzak; baina baita otsoak eta hartzak ere. Kontu handiz ibili ziren bidezidor haietatik mendien gainetatik. Ebro eta Duero arroen eta uren banaketa bilatu zuten. Venarie eta Grañe ibai ondotik, Muño , Biciercas eta Peñanegrako mendietan beste mugarriak topatu zituzten. Razon errekatik eta Galaza aranetik Tera errekaraino eta Garrairaino jarraitu zuten mugarri batzuk jarriz. Garrai, aspaldiko hiri despopulatua, Nafarroarako izango zen, ondoko Soria, or duan gotorleku musulmana, Gaztelarako izango zen bitartean. Ibilbidea egiten hiru egun eman zituzten muga garbien bila gora eta behera, gauetan kanpamendu bat eginez. Soria eta Duero begibistan ordezkariek bukatutzat eman zuten bilaketa. Etorkizunean Basko niak eta Gaztelak ez zuten muga arazorik izango. Nobleak Donemiliagara itzuli ziren dokumentu batean hitzarmena sinatzeko. Hurrengo egunean elkar agurtu eta beren etxera itzuli baino lehen afalondoan hizketan egon ziren Fortuno Otxoiz eta Azenari, Nuño lot ara joan zenean. Egun haietan harreman ona izan zuten denek, baina Fortunio eta Azenariren artean gehiago. Azenarik bazekien Antso Gartzes Aragoi aldera joan zela, baina ez zehazki zergatik. Fortuniok, Azenari Antso erregearen laguna zela jakinda, ez zuen arazorik izan kontatzeko. –Orduan zer dela eta joan da Antso Aragoi aldera? –Aragoi menpekoa den Sobrarbe konderrian musulmanek agintzen dute lautadan. Hango Garzia Aznar jaunarekin elkartuta musulmanak bota nahi dituzte Buil eta Sobrarbe osotik. –Eta zergatik eman zaio horrenbesteko misterio? Buil ez da hain garrantzitsua. Antsok zerbait gehiago izan behar du lurralde haietan. –Asmatu duzu. Buil berreskuratzea erraza izan daiteke eta Antso eta armada handia horretarako ez litzateke beharrezkoa izango. –Orduan zer egin nahi du? Ez da ausartuko al Mundhir ibn Yahyaren lurretan barneratzera. Zaragozako emirrak Barbastro eta Graus herri indartsuak ditu mugakide eta ez ditu galtzen utziko. Al Mundhir etsai handia da eta edozein gauza egingo du Antsoren kon tra. Harrigarria izan zen bera Gaztelako Santxa eta Berenger Ramon, Bartzelonako kondearen semearen ezkontza itunean aitabitxi izateko gogoa. Bi kondeak Antsoren kontra jarri nahi ditu. –Hala da. Buil jaun musulman independiente batek menperatzen du; best ela da Zaragozako taifaren kontra egitea. Ez. Erregek beste asmo bat dauka... –Erran behingoz zer egin nahi duen! –Azenarik ia haserre eskatu zion. –Erranen dizut bere laguna zarelako, baina oraingoz sekretua da. Ez zabaldu inori, zuk nahi gabe batzuek aprobetxatzen ahal dute erresuma beste alde batetik erasotzeko. Andre Mayor Ribagorzako kondesak, Gaztelako Sanchoren arreba eta Munia erreginaren izeba denak laguntza eskatu dio erregeari Raimundo Suñer Pallarseko konde eta bere senarraren aurka b orrokatzeko. Antsok, Ribagorza andre Mayoraren menpe eta bere kontrolpean izan nahi du. Han ere musulmanek Roda hiriburua menperatu zuten eta berreskuratzeko saiakerak egin nahi ditugu. –Orduan Antsok Sobrarbe osoa eta Ribagorza konterria menpe izan nahi ditu. –Hala da. Antsok egonkortu nahi ditu muga guztiak, baina isilean egin behar du etsaiek beste mugetan dagoela ez aprobetxatzeko. –Lasai, Fortunio. Ez diot inori erranen. Oraingoz muga hauek bakean izanen ditugu. Ez da gutxi. –Ez. Ez da gutxi. Topa dezagun gure erresumen bakearen alde –bi jaunek topa egin zuten eta jarraitu zuten topatzen. Ardo beltz hura ona zen, Oja ibaiko behe arrokoa. Eskerrak ez zuten ardo hura ematen zuen lurraldeagatik borrokarik egingo, bestela ere hura izan ahal baitzen gerr arako arrazoia. Hurrengo goizean nor bere aferetara itzuli zenean biharamun galanta zuten bi nobleek. Azenari Arlanzonera itzuli zen. Ia apirila zen eta egun eguzkitsu haietan naturak berreskuratu zuen bere jantzi koloretsua. Pinuez gain, haritzek, artee k eta bestelako zuhaitzek berdetasun distiratsua eta loreak erakusten zituzten. Herriaren ondoan baratzek aniztasuna eta oparotasuna erakusten zuten. Zubia pasatu eta haurrek harrera alaia egin zieten. Herriko enbor hesia inguraturik gaztelura zuzendu ziren. Harriz janzten ari zen egurrezko dorrearen gainetik begiraleak agurtu zituen. Atarian etxeko zerbitzariak eta Otsoa haien zain ziren. Ongi etorri oihuen artean zaldiak utzi eta jauregiko atarira hurbildu ziren. Izerditan zeudenez garbitzeko ura eskatu z uten. Urraka eta Lore agertu ziren lehen pisuko kanpoko egurrezko eskaileratik eskuoihal eta xaboiekin. Ukuiluko atarian gainetiko garbiketak egin zituzten Urrakaren solasen artean. Zerbitzariek ur eta arropa zikinak eraman ondoren, hasi ziren elkarri berr iak emanten. Azenarik Urrakari galdetu zion. –Gaila ongi eta kanpoan dagoela diozue. Non dago ba? –Herrian. Belagilearen laguntzaile bihurtu da. Harekin pasatzen du eguna. –Ez al dio kalterik egingo bere haurdunaldian? –Ez du ematen eta gustura dabil. Lan gogorrak Danilak egiten ditu. –Ongi da. Zuek nola zaudete? –Denak ongi... Tira, ia denak. Haur txikia hil zaie Kasilda eta Emiliori. Hotzeriak eta sukarrak jota egun gutxitan hil da. –Haiengana agertuko naiz doluminak ematera. Zuek lagundu iezaiezue ahal denean. –Halaxe egin dugu. Orain jantzi itzazu arropa hauek hoztu baino lehen eta hartu mokadu bat Gaila datorren bitartean. Gailak eta Azenarik egun pare bat pasa zuten elkarrengandik banatu gabe, urrun emandako denbora err ekuperatu nahian. Gaila oso ongi mugitzen zen, nahiz eta tripa nabaritzen zitzaion. Herritarrek Harresi eta herriko inguruetatik ikusten zituzten bi maitaleak eta bakean uzten zituzten. Hirugarren egunean, ordea, egin beharrek lan eta eginkizun asko eta de sberdinetara eraman zituzten biak. Arlanzoneko jaunak herrietatik itzuli bat egin behar zuen arazoak konpontzeko, baina lehenago etxeko martxa hartu zuen. Gazteluko obrak ongi zihoazen, Mateo maisuarekin egiaztatu zuen bezala. Etxeko eta lurren kudeaketa M arkok eta Erramunek eramaten zuten eta lanpetuta zeuden, labore, animalien zaintza eta maizterren egoera kudeatzen. Azenarik zaldien zaintzan aritzeko zoria izan zuen azkeneko partez. Gazteluko ukuilu handietan Habusek ekarritako hamar behor eta Gre doseko hautatu batzuk zeuden. Handik hurbil itxitura batean zaldikoak eta beste behorrak zeuden. Zaldi heziketa Zebedeo zaldimutilak eta Ezkerrok egiten zuten. Osmako garaitik Zebedeok hartu zuen behorren zaintzaren ardura. Ezkerro, Okako Arraiako zaldi mutila, beste behor talde baten arduraduna izan zen handik aurrera. Aurpegi erretako gizona beti aparte ibilia zen eta erdi ahaztuta zuen Azenarik. Gredoseko behorrak ekartzean Ezkerrok zaltzain oso ona zela erakutsi zuen eta beste morroi batzuen buru jarri zuen. Handik aurrera, Ezkerro zaldi behor eta zaldikoen ukuilu eta itxitura ondoan bizi zen bere taldeko arduradun. Azenarik hitz egin zuen harekin. –Zer moduz ari zarete zaldikoekin? –Oso ongi jauna. Erdi hezituta daude. Prest daude beren zaldunek azke n trebaketak egiteko. –Eta behorrak? –Kumeak egiteko daude gehienak, jauna. –Oso ongi. Ezkerro, lan ona egiten ari zarete. Etzi egingo dugu bisita. Azenari..., deitu Azenari, mesedez. Ez gaude audientzia batean. –Bai, Azenari. Herriz herriko itzulian Urrezen izan zirenean zelai eta itxituretan Azenarik ardiak, behi taldeak, zerriak eta bestelako animaliak ikusi zituen. Urtero beren beharrak asetzeaz gain, saltzeko pila bat zuten, txerritxo eta arkume arrak bereziki. Maizterrak pozik zeuden, burdinolek lan handia egiten zuten eta zeramika, beira eta gurdi tailerrek produktu on asko egiten zuten eta ongi saltzen ziren. Herrietan konpondu beharreko arazoak erraz zuzendu zituzten Azenarik eta lagunek. Apirilean ere hasi ziren Juarroseko gerlarien bilkurak eta praktikak, ongi hasi ere. Arazo gehiago izan zuten zaldi gazteak eta zaldun berriak trebatzen. Denbora eta lan handia egin ondoren hasi ziren zaldi praktiketan aurrera egiten. Estriboetan ibiltzeak asko egin zuen aurrerapen haietan. Taldeka erasotzen e ta erretiratzen ikasi zuten. Zaldietatik xabalinak eta geziak botatzen trebatu ziren zaldunak. Lehen ehun bat zaldun baziren orduan berrehun eta berrogei bat ziren eta oinezkoak lehen baino gutxiago. Zaldunen kapitain Joanes ibiltzen zen eta oinezko gerlar iena Otsoa zen. Otsoa ongi konpontzen zen bertako gizonekin. Egun batean etxera ekarri zuen Ageseko zaldun bat; beraiek, kapitainak, kanpoan zirenean zaingoa agintzeko egokia zela erranez. Gerra zauriengatik ez zen aproposa izango kanpaina luzeetarako, baina besteen errespetua irabazten eta agintzen zekiela erakutsi zuen. Xan Luze deitzen zuten eta bere kualitaterik onena jakin zuen Azenarik berehala. Xana bere alaba, luzeska eta ederra zen. Otsoak ezagutu orduko maiteminak jota geratu zen. Emakumeak ere maite zuen Otsoa eta ezkontza antolatu zuten Arlanzonen. Kapitainentzako etxea hiru pisutakoa zen eta bikoteak bigarren osoa hartu zuen bizitzeko, bi gelatxo, egongela eta beheko su bat zituena. Mateo, maisu eraikitzaileak harresian bilteg iak, etxeak, ukuilu handiak eta jauregi dorrea integratzen jakin zuen. Behin barnean sartuta, malda batetik gurdiak igo ahal zituzten harresian integratutako hegoaldeko biltegien gainean, garia biltegien siloen zuloetatik bota ahal izateko. Beste harresiek , ukuiluak, etxeak, sukaldea, jauregia eta dorrea babesten zituzten, ingurabidea iparraldetik osatuz. Are garrantzitsuagoa izan zen itxura ederrarekin erosotasuna lortzea, leihoetan beirazko puska enplomatuak sartuz, neguan aire korrienteak saihestuz eta u darako nahiko freskura lortuz. Beste berrikuntza bat sartu zuen gazteluan: ur korrontea sartu zuen, askak eta ur biltegiak urez hornitzeko. Bi iturri desberdinetatik, lur azpitik ezkutatuta, tutu batzuen bidez sifoia eginez, ur biltegi altu batera heltzen zen ura. Handik nahi zuten lekura bidaltzen zuten, lur azpiko biltegi batzuetara, sukaldeko eta kanpoko asketara edo ur korrentea erabiltzen zuten bainugelan eta komuna desberdinetan, jauregian bi eta kanpoan beste bi, denera lau komuna. Normalean, herrita rrek eta baita gaztelu hartakoek ere ukuiluetan egiten zituzten egin beharrekoak. Denborarekin hasi ziren etxekoak komunak eta ondoko bainuak ere erabiltzen. Ur korrontea al Andalusen eta Frantzia aldeko leku batzuetan erabiltzen zuten eta leihoetan xafla mineralak, animalien larru finak, puxika ia gardenak edota beiren bidez leku desberdinetan jartzen zituzten, leihoetatik argitasuna sartu ahal izateko eta era berean haizerik sartzen ez uzteko. Edonola ere, nahiko berria zen inguru haietan, non gazteluak, ilunak, hotzak, haize korrente eta hezetasunez beteak eta deserosoak ziren. 11 Udaldia Udan, berriro Duero hegoaldeko lur despopulatuak defendatzera joango ziren armadako gerlariak. Lur berrien bila joaten ziren nekazariak ere, bakarka, famil ia edo taldeetan mugitzen ziren. Aurreko urtean bezala uztak jasota, Arlanzonen festa handia ospatu ondoren abiatu ziren, haiekin behar zituzten gauzak gurdi eta mandoetan eramanez. Hirugarren egunerako, Roatik, Eresma, Adaja eta Zapardiel ibaietatik hurbi l banatu ziren gerlariak bi taldetan, aurretik zalduneria arina ibiliz. Azenarik Joanesen laguntzaz zaldun talde handi bat gidatu zuen Eresma eta Adaja ibarren tartean; atzetik zihoazen oinekoen armadak kolonoak defendatzen zituzten bitartean. Mendo zen za lduneriako beste kapitaina. Hura Zapardiel inguruan zebilen eta Azenarirekin ados mugitzeko, mezuak bidaltzen zizkioten elkarri. Azenari ez zen aurreko urtean bezala mugazaintzan gelditu ia urrira arte, ez jarraian behinik behin. Kondeari baimena eskat ua zion, abuztu bukaerarako beren haurraren jaiotzerako itzuli ahal izateko. Kondeak ulertu zuen eta onartu zion, ordean bueltatu eta haurra jaio ondoren berarekin arabiarren ohituren arabera musika eta poesia entzuten gau bat pasatzen bazuen. Sancho Garci a oso gaixorik zegoen eta nahiz eta noiz hilko zen oso ongi ez jakin, ez zen urte askotan biziko. Medikuek erran zioten zainduz gero urte batzuk pasa ahal izango zituela, baina asko ez. Abuztuan, Azenarik ehunka zaldunen burutza Joanesi utzi zion. Arma da, bi zatitan banatuta ere, bailararen goiko aldean baina piska bat atzeratuago zegoen, herri berrien zaintzan, erasoen aurrean eta etsaien kontra ekiteko prest zeuden. Juarros eta Gaztela ekialdeko beste oinezkoen armada, Eresma eta Adaja arroen artean z egoen. Otsoari bisita egin zion bera baitzen juarrostarren kapitaina. Azenarik egun osoa pasa zuen lagun eta herrikideekin eta hurrengo goizean Voltoya erreka ondoan Juarros izeneko herria handitzen ari zen lekura joan ziren bisitan. Aurreko urtean sortua, eraso batean juarrostarrek herri antolatu berria defendatzeagatik hartu zuten izena, kolonoetako batzuk juarrostarrak izateaz gain. Urte hartan ere, nahiz eta gutxiago izan, beste batzuekin batera juarrostar batzuk joan ziren eremu haietara bizitzera. Ots oak, Azenarik, Txominek eta Jakuek egun bat pasa zuten elkarrekin herri hartan ezagun batzuekin. Hala ere, Azenarik eta enparauek jarraitu behar zutenez, Otsoa eta ezagunak agurtu ondoren, iparraldera jo zuten zuzen zuzenean hiru egunetan Arlanzonera heltz eko. Irailerako lau egun falta zirela heldu ziren herrira. Gazteluko dorrea bukatuta zegoela zirudien urrutitik. Uda hasieratik hasiak ziren eraikuntzan eta metro bateko zabalerako hormak izan arren azkar altxatu zituzten. Gazteluko beste etxeetan et a jauregian bezala dorreko solairuak habe sendo eta ohol lodien gainean eginak izango ziren. Eskailerak ere zabalak eta sendoak ziren. Han kokatuko ziren arma biltegiak eta zaintza gune nagusia. Horretaz gain, gerlariek sarrera nagusiaren bi aldeetan ere b azituzten bizitokiak, harresietan integratuta. Sarrerako harresia ez zegoen erabat bukatuta baina patioan sartu zirenean, ez zuten obratan ari zen hondarrez betetako mortu bat aurkitu, lorategi baten inguruan jendez eta bizitasunez betetako jauregi ederra, sukaldea, biltegiak, etxeak eta ukuiluak baizik. Lehen izaten ez zen mugimendua aurkitu zuten. Barnealdea, argi zegoenez, ez zen harrizkoa. Mateo maisuak leku batzuk utzi zituen bertan zuhaitz handi bat eta zuhaixkak izateko. Eraikinen ondoan lorategi ede rrak zabaldu zituzten. Jauregiko leiho aurrean lore koloretsuko landareak ageri ziren. Maisuaren ustez eraikitzearekin batera bazegoen lekurik naturarentzat. Azenari atseginez sartu zen jauregi ederrean. Animalia, soldadu eta zerbitzarien artetik Xan eta L ore izan ziren hurbildu zitzaizkion lehenak iribarrez eta ongi etorri eginez. Gaila, orduko, ez zen haur minez, baina hurbil zegoen. Azenari pozik zegoen garaiz heldu zelako eta Gaila gehiago. Senar emazte gazteek egun ederrak pasa zituzten elkarreki n gaztelutik urrundu gabe. Inguruko jendeak eta zerbitzariek zerbait nahi zutenean haien bila joaten ziren. Andre Maddalen eta jaun Garzia ere han ziren azken astetik bigarren solairuko gela zabal bat hartu zutenetik. Etxean bezala sentitzen ziren, askotan egoten baitziren suhia eta alabarekin. Azenari agertu zenez geroztik bost egun pasa ziren haurraz erditzen hasi zen arte. Irailaren batean eguerdia pasatu ondoren haur minetan hasi zen Gaila eta ondoan bere ama, Azenari eta belagile emagina zituen. Erdit zen ari zela garbi jakin zutenean, logelan antolatu zuten dena. Ohe ondoan jarri zuten erditzeko tramankulua. Nahiz eta leku freskoa izan, bero handia egiten zuenez lihozko maindirearekin baino ez zuten estali haurduna. Ama eta Azenari ohearen alde banatan eseri ziren eskutik hartzen zuten bitartean. Jaun Garzia iparraldeko harresietan zegoen bere zerbitzari batekin paisaiari begira eta gauza arruntez hizketan, bere alabaren kexak jasaten ez zekielako. Emaginak aldez aurretik prestatutako edabea hurbildu z ion Gailari, lasaitu eta erlajatuko zela erranez. Neskameek ur hotza eta beroa utzi zituzten eskura eta Danila izan zen emaginaz gain, andre Maddalen eta Azenarekin gelan gelditu zen neskame bakarra, prest behar izango zutenerako. Une hartan Urrakak eta Lo rek, dena ongi zegoela begiratu ondoren, etxeko beste guztien ongizatea zaintzen jarraitu zuten betiko betebeharretan. Gau erdian Gaila min handienak pasatzen ari zelarik bidali zuten Azenari kanpora eta emagina, andre Maddalen, Danila, Lore eta Urraka ari tu ziren Gailari laguntzen. Azenari aitaginarrebarengana joan zen. Hau patioan zegoen zakurrekin jolasten. Zakurrak kondeak oparitutako mastinak ziren, zaintzetarako erabiltzen zituztenak. Harresietatik begiraleek noizean behin itzuli bat egiten zuten haie kin. Jaun Garziak galdetu zion suhiari bere alabaren egoeraz. –Nola dago gure alaba? Asko sufritzen ari da? –Bai. Orduak eman ditu, tarteka asko sufrituz. –Jaun Garziak min aurpegia erakutsiz alabarengana joateko keinua egin zuen, baina alferrik ezin zue la ezer egin konturatuta berriro eseri zen eskuez aurpegia estaliz. Azenarik, gizonaren sufrimendua handitu zuela konturatuta, aldatu zuen bere adierazpena. Berak ere beste ikuspuntu bat behar zuen. –Barkatu Garzia, Gaila min handiak jasaten ari da, baina emakumeek dena normala dela eta ongi doala erran didate. Jarrerengatik egiatan ari zirela nabari zen; hala ere, sufrimendua gehiegizkoa iruditzen zaidanez kezkatu zaitut. Zenbat sufritu behar duten mundura haur bat ekartzeko! Jakin izan banu ez genuen ume bat ekarriko. –Lasai zaitez Azenari. Gailaren jaiotza datorkit burura. Egia da emakumeek asko sufritu behar dutela, baina ez dago erremediorik. Horrelakoa da bizitza. Ez zaitez errudun sentitu. Dena ongi aterako da. –Azenari atariko bankuan aitaginarreba ren ondoan eserita eskuak izterretan jarri zituen, asperen batekin zaintza luzerako prestatu zen bi zakurrek eskuak milizkatzen zizkioten bitartean. –Bai. Dena ongi aterako da. –Urrunean Gailaren garrasiak entzuten ari ziren. Aita seme politikoek bi ordu gehiago pasa zuten oihu lazgarriak gero eta maizago entzuten. Azkenik, isiltasuna egin zen. Bi gizonak elkarri begira altxatu ziren. Handik gutxira eskailera gaineko ataritik Lore agertu zen pozez gainezka. –Jaunok, andre Gaila neskato eder batez erditu d a. Esan didate berehala pasatu ahal izango zaretela. –Bi gizonek besarkada handi bat eman zioten elkarri. Neskameak atera ondoren, Urrakak atea ireki eta bi gizonak pasarazi zituen. Andre Maddalen irribarretsuaren ondoan, ohean eserita, Gaila zoriontsu ikusi zuten, besoetan haurra zeukala. Ile gutxi eta aurpegi gorriko haur jaioberri bat ikusi zuten, begiak it xita eta ahoa mugitzen zuena. Beste mirari bat kusi zuten. Gailak bular mardula atera eta haurrari eskaini zion titia. Honek saiakera batzuk egin ondoren heldu eta xurgatzeari ekin zion. Gailak umeari, Azenariri, aitari eta amari begiratzen zien bata beste aren ondoren begitarte zerutiarra erakutsiz. Bi egun pasa zirenean bataiatu zuten haurra. Umeak zenbaitetan egiten zituen negar imintzioak, gose edo logale zenean, baina bestela, bat ere arazorik gabe ari zen. Gurasoek liluratu egiten zuten titia hartzen zuen aldiro, baita kaka garbitu bahar ziotenean. Maddi izena jarri zioten. Guraso eta aitona amonek denen zorion opak jaso zituzten eta herriko elizaren aurreko plazan festa ospatu zuten, pastelak, gozokiak eta edari gozoak hartuz. Azenari Guadarramara it zuli baino lehen, Burgosera joan zen agindu bezala Sancho Garcia kondearekin gaupasa literarioa ospatzeko. Saloi arabiarrean zegoen, bere gustukoenean. Gaztelako jauna, zurbil eta indargabe zegoen baina pozik hartu zuen Azenariren etorrera. Poliki eta kost ata hitz egin zion arabieraz. –Zorionak Azenari. Badakit alaba zoragarria izan duzuela eta Gaila ongi dagoela. Jaun boteretsua, noble errespetatua, gizon ezkondua eta orain aita zoriontsua zara. Albar Sanchotez administratzaileak eta Sisnando Moralez sala ko maestreak kontatu didate ongi kudeatu duzula Juarroseko agintaritza eta Fernan Galvez alferezak goraipatu dit zure lana hegoaldeko lurren defentsan. Horregatik eman dizut baimena zure alabaren jaiotzerako. –Mila esker, jauna. Nire... Ez zen lehenengo seme edo alabaren jaiotzan egotea besterik gabe, maite dudan emaztearen lehenengo erditzea baizik. Lagundu behar niola pentsatzen nuen. Besteekin ez dakit posible izango den, baina oso gauza gogorra da... –Ulertzen dizut. Nik ere emaztearekin eg on nahi nuen. Lau seme alaba ekarri ditu mundura, eta beste bat, lehena, hil bazen ere... –gizona isilik geratu zen. –Eta nik berriro eta bihotzez eskertzen dizut. –Hara! Azenari, gau poetikoari hasiera eman baino lehen galdetu behar dizut Juarroseko jauntxoei buruz. Begiokerra Duratonera bidali ondoren nola jokatzen ari dira? –Ez dute bidegabekeria nabarmenik egin. Aspaldian ari ziren gizon askeen eskubideak zapaltzen eta ekinbideak zapuzten. Orain, berriz, herri guztietan batzarrak dira bizitza publiko a zuzentzen dutenak. Nik egin behar dudan bakarra batzarraren buru bezala bitartekariarena egitea da. Herritarrak gusturago omen daude. –Pozten naiz. Jauntxoek gizon libreen gainetik agindu nahi dute leku guztietan eta legeen gainetik jokatu. Handikien ja rrera ere bada. Herritarrak zapaldu eta gure agintaritza saihestu egiten dute. Arriskutsuak dira konderri eta herritarrentzat. Udalerriei autonomia ematen edo handitzen saiatu naiz. Gaizki ulertutako aristokrazia txarra da denontzat. –Jauna, herritarrek m aite zaituzte eta nobleek errespetua dizute. –Lehena izan daiteke; bigarrena, aldiz, dudazkoa. –Jauna, gehiegi kezkatzen zara. –Ez uste. Egia kontatuko dizut. Hiltzen ari naiz. Hilabete gutxitan hilko naiz eta e adin gutxiko semea utziko dut. Kondesa e z da gauza izango handikien kontra. Gaztela desegiteko beldur naiz. Handikiek, Leonek eta Iruñeak kezkatzen naute. Erremedio bakarra Antsori laguntza eskatzea da. Hil ituna prestatzen ari naiz. Erregeordetza Urraca emazteak, nire arreba Covarrubiaseko abad esak, Burgoseko gotzaiak, salako maestreak eta alferezak osatuko dute, baina Antso Gartzesek lagundu behar die bere indarrarekin. Alabaren dote berantiar gisa, Antsori utziko dizkiot Karrantza, Enkarterriak, Mena, Losa eta Bureba, Juarros, Oka eta Tiron go ibailarak barne. Euskal lurraldeak Baskonian integratu daitezke, baina ez dezala Gaztela Betula har. Zuri esango dizut bere laguna zarelako. Gaztelako jende ezeuskaldunek ez dute Baskoniaren menpe izatea onartuko. Azenari, aholka iezaiozu Antsori lurrald e ez euskaldunak ez hartzeko eta Gaztelarentzat uzteko. Juarros ere Baskonian geratuko da, baina, Trasmiera, Urbel, Ubierna eta Gaztela Zaharra deituan gehienak ez dira euskaldunak. Agindu iezadazu nire oharpena eman eta ongi aholkatuko diozula. –Jauna, n ik... –Kondeak ez zuen gupidarik nahi eta garbi adierazi zuen zer nahi zuen. –Azenari, hitz eman nire nahia defendatuko duzula. –Hitz ematen dizut, baina ez dut uste horrelakorik gertatuko denik. –Nik, berriz, bai. Nire faltarekin handikiek, Leonek eta baita Iruñeko erresumak aprobetxatuko dute botere gehiago eta lurrak kentzeko. Nik Antsori laguntza eskatu eta euskal lurraldeak emango dizkiot nire semea eta Ceako mugak defendatzearen truke. –Kondeak aldatu zuen aurpegia. Aurpegi zurbilean seriotasunetik irribarrera pasa zen. Sanchoren begiradak erregu isila egin zion Azenariren begiradari. –Utz ditzagun arazoak alde batera eta eman diezaiogun hasiera gau poetikoari. Har ezazu nahi duzun edaria. Badituzu jaki desberdinak, fruta zukua, belar salda beroak, ardoak eta Armainak on bat aukeran. –Biek huskeriei buruz hitz egin zuten mahaiko gutizietatik zerbait jaten zuten bitartean. Azenarik Malaga eta Xerezeko ardoa probatu zituen, baina hurrengo egunerako buruko minaren beldurrez Armainak edaten jarraitu zue n. Ordu asko pasatuko zutenez, poliki hartzen zituzten edari kitzikagarriak. Sabela jaki gozo eta gaziez beterik poesia saioari ekin zioten. –Esan zenidan Cabrako Muqaddam Ibn Muaafa ren poesia ekarriko zenidala. Poeta hoberena da al Andaluseko paisajeak, natura eta jendea deskribatzeko. Amodiozko istorioak gustatzen zaizkit, baina bera izan da Kordobako giroa eta baita hegoaldeko kostaldeko herriena hobekien jaso duena. Han bizi nintzenean bisitatutako lekuen artean gehien gustatu zitzaizkidanak Kordobaz gain Malaga eta Cadiz inguruak izan ziren. –Sancho Garciak beste aurpegi eta aldarteak erakutsi zituen. Atseginez prestatu zen poesia entzuteko. –Bai. Cabrako Muqaddam en poesiak irakurriko ditugu. Musikariek moaxaja poesiarako musika aproposa eginez gero , hasi ahal gara errezitaldiarekin. –Horrela eman zioten hasiera gauari. Irailaren 9an Azenari berriro zen Adaja ondoko zalduneriaren kanpalekuan. Hamasei egunetan ez zen musulmanen bat ere mugimendurik sumatu. Paramera deitutako mendizerraren ondoan Avi la hiri zahar suntsitutik hurbil, Joanes zalduneria azkarreko bostehun gerlariren buru zen, haietako asko Juarrostarrak, euskaldunak gehienak. Gredoseko mendizerra eta larreak ez ziren oso urrun, bost sei legua hegomendebaldean. Mendo Zapardielen zegoen eg un erdi batera eta biek Toledoko musulmanen erasoetarako prest egon behar zuten. Gredoseko larreak, Azenari eta juarrostarren azkeneko erasoen ondotik askoz babestuago zeuden lehen baino. Handikien gizon armatuak zeuden larreak zaintzen, baina ez erasotzek o asmoz. Hego ekialdean Alberche bailaran eta Toledo bidean ere artzainak eta beste animalien zaindariak baino ez zituzten sumatu Gaztelakoek. Begiraleek, dena den, jarraitzen zuten lanean eta kanpamendutik zaldun taldeak bidaltzen zituzten leku desberdine tara muga ongi zaintzeko. Zaldi dotorearen gainean Azenarik jarraitu zituen zaldun taldeen mugimenduak. Zaldunak trebeak ziren jaurtiketan, baina prest egongo ziren berbere batzuen kontra? Bi egunetan batzuekin xabalina jaurtiketak saiatzen aritu ziren et a Juarrosekoekin arku laburrekin egin zuten. Etsaiengandik urrutiratzean ere atzera begira geziak jaurtikitzen ikasi zuten. Azenarik, arkua eskuetan, izterrekin gidatu zuen Tximista zaldun arkularien burutzara eta atzerako jaurtiketak agindu zizkien Juarro seko zaldun arinei. Beraiek ere parabolan bota zituzten geziak behin eta berriro haien atzean lurra milaka geziz ereinda utzita. Soro zabala landatze berezi haiekin bete zen. Emaitzekin pozik, talde batzuek geziak berriro jaso ondoren itzuli ziren kanpalek ura. Hurrengo egunsentian, bat batean bi begirale agertu ziren zaldun musulmanak Eresma aldera joaten ari zirela errateko. Eresma eta Cea tartean Gaztelako beste zaldun talde handia zegoen eta abisoa pasatu zioten. Azenarik Mendori, hurbiltzeko, bizkarrak zaintzeko eta hirurehun bat zaldun bidaltzeko eskatu zion. Toledokoak seiehun bat zaldun baino gehiago ziren. Azenarik badaezpada ehun zaldun kanpalekuan utzita laurehun zaldunen buru atera zen etsaien bila. Alferezari mezua bidali zioten lehenbailehen mu sulmanak geldiarazi behar zituztela errateko. Laurehun zaldunak ekialdera abiatu ziren berehala, arinki hornituta. Hurrengo egunean arratsaldean topatu zituzten etsaiak. Goizetik, suntsitutako txabola batzuk aurkitu ondoren, musulmanen arrastoa jarraitu zu ten. Etsaiak ez ziren herriak hartzera ausartu, aski zuten eraso batzuekin eta inguruak suntsitzearekin. Mendo eta bere gerlariekin elkartu ondoren eraso zuten musulmanen zalduneria talde handi hura. Aurkitutako taldekoak ez ziren berrehun bat baino eta ih es egin zuten beste talde musulman handiagoekin elkartzeko. Emakume hila izeneko mendizerra ondoan esperoan aurkitu zituzten Toledoko zaldunak. Zortziehun baino gehiago ziren, haietako asko berbere zanatak. Gautzen ari zenez leku babestu batean egin zuten gaua hurrengo goizean borrokatzeko asmoz. Goizean bi taldeek elkarren kontra egin zutenean zauritu asko izaten ari ziren. Erasoaldi gogor baten ondoren Azenarik ihes egiteko agindu zien bere zaldunei eta jarraitu zituztenei atzerako gezi jaurtiketa egin zi eten. Toledoko musulman asko gelditu zen zaurituta eta besteek Guadarrama bortura egin zuten ihes. Zalduneria arinak, bereziki arkuak erabilita lortu zuen musulmanen erasoetatik defendatzea. Ordura arte musulmanak beraiek ziren nagusi. Handik aurrera konde eta errege kristauek zaldia zeukan edonor zaldun bihurtuko zuten. Urte hartan ez zuten bestelako eraso handirik izan. 12 Itzulera Handik hilabetera gerlari gehienak itzuli ziren beren etxeetara. Gaztelako kondearen menpeko soldaduak baino ez ziren geldituko negua bitartean lur haiek zaintzeko. Mendo ez zen negua arte joango Burgosera. Azenari eta familia osoa ere Burgoseko jauregian pasatuko zuten negu mina. Mendo, Azenarik eskainitako etxean egongo zen auzokide. Baina, gain era, abendu hartan ezkondu egingo zen azkenean. Urteetan ibili zen Ageda andereñoaren atzean eta ez zuen haren familiaren baimena lortu, noble boteretsua ez izateagatik. Ageda, jaun Ximeno Sangiz Sajazarrako jaunaren bigarren alaba zen eta neskak Mendo mai te bazuen ere, etxekoek ez zuten Mendo onartzen. Hala ere, jaun kondeak zalduneriako kapitain nagusi izendatuz, armiger, kategoriaz igo zuenez onartu zuten. Azenari etxera joan aurretiko gauean lagunarekin luze mintzatu zen ezkontzari buruz. –Mendo, ez izan kezkarik. Jaun Ximeno eta familia gure jauregira etor daitezke ezteiak prestatzera eta zuen etxea izango dena hornitzera. Guk ere, Gailak bereziki, lagunduko diegu azken prestaketetan eta ospakizunetan. –Azenari, ez dakizu zenbat eskertzen dizuedan. Zu bai zarela lagun ona! –Tira. Zu izan zinen Osman lagundu zidana, baita Burgosen bizitokia eskaini eta lagunak aurkeztu zizkidana. Batzuetan iruditzen zait mesedeak itzuli baino ez dudala egiten. Baina, utzi behar dugu gaia. Poztu egin behar dugu gauza k onbideratzen ari direlako. Azkenean, lagunok ezkonduta, elkarren ondoan jarraitu behar dugu. Zuen ezkontza ondoren eguberri egunean festa handi bat ospatu behar dugu guk eta gure andere ederrek. –Bai oso ondo iruditzen zait. Primeran pasatuko dugu, bain a ba al duzu jauregian denontzako lekurik? Ez dut esaten festa hau antolatzeko, hemendik gutxira lagunak eta familiak zure etxean izateko baizik. –Arrazoi duzu. Otsoa eta Joanes nirekin bizi dira eta Burgosen gaudenean familiako jende gehiagorekin eta gon bidatuekin etxea txikia gelditzen ari da, nahiz eta gela asko izan. Beraiek soldata bat jasotzen dute, niretzat eta Juarroseko gerlarien kapitain lanak egiteagatik, baina etxe propio izatea merezi eta behar dute. Etxe bana lortu behar diet gure etxeetatik hurbil. –Imajinatzen dut lau lagunok eta familiak festak ospatzen. Polita izan daiteke ikustea gure andereak eta haurrak lau lagunon inguruan. Zoriontsua naiz Azenari. –Ni ere bai Mendo. Gaizki bizi nintzen txikitan garai batean eta bizitza osoan izan dut pena eta min handia nire barnean. Lehenengoz erabat zoriontsu sentitzen ari naiz. Gailarekin ezkondu nintzenean ez nuen uste zoriontsuagoa izan ahal nintzenik. Oker nengoen. Maddi eta zuek ongi ikusteak are zoriontsuago sentiarazten dit. –Ni ere oso zoriontsu sentitu nintzen kondeak bere zaldunen buru izendatu eta Agedaren familiak onartu ninduenean, eta orain zuk borobiltzen duzu lagunarte ezin hobea segurtatuz. –Topa dezagun gure emazte, familia eta lagunen alde. Urriaren bukaeran Azen ari Arlanzonen zen berriro. Gaila eta Maddi ongi zeuden, baita etxeko guztiak ere. Hotzagatik arrats eta gauak etxeko beroan ematen zituzten. Afaria bitartean, saloi txikiko beheko su handiaren inguruan izaten ziren ate lehioak ongi itxita. Otsoa, Joanes e ta emazteak ere han izaten ziren elkarrekin afaltzeko. Saloi handian ospakizun bereziak egiten zituzten, udaldian gehienetan. Urraka, Txomin, Lore, Joan, Jakue eta Zebedeo ere han izaten ziren, sukalde ondoko gelan gehienetan. Zerbitzariek eta soldaduek su kaldean egiten zituzten otorduak bi edo hiru txandatan, baita etxeko administrariek ere. Dorre jauregiaren eraikinari itsatsita, sukalde handia hornitegiaren gainean zen. Sutondo handitik aparte bi mahai zeuden. Sukaldean, Kasilda guztien otorduaz arduratz en zen, senarraren eta bi zerbitzariren laguntzaz. Airekorronterik ez sortzeko lehen pisuko atari nagusia ongi itxita uzten zuten, kanpoko egurrezko eskailera berezko erabilpenik gabe utziz. Neguan gutxi zirenean erabiltzen zuten saloi txikira sartzeko, kanpoko sukaldetik pasatu edo ukuilutik, barneko eskaileratik igotzen ziren. Afaldu ondoren nor bere etxera erretiratzen zen eta Azenari, Gaila eta Maddi sutondoa zuen logelara igotzen ziren. Bikote gazteak denbora pasatzen zuen alabatxoarekin, jolasak eta haur kantuak egiten. Bere bi hilabete eskasekin haur irribarretsu eta osasuntsua zen Maddi. Amaren aurpegi eta ile beltzarana eta Azenariren begi nabar argiak zeuzkan. Azaroan, Gaztelua eta herriak horniturik eta ongi zeudela ikusita, Azenarik bu rdinolak, zeramika, beira eta gurdi tailerrak bisitatu zituen Erramunekin. Lan handia egiten zuten eta langile maisuak pozik zeuden. Jaun gazteak zaldien zaintza zuen eginkizunik gustukoena. Zebe eta Ezkerro ere eginkizun horretan ari ziren. Gredoseko beho rrak eta zaldikoak ekarri zituztenean Ezkerrok hartu zituen gehienak Arlanzon ondoko ukuilu eta itxituretan, Zebe zaldi berbere hautatu batzuez arduratzen zen bitartean. Momentu hartan Habus ekarritako behor berbereak gazteluko ekialdeko harresietan integr atutako ukuilu handietan bertan izaten zituzten Zeberen zaintzapean. Harresiko ukuiluko ate batetik ateratzen zituzten itxiturara mugitu ahal izateko. Ezkerrok, berriz, erreka ondoko eskortetan zaldi mutil batzuen laguntzaz zaintzen zituen Gredosetik ekarr itako behorrak. Handik aurrera haiek Osmatik ekarritakoak Urrezera eraman zituzten. Moxal arrak aspaldian hazi eta hezi zituzten eta baita batzuk saldu ere. Azenarik beste moxal batzuk juarrostar batzuei eman zien beste produktu edo lanen truke, edo lan on ak eskertzeko. Gazteluan, soldaduek eta kapitainek erabiltzen zituzten zaldiez gain, hazkuntzarako hogei bat behor, hiru ar eta zaldiko batzuk bazituzten eta handik aurrera Urrezeko larreetan ere laurogei bat behor eta zaldiko batzuk gehiago zainduko zituz ten Ezkerroren zaintzapean. Udazken guztietan mendialdean izaten zen ehizaldi handia antolatu zuten azkenean. Herritar askok hartzen zuen parte ehiza eraikitzaile bezala eta ehiztariek geziz eta xabalinez hartzen zituzten animalia gaixoak. Preziatuenak orkatzak, oreinak eta basurdeak ziren. Azenarik, dena den, nahiago zuen zaldiz lagun gutxi batzuekin orein ar edo basurde handiren bat ehizatzea. Baina, zaldiak eta bilera haiek gustuko bazituen ere, ehizaldiaren bigarren egunean dena utzi behar izan zuen bere alabatxo gaixotu zenean. Mezulariak, Maddi hotzeriak eta sukarrak jota zegoela erran zionean dena bertan behera utzi zuen harengana joan eta Gailarekin egoteko. Gazteluan neskameak mugitzen ari ziren gelaren inguruan ur beroa, hotza eta zapiak eramat eko. Neskatoa amaren altzoan zegoen. Gailak alabari xuabe hitz eginez lasaitzen zuen bitartean, neskatoa oihurik egin gabe kexatzen zen arnas estua eginez. Belagileak txaplata beroa jarri zion bularraldean eta zapi freskoa kopetatik pasatzeko erraten zion Gailari. Azenarik ama alabari musu bana eman ondoren galdetu zien neskatoa nola zegoen, ez zekien Gailari, belagileari edo biei. Bigarrenak erantzun zion. –Birikak hartuta ditu neskatoak. Ez larritu, hotzeria handia baino ez da. Edabe on bat emango diogu arnasa hobeki hartzeko. Gezurra badirudi ere, gela freskatu eta sukarra gutxitu behar diogu zapi heze hotzekin eta era berean txaplata beroa jarri behar diogu bularraldean. –Sendagileari deitu behar diogu badaezpada ere –Gaila kezkatu batek erantzun zion . –Zaldun bat bidali dugu goizean goiz haren bila joateko. Burgoseko sendagile judutarra ekarriko du momentu batetik bestera. Amuña, dena den, ahal duena egiten ari da. –Azenarik begiratu zion pena aurpegia erakusten zuen andre zaharrari. –Barkatu amon a. Ez dut gaizki egiten duzula esan nahi, beste sendagile baten iritzia eta laguntza eskatu baizik. –Ulertzen dizuet, jauna. Banoa belar batzuen bila. Beranduago etorriko naiz edabea prestatzeko. –Ongi da. –Gizon gazte boteretsua, ahalmenik gabe sentitu zen, Gaila bezala. Emazte eta alabaren ondoan gelditu zen zer egin ez zekiela. Bigarren eguna zen gaixotu zenentik. Sendagileak belagilearen iritzi beretsuak eman zituen eta beste edabe bat presta tu zion haurrari emateko. Hirugarren egunean sukarrak behera egin zuen eta laugarrenean Maddik hobeki egiten zuen arnas. Gurasoak hasi ziren lasaitzen. Ordura arte neskatoari begira deskantsu gabe egon ziren eta lasaitu ederra hartu zuten Maddi barrez eran tzuten hasi zenean. Seigarren egunean ia normaldu zen beraien bizitza, nahiz eta neskatoa zaintzen jarraitu. Lehenengo elur egunak izan zituzten orduan eta ahal izan zutenean gurasoak agertu zirenean aprobetxatu zuten Burgosera joateko. Gazteluko zerbitzar i, administratzaile eta soldaduak izan ezik beste guztiak, jauregian bizi ziren hamaseiak bi gurdi eta mandoetan gauza gutxi batzuk eramanda abiatu ziren, jateko behar zituzten gauza guztiak aurretik eraman zituzten eta. Lau bikoteek, Txomin eta Urraka bar ne, haurrak eta zerbitzariek ez zuten gerlarien beharrik, baina Xanek ez zien utzi eta bi zaldun eraman zituzten badaezpada, mandatuak edo mezulari lanak egiteko. Jauregian egokitu bezain pronto Azenarik kondeari bisita egin zion. Honek hartu zuen, na hiz eta gaizki eta tarteka minez egon. Beste batzuen aurrean ez zen gaixo itxurarekin agertu nahi eta herritarren aurrean ez zuen larritasuna zabaldu nahi, baina konfiantzazko batzuekin ez zitzaion inporta gaixorik agertzea. Logelan bakarka hartu zuen Azen ari. Arratsaldeko ordu gutxi pasa zuten hizketan, gai anitzez mintzatuz. Agurtu baino lehen, Azken hitzak Antso Baskoniako erregearentzat izan ziren, berriro Azenarik hari badaezpadako oharpenak ematekoak. Arabieraz hitz egin zuten hizkuntza hura praktikat zeko eta handik ibiltzen ziren zerbitzarien belarrietatik salbu izateko. Azenari gustura egoten zen kondearekin, baina joan zenean pena sentitu zuen gizon harengatik eta baita herritarrengatik, garbi baitzegoen hiltzen ari zela. Gailak, Azenarik eta Ma ddik egun zoriontsuak pasa zituzten familia, lagunak eta etxekoekin. Neskatoa osasuntsu zegoen, guraso eta aitona amonen gozamenerako. Abenduko azken egunetan pozik egon ziren jauregian. Lagunentzako festa handi bat egin zuten, gehienak kapitainak, zaldun txikiak eta familiakoak, baita handikiekin beste bilkura bat ere bai. Ordean, beste festa batzuetara gonbidatu zituzten noble batzuek. Gorteko nobleek beren arazoak konpondu eta harremanak egiten zituzten festa haietan. Ezagunekin aritu ziren Gaila eta Az enari. Andre gazteak lagunekin egoteko aukera izan zuen. Bere amatasuna beste ama batzuekin eta dontzeilekin partekatu zuen. Azenarik maila berdinean hitz egin zuen Gaztelako handikiekin, batzuekin lagunkoi, gehienak ekialdekoak, beste batzuekin, askotan konderriko postu garrantzitsukoak, hotzago baina beharrezko harremanak zirenak. Lermako Jaun zaharrarekin, Tello Gomezekin hitz egin zuen. Gizonak zoriondu zuen Azenari eta animoak eman zizkion horrela jarraitzeko. Dena den, zerbait misteriotsua erran zion ahopeka beste noble batzuek Azenariri gerrako kontuez hitz egiteko deitu ziotenean. –Azenari, ez zaitez botilarioarekin fida. Asmo txarra du zurekiko. –Azenarik argitzeko eskatu nahi izan zion, baina alferezak eta beste agintariek muga kontuez galdetu eta iritzia eskatu zioten. –Azenari, zuri zerbait galdetu behar dizugu... –Mugaren zaintzaz mintzatu behar zuten eta jaun Telloren hitzak utzi behar izan zituen golkorako. Hura bezalako beste antzeko solasak izan zituen Azenarik bilkura haietan. Nolanahi ere , kondearen festan espero ez zuen topaketa eta ezustea izan zuen. Ubiernako jaun Gonzalo Ruizen alaba, Marian, hurbildu egin zitzaion hitz egin nahi ziola esanez. Bakarka gelditu zirenean Azenari harritu zen bai solasgaiaz eta baita beraren sentipenez. –Ez al zinen zu, nirekin harremanak nahi zituena? –Azenarik ez zuen espero halako galdera. Beste bilkura batzuetan ikusi zuen Marian, baina ez zuten hitz egin. –Bai. Duela bi urte, bazkalondo batean paseatzeko eskatu nizun eta ez zinen agertu. –Neskaren haserrea nabaria zen. –Ez zenuen gehiegi insistitu. Nirekin harremanak nahi zenituela zirudien eta egun gutxitan Gailarekin ezkongaietan ari zinela jakin nuen. Zein aldakorra zaren! –Interesa erakutsi nizun eta ez zenidan bat ere kasurik egin. Zorionez hand ik gutxira Gaila ezagutu nuen. Bera maite dut eta zoriontsuak gara. Sentitzen dut zerbait espero bazenuen. Nire gustukoa zinen, baina Gaila ezagutu bezain pronto maitemindu nintzen... –Engainatuta eta baztertuta sentitu naiz. Juarroseko jaunak ez du edoze inekin hitz egiten... –Azenari saiatu zen burua hotz mantentzen. –Mirian, zu gutxietsi ninduzun. Bigarren mailako noblea besterik ez nintzen. Ez bota niri errua. –Hilabeteak pasa ziren, nik zure berriak espero nituen artean. Harreman bat baino gehiago baztertu dut zure bisita izateko esperantzan. –Barkatu, Marian, baina ni baztertu ninduzun garbi. Ez dut errepikatuko gero beste batekin maitemindu nintzela. –Udara arte ez nuen jakin udazkenean ezkonduko zinela. Uste nuen zu ikusteko aukera izango nuela. Oso azkar ibili zinen ezkontzeko eta alaba bat izateko. Ni, berriz, ezkongai gelditu naiz, zuk jota utzi ninduzunetik. –Barkatu, baina ezin didazu ezer leporatu. Andereño ezin ederragoa zara eta senarra aukeratu ahal duzu. –Bai baina ezin zaitut zu auker atu. Gailak lapurtu zaitu. –Gailak ez du inor lapurtu. Utzi gaia eta bidera ezazu zeure bizitza. –Zuk bai bideratu duzula! Zoritxarreko egin nauzu. –Ez dizut ezer egin. Begira, inguruan zenbat noble ezkongai ari diren zuri begira. Bi baino gehiago ikusi ditut. –Zu ez, ordea. –Ni ezkonduta nago. Aio eta ongi izan. –Gaia betiko bazter utzi nahi zuen. Emakumearengandik aldendu zenean pentsatu zuen hura zein gazte berekoia zen. Eguberri eta urte berriko festak ongi pasa zituzten jauregiko biztanlee k. Gauza triste bakarra kondearen gaixotasuna izan zen. Beste urteetan festa handiak antolatzen baziren, urte hartan eguberri aurrekoa eta urte berriko festak baino ez ziren ospatu eta haietan Sancho Garciaren osasun egoerak eragin zuen bilkura serio samar rak izatea. Kondearen gaixotzea ezagun zen gortean eta jendarte osora zabaldu zen kezka. Nobleak interesen araberako taldeetan banatzen ziren eta plan desberdinak eztabaidatzen zituzten. Azenari nahitaez Baskoniarekin hurbiltzearen aldekoekin zegoen lerrot uta. Beste talde batzuk Leonen aldekoak, neutralagoak eta baita noblezia independenteago eta boteretsuagoen aldekoak ere baziren. 1017. urtean elurte artean hasi ziren. Elurte handi baten ondoren beste bi txiki jarraian izan zituzten. Aste haietan ia ez ziren etxetik ateratzen. Etxekoek su ondoan pasatzen zituzten orduak. Patioa elurrez garbitu zuten eta mugitzeko beharra zutenean ateratzen ziren, gehienetan lagun eta ezagunen etxeetara. Gizonek, zaldiak patioan eta baratzean paseatzen zituzten mugiara zteko eta behin edo behin harresietatik ateraz. Emakumeek elkarrekin paseo txikiak egiten zituzten patioan edo lagunen bizitokietara. Jauregian denentzako lekua zegoen. Bestela izango zen haurrak eta bisitari gehiago etortzean. Badaezpada leku gehiago beh ar zuten. Txomin eta Urraka etxekoak ziren eta lagunak baino anaia arreba sentitzen ziren, baina Otsoak eta Joanesek, emazteekin han gustura egon arren, noble maila izateko etxe bana behar zuten. Jauregiaren ondoko bi etxe hutsik gelditu ziren, beren nagus iak, familia kontuengatik etxe handiagoetara aldatu zirelako. Azenarik Davidi eskatu zion bitartekari lana egiteko. Eskaintza justua egin zieten etxe haietako nagusiei eta haiek handik bi astera beste eskaintza hoberik izan ez zutenez onartu zuten. Lagunek nahigabetuta hartu zuten berria, baina emazteek Gailaren laguntzaz etxeak moldatzeari ekin zioten. Otsailaren hasieran Sancho Garcia hil zen. Elurteak ez zuen uzten inor mugitzen eta bakarrik Burgosen zeudenak egon ahal izan ziren hiletetan. Gaztela ko handiki gehienak han zeudenez hiletak nahiko dirdiratsuak izan ziren. Garcia Sanchez infanteak zazpi urte eskas zituen eta Urraka Gomez kondesa buru izango zen Erregeordetzan. Hileta elizkizunak handikiro ospatu zituzten. Hilabete batez eguraldia hobet u artean nobleak hasi ziren beren interesen arabera negoziazioak egiten. Baziren Erregeordetza errespetatuko zutenak, baina baita beren auzokoen lurrak eta ondasunak lapurtzeko aprobetxatuko zutenak. Gehienek beren lurrak defendatu baino ez zuten nahi. Sancho Garcia zendutako kondearen nahiaren arabera infante Garcia zazpi urteko umea izaki, Erregeordetza Urraca Gomez emazteak, Covarrubiaseko abadesak, Burgoseko gotzaiak, salako maestreak eta alferez nagusiak osatu zuten. Antso Gartzesek ere bakea manten tzen lagundu behar zien bere indarrekin, Karranza, Mena, Losa eta Bureba, baita Juarros ere, hitzartuta bezala, Muniaren dote berantiarraren truke. Beste apezpikuek eta gorteko noble batzuek ere beren eraginpekoei Erregeodetzari men egiteko eskatu ziet en. Hala ere, nahi horren aurka Cea eta Pisuerga arteko handikiak, beste kondeak eta noble asko matxinanu eta hasi ziren indarra erabiltzen lurrak irabazteko. Erregeordetzak ezin izan zuen hainbeste noble erreboltariren kontra egin eta Antso Gartzesi deitu zioten. Sisnando Moralez salako maestreak ez zuen lortu bere aginduak Burgos ingurutik aparte betetzerik. Fernan Galvez alferezak ezin izan zuen hiriburua eta mugak baizik defendatu. Udaberri eta uda hasieran, anarkia, liskarrak, erasoak eta egoera nahasi a zabaldu zirenean, Antso Gartzes agertu zen gerlari askorekin. Ekialdeko nobleek eta herri batzarrek hartu zuten jaun bezala. Haren agindupean baketu zituzten Burgos inguruko lurrak. Erregeordetzak konterriaren bakea lortu nahi zuen lehendabizi eta mugeta ko defentsak aseguratu nahian Antsori eskatu zioten laguntza. Honek bere kapitainak bidali zituen lurralde guztietara bakea zabaltzeko. Bitartean, Fernan Galvezek defentsak segurtatu zituen muga aldean. Antso Gartzes erregeak Azenarirekin hitz egin zuen. Gaztela ekialde osoa hartu zuen, baina momentuz Gaztelakoak izandako gerlari baskoiek lagundu behar zieten besteei mugak defendatzen, Garcia infantea adinez nagusi izan eta Gaztela bakean utzi arte, horrela adostua zegoelako itunetan. Aspaldiko bi lagunak, Burgoseko gazteluan elkartu zirenean besarkada handia eman ondoren, pozik hasi ziren zorionak elkarri emanten, baina azkar pasa ziren gai serioetara. –Azenari, zorionak alabagatik. Eragin handiko jauna eta gerlari ausarta izatearen fama duzu. Nolanahi e re, badakit zoriontsua zarela emazte eta alabatxoarekin. –Mila esker. Nik ere zoriondu behar dizut beste seme bat izan duzuelako. –Eskerrik asko zuri ere. Badakit zer garrantzitsua den seme alaba osasuntsuak izatea. Ezkondu aurreko Ramiro, eta Garzia, Sa ntxa eta orain Fernando dira gure poza. Mayor anderea ere pozik dago. –Zergatik deitzen diozu Mayor Munia erreginari? –Mayor deitzen dute kondearen alaba nagusia izateagatik. –Kontuz, Antso. Badirudi Gaztelako konderri osoa eskuratu nahi duzula. –Ez. Ez da hori. Baina bera da jaio zen lehena. –Nik kontuz ibiltzea aholkatu nahi dizut. –Ulertzen dizut, baina ez da horrenbesterako. Kondeak zonalde euskaldunak eskaini zizkidan infantea defendatu eta Gaztelako bakea mantentzeagatik, baina nik Baskonia han dia eraikiko dut. –Ai, Antso, ene errege, zure aitaginarrebak ohartarazi zidan ekialde oso osorik ez hartzeko, Kantabriako Trasmiera eta Gaztela Vetula ez dira euskaldunak. –Euskaldun askok populatu zuten. Ubierna eta Urbeleraino eta Santoñaraino zabaldu behar dut Baskonia. Ribagorzara eta Pallarsera ere zabaldu egin behar dut eta iparraldean Tolosa eta Bordeleraino. –Ekialde urrunez eta iparraldeko lurraldeez ezin dizut gauza handirik erran, baina Kantabrian, Gaztela Vetulan eta Ubierna Urbelen gehienak ez dira euskaldunak, askok galdu du hizkuntza, erdaldundu dira eta euskaldunak baino Gaztelau sentitzen dira. –Antso haserretzen ari zen. Ez zitzaion inor kontra egiterik gustatzen. Azenari laguna zuen eta bestelako iritzia zuen. –Azenari, zure erregea n aiz. Ezin duzu nire kontra egin. –Azenari ere haserretzen ari zen, berak ituna eta kondeari agindutakoa baino ez zizkion gogorarazten. –Kondeari hitz eman nion egoeraren arriskuaz ohartaraziko nizula. Itunaren arabera Baskoniakoak dira lurralde euskalduna k eta horrek pozten nau, orain ni zure agindupean izatea bezala. Hala ere, nire betebeharra da erratea Trasmiera, Gaztela Vetula eta Ubierna Urbel ez direla Baskonian ongi moldatuko. Beste batzuek baietz erranen dizute, baina hemendik urte batzuetara ez du te onartuko. Arazo bat sortzea da bide hori. Galdetu bestela arrazoitzen duten noble euskaldunei, Burebako jaunek nola ikusten dituzten mendebaldeko sasi euskaldunak. –Azenari. Entzun dizut eta kontuan izango dut, baina ezin dugu gure artean eztabaidatu. Bat eginda jokatu behar dugu. Orain Gaztela baketu behar dugu. –Ez dizut ezetz erran. Hortik hasi behar dugu, bai. –Biek adostasuna bilatu zuten, baina era berean oso garbi zuten ikuspuntu desberdina zutela etorkizunari buruz. Baketzeko operazioez aritu ziren denbora batez eta lagunkoi bukatu zuten solasa. Azenari, beste urteetan bezala, mugetara joan zen gerlari eta kapitainekin. Uda hartan inork ez zuen bere herria defentsarik gabe utzi nahi. Antsok bere soldaduekin baketutako lurraldeetakoak bakarrik joan ziren hasieran mugak defendatzera. Iruñeko errege eta Erregeordetzaren mehatxupean azkenean gerlari gehiago mugitu zen. Kanpaina bukatzean Baskoniako erregeak eta mobilizatutako armadak noble eta herri desleialak zigortuko zituztela entzuteak e ta, garrantzitsuago agian, ondoko herrietako gerlariak musulmanengandik defendatzera joango zirela jakiteak, beraiek ere laguntzera animatu zituzten. Antso Gartzesek Burgosetik iparraldera herriz herri ziurtasuna zabaldu eta gerlariak hegoaldera bidaltzen zituen bitartean, Gaztelako hegoaldeko mugetan Zaragoza eta Toledoko taifen eraso gehiagoren kontra egin behar izan zuten. Mendok eta Azenarik beren zaldun taldeekin lan handia izan zuten Guadarrama eta Gredoseko bortu inguruetan zenbait eraso geldiarazt en. Abuztuaren hasieran Toledok bidali zuen armadaren etorrera denboraz jakiteak salbatu zituen Eresma eta Adaja aldeko herriak. Toledo bertara bidalitako ikuskatzaileek abisua bidali zutenean, herritar arruntak azkar mobilizatu eta Guadarramako bortuan borrokatu ziren milaka oinezko eta ehunka zaldunen aurka. Azenarik eta Mendok zaldun haiek errefusatu ondoren oinezkoak zirikatu zituzten hanka egin zuten arte. Zamalkatzen ibili ziren egunetan, abereak akuilatzen eta gidatzen ibiliko balira bezala. Leheneng o borrokak izan ziren arriskutsuenak eta gerlari batzuk galdu zituzten. Beranduago, lan handia baina arrisku gabea izan zen, zaldun kristau batzuek arkuak eta geziak erabiliz musulmanak urrutitik erasotzen zituztelako. Eskerrak egoera kontrolatuta zutenean izan zuten beste eraso baten berri: abuztuaren erdian Zaragozako emirrak beste armada bat bidali zuen Medinacelira Osma eta Duero Garaitik Gaztelan sartzeko. Berriro denboraz jakin zutenez, Antso Gartzesi zalduneria eskatu zioten. Honek Zaragozatik Ebro a ldean beste erasorik izango ez zela jakitean bizkarrak zaindu behar ez zituenez, oinezkoekin eta zaldun batzuekin herriak baketzeko nahikoa zelakoan, Antsok laurehun zaldunen buru lehengusu txikia bidali zion Azenariri eta ez Semeno, Naiaran zegoen beste a rmada burua. Gaztelako armigera zalduneria erdiarekin gelditu zen hegoaldea defendatzen, baina ez zuten handik erasorik espero. Bi lehengusuk Langa eta Alkozar artean Duerotik hurbileko ezkutaleku batean elkartu ziren. Zaragozakoek abuztuaren bukaeran Berlanga, Gormaz, Osma eta San Estebaneko gazteluak inguratu zituzten orduko eta ia mila zaldun zituzten inguruetan erasoak egiten. Calatañazor, Ucero bailara eta San Esteban bitarteko Duero inguruko herriak suntsitu zituzten. Bi lehengusuk zer egin prestatzen aritu ziren, oinezkoez eta gazteluen inguraketez arduratuko ziren beranduago. Zalduneria garaitu behar zuten lehendabizi, berbere zanatak hain zuzen ere. Azenarik eta bere zaldunek aurreko batean garaitu zituztenez hauek segadaren esperoan ge ldituko ziren. Amu bezala bi zaldun talde erabiliko zituzten, Fortunek eta Joanesek berrehun zaldunen buru amuarena egingo zuten berbereak erakartzeko. Talde bakoitzak eraso egingo zituen talde txikiak eta talde handiagoen aurrean erretiratuko ziren. Fortu n iparraldetik zamalkatuko zen eta Joanes mendebaldetik bateratsu arituko ez balira bezala. Batzuek edo besteek San Estebanetik iparraldeko lautadetara eramago zituzten berbereak eta han izango zen Azenari bere zaldun arkulariekin. Erran bezala, bi eguneta n ibili ziren bi taldeak eraso eta ezkutaketan. Hirugarrenean San Estebanetik hurbil Fortunek berbereak zituen atzean. Azenarik eraso zituenean beste biek inguratu zuten ihes egin ez zezaten. Berbere gutxi batzuk baino ez ziren eskapatu Perales errekaren o ndoan. Gehienak preso hartu zituzten. Hurrengo egunetan gaztelauek eta baskoiek Zaragozako gainerako zalduneria garaitu zuten San Esteban ondoan. Zaragozakoak gehiago ziren baina berbereen trebeziarik gabe, berriz erasotuak izatearen beldur, gehienak erre tiratu ziren. Handik bi egunetara kristauek oinezko musulmanak eraso zituzten. Musulmanak Kostata defendatzen ziren oinezko kristauen xabalina eta gezietatik. Zaldun kristauek Zaragozako armadako soldaduak beren lurraldera bultzatu zituzten egun batzuetako erasoekin. Bi lehengusuek ospatu zuten Osma eta Gormaz askatu zituztenean. Gerlariei atseden egun batzuk eman zizkieten. Bigarren egunean festaren ospakizuna bukatzen ari zelarik elkartu ziren lasai hitz egiteko. Lehenago justu hitz egina zuten familiakoe i buruz, beraien osasunaz eta bitxikeriez, gauza gehiegirik ez, beti presaka ibiltzen baitziren. Osaba anaiak lehen bezala ari ziren armiger eta Uharteko tenente postu eta eginkizunetan. Orduan hasi ziren bi lehengusu txikiak Antso Gartzes Erregeri buruz hizketan. –Ez dut Antso ezagutzen. Ez ditut bere ideiak eta jarrerak ongi ulertzen. –Azenari, bera txikitako Antso da. –Baina, orduan ere, ez nuen gehiegi ezagutu. –Ongi da. Antso pertsona ona da, herritarrak eta bereziki pertsona behartsuak maite ditu eta Baskoniaren ona bilatzen du. Ondradutasuna du pertsonak baloratzeko irizpidea. Hanka sartzeak barkatzen ditu, baina gauzak ongi egitea eta ahalegintzea eskatzen du. Bakoitzari berea eskatzen dio, baina gehiago bere buruari. Erran dizudan bezala, bere herriaren ongizatea du helburu. Seriotasuna nahi du eginkizunetan. Hala ere, bestela, lagunkoia da eta ongi pasatzea gustatzen zaio –Azenarik moztu zion: berak beste zalantza batzuk zituen eta galdera inozoak egin behar zituela jakin arren, ez zen isilik geratu. –Zer nolako Baskonia nahi du zure ustez? –Bakea nahi luke, baina uste du horretarako erresuma indartsua behar duela. Estamenduak errespetatzen ditu. Bakoitzaren betebeharrak eta eskubideak onartzen ditu. Herri hirien batzarrak errespetatzen ditu. –Erlijioak eta lurraldeetako biltzar handiak ere errespetatzen al ditu? –Bai, erlijioak errespetatzen ditu, biltzarrak ere bai. –Une hartan Azenarik benetan kezkatzen zuen zalantza azaldu zuen. –Mendebaldeko mugak mugitu nahi al ditu, Baskonia zabaltz eko? –Uste dut zuk konbentzitu zenuela eta ez dituela zabaldu nahi. Jakin min handia duzu. Zer gehiago jakin nahi duzu? –Bi lagunek bazekiten errealitateaz baino asmoez mintzatzen ari zirela. –Orain ea ardo bat edatera etorri nahi duzun. Mugak segur u utzita, eguraldi txarren etorrerarekin batera, Gaztelako gerlariak etxera itzultzen ari zirenean aprobetxatu zuten matxinatutako nobleak menperatzeko eta atxilotzeko. Udazkenean Antsok lortu zuen bakea zabaltzea ia Gaztela osora. Bost hilabete lehenago, uda hasieran, Gaztelako kostaldean, iparraldean, Cean eta Duerotik Burgosera arteko paramoetan, Burgos inguruan izan ezik, anarkia, liskarrak, erasoak eta egoera nahasia bazegoen ere, Antso Gartzesen armadak lortu zuen udazken hasieran Burgosetik hegoalde osora bakea zabaltzea, baita Lara, Salas, Covarrubias, Castrijeriz eta Lermako konderrietan ere. Borroka batzuk suertatu eta gaztelu batzuk inguratu ondoren, kostata baina poliki noble batzuk garaitu zituzten. Burgoseko gazteluan noble haiek atxilotuta, mu getatik itzultzen ari ziren gerlariekin baketu zuten iparraldea. Cea eta Pisuerga arteko nobleak menpean hartzea falta zen. Azenarik eta Antsok Ceara jo zuten. Monzoneko kondea, bere anaia Fernandoren laguntzaz eta banu gomeztarren Carrioneko konde aren adostasunaz matxinatuta zeuden. Uda osoan beren lurrak zabaltzen ibili ziren. Herritar libreak behartu zituzten beren agindupean izatera, baita Gaztelako hamarrenak eta beren agintariei eman behar zietenak haiei ematera. Bi kondeek mendebaldeko lurral de osoa, Cea eta Pisuerga bitarteko lurrak, banatu zituzten haien artean, jauntxoak ere azpiratuz. Haiek ziren aristokratarik boteretsuenak Fernan Gonzalezen aurreko garaian Gaztelan agintzeko eskubidea zutela uste zutenak. Adierazi zutenez ez zioten Garci a Sanchezi eta Larako etxeari leialtasunik zor. Gaztelako armada, Antsoren laguntzaz, haiengana zetorrela jakin zutenean, berrehun zaldun eta bostehun oinezko baino gehiago jarri zituzten Monzon de Campos aurrean, Carrion erreka ondoan. Carrioneko kondeak, Garcia Gomez de Saldaña, bere menpeko gerlariak gaineratu zizkien Munio Ansurez Monzoneko kondearenei. Erregeordetzaren armadakoak udazken hartan zuzendu ziren Konde matxinatuengana Burgosetik abiatuta. Konde matxinatuek zaldun astunak jarri zituzten Aze nariren hirurehun zaldun arinen kontra egiteko. Atzetik laurehun bat gaztelar zeuden Fernan Galvez alferezaren agindupean eta beste hirurehun Antsorekin. Aldeetan beste konde txikiak jarri ziren. Erdiak zaldunak ziren. Azenariren zaldunek lehenengo topake ta baino lehen, gezi batzuk gaizki botata, bi aldetara jo zuten ihesean eta konde matxinatuen zaldunek amorruz jarraitu zituzten. Ondoren bi ejerzitoak borroka odoltsuan baino zirika eta bultzaka aritu ziren lantzekin elkarren kontra. Konde txikiak matxina tuen atzera pasa ziren. Handik ordu erdira zaldun arinak, astunak nekatu ondoren itzuli ziren matxinatuak bi aldeetatik inguraketa osatzera. Bi konde matxinatuak egoera ikusita, errenditu ziren berehala. Hildako gutxi gertatu ziren, haien artean Fernando A nsurez, Monzoneko kondearen eta Gaztelako kondesa alarguntsaren anaia. Gerlari arruntak utzi zituzten libre. Kapitainak, jauntxo batzuk, Munio Ansurez eta Garcia Gomez atxilotu zituzten; Lerma, Lara eta beste konde txikiagoen pozerako. Haiek hasieran matxi natuta, ez zuten bi kondeen laguntzarik izan eta aspaldian errenditu behar izan zuten. Negualdia baino lehen Gaztela bakean zegoen. Antso, Errioxa eta Erriberara itzuliko zen, atxilotuak Gaztelako Jaun Edelmiro Birtez epaile nagusiaren esku utziz. Kondeek matxinada baino lehenagoko egoerara itzuli behar izan zuten, isun handi bat ordaindu eta senide batzuk berme bezala utzi ondoren. Antso abiatu baino lehen hizketan aritu zen Azenarirekin. Erregek Burgosen bakea zaintzeko eskatu zion Azenariri, Erregeorde tzaren agindupean jarriz. Erregek bestelako kezkak zituen, Elizarekin zerikusia zutenak. Antsok honela azaldu zion lagunari. –Badakizu Donejakue bidean hiriak handitzen ari direla eta elizak, ospitaleak eta ostatuak egiten ari direla. Elizako agintari ek, Aita Santuak eta Odilonek, Cluniko abadea, Erromako errituetara aldatzeko eskatzen didate behin eta berriro. Jimenok ere, Iruñeko apezpikua, hala egiteko eskatu dit. Iruñeko eliza nagusia eraikitzen ari gara eta apezpikutza berriz sortzeko hara joan be har dut. –Azenarik ezagutzen zuen Erromako Elizaren nahia, baina ez zuen uste hainbestekoa zenik. –Apezpikuak eta abadeak izendatzen eta agintzen jarraitu nahi baduzu ezin diezu beneditarrei erresumatik aparteko aginpide bat izaten utzi. Haiek Erromari e ginen diote kasu eta ez dute erresumaren interesen arabera jokatuko. Egoera luzatzen jarraitzen ahal duzu. –Ez da hain erraza. Dagoeneko boteretsuak dira eta ezin ditut “ interdictio ” eta “excomunio” a, eskumikua jasan. Errebeldetzat hartu naute eta elizkoien borondatea irabazita dute. Nik errito aldatzeak denbora eskatzen duela erraten diet; hala ere, hau luzapena baino ez da. Elizak beldurraz batzuetan, baina jendarteko eta sozietateko aginpide morala irabazi du. Apezpikuek pobre eta beste beha rtsuei laguntzen diete, kultura eta jakinduria gorde dute, baina orain guztion bizitza gidatu nahi dute. Niri judutar eta musulmanekin ongi konpontzea leporatzen didate. Elizaren aginduak formaz, eta sakonki betearaztea eskatzen didate. –Ezin dizute agind u. Orain arte bezala jarraitzen ahal duzu. –Ez. Zuk igandeetan eta ospakizunetan mezan agertu, eliza mantendu eta diru piska bat ematearekin aski duzu. Nik, ordea, munduaren eredua naiz. Ezin ditut Elizaren aginduetatik aparte bizi direnak onartu. Hala er e, ezin ditut sinesgabe guztiak akabatu. Uste dut musulmanen eta judutarren erlijioa errespetatu behar dugula, baina ez didate egiten utziko. –Baina hirietako gobernuetatik indar handia eta dirutza lortzen ari zara. Franko eta gaskoien merkataritzak zu in dartsuago egiten zaitu. –Egia da. Herritarrak eta hiriak alde ditut, baina jauntxoek eta Elizak nire agintaritza jartzen dute kolokan. –Erregek izugarrizko kezka zuen. Azenari Arlanzonera itzuli zenean abenduaren hasiera zen, negu gordinerako prestatzeko garaia. Denbora gutxi izan zuen bere herrietako beharrak betetzeko. Kasilda eta Brizia etxeko beharrez mintzatu zitzaizkion eta Emilio, Erramun eta Marko lurrez, aziendaz eta ondasunei buruz. Erabaki beharreko kontu txikiak erabaki ondoren herr ietako itzulia egin ahal izan zuen. Gaila ongi zegoen, baina Maddiren gaixoaldi txikiek eta negarraldiek kezkatuta zituzten gurasoak. Belagileak kezka guztiak uxatu zizkien: dena normala zen, hortzak ateratzearekin arazoak zuzendu artean. 13 Andi eta Maiaren istorioa Neska bat igotzen ari zen itsasadarretik mendixkara. Deba herritik dorrera hirurogei bat metro igo eta milia erdi bat ibili behar zituen bidezidorretik. Igotzeak arnasa azkarrarazi zion. Ile beltz kizkurrak aurpegi ederra inguratzen zuen . Hamalau bat urteko neskaren begi marroi handiek bizitasuna eta kemena adierazten zuten. Arrantzale familia batean jaioa, ez zuen emakume haien bizitza maite, sareak konpontzen eta senarren etorreraren esperoan, umez inguratuta beldurrez betetako bizitza. Nahiago zuen lehorreko bizitza. Nahiago zuen bere gizona izango zenak lehorreko lana egin zezala, nahiz eta betiere bion bizitza eta seme alabenak gogorrak izan. Beti zen gogorra pobreen bizitza. Soineko ilun eta zaharrek ez zuten liraintasuna estaltzen, bere gaztetasunak pertsonalitate handia, bizitasuna eta baita alaitasuna ere estaltzen ez zituen bezala. Maia bere adineko neskarik argiena eta mugituena zen. Mutila hamasei bat urteko morroskoa zen, indartsua eta garaia. Horregatik deitzen zuten Andi, handia izateagatik. Goitizen gehiago izan zituen txikitan, baina inoiz ez zioten izen arruntarik jarri. Umezurtza zen edo guraso jakin gabekoa. Egun batean jaunaren atarian topatu zuten jaioberritan. Neskame batek hazita, artzain ibili zen umetan eta mutil e derra eta indartsua zenez morroi ibiltzen zen aspaldian. Egurretan ari zen. Dorretxearen ondoko egurtegia ia beteta zegoen, baina egur gehiago ebakitzeko agindu zion Zopak, etxeko morroien buruak. Enbor puska handiak pila handitik hartzen zituen eta zati t xikiagoetan puskatzen zituen aizkora zorrotzekin. Aurreko udaberrian trontzez ebakitako zuhaitz enborrak ziren ebaki beharrekoak, etxeko morroi taldeak pilatutakoak. Mutilak goiz osoa pasa zuen lan hartan, egiten zituen atsedenak aizkora ahoa zorrozteko iz anda. Gurdi handi bat betetzeko adina egur egin zuen harrezkero. Zap eta zap, erritmoa mantentzen zuen ebaketa bukatu arte. Andik, lanean murgilduta, ez zuen etorri berria ikusi. –Andi, utzi lan hori eta hartu mokadu bat. –Mutila poztu zen Maia ikustean. Goizean zehar tarteka berarekin oroitu zen, iluntzean elkarrekin egongo zirelakoan. –Maia, zu hemen! Zopak eskatu dit pila bukatzeko. Oraindik badut lana. –Nahikoa egin duzu. Berandu da. Geroxeago bukatuko duzu –esan zion neskak irribarrez. Zapian zekar ren arrain kehetua eta ogi puska atera zituen. –Arratsera arte ez duzu ezer ahoratuko eta zure gorputzak gehiago behar du. –Neskak eskutik hartuta eraman zuen mutila enbor handietara eta eseri ziren janaria ahoratzeko. Neska Mutilek aspaldian ezagutzen zuten elkar. Andi mandatuak egitera bidaltzen zuten garaian, lau bat urte lehenago, eskatu zioten arrantzale baten etxetik arrainak eramateko. Etxe ondoan mutil bat neskato bat jotzen ari zen. Andik nahiz eta gazteagoa izan mutilari bultzada eman zion ezer galdetu gabe. Mutila herriko jauntxo baten semea zen eta zigorrarekin kolpatu zuten Andi, bestea jotzeagatik. Ordutik Maiaren heroia zen eta neska, mutilarentzat, bere laguna eta maitea era berean. Neskari ez zitzaion hika gustatzen, mesprezuz jauntxoek h itz egiteko modua zelakoan eta Andiri zuketan egiteko eskatzen zion. –Lan gehiegi... eta azkarregi egiten duzu. –Nire lana da. Eskatu didate egur pila hau ebakitzeko eta horretan nabil. –Baina atsedena merezi duzu. Eskapatu naiz zurekin egoteko. –Pozt en naiz, baina zigortuko zaituzte. –Ez izan kezkarik. Nazkatuta nago arrantzaleen bizitzarekin. Noiz joango gara herri txiki eta ilun honetatik? –Ezin gara orain joan. Zu gazteegia zara eta ez dugu ondasunik aurrera egiteko. –Behar bada janaria lapurtuk o dugu. –Ez. Hurrengo urtean udaberrian egingo dugu. Orain negua dator eta garai txarra da bidaiatzeko. –Neskak hura onartuta, jarraitu zuen konbentzitzen. –Hegoaldera joan behar dugu. Hegoaldean leku ederrak eta argitsuak daudela entzun dut. Ez dut kost aldeko beste herri batera joan nahi. –Baina guk kostaldeko bizimodua baino ez dugu ezagutzen. Zu arrantzale familia batekoa zara eta ni morroi soila baino ez naiz. Nagusiak eta Zopak ez didate joaten utziko. –Andi, zu gizon askea zara, ni ere bai. –Ni m orroia naiz eta zu arrantzale familia bateko alaba. Niri ere ez zait bizitza hau gehiegi gustatzen, baina ezin gara eskapatu –Maiak irmo erantzun zion. –Ezin gara horrela bizi. Zuk gehiago merezi duzu eta nik ez dut miseriazko bizitza hau jasaten. Ipuzkoa eta Bizkaiko kostan bizitza berdina izango genuke. –Maia, gehiago prestatu behar dugu ihesaldia. –Ados, baina hurrengo udaberritik ez da pasatuko. –Bi gaztetxoek arratsalde eguzkitsuaz, otorduaz eta elkarren laguntzaz gozatu zuten. Azaroa zen eta haize hotzaz babestuta ongi egoten zen. Maia eta Andi elkar ezagutu zutenetik ez zuten aukerarik galtzen elkarrekin egoteko. Maia izan zen Andirekin egon nahi zuela erabaki zuena, mutilarekin segurua sentitzen zelako eta gustatzen zitzaiolako. Andik, ald iz, lagun gutxi zuen, urteetan artzain ibili zelako eta ez zuen inguruan egunero ikusten zuen lagunik. Egin zituen lagunak udetan artzaintzan barnealdeko mendizerretan bere adineko mutilak ziren, orduan gutxitan ikusten zituenak. Langile ona eta indartsua zenez beharrezko momentu puntualetan bidaltzen zuten artzaintzako udalekuetara. Neguan jauntxoaren etxeko lan asko egiten zuen eta bere adineko mutilik ez zegoen, jauntxoaren hamazazpi urteko seme txikiena ez bazen. Hark zapaldu egiten zuen txikitan. Lupok , jauntxoaren seme txikia, armetarako bikotekidea behar izan zuenean, betiko lana ez zen zerbait egin zuen Andik. Negualdian orduak ematen zituzten, ezpata, lantza edo arkuak erabiltzen eta ehizan, baina Andi inoiz ez zen haren laguna izan. Lupok beti hika egiten zion, mesprezuz tratatzen zuenez. Horregatik onartu zuen erraz Maiak haien artean zuketan egitea. Neskatoa, aldiz, ez zen edozein arrantzaleren alaba arrunt bat. Polita eta txikia izateaz gainera, begiradan bazuen bere adinari ez zegokion erab akimena. Bere etxean, ondokoetan bezala, gizonak egunero, edo hobeto esanda gauero ateratzen ziren arrantzara. Gehienetan eskasa zen arrantza goizean saltzen zuten eta saltzen ez zutena etxean jaten zuten. Lortzen zituzten sosak aurrezteko baino zergak ord aintzeko izaten ziren. Haurrek isilik ibili behar zuten etxe inguruan aitak ez esnatzeko eta etxeetatik urrutiratzen ziren jolasteko. Horregatik Maia eskapatu ahal zen askotan. Emakumeek umeen zaintza eta familiaren kudeaketaz aparte, baratzak eta soloak l antzen, sareak konpontzen zituzten eta Maiaren amaren kasuan josten. Maiak azken urteetan arropak egiten ikasi zuen. Ongi ikasi ere, beste inork baino trebetasun gehiago izateaz gain, bordatu ederrak egiten zituen. Ongi saltzen ere ikasi zuen. Orduko, gaz teegia zen, baina ezkontza gaia Maiaren gurasoen artean sortu zenean erabaki zuen alde egin behar zuela. Arrantzale batekin edo bestela jauntxo jasanezin batekin ezkonduko zuten. Nola edo hala etxe txiki haietan miserian edo etxe handiagoan, beti lan eta l an ibili beharko zuen. Gainera egun eguzkitsuak maite eta egun estaliak eta euritsuak gorrotatu egiten zituen. Lur haietatik eta bizimodu ilun hartatik ihes egin behar zuen. Garbi zuen hegoaldeko hiri batean baino ez zuela bere ametsa beteko. Andirekin joa ngo zen gainera, maite zuen mutil on eta langilearekin. Ez zuen orduantxe konbentzitu, baina bazekien arrazoien indarrez egingo zuela. Elkar maite zuten, ez gizon emakume bezala, baina maiteko zuten. –Bizkai barnealdera joan gaitezke Lea edo Artibaitik; D eba barnera ez bada, Oria, Urumea edo Bidasoatik hegoaldera jo. Han ez da arrantzale bizitzarik izango. –Baditut familiakoak Lea eta Artibai bokaletan –aipatu zuen Maiak – eta barnealdeko herri guztiak txikiak eta pobreak dira. Eguraldia oso antzekoa. Falt a zaien gauza bakarra itsas ekaitzak jasatea da eta arriskuaz landa itsasoa da hemen dugun gauzarik politena eta zoragarriena. Itsasoa da faltan izango dudan gauza bakarra. –Ez dirudi joateko gogo handirik duzunik. –Ez. Joan behar dugu. Ezin dugu bizimodu hau eraman –bota zuen Maiak. –Nik ez dut garbi bizitza hobea lortu ahal dugunik –esan zuen triste Andik. –Garbi izan behar duzuna da, hemen esklabo baten bizimodua duzula. –Eta zuk ez al duzu pentsatu bizitza arriskuan jarriko duzula? –Ez dut pentsatu nahi, baina hemen ez dugu etorkizunik. Erromesek kontatzen dute badirela hiriak, non herriko jendea librea den, pertsonek ez dutela nagusirik izaten edo ez hemengo nagusiak bezalakoak. Lanaren truke dirua ordaintzen diete eta nahi duenak tailerra edo denda jartzen du. –Zuk arropak egiten badakizu, nik ordea, ez dakit lana egiten baino. Beti nagusi batentzat egin dut lan. –Zerbitzari edo morroi bezala egin ahal duzu. Langile fina zara. Animaliak gobernatzen badakizu. Ezpata eta lantza erabiltzen i kasi duzu eta arkulari ona zara –Andi harrituta zegoen. Beharbada arrazoia zuen. Bakarrik azken aldian, aurreko neguetan, erakutsi zioten armatan, jauntxoak arma gizon gehiago behar zuela pentsatu zuenean. Arma gizon bezala bizitza hobea izango zuela burur atu zitzaion. Galdera bat zuen gogoan. –Maia, zer diote erromesek hiriei buruz? Zein hiri dugu inguruan? –Gure etxean izan zen batek barnealdeko bidetik joan zen Donejakuera. Iruñean, Lizarran eta Naiaran euskaldunak bizi dira eta hirietako jendeak bizim odu hobea du. Eguraldia ere hobea da. –Dena den, ez dugu ondasunik eta ez dakit nola biziko garen. –Udaberria bitartean zerbait lortu ahal dugu eta zuk ehizatu ahal duzu jatekoa lortzeko. –Bi lagunek jarraitu zuten hizketan. Egunero, arratsaldeko lana b ukatuta, iluntzean egunero elkartzen ziren bi gazteak. Erromesak kostaldetik pasatzen ziren batzuetan. Donejakuera bidean edo itzultzean aukera zuten kostatik edo barnealdeko bide ezagunetik egiteko. Gehienak Iruñea, Lizarra, Barea, Naiara eta Burgose tik pasatzen ziren; batzuek, ordea, kostaldea aukeratzen zuten. Debatik egunero pasatzen zen erromes bat baino gehiago. Gaua egiten zuten etxe batean eta hurrengo egunean jarraitzen zuten. Gutxitan gelditzen ziren bi egun baino gehiagotan konfiantza hartze ko, baina jende irekia izaten zen. Istorioak kontatzen zituzten edo urruneko lurraldeei buruzko kontuak eta bitxikeriak deskribatzen zituzten. Erromantzez egiten zuten gehienek. Maiak txikitatik entzun zituen istorioak: Karlomagnoren konkistak, Erroldan e ta Orreagako istorioa, Cluny ri buruzko berriak, Okzitaniako kantuak, Gaskoniako bitxikeriak... Maia gehien erakartzen zuena hirietako bizimodua zen. Landetako jendea, noble eta jauntxoen menpean bizi zen bitartean, hiritarrak erregeen eta harresien babesp ean libreago bizi ziren. Denentzako arauak errespetatu eta zergak ordainduz gero, nahi bazuten lanaz aldatu ahal zuten eta ez zuten inongo jaunaren agindupean egon behar. Maiaren etxean erromesak hartzen zituzten diru gutxiren truke. Ukuiluan belarraren g ainean lo egiten uzten zieten eta janari piska bat ematen zieten. Afaldu bitartean kanpotarrek beren istorioak kontatzen zizkieten. Erromes batek, Gaskoniakoa baina euskaraz egiten zuena, handik hurbileko Iruñean kanpoko jendea ongi hartzen zutela eta lan bide bat izanez gero bizitza askea eraman zitekeela kontatu zien. Maiak artilezko jertseak egiten zituen kolorezko hariak erabiliz eta lihozko atorretan bordatu ederrak ere bai. Erromesak goraipatu zizkion eskulanak eta ziurtatu egin zion haiekin diru deze nte atera ahal zuela. –Atorra horiek, salmenta handia izango lukete hirietan. Ongi eginda daude eta bordatu alai eta politak egin dituzu. Burgesek zilarrezko puska asko ordainduko lukete hauengatik. –Zenbat zilar puska emango lukete honengatik? –ia bukatuta, urdin argiz eta gorriz bordatutako ator handia erakutsi zion. Gizonak neska politaren interes begirada ikusita, ahalik eta garbien azaltzea erabaki zuen. –Ez dakit. Ez da erraza salneurri onean saltzea. –Bai, baina zenbat lortu ahal da? –Zuek zenbat lortzen duzue hauetako bakoitzagatik? –bi edo hiru zilarrezko txanpon. –Ia ziur nago gutxienez bost edo sei txanpon lortu ahal dituzuela. –Maiari ez zitzaion erantzuna ahaztuko. Orduan erabaki zuen lehenbailehen herri ilun hartatik hiri bate ra joatea. Deba herriaren beheko aldean, portua deituan, gutxienez berrehun biztanle bizi ziren, gehienak familia arrantzaleak. Handik hurbil, ia milia batera, Deba goian beste hirurehun biztanle, nekazari eta abeltzainak bizi ziren eta gainan jaunaren d orrea zegoen ingurua zaintzen. Erreka jarraituz bailararen goi partean beste herri batzuk zeuden, biztanle gutxiagorekin. Deba, Gipuzkoa, Bizkaia eta Arabako beste herriak bezala Iruñeko erresumaren barnean zegoen. Mende bat lehenagotik Iruñeko erregeek bakea egin zuen leinu, herri eta tribuen artean. Ordutik hamarrenak ordaintzen zizkioten erregeari eta udetan gerlari kopuru zehatzak bidaltzen zituzten mugetara. Antzera gertatzen zen beste bailaretan. Horretaz aparte, herriak askeak ziren, baina pobreak. G aixotasunek eta goseteek jende asko eramaten zuten. Familia batzuek, talde txikietan, ahal zutenean hegoaldera jotzen zuten lur hobeen bila. Mendeetako ohitura zen. Biztanle handitze bat izaten zenean talde bat mugitzen zen hegoaldera. Mendialdeko larreak pasa eta Erribera, Arabako lautada edo Ebro pasata, Errioxa eta Burebara heltzen ziren, mendeetako ohitura zena, bestalde. Negua heldu zenean larreetatik jaitsitako animaliak gorde zituzten eta jendea etxeetan geratu zen. Ez zen elur handirik ikusten kost aldean zero azpiko gradurik izaten ez zelako baina egunak laburrak izateaz gainera, ilunagoak ziren. Zeru estaliak eta euria izaten zuten ia egunero. Eguraldi txarreko garaia. Ez zuten eguzkirik ikusten eta naturaren kolorea grisa eta marroia zen. Jauna ren dorretxean, gerlariek, goizeko ordu batzuetan arma trebaketan aritu ondoren, orduak eta egunak pasatzen zituzten saloian, denak egonean, pilatuta, aspertuta. Morroiak sukaldean edo ukuiluetan izaten ziren eskulanen bat egiten, lan tresnak eta konponket ak egiten. Emakumeak josten, iruten eta artile larruzko arropa egiten aritzen ziren. Talde guztietan kontu kontari aritzen ziren jarduerak egin bitartean. Gerlariak, besteak bezala, istorioak kontatu eta dado jokoan aritzen ziren, baina denbora pasata ezta baida gordinak eta borrokak sortzen ziren. Jauna gela bero batean gordetzen zen bere gertukoekin. Andik aukerak aprobetxatzen zituen etxetik kanpora ateratzeko, jende pilatik urrun. Kanpoko ukuiluetara joaten zen edo zakur batekin dorretxeko ingurutik itz uli bat egiten zuen. Goizetan, batzuetan Lupok eskatzen zion armetan berarekin egiteko. Beste gerlariekin egin ahal zuen, baina berak nahiago zuen Andiren aurka egin, bai baitzekien aitaren semea izateagatik garaile ateratzen utzi behar ziola. Mutil handia menperatzea eta zapaltzea gustatzen zitzaion. Andik horrela lortu zuena besteek baino trebetasun eta prestakuntza gehiago izatea zen. Binaka ezpata edo lantzarekin oso ona zen defentsan. Egun batean borrokaldi baten ondoren harrigarriki Lupo zuzendu zitza ion. –Azkenean gure ezpataririk onena bihurtuko haiz. Ez duk ni menperatzea lortzen, baina defentsan onena haiz. Ordutan iraun ahal duk horretan. Morroia ez bahintz nire laguna izango hintzateke. Nahi al duk nire laguna izan? –Andik bazekien ez zela benet an ari. Dena den, kontuz erantzun zion. –Nik ez dizut ezer egin. Zer nahi duzu? –Ez al duk nahi nire laguna izan eta gerlari bihurtu? –Nahiago dut gerlaria izan morroia baino, baina ez dizut ulertzen, zer nahi duzu? –Hi atseginagoa, manera eta moduak i zatea eta behar bezala niri begirunez tratatzea. –Lupok ezin zituen asmo bihurriak estali. Irribarre gaiztoa erakusten zuen. –Ez zaitut gaizki tratatzen. –Ez zekiat ba! –Batbatean, aldatu zuen jarrera. –Etor hadi nirekin ardo pote bat edatera. Ba al h ator? –Bai. –Andik bazekien kasurik egin ezean are okerrago ezango zela. –Deitu jauna. Nire laguna bahaiz heziera hobea behar duk. –Bai jauna –Andik apalarena egin zuen, baina bazekien Lupok dibertitzeko modu berriak bilatuko zituela, beraren lepo. Nola edo hala saihestu zuen nagusi txikiarekin ageriko borroka makur gaiztoa. 1017ko Udaberriaren hasieran eguraldiak ez zuen hobera egiten. Egunak hotzak eta umelak ziren orduan ere, estaliak eta euritsuak. Ateri zuen lehen arratsaldean jendea kanpora atera zen. Hura aprobetxatuz, Andi eta Maia txalupen aterpe batean elkartu ziren denen begibistatik gordez. Jendea atera zen atarietara eguraldi atsedenaz gozatzera eta auzokoekin mintzatzera. Gizonak atera berri ziren arrantzara eta umeak jolasean zebiltzan ko rrika, lur bustia ukitu gabe. Estaliaren barnealdean hagen artean zabaldutako sareen artean ari ziren bi gazteak hizketan eskutik helduta. –Andi, bihar bertan joan behar dugu hemendik. Nik nahikoa sosa bildu dut. –Lasai, Maia. Ordu gutxi barru berriro eg uraldi txarra izan ahal dugu. –Andi, nik maite zaitut baina hemendik alde egin behar dut. Egun on batzuk izanez gero, atera behar dugu –bi gazteak isilik geratu ziren haur batzuk estalkian harrapaketan sartu zirenean. Maia nola edo hala joango zen handik, baina laguna gabe joateko ez zen gauza izango. Maite zuen mutil handi eta on hura. Ez zuen bera gabe bizitzen asmatuko. Guraso senideak maite bazituen ere, ez zituen faltan izango; baina Andi behar zuen ondoan, nahiz e ta bakarrik joateko mehatxua bota. Mutilak ere alde egin nahi zuen. Luporekin ezin zen egon. Hala eta guztiz ere, beldurrak zegoen handik alde egiteko. Seguruagoa izan nahi zuen eta ezinezkoa zen. Edonola ere, Maia maite zuen eta ezin izango zen bera gabe bizi. Haurrak kanpora atera ziren berriro eta hitz egiten jarraitu zuten. Andi zuzendu zitzaion Maiari erregutuz ia. –Begira, gaur hamabost erabakiko dugu. Egun batzuk eguraldi onekoak izanez gero joango ginateke. Zaharrek egun eder batzuk jarraian iragar tzean egingo dugu. Bideak bustita daude eta hobe da lehorrago badaude. Ez da hilabetea pasako, izan lasai. Bitartean nik janaria eta arropak lortuko ditut. –Ondo da Andi. Eguraldi ziurra izan arte ez gara irtengo, baina lehenengo aukeran atera behar dugu. –Halaxe izango da –planekin jarraitu zuten. Alde egitean norbaiti esango zioten joango zirela, baina berehala ez kontatzekotan. Jauntxoaren gerlariek eta Maiaren familiakoek erraz ez jarraitzeko, ez zuten Deba goienetik ihes egingo, ez ziren z uzenean hegoaldera abiatuko, Andik gehien ezagutzen zuen ihesbidetik. Ondoren kostaldetik ekialdera egingo zuten, erromesek ibilitako bidetik. Handik hiru astera ia ilbetea izango zuten eta gauez jarraitu ahal izango zuten Oarsoraino. Bidasoatik barna Iruñ eko bidera aterako ziren. Hiru asteak pasa ziren. Eguraldi egonkorra izango zutelakoan, hurrengo gauerdian alde egiteko erabaki zuten. Andik maite zuen Urki zaharrari kontatu zion alde egiteko asmoa eta hark bere harridurarako garaia zela erantzun zion. Maiak bere adineko lagun bati esan zion, Urkiren kasuan bezala alde egitearena handik hiru egunetara kontatu behar zuten. Herriaz aspertuta zeudela eta biek elkarrekin handik hegoaldera egin nahi zutela esan behar zuten, baina oso ziur izango ez balira bez ala. Gauerdian artegietan geratu ziren. Maiak sosak eraman zituen eta Andik mutil baten arropak neskari jatziarazi ondoren abiatu ziren isilean ekialdera. Mutilak motxila moduko batean arropa eta janaria zeramatzan, baita arku on bat, geziak, ezpata eta b i lantza motz desarmatuta, disimuluan makil bihurtuak. Hasierako ibilbidea hegoaldera egin zuten eta itzulita, beren arrastoak disimulatu zituzten errekasto txiki batean sartuz. Gau osoa eman zuten ibilian ia ezer esan gabe. Kostatik urrun samar pasatzen z en bidea. Herribildu gutxiren ondotik pasa ziren. Goizaldean Orio ibaiaren ondoan baso batean gelditu ziren lo egiteko. Hurrengo gauean itsasbeheran ibaia gurutzatu eta Bidasoaraino heldu nahi zuten. Gazta eta ogia jan eta ura edan ondoren nekearen nekeaz egin zuten lo egun osoan ia ilundu arte. Giharrak minduta zituztenez berotu behar izan zituzten, ilundutakoan atera ahal izateko. Zerbait jan zuten abiatu aurretik: porru gordinak, urdai puska bana eta ogia urarekin lagunduta, Andik ur zahato ederra zeukan eta. Maia hoztuta zegoen. –Gaur gauekoa ere atzo bezain gogorra izango al da? –Bai. Oraindik ezkutuan ibili behar dugu, ahalik eta arrasto gutxien egiten, disimuluan badaezpada ere. Bihar Bidasoaraino heldu ondoren beste erromesak bezala ibiliko gar a taldeka. Animo, bihar gauean Oiarson geldituko gara atseden hartzeko eta hurrengo egunetan egunez ibiliko gara, eguzkiko berotasunean. –Ondo. Utziko al didazu garbiketa batzuk egiten? –Bai. Nik ere egin behar ditut nire gauzak atera baino lehen. –Handi k gutxira bidean ziren lantzarako bi makil gogorrez lagunduta. Goizaldean ez ziren Oiarson. Hara heltzeko ordu pare bat gehiago behar izan zuten. Nekazariak beren baserrien produktuekin zihoazen azokara. Gurdi eta mandotan eramaten zituzten barazki eta animalia txikiak. Haiekin batera sartu ziren harresia zuen herri handian. Bidegurutzea zen hiribildua. Leku guztietatik pasatzen ziren merkatariak eta erromesak. Erreka aldeko ostatu bat bilatu zuten. Leku garbia eta merkea bilatzen aritu ondoren harresitik kanpo aurkitu zuten bat, gela txiki bat eskaintzen zuena. Izan ere, ostatu baino nekazal etxe bat zen ukuiluaz gain gela eskaintzen zuena. Etxekoekin otorduak egingo zituzten. Esne zopak gosaldu ondoren, lotara joan ziren arratsaldera arte. Arratsaldean itzuli bat egin zuten inguruan. Asteko merkatua bukatu zen eta plaza nagusian paseatzen ibili ziren. Bidaiari batzuekin hitz egin zuten eta talde handian seguruago izango zela pentsatuz beraiekin batera joango ziren Iruñera handik bi egunera. Maia leher egi nda zegoen eta zerbait afalduta ohera joan zen. Eskerrak hurrengo egun osoa atseden hartzeko izango zuten. Andi etxeko nagusiarekin gelditu zen hizketan. Hurrengo eguna lasai eta inguruak ezagutzen pasa zuten. Deba bezalako herria zen Oiarso, baina as koz handiagoa, gainera pasalekua zena eta merkatu handia zuena. Erromesek istorioak eta gertaerak kontatzen zituzten eta informazio ona lortzen zen konfiantzazko bat aurkituz gero. Goiz erdian Andi eta Maia itsasadarraren ondoan ziren arrantzatutako arrain postuen ondoan. –Entzun diezu erromesei, Maia. Oinetako onak eta galtzerdiak behar ditugu. Ba al duzu dirurik ostatua ordaintzeaz gainera? –Bai, asko ez, baina oraindik zilarrezko sei txanpon izango ditugu. –Oinetakoek eta lau galtzerdi parek lau zila rrezko balioko dute gutxienez –Maiak ez zuen uste dirua hain azkar bukatuko zitzaienik eta serio zegoen. –Behar al ditugu oinetakoak? –Bai. Euria edo elurra egin ahal du Iruñea bitarteko hiru egunetan. Bide aldapatsu eta txarrak dira eta eguraldi txarrak okerrago jarri ahal ditu. –Erosiko ditugu oinetakoak eta galtzerdiak, baina ez nuen uste dirua hain azkar bukatuko zitzaigunik. –Lasai Maia. Iruñean lana aurkituko dut soldadu edo morroi. Zuk soinekoak egin ahal dituzu. –Josteko tresnak ekarri ditut, b aina leku bat behar da lanerako, oihalak erosi eta izan behar dira erosleak. Ez dakit! –Bere momentuan ikusiko dugu. Goazen oinetakoak erostera. –Bikotea lehen ikusitako denda batera joan zen. Hurrengo egunean goizean goiz abiatu ziren neska mutilak best e hamar bidaiarirekin. Taldean, bi monje, gerlari bat, bi merkatari beren bi morroi eta mandoekin eta hiru erromes. Maiak mutiko baten itxura zuen eta bi anaia bezala aurkeztu zuten beren burua, Iruñean morroi lana egiteko prest zirenak. Andik ez zuen ezku tatu soldadu sartzeko gogoa ere bazuela eta gerlariarekin hitz egiteko asmoa zuen. Lehenengo egunean Bidasoan barna ibili ziren. Hala ere, euria ari zuen eta bidea lokaztu zen. Asko kostatu zitzaien herri batera heltzea, nahiz eta atseden txikiak egin. Esk errak oinetako onak erosi zituzten. Ekialderako bidegurutzean gelditu ziren komentu baten ondoan, Doneztebe monasterioa deitua. Elizan otoitz egin zuten. Fraileen eliza eta bizitokiak herri baten ondoan zeuden. Santutegi ondoan, ukuilu batean lo egiteko le kua utzi zieten. Monje batek eman zien zopa beroa eskertu zuten. Andik eta Maiak ez zuten besteen aurrean mintzatzeko aukera handirik izan, egun osoan bidaiatzean. Euripean putzuak eta lokatza saihesten ibiltzean ez zuten lasai aritzeko modurik izaten. Afaria egin ondoren besteengandik aparte jarri ziren, larruzko poltsatik atorra lehorrak atera eta jantzi zituzten. Arropa bustia soka batetik zintzilikatu zuten. Maia nekatuta zegoen eta Andi triste. –Nola zaude Maia? –Orain ongi, baina gogorra izan da lo katzen eta putzuen artean ibiltzea. Bihar horrela ibili behar al dugu? –Ez genuen espero horrenbeste euri egingo zuenik. Atertu bitartean geratu beharko genuke. Bihar euririk egiten ez badu mugituko gara. –Lokatzetan ibiltzea gogorra bada, euripean egitea jasanezina egiten zait. –Zuri eta denoi. Lasai, euripean ez gara aterako. –Etsituta, baiezko keinua egin zion mutil lagunari. Dena den, orduan bazuen kezka handi bat beraien etorkizun eta lanari buruz. –Andi, zer esan dizu soldaduak? Har en ondoan hizketan ikusi zaitut. –Bai. Soldaduarekin mintzatzen saiatu naiz. Ez zidan kasurik egin nahi, baina azkenean erantzun laburrak atera dizkiot. Berak Iruñean soldadu gehiagorako lanik ez dagoela esan dit. Agian udako kanpainarako muga herrietan l ortu ahal izango dut, baina bitartean nekazari morroien lana egin beharko dut uzta jasotzen. –Nik bakarrik Iruñean saldu ahal ditut nire soinekoak eta atorrak. –Iruñea ondoko herri batean bilatuko dut lana, orduan. –Herri horretan zure arreba bezala age rtuko naiz jostun lana egin ahal izateko. –Bai, horrela egingo dugu. Orain lo egin behar dugu. Besteak lotarako prestatzen ari dira. Bihar ateraz gero, egun gogorra izango dugu Belate borturaino. –Horrela, prestatu ziren lotarako belar azau batzuen gainea n. Egun garbia agertu zenez jarraitzea erabaki zuten. Aurreko egunean ia ez zuten etxe eta jenderik ikusi. Orduan, ordea, lur landuak eta herrixkak topatu zituzten. Eguzkiari begira ibili ziren hiru bat orduz, eskerrak hodeiek eguzkia ezkutatzen zuten. E donola ere, lokatzetan ibili behar izan zuten. Mugairin, Baztango lehen herrian, iturriaren ondoan gelditu ziren atseden txikia egiteko. Handik aurrera hegoaldera joko zuten Belateko malda gogorretatik gora. Bideak, itzuliak eginez, gero eta gorago eramat en zituen. Urrats azkarrak egin zituzten hasieran, aldapak oso handiak ez zirenean. Gero, gogorragoak ziren eta abiada motelagoan aritu behar izan zuten. Arratsaldean zerbait ahoratzeko geldialdia egin zutenean, eguraldiak okerrera egin zuen. Euria ari zue n eta hoztu zuen. Jarraitu zuten milia batzuetan, baina euria elur bihurtu zen eta gero eta gehiago botatzen zuen. Paisaia zurian bidea elurrez estali zen. Orduko milia batzuk falta ziren eta ordu gutxi iluntzeko. Bidaiariak beldurtu ziren elur ekaitzareki n, galtzeko eta bertan amilduta hiltzeko arriskua zuten. Orduantxe bilera egin zuten. Merkatariek atzera egin nahi zuten mando eta zamarekin. Monjeak eta erromesak ere beraiekin joango ziren. Aurrera egingo zuten bakarrak bi lagunak eta soldadua izan ziren , ausartagoak edo burugabeagoak. Besteek erokeriarik ez egiteko konbentzitu nahi zituzten, baina ez zieten kasurik egin. Maia beldurrak jota zegoen, baina soldaduak eta Andik Belate bortuko monasteriora ordu batean heldu ahal zirela uste zuten. Iruñean ego n nahi zuten lehenbailehen. 14 Maia eta Andi Iruñerrian ( 1017ko uztailaren 1ean ) Etxeko leiho bakarraren ondoan Maia soineko batzuk bukatzen ari zen. Oihal harekin egindako soineko ederrei bordatuak josi zizkien. Aurreko asteetan bezala dendara eramango zituen behar zuten diruaren truke. Uste baino hobeki saldu zituen eta gehiago egitea eskatu zion oihal eta arropa saltzaile gaskoiak. Iruñerrian zortea izan zuten nekazal etxe batean morroi indartsu eta langilea bilatzen zutelako. Nekazari familiakoek Maiak josteko arazorik ez zutenez eta ongi hartu zituztenez pozik zeuden bi gazteak. Etxeko nagusiak ere pozik zeuden, ez zuten seme alabarik eta gustura zeuden mutilaren lanarekin eta bere arrebarekin. Andik gariaren uztarekin lagundu zien Okila eta bere anaiari. Etxe hartan gizon gutxi ziren eta herriko mutilen bat hartu behar izaten zuten laguntzeko. Etxeko emakumeak, Arrakak, ez zuen seme alabarik izan eta gustura zegoen laguntzen zion neska alai eta langile harekin. Zortea izan zuten bi gazteek Belatetik bizirik atera zirenean. Elur ekaitzak gogorrago jo zuen. Gora eta gora jarraitu zuten kostata. Gautu zuenean Andik adarrak moztuz babestoki bat egiteko proposatu zuen baina soldaduak aurrera egiteko erabaki zuen. Belatek o konbentua hurbil zegoela esan zuen. Elurrarekin eta ilargi handi samarra ateraz gero, nahiko argitasun izango zuela uste zuen. Soldadua eta bi gazteak banatu ziren. Soldaduak aurrera egin zuen bitartean, haiek elurrez garbitu zuten arkaitz ondoa eta pin u batzuen adarrez babestoki koniko bat moldatu eta bertan babestu ziren goiza arte. Arropa bustia kenduta gorputz berotasuna konpartitu zuten larru lehor batekin babestuz. Gorputzak elkartzen zituzteneko lehen aldia zen, baina atsegin emozionala sentitu ba zuten ere, egoeraren larriak eta beldur puntu batek besarkada hutsean utzi zuten dena. Goizean babes toki hartatik atera zirenean mundu ezin ederragoa ikusi zuten. Ez zuen elurrik egiten eta ahal zuten bezala jarraitu zuten soldaduak aipatu zuen bidetik. M endi tartera igo zirenean eguerdia zen hainbeste kostatu baitzitzaien mugitzea. Handik urrunean konbentua sumatu zuten. Hara heldu zirenean harrera ona egin zieten monjeek, beraien agerpenak harritu bazituen ere. Belate bortuaren ondoan fraileek baseliza, bizitokia eta ospitale bat eraiki zuten erromesei laguntzeko. Ez zuten soldadurik ikusi aurreko egunean eta elurra urtu arte egun batzuetan han gelditzeko esan zieten eta konbentzitu zituzten. Santutegian ongi hartu izan zituzten. Erromesak zirelakoan, jat en eta lo egiteko leku bat eman zieten, eguneroko lanetan laguntzaren truke. Handik lau egunera Ultzama eta Iruñea bitarteko lurrak arin pasatu zituzten. Gazteek bi hilabete pasa zituzten Iruñerriko herri hartan. Iruñera heldu zirenean egunak pasa zituzte n lana bilatzen. Egun gutxitarako lana eskaintzen zioten Andiri gauza batean edo bestean lan gogorrak egiteko, baina ez gehiagorako eta are gutxiago soldadu bezala. Gazteluan ez zuten soldadurik behar. Nafarreria eta Nikolas Donearen auzoen artean zegoen g azteluan, atariko kapitan batek aholkatu zion Andiri muga herriko edo Naiara inguruko tenenteei lana eskatzeko. Maiari neskame lana baino ez zioten eskaini, baina bere bordatuak saltzeko denda bat aurkitu zuen kanpotarren auzoan. Nikolas Donearen eliza ber riaren ondoan. Arropa saltzaileen kalean gaskoi batek erosi zion berak egindako bat eta gehiago eramateko eskatu zion. Gutier, Dax edo Akizekoa zen, ama euskalduna izan zuena. Berari neskaren soinekoak eta jantziak gustatu zitzaizkion, bordatuengatik berez iki. Neska ere gustatu zitzaion. Nahiz eta oso gaztea izan, atsegina eta argia zen, lanerako beraren iradokizunetara irekia gainera, ongi erakutsi zuen bezala. Gutierrek atorrak eta hariak emango zizkion eta Maiak bordatuak baino ez zituen egingo. Bestal de, bilatzen zutena orduko aurkitu ez bazuten ere, Maia liluratuta zegoen hiriarekin, jende desberdinarekin eta eguraldi argitsuarekin. Neskak gustukoak zituen hiriko eta inguruko ibilaldiak. Abentura batean zegoela iruditzen zitzaion. Donejakueren bidean ziren eta azken hamarkadetan populazioa handitzen ari zen. Gero eta erromes gehiago ziren Iruñetik pasan Santiagora bidean edo itzulian, Iruñea edo beste hiri bat bizitzeko hautatzen zutenak. Aspaldiko hiri eta herrien ondoan frankoek eta gaskoiek auzoak e raiki zituzten han bizitzeko eta beren tailerrak eta dendak jartzeko. Europatik kultur eta ekonomia bide berriak ireki zituzten. Antzinakoa, nekazaritza inguruko ekonomia bazen, orduan eraikuntza, merkataritza eta industriak indartu ziren eta berauek nekaz alekonomia ere indartu zuten. Ohitura berriak sortu ziren. Jendea irekiagoa zen, nahiz eta Erromako Eliza indartu. Etxeak, elizak, ospitaleak eta baseliza santutegiak eraiki ziren erromesen zerbitzurako. Ondoko herrietan Andirentzako lana eta Maiarentzak o lan gela bilatzen hasi ziren. Hirugarren egunean Okilak eta Arrakok, adineko bikotekideak zirenek, bilatzen zutena eskaini zieten Iruñetik legoa batera. Ordutik Andik lan eta laguntza handia eman zien Okila eta haren anaiari eta gari uzta biltzen hasi zi ren. Lankide onak ziren adineko gizonak, atseginak eta ongi ordaintzen zutenak. Maiak lagundu egiten zion Arrako etxeko emakumeari eta ondoren denbora gehiena atorren bordatuak egiten ematen zuen. Lan eguna bukatzen zutenean familian bezala egoten ziren su kaldean afaldu ostean. Okilak Andiri galdetu zion bere asmoaz. –Uzta bildutakoan Erriberara joango gara uda sasoirako soldaduak behar dituzte eta. –Andreak nahi zuen Maia berarekin gelditzea eta halaxe eskatu zion. –Gurekin geratzen ahal zara nahi duzun denboran. Andi mugara doan bitartean niri laguntzen eta soineko politak egiten aritzen ahal zara. –Eskerrik asko Arrako. Dena den, soinekoak erosten dizkidan gaskoia Naiarara edo Burgosera joango da urrian eta beste inork ez dit ezer erosten. Hurren go negurako beste leku batera joango gara –Okilak gonbidapena luzatu zien. –Guk gustura hartuko zaituztegu gurekin –Arrakok eta anaiak ere baieztatu zuten. Triste jarri baino lehen herriko plazan elkartu ziren auzokideekin ilunabarrean solasteko eta denbo ra pasatzeko. Herritarren solasak Gaztelako kanpainari buruzkoak ziren. Gaztelako Sancho Garciak, hil zorian zenean, bere izenkide eta suhiari eskatu zion adin gutxiko konde umea babesteko bere menpeko lurralde euskaldunen truke. Kondea hil ondoren, Antso Gartzes Iruñeko erregeak Gaztela osoa eta mugak segurtatu zituen eta armada handia eraman zuen Burgosera hitzartua betetzeko. Handik aste betera, Erriberara joan zen Andi. Funesen gazteluko zaintzarako hartu zuten mutila, arkuarekin, ezpata eta lantzar ekin zeukan trebezia erakutsi zuenean. Horretan zortea alde zuen Gaztelako kanpainarekin Erriberako muga herrietan oinezko gehiago behar izan zutelako. Andik garbi zuen behin kanpaina bukatuta Funesen ez zuela lekurik izango. Ahal izanez gero Gaztela ondok o lur berrietan edo Errioxan bilatu beharko zuen leku bat. Bera handikotea izateagatik eta esperientzia faltagatik ez zen zaldun ona, baina gerlari ausartak eta onak behar zituzten edozein modutan. Funesen inguru hartako gaztelurik handiena zegoen. Jaunak , Fortun Blazquez, agintzen zuen muga herri haietan eta beste herrietako zaintzaz aparte, hirurehun gerlari zituen herrian bertan. Han ziren soldadu gehienak euskaldunak ziren, nahiz eta franko batzuk ere han izan. Herritarren artean euskaldunak aparte, ba ziren mozarabe asko eta judutar eta musulman batzuk. Kostaldeko euskaldun batentzat lekua exotikoa eta bitxia zen, paisaia arrotza. Baratze alde eta errekako zuhaitzen berdearen kontrastean landa eta mendialdea lehor samar ikusten ziren. Andik egunero egit en zituen zaintzak eta entrenamenduez gain, festa ematen zieten egunean herrian ibiltzen zen denari begira. Lagun egin zuen “Harro” izeneko lankidearekin tabernetan ibiltzen zen poteren bat hartzen. Han ardoa dastatzeaz gain beste jende anitzekin elkartzen ziren. Judutarrek eta musulmanek beren tabernak zituzten. Soldaduen gustuko tabernan orduen arabera mozarabeak ibiltzen ziren iluntzean eta libratzen zuten soldaduak egunean zehar. Ilundu ondoren, bi taldeetakoak elkartzen ziren eta edateaz gain trobadore i entzuten zizkieten kantuak eta istorioak, bai hango erromantzez baita Piriniotik iparraldeko okzitanieraz. Neska musulmanak ere dantzatzen aritzen ziren eta prostitutak izaten ziren taberna hartan. Tabernak ez ezik, dorretik zaintzan ikusten zituzten he rriko txoko guztiak bisitatu zituzten: harresi inguruak, erreka aldeko makaldi freskoa, frankoen dendak, artisauen tailerrak... Andiri berezia egiten zitzaizkion hango janzkerak eta izaerak. Eguraldi lehor eta beroagoaz aparte jendea alaiagoa eta zaratatsu agoa zen. Saltzaileek eta erosleek; musulman eta judutar zirenek eta baita franko deitutakoek, konfiantza eta laguntasun handia erakusten zuten. Judutarrek oihal dotoreak saltzen zituzten eta horrek Maia gogorarazten zion. Frankoek eta musumanek mota guzti etako produktuak lantzen zituzten tailerretan, metalezko eta egurrezko tresnak, gauza praktikoak eta lujozkoak. Jendea kultura desberdinetakoa zen eta mutilak askotan hizketaldiak izaten zituen herritar haiekin. Musulmanak bertako nekazariak ziren eta moza rabeak, al Andalusetik joandako nekazariak. Guztietatik bitxienak, judutarrak eta frankoak ziren, denda gehienetako saltzaileak. Erromesekin ikasitako iparraldeko erromantzeari esker oihal denda batean franko batzuekin mintzatu zen. –Zuek hemen ongi bizi zarete. Behar al duzue jenderik soinekoak eta arropak egiteko? –Ez. Guk negualdian egindako jantziak saltzen ditugu udan. Neguan hemen ez da gauza handirik saltzen eta itzuli egiten gara gure bizitokietara, gu erromesetatik bizi garelako. –Non bizi zaret e zuek neguan? –jarraitzen zuen galdetzen ase gabe. –Gu Lizarran bizi gara. Han badira gure jantziak egiten dituztenak. –Eta denak bizi zarete Lizarran? –Ez. Judutar eta gutariko batzuk Lizarrakoak gara, baina Donejakue bideko beste hirietatik etorri di ra beste batzuk, Iruñea, Barea, Naiara eta Burgosetik. Andi Azagrara bidali zuten denboraldi baterako. Herri hartatik Kalagorri, musulmanen hiria zelatatzen zuten. Gazteluan berrehun bat gerlari izaten ziren defentsarako eta etsaien hiri handi hura begir adapean izateko. Abuztuaren erdian jakin zuten Zaragozako emirrak, al Mundhir ibn Yahya tuchibia, Gaztela erasotzeko armada eramango zuela Medinacelira. Handik Gormaz, Osma eta San Esteban eraso nahi zituen. Funeseko tenenteak, jaun Fortun Blazquez, solda du gutxiagorekin mugalde hura zaintzen utzita, ehun bat oinezko Gormazera bidaltzeko agindua jaso zuen. Abiada bizian bidaiatu ziren Ebrotik Naiarara eta handik beste bostehun soldadurekin hegoaldera mugitu ziren Dueroko gaztelu batzuetara. Andi bere talde koekin Gormazen gelditu zen gaztelu handia defendatzeko. Lehen zirenekin batera laurehun defendatzaile ziren. Mutilak egun batean musulmanen armada batek inguratzen zituela ikusi zuen. Egun eta egunetan elkarri begira egon ziren. Musulmanek isolatzen zituz ten kristauak eta beraiek harresietako zaintza indartsuak antolatu zituzten erasoak ekiditeko. Lo, jan eta zaintzen artean ez zen ezer berezirik gertatzen. Dorre nagusitik urrutian zaldunen mugimenduak baino ez ziren sumatzen. Hamar egunen buruan zerbait g ertatu zen. Zaldun batzuek eraso zuten musulmanen kanpamendua eta defendatu ondoren musulmanek altxatu zuten inguratzea eta ordenatuta joan ziren beren lurraldera. Zaldunak, nola edo hala musulmanen armada garaitzen ari zirenak, gaztelauak eta baskoiak zir en. Garaipenaren ondoko egunetan, ordura arte itxita egon ziren soldaduak eta etorritako zaldunak elkarrekin egon ziren ospakizun eta atsedenetan. Andik burgos ondoko euskaldun batzuekin egin zuen harremana: ezagutu eta lagun bihurtu bezain laster ase tu nahi zuen bere jakin mina. Entzuna zuen Antso erregeak Gaztelan agintzen zuela. Soldadu bezala bere etorkizunerako postu bat bilatzen zuenez galdetu zion ezagutu zuen Jakueri, Arlanzoneko jaunaren zerbitzari euskaldunari. Mutilak berak bezala hamasei ba t urte zituen. –Zu zer zara gaztelau ala baskoi? –Gu betidanik izan gara euskaldunak. Orain arte ez ginen Baskonian, Juarros Gaztelaren menpeko lurra baitzen. –Eta orain Gaztela Iruñeko erregearen konderria da, ezta? –Ez. Iruñeko erregeak Gaztelako ekialdeko lurralde euskaldunak jaso ditu adin gutxiko kondea babestearen truke. Oso konplikatua da. Iruñeko erreginak, Muniadona anderea, lur horiek dote bezala jaso behar zituen, baina lur ematea, konde txikiari babesa ematearen baldintzapean egon da. San cho Garcia kondea hil denean konderrian jauntxoek nahi zutena egin nahi zuten. Kondesak eta Erregeordetzak Antso erregeari eskatu diote laguntza eta horren truke eman dizkiote hitzartutako lurralde euskaldunak. Orain juarrostarrok, Karranza, Enkarterri, Me na, Losa eta Burebakoekin batera Iruñeko erresumakoak gara. Baskonia orain batuta dago eta ez dago zatikatuta lehen bezala. Hala ere, Antso erregeak denbora batean Gaztelako konde txikiari laguntza eman beharko dio. –Zuen artean soldadurik behar al duzue? Nik uda pasa ondoren lanik gabe geldituko naiz eta urte osorako bilatu behar dut lana. Arkulari eta oinezko gerlari ona naiz. –Nire jaunak ez du jende gehiagorik behar, baina ziur asko Burgosen edo inguruan soldadu gehiago beharko dutela. –Andik morroi g azte hark asko zekiela pentsatu zuen eta jakin minez zalantzak uxatzeko galdetu zion. –Zuk nola dakizu hainbeste? Nork kontatu dizu guzti hori? Barkatu, baina ez da esaten duzuna esames hutsa izango? –Begira. Gure jauna Azenari Enekones da, Erregeren lag una eta Iruñeko aurreko errege familiakoa. Beraren konfiantzazkoa naiz. Bere zerbitzari pertsonala eta zaldi zaina oraingoz, baina armetan erakusten didate. Kanpaina honetan zaldun ibili naiz eta ezkutari izendatuko dutela agindu didate. –irmoki aipatu zue n Jakue gazteak. –Lasai zaitez. Konturatu naiz informazio asko duzula. Ez dizut zalantzan jarriko. Zure informazioa ziurra zen jakin nahi nuen, besterik ez. Ba al dakizu nori eskatu ahal diodan soldadu postua? –Ez izan kezkarik. Azenari jaunari galdetuko diot, bestela bere lagun jaun Mendok jakingo du soldadu gehiago behar eta hartuko duten. Proba bat egingo dizute, horretaz ez izan dudarik. –Sinestezina da. Zu maitasunez eta konfiantzaz mintzatzen zara zure jaunari buruz. Debako jauna hotza eta gogorra zen guztiokin, doilorra eta krudela ez zenean. Bere semea are gaiztoagoa zen. Zure jauna desberdina al da? –Nobleekin kontuz ibili behar da orokorrean, bai. Gure jauna, hala ere, desberdina da gurekin. Ni, jaun txikia zenean hartu ninduen zerbitz ari eta laguntzaile bezala. Ongi tratatzen nau, baita ingurukoak ere. Ona da eta bere menpeko guztiok pozik gaude. Izango da asko sufritu zuela txikitan. Familia noble batekoa izanda ere, baztertu, monje sartu zuten eta Almanzor musulmanen erregearen solda duek esklabo hartu zutenean ez zuten askatu. Printze berbere baten laguna eta armakidea izaki, gerlari ona izateagatik lortu zuen libre izatea eta kapitain izenda zezaten. –Ipuinetakoa dirudi istorioak. Egia izango da. Galdeiozu zure jaunari ea soldadurik behar duen edo beste batean behar duten. Eskerrik asko, Jakue. –Egingo dut. Zuk, gerlari eta pertsona ona ematen duzu eta elkarri lagundu behar diogu. Atzo kontatu zenigun istorioan zuek, Maiak eta biok, gure antzera pobretuta, egoera larria pasa zenuten . Gehiago merezi duzue. –Bi gazteek ardo poteak altxatuz laguntasunaren alde opa zuten. 15 1018Ko udaberria Juarrosen Martxoaren bukaeran, negu gogorraren asperraldia uxatzeko basurde ehiza handia antolatu zuten Bureban. Basurdeek triskantza ikaragarriak egin zituzten neguan. Aurreko ehizaldietan animalia asko akabatu bazituzten ere, bazirudien kumaldiak izan zituztela eta berriro alor eta soroak desegin zituztela. Izurritea zen eta Arandiotik hurbileko basoetan ezkutatzen ziren. Eh iza talde asko antolatu ziren, haietako bat Juarrosekoa. Burebarrak orokorrean Tiron goialdera hurbildu ziren. Juarroseko herririk kaltetuenak Uzkiza eta Urrez ziren. Basurdeak akabatzeko herritarrak behar zituzten animaliak uxatzeko. Berrehun bat herritar eta ehun bat ehiztari elkartu ziren Uzkizan martxoko azken larunbatean, goizeko lehen argitan. Azenari, Jakue, Joan eta beste sei lantzadunekin zebilen talde hartako buru. Txomin gazteluan gelditu zen zaldunen kapitain eta Jakue zen ezkutari berria. Plaz atik ehiza eraikitzaileak eta behatzaileak atera ziren lehenago eta ehiztari taldeak berehala abiatuko ziren. Egun ederra zen eta bideak nahikoa lehor zeuden. Zuhaitzek hosto berde dirdiratsu berriak erakusten zituzten. Belardiek eta loreek usain sarkorrak zabaltzen zituzten lau haizetara. Gizonak pozik ari ziren kantari. Presarik gabe heldu ziren ehiza toki guneetara, derrigorrezko pasabideetara. Beraiei tokatu zitzaien tokia bi harkaitzen arteko sakonune bat zen. Lantzadunek basurdekumeak ez eskapatzeko s areak prest jarri zituzten. Animaliak agertu aurretik, Azenari eta bi mutilak zaldi gainean barneratu ziren harkaitz artera lekua ongi miatzeko. Batbatean basurde handi bat atera zen sasietatik Azenariren zaldia ikaratuz eta mugimenduarekin Joanen zaldiar ekin topatuz. Ondorioz, Azenarik Joan ez botatzeko beste aldera jo zuen jarrera txarrean eroriz. Erorikoa gutxitzeko eskuin besoa aurretik jarri zuen, zoritxarrez gorputz jarreragatik besoa hautsiz. Eskerrak basurdeak ihes egin zuen errekastotik behera eta ez zien kasurik egin. Bi mutilak ziztuan jaitsi ziren zaldietatik nagusiari laguntzeko. Azenarik besoari heldu zion. Aurpegiak mina adierazten zuen. Altxatzen lagundu eta nola zegoen galdetu zioten. –Besoa eta eskumuturra hautsi ditut. Minak nago. L agundu zaldira igotzen. Petrikiloarengana joan behar dugu eta. Zaldia ez zen urrunera joan. Hiru urte eskaseko zaldia Beleren kumea zen eta ez zen arritzekoa ikaratu izana. Zaldira igota, gizonak utzi zituzten eta hirurak Arlanzonera itzuli ziren kontu handiz. Han petrikiloa eta belagilea bilatu zituzten. Bakarrik petrikiloa aurkitu zuten etxean. Honek prestatuta zuen edabe bat eman zion Azenariri eta hezurrak kokatzen aritu zen. Gaila agertu zen berehala. Azenarik orduan min handia sentitu zuen eta den bora pasa zen belagilea agertzeko. Honek bere txabolara eraman ondoren, berbena txaplata jarri zion besoan babesteko jarritako zirien gainean. Urkiaren enbor azala erabili zuen besoa ez mugitzeko. Bukatzeko, zapi handi batekin lotu eta zintzilikatu zuen lepotik. Handik egun batzuetara mina ez zitzaion pasa Azenariri. Petrikiloak ez omen zuen asmatu haustura konpontzen. Konponbide zaila zuen hark eta Burgosera joango ziren osagile judutarrarengandik hurbil izateko. Belagileak egin ahal zuen bakarra mina ken tzeko edabeak ematea izan zen. Sendagileak haustura txarra zela erran zien Burgosen kontsultatu zutenean. Ez omen zen harritzeko konponketaren zailtasuna. Azenariri lo belarra eman behar izan zioten besoko hezurrak bere lekuan jarri ahal izateko. Okerrena izan zen eskumuturra ongi jartzea. Handik aurrera ia egunero aztertu behar zuten beso muturra. Sendatze zaila zuen hark. Gaixoak ezin zuen ezer egin eskuin eskuarekin. Edozein modutan, dena erabat berreskuratzea zaila izanen zen, sendatze prozesu luzea. Burgoseko zabalgunean, harresietatik kanpo frankoen auzoa deitua handitzen ari zen. Behin behineko hesi batekin inguratuta, Donejakue bidean zegoen kale nagusiaren inguran antolatua zen. Kale nagusi horretan ostatuak, dendak eta tailerrak ikusten ziren eta bigarren solairuetan eta atzealdeetan etxebizitza arruntak. Auzo hartako ekialdeko muturrean denda hornitegi handi bat zegoen, eraikitzen ari ziren etxeen ondoan. Beheko solairuak leiho handietatik mahai zabaletan eta apal batzuetan kolore eta mota guztie tako oihalak ikusten ziren. Goiko pisuan hornitegiak eta tailerra zeuden. Ate handi batetik sartuta pasaleku zabalaren bi aldeetan mahai gainetan soinekoak, prakak eta bestelako jantziak zintzilikatuta zeuden haga batzuetan. Atzekaldean hegoaldeko leiho za balen argipean emakume bat soinekoak josten eta bordatuak egiten ari zen. Gizon indartsu bat, morroia, oihalak sartzen ari zen patioan zegoen gurdi batetik. Nagusia izango zen gizonak, ondoko etxe batetik agertu berria, patioan agindu batzuk eman zizkion l ehengo gizonari. Dendan sartu zenean neska jostuna agurtu ondoren eguneko kontuei buruz aritu ziren. –Maia. Nahi baduzu goiko tailerrera joan ahal zara. Nik kanpoko kontuak egin ditut jadanik eta dendan egongo naiz morroiarekin oihalak antolatzen. Espero dut erosleak agertzea. Anjeliquek deituko digu eguerdian bazkaltzera joateko. Zer egin behar duzu? –Gero ebakiko ditugu oihal polit horiek soineko arin batzuk egiteko. Zure alaba jostun ona izango da, kasu egiten jarraitzen badu. Bitartean, lihozko bordat uak egiten jarraituko dut. –Maia, jendeak zure soinekoak nahi ditu eta laguntzaile gehiago behar duzu. –Bai, baina ez onartu edozein neska herritar. Aproposagoak dira merkatarien alabak. –Ez larritu. Zuk izango dituzu zure laguntzaileak eta nik nirea. –Zure seme nagusiak ez du merkatari izan nahi? –Ez. Berak gerlari izan nahi du, Andi bezala. –Andi gerlaria da, baina soldaduaren bizimodua hain gogorra ez bada ere, arriskutsua bai bada. Kapitaina izango balitz hobe litzateke. Egunak ematen dizkiotenean baino ez dut ikusten. –Maia, zure laguna naiz eta... –Errukiz edo begiratu zion neskari. –Segi. Zu zara nire lagun bakanetakoa. Ez zaizu iruditzen ezkondu gabe Andi eta biok elkarrekin egotea, ezta? –Ez da niregatik. Jendea esamesetan hasi da eta apezak jakinez gero... –Jakin behar lukete ez garela... Gertatzen dena da, ez garela bakoitza etxe desberdin batean bizi egun libreak dituenean. Nola egon ahal gara elkarrekin bestela? –Bai, baina itxura gorde behar duzue. Nire alabarekin lo egiten duzul a uste dute, baina ikusten zaituztenean... –Libratzen denean biok elkarrekin egon nahi dugu. –Gehiago zaindu behar duzue. Zergatik ez zarete ezkontzen? –Aukera izan ez dugulako. Hala ere, arrazoi duzu eta hitz egingo dugu. –Maia, ongi ari gara elkarre kin eta ez dut nahi zu galtzea eta tailerra zu gabe izatea. Zuek etxe bat behar duzue eta denborarekin gure denda eta tailerrak zabaldu beharko ditugu. Nahi baduzu ondoko eremua erosiko dut zuen etxerako eta gure lana zabaltzeko. Ongi iruditzen al zaizu? –Andirekin hitz egin behar dut, baina ongi iruditzen zait. Gustura nago zurekin eta zure familiarekin. Anjelique oso atsegina da eta zure alabarekin, Felisarekin, harreman ona dut eta ia nire adinekoa da. –Ongi da. Hitz egingo dugu, baina lurra erosi beha r dut badaezpada ere. –Bai, erosi. –Maia, atorrak, hariak eta orratzak hartuta, goiko pisura igo zen. Gutierrek pentsatu zuen urte betean emakumetu zela neska alai, polit eta argi hura. Aurreko udazkenean Gutierrek esan zion Maiari denda itxi eta Burgos era mugituko zela hurrengo egunetan. Oihal gehienak beste merkatari bati saldu zizkion eta baliotsuenak gurdi handi batean sartuta Burgoseko auzora abiatuko zen. Maiarekin hitz eginda zuten bezala, neska atzetik joango zitzaion merkatariari eta han denda t ailerrean lan egingo zuten biek. Maiak, Gutierrek berak idatzita, errege mezulari baten bidez abisua eta helbidea bidali zizkion Andiri. Udazkenean bertan Andi agertu zen auzoan eta momentuz Gutierren etxean geratu zen Maiaren ondoan. Gutierrek familia zu en eta dendaren ondoko etxe batean bizi ziren lehen pisuan sukalde eta ukuluen gainean. Maiak eta Andik bigarrenean egiten zuten lo, dena den, bizitza familiakoekin egiten zuten. Andik Burgoseko gazteluan Mendorentzako paperezko mezua aurkeztu zuen. Mendok Azenariren mezuagatik jakin zuen Jakuek gomendatu zuela eta mutil zentzuduna zenez proba egin zion hurrengo egunean, beste soldadu batzuekin prestaketak eta praktikak eginez. Ariketak bukatu zirenean Mendok deitu zion berarekin hitz egiteko. –Ikusten du t armetan dakizula. Non ibili zara lehenago? –Funesen eta udan Gormazeko defentsetan ibili nintzen. –Horiek dira azken udako lekuak? Zu gaztea zara, baina nongoa zara? Euskalduna zara baina ez hegoaldekoa. –Arrazoi duzu. Debakoa naiz, kostaldekoa eta ha ngo jaunaren morroi, artzain eta gerlari prestaketetan ibili naiz. –Uste dut ez zeniola zure jaunari baimenik eskatu handik alde egiteko. Ez kezkatu, ez dizut horretaz galdetuko. Badira jaun onak eta baita oso txarrak eta gaiztoak. –Eskerrik asko jaun a. Soldadu hartuko al nauzu? –Bai. Denbora baterako Gaztelak bakea segurtatu beharko du. Ni Antso Gartzesen agindupean nago, Gaztelako erregeordetzari laguntzeko. Ongi portatzen bazara leku bat izango duzu nire ondoan. –Mila esker, berriro ere jauna. –Utzi eskertzeak eta ongi hartu. Sarjentuari esan diot bere taldean ibiliko zarela. Kuarteletan ohea eta janaria izango duzu, soldata ona eta astean behin festa egun bat, beharren arabera aldatu ahal dena. Hor duzu zure zain. Ongi ibili eta deitu benetan beh arrezkoa bada, bestela ez dut zutaz ezer entzun nahi, soldadu ona zerela besterik. –Bai jauna. Agur. –Mutil handikote hura pozik hasi zen bizitza berrian. Neguan arropa denda martxan zegoen. Pixkana lortu zuten beraien produktuak saltzeko moduan izatea, bai soinekoak, baita praka, atorra, blusoi, galtzerdi eta barne arropak ere, baina bereziki bordatuak ezagunak eta ongi ikusiak izan ziren. Denda ireki zutenean handik bezero gutxi pasatzen bazen, negurako arropa asko saldu zuten urte berria baino lehen. Horretan eragin handia izan zuen Gutier saltzaile ona izateak, arropa gehiago erosteagatik beherapena egiten baitzuen eta bordatuen nobedadea zela eta, emakume askok erosten zuen. Udaberrian, egun beroekin batera bordatuak erakusteko moda zabaldu z en. Maiak, Felisaren eta beste neska baten laguntzaz askoz bordatu gehiago egin behar zituen. Askotan familia osoak joaten ziren dendara denentzako arropa ederrak erostera. Familia horiek ez ziren pobreak, Burgos eta Gaztela osoko nobleak eta burgesak baiz ik. Egun batean Gutier nobleziako bi emakumeei atorra batzuk erakusten eta eskaintzen ari zitzaien bitartean, bi gizon, senarrak, ari ziren beren kontuez dendaren bestaldean. Maia goiko tailerretik soineko alai eta argi batzuetan jositako bordatuak bukatu ta, dendara eraman nahi zituen. Jaitsi baino lehen, eskaileraren ondoko mahaian akatsik ez izateko xehetasunak errepasatzen jarri zenean beheko solairutik hizketa arraro bat entzun zuen. Bi noble haiek gaiztakeria bat antolatzen ari ziren. Ahopeka ari zire n, baina berotu ziren eta Maiak argi eta garbi etzun zuen burutu nahi zutena. –Albaro, ordua da madarikatua hiltzeko, Juarroseko ustezko jauna. Beste aukera hoberik ez dugu izango. Ez da bakarrik egongo, baina normalean morroiarekin joaten da. Gainera, beso hautsiarekin ezin izango da defendatu. –Ea ulertu dizudan. Judutarrak bisitatzetik etxera bidean hiltzea proposatzen ari zara? Segurua izango da? –Arma gizonik gabe harrapatzeko aukera bakarra da. Judutarrekin laguntasun harremana du. Beti gauean eta ezkutuan egiten du joan etorria, ilundutakoan. Haiengana joaten da afaltzera edo afalondoan xakean eta solasean aritzeko eta bizpahiru ordu pasata itzultzen da, gehienetan mutil bakar baten laguntzarekin. –Ez da harritzeko judutarren laguna iza tea. Beti mespretzagarrien laguna. Zer aurkitzen du haiengan? –Liburu saltzaile eta eskribau judutarraren zerbitzariari, arabieraz poesia errezitatu eta tontakeriaz aritzen direla atera diogu. –Horiek ez dira behar bezalako noble baten denborapasak. Sorg inkeria, magia eta musulman deabruen lagunen zaletasunak dira. Ez da harritzeko azeri baten dohaiak izatea, ezkutuan maltzurkeriaz lapurtu digu gure maizterren agintaritza. Azeri halako Azenari. –Azeri horrek tamalez baskoi guztien laguntza du eta haien e rregea ere laguna du. –Pero, baskoiengandik libratu behar dugu eta honekin hasiko gara. –Albar, zu ere baskoia zara! –Nik Gaztelari zor diot fideltasuna. Gaztela handiaren itzulera lortuko dugu. –Egon lasai, lortuko dugu. Orain, azeri horren hilketa a ntolatu behar dugu. –Esadazu Pero, nola egin ahal dugun. –Gau hauetako batean judutarrei bisita egiten dienean abisatuko dizut. Arma gizon batzuekin itzuleran segada egin ahal diozue. Lapurren lana izan dela pentsatuko dute. –Pero, lastima eskuin besoa hautsia izatea. Gustura egingo nuke borroka garbian, baina aukera aprobetxatu behar dugu. –Bai. Azeri amorratua akabatuko dugu. –Andreek bukatu zuten erosketa eta gizonak hurbildu ziren ordaintzera. Laster kanpoan ziren denak. Maia dardar batean zegoen . Erailketa doilor baten planaren lekukoa zen. Soinekoak ahaztuta, eskailerak jaitsi eta Gutierrengana joan zen. –Gutier, nor ziren jauntxo horiek? –Pero Ansurez gorteko botilarioa eta Begiokerra deitzen duten jauntxoa. Bezero onak dira aspaldi honetan. Zergatik galdetzen duzu? –Erailketa bat antolatzen ari ziren. –Maia moztu zen. Oraindik ezin zuen sinetsi entzun zuena. Gutierrek aholkua egin zion neskari. –Horiekin kontu handia behar da. Hobe ahaztu egiten baduzu entzun duzuna. –Ezin dut. Ongi ulertu badut Azenari jauna hil nahi dute. Horrek lagundu zion Andiri soldadu postua lortzen. Ez du zerri bat bezala hiltzea merezi. –Ez sartu jauntxo horien arteko borroketan, gaizki bukatzen ahal zara. –Ezin dut burutik kendu. Azenari jaunak ez du horrelakori k merezi. Barkatu baina Andiri esan behar diot. –Andik abisatuko dio eta borroka izango da. –Ziur asko, baina egin behar dut. Banoa gaztelura. –Gutierrek ez zuen jauntxoen arteko borroketan sartu nahi, baina ulertzen zuen neskaren jarrera. Begioker horre k tratuan erakusten zuen gaiztoa zela, botiliarioa harroa zen bitartean. Espero bezala, Maiak Andiri entzundakoa kontatu zionean honek Mendorengana eraman zuen, neskak hari xehetasun guztiaz adierazteko. Mendok bi gazteak lagundu zituen Azenariren aurrera, jauregira. Bi lagunek neskaren azalpena etzun ondoren, argitze batzuk tartean, egoera osoaz jabetu ziren. Bi gazteei eskertzeko opari ona eman eta inori ez kontatzeko eskatu zieten. Bi nobleak bakarrik gelditu zirenean egin beharrekoaz mintzatu ziren. –Begiokerrak hautsi egin du deserriratze agindua, kondea hil dela aprobetxatuz. Eskerrak ongi portatu nintzen mutil horrekin. Mesedeak mesedea zor. Botilarioari buruz ohartu zidaten, baina ez dakit zergatik ari den Begiokerrarekin. –Bere lehengusu txikia da. Ez dakit noren ama, bestearen izeba da. Badakizu. Azenari, ez dakit nola probatu hil egin nahi zaituztela. –Utziko diegu asmoa aurrera eramaten! Ekintzan harrapatuko ditugu. –Burutik eginda zaude. Zer egin nahi duzu? –Haiek segada egin nahi digute eta guk haiei egingo diegu. –Kontua da... nola probatu egin nahi dizutena... –Uste dut badakidala. Jakue eta biok, judutarrekin izan ondoren etxera itzultzean inguratzen gaituztenean zuek eta lekuko batzuek beraiek inguratuko dituzue. Ge ldiarazi eta atxilotuko dituzue Begiokerra eta lagunak. –Mendo harrituta zegoen. –Azkar asmatu duzu! –Beraien ideia da. Haiek gu inguratzen gaituztenean guk beraiei gauza bera egingo diegu. –Nik eramango ditut soldadu batzuk eta lekukoak. Botiliarioak e z jakitea da kontua. Ea bera ere harrapatzen dugun. –Ez dut uste. Etzi joango naiz Isaaken etxera. Badaezpada gizon batzuk jarraituko gaituzte atzetik kontu handiz itzuli bidean edo bestela Txominekin ibiliko naiz. –Erasotzaileak zuek bizpahiru baino ez zaretela pentsatuz, disimulatzeko ez dira sei baino gehiago izango. Lekukoak landa nik beste hamar bat gizon eramango ditut, baina ongi kontrolatu behar dugu dena. –Azenarik gehiago zehaztu zuen plana. –Kanpai hotsen arabera mugitzen ahal gara. Gu gaueko hamabietan etxeratuko gara. Handik lau minutura, bide erdian aterako zaizkigu, lekurik aproposenean, beheko plazaren ondoko labanagileen kalean. Zuek orduantxe agertu behar duzue. –Hala egingo dugu –erasoaren atzetiko taldeaz hitz egiten jarraitu zuten. –Gezurra dirudi Gaztelari leialtasunaren aitzakia hartuta hori egin nahi izateak. –Arrazoi duzu, Azenari. Arazo pertsonalek ez lukete zer ikusi izan behar nobleen taldekatzeekin. Batzuek aprobetxatzen dute beren taldekoen laguntza eta babesa izateko. –Ez zait gustatzen. Gaztelazaleen etsaigoa handituko da nire kontra. Ni ez naiz Gaztelaren kontrakoa. Ongi iruditzen zait Gaztela indartsu mantendu nahi izatea. –Niri ere bai. Baina Baskonia osoa elkartuta defendatuko dut, Azenari. –Neronek be zala. Horrek, ordea, ez du erran nahi Gaztelari lurralderik kendu behar diogunik. Begiokerra eta bere lagunak ez dira Gaztelazaleak, Jauntxoen indarra handitzearen aldekoak baizik, berain boterea, alegia. –Kontua da hiltzaileak harrapatu behar ditugula. –Mendo, lekukoen artean Gaztelazaleak behar ditugu. Noble ondradu batzuk behar ditugu talde borrokak ez sortzeko. Lermako jaun zaharrari..., Sisnando Moralez salako maestreari eta Fernan Galvez alferezari erran behar diegu. –Neuk egingo dut. Zuri beha dau denez itxurak egin behar dituzu. Gailari ez diozu ezer esango ezta? –Ez. Haurdun dago eta ezin diot erran –Gaia utzi zuten segadarako gauza batzuk zehaztu ondoren. Gau hartan, bi egun pasata, beste batzuetan bezala, afaldu ondoren Jakue eta Txominekin abiatu zen juderiara. Isaaken etxean xake partida egin zuten arabieraz kultura gaiez mintzatzen ziren bitartean. Txomin eta Jakue ondoan ziren besteek bezala edalontzi bat ardo hartzen zuten bitartean. Arabiera piska bat ulertzen zuten biek, baina askotan b eren solasa izaten zuten. Azken egunetan kezkatuago nabaritu zuten Azenari, ziur asko beso hautsiagatik izango zen. Ez al zien eskatu badaezpada, ezpata luzea eta motza prest izateko? Ez zien horretaz ezer komentatu nahi eta solasa arrunta zuten, baina beg iradek bestela adierazten zuten. Hamabietarako minutu batzuk falta zirenean Azenarik zerbait bitxia aipatu zuen. Hamabiak puntu puntuan atera behar zuten handik etxera. Beste batzuetan ez zen hain zorrotza, gutxi gorabehera ordu horietan egin arren, solasean sartuta agur eta aipamenetan denbora joaten baitzen. Ezpatak eta kapak jantzita, kalera atera ziren azken kanpai hotsarekin batera. Juderiako kale estuak isilik pasatu zituzten, suzien laguntzaz nondik ibili begiratuz. Juderiaren ataritik p asatzean, Ontziteriaren plazan, pertsona batzuk ikusi zituzten taberna batetik ateratzen. Kale nagusitik beheko plazara pasatzean ez zuten inor ikusi eta Azenarik ahopez hitz egin zien zerbait entzuten aritu balitz bezala. –Zer edo zer entzun al duzue? –Ez –erantzun zuen Txominek. –Zer gertatzen da? –galdetu zuen Jakuek. –Disimulatu, baina izan prest ezpatak. Kapak ere kendu eta ezkutu bezala erabiltzeko moduan prest izan behar dituzue behar denerako. Orain ixo. Labanagileen kalean sartu zirene an beraien jauregitik hurbil, pauso hotsak nabaritu zituzten atzetik eta kale bukaeran itzal batzuk mugitu ziren. Lasterrean zetozen lau gizon atzetik eta beste hainbeste ziren aurrean pasabidea moztu zietenak. Aurreko gizon batek hots egin zien. –Geldi h or eta bota ezpatak, Erregeren izenean. –Azenarik azpijoko hura ez zuen espero. Barre egingo zuen egoera larria izan ez balitz. Atzeko eta aurreko gizonak hurbuldu ziren. –Nor zara zu, agindu horiek egiteko? –Jaun Mendoren sarjentu bat. Lapur batzuk bil atzen ari gara. Utzi armak. Esan nortzuk zareten. –Azenari Enekones naiz, Arlanzoneko jauna eta nire ezkutari eta kapitaina. Zoazte Mendoren bila nahi baduzue, guk ez dugu armarik botako eta. Ez bat eta ez bi, hitz egin zuen gizonak besteei agindu zien erasotzeko. Ezpata kolpe bat bota zien, besteek gauza bera egiten zietelarik. Hiru lagunek etxe baten hormaren kontra jarri zituzten bizkarrak. Azenarik ezkerrarekin erabili zuen ezpata aurreko gizonen kontra joz. Jakuek lagundu zion eta Txominek atzekoen kontra ekin zuen. Une hartan ahots ezaguna entzun zuten. –Azeri madarikatua! Akatuko haut! –Kolpe latza eman zion eta Azenarik besoko urki adar gogorrekin gelditu zuen zeharkako erasoa. Besoak inguratzen zuten kapak eta egurrek kolpea gutxitzeari esker ez zion ebaki besoa, baina berriro hautsi zion. Oihu lazgarria bota zuen, hurrengo kolpeari begira gelditu zen bitartean. Azenarik babesteko neurriak hartzeko erran zien besteei, kapak babesteko erabiltzeko. Begiokerrak jarraitu zuen lagunak animatzen. –Ekin gogor. Gaztelako etsaiak akabatu! –Erasotzaileek bi aldeetatik erasotzen zieten bitartean, beste oihu batzuk entzun ziren. Beste gizon asko agertu ziren kale muturreko bi aldeetatik. –Geldi hor Gaztelako kondearen izenean –Mendo zen. Berarekin hamar b at gizon armatu eta gainerako lekukoak eraman zituen. Salako maestrea eta Lermako Jauna argitara agertu ziren eta Fernan Galvezek, alfereza, oihuka gelditu zituen. –Bota itzazue oraintxe arma guztiak. Azenari jauna, ongi al zaudete? –Bizirik bai. Zauri t xikiak baino ez ditugu. –Atxilotu itzazue erailtzaile doilorrak eta eraman ziegetara. Jaun Edelmiro Birtezek, epaile nagusia, beste epaile batzuen laguntzaz epaitu zituen erasotzaileak. Erailketa saiakeran aritutako zortzi gizonak heriotza zigorrera kon denatu zituzten epaile nagusiak eta gorteko hainbat auzitegitako buruk. Atzerriratzetik ihes egindako Albaro Yañez Begiokerraren parte hartzea izan ezik, ez zen probatu beste jauntxoren parte hartzerik, edo ez zuten gehiegi sakondu nahi, behintzat. Jakuek eta Txominek zauri txikiak baino ez zituzten izan. Azenarik, berriz, leku berdinetan zuen hautsita besoa. Eskerrak besoa osatzeko eta lotuta eusteko, lodiera dezenteko enbor azala eta egur ziriak zituen eta baita kaparekin babes behiago izan zuen; bes tela moztuko zioten besoa. Haustura osatzea konplikatu samarra zen eta hezurrak lekuan jarri ondoren, hilabete asko pasatuko ziren ongi sendatuko baziren. 1018ko udaberrian al Andaluseko berri izugarriak zabaldu ziren. Ali Kalifa idrisitarra garaitua izan omen zen. Batzuek zioten Abd al Rahman III Al Nasir berraragitu zela eta Ali ben Hamud idristarra hil zuela, berriro Kalifato Handia berpizteko. Dena esames hutsa izango zela pentsatu zuten buru argitsuenek. Denbora batera jakin zuten alderdi omeiatarrak alNasirren berbiloba bat , Abd al Rahman IV, aukeratu zutela Ali ben Hamud kalifa sarkinaren kontra. Ali erail zuten eta handik denbora gutxira hil zuten omeiatarra. Omeiatarrak eta idristarrak orduan ere borrokatzen ari omen ziren. Maiatzaren erdian ne kazal laboreak aurreratuta zeuden eta udaberriko produktu ugari jasotzen ari ziren. Azenari, Arlanzoneko jaun, Juarroseko epaile eta alkate bezala, auziak eta arazoak konpontzen aritu zen Arlanzonen eta bailara osoan. Bestalde, arma gizonak igandeetan elka rtzen hasi ziren praktikak egiteko eta berak ezin zuen parte hartu; agindu eta aholkatu baino ez zuen egiten. Hala ere, Otsoa oinezkoekin eta Joanes zaldunekin ongi ari zirela konturatu zen. Gazteluko soldaduen gaineko lanetan Txomin eta Xan Luze ere aski ziren. Administrazioan Garai familiakoek jarraitzen zuten gazteluko premia ekonomikoak eta jaurerriko administrazioa kudeatzen, zergak jasoz eta maiztergoak zainduz. Zaldi zaintzan Zebedeok hartu zuen kontrola. Bazirudien denak ahalegindu zirela Azenariri kezkarik ez sortzen. Egoera hura zela eta, udako gerra kanpainian ezin ibiltzeagatik, Azenari beste zeregin batzuk bilatzen hasi zen. Villasurreko burdinolak eta Arlanzoneko taillerren martxa Erramun Garaik pixkana hartu zuenez, ez zuen egitekorik. Ezin z en ehizan aritu edo zalditan arin ibili. Bere gelako liburutegia erabiltzen hasi zen. Tartean, Maddi joaten zitzaionez eten egiten zuen irakurketa bere alaba zoragarriarekin piska batean jolasteko. Gustura aritu zen egun batzuetan. Segidan, ordea, mugitzek o beharra sentitu zuen. Literaturaz mintzatzeko zeuzkan lagun bakarrak, Isaak eta David, Burgosen ziren. Uda nola pasa imajinatzen ari zelarik, Iruñea aldera bidaiatzeko aukera zuela pentsatu zuen, baita besoa onbidean izanez gero Granadara joateko. Azena ri Gailarekin hitz egitera joan zen. Andre gaztea egongela txikian zegoen Danila eta Maddirekin. Zamau batzuk aztertzen ari ziren, zein erabili eta zein gorde behar zuten. Neskatoak bere aita ikusi orduko gainera joan zitzaion ttipi ttapa. Aupatzeko eskatu zionean amari begiratu zion irribarretsu. Gailak, Azenarik zerbait esateko zuela sumatu zuenez, Danilari oihalak eramateko adierazi ondoren galdetu zion. –Zer asmo duzu niri galdetu behar izateko? –Azenari harritzen zen askotan Gailak asmatzen baitzion pentsatzen zuena. –Nola dakizu asmo bati buruz zerbait galdetu nahi dizudala? –Asmo bati buruzko galdetzailearen aurpegia duzulako. –Broma egin nahi zuen, baina egia zen Azenariren umorea asmatzen zuela. –Hala ere, ez dakizu zein den nire asmo a. –Baietz asmatu udan nora edo hara joan nahi duzula. –Nola dakizu hori? –Beso horrekin beste zereginik aurkitzen ez duzulako. –Egia da. Esan daiteke auziak eta arazoak konponduta daudela. Nire administratzaileek eta konfiantzazko gizonek dena egin ah al dute nire laguntzarik gabe. Kontuz ibili behar dut besoarekin eta ezin dut ehizarik egin edo zalditan trostan ibili. Pentsatu dut Fortun lehengusu txikiaren ezteietan izan ondoren, Iruñera joan ahal garela uda baino lehen. –Maddik, Azenarik kasurik egit en ez ziola ikusita, lurzorura jaisteko egin zuen, panpinekin jolasteko. –Garai ona da bidaiatzeko. Hemen dena ongi dabil. Aste batean joan gaitezke ezteietara nahi baduzu. –Orduan, horrela egingo dugu. Hirurok udaldea pasatuko dugu Iruñean. –Azenari, maiatzean gaude eta hilabete bat barru aspertuko zara. Zer pentsatu duzu uztailetik urrira bitartean? –Besoa sendatze bidean hasiko naiz zalditan ibiltzen. –Eta noiz joango zara Habus bisitatzera? –Konturatu zen Gailari ezin ziola ezer ezkutatu. –Barkatu. Bi hilabete barru haurdunaldiagatik ezin izango duzu bidaiarik egin eta ez zintudan tristetu nahi. –Granadara joateko beste aukera hoberik ez duzu izango. Ni, uda gorrian bero handietako garairako beste inon baino hobeki izango naiz h emen. Tripa handiarekin ezin izango dut bidaiarik egin. Utzi tontakeriak eta egin itzazu prestaketak Iruñetik itzuli ondoren Granadara bidaiatzeko. –Mila esker Gaila. Iraila erdirako hemen izango naiz bueltan. Ez dut gure haurraren jaiotza galduko. Zureki n egon nahi dut ordurako. –Ezin izan zuen jarraitu. Negar egiteko zorian emazte ulerkorra besarkatu zuen. Maddi gurasoengana joan zen musuak ematera. Maiatzaren erdian abiatu ziren Donejakue bidetik, ekialdera bazen ere. Gurdi eroso batean, Gaila, Maddi eta Danila zeuden eta behar zituzten erosotasunak eramaten zituzten. Zalditan Jakuek eta hiru sodaduk laguntzen zioten Azenariri. Mandoetan, Joanek eta beste zerbitzari batek lagunduko zieten eginbeharretan. Udaberriaren edertasunaz gozatu zuten. Ber o handirik egin gabe, haize freskoak leuntzen zuen eguzkiaren indarra. Okan gurasoekin egun zoragarria pasatu ondoren Grañonera abiatu ziren beraiekin. Naturaz gozatu zuten zaldien ibilera mantxoan. Grañonen egin zuten gaua eta hirugarrenean Naiaran ziren. Han Antsok oparitutako etxean gelditu ziren. Naiaran Fortun Santxez lehengusu txikiaren ezteiak ospatu zituzten. Familia noble bateko dama gazte batekin ezkondu zen. Ezkontza gertatu eta bi egunera elkartu zen Fortunekin hitz egiteko, Iruñera abiatu baino lehen. –Eztei politak izan dira, Fortun! –Bai. Oneka eta biok ongi baino hobeki sentitu gara. Egun gutxi barru Iruñera abiatuko naiz zuen atzetik Antsorekin elkartzeko. –Horri buruz hitz egin nahi nizun. Ia hilabetea pasatuko dugu Iruñean eta ez dakit nor eta zer topatuko dugun. –Erran bezala, Antso topatuko duzu, egun gutxi barru udako kanpainara aterako bagara ere. Ez kontatu inori, baina Ribagorzara abiatuko gara Ainsa konkistatzera. Pena handia da zuk besoa hautsita izatea, bestela elkarrekin ibi li ahal izango ginateke. –Ribagorzara? Sobrarbe da Antsoren azken lurraldea ekialdetik. Zergatik konkistatu behar du hain urrun? –Azenarik bazuen horren berri, baina jakin mina zuen. –Dakizunez, Munia, izen bereko erreginaren izeba da Ribagorzako kondes a eta honek eskatu dio laguntza Antsori, Pallars eta hegoaldeko musulmanen kontra. –Ongi da. Zer kontatu ahal didazu Uharteri buruz eta ahaideei buruz? –Beltza eta zure anaia gurekin etorriko dira Ribagorzara. Zure osaba botilarioa Iruñean izango da eta beste osaba, nire izenkidea, Faltzesen geldituko da Aragoi ibaiaren muga zaintzeko. –Kontu kontari aritu ziren denbora luzez, orduko eta lehenengoak oroituz. Hurrengo egunean bidaia jarraitu zuten ekialdera. Jaun Garziak eta andere Maddalenek penaz agurtu zituzten, beraiek Okara itzuliko baitziren. Euria ari zuen, ez gehiegi dena den. Egun ilun hartan Ebro ibai handia eta Barea herria pasa ondoren herri batera heldu ziren iluntzerako. Biana herri erdi euskalduna zen. Egunean zehar pasa zituzten herri b atzuetan erromantzea entzun zuten ume eta helduen ahotik, noizean behin batzuek euskarazko esaldi batzuk gurutzatzen zituzten arren. Errioxako lautadan eta Ebroko Erriberan erromantzea zen nagusi; beste lurretan, berriz, Errioxako mendialdean eta mendebald eko lurretan euskara izaki. Jurramendira heldu baino lehen euskal zonaldean sartu ziren berriro. Iruñean osaba Belasko eta izeba Santxaren etxean geratu ziren. Arreba Eneka etxe hurbil batean bizi zen umeekin eta askotan elkartzen ziren denak egun h aietan. Beso hautsiaren gorabehera eta nola gertatu zen kontatzeagatik piska bat aspertuta ere, Azenarik aspaldian ez zuen halako poz eta bakea sentitu. Hala ere, bake sentimendua desagertu zitzaion, Uharte berreskuratzeko aukera aipatu ziotenean. Osabak e ta arrebak denbora gutxian Uhartetik anaia txikia erauziko zutela zioten. Azenarik, ordea, garbi utzi zien bizitza berria zuela eta ez zuela osaba anaiarekin Uharterengatik borrokatu nahi. Bestalde, Antsorekin ere hitz egin zuen udako kanpainara atera bain o lehen. –Belaskorekin hitz egin dut. Kontatu dit ez duzula Uharterengatik borrokatu nahi. Ez dizut kontu bera errepikatuko, baina zure osaba Semeno zauritu zutenetik ez da lehengoa. Hemendik urte gutxitara gauzak aldatu daitezke eta orduantxe hitz eging o genuke. Orain sendatu eta disfruta ezazu, hurrengo urterako behar zaitut eta. Nola zabiltza besoarekin? –jaun gazteak irribarre batekin eskertu zion errege eta lagunari jarrera eta erantzun zion. –Kosta egiten zait ezer egin gabe aritzea. Besoa mugitu g abe eta hezurrak ongi osatu arte, hatzekin eta besoarekin mogimendu neurtuak besterik ezin dut egin. Hemengo petrikilo eta mediku ospetsuenek dena ongi doala diote, pazientziaz hilabete gutxitan besoaren mugimendua errekuperatzen arituko naizela. Espero du t osotara egitea, horrelako kasu batzuetan indarra eta mugimendua galdu dutela ikusi dut eta. –Bai. Izan pazientzia. Erran didate udan Habusengana joango zarela. Nire enbaxadorea izan ahal zara. Zaldunak eskatu behar dizkiot kanpaina bukaerarako. Irailean haietako berrehun gerlarirekin agertzen bazara eskertuko dizut. Bihar emango dizkizute mezuak Habus eta Zawirentzat. –Gustura egingo dut. –Bi lagunek ardo kopa batzuk edan zituzten bakarka broma eta solas arinen artean. Gauza serio bat erran zion erregea k bromen erdian: Antsok Azenari jarri nahi zuen mendebaldeko muga berrien buru. Etorkizunean Gaztela independizatzean ziurtatu nahi zituen lurralde haiek. Iruñeko nobleziarekin ia ez zuten harremanik izan, batekin edo bestearekin Belasko osabaren etxean ez bazen. Azenarik ez zuen Uharteko aferaz hitz egin nahi. Dena den, Gailak gustura ezagutu zituen Iruñea eta bere jendea. Egun batean erregea eta nobleak kanpainara atera ondoren, Uhartera joan ziren hirurak Joan eta Danilaren laguntza bakarrarekin. Dorre txera sartu gabe eta bere izena eta itxura ezkutatuta, Azenarik txikitako lekuak eta inguruak erakutsi zizkion Gailari. Herria txikiagoa egin zitzaion Azenariri. Kaleak estuagoak, plaza txiki polita eta etxeak gogoratutakoak baina itsusiagoak. Jendea, orde a, bera nor zen jakin gabe atsegina zen, beraiei hango gauzei buruz galdetu zietenean. Azenarik jakin mina zuen. –Nor da hemengo jauna? Dorretxean al da? –Plazan ziren gizon zahar eta emakumeek irribarrez inguratu zituzten eta haietako emakume zahar batek erantzun zion. –Jaun Semeno da gure jauna. Orain gerrara joan da. Ezagutzen al duzue? –Azenarik zer erantzun ez zekiela geratu zen. –Aspaldian ezagutu nuen, baina ez dut harremanik izan. –Enekotarra da, aspaldiko Eneko Aritzaren ondorengoa. Jaun Eneko Santxez, bere aita, hura bai jaun ona!! –Txarra al da jaun Semeno, hala? –Ez da hain txarra, baina bere aita gutaz arduratzen zen. Jaun Enekok bere agindupeko bailaretako herritar pobreen ongizatea zaintzen zuen eta tratu ona ematen zigun. Hil zenean har en anaiak doilorki jokatu zuen eta orain Semeno Enekones, haren semea, hobeki ari da, baina ez da jaun Eneko bezain ona. –Beste herritarrek ere baieztatu zuten. Enekotarren betiko jokaera goraipatzen zuten, ordukoa deitoratuz. Azenari tristetu zen hura ent zutean eta gaia baztertu nahian herriko txoko garrantzitsuez galdetu zien. Herriko eta inguruko leku ederrak zein ziren adierazi zieten eta mutiko batzuek beren burua eskaini zuten erakusteko. Oihantzin ean belardietan, erreka ondoko baratzetan, zubian et a baselizan ibili ziren, dorretxearen aurreko plazaz aparte. Haurrei ezti goxoki batzuk emanez laguntza eskertuta, Ilundu baino lehen itzuli ziren Iruñera. Hurrengo egunetan eguraldi ederraz eta naturaren bizitasunaz gozatu zuten Iruñea eta ondoko parajeetan. Gaila nekatuta zegoenean jauregiaren ondoko harresietatik paseatu egiten zuten bikotekideek, alaba eta zerbitzari batzuen laguntzaz batzuetan. Iparraldeko harresi gaineko bidetik ikusmirarik onenak zituzten Arga eta Ezkabamendira begira. Gariar en berdea ez zen zuhaitz hostoen berde argia bezalakoa, baina berdeen sinfoniak eguzkiaren argitan alaitzen zuen jendearen ikusmena. Landu gabeko belardietan artaldeek bazkatzen zuten. Uztak jasotakoan alorretan ibiliko ziren, baina orduan mendialdean ibil tzen ziren egun osoan. Ilundu baino lehen, inguruko artegien bidean, ardiek errekan eta ondoko aska handietan edaten zuten. Harresi gainetik haiek eta beste batzuk, hirian sartzen zirenek zamariei aska handietan edaten ematen zietela ikusten egon ziren. Beste batzuetan, aldiz, Iruñeko auzoen arteko gaztelu ondoko merkatura ateratzen ziren, produktuak, artisautza lanak eta animaliak ikustera edo frankoen auzoetako denda handietara jende asko ibiltzen ez zenean. Auzo berrietan denak ez ziren frankoak. Ant za zenez, Iruñea zaharrean, “Nabarrerria ” deituan nafarrak baitziren gehienak, ez zegoen lekurik etorri berrientzat eta leku desberdinetako baskoiak ere auzo berri haietara joaten ziren bizitzera. Iruñeko eliza nagusia erdizka zegoen egina. Hala ere, lanek jarraitu bitartean, elizkizunak antolatzen ziren, are gehiago apezpikuak bere egoitza iraunkorra jauregi handi batean jarri zuenetik. Azenari eta Gaila meza nagusietara joaten ziren aristokraziako partaideekin. Edonola ere, Iruñean ziren bitartean osaba B elasko eta izeba Santxarekin bizi zirenez haiekiko harremana estua zen. Enekarekin ere ia egunero egoten zen Azenari. Bikotekideak gustura eta lasai bizi zirenez egunak konturatu gabe pasatu ziren. Hala ere, gero eta astunago sentitzen zen Gaila. Azkenean, joan egin behar zuten, itzulbidean Faltzesetik pasatuz. Mugako herri hark Iruñeko auzo frankoen antza zuen populazio aniztasuna aldetik, gaztelua eta soldadu asko zeudela izango ez balitz. Harresi barnean, frankoen merkataritza, nekazari mozarabeen prod uktu eta abeltzain baskoien animalien salmentaz gain, gurdi garraioen mugimendu artean ere pasatzen zen bizitza. Gaztelutik osaba Fortunek agintzen zuen herriaren nahasmenduan eta inguru eta mugen zaintzan ziharduen. Dorretik urruneko muga aldera begira mi ntzatu ziren Fortun Santxez eta Azenari. –Azenari, kezkatuta nago al Mundhir ibn Yahyarekin, Zaragozako emirrarekin. –Osaba, erasorik espero al duzue? –Zer edo zer egingo du horrek. Hori izan garbi! Antso Sobrarben dagoen bitartean beste nonbait eraso e gingo du. Orain, gainera, Gaztelan gerlariak utzi behar ditugu eta hemen behin baino gerlari gutxiago izango dugu. –Erasoen aurrean defentsa onak behar dira eta ez dut horrelakorik hemen ikusten. –Arrazoi duzu. Mertzenario franko eta gaskoiak ditugu. Bai na nire kezka bestelakoa da. Al Mundir zerbait gehiago prestatzen ari da, berehalakoan egiteko baino luzarora. Toledokoekin tratuan dago. Hegoaldera joango zarenez Toledoko gure lagunekin hitz egin behar duzu. Ea zer iruditzen zaizun egoera. Zaragoza eta T oledotik informazioa behar dugu modu egokian kontra egiteko. Arduratuko al zara? Mezu bat emango dizut gutarra zarela beraiei jakinarazteko. –Egingo ez dut, ba! Ekainaren erdian Arlanzonera itzuli ziren. Azenari Burgosera joan zen alAndalusera abiatu baino lehen. Isaak eta Davidekin elkartu zen arrats batean bidaiako eginkizunez hitz egiteko. Xake partida bat jokatu ondoren Azenarik aipatu zien bidaiaren helburua. –Lagunok, badakizue Granadara joango naizela. Zerbait behar al duzue handik ekartzeko edo hara eramateko? –Isaakek prestatutako zerrenda bat pasa zion gazteari nahi zituen gauzekin. –Azenari, zerrendako gauzak ongi etorriko zaizkit dendan izateko, bihar bidaliko dizut horiek erosteko zilarra. Edonola ere, Kordobako J osue ben Manasek, bitxigileak bidali ahal ditu merkatari judutar baten bidez. Ez arduratu gehiegi eta eraman itzazu gerlari batzuk zurekin, bideak ez baitira oso seguruak –Davidek jarraitu zuen. –Nik liburu zerrenda bidaliko dizut bihar goizean, baina gau za bera esan behar dizut. Dena den, gogoratu Toledotik Kordoba artean bidelapurrak daudela. Karabana ziur batean egin behar duzu bidaia joan etorrian. –Ongi da. Karabana on bat bilatuko dut. Toledon agertuko naiz, merkataritzan ibiltzeko baimenak erabiliz . –Zer egin nahi duzu Habus bisitatzeaz gain? –Isaakek galdetu zion, baina bion galdera zen. –Iruñean zilarra eta bitxi batzuk lortu ditut. Horien truke urrea eta beste bitxi batzuk lortuko ditut han. Gainera, zaldiak eramango ditut trukatzeko. B estetik, konturatu naiz Gaztelako eta Baskoniako nobleziaren interesak ez direla arabierazko poesiak, ipuinak baizik. Ah! Eta al Andalusetik artisautza, espeziak eta oihal bereziak ekarriko ditut. –Lagunak luzez aritu ziren gustuko beste gai batzuei buruz. Handik bi egunetara, maite zituenak eta ezagunak agurtu ondoren bidaia hasi zuen Azenarik. Berarekin, Jakue, Joan, beste bi zerbitzari eta zaldizain itxuraz lau gerlarirekin abiatu ziren zaldi eta mando batzuetan, gurdi arin batean merkantziak, janaria eta dendak eramanez. Burgosetik pasa ondoren, karabana batean zuzenean hegoaldera jo zuten bost egunetan arazorik gabe, Guadarramako muga pasatu eta Toledora heltzeko. Hiri hartan beste bi egun pasatuko zituzten atseden hartzen, beste karabana handi batean Kordobara abiatzeko. Goizean zokoetatik egin zuten itzuli bat. Toledoko merkataritza eta ekonomia orokorrean egoera onean zen. Salerosketa handiak burutzen zirela ikusi zuten. Zokodoverreko produktuak anitzak ziren. Nekazal produktuak, animalien salmenta eta mota guztietako artisautzarena loraldi batean ziren eta aberastasuna zen nagusi. Toledoko kora edo probintzian hiriko udal gobernu batek agintzen zuen, burua Abu Bakr ibn Yais al Asadi, Yais familiako Cadia edo epailea izaki. Probintziako gobernu hark soldaduak eta administratzaile asko zituen taifa zaintzeko, haien artean Sahib al madinak, pisuak, kalitateak eta zergak kontrolatzen zituen. Almuedanoek otoitzerako deia egin zuten mugimendu guztiak geldiaraziz, Zokodoverren bezala hiri osoan. Eguerdiko otoitza bitartean musulmanak belaunikatu ziren Mekara begira, denak batera eta lerroka makurtuz. Kristauak eta judutarrak errespetuz gelditu ziren mugitu gabe otoitzaldia bukatu arte. Azenari, laguntzaileak denda kanpoaldean utzita, arma tailer batean sar tu zen. Lagun sanhayarrentzako ezpatak erosteko aitzakiarekin saif edo sable batzuk erosi nahi zituen. Abdul Jasan nagusiarekin hasi zen hizketan saifei buruz. Azenarik mezu txikia disimuluz eman zionean gizonak zerbitzari bati lau saif baliotsu eta beste hamabi kalitate onekoak fardeletan biltzea eskatu zion. Ondoren, mezua azkar irakurrita Azenariri zuzendu zitzaion. Gerlariak elkartzen ari ziren Gaztelarako kanpainara joateko. Hamabostaldi batean abiatuko ziren mugara udako kanpaina hasteko. Abdulek erraten zuenez Zaragozako Mundhir ibn Yahya emirrarekin batera kristauak eraso egingo zituzten Guadarramatik eta Funesetik. Azenarik horren berri entzun bezain laster jakin zuen berriak Burgos eta Naiarara ere helduko zirela. Orduan galdera indiskretoa egin zi on Abduli. –Nola jasotzen dituzue informazioak, jakin badaiteke? –Entzunez eta galdetuz. kanpaina hasi baino lehen, kapitainak agertzen dira nire dendatik armak konpontzera edo berriak erostera. Hau da Toledoko arma tailerrik onena. Musulman amorratua naizela uste dute kapitainek eta agintariek, denek, benetan kristaua naizenean –gaineratu zuen, espia izateko arrazoi bat emanez. Bestalde, dirutza irabazten zuen bizia arriskuan jartzearen ordainetan. Azenarik saif on batzuk erosi zizkion sanhayarrei oparit zeko. 16 Kordoba Kordoba iparraldeko lurraldeetan, Toledo eta Kordoba artean, berbere magrawak ziren nagusi, gehienak Toledoko koran bizi zirenak. Kordobara heldu zirenean uztailaren erdialdea zen. Hirian ez zen alarmarik izandako botere borr okengatik. Jakin zutenez, martxoan Ali Hammud kalifa etsai batzuek hil zuten, eslaviar eta arabiarren laguntza galdu zuenean. Al Andalus osoko jekeek omeiatarren artean aukeratuta, Abd al Rahman IV, ben Muhamad, Abd al Rahman III Al Nasirren berbiloba koro atu zuten. Momentu berean Al Qasim ben Hammud Sevillatik agertu zen Kordoban. Al Qasimek suertea izan zuen Abd al Rahman IV.a ere hil zutelako, honek Guadix hartu nahi zuenean. Dena den, Al Qasim kalifa berria izendatu bazuten ere, banu Gahwarrek agintzen zuten kordoban, hamuditarra Sevillan izaten zelako. 1013an konkistatu eta txikitu zutenetik hiria berpiztuta ikusi zuen Azenarik. Ez zuen garai bateko luxu eta edertasun maila izango, baina ezagutu ez zuen batentzat bizitzaz beteriko hiri komertziala zen. Bost urtetan birrindutako eta sutan utzitako eraikinak berreraikita zeuden eta zoko eta kale komertzialek oso aktibo ziruditen. Ostatu eroso eta garbi batean lortu zuten lekua, Kordobaren erdian, Isaak eta Daviden gomendioengatik lortu ere. Juderiatik hu rbil zegoen eta han hartzen zuten ostatu bi lagun judutarren agindupekoek, sozioek eta lagunek. Ostalaria, al Bina, judutarren laguna zen, musulmana izan arren. Iritsi eta hurrengo egunean, Isaakek eta davidek eskatutako mandatuak egun osoan betetzen aritu ondoren, alkazarra eta mezkita aljama nagusiaren inguruan ibili ziren egun bero hartan, ilunabarreko freskura aprobetxatuz. Azenarik, deigarri ez izateko arma gizonei erran zien urrutitik jarraitzeko, Jakueri eta Joani ingurua erakusten zien bitartean. J akue liluratuta zegoen mezkitaren dorrearen edertasunarekin, urreztatutako irudi eta filigranekin. Mezkitaren atari nagusia eta patioa ikusi zituztenean harridurazko imintzioak egin zituzten bi mutilek. Laranjaondoen arteko iturrien ur jauziak, marmolen zu ritasunak, usain ernagarriak eta mezkitaren atariko arko anitzdunaren arintasun errepikatuek txundituta utzi zituzten. Jakuek emozioa gainditu zuenean, galdera bat egin zion bere buruari. –Ederrak dira! Baina, zergatik egiten dituzte irudi horiek? –bereha la erantzun zion Azenarik. –Musulmanek debekatuta dute pertsonak marraztea eta margotzea, uste baitute Jainkoak bakarrik egiten ahal duela eta pertsonok ezin dugula jainkoaren egina imitatu. Animaliak ere gutxitan ikusiko dituzue zeramiketan eta bat ere e z hemen mezkitan. Landarediaren adierazpen errepikatuak dira ikusten dituzuenak. Hala eta guztiz ere oraindik ez duzue barnekoa ikusi. Goazen barrura, otoitzaldia hasi baino lehen! Arkupe irekira hurbildu ziren. Sartzen ziren guztiek bezala kanpoan utzi zituzten oinetakoak. Jendea hizketa mantsoan ari bazen, atari ondoan zeudenek, isil isilik, begirada galduta zuten. Edonola ere, meskitaren barne ilunera sartzean, hasierako hotza pasatu zitzaienean eta argitasun eskasera egin zirenean, handiagoa izan zen mutilen harridura. Oasi batean zeuden. Lerro perfektuetan, harrizko palmondoak zutabe lirain eta zuri gorriko etengabeko alternantzian bi koloretan, absolutuaz, betikotasunaren hizkuntzaz mintzatzen ziren, kanpoko igeltsu doratuz egindako enkajeak bezala. Gainera, orduantxe piztu zituzten kandelen argitara ederragoak ageri ziren. Sabaiak, mugagabeak zirela zirudien. Gelaren txoko batean sakonune bati begira fededun batzuk zeuden. Hurbildu zirenean bata bestearen ondoan ezker eskuin lerroak osatuz belauniko makurtzen ari ziren jainkoa ikusiezina gurtuz. Isilik, inor ez molestatzeko moduan, atarira itzuli ziren. Gustura aritu baziren ere, barnean eternitate batean egon zirela irudituta, egunaren azken argiak ikusteak harritu zituen. Oinetakoak jantzita, patio an zehar sarreraraino hurbiltzean solasak ozenagoak, eta baita alaiagoak ziren. Jainkoarekin eta buruarekin barne hizketatik atera ahala lurrartu eta jendartera itzuli balira bezala. Orduantxe muezinak iluntzeko otoitzerako deiadar zirraragarria entzun zut en. Minutu gutxitan hantxe gelditu ziren sinestunen gurtze bateratuei begira, sinkronizazioagatik miretsita. AlUzma ra, kale nagusira itzuli zirenean jarabe edari saltzaileek beren salgaien produktuak ozenki eskaintzen zituzten. Ume koskorrek ama gutxi b atzuen inguruan ibiltzen ziren korrika eta jolasean. Gizon heldu eta nagusiak hizketan ziren beren berdinekin korroetan eta ibiltariek ahal zuten bezala zeharkatzen zuten kalea besteek utzitako lekuetatik. Alkazarraren ataria zabala zen eta bi dorrek eta m atakan batek babesten zuten, han ez zegoen filigranarik. Gotortasuna zen nagusi, aspaldiko kalifa eta emir omeiatarren bizitoki eta egoitza izan zen alkazaba hura. Alkantara izeneko hiri ataritik pasatzean Amabirjina edo jainkosa txikia ikusi zuten gainean . Kanpoan arko anitzeko zubi luzearen doratu ederra miretsi zuten ilunabarrean, Guadalquivir ibaia gurutzatzen zuena. Zubiaren erdiraino heldu zirenean eguzkiaren azken argi izpiei egin zieten agur. Hirira itzultzean leiho eta suzirien argitan, hiri magiko a zela iruditu zitzaien. Hurrengo egunean, goizean goiz, David eta Isaaken azken mandatuak bete ondoren, Azenari merkatuetan ibili zen bere negozioak egin ahal izateko. Goiz erdia zen eta zilarra erosten zuten merkatari batzuk bisitatu zituen. Normalean urrezko dinar bat lortzeko hamazazpi zilarrezko txanpon eman behar ziren. Iruñean hogei dirham edo zilar oneko txanpon lortzen ziren dinar bakoitzeko. berak aspaldian hartzen zuen parte negozio hartan konfiantzazko judutar batzuen bitarte z. Bidaia aprobetxatuz Kordobako negozio gizonak ezagutu eta hobetzeko aukerak aztertu nahi zituen. Zeuzkan urre txanponak zilar onekoekin Iruñean trukatuta, erosleak eta trukeak konprobatu ahal izan zituen. Zilarretan merkataririk fidagarrienekin aritu ze n, batzuek pisuan edo konposizioan egiten baitzuten tranpa eta hirurek berdin jokatu zuten. Kalitate oneko hamazazpi txanponen trukean urrezko dinar bat ematen zuten. Azenarik zilar txanponak erakutsi zizkien eta kalitate berdinekoak izateko baldintzapean lortu zuen tratua. Hiru merkatariekin trukea eginda, urre oneko dinarrak ematen zituztela egiaztatu zuen. Beraien komisionista judutarrek baldintza berdinetan lortzen zuten tratua haietako bi merkatarirekin. Hirugarren merkatariaren berri emanen zien. Nego zio hartan ez zegoen hobekuntzarako aukera gehiegirik. Arratsaldean, Azenarik Josue ben Manaserekin negoziatu zuen harribitxien salmenta. Josueren dendan berarekin eta beste merkatari batzuekin aritu ziren orduetan harriak banaka edo multzoka saltzen edo hobeki erranda beste harri batzuekin trukatzen. Azenarik, errubi, esmeralda, obsidiana eta zafiro bilduma politak lortu zituen; agata, granate, akuamarina, jacinto eta topazioen ordez. Kordoban egingo zuten azken egunerako, itzultzerako utzi zituen negozio batzuk. Orduan oihal zapiak eta espeziak erosi beharko zituen eta alokatutako kan edo hornitegi batean utziko zituen. Goizean goizetik Axerquian, mozarabeen auzoan, aritu ziren Azenari eta Jakue morroien laguntzarekin. Joanek ostatuan gelditu behar izan zuen tripako minez, bere disgusturako, Kordoban ibiltzea asko gustatzen zitzaiolako. Gerlariak, erosi eta trukatutako ondasunak zaintzen utzi zituzten, egin behar zutenerako oso nabarmenak zirelako. Egun bero sargoritsu haietan, bertakoek goizean eta iluna barrean egiten zuten lan, eguerdian atseden hartuz. Axerquiako kale nagusiak eroslez beteta ziren. Kale estuetatik hartu zuten boli eta egur usaintsuz eginiko kutxak begiratzeko. Kutxa egileak kale labur eta lasai batean ziren; gezurra zirudien txoko hura Axerquiaren erdialdetik kale batera egotea. Dendaz denda ibili ziren mota eta tamainu guztietako kutxak begiratzen, ordura arte ezer erosi ez arren. Dendariek bezero onak zirela susmatzean beraien produkturik onenak erakusten zizkieten atzealdeko patioan z erbait hartzera gonbidatuz. Ikustaldia egin ondoren kasurik egin gabe, jarraitzen zuten hurrengo saltokiraino. Saltoki haietako batean, dendarik famatuenean, kanpoaldeko kutxa ederrak miretsi zituzten. Barnean, leku handi, ilun samar eta gausez betea topa tu zuten. Hango langileak metalezko kutxak garbitzen ari ziren, bisitariengan gehiegi erreparatu gabe. Joatekotan zirenean gizontxo lodi eta zaharra zirudiena hurbildu zitzaien edukaziorik onenean mesedez patiora pasatzeko eta bere artelanak argitara begir atzeko erregutu zien. Musulman muladia zen, jatorri hispanikoko konbertsoa. Azenari arabiera onean ari zela ikusita, hizkuntza hartan gonbidatu zituen freskagarri edo infusio batera. Modu atseginek lortu zuten konbentzitzea. Patioaren itzalpe batean, kuxin ez inguratutako mahai baten inguruan eseri ziren infusioen esperoan. Arabiar kulturan edari beroak hartzen ziren egun beroetan, batzuetan edari izoztuak eta freskagarriak ere eskaintzen baziren ere. Egunaren argitan gizona ez zen hain zahar ikusten. Berrog eita hamar urte baino gutxiago izango zituen, baina aurpegiak eta bizar zuriak zaharrago baten itxura ematen zioten. Ismail ibn al Qattali zen. Artisautza hartan aritutakoen ondorengoa eta Kordobako merkataririk errespetatuenetakoa. Azenariri izena galdetu zion. Edari goxoa hartu bitartean gizonak beraien gustu eta beharrez galdetu zien, bestelako solasgaiekin tartekatuta. –Baditut tamaina, forma eta kalitate desberdinetako kutxak. Nolakoak ikusi nahi dituzue? –Tamaina txikikoak, baina hala ere kalitate e ta material onekoak. Arte handikoak nahi ditut, nahiz eta garestiak izan. Zein gaitan eginak dituzue? –Jaun Azneri, gogora ekarri didazu Habus ziritarraren lagun eta kapitaina baskuni bat zela. Ez al zara zu gerlari hura? –jarraitu zuen salgaien solasarek in–. Egur noble eta usaintsuetakoak, baita urre, zilar eta boliz egindakoak ditugu. –Solasaldia etenda, saltzaileetako bati deitu zion kutxarik baliotsuenak ekartzeko. Airean egindako galdera luzatuz aurpegiaren jarreraz erantzunaren zain zegoela adierazi zuen, irriarekin egoera samurtzen zuen bitartean. Azenarik ez zuen arazorik zuzen erantzuteko. –Bai maese. Ni naiz Azenari ben Enneg al Baskuni, berbere sanhayarren kapitaina eta Habus ben Maksan ziritarraren laguna. Egun, Baskoniako Arlanzoneko jauna nai z. –Pozten naiz zu ezagutzeaz. Habusekin negozioak egin ditut eta bere laguna sentitzen naiz. Ongi etorri eta egin ditzagun negozioak bion probetxuan –morroi pare batek kutxa eder batzuk ekarri zituzten azpil batzuetan. Lehengo laguntzaileari kutxa berezi enak ekartzeko agindu zion. –Barkatu, jaun Azneri. Hauek ez dira makalak, baina ikusiko dituzunak bestelakoak dira, benetan artelan apartak, gehienak urrezkoak ez badira ere. –Oso onak badira, erosi egingo dizkizut batzuk..., salneurri egokia eginez gero. –Hemen daude artelanik handienak –morroi batek kutxa handi samarra ekarri zuen eta beste bik mota guztietako kutxak erretilu baten gainean utzi zituzten. Ismailek azaldu zion jaun gazteari lehengo kutxaren jatorria. –Boliz egindako kutxa hau Faray ren tailerrean egindakoa da. Begira itzazu egindako eszenak eta idazkera kufiko an adierazten dutena –landare trama ederren artean, ehiza, borroka eta gorteko imajinak ageri ziren. Idazki eder haietan Alari aipamenak egin ondoren, kalifaren eta egil een izenak nabari ziren. Azenari liluratuta zegoen eta lortu behar zuela pentsatu zuen. –Alaren argia! Zenbat nahi duzu kutxa eder honengatik? –Lasai, jaun Azneri. Lehen ikus itzazu beste kutxa horiek. Ez dira hain handiak, baina tailer berean egindakoa k dira. Ebanoz, urrez eta boliz egindakoak dira gehienak. Zilindrikoak ere badira. –Haiek ikusi orduko Azenari konturatu zen denak oso pieza onak zirela eta ez zuela izango nahi zituen guztiak erosteko adina dinar. Kalkuluak egin zituen zenbatean lortu aha l zituen eta nondik aterako zituen dinarrak. Ahalegin bat eginda, guztietatik aukera zabala egin zuen, gogokoenak bere aurrean utziz. Tamainu guztietakoak, material desberdinetan, baina delikatu eta finenak aukeratu zituen, Abd alMalik al Muzzafarrentzat boliz egindako kutxa handi eta eder harekin hasita eta beste bi zilindriko txikiago batzuekin jarraituz. Neurri txikikoak hogei bat ziren. Azken tratuan luze eta saiatuta ibili beharko zuela pentsatu zuen. Erosi ahal izateko, Granadan gordeak zituen liburu batzuk jassari, arabiar nobleziari, saldu behar zizkiola pentsatu zuen. –Ismail, nik kutxa hauek guztiak eramango nituzke. Tratuan hasiko gara segituan; hala eta guztiz ere, orain dirurik ez dudala ohartu behar dizut. Hamar dinar baino ez dut seinaletzat uzteko, zuk kutxak guretzat gorde ditzazun. Hamabost egunetan lortuko ditut faltako diren dinarrak. Ados bazaude, esaidazu zenbat dinar nahi duzun! –Zarena zarelako eta zaren lagunaren laguna zarelako... mila eta ehun dinar eskatu behar dizkizut. Bakarri k kutxa handiagatik seiehun dinar ordaindu nituen –Azenarik kalkulatu zuen tratuan ongi arituta ere zortziehun dinar baino gutxiagoan ez zituela denak lortuko. Gogor jokatzea beste aukerarik ez zuen. –Sentitzen dut Ismail jauna, ez dut hainbeste dinarrik lortuko. Asko sentituta utzi behar dut kutxa handi ederra. Hirurehun dinar baino ezin dut ordaindu besteengatik. –Merkatariak, penatu aurpegia jarriz, diru horretan ezinezkoa zela adierazi zuen. Gizona hasi zen eguraldi beroaz kexatzen eta bazkariko kuskus a gogoratzen. Presa eta urduritasuna sortu nahi zuen, saltzaileen betiko errekurtsoa. Ideia izan balu bezala jokatuz beste oferta bat egin zuen. –Dirua galduko dut. Mila dinarretan utziko dizut lote guztia. –Azenarik ere ezintasun aurpegia jartzen bazekie n. –Erranen dizut egia, maese Ismail. Dirua lortzeko liburu batzuk saldu behar ditut eta ez dut uste laurehun dinar baino gehiago lortuko dudanik. Jadanik, ehun dinar zor ditut erosi ditudan beste merkantzia batzuengatik. –Azneri jauna, gehiago lortu aha l izango duzu liburuak salduz. Zenbatean ordainduko zenituzkeen eztabaidatzen ari gara, ez zenbatean ordaindu ahal dituzun momentu honetan. –Ez da nire borondatea, ahal dudana baizik. Zenbat nahi duzu besteengatik? –laurehun dinarrengatik galtzen egongo nintzateke. Kutxa handiarekin batera mila dinarretan utziko dizkizut. –Azenarik kutxa txiki batzuk aparte utziz eskaintza berria egin zuen. –Ez naiz batere ziur lortuko ditudan ala ez, baina kutxa ederra eta beste txiki hauengatik ezin dut zazpiehun ordai ndu. –Gogor eta luze aritu ziren beste ordu batean, beste infusio bat, pasteltxoak eta bestelako solasaldiak tartekatuz. Azkenean saltzaileak kalkulu berriak eginez eskaintza aldatu zuen. –Azneri jauna, oso gogorra zara tratuan. Zortziehun dinarretan utzi ko dizkizut handia eta aukeratu dituzun guztiak. Nire azken eskaintza da. –Azenarik duda aurpegia jarri zuen. Merkeagorik ez zuen lortuko eta gainera lote ia osoa eramango zuen. Kostatuko zitzaion liburuengatik gehiago lortzea, baina dinarrik ez zitzaion f alta zilarrengatik tratuan lortuak. Eskerrak Ismail jaunak diruduna zenik ez zekien. –Ados, maese Ismail. Dinar batzuk utziko dizkizut seinale. Gaur hamabost, gehienez hogei egunera falta dena ordainduko dizut. Gorde itzazu kutxok bistatik, mesedez. –Ongi da. Har ezazu bolizko kutxa zilindriko hau, besteak gogoratzeko. –Joateko zorian zenean, gizonak besarkatu zuen Azenari, diru galeraz poztuko balitz bezala. –Alak gorde zaitzala eta bizitza pozgarria eta luzea izan dezazula. –Berdin opa dizut, maes e Ismail. Azenari eta Jakue bazkaltzera joan ziren. Jakuek arabiera gutxi zekien, baina tratua jarraitu zuen eta mamiaz jabetu zen. Bazkarian tratuari buruz eta orduko lortu behar zituzten merkatal produktuez mintzatu ziren. Arratsaldean, sargoria, beroa ldia piska bat pasa zenean Axerquiako zokoetara itzuli ziren erosketekin jarraitzeko. Espezien kalera joan ziren. Espezierik arruntena piperbeltza bazen, garestiena eta bereziena azafraia zen, janarietan kolorante eta gustu ona emateagatik erabiltzen zena. Galingale, piper luzea, cubeba eta paradisuko garaua, cardamomoaren antzekoa aurkitzen ziren postuetan, Jengibrea, clavoa, canela eta intxaur moskatua bezala. Ezagunenak eta erabilienak Salvia, mostaza eta perrexila ziren, leku guztietan hazten baitzen, a lcaravea, menda eta hinojoa bezala. Postuetan kolore anitzetan ikusten ziren espezia zakutan. Ikusgarriaz gain usainak oso sarkorrak ziren. Erromeroa saltzen zuten postua ere bazen. Azoka hartan postuz postu ibili ziren beste erosle eta begiraleak bezala. Azkenean espezia batzuk erosi zituzten, postu bakoitzean kalitate eta salneurri onenetakoak. Azafrai pila erosi zuten. Zerbitzari bat erositako espeziak ostatura eramatera bidali zuten. Lurringaiak usaintzera joan ziren lurrin denden kalera. Intzentsu eta beste goma usaintsu on eta merkeagoak aurkitu zituzten bi dendatan. Beste denda batean lurringai batzuk usaintzen ari zirelarik, aristokrata bat sartu zen dendara morroi batzuekin. Dendako nagusia hurbildu zitzaion harrera egitera. Karim al Asad ben Rashi d ben Futays zela entzun zuen, banu Futays familiako buruetako bat, Sulaiman al Mustainen ondoan borrokatu zen ausartenetakoa. Baladi hura, arabiar jatorriko aristrokarata hura, beste kapitain batzuekin batera al Mustain omeiatar kalifaren alde ibili zen borrokatzen. 1009tik 1013ra arte bai sanhayarrek, beste berbereekin batera, baita aristokrata arabiarren artean ere banu Futays ek al Mahdi eta Hisham II.aren kontra borroka egin zuten behin eta berriro. Karim al Asad, lehoia deitua ongi konpontzen zen Habu s eta Azenarirekin, laguna izan zela esan zitekeen. Azenarik ez zekien ezagutuko zuen, baina oker zebilen, bere izenez deitu egin ziolako. –Aznari ben Enneg al Baskuni, Habus ben Ziriren laguna hemen! Entzun nuen zure lurraldera itzuli zinela, ez al da e gia? –Zer moduz zaude, Karim al Asad ben Futays? Egia da. Joan egin nintzen eta bisitan ari naiz orain. –Ala izan bedi zurekin, Aznari. Ni ongi nago eta zu? Zer gertatu zaizu besoan? –Ez da ezer. Zalditik erori eta besoa hautsi dut. Ongi nago jainkoari esker. Berak gorde zaitzala zuri. Pozten naiz zu ongi aurkitzeagatik. –Aznari, egin ditzagun erosketak eta joan gaitezen leku lasai batera mintzatzera. Hemendik hurbil al Madani kristauaren ostatuan leku aproposa aurkituko dugu. –Esan eta egin. Bakoitzak bere lurringaiak aukeratu eta erosi ondoren ostatura sartu ziren. Beren laguntzaileak mahai batean utzita, beste batean eseri ziren gazta, ogia eta ardo bana hartuta. Gainetik, nork bere familia eta bizitzaren kontuak aipatu ondoren, azken urteetako gora beherei buruz galdetu zioten elkarri. Azenarik bere istorioa kontatu zion Karimi, ondoren al Andaluseko azken gertaerez galdetzeko. –AlMustainekin ongi aritu nintzen ni hasieran. Ecijako jaurerria nuen eta gure familiako lurrak eta muniak kudeatzen bizi ginen. Denborarekin Kordoba errekuperatzen ari zen. Hala ere, pixkana kalifak jassaren kontrako neurriak hartu zituen ondasunak eskuratzeko, baita jaun eslaviar eta berbereen aurka, herria eta merkataritza pobretuta zeuden eta. Duela bi urte Ali ben Hammud ek, idristarrak, Ali, Mahomaren suhiaren ondorengo zuzena bezala aurkeztuta, gehienon adostasunarekin, baita Habus eta Zawirenarekin ere, boteretik erauzi zuen Sulaiman, bera kalifa bihurtuz. Alik, denboraz, azken urtean bereziki, berdintsu jokatu zuen eta jassakook Abd al Rahman IV.a aukeratu genuen aurreko udaberrian. Azken honek ez zuen berbere eta eslaviarren oniritzia lortu eta hil zuten. Orain Al Qasim ben Hammud Sevillatik agindu nahi du, besteokin gehiegi sartu gabe. –Bai, entzuna nuen. Nire zalant za da zeinen arteko borrokak diren hauek. –Kalifa eta jaun boteretsu desberdinen artekoak. Berdin muladi, berbere, eslaviar edo baladi izan, denok gure betiko bizitza eta boterea mantendu nahi dugu. Kalifa batzuek, besteen laguntzaz kalifa izatera iritsit a, diru eta botere gehiago nahi dute eta besterik ezean lortzeko talde bateko noble batzuei edo besteei kendu nahi izaten diete. Hor dago koska! –Zu eta Habusen artean borrokarik izan al duzue? –Udaberrian Abd al Rahmanekin Jaen hartzera joan nintzen, ba ina ez zen borroka handirik izan. Jaen inguratu genuenean Habusek harresietatik defendatu zuen hiria, omeiatarra hil zuten arte. Geroago, denok lagundu diogu al Qasim ben Hammud al Mamuni, bakean uztekotan. Idristarrak Sevillan baino ez du benetan agintzen . –Non izan dira borrokak? –Uste dut esan dizudala: Levanten, Murcian eta Jaenen. Gauza handirik ez, hala ere. –Espero dut idristar honekin, al Qasimekin, hobeki ibiliko zaretela. Egia esan baskoi eta beste kristauoi ongi etortzen zaigu kalifato a hula, baina zuek ez al duzue nahi kalifato indartsu bat? –Abd al Rahaman III.a edo al Hakam bezalakorik ez da izango. Almanzor, Hisam, al Mahdi, al Mustain edo Ali ben Hammud bezalako diktadoreak ez ditugu nahi. Hobe horrela, nahiz eta zuek kristauok apro betxatu, marketan herri eta lur batzuk hartzeko. –Nolanahi ere, Azenarik kulturaren egoeraz jakin nahi zuen. –Karim, zer nolako bizitza kulturala duzue Kordoban? –Ez da gerra aurrekoa, baina poesia, zientziak eta arteak berpiztu dira. Aspaldiko idazkiak errekuperatzen ari gara. Sevillako Abu Umar Ahmad ben Hayyay, zuen laguna zen ezta? –Bai. Zergatik diozu? –Aurtengo udan Sevillatik Kordobara etorri da bere familiarekin, hango bero sargoritik eta idristarrarengandik ihesi. Etzi festa bat antolatuko du literatura errezitaldiak egiteko. Azenari zu kontakizun zalea zinen. Zergatik ez zara etortzen? Ongi etorri egingo dizugu. –Sentitzen dut. Granadara abiatuko naiz bihar. Jakin izan dut Habus Granadan dela eta abisua bidali diot bi egun barru han izango na izela esanez. Edonola ere, zuen errezitaldietara joango nintzateke gustura. Habus ikusi ondoren gaur hamabost itzuliko naiz al Zaharan salbatu nituen liburu batzuk erakustera. –Ongi etorri izango zara liburuekin eta baita horiek gabe. Itzultzean, al Malik i madrasaren ondoko etxean izango naiz zain. Abu Umar eta biok gustura hartuko zaitugu gure gaupasetan. Hurrengo egunean Granada bidean ziren. Kordobako ostatuan eta al magasan batean erosi eta aldatutako produktu gehienak utzi zituzten. Karabana batean ibili ziren. Baenatik pasa zirenean erreka ondoan atseden bat egin zuten eta gaua Alcaudeten. Azken herri horretara heldu baino lehen sanhayar zaldun talde bat atera zitzaien bidera. Habusek bidali zituen Bunaren agindupean. Herrian ostatua k beteta zeuden, antza, eta leku txar bat aurkitu zuten azkenean. Hala ere, zerbait afalduta, pertsona gehiegi zeuden gela zikin eta usaintsuan. Ez zuten aguantatu eta ostatuko kanpoko horma baten ondoan egin zuten lo. Ongi egin zuten, karabanako beste bid aiariak arkakusoez kexatzen aritu baitziren. Goizean, Alcala pasa zuten hurrengo eguerdian eta Granada ikusi zuten ilundu baino lehen. Hiri harresien atari handiaren bi aldeetan zaldun lantzaduek bi lerrotan bidea egin zieten, ohorezko agurra eginez. Atari ondoan Habus ben Maksan zegoen bere lagunaren zain. Musua eta besarkada elkarri eman ondoren alkazarrera mugitu ziren gerlarien aurretik familiaz eta osasunaz elkarri galdetzen zioten bitartean. Gauza bakar bat ez egiteko eskatu zion Habusek lagunari. Osi risen izena ez aipatzeko. Al Mustainen habhid izandakoa, 1015ean Osiris erail zuten berbereen kontrako eta eslaviarren aldeko partaide batzuek. Zawi ezin zen horri buruz mintzatu, behin gaia ateratzen zenean, haserretu eta mendekua baino ez baitzuen buruan . Azenarik ekarritako zaldiak ziritarren zaldi mutilek eraman zituzten. Granadan ia festa egun bihurtu zuten Azenariren etorria. Enbajadore paperean aurkeztu zuten, azken batean Antso Gartzes Baskoniako erregearen partez mandatu bat egin behar zuen. Best etik Habusen harrera lagun handi bati egiten zaiona izan zen. Habus Jaeneko gobernadorea izan zen denbora luzez. Azken urtean Zawiren ondoan zegoen gobernuan laguntzen, nahiz eta Jaen, Ubeda eta Baezako tenentzietan zuzenean agindu. Bera zen benetan taifa kontrolatzen zuena. Zawik Ifriquiya joan nahi zuen eta ez zuen Granadako gobernua bere seme Buluginen esku utzi nahi. Iruditzen zitzaion honen interesak oso berekoiak zirela eta ez zuela kora mantenduko. Hori zela eta, Habusengan jarri zuen konfiantza oso a. Gainera Habus ziritarren bigarrena zen eta gerlari eta agintari bezala aproposena. Azenari, hirian agertu zenean, al Hamra alkazarrera eraman zuten. Han zeuden tropa sanhayarren kuartelak eta gobernuaren egoitza. Hantxe ere eraiki zituzten familiako pe rtsonaia nagusien jauregiak. Patio lorategia zeharkatu zuen Azenarik pasabide zabaletik Habus eta Bunarekin. Inguruko jauregietan ziritarren bizitokiak ziren. Harrera gelan, Madjlisean, Zawi eta Bulugin zeuden haien zain. Hubasa, Habusen anaia mugan zen. Z awik musu eta basarkada handi batekin hartu zuen Azenari; Buluginek, berriz, bizkarreko latza eman zion. Zawi hizketan aritu zitzaion. –Azenari, zaldi ederrak ekarri dizkiguzu. Eskerrik asko. Gure zaldietatik aukeratu behar duzu oparia ordezkatzeko. Ez d akizu nola pozten naizen zu hemen egoteaz, nahiz eta horretarako besoa hautsi duzun. Kontaguzu zure bizitzaz eta Baskoniako Antso erregeaz... –Habusek lasaitu zuen Zawi. –Osaba, gaztetxo baten jarrera hartu duzu zure galderekin. Gutxienez bere izena ikasi duzu. –Arrazoi duzu, baina aspertuta nago hemengo kontuekin. Zer edo zer kontatu diguzu Azeneriren berriei buruz, edonola ere, galdutako seme bat agertu dela iruditzen zait. Azenari, faltan izan zaitugu. Gustura joango ginen zure ezteietara gure auzokoak zelatatu behar izan ez bagenitu. Ez dakizu zein borrokalari aritzen diren –Buluginek moztu zuen orduan, Azenariri arnasa eman nahian. –Aita, berehala kontatuko digu dena. Goazen! Afari ederra prest dago eta. Azenari zure gizonak atendituta al daude? –Bai, guardiako geletan gelditu dira. Mila esker guztioi harreragatik. Ni ere pozten naiz onik zaudetelako. Musikari batzuek doinu lasaia jo zuten. Kuxinetan eseri ziren janari mahaien inguruan, Azenari Zawiren eskuinean eta Habusen ezker aldean. Afaria osp akizun bihurtu zuten, familia hartan edozein aitzakia aprobetxatuz ohikoa zena. Ifriqiako erara afaldu zuten kuskusa barazki eta arkumearekin. Goxoak izan ziren hasierako entsaladak eta nola ez gaztak, postreak eta gozokiak. Mota guztietako zukuak edan aha l zituzten, baita ardo on batzuk. Azenarik eraman zituen ardo eta likore batzuk ongi hartuak izan ziren. Solas alai eta arinak izan zituzten afarian eta ondorenean, gehienetan ezagunei buruz galdetuz eta anekdotak kontatuz. Gai serioak hurrengo eguerdirako utzi zituzten. Ia egunsentira arte egon ziren solasean eta poesiak errezitatzen, beren logeletara erretiratu arte. 17 Granadako bizitza Hurrengo eguneko eguerdian, gobernuko kontu batzuk zuzendu ondoren, sanhayarrak Azenarirekin elkartu ziren gauza serioez mintzatzeko. Saloi txiki batean Zawi, Habus eta Azenari eseri ziren Baskonia eta Granadako taifaren arteko tratuez hitz egiteko. Zawik aipatu zuen esker ona zaldun korazatu talde batzuk jaso zituelako udaberrian. –Emaizkiozu eskerrak Antso e rregeari bidali zituen zaldunengatik. Haiei esker hobeki defendatu ginen omeiatarren aurrean Jaen inguratu zutenean –Habusek ere baieztatu zuen. –Bai. Zuek bidalitako zaldunen eraso batzuei esker ez zuten Jaen behar bezala inguratu. –Hala ere, Zawik bazue n berri txarren bat emateko eta aurpegi serioa jarriz azaldu zuen. –Orain guk bidali beharko genituzke gure gerlariak Antsori laguntzeko, baina ez dakit... Gertatzen dena da Almeriako Jairan eslaviarrak eraso egin ahal digula eta gerlari guztiak beharko d itugu gelditzeko. Mundu guztiak zekien nolakoa zen Jairan eta nolako auzokidea zen. Almanzorren libertoa, haren jeneral garrantzitsuenetakoa izan zen. Eunukoa izanda ere, azken urteetan ziur asko gerlariei beldur gehien sortzen zien jenerala zen. 1009an Santxuelo hil zutenetik al Mustain eta al Mahdiren arteko gerran Almanzorren fata eslaviarrak izan ziren al Mahdiren alde gehien egin zutenak. Wadih erdiko markako vali edo gobernadore izendatu zutenetik indar militar garrantzitsuenetakoa zen. 1009ko martx oaren bukaeran Mahdik erabaki ergelak hartu zituen, Almanzorren fatak, Wadih, Tarafa, Anbar, Zuhair, Jairan edo Muchahid gaizki tratatuz eta batzuk: Zuhair, Anbar eta Jairan hain zuzen ere, beharrik gabe deserriratuz. Denek osatzen zuten Kordobako aristokr azia eslaviarra, arabiar aristokraziarekin, Jassarekin, postu administratibo edo militarrak lortzeko borroka bizian zebiltzanak. Tarafak, hadhib, lehen mandatariaren postua, lortu zuen. Tarafa bera ezin zen al Mahdiz fidatu. Berak Almanzorren beste fatei, deitu egin zien Jativatik Kordobara joateko. Ekialdeko Levanteko eslaviar amiritarren babesa eskatuta, alderdi eslaviarra berrindartu nahi zuen. 1010 uztailaren 23an buru eslaviarrek Mahdi erahil eta Hishamen bigarren erregealdia hasi zen Wadih ren eskutik . 1013tik aurrera alMustainek Kordoba hartu zuenetik, Jairanek Almeriako emir bezala, taifa indartu zuen babesak handituz, hiria eta ekonomia bultzatuz eta mugak zabalduz. Ali ben Hammud idristarra boterera heltzeko gehien babestu zuena Jairan izan zen. U ne hartan Jairanek, bere lurraldea zabaldu nahian, Granada eta ziritarren menpeko Guadix eta Jaenetik ekialdeko lurraldeak erasotzen zituen ia uda guztietan, kanpaina gogorrak eginez. Habusek egoera leundu nahian, gauzak argitu eta konpromisozko adostasun a lortzen saiatu zen. Zawik arrazoi zuen. Gerlari guztiak behar zituzten Jairanen aurka, baina Baskoniako erregeari laguntza eman behar zioten. Bi gauzak bateratzen eta proposamen berria garbi azaltzen saiatu zen. –Osaba, arrazoi duzu. Baina aztertu behar dugu nola bete behar dugun hitzartua. Antso Erregek eman digu laguntza beste hainbeste egitearen truke... –Zawik ez zion jarraitzen utzi. –Jairanek Murtziakoen laguntzaz Guadix eta Guadalquivirreko goialdean erasotuko gaitu, milaka gerlari ekarriz. Nola defendatuko gara hirurehun zaldun gutxiagorekin? –Osaba, horretan ari naiz. Uzten badidazue azalduko dizuet nola lagundu Antsori eta… –Ez al duzu entzun ezin dugula soldadu gutxiagorekin defentsa ongi egin? –Zawik egoera larriagatik ez zuen ezer entzuten eta Azenarik bazekien bere lagunak bazuela arazoa konpontzeko moduren bat. Horregatik tartekatu zuen hitza. –Barkatu, Zawi jauna, baina uste dut Habusek aurkitu duela konpromisoa eta zuen beharra bateratzeko modurik –Habusek baiezko keinua eginez azaltzen saiatu zen. –Hala da. Zalduneriaren parte handi bat Ribagorzara joaten bada, guk ez dugu erasoa jasan beste erremediorik izango, ekaitza pasa arte. Hala ere, nahiko arin ibiliz gero, zaldun horiek Baskoniako zaldun korazatuekin itzuli litezke be rehala kontraeraso handi baterako –Zawi isilik gelditu zen eta Azenarik defendatu zuen aukera hori. –Uste dut ideia ona dela. Lehenbailehen iparraldeko kanpaina eginez gero, ez da problemarik izango zalduneria astuna hona berriz ekartzeko. Arazoa, tratua eta konponketa azaldu ditu Habusek. –Denak ados zeudenez, gauza batzuk argitu ondoren tratu berria itxi zuten. Mezulariak aurretik bidaliko zituzten pasabidea aseguratzeko. Ez omen zuten arazorik izango baimenekin, Cuenca eta Zaragozako emirrekin ongi kopo ntzen zirelako. Ribagorzako Rodako alkaide independientearen kontrako borroka azkar bukatzen bazuten hilabete baino gutxiagotan itzuliko ziren joandako sanhayarrak, zaldun korazatuekin. Azenarik berak mezu batean akordioaren berri emateaz gain, behar bazen Antso Gartzes konbentzituko zuen berriro bere gerlariak Granadakoei uzteko. Beste biderik ez zegoen. Handik bost egunetara aterako ziren sanhayarrak. Behin gauzak argituta solasa eta giroa berriz lagunkoia izan zen. Harrigarria zen bost urte eskasetan n ola handitu eta aldatu zen madina al Garnata. Azenari handik joan zenean herri bat besterik ez zen. Orduan ez ziren mila biztanle baino gehiago biziko, gehienak mozarabeak eta judutarrak. Judutarren komunitatea garrantsitsuena zen, zeukan indar ekonomiko e ta intelektualarengatik. Bost urte haiek pasa ondoren, Elviratik joandakoekin hamar mila biztanle baino gehiago bizi ziren. Artisautzan eta merkataritzan al Andaluseko hiririk garrantzitsuenetakoa zen. Sanhayarrak soldadu paperan baino ez ziren nabarmentze n eta gobernurako Zawik eta Habusek jakintsu eta agintari judutar, mozarabe eta muladiak hartu zituzten kontuan. Zergetan gehiegi estutu gabe, aspaldiko hiriaren inguruan auzo desberdinetan banatu ziren populazioa etorri berriak. Hegoaldean al Rababen mota guztietako artisauek jarri zituzten tailerrak, dendak eta etxebizitzak; Albaicinen sanhayarren familiak bizi ziren eta al Hamra alkazaba berriaren inguruan judutarrek handitu zuten beren auzoa. Harresi altu eta ikusgarriek inguratzen zuten dena. Orduan er e auzoen artean hutsarteak eta parkeak utzi zituzten. Azenarik ikusmira hura izan zuen, Habus ben Maksanek dena azaldu zionean. Habusek eta Zorayak al Hamrako jauregi multzo haietan gela erosoak zituzten beraientzat eta zerbitzarientzat. Aurreko gauean a gertu zenean Azenarik ez zuen aukerarik izan Zora eta seme alabak ezagutzeko. Arratsalde hartan gustura hitz egin zuen emaztearekin eta haurrak ikusi zituen. Emakumeak sanhayar itxura ezin ederragoa zuen. Aupegi borobil polit hartan begi handi nabarrek bat egiten zuten irriarekin eta gorputz ederrarekin. Ile gaztaikara luze kizkurrak izaera animotsua zabaltzen zuen bere mugimenduekin. Azenarik oparitutako lepoko, eskumutur eta belarritako ederrak are alaiago jarri zuten emakumea. Anaia bat bezala hartu zuen Azenari. Zoraya, tratuan eta izaeran, atsegina, lagunkoia eta oso alaia zen. Emakume hark zoriona zabaltzen zuen inguruan. Zerbitzariek ere gustura laguntzen zioten. Umezainek lau eta bi urteko bi neskatoak, Daila eta Salma zaintzen zituzten, Zorak hilabe te gutxiko Badis magalean zuen bitartean. Habus zoriontsua zen emaztearekin eta pozez gainezka jolasten zen bi neskatoekin, baina are zoriontsuagoa zen seme hura izan zuenetik. Baskoiak gustura pasa zituen Granadan emandako egunak. Bere lagunaren etxeko eg oera berearen antzekoa zela iruditu zitzaion eta hala baieztatu zuen Zorarekin hitz egin zuenean. –Zora, nola ibiltzen zarete Habus joaten denean? –Ahal bezala. Zoritxarrez askotan joan behar du Jaengo kora defendatzera. Berak ez gaitu harekin eramaten e ta hemen gelditu behar dugu. –Zer egiten duzu gela hauetatik etxetik kanpora ateratzen zaretenean. –Beste emakume sanhayar eta bestelako familia behartsuei lagundu. Zer bestela? Pertsona zaharrek, gaixoek eta pobreek ezin dute aurrera egin laguntzarik ga be eta guk gustura laguntzen diegu. Zer egiten du Gailak, haurrak eta etxekoez arduratzeaz gain? –Zuek bezala egiten du. Herriko behartsu eta gaixoei laguntza ematera ateratzen da. Haurdun egonda ere, ez da etxean geldituko, ez! –Noizko espero duzue umea ? Han izango zara ordurako ezta? –Bai. Urrirako espero dugu. Lasai, hilabete bat barru han izango naiz. Jauregi multzoen artean saloi publikotik hurbil, gela batzuk utzi zituzten liburutegirako. Gelarik handiena jakintsuek erabiltzen zuten ikasgela bezala, ondoko geletan liburu bilduma erabilienak eta biltegiak egonik. Liburuzain batek kudeatzen zituen liburuak. Azenarik bere liburuez galdetu zuenean ez zuen berehalako erantzunik jaso. Habus agertu zen orduan. Azenarik bere lagunari galdetu zionean jakin zuen beste biltegi batean zeudela. Hara joan zirenean zerbitzari batek gela bat seinalatu zien, han jaun baskoiaren gauzak gorde eta itxi zituztela erranez. Gelaren atean amaraunak ikusten ziren eta liburuak deseginda egongo zirela pentsatu z uten. Kriseilu bat hartuta, sartu zirenean argizariz ongi estalitako ehunka liburu pakete aurkitu zituzten. Zerbitzari batek garbitu zuen paketen hautsa eta ireki zituztenean egoera onean zirela ikusi zuten. Gela libre argitsu bateara eramanda, Azenarik az tertu zituen. AlHakamen laurehun mila liburuetatik, Almanzorrek asko erre zituen jendearen aurrean alfakiek eskatuta, haien artean fedearen kontrako liburu asko zeudelakoan. Dena den, itxurakeria baino ez zen izan, liburutegian liburu gehienak salbatu zi ren berbereek Medina al Zahra arpilatu eta erre zuten arte behintzat. Momentu hartan Azenarik liburu haietako batzuk salbatzea lortu zuen, milaka aukeratu batzuk. Hautsez beteriko pakete haietan arabiar kulturaren alerik hoberenak zeuden. Liburuzainak lagu nduta, paketeetan zueden liburuak aztertu zituzten gazteek. Behin pakete bakoitzean zeuden liburuak ikusita zerrenda batean eta kanpoaldean idazten zuten. Poesia eta zientzia desberdinetakoak ziren aztertutako lehen paketeak. Ondorenean, medikuntzari buruz ko pakete batzuk agertu ziren. Dioscoridesen idazkiak ziren, Hasday ibn Sapruten, Nicolas bizantziarraren eta Ibn Yulyulen itzulpen multzoak, gaiari buruzko hoberenak. AlHakam liburuzale eta biltzailerik handiena izan zen eta batzuetan idazketa bukatu ba ino lehen erosi nahi zituen liburuak. Han zegoen Kitab al Agani, Abul Faraj al Isfahanirena, arabiar abesti eta poesien antologiarekin, omeiatarren genealogia zuena, luxuzko lehen kopiagatik mila dinar baino gehiago ordaindu zuena. Kalifak filosofo eta poe tak babesten zituen eta haien artean Ibn Abd Rabbihren casida eta moaxaja izeneko poesia andalusiarrak, erromantzez kopla batzuk zituztenak. Han bilduma osoa topatu zuten. Hurrengo paketeetan Coran batzuk aurkitu zituzten eta ukitu baino lehen garbiketa errituala egin zuten, musulman izan ala ez errespetuzko keinua baino ez zena. Haietako Coran bat al Hakam kalifak berak idatzi omen zuena zegoen, pergaminorik hoberenetan filigrana eta kolore ederrez osatua. Ale hura bakarra zen, ezin hobea dirutza lortzek o. Gainera, Lubna eta Fatimaren kopia batzuk aurkitu zituen, haiek baitziren kalifaren kopiatzailerik hoberenak. Al Hakamek emakumezko ehun kopiatzaile baino gehiago zituen libururik interesgarrienak kopiatzeko. Liburu bilatzaileak ere bazituen, kulturagun erik inportanteenetan liburuak erosten zizkiotenak. Hala ere, edozein modutan Kordoban gehien estimatzen zituzten idazleak bertakoak ziren. Abul Kasim Az zahrawiren Tesrif izeneko bilduma aurkitu zuten. Medikuntzari buruzko entziklopedia moduko hogeta ham ar liburu ziren, marrazki asko zituztenak. Kordobako Muhammad Ibn Masarra filosofoaren idazkiak topatu zituzten, Kitab atabsira eta Kitab al huruf, Platonismoaren adierazleak. Ibn Fothais bizirik zegoen baina beraren historia liburuak ere aurkitu zituzten. Sevillako Ibn Haniren gehiegikeriekin fedegabetasunaren mugan idatzitako mendebaldeko poetarik handienaren Diwam liburu bilduma aparta zen. Paketeak irekitzen eta sailkatzen egun osoa pasa zuten. Egiten zuten gauza bakarra gainbegiratzea, zerredatzea eta etiketak jartzea baino ez zen. Azenarik aparte utzi zituen fabula eta istorio liburuak, berari asko gustatuta ere, aurreko batean leku faltagatik han utzi zituen liburu mordoak. Pakete batzuk han utziko zituzten gorderik, salmenta zailekoak zirelako, denb ora izango zutenean jauregiko liburutegiaren zabaltzearekin batera eskura jarriko zituztenak. Liburu baliotsuak ziren guztiak, baina haietako batzuk baino ez zitzaizkien interesatzen erosleei. Lehenengo argitalpenak, bakanak edo berezienak. Haietako liburu batzuk kopiatu ondoren jarriko zituzten salmentan, baina Azenariri interesatzen zitzaizkionak ehunka batzuk baino ez ziren, berehala eta eztabaidarik gabe dirua emango ziotenak, Kordobako aristokratek eta Sevillako Abu Umar ben Hayyayk erosiko zizkioten liburuak. Egun haietan gainera mezulari bat agertu zitzaion baskoiari Kordobako jassako aristokrata batzuen partez mezu bat emateko. Kordoban izan zenean liburu aukeratuak zituela eta saldu nahi zituela zabaldu omen zen. Arren, liburuak saldu baino lehen be raiekin hitz egiteko eskatzen zioten. Lehen argitalpen edo luxuzko izkribuak galduko zituzten saldutakoan, baina liburu aukeratu haien eduki eta mamia ez galtzeko kopia azkarrak egin zituzten, ziritarrentzat eta Azenarirentzat, hogei bat katib ek edo idazk arik lan horri ekinez. Salmenta hura egiteko liburuez aparte, Azenarik ehunka liburu eraman nahi zituen Baskoniara, bere liburutegirako. Edonola ere, liburu gehienak, Granadako liburutegian utziko zituen betiko. Hegoaldeko mendizerretara ehizara joateko asmoa zuten. Azenarik ez zuen ezer egingo bere besoa erabat sendatuta ez zegoelako, baina ez zuen arazorik Tximistaren gainean ibiltzeko lasterrean ez bazen. Besoaren haustura ongi osatzen ari zen eta ariketek indartu egiten zuten. Urkiz egindako enbor azal iraunkorra Kordoban kendu ziotenetik, hatzak ez ezik besoaren mogimendu kontrolatuak egin behar zituen egunero goizean goiz. Egunean zehar besoa geldirik, lepotik zapi batez zintzilik eta babestuta eramaten zuen. Pixkana hilabete batean, dena onbidean, e zpatarekin ariketak egiten hasiko zen Arlanzonen. Handik hiru egunera Kordobara atera baino lehen, hiri berriko tailerrak eta dendak bisitatzen pasa zuten denbora. Auzoa berria izango zen, baina kaleak ez ziren oso zuzenak eta zabalak. Bib al Ramla atarik o plaza ondoan ostatuak zeuden. Granadatik merkatari asko pasatzen ziren bertako artisautza produktuak erosteko eta garraiatzeko. Azoka nagusitik kale zabal batera sartu ziren meskita nagusirako bidean. Alhondigak eta ostatuak tartekatzen ziren kale haieta n. Alhondigak zereal eta jakien hornitegiak ziren, batzuetan bertan merkatarien ostatuak izanik. Azenari, Jakue, Joan eta orduan laguntzen zieten bi gerlari sanhayarrak gurdien artean mugitu ziren. Soldaduek eta biztanleek errespetatzen zuten elkar, gauza harrigarria beste leku askotan. Arropa, oinetako eta lan tresnen dendarik bisitatuenak ondoko kale xumeagoetan topatu zitezkeen. Etxeak handiak eta ederrak ziren, karez zurituak. Denden ate zabalek barneko produktuak erakusten zituzten eta erosle saltzaile en solas zaratatsuek betetzen zuten kalea. Etxebizitzetako sarrerak tartean izaten ziren eta atarietatik patioetako bizitza pribatua sumatzen ziren. Auzo berriaren bestaldean kale estuagoetan txapa eta latoi tailerrak bisitatu zituzten. Metalezko tarazeatu ak eta baita bestelako materialetakoak ikusgarriak ziren. Gehienetan dendan bertan ikusten ziren artisauak lanean. Mailuak eta zizelak erabiliz filigranak egiten zituzten langileek. Azenarik azpil, plater eta artelan aukeratu batzuk erosi zituen. Ondoko ta iler batean espartozko produktuak ere egiten zituzten. Urruneko kaleetan larrua tratatzen zuten. Ustel usaina nabaria zen eta ordura arteko langilerik pobreenak ikusi zituzten urrunean. Gazte mehar eta zikinak ziren gehienak. Ontze edo zurratze lanetan produktu arriskutsuekin lan egiten zuten eta oso bizitza latz eta laburra izaten zuten. Lan guzti horren ondoan larrugintza industria anitz lantzen ziren. Arnesak, uhaleriak eta mila apaingarri mota, gerrikoetatik hasi eta zela eta ezpata babesetara. Behin l arrua tratatu eta dindatuta, artisau batzuek landu eta josi egiten zuten. Larruzko oinetako ederrak egiten zituzten, baita larrugintzako beste produktu asko ere, talabardo eta marrokineria produktu ederrak gehienak. Larru koloreztatu eta bozeldura batzuk e rosi behar zituela pentsatu zuen Azenarik. Oihalgintza garatuta zegoen. Kotoi eta lihozko jantziak kalitatezkoak ziren eta tapizak apartak. Edonola ere, setazko oihal ikusgarriak ziren garrantzitsuenak eta Tiraz edo Estatuko Oihalgintza ehundegiak bisitatu zituzten. Pieza asko erosi zituen Azenarik, Kordobakoak bezain onak eta merkeagoak zirelako. Hala eta guztiz ere, Azen ariri gehien interesatzen zitzaion industria papergintza zen. Kalitatezko paperak aztertu zituzten eta sorta ederrak erosi ere erosi zituen bisitariak. Azkenik ehizaldira abiatu ziren. Habus eta Azenari bere hurbilekoekin eta hamar gerlari zerbitzar i gehiagorekin joan ziren. Lasai hitz egiteko aprobetxatuko zuten. Oreinak ehizatzeko asmoz mendizerrako basoetara hurbildu ziren. Inguruko herritarrak bideratu zituzten animaliak gidatzeko. Gaueko ordu batzuk eman zituzten lotan, goizean goiz ehiza postua n izateko. Animalia gutxi batzuk baino ez zituzten ehizatu, gutxi zirelako eta animalia gehienek ihes egin zutelako. Gainera, animalia gazteegiak eta eme batzuk eskapatzen utzi ondoren bi orein, orkatz eta basurde bana erori ziren. Ehizatutakoa prestatu et a Granadara bidali ondoren, kanpatu eta gaututa, indarra bildu zuen Habusek kontatu behar zuena kontatzeko. –Azenari, zure aholkua behar dut. –Gizona ez zen gehiegi harritu. –Denbora guztian nabaritu dizut kezka eta zerbait isiltzen ari zinela. Zer da? –Zawik utziko gaitu eta Ifriqiya joango da hango emiratoan agintzeko. –Entzun dut berriro adin gutxikoa dela emirra. Zer egin nahi du Zawik? –Berak ere ez daki. Jaioterrira itzultzeko beharra sentitzen du. –Zein da arazoa? Gerlari asko eramango al ditu? –Ez. Arazoa da ez dela itzuliko eta Granadan gobernu indartsua behar dugula. Berak ere ala uste du eta niri eskatu dit emir izateko. –Eta zer egin behar du Buluginek? –Hor dago koska! Berak uste du hurrengo emirra izango dela. –Denok garbi utzi diozu e bere izaerarekin ezin duela agindu. –Baina berak uste du orain helduagoa dela eta prest dagoela boterea hartzeko. –Zawik berak esan behar dio ez duela balio, jenio txar horrekin dena pikutara bidaliko duela. –Tamalez, Zawik ez du Granadan pentsatzen, Ifriqiyan baizaik. –Sanhayarron jekeen biltzarra deitu behar duzu eta Zawik garbi utzi behar du Bulugin ez dela bere ondorengoa, zu baizik. –Beldur naiz Buluginen erantzunaz, ordea. –Ulertzen dut zuen arteko barne borrokaren beldur zarela, baina nire us tez bada alternatiba bat. –Zein? –Norbaitek sinistarazi behar dio Bulugini Zawik Ifriqiyan laguntza beharko duela, Arriskuan egongo dela. –Ba... Uste dut arrazoi duzula. Aipatu ditugun gauza guztiak eginda, bereziki Zawi zaintzeko beharraz konbentzitu b ehar dugu. Jeke gehienek egingo dute ahal dutena hemengo boteretik aldentzeko. Gainera, egia da Zawik babesa behar duela han boterea bermatu behar badu. Txarrena izango da ehunka gerlari eramango dutela. –Dena den, Habus ondorio haiekin lasaitzen ari zen. Azenarik ere berdintsu pentsatu zuen. –Uste dut ez dagoela beste aukerarik. Nahiko indarra izango al duzue hemen aurrera egin ahal izateko? –Baietz uste dut, aurten denbora baterako bakea lortuz gero. Gerlari eta sanhayar jende gehiago etortzen ari da eg unero bizibide bila. Mila esker Azenari. Asko lagundu didazu erabakia hartzen. –Espero dut dena ongi ateratzea. Despedida egin zuten azkenean. Granadan erositako produktuak garraiolari baten bidez bideratu zituzten Arlanzonera bidaltzeko eta azken egune ko afarian Azenari ziritar familiako guztiekin egon zen solasean eta brometan. Zawiri eta Bulugini; Zorari eta umeei agurtu egin zien udako goiz batean. Edozein modutan, Habusekin bidaiatu egingo zuen Kordobaraino. Beste egun batzuk izango zituzten lagunek elkarrekin egoteko. Luzapen txiki bat besterik ez zen. Kordoban, ostatura heldu zirenean berandu samar zen. Ezer egin baino lehen, agertu eta ordu erdira, jassako kulturazaleak han zeudela nola jakin zuten ezin asmatuz, Karim al Asad ben Futays eta Sevillako Abu Umar Ahmad ben Hayyay ren gonbidapena jaso zuten, al Asaden jauregian afaltzera agertzeko. Garbiketak egin eta arropak aldatu ondoren, afaltokira abiatu ziren. Futays familiaren jauregia aristokraziako besteak bezala kanpotik soila eta po brea zirudiena, behin ataria pasa ondoren gune zabal eta aberastasunez betea zen. Patioa, iturri baten inguruan antolatutako lorategi bat zen, jendearentzako gune eroso batzuk zituena. Habus eta Azenari sartu zirenean bi pisutan antolatutako gela pilak eta terrazak ikusi zituzten. Estalpe batean ziren Karim eta Abu Umar hurbildu zitzaizkien harrera egitera eta agurtzera. Kuxinez betetako txokora eraman zituzten beste gonbidatuak aurkezteko. Han jassako partaide esanguratsuak zeuden, familia oneko kulturazal eak. Gahwartar, marwandar, yaistar, hudayrtar eta jaldundar bana zegoen, Karim eta Abu Umarrez gain. Bi gonbidatu berriak eserarazi zituzten. Garbi zegoen aldez aurretik eztabaidatu egin zutela eta harrezkero zerbait edanda, lasai eta pozik zeudela. Solas arinen artean afaltzen hasi ziren. Bukatu zutenean Abu Umarrek azaldu zien egoera. –Barkatu behar diguzue, baina dagoeneko banatu ditugu Azenariren luxuzko liburu eta bildumak. Duela egun batzuk zein ziren mezulari batek adierazi zigunetik gauzak erraztea erabaki genuen... –Ez zuten horrelakorik espero eta Azenarik konturatu gabe egin zien galdera baino baieztapena. –Orduan eginak daude salmentak! –Muhamad ben al Hakam bigarren mailako omeiatarrak azaldu zion. –Nik omeiatarron genealogia eta Abul Faraj a lIsfahaniren Kitab al Agani antologia erosiko dizkizut nahi duzun zenbatekoan. Mesedez, onar ezazu eta nahi duzunean esango didazu zenbat nahi duzun. Hoberena, ez bazaizu inporta, izango litzateke bihar zuen ostatuan hitz egitea. Orain pasa dezagun afalon do ederra, mesedez –etxeko jaunak, jaun Karim ben Futays, baieztatu zuen. –Barkatu, Azenari, dena egina izateagatik, baina zenbatekoak biharko uztea eskatu nahi dizugu, mesedez. Orain has gaitezen gaua aprobetxatzen, Ibn Muafa eta Ibn Abd Rabbihren moaxa ja batzuk entzunez. Bide batez, esango dizut nik erosiko dizkizudala horien bilduma osoak. –Ongi da. Eskertzen dizuet dena, baina bihar goizean badut zer egin handia. Etor zaitezte banan banan arratsaldean mesedez. –Denak ados zirenez eroso jarri eta poes ia errezitaldiarekin hasi ziren. Mutil eder batek paper koloretsuak atereaz Ibn Muafaren moaxaja ezagun bat errezitatu zuen. Poesia haien estribilloak denek errepikatzen zituzten. Erabat sartu ziren giroan, mundu oniriko eta sentipenez beteriko haren edertasunean. Gaia nagusiaz aparte andregaiaren maitatuari zuzendutako sentimendu sakona jarcha deituriko baten bidez errepikatzen zuten denek, arraroena jarcha horiek erromaze mozarabeaz egina izatea zen. “ Mio sidi Ibrahim yâ tú uemme dolge fente m ib de nohte in non si non keris ireyme tib garime a ob legar te. ” Itzulpena, hauxe zen: “Nire jaun Ibrahim, oh zu gizon gozoa, etor zaitez nigana gauean. Bestela, ez baduzu nahi, zugana joango naiz, esadazu non aurkituko zaitudan!”. Denek errezi tatzen zuten sentimenduz, nahiz eta berez gehienak oso sentimentalak ez izan. Horrela bizi zuten poesia eta gehienetan arabieraren ederra. Hala ere, arraroena erromanze mozarabean bukatutako jarcha zen. Modan zegoen jarcha eta horrela egiten zuten, nahiz e ta haietako inork erromaze askorik ez erabili. Gauak aurrera egin zuen poesia entzunez eta komentarioak egiteko tarteak eginez. Zuku, ardo eta likoreak edaten zituzten nork bere gustuko eta neurrian. Beste poeta batzuen poesiak entzun ondoren, Ibn Abd Rab bihren moaxajak errezitatzeko beste gizon gazte bat agertu zen. Aurpegikera eta Itxuragatik Azenarik sumatu zuen baskoia edo iparraldekoa izango zela. Arraroena zen ezaguna egiten zitzaiola. Gizona ez zen oso zaharra eta ahoskera ezin hobea zuen. Errezital diaren bukaeran galdera bat egin zion etxeko nagusiari. –Barkatu, Karim, esango al didazu nor den errezitatu duen gizona? –Gizonak uste izan zuen galdera ongi errezitatzeagatik egiten ziola eta zerbait berezia erantzun zion. –Nola ez bada! Gure zerbitzar i bat da Isa. Katiba da eta ikusten duzunez ongi errezitatzen du moaxaja. Harrigarriena da jatorri baskoia duela eta zuk bezala primeran ikasi du arabiera. Zergatik galdetzen duzu? –Azenariren aurpegian ikusi zuen harridura. –Isa du izena? Zer gehiago? –Isa ben Bardez deitzen dugu. Isa Kristaua denez, Jesua, “Isa” deitu genuen duela urte asko erosi genuenean. Ordutik, gure anaia txikiaren zerbitzuan ikasi zuen arabiera eta orain gure katib garrantzitsuenetakoa da. Azenari konturatu zen Isa ben Bardez, D onemiliagan monjegai aritutako Blasko Bernardez zela, saiatuta ere, inon aurkitu ez zuen laguna. Espero ez zuenean topatu zuen. Denbora galdu gabe, kosta ahala kosta, lagunaren askatasuna lortu behar zuela erabaki zuen. Garbi adierazi zion Karimi nahi zuen a. –Karim al Asad ben Futays, Isa, zuen esklaboa dena nire txikitako laguna da. Nahi duzuna ordainduko dizut bere askatasunaren truke. Mesedez esadazu zer egin behar dudan hori lortzeko. –Isa, aspaldian zendu zen Ismailen zerbitzari pertsonala zen. Ikust en duzunez errezitalari ona da eta gure katib hoberenetakoa. Zure laguna bada, emango dizut bai, baina bere balio handiaren truke, ez merkeago, salmentarekin zerbitzari baliotsua galduko baitugu. –Ongi da. Zer nahi duzu berarengatik? –Begira, zuk laguna askatu nahi duzu eta nik Ibn Abd Rabbihren casida eta moaxajen bilduma. Liburu horien balioa handia da, orain arte casida eta moaxaja ezezagunak agertzen omen direlako. Nik bildumagatik zortziehun dinar eskaini nahi nizkizun. Isa ere oso baliotsua d a. Zer iruditzen zaizu truke hutsa egiten badugu? –Asko iruditzen zait katib batengatik zortziehun dinar. Hala ere, ez dut eztabaidatuko lagun baten askatasunagatik. Ados nago. Mesedez, deituko diozu bakarka hitz egin ahal izateko? –Azenari urduri zegoen . Une hartan bururatu zitzaion agian Blasko zoriontsua izango zela egoera hartan eta ez zuela gogorik izango aldatzeko. Karimek deitu zion ondoko gela batera joateko. Han zen Blasko zergatik deitu zuten ez zekiela. Azenari arabieraz galdetzen hasi zitzaion . –Isa, nire katib a eta errezitalaria izateko arazorik al duzu? –Gizonak ez zuen galdera espero eta dudati erantzun zion. –Nire oraingo lana egiteko bada..., baina ez dakit... –nabari zen Isa harrituta zegoela. –Eta Baskoniara joan beharko bazenu? –Azenarik euskaraz egin zion poliki. Blaskok are harrituago arabieraz erantzun zion. –Nola dakizu baskoia naizela? Nor zara zu? –Ez nauzu ezagutu, Blasko? –Blasko konturatu egin zen Azenari zela eta negarrez baina zoriontsu begiratu zion. Bi lagunek elkarri eman zioten besarkada luze handia. Ahal zutenean jarraitu zuten hizketan. –Azenari, ez dakizu nola pozten nauen zu onik ikusteak. Pozik joango naiz zurekin. Barkatu euskara ia ahaztu dudalako. Baina, zure arabiera izugarri ona da! Nolako bizitza izan duzu ? Bi lagunek denbora eman zuten hizketan. Azenarik egin zion bere bizitzaren laburpena eta Blaskok hitz gutxitan adierazi zion merkatari baten zerbitzuan izan ondoren, handik urtera nagusi gazte baten zerbitzaria izan zela, berarekin arabiera ona ikasi z uela eta gaixotasunez hil zenean katib ikasketak egindakoan, lan horretan zebilela azken urteetan, oso gaizki ez zela bizi, baina gustura joango zela berarekin. Hurrengo goizean Habus, Kenan, Isa eta Joanekin ibili zen Azenari Kordobako zokoetatik azken erosketak egiteko. Orduan Jakueri tokatu zitzaion gaixorik ostatuan geratzea. Isa, horrela deitzea nahiago baitzuen berak, ezin zuen urruti izan Azenarik. Ezin sinetsirik ondoan izan zuen, goiz osoan zehar noizean behin sorbaldatik helduz, ametsa ez zela e giaztatzeko. Isa ere, irribarrez ibili zen. Axerquiako harresi ataritik hurbil, Funduq handien ondotik pasa ziren. Eraikuntza haiek handizkako zereal hornitegiak eta saltokiak ziren. Khan ak, kanpotarrentzako ostatuak, jendez gainezka ziren. Garbi ikusten zen janzkera eta txano aniztasunagatik leku desberdinetako judutarrak, musulman baladi, muladi eta mozarabeak han nahasian negozio egiten ari zirela; baita Egiptoar, berbere, siriar, mediterraneoko leku askotakoak; franko, germaniar eta eslaviarrak ere. A lAndaluseko leku desberdinetatik joandakoak nabari ziren eta baita galego, leondar edo Pirinioetako konderrietako banaka batzuk ere. Euskaraz ari ziren bi merkatariri galdetu zien Azenarik zertan ari ziren. –Odilon eta Fago gara. Luxuzko larruak ekarr i ditugu Aragoi eta Bigorreko bailaretatik. Zaragozan baino gehiago ordaintzen dizkigute hemen eta luxuzko produktuak erosten ditugu frankoei saltzeko. Zu nongoa zara eta zer produktu salerosten duzu? –Ni Azenari, Burgos ondoko Arlanzonekoa naiz. Zilarra eta harribitxiak ekarri ditut eta luxuzkoak eramango ditut. Lurrin, espezia, oihal eta bitxiak gomendatzen dizkizuet erosteko. Zetazko ehun eta zapiak ongi salduko dizkiezue zuen lurraldeko handikiei. –Mila esker informazioagatik Azenari. Ba al dakizu An tso erregek gure bailaretan, Sobrarbe eta Ribagorzan dabilela mugak zabaltzen? –Ez nekien. Ez duzue beldurrik musulmanen kontraerasoengatik? –Ez. Bi emir berebere independente txikien kontra joko du et a ez dugu beldur handirik. –nor bere eginkizunetara itzuli zen elkarri zorte ona opa ondoren. Funduq haietan zerealetako arif eta amin izeneko agintariak aritzen ziren. Haiek ziren gremioetako arauak, neurriak eta kalitateak egiaztatzen zituztenak eta almuhtasib udal funtzionariaren aurrean erantzuleak ziren. Garagarraren kalitatean aztertzen ari zen amin bat eta erosleek inguruan zer esaten ari zen adi jarraitzen zuten. Qaysariyya deituriko eraikin handiaren erdian, patioaren inguruan estalpeetan lu xuzko salgaiak ikusgarri zeuden. Barnera salerosle gutxiago sartzen zen eta zaindari asko izaten zen saltzaileen ondoan. Lurrin eta gai usaintsuak dastatu zituzten eta bereziren bat erosi zuten. Ikusi zituzten Baza eta Malagako zetazko piezak, Granadan ero sitakoen berdintsuak zirenak. Urre, zilar eta arribitxi zizelkatuak aztertu zituztenean baten bat erosi zuten. Beirak eta zeramikak ez ziren orokorrean Aralanzonekoak baino hobeak. Teknika edo itxura aldetik haietako bat interesgarria izanez gero erosten z uten eredu izateko. Piperbeltz mota guztiak, intxaur muskatu eta kanela zotzak ere erosi zituzten. Azkenik, gai nobleko kutxak jaso zituzten eta ostatura itzuli ziren bazkaltzeko eta atseden hartzeko, idazkien tratuan ongi egon ahal izateko. Arratsaldean jassako nobleak agertu ziren. Gehiegi eztabaidatu gabe egin zituzten tratuak eta azkar bukatu zuten. Azken batean, bost sei salmenta baino ez ziren. Karim al Asad ben Futaysek Isaren paperak eraman zituen eta pozik geratu ziren salerosleak. Abu Umar Ahmad ben Hayyay azkenik, adinetan heldu samarra izanda ere, gaztetxo baten ilusioz erosi zituen medikuntzari buruzko Hasday ben Sapruten idazkiak. Azenarik dirutza lortu zuen liburu guzti haiengatik. Azken egunean, Arlanzonera eraman nahi zituen produktuak, Ko rdobako konfiantzazko judutar merkatariei, Azenariri urre zilarra garraiatzen ziotenei utzi zizkieten Burgosera bidaltzeko. Orduan ere, alfonbra eta tapiz gehiago erosi zituzten. Gezurra zirudien, bi gurdi arin bete baitziren eramango zituzten gai desberdi nekin, Granadatik bidaliko zituztenak aparte. Azenariri eta Habusi azken arratsaldea eternala egin zitzaien. Hain ongi konpontzen zirenek ez zekiten zer esan, buruan inoiz berriro elkar ikusiko ote zuten bueltaka baitzeukaten. Medinako txoko ezagunetatik i bili ziren paseoan tontakeriaz hizketan: auzo judutarraren atari aldea, Axerquia, alkazarra eta meskita inguruak... Ilunabarrean, Alkantara zubiaren karelean sentimendurik sakonenak esan zizkioten elkarri. –Maite zaitut Azenari. Zu izan zara nire lagunik handiena, txikitako urteak gozatu zizkidana. Ez zaitut inoiz gogotik kenduko... –Ezin izan zuen jarraitu. Azenari ere hunkituta zegoen. –Nik ere maite zaitut Habus. Bakardadean nengoela zuk eskaini zenidan laguntasuna eta ez didazu inoiz erretiratu. Eskl abo nintzen eta zurekin famila baten partaide egin ninduzun. Ez zaitut inoiz ahaztuko. Zu izango zara betiko nire lagunik handiena. Agian egun batean elkar ikusiko dugu berriro. –Agian. –Ez ziren agurrari buruz gehiago mintzatu. Zubia gurutzatuz arrabaleko tabernan kanpoko mahai batean eseri ziren gaueko freskura dastatzeko. Kandelaren argitasun eskasaren arrimoan bion poemarik gustukoenak errezitatzen eta bizitzako une bitxienak komentatzen osatu zuten solasa. Orduak eman zituzten horr etan, beren bizkarzainak ondoko mahai batean haien zain ziren bitartean. Gauerdia pasata, erdi mozkorturik baina beren kabuz joan ziren ostatura. Alkantarako atariko zaingoari pasatzeagatik Jakuek dirutza eman behar izan zion. 18 Etxera bidean Ribagorza Hurrengo goizean dena prestatuta, Azenari eta enparauak Toledo bidera atera ziren. Arin, zaldi, gurditxo eta mando onetan bidaia azkar egin ahal izango zuten Toledora. Egun gutxitan egingo zuten biadaia karabana azkar batean. Bi lagunek besarkada handi b atekin agurtu zuten elkar. –Agur eta ongi izan, lagun. –Agur eta ongi bizi, Azenari. Hiru egunetan gelditu gabe Toledo ondora heldu ondoren, atseden eguna hartzea erabaki zuen Azenarik. Goiz hartan ez zuten bidaia jarraituko. Azenari ez zen Toledora sa rtuko, buruan gorde nahi zuen azken hiri musulman handienaren imajina, Kordobakoa, eta Habusekin emandako azken momentuak gogoan izan nahi zituelako. Ostatua Toledotik ordu batera zegoen eta inguruan ariketak egitera atera zen Jakue eta beste zaindari bate kin. Denbora behar zuen bere bizitzaz pentsatzeko. Ez zen gaizki sentitzen zela. Nonbait, egoera egonkor batera helduta, ingurura begiratu behar zuen, eta ez zen paisaiaz ari, bizitzaz baizik. Azenarik helduarora heldu zela pentsatu zuen. Nondik zetorren g arbi bazuen ere, Gailarekin jaun baten bizitza egiteaz gain, zentzu bat aurkitu nahi zion egiten zuenari. Zoriontsua zen, emazte, alaba eta lagunak zituen inguruan. Juarros eta Arlanzonen gustura biziko zen eta Baskoniako erregearen agindupean zegoen. Hala ere, zerbaitek, ez zekien oso ongi zer, ez zuen bakean uzten. Izan zitekeen, besterik gabe, familia barneko etsaigoak zituela eta egoera hura orduko ez zuela gainditua. Joan eta Isa Toledon ziren bidaiarako gai batzuk erosteko eta baita hiria bisitatzeko . Blaskorekin, Isarekin, berak horrela deitzea nahi baitzuen, handik aurrera solasak izan zituzten beraien bizipenei buruz. Beste lagun bat berreskuratu zuen Azenarik. Ezagutu zuen mutil on eta atseginetik asko mantentzen zuen, orduan bizipen eta sufrimend uekin errealismo edo beharbada ezkortasun puntu bat nabari zitzaion, poesia edo kontakizunekin desagertzen zena, zorionez. Azenariri gazteak kontatu zionez, lehenengo urtean merkatariak gaizki hartzen zuen fisikoki, bere mutila zela esanez sexualki egiten baitzion min. Bestela, nagusi hura hil zenean saldu ondoren, Ismail ben Futaysen zerbitzari pertsonala izan zen. Harekin arabiera ikasi eta hura ere urteak pasata hil ondoren etxe hartako katiba izan zela kontatu zion. Egin beharreko izkribuak eta literatu ra kopiatzen aritzen zen. Gustura omen zegoen horretan, bere hitzetan, betiko gogoko lanean aritzen baitzen. –Gogoratzen al zara? Nik scriptorium ean gelditu nahi nuen eta zuk gerlaria izan nahi zenuen. Dirudienez, biok lortu dugu nahi genuena, nahiz eta tartean asko sufritu dugun. Besoa ia berreskuraturik, minez edo zailtasunez bazen ere, keinu eta mogimendurik arruntenak egiteko gai zen Azenari. Ezkerra uste baino hobeki baliatu izan zuen hilabete haietan. Orduko, ez zen gauza eskuinarekin ezpata erabi ltzeko, baina makil arin batekin egiten ahal zituen mugimendurik gehienak, kolpeak ematea izan ezik, oso serio hartu baitzuen besoa kontuz erabiltzearen aholkua. Hilabeteak pasatuko ziren erabat osatzeko, baina ez zuen tontakeriarik egingo. Jakuerekin arik etak egiten zituen bitartean ausnarrean zen. Handik abiatu eta beste lau edo bost egunetan Sobrarbera helduko ziren ibiltzeko baimenei esker. Erregeri azalduko zion zaldunak berriro Granadara bidaltzeko beharra, Zawiri eta Habusi agindu zien bezala. Etxe ra helduko zen eta eguneroko bizitzan murgilduko zen bera. Etxekoei mezulari bat bidali behar zien ongi zeudela esateko eta Gailari borrokatan sartuko ez zela adierazita, etxera itzuliko zirela beste hamar bat egunetan. Zenbat sentitzen zituen faltan etxek oak! Bidaia osoan, lotan gelditu baino lehen, gogoan izaten zituen etxekoak, baina orduan edozein momentutan. Beso ariketak egin ondoren zerbait bazkaldu zuen eta gelara erretiratu zen atseden hartzeko aitzakiaz. Bero handi harekin denek egiten zuten lo kuluxka, baina berak ez zuen logalerik. Pentsatzen gelditu zen. Antso Gartzesen agindupean zegoen, pozik gainera, orduan Iruñeko erresumak Baskonia osoa hartzen zuelako. Baskoi guztiak batuta ez zuten elkarren aurka borrokatuko. Aragoi, Sobrarbe eta Ribago rza nahiz eta euskaldunez populatuta izan, autonomo samarrak ziren. Errioxa erdi euskalduna zen, Ebroko lautadan erromantzedunak ziren nagusi eta mendialdean euskaldunak. Gaskonia ia independientea zen eta iparraldetik nahiko erdaldundua azken belaunaldiet an, nahiz Antso Gillermo osaba lehengusua Baskoniako Erregeren agindupean egon. Erriberan euskaldunez gain mozarabe, judutar, muladi, gaskoi eta frankoak zeuden eta Donejakueko hirietan, bertakoak eta Pirinioez gaindiko gaskoi frankoak ziren garrantzitsuen ak. Garatzen ari zen Iruñeko erresuma hura, baskoien erresuma baino gehiago zen. Euskaldunak gehiengoa izaki, erresuma batua izatea izango zuten helburu. Hala eta guzti ere, Gaztelak kezkatzen zuen Azenari. Urte batzuetan Gaztelako kondearen menpeko tenent ea izan ondoren ezagutu egin zituen konderriko politika eta indarrak. Lehen konderriaren ekialdea erabat euskalduna zena, orduan, aldiz, Iruñeko erresumaren parte zen. Munia erreginaren dote eta Garcia infantearen babesaren truke, Juarros, Bureba, Losa, Me na eta Ason bitarteko lurrak Baskonian ziren. Garcia Sanchez adin gutxikoa zen bitartean arriskua zegoen handikiak matxinatzeko. Konderriko Erregentziak osotasuna eta aginpidea mantendu nahi zuen eta Antso ia babesle indartsu bakarra zen. Arazoa zen Trasm iera, merindadeak, urbel eta Ubierna lurraldeak euskaldun askok kolonizatu arren, orduan ez ziren gehiengo, erromantzez egiten zuten gehienek eta orokorrean ez ziren baskoi sentitzen. Denborarekin Gaztela deituko zen lurralde osora joan ziren baskoi taldea k eta familiak, Autrigoi, Karistiar, Barduliar eta baskoien lurraldeetatik, baina Dueroko lautadan oso isolatuta zeuden eta denborarekin gaztelau bihurtu ziren beste herritarrekin nahasian. Bestela gertatzen zen aurrekoekin, Ason bitartean, Mena, Losa eta Bureba, autrigoien betiko lurraldeetan, gehienak euskaldunak izateaz gain, Baskoniakoak sentitzen zirelako. Edonola ere, Gaztela guztiko jauntxoak eta handiki batzuk Antsorengana hurbiltzen ziren abantaila eta ondasun bila. Bera zen ia botere indartsu bak arra eta interes berekoiengatik egiten zioten men. Batzuek, gainera, Gaztela osoa azpiratzeko esaten zioten, gutxienez Kantabria eta Merindadeak. Handiki batzuek, nahiz eta euskaldunak ez izan, bide horretatik jotzeko animatzen zuten erregea. Beraren itzal ean mantentzen ez ziren bakarrenetakoak, mendebaldeko eta hegoaldeko konde txikiak ziren, haiek gaztelar peto sentitzen ziren jaun eta agintariak. Horregatik ziren arriskutsuak Antsoren ideiak. Jauntxo batzuen uneko interesak ez ziren erabat ezkontzen Err egeren Baskonia Handia eratzearekin. Gauza bat zen nahiko euskaldunak ziren orduan hartutako lurraldeak eta beste bat oso desberdina ia Gaztela erdia Baskoniara batzea. Jaun batzuk orduan Antsoren oso aldekoak agertzen zirenak, beste momentu batean aurka j arri ahal ziren interesen arabera, orduan lortutako gutxia ezer ezean utziz edo okerragoa, Baskonia suntsituz. Iruñeko erresuma indartsu egiten zutenak lurraldeen autonomia, asanbladen indarra eta gidaritza bateratua ziren. Handikiek eta jauntxoek herritar rak errespetatu behar zituzten, erregeren gidaritza onartuz. Antsok Baskonia Handia egin nahi zuen. Hala ere, Baskonia Handia errealitatea baino gehiago asmoa zen. Iruñeko erresuma anitza zen, jende eta interes desberdinak biltzen zituena. Horrela ikusten zuten gainera bai Erregek, baita herritar gehienek ere. Hala eta guztiz ere, leku askotan bezala, Jauntxoak eta handikiak ondasun eta aberastasunengatik mugitzen ziren, ez idealengatik. Bestalde, erresumaren izaeran, euskara, euskaldunen mintzaira, herrit ar gehienen hizkuntza baino ez zen, kultura erabat latindarra izaki. Gutxiengoek: musulman gutxiek, judutarrek eta mozarabeek ez zuten garrantzirik. Nolanahi ere, hirietako artisau, merkatari eta ostalari franko eta gaskoiak ez ziren gehiengo euskaldunekin erabat batzen eta Ebroko erromanizatuak eta ez ziren euskaldunekin erabat integratzen. Erresumako nobleek hizkuntza desberdinak erabiltzen zituzten. Kurian, gortean, izkribuak latinez idazten zituzten. Apez eta monjeek ere hizkuntza horretan egiten zituzt en mezak, baina aitortza gehienak euskaraz, nobleen haurrak inudeek hazten eta hezten baitzituzten eta hura izaten baitzen beren lehen hizkuntza. Edonola ere, gortean bezala herri eta hiri gehienetan eguneroko eta gehienen hizkuntza euskara zen, nekazari, abeltzain, morroi, zerbitzari eta soldaduen hizkuntza. Tajo ibarretik jarraituz, Alkala eta Guadalajarara abiatu ziren Erdiko Markako hirietatatik Goi Markako Medinaceli, Kalatayud eta Zaragoza hirira heltzeko. Denbora guztian karabana handietan ibili ziren segurtasunez bidaiatu ahal izateko. Zaragoza hegoaldean Sanhayarren ataritik hurbil hartu zuten ostatu azken aurreko atsedenaldian. Sanhayarrik ez zen han, baina mende batzuk lehenago tribu haietako berbereek Zaragozako konkistan parte hartu zutenek o oroitzapena zen izen hura. Zaragoza, goi markako hiriburua zen. Garrantzi handia zuen al Andaluseko defentsan eta Ebroko lur aberatsen zentro ekonomikoa zen. Industria eta merkataritza garrantzitsuak ziren. Gutxienez Hogeita hamar mila biztanle bizi zir en. Zaragozako taifa, praktikan independientea zen. Tuchibiek agintzen zuten Ebroko lautada osoan, Tortosatik Kalagorriraino eta Tutera, Oska, Barbastro eta Lerida hiri handi eta garrantzitsuak ziren. Graus eta Medinaceliko herri gotortuak zituzten defents arako. Mendebaldeko marketan mugatik iparraldera, inoren lurralde handia, hiri eta herririk gabeko basamortua zen bitartean; Ebroko mugetan defentsarako gaztelu eta herri gotortu asko zeuden eta oso populatutako lurrak ziren. Rodako printzerria zen Zaragoz a taifako emirraren menpean ez zegoen bakarrenetakoa. Independente eta etsai izateagatik al Mundhir ibn Yahya tuchibiak printzeari ez zion bere laguntza eman. Mamud ibn Ismail al Dinek herri eta gerlari gutxi zituen, baina ongi gotortuta zeuden eta oso era sokorrak ziren gerlariak. Etsaigo eta zailtasun horiei esker egin ahal izan zuen Antsok eraso militarra Zaragozako emirrari beldurrik izan gabe. Hain zuzen ere al Mundir eta Antso ziren elkarren etsairik handienak, baina egoera hartan ez zuten horregatik b orrokarik egingo. Azenarik jakin zuenez udan zehar al Mundhirrek tropak mugitu zituen Kalagorri aldean eta orduko muga hura ez zegoen erabat baketuta. Egun pare bat eman zuten Zaragozan. Kanpoko harresietatik hurbil, zoko zaharraren ondoan zeuden. Ostatu handiaren aurrean plaza handi bat zegoen zuhaitzez betea, goizetan merkatua zuena eta arratsaldeetan jendearen biltokia. Atari hartan antolatzen ziren karabana gehienak norabide guztietara. Hurrengo egunean Rodara abiatuko zen batean joango ziren. Seguru i biltzeko talde bat osatu zutenean atera ziren. Sariñenatik pasa ziren zuzenean Rodara joateko. Bide erdian gaua eginda, Cinca, Esera eta Isabena erreketatik gora Barbastro eta Graus ondotik pasa ziren Rodara heldu baino lehen. Baskoien armadak hartuta zuen Roda. Beranduago jakin zutenez, Sanhayarrak bi aste lehenago heldu zirenean Rodako musulmanen zalduneria garaitu eta herriak isolatu zituzten. Baskoiek Roda erabat inguratu zutenean, setiatuek garbi ikusi zuten ez zutela beste erremediorik eta baldintza eskas batzuk zirela medio errenditu ziren. Mamud ibn Ismail al Din emirra handik abiatu zen familia eta gerlariekin. Kristauen kanpa tokian Azenari aurkeztu zenean berehala eraman zuten Erregeren dendara. Antsorekin hitz egin ahal izan zuen. Aur reko egunean izan zen errendizioa eta goizean goiz abiatu ahal izan ziren emirra eta konpainia. Errege hizketan eta ardoa edaten ari zen kapitain batzuekin. Pozik zegoen Roda eta Ribagorza hegoaldea bere menpe zeudelako. Harrera ona egin zion Azenariri besarkada batekin hartuz. –Ongi etorri Azenari. Ikusten dut besoa sendatzen ari zaizula, ez baitaramazu zintzilik. Ez zintudan espero hain azkar. Bidali zenituen zaldun sanhayarrak duela hamar egun heldu ziren eta berehala lortu dugu Ribaborza osoa menperatz ea. Eskerrak eman behar dizkizut ekartzea lortzeagatik. Edan dezagun Baskonia Handiarengatik. –Barkatu Antso, baina auzi serio bat kontatu nahi dizut lehenago. –Gure zalduneria astuna Granadara bidaltzeko bada, mezuetan ezagutarazi zenidan eta Zawik berak eskatu zidan. –Bai, baina ez dut atsedenik izanen zalduneria bidaltzen ez duzun bitartean. –Orduan, lasai zaitez. Hurrengo astean bidaliko ditut sanhayarrak bueltan eta baita gure zaldunak ere. –Ezin al dituzu bihar bidali? Almeriako korak eraso n ahi du Granada. –Bihar egitea ezinezkoa izango da. –Antsok irribarre bihurria erakutsi zuen. Bistan zen txantxetan laguna zirikatu nahi zuela. Hala ere, irribarrez Azenarik jarraitu zuen gaiarekin. –Gogoratu gizonei urretan eskertuko dietela. –Uste dut ez dela arazorik izango. Proba itzazu inguruko ardo hau eta hestebete hauek. Gustatuko zaizkizu. –Irri maltzurra eginez sorbaldatik heldu eta ardo freskoa zuten mahaira hurbildu zuen Azenari. Antsok kapitain bat bidali zuen azken berri haiek eta aginduak zaldun korazatuei zabaltzeko. Antsok interesa zitzaizkion berriak eman zizkion Azenariri. –Burgoseko mezuekin batera zure familia ongi dagoela idatzi dit Mendok. Zehazki, Gaila eta zure alaba osasuntsu eta ongi daude. –Mila esker errateagatik. Ba al dag o nire familiako norbait zurekin? –Fortun lehengusu txikia Naiaran da mugen defentsari kasu eginez eta zure osaba malapartatua Funesera bidali nuen atzo. Ez dut jasaten. Zure beste osabak beren postuetan daude. Gu ere, hemen beharrezko defentsak utzita ab iatuko gara Naiarara. Elkarrekin egoten ahal gara egun hauetan. –Gustura egongo nintzateke, Antso. Baina umearen etorrera aurreratzen ahal da eta nahi nuke lehenbailehen Gailarekin egon. –Ulertzen dut. Hala ere, biharko eguna dugu. Behar zaitut sanhayarr ei mezuak idazteko. Beraien laguntza egonkortu nahi dut Aragoiko mugak indartzeko. Defentsa lerro indartsua behar dugu mugalde hauek Zaragoza aurrean segurtatzeko. –Ongi da. Bunarekin hitz egingo dut. Berrehun zaldun korazatu bidali zituzten Granadara L evante eta Almansatik pasata Guadalquivirrerako bidea egun gutxitan egingo zutenak. Aurretik sanhayarren zalduneria azkarra bidea egiten bidaltzeak hurrengo egunetan beste zaldunen pasatzea erraztuko zuen. Iraila aski izango zen Almeria eta Murciako taifen kontrako kanpainan parte hartzeko. Dirutza irabaziko zutenez zaldun guztiek joan nahi zuten. Antsok zozketatu behar izan zuen nortzuk joango ziren haserrealdirik ez sortzeko. Azenarik egun pare bat eman zuen Rodan. Antsori kutxa eder bat oparitu zion, erreginarentzako perfumeak gordetzeko aproposa izanen zena. Bi lagunek Gaztelarekiko mugaldeaz hitz egin zuten, baita Gaztela egonkortzeari buruz. Azenarik eta jaun Garziak antolatuko zituzten Juarros eta Bureba. Garcia Sanchez kondea adinez txikia zen bitar tean Mendo geldituko zen Burgosen talde armatu baten buru, erregeordetzari laguntzeko. Nolanahi ere Azenari izanen zen Baskoniako enbajadore Burgosetik hurbil. Arlanzoneko jauna pozik abiatu zen bere familiakoekin elkartzera. Gaila eta biak semea edo alab aren etorreraren zain egongo ziren. Azenari Enekonesek Juarroseko agintaritza eramateaz gainera, Gaztelakoekin harreman desberdin baina onak ziurtatzea izango zuen helburu. Handik aurrera ibilbide interesgarria izango zuen Antso Gartzes Baskoniako erregear en ondoan. Etorkizuna berea zen.

2023-12-01

Haragia-eta-porlana

booktegi.eus DANELE SARRIUGARTE MOCHALES haragia eta porlana Maider Ilarregirentzat Aitorpena Nire izena Vanessa da . Hogeita hama bi urte. Bizilekua , Donostia . Luzaroan , idealista.com webguneak beldur atabikoa eman izan zidan . Esan dut. Ziur aski ez nintzen higiezin agentzia digital zein fisiko bat han urrunean begiztatu orduko ipurdia galdu beharrean ihes egiteko larritasuna egiten zitzaion bakarra, eta hainbat urtez , gainera, nire fobia bitxi eta guztiz espezifiko hark ez zidan batere buruhausterik ez arazorik ekarri . Inork ez zuen gaia aipatzen , eta kito. Harik eta beste hizpiderik izan ez genuen arte. Nire neska lagun ohiak, esate baterako , iPad eko bilatzaileko menuan iltzatuta zeukan lasterbidea : igande alferretan, ohetik atera gabe, eta egunkariak irakurri eta gero, edo bitartean, edo aurretik, begiratu bat ematen zion , denbora pasan –gaiaren pro bat zen, eta idealista.com ez ezik, fotocasa.es ere begiratzen zuen erregularki –. Ez zen ezeren bila ari, ez behintzat epe berehalako an edo lab urrean : berak jada bazuen apartamentu bat , eta , edonola ere , erakartzen zuten iragarkietako prezioak garestiegiak ziren ; gozagarria gertatzen zitzaion, hori baino ez . Aberaskume espekulatzailea izan gabe ere higiezinen negozioak grina pizten dion jendea existitzen dela erakutsi zidan , beste hainbat gauza ren artean, Noak . Harako igande horietan, metro karratuak , kale izenak eta hipoteka kalkulagailuak aipatzen zizkida larik , aurpegia desitxuratzen zitzaidan. Esajeratua dirudi , eta, seguru asko , esajeratua zen. Susm agarriak Egia esan, ez dakit gehiegizkoa zen ala ez. Baina b este zerbait ez ote nuen behar barrundatzen hasia nintzen. Batetik, Noar en eragin ez: ezagutu ginenez geroztik , nekeak izan zituen nire alderdi makur , zentzugabe , biktimistei ameto ematek o. Parez pare jartzen zizkidan , aldiro. Bestetik, n i neu ez nintzen askorik puzten nire ezgaitasun ageriko ekin, eta harrotzeko moduko ak irizten ez nien alderdiak ere neure part etzat hartzeko eta gogoko nituen ezaugarriekin neurriz kanpo ez identifikatzeko eta batez ere nire frustrazio motibo ororen ardura besteri ez egozteko bide luze, gorabeheratsu eta nekoso bezain premiazko horretan lehen urrats zalantzatiak egiten nenbilen ordurako, are gehiago Noarekin ergel baten pare maitemindu nintzenetik . Izan zitekeen, beharbada, beste zerbait behar izatea nik ? Agian horregatik maitemindu nintze n Noarekin nire burua irrigarri uzteraino? Eta segitu nue n maiteminduta inoiz irudikatu ezin nezakeen bezain luz aro eta nire burua soilik hein batean ez hain irrigarri utziz ? Gauza batzuk ez zizkidalako onartuko eta autoexigentzia eta bilaketa grina, biak ere desira iturri ahaltsuak niretzat , beti koska bat gehiago estutzera behartuko ninduelako? Harik eta noizbait konturatuko nintzen arte , tango hartan , nire taratxoez gainera , bereek ere bazutela eraginik , eta, aurrera egin nahi izatekotan , egiaz aurrera egin , errealitate hor ri amore ematea beste erremediorik ez nuela izango , eta, halako zerbait esan beharko niola : begira, Noa, nik asko maite zaitut, baina hauxe naiz, hauxe da dagoena : zuk ikusi ? Beharbada , eta funtsean, hori zen kontua , horixe besterik ez: beste zerbait en premia ? Zalantzak uxatzeko , eta, hein handi batean, beste erremediorik izan ez nuelako, Noarekin hitz egin nuen azkenean, ea ba zer gertatzen zen . Esan nion : hauxe naiz . Esan nion : hauxe nahi nuke . Esan nion : zuk ikusi laztana . Nik neuk ikusi nuen, ordea, halakorik lehenago planteatzea eragozten zidan errezeloak bazue la funtsik : elkarren neska lagun ohiak bihurtu ginen . Halako batean, COVID 19 zela eta bi hilabetez konfinatuta egon eta gero , eta ulertu nuelarik nitaz asper asper eginda zegoela bere etxean geratzen utzi zidan adiskidea –nire neska lagunik ohirik aspaldikoena –, argi eta garbi geratu zitzaidan beste zerbait behar nuela. Beste zerbait . Idealista.com. Aurrekariak Kontua da g urasoek beren betiko pisua saldu zute la nik neuk etxea erosi baino zertxobait lehenago . Kontua da : etxea erosi : bai esapide bitxia, ezta? ; zer esan nahi dugun ulertzen da, jakina, baina zer diogu? Kontua da hazi nintzen pisua saldu zute la gurasoek. Kontua da f amiliako etxe bat z ela. Kontua da nire gurasoena izan aurretik nire aiton amonena izan ze la: ni neu ez ezik, nire aita ere hazi zen hor. Kontua da e txe ber riago batera aldatzeko saldu zute la, zahartzen hasiak zirelako ustez (igogailua etab. ), baina kontua da uste du dala amari astuna egin zitzaiola betidanik ama aitaginarreben itzalean bizitzea eta, jada hilak ziren arren, arantza moduko bat kendu zuela apart amentu zentrikoago baina argi gutxiagoko batera joanda. Kontua da: apartamentu bat norberarena. Kontua da a utoarekin antzeko zeratxo bat daukala amak , emakumeen autonomiarako ezinbestekoa dela uste du, eta, horregatik , 18 urterekin karneta ateratzera behartu nindue n, bueno, eskolak ordaindu zizkid an, berari gertatu zitzaion berdina gerta ez zekidan . Kontua da, berari , karneta atera eta gero, bere autonomiaren gailur horretara iritsi eta gero, ez zuela batere erabili ger tatu zitzaiola, eta azkenean kadukatu egin zitzaiola gidabaimena . Kontua da, karneta ateratzeaz aparte, gizon batekin ezkondu zela , eta umeak izan zituela , eta, bolada batez, etxetik kanpo lan egiteari utzi ziola umeez arduratzeko , eta ez zuela izan, bada, autoa berak gidatzeko premiarik. Kontua da kontakizun higatu errepikatu topiko bat dirudiela , baina gertatu egin zitzaiola. Kontua da nik neuk ere, nahiz eta 18 urterekin karneta atera, ez nuela bolanterik ukitu karrera amaitu art e. Kontua da ez nuela behar. Kontua da behingoz gidatzen hasi nintzene an nire neska lagun ohirik aspaldikoenari esker izan ze la, haren autoan eta haren freskatze saioei esker . Kontua da orduantxe atera nintzela armairutik amaren aurrean , betiko etxeko suka ldean . Kontua da , egiaz, neska batekin nenbilela esan niola. Kontua da tristatu egin zela. Kontua da ni zoriontsua izatea nahi omen zuela eta horrek [ bollera izateak, armairutik ateratzeak ] bizia zailduko omen zidala. Kontua da, hala ere, bere alaba omen nintzela, bere alaba izango omen nintzela beti, eta bera nire ama, eta beti maite izango ninduela (nauela ), kontuak kontu. Kontua da egia dela, gutxi gorabehera. Kontua da alabok kulpabilit atearen kontua kudeatu behar izaten dugula. Kontua da, autoa n banenbilelako poztu arren, nire neska lagun ohirik aspaldikoena (garaian, nire neska laguna) tartean izateak zertxobait zapuzten zuela uste dudala. Kontua da ez dakidala zein zuen handiagoa amak , poza edo zaputza. Kontua da bere n alabengandik klase eta politizazio arrakala sakon batek bereizten dituen ama maketoek ere kudeatu behar d ituztela barrenean sortzen zaizkien eta haietarako inork prestatu ez zituen sentimendu kontraesankorrak. Kontua da : eta aita, non dago? Kontua da, betiko etxea saldu egingo zutela esan zidatenean, harritu egin nintzela, eta uste nuela atximurka egin go zidala bihotzean, nire iragan a desagertuko zelakoan. Kontua da teorian hori sentitu beharko nukeela iruditzen zitzaida lako pentsatu nituela gauza horiek . Kontua da halako kontuak kontatzen dituzten hamaika kontakizun daudela ziur aski nire inkontziente kolektiboan pilatuta . Kontua da , ordea, istorio hori ez zela nire a. Kontua da batzu ek bai nahi izaten dutela atzean utzi iragana. Kontua da, ez etxe hartan bereziki, baina bai bertan bizi izan nintzen urte etan , iruditzen zaidala ez nintzela guztiz ni . Kontua da zoritxarrekoa izan nintzela haurtzaroan eta nerabezaroan, gurasoek ahalik eta hobekien egin zuten arren eskura zituzten tresnekin . Kontua da leku latza zela ikastola. Kontua da men egin nuela kanpoan utz ez nindezaten. Kontua da norbere burua ezkutat zeak edo moldat zeak edo makurtzeak baduela bere eragintxoa norbere buruarekin ondo eta lasai sentitzeari dagokionez. Kontua da betiko etxea jabez aldatu aurretik betiko etxea agurtzera joan beharko nukeela uste nuela. Kontua da hala zegokiola iruditzen zitzaidala . Kontua da azkenean ez nintzela etxea agurtzera joan. Kontua da egunak pasa zirela, kontua da nire bizitzan buru belarri sartuta nengoela, kontua da une horretan zeregin garrantzitsuagoak nituela. Kontua da nire inkontzienteak erabaki zuela , erabaki gabe , nire partez . Kontua da ez naizela damutzen. Kontua da ez didala ausiki egiten bihotzean. Kontua da ohera sar tzen naizenean eta kontu mingarriak akordatzen zaizkidanean inoiz ez zaidala burura etortzen etxe hari agur esan ez izanaren kontua. Kontua da ez naizela gogoratu ere egin orain arte. Kontua da mudantzan ere ez niela lagundu. Kontua da nire gauzak ere bazi rela tartean. Kontua da, alde horretatik, guraso emanak izan direla, uste z guraso ek izan behar duten bezalakoak. Kontua da alde horretatik ez digutela kulpabilitaterik ez erantzukizunik inokulatu. Kontua da erantzukizun bakarra genuela: ikastea eta berek b aino kapital kultural , sinboliko eta ekonomiko handiagoa metatzea, gorpuztea . Kontua da baserria eta labranza atzean utzitakoan arbasoek hasitako gorabide sozialarekin jarraitzeko besterik ez zigutela eskatzen. Kontua da egin genuela, hein batean behintzat . Kontua da hor noraezean 90eko uzta . Kontua da agerian geratu zela ez gorabide soziala ez progresoa ez zirela egia. Kontua da 2000ko hamarkadaren amaiera. Kontua da higiezinen burbuila. Kontua da petrolio finitua. Kontua da, orain, beren etxe berrian bizi direla gurasoak. Kontua da gela bat daukatela niretzat. Kontua da ez dela nire gela, erabat ni izan ez nintzen gela; beste gela bat baizik. Kontua da gela berria karga afektiborik gabeko gela bat dela . Kontua da gela zaharretik lehen aldiz beste gela batera joan nintzen unetik aurrera, tartean joan etorri gehiago izan baziren ere, bide bati ekin niola, betiko etxean bizi izandako ni arrotza ni neu bihurtzeko. Kontua da , pentsatzen dudanean ez naizela hara inoiz gehiago itzuliko, pena ez baizik lasaitua hartzen dudala. Kontua da nostalgiaren kontrakoa sentitzen dudala. Kontua da, gela hartatik, batik bat, halakoak oroitzen ditudala: bakardadea; isiltasuna; diferentzia. Kontua da : gurasoek la na eta neba askoz zaharragoa. Kontua da, orain, beharbada, behingoz besarka dezakedala neska hura, eta aurrera segi. Gerta era materialak Ikusi nuen lehen etxea ikusi ahal izateko, higiezin agentziakoek pasabaimen bat egin zidaten, jaurlaritzak finkatutako ordutegietatik kanpo egin baikenuen hitzordua. Bigarrena goizeko 11tan ikusi nuen: esaneko eta arauzale. Huraxe erosi nuen. Jendeari kontatu nion. Goizetako eta batez ere iluntzetako paseoen garaia zen. Batzuk harritu egin ziren . Hipotekadunek, zegozkion galderak eginda, ontzat jo zuten inbertsioa, nahiz eta beren kautarako pentsatu auzoa urrun samar zegoela (aukeran ), ez zela beren auz oa (aukeran ), eta berek , berez, ez zirela inoiz inoiz inoiz hara joango –hipoteka ahalmen handiagoko jendea zen, batez ere –; beste zenbait –okupak ; etxerik erosteko modurik inoiz izango ez zutenak ; etxebizitza kooperatiba kolektiboak eraikitzeko ahaleginea n zebiltzanak ; hipotekak kaltetutakoen asanbladetako ak; turistifikazioaren kontra egoteaz aparte turistifikazioaren kontra ekiten zuten ak– zer esan ez zekitela geratu ziren, eta eskuzabaltasunez entzun zidaten, inork haur bat izango duela aipatzen didanean neronek erakutsi nahi izaten dudan keinu atsegin asmoa aurpegian . Nire neska lagun ohirik aspaldikoenak galdetu zidan ea komenigarria iruditzen zitzaidan halako erabaki handi bat hartzea krisi potente baten erdian –pandemiak ekarritako krisi orokorra + beraren etxean ostatu hartzera eraman ninduen krisi pertsonala –. Gald era moduan planteatzen saiatu zen, baina argi zegoen berari ez zitzaiola komenigarria iruditzen. Konfinamendua hasi aurre ko astean Dorrea lau egunez segidan atera zitzaidala esan nion : eta badakizu zer esan nahi duen: norberaren bizitza azpikoz gora jartzen duten gertakari kolektibo ak! Harrezkero, beldurra k airean , egunero tarot karta bat ateratzeari utzi niola ere kontatu nion. Muturra okertu zuen –haren mutur okertze mitikoa: mesfidatia bezain maitagarria –, eta ezer izatekotan zentzuduna nintzela er antzun nion nik: ondotxo zekiela . Nire neska lagun ohirik aspaldikoena ez zen ohartzen, baina idealista.com en lehendabiziko aldiz nire kasara ausartu nintzen hartan, zerbait konprenitu nuen, zerbait sakona, edo, besterik ez bada, justifikatuta geratu zen nire azken dozena erdi urtetako obedientzia, justifikatuta geratu ziren tarte horretan –nire helduaroaren hasierako urteak – eginak nituen ergelkeria guztiak, hala nola faktura mordo bat kobratu ahal izateko egin beharreko guztia eg itea eta enkarguak bata bestearen atzetik onartzea eta gainetik kentzea, torlojuak egiten ari banintz bezala –konparazio paradigmatikoa –, nahiz eta ustez langile kreatiboa izan, eta nire beste pasio guztiak alde batera uztea eta gastuak ordaintzeko behar n uena baino puskaz gehiago irabaztea eta irabazten nuena baino gutxiago gastatzea, eta, horretan guztian ari nintzelarik, bidenabar, nire neska lagun ohirik aspaldikoenarekiko harremana –eta ziur aski beste hamaika harreman – pikutara bidaltzea . Horri esker, higiezin agentziakoarekin bigarren hitzordua egin eta hiru egunera aurrekontratua sinatu genuenean, etxearen salneurriaren % 20 ordaintzeko adina diru neukan kontu korrontean, eta gainerakoa Kutxabankek mailegatuko zidan, interes tasa finkoarekin. 55 m2 + balkoi a. Egonkortasun ilusioa ziurgabetasunean. Orain, agian, atseden hartu ahal izango nuen . Ebazpena hartzailea: [email protected] gaia: coucou kaixo, ederra: ondo zaude? hala espero . zurekin gogoratu naiz aste honetan . etxearen esanahiari buruzko testu bat idazteko eskatu didate , zerbait literarioa , ez iritzi artikulu bat, eta agertu egiten zara. (zeharka, baina bueno ). uste dut grazia egingo dizula, zuk inork baino hobeto dakizu eta nolako buruhausteak izan ditudan asunto horrekin, eta, aldi berean , alokairuan bizi izan naizenetan (eta etxe berriarekin ere ) zelako potra santua izan dudan . nola esaten zenidan? oinetako parea erosten duenak bezala erosi duzu etxea . seguru asko arazo gehiago izan banu lehenago espabilatuko nintzatekeen, edo? nire bizitza galdera horretan, literal. auskalo . bueno, harira. badakizu enrollatzeko joera handia daukada la. vane persianas etxabe . jaja. agertu egiten zarenez, eta, bestela ere, nire zutabeño en fan number one izan zarenez beti, bidali egin nahi nizun. ea zer iruditzen zaizun. erantsita doakizu dokumentua, eta zerbait aipatu nahi badidazu telefonoz edo whatsappez hitz egin dezakegu (edo bestela zuzenean datorren astean, belakoren kontzertu a baino lehen ?). konforme samar geratu naiz, eta ez dut uste ezer aldatzeko prest nagoenik , jeje. baina ez kezkatu, ez dago ezer txarrik , edo ez behintzat dagoeneko ez dakizunik ;) eta gero beste gauza bat. etxe en inguruan pentsat u dudanez testua idazteko, eta terapeutarekin hitz eginda, eta aurreko an nagorerekin pote bat hartzen ere komentatu nion, porlanezko etxeei ihes egitearekin batera ez ote naizen haragizko etxeen bila ibili luzaroan, ni neu naizen haragizko etxe honeta tik kanpo . zuen gorputzetan babestu naizela, alegia, eta agian gehiegi. gauza onak kenduta, klaro , ze zurekin hitz egitea nire etxea da oraindik, zure begirada ere bai, eta burua nire bularrean jarrita loak har tzen zenuenean bezalako betetasunik eta bakerik ez dut inoiz sentitu, eta, zorionez, ez zait sekula ahaztuko. baina bueno , ona kenduta, egia da seguru asko tranpa pixka bat egin dudala, denok egiten dugun moduan, eta zuen gorputzetan bilatu dudala nire buruari emateko gai ez nintzena , zuen gorputzekin tapatu nahi izan dudala pertsona k berezkoa duen zulo abisal hori: azken batean, adiskiderik onenak inguruan izan arren eta komunitate baten parte garenok ere –eta eskerrak! –, bakarrik gaude gure kakan, noizbait ere hil egingo gar a, eta bakarrik pasatuko ditugu hemengo azkena k. en fin , seguru asko zuk hau badakizu ya, eta orain parez pare egongo bagina , ah bon ? esango zenida ke, irribarrez, eta, jarraian, t’es la meilleure . kontua da ni orain konturatu naizela. maite zaitut. eskerrik asko denagatik. vane Paris, 2022ko uztaila1 1 Hau idazten ari nintzela hainbat lagun izan ditut alboan. Testuaren azken bertsioak izugarri zor dio Aintzane Usandizagaren begirada finari eta proposamenei. Luzaroan jarrai dezagula krisi literarioetan elkarri laguntzen! Halaber, asko lagundu didate Uxue Alberdi ren eta A inhoa Urien en iruzkin zoliek . Azkenik, but not least , ezinbestekoa izan da Maider Ilarregiren whatsapp audio bidezko quality checka. Mila esker guztiei.

2023-12-01

Lekore_03-1

Euskal literatura denon eskura 3. zenbakia · 2017ko apirila · 7€polizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin. ZENBAKI HONETANITU banda:Mikele Landa Eiguren, Jon Gurrutxaga Urbieta, Alazne Arruti Bengoetxea, Paul Beitia Ariznabarreta, Garazi Mugarza Markina, Itziar Ugarte Irizar, Martin BidaurKonplizeak:Lurdes Ondaro Mallea, Amaiur B. Blasco, Telmo Irureta, Iosune de Goñi, Asier Alcedo, Olatz Salvador, Martin Murueta Torre, Marion Etxezaharreta Legrand, Eider Perez, Myriam Garzia, Gabriel Errekabide, Ferrando Xanpun, Antontzin Ostrikoa, Ander Lizartza, Ane Zubeldia Magriñe, Robert CohenLEKORE aldizkariawww.lekore.eusZuzendaria: Jane IturbeEditorea eta argitaratzailea: ITU bandaAzaleko eta barneko argazkiak:Mikele Landa EigurenDiseinua eta maketazioa:Mariñe Arbeo Astigarraga Malen Amenabar LarrañagaInprimaketa:. Antza S.A.L. www.antza.eus© ITU banda literatura taldeaAzpeitia, 2017ko apirilaLege Gordailua: SS16912016ISSN 25307053ccbysa Creative Commons Aitortu Partekatuhttp://creativecommons.org/licenses/bysa/4.0/polizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin. polizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin. 3polizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin.5/7/9/14/19/22/23/25/27/28/29/33/EDITURIALAMihiak Lurdes Ondaro Mallea (POESIA)ITZULPENA: Ero esaten didate Zadie Smith (Paul Beitia Ariznabarretak itzulita)ELKARRIZKETA: Testurak Alazne Arruti BengoetxeaMila Bisai Amaiur B. Blasco (POESIA)Oroitzapenetatik Telmo Irureta (FIKZIOA)Berri berriak (NOTIZIAK)Isiluneak Iosune de Goñi (POESIA)Lurtar Lurgabeak Asier Alcedo (FIKZIOA)Korapilatzen Olatz Salvador (POESIA)ITZULPENA: Lichtenbergen Aforismoak (Martin Murueta Torre)Ezkutuko Poemak Marion Etxezaharreta Legrand (POESIA)aurkibidea 44polizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin./38/41/44/45/49/51/57/63/67/69/71/74SEPARATA: Elkarrekin kritikatzeko ordua P&MERRESEINAKGezurdura Eider Perez (FIKZIOA)Alizia Espiluaren Bestaldean Myriam Garzia (FIKZIOA)Trenean, Metroan, Geltokian Gabriel Errekabide (POESIA)ELKARRIZKETA: Kevin HerediaMadrilgo postalak Ferrando Xanpun eta Antontzin Ostrikoa (POESIA ETA FIKZIOA)Berlin Alazne Arruti Bengoetxea (KRONIKA)Gaur bai. Morboa. Nola Itxoin. Ander Lizartza (FIKZIOA)Jolas Bat baino ez II, Ane Zubeldia Magriñe eta Robert Cohen (POESIA)Zeru Gorria Lurdes Ondaro Mallea (FIKZIOA)Txokolate beltzaren onurak Eider Perez (POESIA)“ Joan” Itziar Ugarte Irizar 5Hiru omen dira: Aita, Semea eta Izpiritu Santua. Hiru ziren: Ona, Zatarra eta Gaiztoa. Atxaga parafraseatuz: hiru dira Gu Ta Gutarrakeko Txurruren buruan atzera eta aurrera dabiltzan lentejak.Hiru dira ETBren kateak (tira, lau, eta, bueno, Sat ere ahaztu zaigu). Hiru dira txerrikumeak. Hiru dira zorte gabeko hirustaren hostoak. Hiru (benetako) euskal probintziyak. Hiru dira kolore primarioak. Hiru ziren Jonas Brothersak. Hiru dira Damatxoak. Zenbat hanka dauzka Xantiagoren hiru hankako zaldiak? Hiru ziren Dumasen mosketariak. Hiru dira Txakur Gorriak. Hiru dira Khaleesiren herensugeak. Hiru kabitzen dira bi kabitzen diren tokian.Hiru dira ITUren hizkiak. Hiru Neptunoren sardearen hortzak. Hiru dira Berriako Hirudia idazten dutenak. Hiru dira Martinek edaten dituen kubatak; lehenak. Hiru dira Alazek gainditutako azterketak. Hiru dira Paulen biboteko ileak. Hiru dira Mikelek azalean dituen tatuajeak. Hiru, Gurruri Madrilen gelditzen zaizkion hilabeteak. Egunero hiru aldiz esan ohi du Garazik: “Utzi drogak eta ekin herri kirolari!” Hiru dira Itzik Kaluseren diska ordaintzeko jarri zituen euroak.Hiru dira Editurial honetako txiste onak. Hiru lerro ditu haikuak. Hiru dira Karamazov anaiak. Txekhoven Hiru Ahizpak. Hiru tigre tristek, garia datragate garisoroan. Eta LEKOREren hirugarren zenbakia da eskuetan daukazun hau. Ea hirugarren orrira heltzerako ez zaren nekatzen. Nahiz eta, bueno, ez epaitu aldizkari bat bere editurialarengatik. Testu hau mortadela bada barruan aurkituko duzuna hirugiharra da.E, hiru diala!polizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin. 6polizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin. 77Lurdes Ondaro MalleaMihiak ebaki beharko liratekeeta ea euren kabuz mugitzen diren ikusi. Imajinatzen dituzu mihiakhizketan arbola puntetan?Kantatzen badute utzi eta bestelaMihi ebakiak xerratan moztu beharko lirateke Eta xerren lodieran beren historiaeta esan duten hitz bakoitza irakurriarbolen enbor eta harkaitzetan bezalaEta alferrikako hitzak badira belarriak itxieta xerrak birziklatzera bota.MIHIAKpolizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin. 8polizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin. 9Zadie SmithItzulpena: Paul Beitia AriznabarretaERO ESATEN DIDATEpolizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan Tira, noski ez haizela inora joaten jantzita joan ezean, ez garaiotan. Ezin inortxori utzi neskato hautsi, alferrik galdu harekin nahas hazaten: Eleanora Fagan harekin. Ez. Ez bego nahasmenik. Ez ikusleengan, ezta hire gizon zaharrarengan ere, ez maître d’ arengan, ez platoko nagusiarengan, ez entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin. 10polizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin. 11polizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin. 12polizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin. 13polizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin. 14polizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin.Badira ezkutuan hasten diren proiektuak, guganaino heldu aurretik itzalpean hainbat pausu eman eta oraino ilusioz eta indarrez dirautenak. Testurak ahalduntzea helburu elkartzen hasitako emakume bertsolari talde zabal baten fruitua da. Hasiera batean, Emakumeen Etxeak saretzeko proposamenetik abiatu eta egun Euskal Herriko txoko ezberdinetaraino heldu dena. Ohiko bertsosaioetatik harago, emakume idazleen testuak dituzte abiapuntu eta urte luzeetan zehar gizonena soilik izandako plaza arrakalatzen dihardute ordutik. Usurbilen Martxoaren 10ean eskaini zuten emanaldiaren peskizan, halako talde anitza izaki, Ane Labaka eta Amaia Agirreren hitzak paperera ekarri ditugu ale honetan.Kafetegi ondoko Eskola atarian gurasoen lokarrietatik ihesi dira haurrak. Ezpatarien txapelak esku izerdituetan, txokolate beroa airean eta superheroien maskara zimurtuz beteta ez dauden eskuak gori daude. Noraeza da nagusi. Pailazo negartiak aurpegiko kolorea galdu du eta mediku batek “Emaiozu gogor eta akabatu” oihukatu du pareko batailako polizia gizagaixoaren armagabetzearen emozioz. Albotik igaro den emakumetxo indiarrak paparreko umea babestuaz bestaldera ihes egin du, bizkotxo luzexka plastikozko edalontzi mehean urtuaz.Alazne Arruti Bengoetxea 15polizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin.Kolektibotasun izaerak zer eskaintzen du?Finean, plazan jarduteak espazio publiko bat okupatzea dakar berarekin, urte luzeetan zehar gizonena soilik izan den eremuan zut pausatzea. Hura deseraiki eta gustura aritzeko bidea topatzen diharduzue.Aurretik, sormenegonaldietan kasu, izan duzue literatura eta bertsolaritza lotzeko joera eta hari horri tiraka garatu duzue ideia. Elkarren arteko hartuemana, elkarrengandik elikatu eta edateko afizioa berezia da oso.Nolakoa izan da testuen hautaketa?Ane. Emakume bertsolariek geroz eta talde identitate handiagoa dugu, gero eta gehiago elkartzen gara eta sare indartsuagoa osatzen dugu. Plazari begira, sekulako aukera izan da, beti diogun bezala, martxoak 8 eta azaroaren 25eko saioez gain, gainontzeko bertsosaioetan nekez topa daitezke 3 edo 4 emakume batera eta kasu honetan guztiz kontrakoa izan da.Am. Aurrez ez genuen ezer zehaztu. Hartu genitzakeen beste hizkuntzetatik eta itzuli, baina nire kasuan euskal idazleen testuak aukeratu ditut. Eta ez testuak soilik, noiz edo noiz erabili izan dugu historiako pasadizoren bat, Lasturko Miliarena Amaia. Ideia gugandik sortu izanak, nahi dugun hori egituratzeko aukera eman digu. Gaijartzaileak ere taldean bertan bilatzen hasi ginen nahiz eta gerora taldekoa ez den baten bat gonbidatu izan dugun. Eurak ere irrikaz egoten dira, ohiko saioetara ohituta daude eta maila onean jarduten duten arren badugu oraindik elkarren artean batu eta falta deneko konplizitate hori sumatzeko premia. Baita gizonezkoen kasuan ere, plazara igotzean guztiok ibilbide berbera egin behar dugulako eta ez dutelako zertan euren lekua topatu.A. Taldeaz gain, espazioa ere erosoa izan da oso. Hasieratik izan ditu beste ezaugarri batzuk eta nolabait, ez gara epaituak izan.Am. Formatu txikietan jardun dugu eta Emakumeen Etxeetan mainatuak sentitu gara oso. Ahalegin bat egiten ari diren unetik, geurea ere onartu egiten dute eta hor elkartruke bat sortzen da. Konplizitatea. Ez da ez erruki begiradarik, ez exijentziarik eta aurrez bertsozale amorratuak ez ziren horiek gugana gerturatzen nabaritu ditugu. Eskaini dezakegunaren jakinminez akaso eta eurak ere haien lekura datoz, ezagutzen dute ingurua eta ez dira hartzaile malguak.Am. Ohiko saioetan, testuetan oinarritzea ez dela erabat onartzen sumatu izan dut, inoiz ez naiz gure saioetan bezain eroso sentitu testu bat irakurtzerako orduan. Noiz edo noiz hasi izan naiz ipuinen batekin baina nahiz eta egun gaijartzaileon figurak beste onarpen edo esanahi bat duen, bada protagonismo gehiegi hartzearekiko beldurra. Erabili izan ditut idazle, filosofo edota kazetariren baten aipuak, baina gaiak borobiltzeko soilik. Ez da berrikuntzarako tarte askorik eskaintzen, maila onenean ez bazabiltza behintzat. Baina, egia da, aldez aurretik abisua pasata bada ere, geroztik bi saio ohikoetan erabili izan ditudala testu luzeagoak.kasu. Gertaera historiko bat, abiapuntutzat. Testu laburren bat irakurtzekotan olerkietara jo izan ohi dugu baina Berriako testuak ere hartu izan ditut, izan bertsolari zein idazleenak. Baita nobela edota libururen bateko pasarteak ere. Nahiz eta testuingurutik at kokatu, hamar lerroko testu batek askorako eman dezake. 16polizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin.Testuak, nork bere egiten dituenean, testurak direla diozue.Literatura eta horrenbestez bertsolaritza eraldaketarako tresnatzat hartu genitzake, Testurak da horren adibide. Ahalduntzea praktikan jartzeko balio izan dizuela diozue. Baina egituratze berri hori nola txertatu daiteke umore kode maskulinoa kontsumitzera ohituta dagoen Am. Aurrez ez genuen ezer zehaztu. Hartu genitzakeen beste hizkuntzetatik eta itzuli, baina nire kasuan euskal idazleen testuak aukeratu ditut. Eta ez testuak soilik, noiz edo noiz erabili izan dugu historiako pasadizoren bat, Lasturko Miliarena Am. Kirmeni [Uriberi] irakurri nion, behin testu bat kaleratzen duzun unetik zeurea izateari uzten diola. Abeslarien kasuan bezalaxe, ziurrenik kantuak jada herriarenak direla esango duenik izango da eta zeurea ez den testu bat irakurtzeko modua, nekez izango da idatzi duenaren berbera.A. Bakoitza bere interpretaziotik abiatzen da. Kasu askotan, aurrez sekula irakurri gabeko testu baten aurrean gaude. Entzuten dugun unetik egiten dugu testua geure.Am. Esaldi bakoitzari ematen diozuneko indarraren eta tonuaren arabera asko aldatzen da egoera eta entzulearengana heltzen denean beste hainbeste. Bakoitzak norbere moduan jasoko du eta horren arabera hausnartuko du. Testu berberak, momentu goxo bat oroitarazi diezaioke bati, umorea albokoari edota niri drama.Am. Gaia aipatze hutsa, hau da, zu medikua zarela eta emakumea zarela azpimarratzea bera, badirudi errebindikazio modu bat dela. Hori aipatze hutsak erreakzio bat sortzen du. Oraindik bada betiko leloarekin gatozela pentsatzen eta adierazten duenik. Baina guk ahalegin hori egin egin behar dugu. Gure saioetan, bestalde, ez dugu halako eginbeharrik sentitu. Badakigu nora goazen, konplexurik gabe kantatzera gatoz, guretik eta beldurrik gabe eta publikoak ere hori nahi du. Hori aditzera dator. Kode berean aritu gaitezkeeneko eta elkarrekin partekatzen dugun leku bakarrenetarikoa baita.A. Geure artean esan izan dugu, erosotasun gune honetatik kanpo oihana dagoela. Izugarri gustatzen zait definizioa. Beharrezkoa da teorizatzetik abiatzea oinarri baten bila, baina orain kantuan ari gara eta nire ustez hortik etorriko da aldaketa. Batzetik, elkarrekin kantatzetik eta pixkanakako esperimentaziotik, aritzetik.Am. Oraindik hanka puntetan gabiltza zenbait gaiekin, sexuarena kasu. Elkarrekin kantari jardun garenean, hogei, berrogei zein hirurogei urteren bueltan gabiltzanak elkartu gara eta ez da inolako taburik sortu. Norberari barre lasai eginez jorratu ditugu gaiak eta umore horren inguruan oraindik asko dago lantzeko.A. Halako lekuetan, partekatutako oinarri baten gainean ari gara eraikitze lanetan. Baina gainontzeko plaza hegemonikoetan oinarri hori sortzen ari gara eta hor alde nabaria dago.kasu. Gertaera historiko bat, abiapuntutzat. Testu laburren bat irakurtzekotan olerkietara jo izan ohi dugu baina Berriako testuak ere hartu izan ditut, izan bertsolari zein idazleenak. Baita nobela edota libururen bateko pasarteak ere. Nahiz eta testuingurutik at kokatu, hamar lerroko testu batek askorako eman dezake.entzulerengan? 17polizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin.Erreferentzia berriak sortzen edota ikustarazten ari zarete, atzetik datozenek izango dute zer mamitu.Terrazak gainezka jarraitzen du, ostikada gogorraz baloi batek ondoko pareta astindu du eta batbatean areagotu egin da inguruko burrunba. Anabasaren erdian grabagailuak itzali aurretik, ahots bakoitza norberaren ordezkari soila dela atzeman du. Bigarrenak, eskerrak eman dizkio aniztasunari. Hari esker, iritzi kontrajarriak sortzen direlako eta elkar lotzen gaituzteneko puntu komunak identifikatuaz, indartzeko aukera eskaintzen duelako.Am. Dagoeneko gauza asko eginda jaso dituzte, baina ez guztia. Ziur asko gu adina saiatu beharko dute, edo gehiago. Bide berriak jorratu beharko dituzte. Egun, bertsoeskoletan erreferente gehienak maskulinoak izaten jarraitzen duten bitartean, zeharbidetik egin beharko da lan.A. Hurrengo urteari begira, ahalduntze bertsoeskolen proiektua daukagu. Herrialde ezberdinetara eta jendarte zabalago batera zabalduko dena. Beraz, oraindik horri begira lan egiten dihardugu. Erreferentzia aldetik, guretzat ere besteek irekitako bideak baliagarriak izan dira. Taldekide gehienak oso irakurzaleak izanik, emakume idazleek asko eman digute jaten eta erakutsi diguteneko bide horiek jorratu ditugu gerora bertsotan.Am. Gaur egungo neska bertsolari gazteek, gutxiasko zer egin nahi duten akaso ez, baina zer ez duten egin edo errepikatu nahi badakite. Beharbada, oinarrizko premia batengatik jabetu ginen gu horretaz, plazan hamabost bat urte generamatzala. Baina egun, ertzak zertxobait leunduta bada ere, premia horiek bertan jarraitzen dute.A. Lehenengo egoera definitze edo izendatze lana zeuona izan zen, baina beste hainbat gauzen antzera transmisioari esker jaso dugu hurrengoek, eta guk ostera hurrengoei igorri. Nire kasuan, bertso munduko emakumeen topaketetan izan nuen inguruko bertsolari helduagoen egoeraren berri. Beraz, transmisio horretan ere esperientziatik egiten da lan eta bertsolaritzak belaunaldi ezberdinekiko gertutasunagatik ematen du horretarako aukera. 18polizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin.Elkarrizketa hau ez da ostiral batez, Maider Arregi, Uxue Alberdi, Onintza Enbeita eta Ane Labakak Usurbilen eskaini zuten saioaren aurreko amua besterik. Mahai izkinan eseri aurretik, gaijartzaile aritu zen lehenak, serios eta inolako bilorik gabe deklaratu zuen orri zurietan zekarren oro aditu nahi zuelako zekarrela. Kroketen atzetik etorri zen entsalada epelari, ondorengo haragi eta gazta tartari (begano, alergiadun zein begetariano menuak aipatzeke), sagardo, ardo zein urez laguntzen jardun ostean ekin zion saioak.Testurak, testuz eta ahotsez ehuntzeaz gain, inguruaz ere osatzen da. Murmurio etengabeak bete zuen taberna, emakume heldu, gizon gazte, biloba zaintzaile eta edalontzi kolpez. Gurean festarako aitzakiarik ez baita falta, baina ez da halako ingurune erosorik soberan.Aurkezpenak egin ostean, gaijartzaileak euren munduaz galdegin zien bertsolariei. Norberaren mundua defini zezatela eskatuaz, izan ama, alaba, pertsona aske zein gatibu. Bertsotan azaldu ziren kateak, kateok eteteko indarra eta gustura tenkatzen direneko zilborhesteak.Galdegin zion ilobak sutondoan zegoen amonari gerra zibilaz. Erantzun zion honek, etxetik kanpoko tiroez, isuritako izerdiaz. Jokatu ez zuen ustezko partida eten eta askatu zizkion barrenak gazteak, falta zen bakarra norberak egindakoa sinestea zela aldarrikatuaz.Egin genuen hitz eta barre, geure eta ingurukoen titiez. Pazientzia koxkor pare batean zintzilikatutako bizia indartzeko emankortasunaz eta plaza osorik betetzen dutela diruditen meloiez. Egin genuen eskotetik eskotera jauzi gozotasunez, inbidia sanoz eta ondutako lorez.12etako bermuta edaten duten amak izan genituen mintzagai, institutuko hormetan mentolatuak erretzen hasi gabeko neskato pare baten ahotik. Ihesean jo eta iritsi aurretik atzemango zituztenaren beldurraz kantatu zuten, entzuleen artean begirada konplizeak sorraraziz.Sonia Gonzalezen hitzetatik, ekin zioten heterosexualitatea zalantzan jarri eta birrintzeari. Tirrikitarraka masailak gorrituaz, ohe bakarra hiru gorputzez lehertzeari. Hausnartu zen feminismoaz, unibertsitatean izandako eztabaidetatik abiatuz.Abestu ziren imajina daitezkeen bertso amaiera guztiak. Txalotu ideia zoro oro. Sentitu ginen giroarekiko konplize, testuraren zati, norbere modura libre izateko gai... eta beste. 19polizia putarengan eta ez I.R.S. putako agente putengan. Hik beti daukan heure animalialarrua, presente eta egoki, heure sorbaldetatik halaxe zintzilik. Take back your mink, take back your pearls . Baina hik ez dun kanta hura abesten, ez zagon hire tonuan. Utzion abesten beste neskaren bati. Tergalezko etxeko mantalarekin Broadway zeharkatzen ari denean ere poliziak irribarre egiten dion motakoren bati. Hik ez daukan halako luxurik. Gainera, maite dun bisoilarru hori! Gauzak behar duten tokian jartzen ditin. Izan ere –nahiz asko ez diren konturatu–, ez dun soilik jada ez dagoela Eleanorarik, Billierik ere ez zagon. Lady Day soilik zagon. Kaimanlarruzko poltsak, diamante eder eta lodiko hiru ilara hire eskuturrean; ez zion axolarik arratsaldeko hirurak izateak. Arrautza bat egosten dun twinset a eta perlak jantzita. Newarken gotortu hinduten engaiamenduak iraun bitartean, eta egun batez atezainaren emazteak esan zinan: Ezin duzu New York gehiago jasan, beraz, e? Zer axola du? Niretzako, beti izan zara andereño bat . Italiarra dun. Ulertzen din. Ez dinat epaitzen. Dio: Nik zainduko zaitut. Zure ama izango naiz . Jainkoak zain dezala, baina hire alabaegunak amaitu ditun. Eta neska nerabe gozo eta galdu batzuek, igandea balitz bezain alai, gelditzen bahaute 110.ean, esateko zein ondo jardun hintzen Carnegie Hallen, zein ondo jardun hintzen “The Tonight Show” programan, saia hadi gogor asperdura ez erakusten, atera ezan perlaz apaindutako heure tabakokaxa eta emaien zigarro bat. Eguneko hogei zigarro behintzat ematen dizkien besteei, neska. Guztia ematen dun, jaulki egiten dun, itsasora doan errekak ura nola: maitasuna, musika, dirua, zigarroak. Denek nahi diten hik daukanana; eta normalean hartzen uzten dien. Batzuetan heure bisoilarruzko bufanda gordetzeko egin dezakenan onena dun. Kontua ez dun, zehazki, ez ditunala beste emakumeak gustuko, mesfidatia haizela baizik. Eta beraiek ere mesfidantza itzultzen dinate hiri. Ez dun harritzekoa, egia esan. Neska hauetako gehienak beste mundu batean bizi ditun. Egon haiz inoiz mundu hartan, baina hura ez dun hire etxea. Laster haiz berriro errepidean. Bitartean, begiratzen haute eta ikusten ez daukanala inolako loturarik –ezta ezkonduta hagoenean ere–, airean flotatzen ikusten haute, inork ez dinala esaten noiz etxeratu tabernatik, eta ez daukanala inor sehaskan negarrez hik besotan noiz hartu eta lokanta bat abestuko zain. Ez, ez din inork esaten nor ikusi edo nora joan, eta esanez gero, ez dien zertan entzun, ezta matraileko bat jasotzen dunanean ere. Hori bai, hirekin elkartzen ditunan emakume horiek? Ez zakiten zer egin horrekin. Ez zakiten zer egin haurtxo bedeinkatuarekin, bere buruari zor zaion neskarekin, klarinetejolearekin edanean gera daitekeenarekin, harik eta periodikobanatzaileak ailegatu arte. Eta agian tipa horietakoren bat klarinetejolearen emaztea da. Eta agian haur bat daukate eta hesi zuridun etxe bat eta asunto hori guztia. Noski mesfidatia dela, beraz. Uler dezaken hori. Jakina. Eta hi beti izan haiz... Zera; nola esan? Gizonzalea? Gizonak erakartzen ditun, mota guztietako gizonak, eta ez bistako arrazoiengatik soilik. Hire neskalagunik onenak ere gizonezkoak ditun, badakin zer esan nahi dudan, taldetxo bat daukan gizon kuttun batzuek osatua, itxurak itxura higandik hain desberdinak ez direnak: haiek ere ez zaukaten inor egonkorrik bere etxera joateko. Beraz, gizon maitaleren batek bihotza apurtzen badin, edo aurpegia, heure taldetxo horretaz fida haiteke, gehienetan bederen, fida haiteke hagoen tokian hagoela etorriko direla, tabakoa eta alkohola ekarriko dinatela, eta aipatuko dutela Crawford andrea eta aipatuko Stanwyck andrea eta, edarinahasketak eginez, esango dinatela benetan behar dunana txakur bat dela. Laztana, txakur bat behar dun. Ez diten inoiz zalantzan jarri Lady Day haizenik; egia esateko, bazekiten Bera hintzela hik heuk jakin aurretik.Txakur bat ekartzen dun. Emakumeak mesfidatiak ditun, gizon maitaleak etorri bezala joaten ditun eta gehienetan zain uzten haute, eta, egiari zor, edarinahasketak egiten dizkinaten mutil kuttun horiek ere baditen zeozer nonbait sarri askotan. Baina hi ez hau beldurtzen edozein tokitan maitasuna bilatzeak. Bazen behin Tallulah izeneko neska zoro hura, eta baita beste andre batzuk ere, baina ezin zitekeen munduan hala bizi, garai hartan ez –edo hik ez huen modurik aurkitzen behintzat–, eta, bestela ere, andre haietako gehientsuenak kutxa bete igel baino eroago zeuden. Inor ez dun perfektua. Edo beste modu batera esanda, ez zagon mundu honetatik ihes egiterik. Eta batzuetan, ostiral gauez, kantua isildu eta txaloak hiltzerakoan, ez dun gelditzen ez inor ez ezer egitekorik. Heure baitara itzultzen haiz. Backstagea hustu egiten dun, baina oraindik tabernak zabalik zauden. Ez dun hizketarako umorerik. Geroxeago, heure nezeserra irekiko dun eta mantso dantzatuko; baina, une horretantxe, eskertzen dun heure txakurtxoa alboan izatea. Baheukan zakur erraldoi eder bat aspaldi, baina mahaietatik betaurrekoak botatzen zizkinan beti, eta gero hil egin zitzainan, eta beraz orain aingerutxo hau daukan. Pepi. Txakurrak tranparik ez, gezurrik ez. Txakurrek heure burua gogorarazten dinate: daukaten guztia ematen diten, munduari zabalzabalik zauden. Arrisku handia dun! Bada egiteko ezertxo ez eduki eta hire Pepi bezalako txakur txiki bati ostikada emango liokeenik. Eta hik badakin hori zer den. Txakurtxo hau eta hi? Ahizpak zarete. Non egon zara orain arte? Ipuin eta aldizkarietan agertzen diren txakur horiek bezalakoa dun, jabearen hilobi parean urteetan eta urteetan gelditzen diren horietakoa. Duela gutxi, ia iritsi hintzen horraino. Estratosferan barrena henbilen, batere gorputzik gabe, flotatzen, ia hantxe Jainkoarekin, zeruko ateetatik zintzilik hengoen eta inork edo ezerk ezin hinduen itzularazi. Inozoren batek jo hinduen, beste inozoren batek gaseosa bota zinan aurpegira; ezer ez. Gero txakur aingerutxo hark betzuloa miazkatu zinan eta berriz lurreratu hintzen huraxe sentitzeko bakarrik, eta handik hiru ordura oholtza gainean hengoen, eta kobratzen. Txakurrak onegiak ditun mundu honetarako. Agian askok ez din jakingo, baina izeba, amabitxi, haurzaintzaile zoragarria izan haiteke umorez bahago. Haur bat begizta dezaken gelaren bestaldean eta barre eginarazi. Abila behar din pertsonak! Gehienak ez ditun saiatu ere egiten! Jendea haur nekatsuoi zer egin, zer pentsatu, zer esan, zer jan agintzen beti. Baina hik ez dien ezer eskatzen; hori dun hire sekretua. Haurrei barre eginaraztea gustuko duten gutxietakoa haiz hi. Eta maite haute horregatik, egon hadi seguru, izugarri maite haute, eta dena ondo joango balitz apur batez geratuko hintzateke, geratu eta haurrarekin jolastu, baina fakturak dauzkan ordaintzeko. Are gehiago, behean, une honetan bertan, negoziomunduko bospasei tipo zauden, batzuk nahiko ondo ezagutzen ditun, besteak batere ez, batzuk ez ditun sekula santan ikusi, baina guztiak zauden hire fakturekin lotuta modu batera edo bestera, eta esaten dinate gehiegi axola ez bazain klubera lagundu nahiko hinduketela. Pare bat kale beherago baino ez zagon, baina bertara lagundu nahiko hindukete. Bazirudin norbaitek pentsatzen duela ez haizela hara iritsiko zera hauek gabe... Nola deitu? Zaintzaile hauek gabe. Bazirudin norbait arduratuta dagoela. Baina zaintzaileekin edo gabe iritsiko haiz hara, beti iristen haiz, eta beti hago han garaiz, saihestu ezin daitezkeen salbuespenezko gauzak gertatzen diren salbuespen horietan salbu. Edonola ere, ahoa irekitzen dunanean dena barkatzen zain. Heure buruari ere barkatzen dion. Salbuespen bat haizelako, eta salbuespenak egin beharra dagoelako. Eta gauza ez al dun emakume bat oholtzara edonoiz igotzen dela ere beti igotzen dela garaiz? Ileak denbora behar din, aurpegiak gehiago. Guztia dun lana, guztia dun armadura moduko bat. Argaldu egin hintzen duela denboraldi bat eta batzuek ez diten gustuko, batek hil maskara egiptoar baten antza dunala ere esan zinan. Eta zer! Hik jantzi egiten dun, heurea duneta. Ezpain handi gorriak eta orain koleta berri hori jauzika –gardenialoreak bukatu ditun, gardenialoreak Billierenak zitunan–, eta inork galdetzen badin zehazki nondik datorren ilekiribil luze berri hori, heure begiak harenetan iltzatuko ditun eta esango dun: Tira, neuk daramat eta neurea beharko du izan . Neure ilea da neure buru putaren gainean. Kontuz ipinia dago justu nire maskara ederraren inguruan, begira! Badakinalako denak zuzenean berari begira daudela hik abestu bitartean, foko parean kokatzen dun nahita, heure hil maskara, badakinalako ezin dutela saihestu hire arima aurpegian bilatzea, senak esaten die hor bilatzeko. Aurpegia makillatzen dun babes gisara. Bekainak marrazten ditun, ezpainak definitu. Haien eta hire arteko muga dun. Bestela, aretoko guztiek pentsatuko liketen baimena daukatela hire eztarrian behera salto egin eta hire bihotza osorik jateko. Jendeak galdetzen din: Nolakoa da hor goian egotea? Bihotza osorik jatea bezalakoa da. Ilunpean inortxo egongo ez balitz bezala da. Hiriko zergabiltzaile eta andre zuri guztiek, beren larru dotoreak soinean, hire fraseatzeez hitz egiten diten etengabe –modan zagon hire fraseatzeez hitz egitea–, baina besteentzat iraultza dena hiretzat zentzuzko gauzak esatea baino ez dun. Ellaganako errespetu osoz, Sarahganako errespetu osoz, baina neska horiek abesteko ahoa irekitzen dutenero, tira, hiretzat Frigidaire etxetresna berriberri bat irekiko balute bezala da. Hotzikara batek hartzen din gorputza. Hik ezin dun horrela egin. Ezta egingo ere. Jakina dun hiretzat ahotsak, musikalki, saxofoiak edo tronpetak edo pianoak besteko lana eskatzen duela. Ahots batek bere barruranzko bidea sentitu behar din. Nork ostia ez daki hori? Halere jende honek jakingo ez balu bezala jokatzen din, aldiro harritzen ditun. Ilunpean eserita geratzen ditun, martiniak edanez, beren bisoilarru eta esmokin. Jendeak ez din ezer balio. Perlak janzten ditun eta zekenen aurrera bota, gutxi gorabehera. Segun zein perla diren, halere, eta zein zeken. Pertsona orok ez din, adibidez, “Strange Fruit” ulertuko. Ez gauero. Irabazi egin behar diten; irabazi, gau bakoitzeko esanahi bat hartzen duen hitza. Baten bati esan hion behin: Ulertuko eta estimatuko duen jendearentzat soilik abesten dut. Hau ez da maitasun kanta bat. Kanta honek oinazeaz eta bihozminaz hitz egiten du . Hirurehun urte bihozmin! Abesten dunan gela bakoitza eliza moduko bat bihurtu beharko litzateke min hori guztia baretzeko. Eta halere jendeak beren mahaietatik oihukatzen dizkinate kantaeskariak jukebox ostia bat bahintz bezala. Jendeak ez din ezer balio. Bestalde, “Strange Fruit” eta gero ez dun sekula ezer gehiago abesten. Huraxe da azken kanta kosta ahala kosta, eta noizbait kolokatuta bahago, eta lehen lerrokoek aberats eta inozo eta lelo itxura badaukate, baliteke hura izatea hire kanta bakarra. Eta eskertu egingo dinate! Nahiz eta ez den erraza ez haientzat entzuteko ezta hiretzat abesteko ere. Kanta hura abestean, zigortzaile gisa, gupidagabe gisa deskribatu haute. Tira, ez dun kanta hori bukatzen kanta bukatzen dunan arte. Inoiz ere ez dun bukatuko. Hark bukatuko hau hi lehenago. Azken batean, jendeak ez din txakurrei edo haurrei edo heure burua esaldian barneratzeari buruzko ezer entzun nahi, ezta heure bihotza osorik jateari buruzko ezer ere: jendeak hi entzun nahi hau, hire kantetan agertzen haizen bezala. Ez diten entzun nahi nola harritzen dunan heure burua, nolakoa dunan Jainkoak gidatua izatearen sentipena, hire eztarriko modulazioan zerbaitek salto egiten duenean, haur bat puxika haizatua eskuratu nahian nola, nahiz haur gehienek huts egin eta hik asmatu –bai, asmatu egiten dun ia espero gabe–, kasualitatezko nota batean lurreratuz, gehigarri perfektuan, sekula esaldi horretan jarri ez dunan nota batean, inork jarri ez duen nota batean, eta halere aldi berean entzun dezaken perfektua dela. Perfektua! Guztiz saihetsezina den zerbaiten soinua din: Porter baino hobea dun, Gershwin baino hobea. Une batean guztiz eta osorik hobetu ditun haien bertsio originalak... Ez, ez dinate sekula horretaz galdetzen. Datu hotz eta latzak nahi ditizten. Kantei buruzko galdera gogaikarriak egiten ditizten, ea hire buruan kanta bakoitza zein gizoni dagokion, eta apur bat serioagoak baditun agian galdetuko dinate Armstrongi edo Basieri edo Lesterri buruz. Sudurluze gaizki heziak baditun, jakin nahiko diten edanak edo belarrak kanta haiek abestea gozoagoa ala gogorragoa egin ote zuen. Jakin nahiko diten Estatu Batu hauetako gobernuarekin izandako liskarren berri. Jakin nahiko diten publikoko jendea maite ala gorroto ote huen, soldata ordaindu zinan jende hori, soldata lapurtu zinan jendea, atxilotu hinduena gizon zuri batekin lagun egin hintzelako, prostituta izatearren kartzelatu hinduena, izatearren kartzelatu hinduena, eta hire ospitaleko gelari eraso egin ziona, justu amaieran, Jainkoarekin hizketan ari hintzela. Beti harritzen ditun musika irakurtzen ez dakinalako. Behin, ia esan huen –galdezka ari zen Daily Newseko tipo sudurluze bati–, iaia beragana jiratu eta esan hion: Putakume hori: ni musika NAIZ . Baina andereño batek ez din horrela hitz egiten eta, beraz, ez huen egin.Amaiur B. BlascoMILA BISAIKolpatu ez nauten kolpeen oroimenakematen dit minEne gurasoen ubeldurek Haien gurasoen hilarriek ematen didate minEta Begiakizutzen nauhor egon gabe beti hor dagoen BegiJainkoakZelatanEne arbasoen pausoak jarraitzera ausartuko ote naizen zain#piztiarenhatsakolkoanKolpatu ez nauten kolpeakDohaike, aski edaten badinat hire bisaiaz oroituko naun. Mementuz hire Chesire ezpain gorriak baizikezin dizkinat ikusi.Dohaike, azken zurrutadan, hire bisaia oroituko dinat eta nire mutila ahantzi.Edo ez.Chesire ezpainak 20Metroa etorri eta joan egin daNi ez nau hartuNi ez noa haraHara zu baino ez zoaz.Begiratu bakarra bota didazu eta geromugikorrean murgildu zara, urduri.Nirizure ezpain gorriak (gorrigorriak)oroitzen nituelaotu zaitBaino ezBeste norbait izango zen.Metroa etorri eta joan egin da Ni gabeNi ezpainoa hara.Metroa etorri eta joan egin daBegirada bat hunan agian.Sentitu ez ninanan laztanaren beroa.Ni terrazan nitxonan bakin, kafea ta Hi kaletik agertu hintzanan Pausu bakoitzakin lurra zulatuz.Ta hire begien zurrunbiloak neriei:Eonhai hortxekietota miretsi, neska, miretsi Hanka luze kokotx tenteGreziar estatua potente Txoria baino arinago dantzanBeranduegi, urrutiegi, inoiz ez agian! Maitatuko hintuzkedan, bai,Baina hik nirekin jaijai.A une passante feat. Bilintx (remix) 21TrolerkiakBatuaz (edo) dihardudanean"zuka" edo eta "neutroa" deritzona darabilt Eta, nola esan? #gizonjakintsu #euskaltzainburu doinu txit dotorean dasolast(zeina euskaldunberri orori datsegion)Lapurteraz (edo)mintzo naizelarik toka egiten dinat usu Bainan, kasu, #euskalqueer naizelakotz :P(eta bai, halere!)Giputxeraz (edo) hitzeiten detenian dezibelioak igotzen dixkiñat Baño, aitzealden? #gorra hagoelako iteñat ;)(seko gorra hi) 22Telmo IruretaOROITZAPENETATIKorduan herrixka zoragarri bat sortu nuen nire fantasiazko munduan. Biskiot (“o”an tildea izango balu bezala ahoskatua). Lekuak mapan egon behar zuela esaten zidaten, Biskiot ez zegoela inon. Ez zela existitzen. Arralde ere ez da existitzen eta ederki asko kokatu dute Goenkalekoek Orion. Lucíaren mutillaguna Jon zen. Ez lehengusinaren Ken Barba Mágica bezain guapoa, baina bai rubioagoa. Txakur bat zuten. Dalmaziarra. Anastasia gajoa! Iragana ahaztuta ibili zen denbora luzez bere benetako identitatearen bila, eta aurkitu izanaz inoiz baino ziurrago zegoen momentuan... ZAS! Beste bizitza bat! Hamasei urteko abeslari ospetsu bihurtu nuen Errusiako tsarraren alaba. Hamasei urte, bai, adin polita iruditzen zitzaidan. Helduak ziren hamasei urtekoak nik hamar nituenean. Antzeko zerbait gertatzen da eskolako patioarekin, oso handia ikusten dugu guk metro eskas neurtzen dugunean. Gauzen txikitzeari buruz hitz egiten du Pedro Guerraren Menguante abestiak. Oroitzapenetatik gaur egungo errealitatera itzultzean izandako sentsazioa. Eta doinu bera kantatzen dut isilean nire gurpildun aulkitik altxatzen nauten bakoitzean. Ezer ez delako lehengoa. Itsasoak bakarrik jarraitzen omen du berdin. Sakon, handi eta urdin.Aitaren izebaren etxean bizi zen amaren nobioa. Bitxia, ezta? Ez pentsa, esaldi horren atzean alokairua dago ezkutatuta. Han ez genuen zapatarik utzi, baina bazeuden guretzako opariak. Barbie Anastasia. Nik izena aldatu nion, Lucía gehiago gustatzen zait. Nor zen eta nondik zetorren erabakitzeko 23Fikzioa argitaratzeko asmoz jaio da Barnezomorro , eta bi ipuin liburu plazaratu ditu oraingoz: Iñigo BasagurenDuarteren Erori eta Gotzon Hermosilla, Igor Mercado eta Iñigo BasagurenDuarteren Idoloak akatu genituenekoa .Informazio gehiago: barnezomorro.comEHAZE, Euskal Herriko antzerkizale elkartea, eukarazko antzerkiaren inguruko testuak argitaratzen hasi da, Dejabu Panpin Laborategiaren Arrastoak antzezlana eta Karlos del Olmoren Arestiren nazioa, antzerkia saiakera.Informazio gehiago:ehaze.eusIruñeko Katakrak liburudendak argitaletxe ibilbideari hasiera eman dio Euskal Herriko eta munduko saiakerak lantzeko. Bide horretan Amaia Apalauza, Iñigo Roque eta Garazi Ugaldek itzulitako Angela Davisen Askatasuna, etengabeko borroka bat eta Srećko Horvaten La radicalidad del amor liburuak plazaratu ditu.Informazio gehiago: katakrak.netberri berriak 24Sorzain argitaletxea ere jaio da Getxon, oinarri bikoitzarekin: euskara eta gogoeta. Jon Kortazarrek koordinatutako Pott banda, ekilibrista bihotza (1977 1980) eta Mitxelko Urangak koordinatutako Erabakitzeko eskubidea, botere eragilea, burujabetza argitaratu ditu. Lan kritikoak bultzatzea du xede Sorzainek.Informazio gehiago: sorzain.eus/Jule Goikoetxeak zuzendu eta editatutako Lisipe bilduma, Susa argitaletxean euskarazko pentsamendu feminista lantzen duena, izan zen joan den urteko nobedadeetako bat. Bi erreferentzia ditu dagoeneko bildumak: Zuriñe Rodriguezen eta Oihana Etxeberrietaren Borroka armatua eta kartzelak eta Mari Luz Estebanen Feminismoa eta politikaren eraldaketak .Informazio gehiago: susaliteratura.eus/Elkar argitaletxearekin eta Jakin aldizkariarekin lankidetzan izen bereko bilduma osatzen hasi da Eskafandra taldea, Danele Sarriugartek itzulitako Angela Davisen Emakumea, arraza eta klasea liburuarekin. Jakin aldizkariaren webgunean irakur daitekeenez feminismoaren azken hiru mendeetako hainbat lan giltzarri euskaratzea du helburu bilduma berri honek, eta horrekin pentsamendu feministaren eremuan euskarak duen hutsunea betetzea.Informazio gehiago: jakin.eus/argitalpenak/eskafandraBere misterioan poztu gintuen Lardaska aldizkariaren sorreraren berriak, baga zenbakia eskura daiteke oraingoz eta berandu aurretik espero dugu hurrengoa. Gogoeta da nagusi Barbalotek hizkuntza landuan baina ahobizarrik gabe idatzitako liburuxka honetan. 25Iosune de GoñiISILUNEAKnire gorputzaren ordez sugarrak ukitzen ditut. azalaren ordez ezkatak. *goizero deitzen zaitut, nire ahotsa entzuteko gai izango bazina bezala. ahotsa izango banu bezala. hitzik gabe deitzen zaitut: begiak pixkanaka irekiz, eskuak zuregana luzatuz.*erruduna naizela aitortu nahiko nuke, baina nola esango dizut zein den desertuaren izena, gauaren kolorea, non amaitzen den bizitza eta non hasten den memoria. eta zergatik. zergatik dugun hitzen beharra.*nola esango dizut egarri naizela. suzko itsaso batean galduta zure ahotsa aditu nuela. nola esango dizut labarretan otsokume bat aurkitu nuela, bularra eman niola, nire larrua erantzi nuela animaliari eskaintzeko, oraindik ere zure ahotsa aditzen dudala.*eta harearen azpian begiak sutan dituzten emakumeak bizi direla. ilargialdi bakoitzean azala berritzen dute, olatuen erreduraz babesteko. labarretan otsokumeak aurkitzen dituzte eta euriaren egarri dira.*hitzik gabe deitzen zaitut: otsoaren ainuriaz, itsasoaren ahotsaz. erruduna naizela aitortu nahiko nuke, baina isiluneak besterik ez, eskuak eta sugarrak besterik ez ditut zuregana luzatzeko. 26nire gorputzaren ordez sugarrak ukitzen ditut. azalaren ordez ezkatak. *goizero deitzen zaitut, nire ahotsa entzuteko gai izango bazina bezala. ahotsa izango banu bezala. hitzik gabe deitzen zaitut: begiak pixkanaka irekiz, eskuak zuregana luzatuz.*erruduna naizela aitortu nahiko nuke, baina nola esango dizut zein den desertuaren izena, gauaren kolorea, non amaitzen den bizitza eta non hasten den memoria. eta zergatik. zergatik dugun hitzen beharra.*nola esango dizut egarri naizela. suzko itsaso batean galduta zure ahotsa aditu nuela. nola esango dizut labarretan otsokume bat aurkitu nuela, bularra eman niola, nire larrua erantzi nuela animaliari eskaintzeko, oraindik ere zure ahotsa aditzen dudala.*eta harearen azpian begiak sutan dituzten emakumeak bizi direla. ilargialdi bakoitzean azala berritzen dute, olatuen erreduraz babesteko. labarretan otsokumeak aurkitzen dituzte eta euriaren egarri dira.*hitzik gabe deitzen zaitut: otsoaren ainuriaz, itsasoaren ahotsaz. erruduna naizela aitortu nahiko nuke, baina isiluneak besterik ez, eskuak eta sugarrak besterik ez ditut zuregana luzatzeko. 27Asier AlcedoLur ginela esan ziguten behinbagenuela zer landu eta zer erein.Lur izateari uko eginik , geratzen al da besterik?Izaki gizasemealaba lur gabeakporlana kostata lantzen du goldeak.Jaten jarraitzen dugu ordea.Botaka jaten dugun honetandenborarik ez gure agendan gure planetanLurra jorratzeko plastikozko planetan.Lur gosez jan dugu soloa,soroa,zoroak gu!Keptxup boteak sustraiak bota ditu gure hozkailuan. Ernatu da,ernamuinak agerian ditu. Denborarekin loratuko da,denborarekin ernalduko da, denborarekin fruituak emango ditu eta endurtu edo zimelduko da.Gorrinak hartu du gure garunahezetasun optimoan mantentzen baitugu.Oidioak gure entzumen aparatua matxuratu du.Tratamendurik ezin egin ezin lagundu.lurtar lurgabeak.Amalurrak umezurtz utzi gaitu,guk hil baitugu gure ama.Lurraren drama ,lurazal errealur koxkorren barrea.Luze doa lugorria,lur alperrerako bidean jarria.Ez gaitu ongarritzen lurrakhoriek al dira era bakarrak?Gaur lur meta bat egin dut eta bertan zut!Baratzea goitik begira,lurondu,lurrundu zait ikusmira.Lurtar lurgabeakJaten dugun horretatik kilometrotara eta botaka egiten dugun horretatik hain hurbil.Lurtar lurgabeaklandareak nekez bizi dira sustraiak aireanZer uste zenuten ba!?Gu ezberdinak ginela?LURTAR LURGABEAK 28Olatz SalvadorKorapilatzen jarraitzen badugu nola asmatubakoitzabere norantzan tirakagehiagoestutzen diren estutzen duten korapiloaksortuzezinbesteansoka tinkoetan bakarrikbizirauten dutenakorekarien beharrezko oztopo.KORAPILATZEN 29Itzultzailea: Martin Murueta TorreLICHTENBERGEN AFORISMOAK (I)Egilearen inguruan.Sarrera labur honen ondotik datozen aforismoak Georg Christoph Lichtenberg (1742, OberRamstadt 1799, Gotinga) zientzialariak kaieraren marjinetan izkiriatu apunte solteak dira, bera hil eta berrehun urtera argia ikusi zutenak. Bizirik zela, fisikaren gaineko lanez gain, ez zuen literatur lanik publikatu: aipatu aforismook eta nobela biren karira idatzitako paragrafo batzuk, eta autobiografia baten promesaz hil zen. Aforismo edo esaldi laburron edizioa 1801. urtean hasi eta 1971. urtera arte luzatu zen. Ez du edonork Lichtenbergen liburu hau izango mesanotxe gainean, eta esaldi laburrok ez dira twitterreko biopic edo whatsappeko egoera testuetan irakurtzen ahal, ez baitira bere lanak publiko zabalarengana heldu oraino, baina ezagun da Kantek kolore gorriz eta beltzez azpimarratuak izan zirela. Thomas Mannen Zuricheko bibliotekan ere aurkitzen ahal da ale bat, azpimarra bikoitz eta soilez; Freudek makina bat aldiz aipatu zuen eta Nietzchek alemaniar literaturan salba daitezkeen lau obren zerrendan sartu; Karl Krausek alemanezko umorista handiena kontsideratu zuen; Eduard Mörikek bere idazmahaian esaldietako bat idatzi zuen animoa altxatzeko; Bretonek “patafisikaren aita” izendatu zuen eta Jean Paul, Goethe, Schopenhauer, Hofmannsthal, Kierkegaard, Wittgenstein, Auden, Tolstoi, Musil, Tucholsky, Jünger, Canetti eta beste zenbaitengan ere eragina izan zuen.[Aforismook hamar zatitan banatuta daude orotara. Bildumaren luzera delaeta, bi zatitan partitua eta bereizia ematea erabaki dugu. Bost zati orain eta beste bost datorren LEKOREan, alegia.] 30Adimen edo energia falta direla medio, nire zentsoreak egingo ez lituzkeen akatsengatik zentsuratua izan naiz sarritan.Egiazki, azken judizioa 1757ko urtarrilaren 9an izan zen, hau da, iragan dela jada.1793ko urriaren 10ean, udazkenak erauziriko kolore diferenteetako hostoekin egindako lili artifizial bat agindu nion ene andregaiari. Nire egoera irudikatzen du. Baina ez nion ezer esan.Badago egoera bat (dezente maizkoa, niretzat bederen), non pertsona maite baten presentzia bere ausentzia bezain jasanezina den. Edo, non bere presentzian ez dugun bere ausentzia jasangaitzean iragarritako plazera sentitzen, behintzat.Zirriborroen metodoa gomendatu behar da behin eta berriz; esamolde bat ere idatzi gabe ez utzi. Zentaboko egiak aurrezten ere aberastasuna lortu daiteke.Nire ideien kaiera zaharrak berrirakurtzen ditudanean, asetzen nauen ideiarekin topo egin ohi dut batzuetan. Ideia bat nirekiko hain arrotz bihurtu ahal izateak harritzen nau, eta arbaso bati bururatu balitzaio bezainbeste pozten naiz.Zirriborro eta hausnarketa ttipi ugari izkiriatu ditut. Ez daude azken ukituaren esperoan, iratzarriko dituen eguzki izpien zain baizik.LEIHOKO GIZONA: PASARTE AUTOBIOGRAFIKOAKLurrean ez dago giza aurpegia baino gainazal interesgarriagorik.Jende osasuntsuena, ederrena eta aberatsena da guztiarekin ados dagoen jendea. Gabeziaren bat nozitzean sortzen da iritzi propioa.Erdia materiaz eta erdia espirituz osatua dago gizakia agian, zelenteratua erdia landare eta erdi animali den legez. Izakirik berezienak mugan bizi dira beti.ARIMA ETA GORPUTZAP: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskatuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut. 31Gure ikusmolde erlijiosoak oraingo zalduneriaren espiritua bezain arrotzak izango diren aro bat otutzen zait.Eliz dorreak: otoitzak zerura heltzeko inbutu alderantzikatuak. Munduan, gehiago lortu dute santuek eskulturan bizirik baino.NORBERE BURUAREN APAIZABaliteke hau izatea tinta orban baten deskripzioa. Hitzaurreari tximistorratz deitu litzaiokeArgi ageri da hor Butlerrek kritiko kaskarrez dioena: akatsen bat aurkitzen ez badu, egin egiten du.Lorategiek unibertsitate izan beharko lukete, zuhaitzek liburu.Esklabo beltz horietako bat literaturaren plantazioan.Ziur egon gaitezke poema onetan lehen bertsoa ez dela lehenengo idatzi.Munduan debekatu beharreko lehen liburuak liburu debekatuen katalogo bat behar luke izan.Liburu ttipi hau eskuetaratzen dizuet, ez gainontzekoak ikusteko betaurreko gisa, baizik ispilu moduan.Bi galtza pare dituenak, saldu bat eta erosi dezala liburu hau.hark ere, eskuarki liburu onek eragiten duten efektua izan zuen, ergelak ergelago egin zituen, adimentsuak adimentsuago eta gainontzeko guztiak onik irten ziren.LENGOAIA ETA BESTE TINTA ORBAN BATZUKkosta egiten zaigu paper zuria erabiltzea piper minarentzako kukurutxo bat egiteko. Idatzirik badago, lasai asko egiten dugu kukurutxoa.Gaitz erdi ideien hutsuneak ez dituela aire hutsuneak dituen ondorioak sortzen; bestela balitz, ulertzen ez dituzten liburuetan murgilduriko buruak konprimaturik geratuko lirateke.obra bati azken ukitua ematea, hau da, erretzea.neurtitzak, karramarroak lez, r ez duten hiletan baino ez dira agertzen.P: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskatuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut. 32Baliteke hau izatea tinta orban baten deskripzioa. Hitzaurreari tximistorratz deitu litzaiokeArgi ageri da hor Butlerrek kritiko kaskarrez dioena: akatsen bat aurkitzen ez badu, egin egiten du.Lorategiek unibertsitate izan beharko lukete, zuhaitzek liburu.Esklabo beltz horietako bat literaturaren plantazioan.Ziur egon gaitezke poema onetan lehen bertsoa ez dela lehenengo idatzi.Munduan debekatu beharreko lehen liburuak liburu debekatuen katalogo bat behar luke izan.Liburu ttipi hau eskuetaratzen dizuet, ez gainontzekoak ikusteko betaurreko gisa, baizik ispilu moduan.Bi galtza pare dituenak, saldu bat eta erosi dezala liburu hau.hark ere, eskuarki liburu onek eragiten duten efektua izan zuen, ergelak ergelago egin zituen, adimentsuak adimentsuago eta gainontzeko guztiak onik irten ziren.Jendeak zintzotasunez kontatuko balitu ametsak, euren aurpegiek baino hobeto argituko lukete euren izaera.Ezin esan dezaket gaizki tratatu dudanik, ezta ere ongi: sekula ez dut berarekin amets egin.AMETSAKkosta egiten zaigu paper zuria erabiltzea piper minarentzako kukurutxo bat egiteko. Idatzirik badago, lasai asko egiten dugu kukurutxoa.Gaitz erdi ideien hutsuneak ez dituela aire hutsuneak dituen ondorioak sortzen; bestela balitz, ulertzen ez dituzten liburuetan murgilduriko buruak konprimaturik geratuko lirateke.obra bati azken ukitua ematea, hau da, erretzea.neurtitzak, karramarroak lez, r ez duten hiletan baino ez dira agertzen.P: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskatuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut. 33Marion Etxezaharreta LegrandTxakurra paseatzera ateratzen dira gauez,bikoterik gabeko maitaleak. Txakurra erebakardadea arinago egiteko daukatenak.Gauez dira ateratzen,etaelkar gurutzatzen dutehaien bakardadea arinago egiteko txakurrak paseatzen dituzten bikoterik gabeko maitaleekin.Elkar gurutzatzen dute,dudakornorbere txakurrak hozkatu, usaindu, ala begitanduko duen bestearena; elkarri “barkatu”ala “normalean ez du halakorik egiten” lotsati bat botatzeko esperantzan.Baina txakurrak, halako batean zaunkagogorarazten die etxerako bidea hartu beharraren beharraz.Eta itzultzen dira,pentsakor,ezingo dutelagau batez bada ere,beste maitale bakartiren baten oherik zapaldu haien bakardadea arinago egitekotxakur batdaukatelako bizitzari lotuta.EZKUTUKO POEMAKTxakurra paseatzeraP: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskatuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut. 34Amets gaizto batek esnatu du goizeko lauretan.Amaren ohera sartu da beldurrezbesarkatu, eta lo gelditu da berriro, goizeko lauretan.Alabaren zain dago sukaldean esne baso bat edaten.Alabak etxean behar zuen, goizeko lauretan,eta urduri begiratzen dio ordulariari... Orratzak poliki doaz aitzinagoizeko lauretan.Iratzargailuak jo diogoizeko lauretan.Kuboa hartu eta badoakaleak garbitzerabeste batzuek garbi zapal ditzatenlanera bidean.Isil doa,palaz hostoak biltzen, goizeko lauretan.Irrintzi gor bat bota du itoagoizeko lauretan. Irribarre egin,muxu bat ezpainetaneta zure bular gainean lokartu da, goizeko lauretan.Gauza handiak egin daitezkeordu txikienetan,inork ezer gertatzea espero ez duenean, goizeko lauretan.Goizeko lauretanP: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskatuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut. 35Maite zaitut,alua miazkatzen didazunean eta ni, arnasestukaespaziotik urrun naramazula hasten naizenean hasperenka Maite zaitut,ahantzarazten dizkidazulako buruan ditudan laino guztiak alua miazkatzen didazunean Eta ez dago ezer ez inor nardatuko nauenikNi bakarriketa zure mihianire ezpainen kontra, kolpeka. Suabe, eta aldi berean sukartsu igurtziek estasira naramatela. Maite zaitutematen didazunagatikbueltan ezer eskatu gabealua miazkatzen didazunean.Eta batbatean,banoaBeste mundu batera eramaten nauzuistant bateko heriotzaz sabelpean lehertueta gorputz osora barreiatuko balitz bezala plazera.Orduan, buelta eman,eta urrunetik begiratzen zaitut,irri keinu batez eskerrak emateko: “Maite zaitut”.MaitasunaP: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskatuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut. 36ELKARREKIN KRITIKATZEKO ORDUAEki tabernan, terrazan, bazkalostean, aspaldiko partez elkartu dira P eta M, koadrozko alkandora eta jertse gorribeltza soinean, hurrenez hurren, ahoa lehortu arte (edo bietako bat sekula ez itzultzeko asmotan komunera eskapatu arte) hizketan aritzeko pronto. Liburu bat mahai gainean, kikara biren artean. Erabilita dago liburua, azpimarratuta, azaleko oleo zaharra are zaharrago ageri da. Eszenari modernitatea dario.P: Kirmen Uriberen azken nobelak, Elkarrekin esnatzeko orduak (Susa, 2016), badu galdera bat osorik barnebiltzen duena: nobela al da egiaz, ala kronika antzeko zerbait?M: Hortik jo zuen Txema Arinasek urtarrilaren hamabiko Berrian argitaratutako “Literatura ala kronika” artikuluan. Ni neu, pertsonalki, Uribek kontatzen duen istorioak (edo historiaren pasarte esan beharko genuke, fikzionatua izan arren?) erabat irentsi ninduen, eta nik istorioa, beraz. Dena dela, eta auzia hori ez denez, fikzioaren kontratua ez nuen erabat beteta ikusi, edo sinatzea kostatu zitzaidan, behintzat. Hau da, nobela baterako material izugarria da bertan biltzen dena baina narratzailekronistaren figurak eta kontakizunean txertatzen dituen hausnarketek nobelatik sudurra aterarazi eta gogoa kronikan sarrarazi zidaten.P: Bai, dulerzut. Izan ere, egileak berak dioenean liburua, nahiz eta egiazko pertsonaiatan eta egoeratan oinarriturik egon, “fikzioaren logikari” jarraika idatzia dagoela, badirudi, pasarte historiko batzuk nahieran antzaldatzeko lizentzia hartu baino gehiago, nahi duela bere burua kontakizunean txertatu; bere horretan bildutako historia txatala modu inpartzialean kontatu, alegia: bere esperientzia eta iritzi. Horrek nahastu egin nau sarritan eta istoriotik atera. Egilearen helburua, benaz, historiaren berrirakurketa bat egitea bazen, hauta zezakeen egiteko beste moduren bat.M: Ez dakit hori den arazoa. Izan ere, narratzaileak ez du zertan narrazio objektiborik egin, eta nork dio ez direla nobela guztiak historiaren berrirakurketa bat? Liburuaren sailkapena, nobela ala kronika, hutshutsean nahiko soila iruditzen zait, eta Arinasek egiten zuen dikotomia zuzena ez delakoan nago. Kronika ez al da literatura? Areago, bestsellerrak ez al dira literatura? Agian deserosoa egin zitzaidana zera izan zen beste ezer baino gehiago: narratzailea eta idazlea bereizteko zailtasuna. Pasarte batzuetan, historiaren hariak bereziki tiratzen duenetan, erarik sakonenean kontatzen direnetan, erabat desagertzen da narratzailea kontakizunari lekua uzteko. Amaiera aldera, ordea, kontakizuna arintzen joan ahala (narrazioaren erritmoari eta edukiaren masari dagokienean), geroz eta argiago nabari da idazlekronistanarratzailea eta oso zaila egin zait halakoetan, lehen esan bezala, fikzioaren logikaren barnean mantentzea irakurketa.P: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskatuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut. 37M: Ez dakit hori den arazoa. Izan ere, narratzaileak ez du zertan narrazio objektiborik egin, eta nork dio ez direla nobela guztiak historiaren berrirakurketa bat? Liburuaren sailkapena, nobela ala kronika, hutshutsean nahiko soila iruditzen zait, eta Arinasek egiten zuen dikotomia zuzena ez delakoan nago. Kronika ez al da literatura? Areago, bestsellerrak ez al dira literatura? Agian deserosoa egin zitzaidana zera izan zen beste ezer baino gehiago: narratzailea eta idazlea bereizteko zailtasuna. Pasarte batzuetan, historiaren hariak bereziki tiratzen duenetan, erarik sakonenean kontatzen direnetan, erabat desagertzen da narratzailea kontakizunari lekua uzteko. Amaiera aldera, ordea, kontakizuna arintzen joan ahala (narrazioaren erritmoari eta edukiaren masari dagokienean), geroz eta argiago nabari da idazlekronistanarratzailea eta oso zaila egin zait halakoetan, lehen esan bezala, fikzioaren logikaren barnean mantentzea irakurketa.P: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskatuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut. 38M: Ez dakit hori den arazoa. Izan ere, narratzaileak ez du zertan narrazio objektiborik egin, eta nork dio ez direla nobela guztiak historiaren berrirakurketa bat? Liburuaren sailkapena, nobela ala kronika, hutshutsean nahiko soila iruditzen zait, eta Arinasek egiten zuen dikotomia zuzena ez delakoan nago. Kronika ez al da literatura? Areago, bestsellerrak ez al dira literatura? Agian deserosoa egin zitzaidana zera izan zen beste ezer baino gehiago: narratzailea eta idazlea bereizteko zailtasuna. Pasarte batzuetan, historiaren hariak bereziki tiratzen duenetan, erarik sakonenean kontatzen direnetan, erabat desagertzen da narratzailea kontakizunari lekua uzteko. Amaiera aldera, ordea, kontakizuna arintzen joan ahala (narrazioaren erritmoari eta edukiaren masari dagokienean), geroz eta argiago nabari da idazlekronistanarratzailea eta oso zaila egin zait halakoetan, lehen esan bezala, fikzioaren logikaren barnean mantentzea irakurketa.M: Bai, eta moralina tonakada horiek deskargatzen hasten denean, nola ez, handik eta hemendik hartutako aipuz eta intelektualen esanez lagunduta. Baina ez da hori bakarrik, liburu guztian zehar nabari den dokumentazio lan izugarria, eta bildutako material hori kontatzeko era, hein handi batean azertatua ene ustetan, desagertzen da kasik erabat. Badirudi azken urte horietan gertatutakoa kontatzea ez dela oso premiazkoa edo arriskutsua dela aurreko guztia emandako eran kontatzea Francoren heriotza urte ingurutik honakoak.M: Gai irisgarria eta hunkigarria da, baiki, eta prosa ulerterrazean emana. Ez dakit zein den hor arazoa. Niri plazera eman zidan irakurtzeak, eta bere nobela/kronika funtzioa hein handi batean betetzen duela esango nuke, besterik ezean. LetamendiUrresti bikotearen nondik norakoak kontatzeko gertakari errealetara jo izanak badakar, agian, guri gustatzen zaizkigun nobelen aldean hutsuneak izatea: pertsonaien eraikuntzari, edo fikzioari, stricto sensu (halakorik balego) dagokienez. Ondo dakigu zer egin zuten Karmelek, Txominek eta besteek, baina kontatu egiten zaigulako, ez erakutsi. Historia liburu entretenitu bat da, zentzu horretan, zeinari ezin zaizkion, behar bada, bestelako nobela mota bati eskatuko genizkiokeen gauzak eskatu.P: Frankismo amaierako urteak, trantsiziokoak, ETAren jarduna eta abarrak kontagai hartzean esan nahi duzu.P: Bai, arrazoi osoa duzu, M, zorionak, bravo, felisidades zure analisi zorrotz paregabeagatik. Halere, laga ditzagun Historia eta historiak eta goazen formara. Ezin daiteke uka egileak estilo oso laua eta ulerterraza erabili duenik –bestsellerrek ohi duten eran, ezin aipatu gabe utzi–. Euskara oso batua darabil: euskalki bakarrera lerratu gabea, are, euskalki askotatik edaten duena; osooso ulerterraza, finean. Ez zait iruditzen prosa Uriberen indargune bat denik; ez, bederen, nobela honetan. Kronikaversusnobela gaia berreskuratuz, kronika gogorarazten digun hizkera da Uriberen prosarena, zati (apurtxo bat) esperimentalagoak izan ezik, ezer berririk ez dakarrena. Bestalde, bistan da prosa ulerterrazak ez duela sinesgarria edo egokia esan nahi, ezpada irisgarria, eta honek, nik uste, nobelaren kritikaren funtsera garamatza, M burkidea: gai irisgarria eta hunkigarria euskaldungo guztiarentzat, hizkera irisgarria guztiontzat, 20,90€...P: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskaKontatzeko erak, egiazko datak eta lekuak, dokumentuak eta izen propioak liburura ekartzeak zailtasun ikaragarria dakar kontakizuna antolatzerako orduan. Esango nuke alde horretatik, idazlearen hautuaren ikuspegitik, asmatu duela informazio kopuru izugarri hori nola eman, lehen aipatu bezala. Hizkuntza hautua ere hortik interpretatu daiteke, nobelaren izaera quasidibulgatzailea denez, ezinbestean ulerterraza izan behar. Dena den, ez dakit zer esperimentalago eska diezaiokegun. Akordura datorkit Harkaitz Canoren Twist (Susa, 2011) eleberriaren hasiera txundigarri, are, durduzagarri hura. Hori behar du nobela honek? Egia da orain arte alde horretatik Uribe ez dela ur oso mugituetan sartu, beharrik sentitu ez duelako agian.tuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut. 39M: Gai irisgarria eta hunkigarria da, baiki, eta prosa ulerterrazean emana. Ez dakit zein den hor arazoa. Niri plazera eman zidan irakurtzeak, eta bere nobela/kronika funtzioa hein handi batean betetzen duela esango nuke, besterik ezean. LetamendiUrresti bikotearen nondik norakoak kontatzeko gertakari errealetara jo izanak badakar, agian, guri gustatzen zaizkigun nobelen aldean hutsuneak izatea: pertsonaien eraikuntzari, edo fikzioari, stricto sensu (halakorik balego) dagokienez. Ondo dakigu zer egin zuten Karmelek, Txominek eta besteek, baina kontatu egiten zaigulako, ez erakutsi. Historia liburu entretenitu bat da, zentzu horretan, zeinari ezin zaizkion, behar bada, bestelako nobela mota bati eskatuko genizkiokeen gauzak eskatu.P: Beharra nola sentituko zuen bada, aurreko nobeletan jorratutako bideak nola saldu duen ikusita. Esan nahi baita (errespetu gehixeagoz): argi dago Uriberen kezka nagusia –dela literarioa, dela politikoa– irismena dela. Ez da irten bere konfortgunetik, baina, are garrantzitsuagoa dena, ez da behin ere saiatu irakurlea berarenetik ateratzen. Uribek badaki jendeari zer gustatzen zaion: 36ko Gerrako historia hunkigarri bat, zeinak, nola ez, hartzen baititu beregan bikoteharreman konbentzional bat, familiaarazoak eta edonor hunki dezaketen hainbat pasadizo, hau guztia prosa ulerterrazean kontatua –euskalki guztietan, badaezpada, ezein probintziatako irakurleak gal ez ditzan–, eta kasik kapitulu bakoitzaren amaieran egiten dituen merkexuhurreko biribilketa poetikoak, nire ustetan, batere balio literariorik gabekoak, baina, noski, irakurlea erraz hunkituko dutenak.P: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskaKontatzeko erak, egiazko datak eta lekuak, dokumentuak eta izen propioak liburura ekartzeak zailtasun ikaragarria dakar kontakizuna antolatzerako orduan. Esango nuke alde horretatik, idazlearen hautuaren ikuspegitik, asmatu duela informazio kopuru izugarri hori nola eman, lehen aipatu bezala. Hizkuntza hautua ere hortik interpretatu daiteke, nobelaren izaera quasidibulgatzailea denez, ezinbestean ulerterraza izan behar. Dena den, ez dakit zer esperimentalago eska diezaiokegun. Akordura datorkit Harkaitz Canoren Twist (Susa, 2011) eleberriaren hasiera txundigarri, are, durduzagarri hura. Hori behar du nobela honek? Egia da orain arte alde horretatik Uribe ez dela ur oso mugituetan sartu, beharrik sentitu ez duelako agian.M: Aipatu irismenaren fabore baztertu du orduan Uribek nobela honek izan zezakeen balio literarioa. Balio literarioaz hitz egin beharko genuke, beraz. Elkarrekin esnatzeko ordua euskal bestsellertzat har dezakegu? Hori al da ustez balio literario aski ez duen liburu bat kritikatzeko gelditzen zaigun bide bakarra? Irakasleek liburu bati buruz zerbait galdetzean esaten dutena etortzen zait burura: “Baina zergatik gustatzen zaizu, emadazu arrazoi bat!” Liburu honek zerbait kontatu dit; gehiago izan zitekeen? Noski. Beste era batera konta zezakeen? Nola ez, ba. Euskal Herriaren askapen borrokaren alderdi batzuk erakusten ditu narratzaileak, datu, dokumentu eta testigantzetan oinarrituz, kontakizunari fikzio hutsak izango ez lukeen balioa erantsiz, baina estiloa mugatuz. Ez da kontakizun osoa, ezta hurrik eman ere. Baina nahiko argi dago helburua ez dela kontakizun osoa egitea. Ederra izan da ezagutzen ez nuen gure historiaren parte baten berri izatea, protagonisten bizitzak jarraitu ahal izatea. Egarriz laga nau askotan. Irakurketa errazak ez baitu irakurketa aspergarria esan nahi. Ez geniokeela, agian, duen balio literarioa baino gehiago eman behar? Ados. Baina preseski liburu hau, idazleak esan beharko luke, ez zait iruditzen l’art pour l’art egindako zerbait. Horren erakusle da daraman karga didaktikoa eta are, morala.tuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut. 40P: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskatuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut.P: [mahaitik altxaz]: Eta zu?! Zure moral eta karga didaktiko. Purtzil kabroia. Nahikoa dugu! Banoa ni hemendik! Kafeak pagatuko dituzu zuk.M: [liburua kafez zipriztinduz]: Isilik egon zaitez, snob alaena! Horrela jarraituko dugu betiko lau katu izaten...M: Ezta pentsatu ere. Banoa ni ere lehenbailehen. Ordain dezala Kirmenek berak. 41P: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskatuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut.Ahantzerriko kop(l)ak (Pamiela, 2016)Hauxe dugu Luigi Anselmi (1954, Bilbo) poeta oparoak plazaratu duen azken liburua. Memoriaren, edo adinak dakarren esperientziaren metaketaren inguruko poemak agertzen zaizkigu, bizitzaz dihardutenak, lirikotasunez kontatutako egunerokotasuneko irudiekin batera. Umorea eta erreferentzia klasikoak ere ez dira falta liburuan, tituluak aditzera eman dezakeen kopagiroaz gain. Hitzaurrean ondo dioen moduan, “beti ari gara liburu bera idazten, beti bizitza bera bizitzen...”, baina jarrai dezagun idazten eta bizitzen.Nola heldu naiz ni honaino (Elkar, 2017)XVIII. Igartza Beka irabazi zuen Kattalin Miner (1988, Hernani) kazetari eta militante feministaren Kafe beteak nobelaproiektuak eta otsailean ikusi du argia liburuak. Eleberri kontzientea da hau zentzu askotan, bai kontatzen denean eta baita kontatzeko eran ere. Hartu beharreko erabaki ustez azaleko batek Jezabel protagonistarengan sortzen duen ezinegonak eta hau gainditzeko beharrak gidatzen dute kafez eta gizarteari egindako kritikaz bustitako kontakizun hau.Feriatzaileak (Susa, 2016)Joan den urteko irailean aurkeztu zuen Patxi Larrionek (1964, Bergara) lehen nobela. Iruñean eta Urbasan kokatzen da Feriatzaileak , 1969an. Patton film estatubatuarren eszena batzuen grabaketa aprobetxatuz azpijokoan aritzen diren bi gazteren ibilerak kontatzen dira liburuan. Hiri buruzagiko egoera politikoa eta kaleko bizitzak presentzia handia dute, bururatu zaien trama aurrera eramateko ezagun eta ez hain ezagunen laguntza beharko baitute kontakizunak aurrera egin ahala. Ea aurkitzen duzuen zein orritan ageri den ramegante hitza.Leitu eta eskribitu 42P: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskatuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut.Koadernoa zuri (Elkar, 2017)Arantxa Iturbek (1964, Alegia) Agurtzane Intxaurragarekin batera Hika teatro konpainiarentzat idatzitako antzezlana liburura ekarri du, nobela forman. Hogei urtez elkarren berri izan ez duten bi ahizpa elkartzen ditu beraien amaren heriotzak. Gazterik ama zorrotzarengandik ihesi atzerrira joandako Begoña eta etxean gelditutako Arrate askatasunaz eta maitasunaz mintzatzen dira, txikiak zirela Lourdestik eta Fatimatik ekarritako katilu banatan ardoa edanez.Elur bustia (Erein, 2016)Lau urte zeramatzan Pello Lizarraldek (Zumarraga, 1956) argitaratu gabe, baina bistan da ez dela bere literatur bidea birpentsatzen ibili. Betiko Lizarralde aurkituko du irakurleak nobela honetan: ekintza baino ingurunea zentzumenen bitartez kontatu zale, gauza handirik gertatu gabe idazle gehienek itzuri egiten dieten egoera eta sentipenak zorrotz deskribatzen ditu. Ramiro delakoaren bizitza du hizpide nobela laburrak; ez gehiago, ezta gutxiago ere.Errudun (Maiatz, 2016)Lerro bakoitza plano bat bailitzan, sekuentzia bana irudikatzen du poemako Eric Dicharryk (Baiona, 1969). Kontraste bidezko muntaia bizkor eta eraginkorra baliatu du idazleak Ipar Amerika gurera ekartzeko.@MorroskoenKluba (2014az geroztik Twitterren)Euskal erabakigune eta esparru publikoa gizonezkoentzako eszenatoki esklusiboa dela baieztatzera datoz “Boys Club” honetako kideak. Gizonen artean hobeto ulertzen (omen) dute elkar. Erabiltzaile anonimo honen txioek errealitatearen gordina azaleratzea dute helburu. 43P: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskatuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut. 44P: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskatuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut.Eider PerezGEZURDURAGezurra esan genizun. Gezurra esan genizun eta ez zinen konturatu.Badakigu gezurra esatea ez dagoela ondo, baina ez zara konturatu eta horrek gu bezain errudun bilakatzen zaitu zu.Guk gezurrari bizia eman eta zuk elikatu. Mekanismo erraza da. Ez du misteriorik. Batez ere, orain arte gezurra gezurra dela konturatu ez bazara. Gezurrak misteriotik asko duela esaten da, baina ez da egia. Ezjakintasuna ez da misteriotsua, penagarria baizik.Ez zaitzala jakinminak zoratu.Biztanle zoragarria zara.Autoengainua eraginkorra da.Disimulua erosoa.Eta ez zaitzala jakinminak izorratu; biztanle izorragarria zara.Eskerrik asko beste behin ere gure sistema sistematikoan parte hartzeagatik.Biztanle zoragarria zara. Gezurra. 45ALIZIA: Leihoak eta ateak itxita daude hemen, zigilatuta. Ez dute heldulekurik. Zabalduz gero, hegan aterako ginateke aingeruak bezala. Horren beldur dira... Zoroen kartzela. Txolinak, eroak, herrenak... Nire gogoa gaixorik dago, errealitateaz dudan pertzepzioa okerra da, lurretik barreiatutako ispilu apurtuaren aleak. Hemen, bai, hemen, non leihoak eta ateak itxita dauden, hemen zaharraren aingeruak bizi gara, beraiek gure odolaz elikatzen dira. (Itxaropentsu.) Baina ur lohietan asmatzen dira zeruak, putzuetako itsasoak amesten. Ez al zaizu iruditzen?GIZON BATEN OFFEKO AHOTSA: Señorita Alicia: Ha sufrido un brote psicótico, está enferma. Mi compañero me ha dicho que usted oye voces. Debe medicarse. Hay un tratamiento nuevo para esquizofrénicos paranoides como usted, una nueva medicación de un laboratorio muy prestigioso. Podríamos probarlo, su familia ha dado su permiso. Son unos cognitivos muy eficaces aunque aún están sin comercializar...ALIZIA (garrasika): Kognitiboak? Antipsikotikoak esan nahiko duzu, nerbiosistemaren muinean eragiten dutenak, lobotomiaren ordezkoak! Medikazio berria nire larruan frogatu zuten eta hura medikuaren poltsikorako ona izan zen. Laborategia ere ados zegoen, ordura arte gizakietan frogatu gabeko pilulak eraginkorrak ziren azkenean. Ez nituela ahotsak entzuten esan nien, baina, hala ere, ahotsak entzuten nituela esan zidaten. Baina zein ahots? Nire baitako ahotsa? Aurretik izandako beste bizitzetako oroimenetik sortutako ahotsak? Beste mundu batzuetako izaki gardenen ahotsa? Nire lagunena? Esan, eta orduan hasi nintzen ahotsak entzuten, beraiek egin ninduten gaixo, beraiek dira gaixoak! Jakin dezazun, hemen, non leiho guztiak itxita dauden, txakurra solte dabilela, etxean bezala kontsulta ematen. Hemen eroak baino ez du egia esaten, baina inork ez dio eroari sinesten. (Telefonoa hartzeko imintzioak egiten ditu.)EMAKUME BATEN OFFEKO AHOTSA: Egun on, Bilboko Gogo Gaixotasunen Ajuriagerra ospitalea. Bai, esan?ALIZIA: Aizu, andrea! Poliziak jazartzen nau! Nire medikua txakurra da! OFFEKOP: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskatuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut.Myriam GarziaALIZIA ISPILUAREN BESTALDEAN(Espazio iluna. Argi hori ahul bat pizten da eszenan. Honen azpian emakume bat ageri da, ospitaleko lojantzi zuriarekin, aulki batean eserita. Eszenan ispilu bat.)AHOTSA: Ha tomado su medicación?ALIZIA: Hemen non leiho guztiak zigilatuta dauden... (Atsekabetuta.) Borreroak ez daki euskaraz... ala bai? 46ALIZIA: Leihoak eta ateak itxita daude hemen, zigilatuta. Ez dute heldulekurik. Zabalduz gero, hegan aterako ginateke aingeruak bezala. Horren beldur dira... Zoroen kartzela. Txolinak, eroak, herrenak... Nire gogoa gaixorik dago, errealitateaz dudan pertzepzioa okerra da, lurretik barreiatutako ispilu apurtuaren aleak. Hemen, bai, hemen, non leihoak eta ateak itxita dauden, hemen zaharraren aingeruak bizi gara, beraiek gure odolaz elikatzen dira. (Itxaropentsu.) Baina ur lohietan asmatzen dira zeruak, putzuetako itsasoak amesten. Ez al zaizu iruditzen?GIZON BATEN OFFEKO AHOTSA: Señorita Alicia: Ha sufrido un brote psicótico, está enferma. Mi compañero me ha dicho que usted oye voces. Debe medicarse. Hay un tratamiento nuevo para esquizofrénicos paranoides como usted, una nueva medicación de un laboratorio muy prestigioso. Podríamos probarlo, su familia ha dado su permiso. Son unos cognitivos muy eficaces aunque aún están sin comercializar...ALIZIA (garrasika): Kognitiboak? Antipsikotikoak esan nahiko duzu, nerbiosistemaren muinean eragiten dutenak, lobotomiaren ordezkoak! Medikazio berria nire larruan frogatu zuten eta hura medikuaren poltsikorako ona izan zen. Laborategia ere ados zegoen, ordura arte gizakietan frogatu gabeko pilulak eraginkorrak ziren azkenean. Ez nituela ahotsak entzuten esan nien, baina, hala ere, ahotsak entzuten nituela esan zidaten. Baina zein ahots? Nire baitako ahotsa? Aurretik izandako beste bizitzetako oroimenetik sortutako ahotsak? Beste mundu batzuetako izaki gardenen ahotsa? Nire lagunena? Esan, eta orduan hasi nintzen ahotsak entzuten, beraiek egin ninduten gaixo, beraiek dira gaixoak! Jakin dezazun, hemen, non leiho guztiak itxita dauden, txakurra solte dabilela, etxean bezala kontsulta ematen. Hemen eroak baino ez du egia esaten, baina inork ez dio eroari sinesten. (Telefonoa hartzeko imintzioak egiten ditu.)EMAKUME BATEN OFFEKO AHOTSA: Egun on, Bilboko Gogo Gaixotasunen Ajuriagerra ospitalea. Bai, esan?ALIZIA: Aizu, andrea! Poliziak jazartzen nau! Nire medikua txakurra da! OFFEKOP: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskatuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut.(Claudio Monteverdiren Il Lamento D/puso.cap Arianna aria entzuten da. Ispiluari begira biluzten da. Kuleroak, sujetadorea eta soineko gorri luze bat janzten du.)AHOTSA: Ha tomado su medicación?ALIZIA: Hemen non leiho guztiak zigilatuta dauden... (Atsekabetuta.) Borreroak ez daki euskaraz... ala bai?ALIZIA (musikaren gainetik): Aita! Aita! Nork traizionatu zuen nor? Puta bat al naiz? Arianek bezala galdu nuen haria? Merezi ez zuenari eman nion Minotauroren labirintoan gal ez zedin? Ariane zain dago, Teseo noiz etorriko. Zenbat Ariane, Sherezade, Euridiche, Atenea, Minerva eta Berenice kaleetatik? Autobusean, lanetik etxerako bidean, supermerkatuan, umeen zaintzan? Nor bere hariarekin, nor bere istorioarekin. Penelope berria naiz, korapiloak askatzen, korapiloak estutzen, denbora kontatzen. (Euriaren hotsa.) Euriak leihoa jotzen du bortizki, gela barrura sartu nahiko balu bezala. Hiru aste dira Paulen berririk gabe. Paul, Paul, Paul! Ez utzi ni bakarrik! Amodioaren eskutik etorri zen heriotza.(Harrotuta.) Baina badakizu zer gertatzen den gizonei nahi dutena ematen ez zaienean, albistegietan agertzen da egunero futbol partidu eta eguraldiaren iragarpenen artean, feminizidioa deitzen duten hori. Kontrolpean nahi gaituzte, gure jabea izan, sari baten antzera beraien lagunen aurrean erakutsi, “ikusi, hau da nire puta” esanez. Emakumeok harrapaezinak baikara eta beraiek aldiz, hain dira lurtarrak, hain hilkorrak, hain arruntak. Aldiz, guk ez dugu lurra ukitzen, aingeruoinak ditugu, hegaztien orpoak, misterioa berea egin nahi dute, xurgatu, akabatu, ezabatu... Hain dira aurretiazkoak eta arruntak euren asmoak...Paulek beretzat nahi ninduen, berak nigandik espero zuena nahi zuen, ez ni nintzena, berak imajinatzen zuena baizik. Edozein Emma Bovaryk bezala bera mirestea, lanaren ostean Supermanen itzuleraren zain egotea. Ez nion eman nahi zuena eta, horregatik, amodioaren eskutik etorri zen heriotza.(Ispiluari.) Behin ederra izan nintzen, zeruak inbidia zidan. Izan nintzen neskatxa dut gogoan, behor zuria. Eta orain? Zer naiz orain? Ahate hegoluzea? Beltxarga hain da erridikulua lehorrean; aldiz, uretan erregina dirudi, hain da ederra.Baina Charles zaharra tematia zen: “Alizia zeharkatu ispilua, zeharkatu atea, errealitatetik mundu imaginariora, nahastu fikzioa eta errealitatea, egia eta gezurra, izan neskatxa baten ametsa”.Hala egin nuen.Ordutik han nago, ispiluaren bestaldean bakarrik. Bi naiz, banatuta, apurtuta, ispilu puskatuan ikusten dut nire burua. Baina, ba al dakizu? Azkenean, denak datoz ispiluaren parera, nigandik zer dagoen beraiengan galdetzera. Punta zorrotzak ditu nire ispilu apurtuak, puzzle batean ikusten dut nire burua, baina ni naiz! Ni naiz! Ondo ezagutzen dut neure burua isla puskatu horretan, nire hitzak, nire egiak.Paul desagertu zenean zerua erori zitzaidan gainera. Eta zeru eroriak dena harrapatu zuen azpian. Orain dena hasi da berriz, hutsetik, lurrikararen baten ostean bezala. Dena zutik dirauen arren. Orain, arrats behera datorrenean, dena da urdina eta kaletik gabiltza paradisutik ibiliko bagina bezala, ohartzeke. Eta egunsentia ikusten dut auzoaren teilatuen gainean, argi garden horrengandik ezin baita ezer ezkutatu. Orain, goiza iradokitzailea da, promesaz betea. Eta gaua ilun, isilpeko eta zurrumurruz betea. 47P: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskatuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut.ALIZIA (musikaren gainetik): Aita! Aita! Nork traizionatu zuen nor? Puta bat al naiz? Arianek bezala galdu nuen haria? Merezi ez zuenari eman nion Minotauroren labirintoan gal ez zedin? Ariane zain dago, Teseo noiz etorriko. Zenbat Ariane, Sherezade, Euridiche, Atenea, Minerva eta Berenice kaleetatik? Autobusean, lanetik etxerako bidean, supermerkatuan, umeen zaintzan? Nor bere hariarekin, nor bere istorioarekin. Penelope berria naiz, korapiloak askatzen, korapiloak estutzen, denbora kontatzen. (Euriaren hotsa.) Euriak leihoa jotzen du bortizki, gela barrura sartu nahiko balu bezala. Hiru aste dira Paulen berririk gabe. Paul, Paul, Paul! Ez utzi ni bakarrik! Amodioaren eskutik etorri zen heriotza.(Harrotuta.) Baina badakizu zer gertatzen den gizonei nahi dutena ematen ez zaienean, albistegietan agertzen da egunero futbol partidu eta eguraldiaren iragarpenen artean, feminizidioa deitzen duten hori. Kontrolpean nahi gaituzte, gure jabea izan, sari baten antzera beraien lagunen aurrean erakutsi, “ikusi, hau da nire puta” esanez. Emakumeok harrapaezinak baikara eta beraiek aldiz, hain dira lurtarrak, hain hilkorrak, hain arruntak. Aldiz, guk ez dugu lurra ukitzen, aingeruoinak ditugu, hegaztien orpoak, misterioa berea egin nahi dute, xurgatu, akabatu, ezabatu... Hain dira aurretiazkoak eta arruntak euren asmoak...Paulek beretzat nahi ninduen, berak nigandik espero zuena nahi zuen, ez ni nintzena, berak imajinatzen zuena baizik. Edozein Emma Bovaryk bezala bera mirestea, lanaren ostean Supermanen itzuleraren zain egotea. Ez nion eman nahi zuena eta, horregatik, amodioaren eskutik etorri zen heriotza.(Ispiluari.) Behin ederra izan nintzen, zeruak inbidia zidan. Izan nintzen neskatxa dut gogoan, behor zuria. Eta orain? Zer naiz orain? Ahate hegoluzea? Beltxarga hain da erridikulua lehorrean; aldiz, uretan erregina dirudi, hain da ederra.Baina Charles zaharra tematia zen: “Alizia zeharkatu ispilua, zeharkatu atea, errealitatetik mundu imaginariora, nahastu fikzioa eta errealitatea, egia eta gezurra, izan neskatxa baten ametsa”.Hala egin nuen.Ordutik han nago, ispiluaren bestaldean bakarrik. Bi naiz, banatuta, apurtuta, ispilu puskatuan ikusten dut nire burua. Baina, ba al dakizu? Azkenean, denak datoz ispiluaren parera, nigandik zer dagoen beraiengan galdetzera. Punta zorrotzak ditu nire ispilu apurtuak, puzzle batean ikusten dut nire burua, baina ni naiz! Ni naiz! Ondo ezagutzen dut neure burua isla puskatu horretan, nire hitzak, nire egiak.Paul desagertu zenean zerua erori zitzaidan gainera. Eta zeru eroriak dena harrapatu zuen azpian. Orain dena hasi da berriz, hutsetik, lurrikararen baten ostean bezala. Dena zutik dirauen arren. Orain, arrats behera datorrenean, dena da urdina eta kaletik gabiltza paradisutik ibiliko bagina bezala, ohartzeke. Eta egunsentia ikusten dut auzoaren teilatuen gainean, argi garden horrengandik ezin baita ezer ezkutatu. Orain, goiza iradokitzailea da, promesaz betea. Eta gaua ilun, isilpeko eta zurrumurruz betea.Horrela igarotzen dira egunak, denak berdin, denak igual, ordu berean, leku berean, atzo bezala, bihar antzera! Errutina horretan murgiltzen naiz, oreka faltsu batean, errutinak bultzatuta dena baita errazagoa. Horrela izan behar du, horrelakoa izan da bizitza betidanik eta horrela izaten jarraituko du. Batzuek ez dute ulertu nahi...Garai berriak, itxaropenez beteak, dena asmatzeke, zergatik ez? Nork galarazten du? Ezinak eta itxaropenak betiko borroka latzean dihardute, egia eta gezurra, amodioa eta gorrotoa, bizitza eta heriotza, berria eta zaharra, norgehiagokan. Egunero, uneoro. Dena nahasten da, nola gatza itsasoko ur gazitan.Borroka horretan, nork erabakitzen du nor den garailea, nor galtzailea? Eta garaitua heroia denean?Denborak kizkur egiten dit ihes, urak atzamarretatik bezala. Denborak ez nau ikusten, beti dago hor mugigaitz. Batzuetan gelditu egiten da jolaskor, besteetan arin doa, ala bietan. Tximeleta da denbora, hauskorra bezain betikoa, unekoa bezain infinitua. Eta denbora ura bezala doa, doa, doa, badoa, eta betirako joaten da azkenik.Pentagrama huts bat, errima asmaezina, sinkopa bat batbatean. Piano baten hotsa itsasoaren oihartzunaren gainean. Hain da ederra itsasoaren ikusmira, ez gara ohartzen egiten duen oihartzunaz. Orain, itsaso berri batek hiriko kaleak bustitzen ditu eta kaleko biztanle denak. Zilarrezko ispiluak dira hiritarrak, begietara begiratuz gero, eztanda gerta daiteke. Nola ez ezagutu nire burua beraiengan? Ezagutzen al zaitut? Nire neba edo ahizpa ote zara? Nire ama, nire aita?Ohea partekatzen dugu, nire ametsa?Hiritarren begietara begiratuz gero, zer ikusten duzu? Lanik ote duen ala langabezia gorrian dagoen? Gidabaimenik ba ote duen? Bikotekidea ote duen ala ez, nolakoa ote den? Nire begietara begiratzen duzuenean hainbat gauza ikusterik ez duzuen bezala, ez ditut ikusten nik zuengan? Non daude gure desirak, beldurrak, antsiak? Inork erakusten ez dituenez, ez al dira inon? Zenbat bide galtzen dira bidea egiterakoan?. Abesti batek eramango nau urrun, nire baitako ezagutu gabeko bazterretara. Han bakarrik nago eta haraino jarraitzen naute nire deabru pertsonal guztiek. Egia esateko gai izango ote naiz ala dena asmatuko dut berriz ere. Beste bizitza bat, beste lagun batzuk, beste maitale bat, maitasunik ez dagoen tokian.Biluztuko ote naiz zuen aurrean ezinezkoa dirudien arren? 48P: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskatuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut.Horrela igarotzen dira egunak, denak berdin, denak igual, ordu berean, leku berean, atzo bezala, bihar antzera! Errutina horretan murgiltzen naiz, oreka faltsu batean, errutinak bultzatuta dena baita errazagoa. Horrela izan behar du, horrelakoa izan da bizitza betidanik eta horrela izaten jarraituko du. Batzuek ez dute ulertu nahi...Garai berriak, itxaropenez beteak, dena asmatzeke, zergatik ez? Nork galarazten du? Ezinak eta itxaropenak betiko borroka latzean dihardute, egia eta gezurra, amodioa eta gorrotoa, bizitza eta heriotza, berria eta zaharra, norgehiagokan. Egunero, uneoro. Dena nahasten da, nola gatza itsasoko ur gazitan.Borroka horretan, nork erabakitzen du nor den garailea, nor galtzailea? Eta garaitua heroia denean?Denborak kizkur egiten dit ihes, urak atzamarretatik bezala. Denborak ez nau ikusten, beti dago hor mugigaitz. Batzuetan gelditu egiten da jolaskor, besteetan arin doa, ala bietan. Tximeleta da denbora, hauskorra bezain betikoa, unekoa bezain infinitua. Eta denbora ura bezala doa, doa, doa, badoa, eta betirako joaten da azkenik.Pentagrama huts bat, errima asmaezina, sinkopa bat batbatean. Piano baten hotsa itsasoaren oihartzunaren gainean. Hain da ederra itsasoaren ikusmira, ez gara ohartzen egiten duen oihartzunaz. Orain, itsaso berri batek hiriko kaleak bustitzen ditu eta kaleko biztanle denak. Zilarrezko ispiluak dira hiritarrak, begietara begiratuz gero, eztanda gerta daiteke. Nola ez ezagutu nire burua beraiengan? Ezagutzen al zaitut? Nire neba edo ahizpa ote zara? Nire ama, nire aita?Ohea partekatzen dugu, nire ametsa?Hiritarren begietara begiratuz gero, zer ikusten duzu? Lanik ote duen ala langabezia gorrian dagoen? Gidabaimenik ba ote duen? Bikotekidea ote duen ala ez, nolakoa ote den? Nire begietara begiratzen duzuenean hainbat gauza ikusterik ez duzuen bezala, ez ditut ikusten nik zuengan? Non daude gure desirak, beldurrak, antsiak? Inork erakusten ez dituenez, ez al dira inon? Zenbat bide galtzen dira bidea egiterakoan?. Abesti batek eramango nau urrun, nire baitako ezagutu gabeko bazterretara. Han bakarrik nago eta haraino jarraitzen naute nire deabru pertsonal guztiek. Egia esateko gai izango ote naiz ala dena asmatuko dut berriz ere. Beste bizitza bat, beste lagun batzuk, beste maitale bat, maitasunik ez dagoen tokian.Biluztuko ote naiz zuen aurrean ezinezkoa dirudien arren? 49P: Didaktikoa dela bistan da, M burkide hori (norentzat ere, beste kontu bat da: Ez Dok Amairu edo Burgosko Prozesua maila honetan euskal irakurleari esplikatzea abezea esplikatzea bezalakoa baita, ia). Noan neure iritzia labur ematera, ordea. Nik ez diot inongo libururi literatura literaturaren faboretan egitea eskatuko; literatura beti izango da beste ezertaz hitz egiteko tresna, bestsellerra izan zein ez eta abar eta abar. Hori bai: maila literarioaz ari bagara, eta ez dezagun bada uka liburu bat aztertzerakoan puntu garrantzitsua dela hori, nahitaezkoa iruditzen zait, kontakizunaz aparte, kontaerari erreparatzea. Eta Uribek, nire ustez, bere prosa lauegiz eta lirikotasun baldarrez, ez du idatz zezakeen liburu ederra ontzea lortu. Alegia, eta apur bat esajeratuz, liburuaren meritua historiak berak daukala, eta ez Uribek. Esan dut.Gabriel ErrekabideTRENEAN. METROAN. GELTOKIANBarrakoiak dirudite milabegiko etxebizitzek eskailerakkanpoan dituzte eta haietan dauden beltzek ere begiratzen gaituztebienvenus.Trenean IMetroan periferiara goazelaotu zaithau ez dela Cortazarren metroa, bagoi honetan ez zela tokatu, ez zuela begi kolpez hemen amodiorik topatu.Neskatila batek(messieurs, mesdames)organillo txiki batez pieza bat jo digu bagoia martxan,txapela pasatzeko gero.Ez da Zazie.Metroan II 50Hotzak hortzak dituela eta jaten zaituela esan zidan hezurmuinak, gogoa jaten dizula esan zidan begirada bakar batez eta nik igarri nion oinezkoan, askotan hankazpian itzala eta beti isla bilatzen dituela portale eta erakusleihoetako kristal zabalenetan baieztatzeko han dela, bera dela eta beste hainbat gauza jakin behar izaten dituenak oinez dabilenak nahiz bera zen geltoki hartan inora ez zihoan bakarra.Geltokian III “Atzealdean sendo dabil Elkar, baina ezker hegaletik inguratu zaio Meettok”51KEVIN HEREDIAZazpi urte dela spa batera joan eta ezer gutxi zekien inork (ados, guk sikiera) Kevin Herediaz. Zortez ez da lan zaila izan harekin jotzea; Dantxarineako lurretan liburu kontrabandoan harrapatu omen du elkarrizketan bitartekari aritu denak, Behobiatik bueltan Herediaren berri ekarri digunak. Bihoazkie eskerrak eta eskuminak, hari eta Herediari. 52 53Nondik eta zer moduz doakio bizitza Heredia jaunari?Akaso ijito euskaldun eta literaturzale bakana izango zara .Topikoa gora ekarrita: ba al zabiltza beste edozer idazten?Esan al dizu inork gizonez beteta dagoela liburua?Eleberria autofikzio gisa etiketatzea onartzen duzu? Ala horren parodia da justu?Zer zen zutaz nobela publikatu aurretik?Bukaeratik hasteko: ondo, eskerrik asko. Eta nondik ere, ez da GPS beharrik: Behobiako harategi batean nauzue, zeregin ez bereziki zerutiarretan. Badakizue, haragia zatikatu, paperetan bildu eta erosle batez ere frantsesei ahalik eta sosa gehien atera nahian. Orain ez gaituela inork irakurtzen: zaldi haragia ere saltzen dut, etxean hazitakoa. Eta halal izan daiteke, Mekara ez, baina Biriatuko kaskoari begira jartzen baititut gizagaixoak, zintzurra egin aurretik.Ondo diozue, bakana bai, bakarra ez inondik inora: hortxe dauzkazue Rikardo Arregi (Diaz de HEREDIA, lehengusu txikia), berriki joan zaigun Hasier Etxeberria handia edota Irati Jimenez adibidez, galderaren lehen bi premisak behintzat (ijito, euskaldun) betetzen dituztenak. Tarteka biltzen gara guztiok, eta egiten ditugu gure gauzatxoak. Besterik ez bada, nire amets erotikoetan. Ahaztu gabe Patxi Larrion, zeinarekin elkartzen naizen larunbatero Irungo Mosku plazako ferian; esan beharrik ez dago zertarako.Bistan da neronek idatzitakoak ez dituzuela irakurri. Ezen, zerbaiti buruz idatzi izan badut, neure bizitzaren gainean izan baita. Gaztetxoak zaretelako barkatzen dizuet, baina ondo dago elkarrizketa bat egin aurretik dokumentazio lan minimo bat egitea, elkarrizketatuaren liburuak irakurtzea, besterik ez bada atzeko azalak. Umore onez harrapatu nauzue gaur, ordea: nitaz nobela publikatu aurretik ez zen gauza asko, publikatu ondoren bezain.Banabil, nola ez, eta ibili naiz. Gauza batzuk bizitza guztirako dira, oin zapalak, etxearen hipoteka edo EAJ bezala. Hain zuzen, Igartza sariketara aurkeztu izan ditut nire lanak. Txistu eta hirurok , esaterako, maitasuntriangelu konplikatu eta zoofilo samar bati buruzko kontakizuna. Azkena bidali nuen X hil dut . Baina, antza, ez naiz sariketa horretako irabazleen kanonetan sartzen. Ados, literarioki ere ez.Hara, azkenean egia izango da nobela irakurri duzuela. Touché , arrazoi duzue, alde horretatik (ere) oso kritikagarria da. Eta, aizue, igual zuek zarete horretaz ohartu eta publikoki zerbait esan didaten lehenbizikoak, hainbeste urteren ondoren. Pentsatzen hasia nago nobela irakurri zutela esan zidaten payazo askok axaletik begiratu besterik ez zutela egin: zenbat zurikeria...Ijitoa naizen aldetik, etiketak ez zaizkit gehiegi gustatzen, ulertuko duzuen moduan (ke si txatarreroak, ke si lapurrak... beti horrelakoekin gabiltza). Orduan, autofikzioa? Parodia? Ba ezetz esango nuke, ez bata eta ez bestea: nire bizitzan inportantzia handia izan zuten hilabete batzuen epopeia idatzi nahi izan nuen, baina hor kontatzen den guztia egia da, ez nuke nahi horretaz zalantzarik geratzerik: fikzioarekin antza izan dezakeen edozer gauza kasualitate hutsa da Hor hago Kevin? en. 54Canok azpimarratu zuen [Nobelaren aurkezpenean San Jeronimo kaleko Sotoan] beti interesatu zaizkiola idazle erdi anonimo erdi ezkutu horiek (Salinger, Pynchon...); multzo horretakoa zaitu zu, “pertsonaia eta idazlea bereiztea ia ezinezkoa den literatura horretakoa”.Iban Zalduari, aldiz, gaitzesgarria zaio anonimatoarena, euskal literaturan erantzukizuna aurrez aurre asumitu behar delako, haren hitzetan.Euskal literaturaren panoramari kritika egiteko baliatu zenuen nobela?Euskal literatura kritikatzeko moduak eskas daudelako ote? Nolako kritika behar du euskal literaturak?Meettok vs. Elkar. Nola ikusten duzu partida?Ijitoa naizen aldetik, etiketak ez zaizkit gehiegi gustatzen, ulertuko duzuen moduan (ke si txatarreroak, ke si lapurrak... beti horrelakoekin gabiltza). Orduan, autofikzioa? Parodia? Ba ezetz esango nuke, ez bata eta ez bestea: nire bizitzan inportantzia handia izan zuten hilabete batzuen epopeia idatzi nahi izan nuen, baina hor kontatzen den guztia egia da, ez nuke nahi horretaz zalantzarik geratzerik: fikzioarekin antza izan dezakeen edozer gauza kasualitate hutsa da Hor hago Kevin? en.Egia esan, ahalegin handia egin nuen ahalik eta deskriptiboen idazteko. Dena dela, euskal literaturan edo beste edozein panoramatan, “dagoena dago”, Lucky Losada lagunak dioen moduan. Baina kontua ez da zer dagoen, baizik eta zer egiten duen norberak dagoenarekin. Nik, besterik gabe, nirea bota nuen. Hori kritikatzat hartzen bada, jakina, kritika izango da.Ez dakit, eta ez nuke jakin nahi ere. Aukeran, trikitixa baino, flamenkoa jotzea eta aditzea dut nahiago; era berean, nahi nuke aditua izan irakurketan eta idazketa literarioan, baina ez kritikan. Horrekin erantzun dizuet, ezta? Egon pixka batean, deika ari zait norbait... Hara, Telleria jauna, aspaldikoa!Norgehiagoka gogorra! Hala da, Juanan. Epaileak azken txistua jo arte, ezer ez dago erabakita hemen; aurrekontuetan alde nabarmena egon arren, aurkari txikirik ez. Atzealdean sendo dabil Elkar, baina ezker hegaletik inguratu zaio Meettok. Sigisaga mugitu dute baloia Ramón Etxebesteren neskamutilek, arrisku bizia eraginez, baina ezinean. Kontraerasoan saiatu da Elkar, banaketasare osoa zabalduz... dena den, erne! Erdigunetik eskuin hegalera aurreratu da oraingoan Meettok, erdiraketa arriskutsua... eta Et, et, et: nobela Egiako Le Bukowskin aurkeztu zen, ekainaren 18an, hain justu José Saramago hil zen egunean. Tipoak ezin itxaron. Eta klaro, hurrengo egunean periodiko guztiak hari buruz; eta nire nobela Kulturako orrietako azken zokoan lurperatuta.Gogortxo egiten zait “gaitzesgarri” hitza, literaturaz ari garelarik. Urtetan dekalogo graziosousteko eta itxuraz politikoki inkorrektoak publikatzea, sarean tabarra ematearekin konformatu ez eta liburu batean berfrijitzea, Elkar ezkereskuin egurtu ondoren Elkarrekin publikatzea edo ipuinak idazteko patroi bat hartu eta hogei urtean hortik zentimetro bat ere ez mugitzea... horiek ere ikusten ditut nik, baina ez nioke halakorik esango aurrez aurre; are gutxiago, publikoki. Eta hementxe gaude, haragiari kolpeka isilisilik.GOLA, jaunandreok! Erdipurdiko errematea, baina gola! Egiako argitaletxearen zaleak pozez lehertu dira. Zoramena harmailetan, Juanan! 55Ikusi al duzu aspaldian Xabier Mendiguren?Kamioia edo nobela? Nobela edo kamioia?Zer iritzi duzu Lekore aldizkariaz?Nolakoa da harremana zure larruan jartzeko kontratatuak izan ziren lau beltzekin, Bereziartua, Galarraga, Olano eta Sarasolarekin?Egongo da zure Berriako zutabeak faltan botatzen dituenik. Gu, urrutira joan gabe.Norgehiagoka gogorra! Hala da, Juanan. Epaileak azken txistua jo arte, ezer ez dago erabakita hemen; aurrekontuetan alde nabarmena egon arren, aurkari txikirik ez. Atzealdean sendo dabil Elkar, baina ezker hegaletik inguratu zaio Meettok. Sigisaga mugitu dute baloia Ramón Etxebesteren neskamutilek, arrisku bizia eraginez, baina ezinean. Kontraerasoan saiatu da Elkar, banaketasare osoa zabalduz... dena den, erne! Erdigunetik eskuin hegalera aurreratu da oraingoan Meettok, erdiraketa arriskutsua... eta GOLA, jaunandreok! Erdipurdiko errematea, baina gola! Egiako argitaletxearen zaleak pozez lehertu dira. Zoramena harmailetan, Juanan!Ez, tamalez. Estimu handian daukat XME (hala esaten nion, intimitatean), baina ulertzen dut, Londonen ukabilkada jo nionetik, zera, gizonak beldur pixka bat hartu zidala. Bere abokatuen gomendiozedo, epaile batek urruntze agindua jarri zidan. Ez dakit noiz arte, egia esan. Hala eta guztiz ere, Londongo itzuleran, Mendiguren himself etorri zen harrera egitera, Maribel eta beste hainbat lagunekin batera. Le Bukowskiko aurkezpenean ezin izan nuen parte hartu (lan kontuak tarteko) , baina, kontatu zidatenez, hantxe azaldu zen Xabier Mendiguren Elizegi, zintzo demonio, esanez: “Nola ez naiz etorriko, antagonista naizeta!”Nobela hautatu nuen lehenik, kamioia hartu behar izan nuen ondoren ezinbestean; orain, ikusten duzue, matxetea eskuan txuletak zatitzen.Egia esan, ez nuen ezagutzen galdezka etorri zareten arte. Nahiko aparte nabil, geroz eta aparteago, baina kasu emango diot eskuratzen dudanean. Zuei ere ez dizuete eman Igartza bekarik, ala?Harremana? Apenas izan dudan... Beraien whatsapp taldera gonbidatu ninduten, baina ez nuen gonbidapena onartu. Paso.Lausengu handia da hori irakurtzea, ez didate askok esan halakorik; esan didaten guztiek 30 urtetik behera zuten. Beste batzuk ordea... Lepoa jokatuko nuke idazle jaurlasarituren bat ez dagoela nire zutabeen esperoan, ezta elkarrizketa honen zain ere. Bada... voilá ! Harrapazank txiribiton! 56 57Ferrando Xanpun eta Antontzin OstrikoaGaraipena umezurtz dago hizki bat ostu ziotenetik, eta historia liburuak jostailuak dira burges txikion eskuetan.Horregatik galdetzen dut abandonatua izan ez den haurrak nola egiten duen negar egiteko arrazoi bat bilatzeko. Goata artean hazi denak ez al duen sekula zilegitasunik, hala irizten dionean, legearen mugak hausteko.Eta jarriz gero aurrera so, balizko ondorengoei gure gaztaroa ederresteko asmatuko ditugun istorioen sinesgarritasun mailak kezkatzen nau gehien. Kantu bat, liburu bat, itxitako tabernazulo bat eta manifa bero bat gutxienez beharko ditugu errelatoaren bizkarrezurrean. Eta ginen gutxia puzteaz zein arduratuko da, denbora akaso?Gure poema herdoilek ziur iradokiko dute garai lokaztu baina bizi beharreko haien usain gozoa (hiriko azken antro ilegala itxi genueneko pasarte heroikoa kasu). Iragana izan liteke egunez egun inar bat basamortutzen den belazea eta guk beti aldarrikatuko dugu joandako denbora horretan geure lursailtxoa.Direnak eta ez direnak kontatuko ditugu –batzuk egiak ez danak – gure ibileren ezinbestekotasuna kontsideratu dezaten, eta inork amua zintzurreratu eta benetan digeritzen badu, xanpain botilak zabalduko ditugu edo lo lasai egingo dugu besterik gabe.F.X.MADRILGO POSTALAKUmezurtzarena 58Errari zabiltzanean jende artean igeri itomena bihurtzen da eguneroko ogizeure buruarengandik ihesi joaten eta etortzenerrari zabiltzaneanGainezka daude kaleak eta zu horren bakarrikizurrite bat bailitzan hedatu da errutinazenbakiek huts egin dizute ezezagun zarenetik gainezka daude kaleakEmadazu gutxienezdosi txikietan esperantza porlanezko zoruan sustrairik ezin da bota bihotza adreilu bat da eta irauteko arrazoi bat emadazu gutxienezGelditu zaitez une batean nire ondoanbildu nire altzoraalde egin aurretikez zoazela sentitu behar dut ez zoazela alde egin aurretikF.X.Errari zabiltzanean 59Egia da, pentsatzen nuen hiriko zentrotik edozein ostera zein ibilera errariri bukaera eman eta ostatu terraza edo kale bazterren batean esertzean, zirkulazioarena, egia da. Ez da sekula gelditzen, eta bost axola jendeek koagulatzea behar badute egunean 8 orduz, ze gaua ez baita dagoeneko existitzen, pertsiana dela medio argiarekin (kaleargi zikinekin!) ezkutaketajolas gogaikarri hori ezpada. Gogorra da, iradokitzen nion nire buruari, 24hren esanahia. Eternitatea esan nahi du, ez zirkularra, ez espirala, abstraktuagoa, esan nahi baita. Eta hori gutxi balitz, jendeek uste dute oraindik gaua existitzen dela, gauza jakina omen, jada zergatik beldurtzen ez dituen jakin nahi ez duten arren, begiak ixten dituztenean mundua nora joaten den ez baitakite.Odolez josia da hiri hau, benetan, ez naiz isuritako odolaz edo odolisuriez ari, are gehiago, odola bere bidetik ez irtetean da gakoa. Odol tantak gara organismo zital honen zainetan bidaiari, guk bizi dugu. Beste batzuk organismoak azpitik urik ez baina zirkulazioa bai baduten zubipeetan kanporatu gorozkiak dira. Beste batzuek mindutako odol, zainen errail estuetatik irten nahi eta lortu, isuritako odol.Non Stop, beraz, Non Stop, pentsatu nuen ostatu terraza hartan, beldur oihu bat aditu ondoren ezkerreko elkarzutetik jalgi zen autoa nire parean gelditu zenean. Orduan, kopilotuak leihatila jaitsi eta hortxehortxe metro erdi luze izango zen xafladun aiztoa bere lepazainean jarri zuen supituki, mehatxuz. Gaur bertan, ahoskatu zidan ahotsa altxatzeke, bai, hiri. Gaur bertan erauziko diat bizia.A.O.Gaur bertan 60Ni eta ni hiri honetan,ni beti nirekin lotan kolokatuta, kolokan.Sarritan elkar suntsitzen dugu elkar babestu asmotan,ta nahi baino gehiagotan bukatzen norgehiagokan, nor da gehiago biotan?Gazteagotako trosta, etengabeko poz erosta hil ez bada, oztaozta... Nire burua akitua data bihotzak zer diosta? “egizu kalera ospagarai ederrak datoz ta!”, baina sinestea kosta...Ametsen zaborrontzia,ke lainoetan ortziaegunero ehortzia.Zer da hiri hau?, giza sare bat bakardadeek josia,estimulu gaindosia, ederraren jelosia, gogoaren artrosia...Kritikak besoak ahalketa zenbat maniki talde eskaparateen alde.Reality show erraldoi hontan, gu, oinezko dohakabe,joan goaz noragabe,beti heldu nahi, halare, beti urrunegi gaude.Ni eta ni hiri honiMadrilgo hiri barruti,boterearen idulki,lotzen gaituzu estuki.Hauts beltza arnastuz porlandutako mukiok ez dira muki.Erruki, jauna, erruki, ez dut nahi berriz eduki itsasoa hain urruti.A.O. 61Hemen ez da egunero hasten. Kaos ordenatu baten antzera, baina ganoraz antolatu bide zuten hau guztia, jendea errailetatik irteteko intentziorik gabe sumatzen dut bederen.Ez dakit lotsagatik den, baina noizko gurutzatu begirada bat metroko joanetorriotan.– Madrilgo udalaren mandatuz nator –zartatu dit pentsamendua kalemusikari ilehoriak–, jendeari ahaztu egin omen zaioeta aurrean daukanari erreparatzea mugikorrak eskuetan dauzkanetik –dio txistetonu serioan–.Honen hasperen eta haren harridura artean, folk kanta amerikar jostari bat kantatzeari ekin dio gogo onez, gehienentzat lanerako bidaia den izapide biolento honi duintasuna erantsi nahirik.Handik bi geltokira, presaka bezala sartu da funtzionario atorraduna justu gu geunden bagoira. Mugikorretik hizketan ari da telefonoz bestaldekoa madarikatzen, eta eskegi duen garaian ohartu da bere alboan bi gazte ari direla elkarri musuka –norbere burbuilak plof egiten duenean akordatzen gara haragizkoak garela–.Bere bakardadea interpelatzen ari direlaeta, alferrik esango dio bikote suharrari maitasuna dela tasunetan astunena, asunena.Hamahiru geltokiko bidaian lau biderrez eskatu didate dirua eta limosnarik ez diot inori luzatu. Denei ezin diek eman eta arazoa goragotik dator eta errukiarekin jai zagok eta hau pobreagoa duk baina hi ere pobrea eta kapitalismoari sua.Ehunka istorio igaro zaizkit gaur ere muturren aurretik, soilik bakan batzuk hautematekogauza izan naiz, baina. Zentzumenak nagitu egiten zaizkit –kolore, argi, zarata– zaparrada honetan, kaleko zeharra benetako jolasparke bat bihurtzen zait askotan eta nekaneka eginda harrapatzen nau etxeak itzuleran.F.X.Bazterrik bazter eta zubi zahar eta berrien zeharzuloz gizaki izatez kanpo besterik ezer ez dutenen mamuak ikusten ditudalako egunero.Bitoriano Gandiaga. 62Hemen lanbro ke laino alimaleko honi hots egiten diote.Kafea sardeska labana Donutshautsontzia edo zenizeroa edo hausterrontziaMetodoaren Diskurtsoa (Diskurtsoaren Metodoa) esate baterako Kartesio zelatan Kartesioren zigorra.Vallecaseko irlan abandonatzen nau galarrenak no me pises el fregao.Papera tabakoa sua eta... When I'm feeling blue eta baita bestela ereWhen i´m feeling blueErretiratu egin behar nuke lorategiren batean,toki apain asko ditu infernuak besapean.Supermerkatuan langileak daude hogeitalau ordutan. Oinarria zartatzen hasi zaion izebergak, hau du puntan.Ate dizdizari bakoitza dabide berrien maratil,noiz pentsatu zenuen azkenengoz atseden hartzea Madril?Denda, taberna, polizia,busa, jendea, kea, anbulantzia,inoiz ezer ere falta ez zaigun eroon abundantzia.Abundantzia zer da bagutxi batzuen urrea ez ezik, ez bada barrutik usteldutako eskaparate bat baizik?Erretiratu egin behar nukeA.O.F.X. 63Erretiratu egin behar nuke lorategiren batean,toki apain asko ditu infernuak besapean.Supermerkatuan langileak daude hogeitalau ordutan. Oinarria zartatzen hasi zaion izebergak, hau du puntan.Ate dizdizari bakoitza dabide berrien maratil,noiz pentsatu zenuen azkenengoz atseden hartzea Madril?Denda, taberna, polizia,busa, jendea, kea, anbulantzia,inoiz ezer ere falta ez zaigun eroon abundantzia.Abundantzia zer da bagutxi batzuen urrea ez ezik, ez bada barrutik usteldutako eskaparate bat baizik?Alazne Arruti BengoetxeaBERLINI1963 kilometrok banatzen gaituzte atzerrira joan zinenetik. Ohartzerako bueltan izango zinela esaten zenidan, eskuan kubata hasi berriaz koadrilakoekin bisitan joateko dirua aurrezten hasi behar nuela esaten nizunean. Azken agurra malkotan ito genuen eta, ordutik, lotsa izpirik gabe oroitu nahi nuke mozkorrez inguratutako tabernazulo hartan eskaini genuen drama.Skypea erabiltzen ikasi dugu behintzat eta uste baino azkarrago lausotu da zure hutsunea. Batzuetan errudun sentitu izan naiz hangoaz gehiago galdegin ez izanaz baina izan dugu elkarri zer kontatua eta ordenagailuan izoztutako gure aurpegiei barre eginez bete ditugu elkarrizketen hutsuneak.6 hilabete ostean, zugana abiatu gara.L jaso eta hurrengo geltokirantz jarraitu dugu. Nahiz eta metroarekin nahiko ondo moldatzen naizen, ez naiz lasaitu aspaldi bilbotartu zen M garaiz eta metroaren ahoan gorpuztu den arte. Zain ditugu gainontzekoak. Irrikaz jo dituzte bozinak eta, auto barruan estu gauden arren, munduak abiadura mantsotu duela dirudi. Ez da inori satorzuloko eskaileretan enbarazu egiteko aukerarik, metroak aurrera jarraituko du gu gabe eta bost axola zaigu. Gu goaz ihesi.Ez gara etxean geratu zale eta Kantabriako kostaldea harrotu bezain pronto zerrendatu ditugun hurrengo txangoak penagarriak izanagatik, inongo erreparorik gabe enegarren aldiz eman diogu zerrenda osoa marratzeko hitza elkarri.Hegaldi lasaia izan da. Pisua aurreztu asmoz hartu dudan liburua ez dut atsegin eta are astunago bilakatu da. Lur hartzear, lagunari leiho ondoko eserlekua utzi izanaz damutu naizen arren, lepoa luzatu eta argi ñimiñoak ezerezetik sortzen ikusi ditut, hodeiak lakuekin nahastu dira eta McDonalds baten argi gorria sumatu dut amaiera aldean. Ez da txalo zaparrada handiegirik aditu eta eskerrak. Aurreko bikoteak pringles zorroa galdu du gure oinetan eta guk, gosez amorratzen, motxilan hartu. Inurritegian hara eta hona hasi dira jaka eta maletak eta zorua zapaldu eta masailak goritu bezain pronto, autobusera sartu gaituzte inurri ilaran garraio.Ilundu du dagoeneko eta aireportura ez etortzeko agindu dizugu. Kuadrilla handia izanda ere, M eta I izan dira ostatuharrerako gaztearekin ingelesez hitz egitera ausartu diren bakarrak. Gainontzekoak atzean jarri eta “zer esan du?”, “dena ondo?”, “maindireak gelan bertan daude?” esatera besterik ez gara mugatu, nazkatuta biratu eta mesedez lasaitzeko esan diguten arte.Berehala lausotu dira arnasak ohatzez jositako gelan. 64II1963 kilometrok banatzen gaituzte atzerrira joan zinenetik. Ohartzerako bueltan izango zinela esaten zenidan, eskuan kubata hasi berriaz koadrilakoekin bisitan joateko dirua aurrezten hasi behar nuela esaten nizunean. Azken agurra malkotan ito genuen eta, ordutik, lotsa izpirik gabe oroitu nahi nuke mozkorrez inguratutako tabernazulo hartan eskaini genuen drama.Skypea erabiltzen ikasi dugu behintzat eta uste baino azkarrago lausotu da zure hutsunea. Batzuetan errudun sentitu izan naiz hangoaz gehiago galdegin ez izanaz baina izan dugu elkarri zer kontatua eta ordenagailuan izoztutako gure aurpegiei barre eginez bete ditugu elkarrizketen hutsuneak.6 hilabete ostean, zugana abiatu gara.L jaso eta hurrengo geltokirantz jarraitu dugu. Nahiz eta metroarekin nahiko ondo moldatzen naizen, ez naiz lasaitu aspaldi bilbotartu zen M garaiz eta metroaren ahoan gorpuztu den arte. Zain ditugu gainontzekoak. Irrikaz jo dituzte bozinak eta, auto barruan estu gauden arren, munduak abiadura mantsotu duela dirudi. Ez da inori satorzuloko eskaileretan enbarazu egiteko aukerarik, metroak aurrera jarraituko du gu gabe eta bost axola zaigu. Gu goaz ihesi.Ez gara etxean geratu zale eta Kantabriako kostaldea harrotu bezain pronto zerrendatu ditugun hurrengo txangoak penagarriak izanagatik, inongo erreparorik gabe enegarren aldiz eman diogu zerrenda osoa marratzeko hitza elkarri.Hegaldi lasaia izan da. Pisua aurreztu asmoz hartu dudan liburua ez dut atsegin eta are astunago bilakatu da. Lur hartzear, lagunari leiho ondoko eserlekua utzi izanaz damutu naizen arren, lepoa luzatu eta argi ñimiñoak ezerezetik sortzen ikusi ditut, hodeiak lakuekin nahastu dira eta McDonalds baten argi gorria sumatu dut amaiera aldean. Ez da txalo zaparrada handiegirik aditu eta eskerrak. Aurreko bikoteak pringles zorroa galdu du gure oinetan eta guk, gosez amorratzen, motxilan hartu. Inurritegian hara eta hona hasi dira jaka eta maletak eta zorua zapaldu eta masailak goritu bezain pronto, autobusera sartu gaituzte inurri ilaran garraio.Ilundu du dagoeneko eta aireportura ez etortzeko agindu dizugu. Kuadrilla handia izanda ere, M eta I izan dira ostatuharrerako gaztearekin ingelesez hitz egitera ausartu diren bakarrak. Gainontzekoak atzean jarri eta “zer esan du?”, “dena ondo?”, “maindireak gelan bertan daude?” esatera besterik ez gara mugatu, nazkatuta biratu eta mesedez lasaitzeko esan diguten arte.Berehala lausotu dira arnasak ohatzez jositako gelan.Alexanderplatzera heldu eta dagoeneko taldetxo bat elkartzen hasia da free tour dioen aterki beltzaren azpian. Ez naiz inoiz halakoen zale izan baina benetan merezi duela eta zuzenean ekarri gaituzu gazte lodikotearen albora. Gonzalok taldeari bere burua aurkeztu eta ibilbidea hasi aurretik bere ustetan astunegia izango ez den eta halako hiri baten nondik norakoak ulertzeko beharrezkoa den sarrera historiko bati ekin dio.Urik gabeko iturri borobilaren aurrean gaude. Zentro komertzialeko sartuirtena etengabea da eta atezainak jaiotza marka itzela du aurpegian. MItte, Bigarren Mundu Gerraren amaieratik Sobietar Batasunaren gain egon zen Berlingo zatia omen da. Metro ahoan neska gazte bat firma eske ari da eta kasurik egiten ez dion oro iraintzen hasi da. Berlin Alemaniako hiriburua izanagatik, egun inguruko herrialdeei esker mantentzen omen da ekonomikoki. Txapel horia daraman saltxitxa saltzaile ibiltariak haragia hartu eta ogi artean sartu du biraoka jarraitzen duen neskaren alboan. No os habréis encontrado a mucha gente alta, rubia y de ojos azules, verdad? esan digu Gonzalok bromazale, telebistako aurkezle ahotsaz, populazioaren zati handiena atzerritarra dela adierazteko. Lagunak dagoeneko nazkatuta, elkarren artean hitz egiten sumatu ditut, batek historiako irakasle ohiaren keinuak antzeztu eta besteak barreari ezin eutsi. Berlingo hartzari buruz hitz egiten hasi da. Dagoeneko zenbat ikusi ditugun galdegin digu eta begirada, barre eta broma konplizeak zabaldu dira talde osoan, gure koadrilan izan ezik. Mota eta kolore guztietako 300 bat estatua kokatu omen dituzte hirian zehar eta guk ez dugu bat bera ere ikusi. Ikurraren jatorriaren inguruko teoria asko omen daude eta horien artean nagusiena hiriburuaren izenaren lehen zatiak (Ber, alemanez Bär) hartza esan nahi duela omen da. Emakume batek janari zorro bat utzi du arropa denda erraldoiaren aurreko zutabean. Bestalde, Alemaniaren kolonizazioan parte hartu zuen Alberto Iaren ezizena huraxe omen zen: “Alberto hartza”, ausardia eta adorearen adierazgarri. Eskale bat eseri, eskuak hatsaz berotu eta zorroa miatzen hasi da. Erdi Aroan familia nobleen armarrietan nagusitu ohi zen ikurra ere izan omen zen eta egun armarri ofizialaren zati da. Oinez abiatu gara.Hotz egiten du. Bi galtzerdi pare jantzi ditut eta oinak erretzen ditut. Elkarri besotik helduta goaz, txapela buruan, eskularru eta bufandaz korapilatuta, eta inoiz elkarren artean hutsunerik izan ote den zalantzan jartzen hasia naiz. Enparantza handiaren gainean Fernsehturm, telebista dorrea handitzen doa. 60ko hamarkadan Alemania erdibituta, bata bestea baino indartsuago zenaren lehian eraiki omen zuen Alemaniako Errepublika Demokratikoak (RDA) eta harresia eraistean, hiriko edozein puntutatik ikusten den 365 metroko telekomunikazio dorrea (Europako 4. eraikin altuena) batasunaren ikur bilakatu omen zen.Marx eta Engelsen parkea ezkerraldean utzita, Lustgarden lorategia eta Berlingo Errege Jauregiari parez pare dagoen katedralera heldu gara. Harri zurizko fatxada hotzaren gainean, urdin kolore ederreko kupulak atentzioa ematen du. Jauregia, aldiz, eraberritze lanetan dago eta SAMSUNGen iragarki erraldoi batez estalita dagoen arren crowdfundinga abiatu dute, laguntzan parte hartu dutenen izenak adreiluetan jartzearen truke. Gonzalok datu historikoak bata bestearen atzetik errezitatzen jarraitu du, harik eta bakarren batzuk selfieak ateratzen harrapatu eta denbora librea eskaini digun arte.Hurrengo egunetan bisitatu nahi nituzkeen lekuen mapa mentala forma hartzen hasi da pixkanaka. Denbora luzez ibili gara hara eta hona eta nekea nabari da taldean. Harritu egin gaitu trafiko faltak eta kale zabaletako oinezkoen lasaitasunak. Bebelplatzen, 1933ko maiatzean Naziek zentsuratu eta erre zituzten autoreen 20.000 liburuen oroimenez, liburutegi huts bat erakusten duen leihoaren gainean ibili gara oinez. Horien artean zegoen Heinrich Hein, 100 urte atzera “Hura preludio bat besterik ez zen izan, liburuak erretzen diren lekuan, pertsonak erretzen amaitzen da” idatzi zuen berbera.Humboldten unibertsitatearen parean honek euskararekiko zuen harremana aipatu du bisita gidariak, gure arreta bereganatzeko. Iaz Merkelek bisitatu zuen kebaba jendez gainezka dago eta pasealeku zabaletik aurrera jarraitu ostean, L itxurako horma zati batekin egin dugu topo. Gonzalok aterkia luzatu duen arren ez da goiko zatira heldu eta hara goraino pertsona bat nola igoko genukeen hausnartu dugu luze. Izan omen zen behin blindatutako auto batekin horma zeharkatu zuen ero bat.Kalearen erdian aurpegi erraldoi baten soslaia ikusten da. Johann Georg Elser, 1939ko azaroaren 8an Municheko Bürgerbräukelle garagardotegi ezagunean Hitler eta alderdi Naziko beste zenbait kideren erailketa planifikatzeagatik ezagun egin zen arotzari eskainia omen da. Führerak hitzorduak aurreratzeko ohitura zuenez, minutu eskasengatik egin zuen ihes leherketatik. 1945eko apirilaren 9an erail zuten arotza.Valladolideko gazte hiztunak etengabe goraipatzen du alemanen umorea, eraikin ororen iragana gogoan hauek berrerabiltzeko duten abileziagatik. Gehienak bonbardatuak izan ziren arren egun ogasun zentroa denak zutik iraun zuen, hegazkinen planoak bertan pilatzen zirenez informazio preziatuegia baitzegoen jokoan.Kale kantoi batean bildu gara edari beroren bat hartu eta bisitarekin jarraitzeko hitzordua zehaztu asmoz. Hementxe kokatu omen zen hirian bertan grabatutako nazien inguruko film bakarrenetarikoa eta esbastikek berriro hiria hartu behar zutela zabaltzean, istilu garrantzitsuak izan ziren kaleetan. Horra azken urteetan halakorik errepikatzeko zailtasunaren zergatia. Hogei minutu barru abiatuko gara berriz.Gustura bildu gara berotara. Gehienek kafesnea eskatu dute eta nik, esnekiak ongi digeritu ezin dituen bakarrak, kafe hutsa eskatzeko ahaleginak egin ditut. Aparrez gainezka, itxura ederreko kikarek hartu dute mahaia fundamentu eskaseko ur zikin basokada galantari putz eginez itzuli naizenean. Komunera joateko astia izan dut behintzat.Gendarmenmarkt, jendarmeak pilatzen ziren plaza, ikusi dugun plazarik ederrenetarikoa da. Hutsunea erraldoi batek zanpatutako zola markaren antzera nagusitzen da eraikin altuen artean. Plazaren alde banatan berdinberdinak diruditen eliza Frantses eta Aleman pare barrokoa kokatzen da Orkestra Sinfonikoaren Konzerthaus egoitzaren alde banatan. Eskailerapean Johann Friedrich von Schiller poeta eta filosofoaren estatua bat dago, zeina greziar edo erromatar baten antzera gorpuzten den erramu koroa buruan eta idatziak besapean dituela. Inguratzen duten 4 musen artean gizonezko bakarrak egun aurpegia agerian daraman arren, marmolean zizelkatutako oihalaz estalia izan omen zuen denbora luzez.Bazkalordua da dagoeneko eta holokaustoaren memorialean ez dugu argazkirik atera Shashak Shapira artista israeldarrak lotsaraziko gaituenaren beldurrez. Berlingo ikurra den Branderburgoko atean eman diogu amaiera bisitari. Hiriko sarbide zaharra 1788 eta 1791 artean eraiki zen. 65 metro luze eta 26 metro zabaleko egitura garaiak garaipenaren jainkosa garraiatzen duten zaldiak eta koadriga eusten ditu gainean. 1806an Napoleonek Parisera berarekin eraman zuen arren, bertan jarraitzen du gaur egun, enperadorearen inperioaren gainbeheran berreskuratu ostean, berregindako plaza PariserPlatz izendatu baitzuten. Gonzalok, zenbait gomendio eman dizkigu bazkaltzeko eta bakoitzaren abiapuntura itzultzeko. Berehala sakabanatu da artaldea.Hemendik aurrera zeuri egotzi dizugu gidari lekukoa. 3 egun ditugu hiri erraldoia ezagutzen jarraitzeko. 65Alexanderplatzera heldu eta dagoeneko taldetxo bat elkartzen hasia da free tour dioen aterki beltzaren azpian. Ez naiz inoiz halakoen zale izan baina benetan merezi duela eta zuzenean ekarri gaituzu gazte lodikotearen albora. Gonzalok taldeari bere burua aurkeztu eta ibilbidea hasi aurretik bere ustetan astunegia izango ez den eta halako hiri baten nondik norakoak ulertzeko beharrezkoa den sarrera historiko bati ekin dio.Urik gabeko iturri borobilaren aurrean gaude. Zentro komertzialeko sartuirtena etengabea da eta atezainak jaiotza marka itzela du aurpegian. MItte, Bigarren Mundu Gerraren amaieratik Sobietar Batasunaren gain egon zen Berlingo zatia omen da. Metro ahoan neska gazte bat firma eske ari da eta kasurik egiten ez dion oro iraintzen hasi da. Berlin Alemaniako hiriburua izanagatik, egun inguruko herrialdeei esker mantentzen omen da ekonomikoki. Txapel horia daraman saltxitxa saltzaile ibiltariak haragia hartu eta ogi artean sartu du biraoka jarraitzen duen neskaren alboan. No os habréis encontrado a mucha gente alta, rubia y de ojos azules, verdad? esan digu Gonzalok bromazale, telebistako aurkezle ahotsaz, populazioaren zati handiena atzerritarra dela adierazteko. Lagunak dagoeneko nazkatuta, elkarren artean hitz egiten sumatu ditut, batek historiako irakasle ohiaren keinuak antzeztu eta besteak barreari ezin eutsi. Berlingo hartzari buruz hitz egiten hasi da. Dagoeneko zenbat ikusi ditugun galdegin digu eta begirada, barre eta broma konplizeak zabaldu dira talde osoan, gure koadrilan izan ezik. Mota eta kolore guztietako 300 bat estatua kokatu omen dituzte hirian zehar eta guk ez dugu bat bera ere ikusi. Ikurraren jatorriaren inguruko teoria asko omen daude eta horien artean nagusiena hiriburuaren izenaren lehen zatiak (Ber, alemanez Bär) hartza esan nahi duela omen da. Emakume batek janari zorro bat utzi du arropa denda erraldoiaren aurreko zutabean. Bestalde, Alemaniaren kolonizazioan parte hartu zuen Alberto Iaren ezizena huraxe omen zen: “Alberto hartza”, ausardia eta adorearen adierazgarri. Eskale bat eseri, eskuak hatsaz berotu eta zorroa miatzen hasi da. Erdi Aroan familia nobleen armarrietan nagusitu ohi zen ikurra ere izan omen zen eta egun armarri ofizialaren zati da. Oinez abiatu gara.Hotz egiten du. Bi galtzerdi pare jantzi ditut eta oinak erretzen ditut. Elkarri besotik helduta goaz, txapela buruan, eskularru eta bufandaz korapilatuta, eta inoiz elkarren artean hutsunerik izan ote den zalantzan jartzen hasia naiz. Enparantza handiaren gainean Fernsehturm, telebista dorrea handitzen doa. 60ko hamarkadan Alemania erdibituta, bata bestea baino indartsuago zenaren lehian eraiki omen zuen Alemaniako Errepublika Demokratikoak (RDA) eta harresia eraistean, hiriko edozein puntutatik ikusten den 365 metroko telekomunikazio dorrea (Europako 4. eraikin altuena) batasunaren ikur bilakatu omen zen.Marx eta Engelsen parkea ezkerraldean utzita, Lustgarden lorategia eta Berlingo Errege Jauregiari parez pare dagoen katedralera heldu gara. Harri zurizko fatxada hotzaren gainean, urdin kolore ederreko kupulak atentzioa ematen du. Jauregia, aldiz, eraberritze lanetan dago eta SAMSUNGen iragarki erraldoi batez estalita dagoen arren crowdfundinga abiatu dute, laguntzan parte hartu dutenen izenak adreiluetan jartzearen truke. Gonzalok datu historikoak bata bestearen atzetik errezitatzen jarraitu du, harik eta bakarren batzuk selfieak ateratzen harrapatu eta denbora librea eskaini digun arte.Hurrengo egunetan bisitatu nahi nituzkeen lekuen mapa mentala forma hartzen hasi da pixkanaka. Denbora luzez ibili gara hara eta hona eta nekea nabari da taldean. Harritu egin gaitu trafiko faltak eta kale zabaletako oinezkoen lasaitasunak. Bebelplatzen, 1933ko maiatzean Naziek zentsuratu eta erre zituzten autoreen 20.000 liburuen oroimenez, liburutegi huts bat erakusten duen leihoaren gainean ibili gara oinez. Horien artean zegoen Heinrich Hein, 100 urte atzera “Hura preludio bat besterik ez zen izan, liburuak erretzen diren lekuan, pertsonak erretzen amaitzen da” idatzi zuen berbera.Humboldten unibertsitatearen parean honek euskararekiko zuen harremana aipatu du bisita gidariak, gure arreta bereganatzeko. Iaz Merkelek bisitatu zuen kebaba jendez gainezka dago eta pasealeku zabaletik aurrera jarraitu ostean, L itxurako horma zati batekin egin dugu topo. Gonzalok aterkia luzatu duen arren ez da goiko zatira heldu eta hara goraino pertsona bat nola igoko genukeen hausnartu dugu luze. Izan omen zen behin blindatutako auto batekin horma zeharkatu zuen ero bat.Kalearen erdian aurpegi erraldoi baten soslaia ikusten da. Johann Georg Elser, 1939ko azaroaren 8an Municheko Bürgerbräukelle garagardotegi ezagunean Hitler eta alderdi Naziko beste zenbait kideren erailketa planifikatzeagatik ezagun egin zen arotzari eskainia omen da. Führerak hitzorduak aurreratzeko ohitura zuenez, minutu eskasengatik egin zuen ihes leherketatik. 1945eko apirilaren 9an erail zuten arotza.Valladolideko gazte hiztunak etengabe goraipatzen du alemanen umorea, eraikin ororen iragana gogoan hauek berrerabiltzeko duten abileziagatik. Gehienak bonbardatuak izan ziren arren egun ogasun zentroa denak zutik iraun zuen, hegazkinen planoak bertan pilatzen zirenez informazio preziatuegia baitzegoen jokoan.Kale kantoi batean bildu gara edari beroren bat hartu eta bisitarekin jarraitzeko hitzordua zehaztu asmoz. Hementxe kokatu omen zen hirian bertan grabatutako nazien inguruko film bakarrenetarikoa eta esbastikek berriro hiria hartu behar zutela zabaltzean, istilu garrantzitsuak izan ziren kaleetan. Horra azken urteetan halakorik errepikatzeko zailtasunaren zergatia. Hogei minutu barru abiatuko gara berriz.Gustura bildu gara berotara. Gehienek kafesnea eskatu dute eta nik, esnekiak ongi digeritu ezin dituen bakarrak, kafe hutsa eskatzeko ahaleginak egin ditut. Aparrez gainezka, itxura ederreko kikarek hartu dute mahaia fundamentu eskaseko ur zikin basokada galantari putz eginez itzuli naizenean. Komunera joateko astia izan dut behintzat.Gendarmenmarkt, jendarmeak pilatzen ziren plaza, ikusi dugun plazarik ederrenetarikoa da. Hutsunea erraldoi batek zanpatutako zola markaren antzera nagusitzen da eraikin altuen artean. Plazaren alde banatan berdinberdinak diruditen eliza Frantses eta Aleman pare barrokoa kokatzen da Orkestra Sinfonikoaren Konzerthaus egoitzaren alde banatan. Eskailerapean Johann Friedrich von Schiller poeta eta filosofoaren estatua bat dago, zeina greziar edo erromatar baten antzera gorpuzten den erramu koroa buruan eta idatziak besapean dituela. Inguratzen duten 4 musen artean gizonezko bakarrak egun aurpegia agerian daraman arren, marmolean zizelkatutako oihalaz estalia izan omen zuen denbora luzez.Bazkalordua da dagoeneko eta holokaustoaren memorialean ez dugu argazkirik atera Shashak Shapira artista israeldarrak lotsaraziko gaituenaren beldurrez. Berlingo ikurra den Branderburgoko atean eman diogu amaiera bisitari. Hiriko sarbide zaharra 1788 eta 1791 artean eraiki zen. 65 metro luze eta 26 metro zabaleko egitura garaiak garaipenaren jainkosa garraiatzen duten zaldiak eta koadriga eusten ditu gainean. 1806an Napoleonek Parisera berarekin eraman zuen arren, bertan jarraitzen du gaur egun, enperadorearen inperioaren gainbeheran berreskuratu ostean, berregindako plaza PariserPlatz izendatu baitzuten. Gonzalok, zenbait gomendio eman dizkigu bazkaltzeko eta bakoitzaren abiapuntura itzultzeko. Berehala sakabanatu da artaldea.Hemendik aurrera zeuri egotzi dizugu gidari lekukoa. 3 egun ditugu hiri erraldoia ezagutzen jarraitzeko. Alexanderplatzera heldu eta dagoeneko taldetxo bat elkartzen hasia da free tour dioen aterki beltzaren azpian. Ez naiz inoiz halakoen zale izan baina benetan merezi duela eta zuzenean ekarri gaituzu gazte lodikotearen albora. Gonzalok taldeari bere burua aurkeztu eta ibilbidea hasi aurretik bere ustetan astunegia izango ez den eta halako hiri baten nondik norakoak ulertzeko beharrezkoa den sarrera historiko bati ekin dio.Urik gabeko iturri borobilaren aurrean gaude. Zentro komertzialeko sartuirtena etengabea da eta atezainak jaiotza marka itzela du aurpegian. MItte, Bigarren Mundu Gerraren amaieratik Sobietar Batasunaren gain egon zen Berlingo zatia omen da. Metro ahoan neska gazte bat firma eske ari da eta kasurik egiten ez dion oro iraintzen hasi da. Berlin Alemaniako hiriburua izanagatik, egun inguruko herrialdeei esker mantentzen omen da ekonomikoki. Txapel horia daraman saltxitxa saltzaile ibiltariak haragia hartu eta ogi artean sartu du biraoka jarraitzen duen neskaren alboan. No os habréis encontrado a mucha gente alta, rubia y de ojos azules, verdad? esan digu Gonzalok bromazale, telebistako aurkezle ahotsaz, populazioaren zati handiena atzerritarra dela adierazteko. Lagunak dagoeneko nazkatuta, elkarren artean hitz egiten sumatu ditut, batek historiako irakasle ohiaren keinuak antzeztu eta besteak barreari ezin eutsi. Berlingo hartzari buruz hitz egiten hasi da. Dagoeneko zenbat ikusi ditugun galdegin digu eta begirada, barre eta broma konplizeak zabaldu dira talde osoan, gure koadrilan izan ezik. Mota eta kolore guztietako 300 bat estatua kokatu omen dituzte hirian zehar eta guk ez dugu bat bera ere ikusi. Ikurraren jatorriaren inguruko teoria asko omen daude eta horien artean nagusiena hiriburuaren izenaren lehen zatiak (Ber, alemanez Bär) hartza esan nahi duela omen da. Emakume batek janari zorro bat utzi du arropa denda erraldoiaren aurreko zutabean. Bestalde, Alemaniaren kolonizazioan parte hartu zuen Alberto Iaren ezizena huraxe omen zen: “Alberto hartza”, ausardia eta adorearen adierazgarri. Eskale bat eseri, eskuak hatsaz berotu eta zorroa miatzen hasi da. Erdi Aroan familia nobleen armarrietan nagusitu ohi zen ikurra ere izan omen zen eta egun armarri ofizialaren zati da. Oinez abiatu gara.Hotz egiten du. Bi galtzerdi pare jantzi ditut eta oinak erretzen ditut. Elkarri besotik helduta goaz, txapela buruan, eskularru eta bufandaz korapilatuta, eta inoiz elkarren artean hutsunerik izan ote den zalantzan jartzen hasia naiz. Enparantza handiaren gainean Fernsehturm, telebista dorrea handitzen doa. 60ko hamarkadan Alemania erdibituta, bata bestea baino indartsuago zenaren lehian eraiki omen zuen Alemaniako Errepublika Demokratikoak (RDA) eta harresia eraistean, hiriko edozein puntutatik ikusten den 365 metroko telekomunikazio dorrea (Europako 4. eraikin altuena) batasunaren ikur bilakatu omen zen.Marx eta Engelsen parkea ezkerraldean utzita, Lustgarden lorategia eta Berlingo Errege Jauregiari parez pare dagoen katedralera heldu gara. Harri zurizko fatxada hotzaren gainean, urdin kolore ederreko kupulak atentzioa ematen du. Jauregia, aldiz, eraberritze lanetan dago eta SAMSUNGen iragarki erraldoi batez estalita dagoen arren crowdfundinga abiatu dute, laguntzan parte hartu dutenen izenak adreiluetan jartzearen truke. Gonzalok datu historikoak bata bestearen atzetik errezitatzen jarraitu du, harik eta bakarren batzuk selfieak ateratzen harrapatu eta denbora librea eskaini digun arte.Hurrengo egunetan bisitatu nahi nituzkeen lekuen mapa mentala forma hartzen hasi da pixkanaka. Denbora luzez ibili gara hara eta hona eta nekea nabari da taldean. Harritu egin gaitu trafiko faltak eta kale zabaletako oinezkoen lasaitasunak. Bebelplatzen, 1933ko maiatzean Naziek zentsuratu eta erre zituzten autoreen 20.000 liburuen oroimenez, liburutegi huts bat erakusten duen leihoaren gainean ibili gara oinez. Horien artean zegoen Heinrich Hein, 100 urte atzera “Hura preludio bat besterik ez zen izan, liburuak erretzen diren lekuan, pertsonak erretzen amaitzen da” idatzi zuen berbera.Humboldten unibertsitatearen parean honek euskararekiko zuen harremana aipatu du bisita gidariak, gure arreta bereganatzeko. Iaz Merkelek bisitatu zuen kebaba jendez gainezka dago eta pasealeku zabaletik aurrera jarraitu ostean, L itxurako horma zati batekin egin dugu topo. Gonzalok aterkia luzatu duen arren ez da goiko zatira heldu eta hara goraino pertsona bat nola igoko genukeen hausnartu dugu luze. Izan omen zen behin blindatutako auto batekin horma zeharkatu zuen ero bat.Kalearen erdian aurpegi erraldoi baten soslaia ikusten da. Johann Georg Elser, 1939ko azaroaren 8an Municheko Bürgerbräukelle garagardotegi ezagunean Hitler eta alderdi Naziko beste zenbait kideren erailketa planifikatzeagatik ezagun egin zen arotzari eskainia omen da. Führerak hitzorduak aurreratzeko ohitura zuenez, minutu eskasengatik egin zuen ihes leherketatik. 1945eko apirilaren 9an erail zuten arotza.Valladolideko gazte hiztunak etengabe goraipatzen du alemanen umorea, eraikin 66ororen iragana gogoan hauek berrerabiltzeko duten abileziagatik. Gehienak bonbardatuak izan ziren arren egun ogasun zentroa denak zutik iraun zuen, hegazkinen planoak bertan pilatzen zirenez informazio preziatuegia baitzegoen jokoan.Kale kantoi batean bildu gara edari beroren bat hartu eta bisitarekin jarraitzeko hitzordua zehaztu asmoz. Hementxe kokatu omen zen hirian bertan grabatutako nazien inguruko film bakarrenetarikoa eta esbastikek berriro hiria hartu behar zutela zabaltzean, istilu garrantzitsuak izan ziren kaleetan. Horra azken urteetan halakorik errepikatzeko zailtasunaren zergatia. Hogei minutu barru abiatuko gara berriz.Gustura bildu gara berotara. Gehienek kafesnea eskatu dute eta nik, esnekiak ongi digeritu ezin dituen bakarrak, kafe hutsa eskatzeko ahaleginak egin ditut. Aparrez gainezka, itxura ederreko kikarek hartu dute mahaia fundamentu eskaseko ur zikin basokada galantari putz eginez itzuli naizenean. Komunera joateko astia izan dut behintzat.Gendarmenmarkt, jendarmeak pilatzen ziren plaza, ikusi dugun plazarik ederrenetarikoa da. Hutsunea erraldoi batek zanpatutako zola markaren antzera nagusitzen da eraikin altuen artean. Plazaren alde banatan berdinberdinak diruditen eliza Frantses eta Aleman pare barrokoa kokatzen da Orkestra Sinfonikoaren Konzerthaus egoitzaren alde banatan. Eskailerapean Johann Friedrich von Schiller poeta eta filosofoaren estatua bat dago, zeina greziar edo erromatar baten antzera gorpuzten den erramu koroa buruan eta idatziak besapean dituela. Inguratzen duten 4 musen artean gizonezko bakarrak egun aurpegia agerian daraman arren, marmolean zizelkatutako oihalaz estalia izan omen zuen denbora luzez.Bazkalordua da dagoeneko eta holokaustoaren memorialean ez dugu argazkirik atera Shashak Shapira artista israeldarrak lotsaraziko gaituenaren beldurrez. Berlingo ikurra den Branderburgoko atean eman diogu amaiera bisitari. Hiriko sarbide zaharra 1788 eta 1791 artean eraiki zen. 65 metro luze eta 26 metro zabaleko egitura garaiak garaipenaren jainkosa garraiatzen duten zaldiak eta koadriga eusten ditu gainean. 1806an Napoleonek Parisera berarekin eraman zuen arren, bertan jarraitzen du gaur egun, enperadorearen inperioaren gainbeheran berreskuratu ostean, berregindako plaza PariserPlatz izendatu baitzuten. Gonzalok, zenbait gomendio eman dizkigu bazkaltzeko eta bakoitzaren abiapuntura itzultzeko. Berehala sakabanatu da artaldea.Hemendik aurrera zeuri egotzi dizugu gidari lekukoa. 3 egun ditugu hiri erraldoia ezagutzen jarraitzeko. 67Hain gustura egoten zen azken unea ahaztua zuela idazten hasi da. Bitartean, zigarroen ondoretasunarekin eta iluntzeetan autopista izango diren ahoek marraztutako irrien munduarekin amesten dutela esaten dioten uhinezko ahots urratuei entzuten die. Galdu egiten zaizkio hatzak teklatuaren gainean. Zein tekla zapaldu jakingo ez balute bezala, zanpatzeko unean damutu eta lotsatuta atzera bilduko balira bezala.Zerbezak umelduriko mingainaz busti ditu hotzak lehortu dizkion ezpainak, hatzek melodia dantzagarririk aurkitu ez eta amore emateko asmoak indarra hartzen duen bitartean. Baina gaur ez. Atzo utzi zion idazteari, baina gaur ez. Gaur idazten hasitakoa bukatuko duela erabaki du, eta abesti bera behin eta berriz entzuten duela behatzak pixkanaka dantzan jarri zaizkio.Irribarretsu dago pantailari begira, gaur lortuko duela ziur egongo balitz bezala. Gaur, azkenean, ez diolako tristurari edo galduta egoteari idatziko. Ez. Gaur zoriontasunari idatziko dio. Egun batzuk, dezente, asko pasa direlako ohean irriz etzaten ez zela, ohean egunero dagoen irri egiteko arrazoiaren zain esna gelditzen ez zela. Gaur irria ekarri du ohera. Gaur ez da zain geldituko. Gaur irriz lokartuko da, irriak goizean lagunduko diolakoan.Ander LizartzaGAUR BAI, MORBOA, NOLA ITXOINGaur baiArgien joanetorria etengabea da zubian. Istant galkor batez argitzen naute eta badoaz. Batzuk gelditu egiten dira, gizonezkoak batez ere, gazteak ere bai. Lerdea ezkutatzen saiatzen dira, letaginak zorrozten zaizkien irribarreekin begiratzen nautela. Gutxi dira Morboanire begien koloreaz gogoratuko direnak, ez dira asko aurpegira begiratzen nautenak. Hotzaren eta jatekoaren artean aukeratzera behartzen nauten gonak janzten ditut, astearen araberako luzera dutenak. Begiertzetan dirdirak, hatz nagian eraztunak eta neskaren mezuak mugikorrean beraien osagarriak. Hogeita hamar euro balio ditu nire gorputzak ordu erdia, berrogeita hamar ordu osoa. Morboa ematen die alde ilunak argitzeak. Ez dakite astelehen goizean gorbata jantzita joaten naizela lanera. Analismoa beti izan da endekatua, debekatua gizon ezkonduetan. Maskulinotasun hegemonikoaren gibelaldeak. Argien joanetorria etengabea da zubian. Istant galkor batez argitzen naute eta badoaz. Batzuk gelditu egiten dira, gizonezkoak batez ere, gazteak ere bai. Lerdea ezkutatzen saiatzen dira, letaginak zorrozten zaizkien irribarreekin begiratzen nautela. Gutxi dira Batzuei oinak mugitzen zaizkie erritmo jarrai ezinean. Beste batzuk azkazalak jaten dituzte esku dardartiekin. Beste batzuk azkar ibiltzen dira alde batetik bestera. Beste batzuk leku guztietara begiratzen dute. Edo ordulariko orratz mantsoegiei begira gelditzen dira. Betaurrekoak garbitzen dituzte behin eta berriro beste batzuk. Edo orraztu egiten dira. Edo mila aldiz lisatzen dute blusa zimurtua. Beste batzuk paragrafo berdina irakurtzen dute etengabe, eskuartean duten liburuan ezin kontzentratu. Edo mugikorra desblokeatu. Eta blokeatu. Eta desblokeatu berriz blokeatzeko. Batzuk berandu datozenei itxoiten diete. Beste batzuk goizegi iritsi direlako itxoiten dute. Beste batzuk dei baten zain gelditzen dira. Beste batzuk hamaika dei egiten dituzte itxoiteaz aspertuta. Batzuk denbora gutxi daramate zain. Beste batzuk orduak, egunak, hilabeteak pasatzen dituzte iristen ez den erantzunaren zain. Batzuk pazientziaz itxoiten dute zain dauden momentua, eguna. Beste batzuk alde egiten dute pazientzia aspaldi agortuta. Batzuk poztu egiten dira itxarotea bukatzean. Beste batzuk bere buruarekin haserretzen dira. Beste batzuk amildu. Eta beste batzuk zain jarraitzen dute oraindik. Itxoiteak, finean, badu bere xarma.Nola itxoinnire begien koloreaz gogoratuko direnak, ez dira asko aurpegira begiratzen nautenak. Hotzaren eta jatekoaren artean aukeratzera behartzen nauten gonak janzten ditut, astearen araberako luzera dutenak. Begiertzetan dirdirak, hatz nagian eraztunak eta neskaren mezuak mugikorrean beraien osagarriak. Hogeita hamar euro balio ditu nire gorputzak ordu erdia, berrogeita hamar ordu osoa. Morboa ematen die alde ilunak argitzeak. Ez dakite astelehen goizean gorbata jantzita joaten naizela lanera. Analismoa beti izan da endekatua, debekatua gizon ezkonduetan. Maskulinotasun hegemonikoaren gibelaldeak.68 69Ane Zubeldia Magriña eta Robert CohenJOLAS BAT BAINO EZ IIPoema bat bidali nion lagun bati behin eta esan nion harekin egiteko nahi zuena. Gure arteko elkarrizketetan poemak ageri dira beti eta batbatean eta etengabe. Ingelesetik euskarara eta euskaratik ingelesera egiten dute salto, hizkuntza aldatu daitekeen azal bat baino ez dela diote, irudi batzuk ezkutatu eta beste batzuk argitara ekartzeko balio duen azala. Bi poemek ez dute elkar ezagutu orain arte, ez dakite zer den itzulpen bat edo nor den noren itzulpena eta alderantziz, baina badakite bizkarrezur berbera dutela. 70Aspaldi ez nintzela hamaiketan esnatzen. Normalean zortzi t’erdietarakoesaten didate begiekegarri direla,eta hasteko kontzienteki arnasten.Larunbat goizak, ordea,ematen dit aukeraespazio propioari arretaz begiratzeko, gorputza martxan jarri gabe.Beste astebetebizirauten, kabi propiorik ba ote den,posible ote den,ukigarri ote den h(egi)aztatzen.Prekarietateak txori makur baten begiak ditu, eta kaiola bat da.Hegalak izan badituzula aitortzen dizu,baina horiek irekitzeko baldintzak bananbananidazten dizkizu bizkarrezurrean kontu handizzuk ikusi ez ditzazun.Eta agian horregatik,larunbateko hamaiketan esnatu etazu zarela,azkenean zu zarela dakizun arren,izarak pisu zaizkizu azalean,neguan elurpean geratzen diren hegoak bezala.PrekarietateaIt’s been a while since I last slept late. By half past eight my eyesAre thirsty and they tell meAnd I start to notice my own breathingOn Saturday morning thoughI have the chanceTo look around at my own space Without moving in itAnother week spent Surviving, testingThe limits of my own nest: If there is such a thing,If I can make itIf it can be tangible, here.I have the eyes of a hungry birdCaged.It is acknowledged that I have wings And that I might use themBut singlyVertebrae by vertebraeJust a flex eachBehind me where I cannot seeSo therefore, perhapsAt 11 am on a Saturday When you wake up When you knowThat this is youThis is youImmutably,The covers lie heavy on your skinLike winter snow heaped on a cold wingPrecarity 71Lurdes Ondaro MalleaZERU GORRIAGaur esnatu denean zerua gorri zegoen.Hasieran oraindik lo zegoela pentsatu du, baina bost minutu pasatu eta ametsak bere horretan zirauen, zeruak gorri, urdin beharrean. Lakarrez erdi itxitako begiak zabalzabal egin eta esna zegoela deliberatu du. Hurrena atmosferako fenomeno arraroren bat izan zitekeela otu zaio, gas isurketaren bat, estralurtarren erasoa. Beste bost minutu eman ditu leiho parean, kristalari edo atzeko eraikin itsusiari begira, ez da erraza jakiten. Besoak buru gainera altxatu eta pare bat luzaketa egin ostean dutxara joan da.Kalera irten da begi lakar eta gaueko izerdiz libro. Kotxeek isurtzen duten kea grisa eta espaloia grisa, zuhaitzak are grisagoak, egunkaria zuria izateak harritu egin du hasieran, baina ez dio garrantzirik eman.– Beste behin berandu bazatoz, kale gorrira. Azken abisua da –agurtu du nagusiak lanera heldu bezain pronto. “Kale gorrira bidaltzea ez legoke hain txarto. Kalea eta zerua nahastu eta zerura igo ahalko nintzateke akaso, gorritik gorrira, bereizten ez dena gauza bat bakarra da.” Ideia erdi absurdua dela badaki baina koadernoan apuntatu du.– Gaur ere eguraldia kilikolo, e? Laino tripahandi horiekin ez dago jakiterik –agurtu du bulegoko meteorologo frustratuak. Buruarekin gora eta behera baietz egin eta bere idazmahaira zuzendu da, ordenagailu aurreko besaulkian eseri. Leiho txiki bat du parez pare eta argi apur bat sartzen zaio. Giro trumoitsua dago, egia esan; gaurkoan asmatu egin du lankideak.Hasi da tantaka euria; nagi lehenengo, indartsu ondoren. Atzo bezalatsu, herenegun moduan. Martitzena da gaur, edo astelehena, ez dago ziur atzotik egun oso bat pasatu den ala ez, euria berdinberdin dator goitik behera. Lanari ekin dio eta ez du beste ezer pentsatu iluntzera arte.Unatuta heldu da etxera. Zerbeza hotza edan eta ezer jateko astirik barik logelara joan da. Pertsiana bajatzen dagoela giroak jaso egin duela ikusi du, oskarbi dagoela zerua. Hiriko argiek ez dute larregirik uzten, baina izarren bat edo beste nabari da ilunetan.Pertsiana bajatu eta ohera sartu da. “Bihar esnatzean zerua urdin balego mundua aldatu egingo litzateke. Akabo meteorologoek zekiten guztia, lankidea isildu egingo litzateke behingoz...” pentsatu du lokartu aurretik eta barre imintzio bat egin dute ezpainek, ondo jakitun zeruaren kolorea ez dela aldatzen, ametsetan dagoela jadanik. 72Erretiratu egin behar nuke lorategiren batean,toki apain asko ditu infernuak besapean.Supermerkatuan langileak daude hogeitalau ordutan. Oinarria zartatzen hasi zaion izebergak, hau du puntan.Ate dizdizari bakoitza dabide berrien maratil,noiz pentsatu zenuen azkenengoz atseden hartzea Madril?Denda, taberna, polizia,busa, jendea, kea, anbulantzia,inoiz ezer ere falta ez zaigun eroon abundantzia.Abundantzia zer da bagutxi batzuen urrea ez ezik, ez bada barrutik usteldutako eskaparate bat baizik? 73Erretiratu egin behar nuke lorategiren batean,toki apain asko ditu infernuak besapean.Supermerkatuan langileak daude hogeitalau ordutan. Oinarria zartatzen hasi zaion izebergak, hau du puntan.Ate dizdizari bakoitza dabide berrien maratil,noiz pentsatu zenuen azkenengoz atseden hartzea Madril?Denda, taberna, polizia,busa, jendea, kea, anbulantzia,inoiz ezer ere falta ez zaigun eroon abundantzia.Abundantzia zer da bagutxi batzuen urrea ez ezik, ez bada barrutik usteldutako eskaparate bat baizik? 74Eider PerezTXOKOLATE BELTZAREN ONURAKDigest aldizkariaren arabera, txokolate beltzeko ontza batek bizitza luza diezazuke.Kalkuluak ondo egin baditut,bi egun barru hilezkorra izango naiz.

2023-12-01

Lekore_1

Euskal literatura denon eskura ZENBAKI HONETANITU banda: Mikele Landa Eiguren, Jon Gurrutxaga Urbieta, Alazne Arruti Bengoetxea, Paul Beitia, Garazi Mugarza Markina, Itziar Ugarte Irizar , Maialen Akizu, Martin P . BidaurKonplizeak:Gabriel Errekabide, Ane Zubeldia, Robert Cohen, Gorka Salces Alcalde, Eider Perez, Xune, Lurdes Ondaro Mallea, Asier Urkiza, Iñigo Perez, Leire Allué, Ander Lizarza, Joannes Jauregi, Estepan, Patxi BakalloLEKORE aldizkariawww.lekore.eusZuzendaria:Jane IturbeEditorea eta argitaratzailea: ITU bandaAzaleko eta barneko irudiak: Alazne Arruti BengoetxeaDiseinua eta maketazioa:Hiru Damatxowww.hirudamatxo.eus© ITU banda literatura taldea.Azpeitia, 2016ko udaberriaccby sa Creative CommonsAitortu Partekatuhttp://creativecommons.org/licenses/bysa/4.0/AurkibideaEdituriala .................................................................................................. 4 Espaloiari .................................................................................................. 5 (Zure) espaloian. Poema. (Mikele Landa Eiguren) ................................. 6 Espaloi hutsak. Poema. (Jon Gurrutxaga Urbieta) .................................. 7 Espaloian. Poema. (Gabriel Errekabide) .................................................. 7Violet Font. Berreskuratua. ...................................................................... 8Egun berri bat. Narrazioa. (Jon Gurrutxaga Urbieta) ................................ 12Jolas bat baino ez. (Ane Zubeldia eta Robert Cohen) .................................. 14Udaberriaren balsa. (Mikele Landa Eiguren) ............................................. 16Azal elektrikoen bidegurutzeak (Gorka Salces) ....................................... 17Oporretatik bueltan. (Paul Beitia) ........................................................... 19Maitasun gutuna; Kaosari. (Eider Perez) ................................................. 22Gerrak eta batailak ................................................................................. 23 Gerra (Maialen Akizu) ........................................................................... 24 Batailak (Garazi Mugarza Markina) ...................................................... 26Likorea katiluetan.(Ane Zubeldia, Lurdes Ondaro, Eider Perez, Martin Bidaur) ......................... 27Poemak. (Asier Urkiza) ........................................................................... 30Japon. Ipuina (Paul Beitia) ....................................................................... 32Elkarrizketa Danele Sarriugarte ............................................................. 35Idatzi. Liburuak. Mingainak (Mikele Landa Eiguren) ................................ 41June Jordan. Erreportaia eta itzulpena.(Alazne Arruti eta Ane Zubeldia) ................................................................ 42Kalekartoia. (Iñigo Perez) ......................................................................... 47Kafe mingotsa. (Lurdes Ondaro) .............................................................. 48Bernardo Atxaga gure Profeta (amen) .................................................. 49Allegro Maestoso txelo eta poetarentzat. (Leire Allué) ........................... 51Amiltzeetan matalaz. (Ander Lizarza) .................................................... 52Romiosini. Giannis Ritsos. Itzulpena (Joannes Jauregi) ........................... 53Hormabikoa ta kale ................................................................................ 55Poeten aurka (Estepan) ............................................................................ 56Niretzat, Estepan (Alazne Arruti) ............................................................. 57Bertso berriyak (Patxi Bakallo) ................................................................. 58Gutuna (Itziar Ugarte Irizar) .................................................................... 59Baranda txuri batetik (Gabriel Errekabide) ............................................... 61Olerkiak edo ipuinak edo denadelakoak (Eider Perez) ............................ 62Rayuela. Itzulpen librea (Itziar Ugarte Irizar) .......................................... 65Utzidazue gainditzen (Alazne Arruti) ..................................................... 66Heri(h)otzez heriotzari (Garazi Mugarza Markina) ................................ 69Zirkoak alde egin du herritik (Maialen Akizu) ......................................... 71Separata: Lehen antologia (Martin P . Bidaur) 5 4E gun batez, konpainia on batean, kafea eta ardoa baizik ez zen lekuan geundela, ekarri zuen solasak, izan zen perpausa, gerotik gerora, beeretik beerera igerian genbiltzala, zerogarren zenbakia aski ez eta lehenengoari ere behar geniokela ekin.(Axular Gorbeia mendian dago ehortzirik, hil hil hurra!)Bale, ba hori. Hala egin genuen, hala egin dugu, hala madrid eta honatx proposamena. Formatua apur bat aldatuta, tamainaz handiago, moldez argiago, Alazne Arrutiren ilustrazioek jantzi dute lehen zenbaki hau. Azala bai, baita mamia ere, etxean egina, eztiz goxatuta hobeki dastatzeko: ipuinpoemanarrazioelkarrizketaesperimentuber tsoerreportaiak batzen ditu ale honek, hesteak heste, besteak besta, ETB. ETB. Gure separatismoaren erakusle, halaber , lehenbiziko SEPARATA: Martin P . Bidaurren Mamu baten gisan problemasorta.Bidenabar , ez genuke aukera galdu nahi hemendik keinu adierazgarri bat luzatzeko, hatza luzatzen den bezala, ingurumariaetajoseotako edadetu errukior , gazte pasota eta edade guztietako animogaztiakearkiaizeate eta geubesaiatuginengeuregaraian guztiei. Esker mila guztiguztioi eta viva la pepa.Primaderako lehen egunez, Bilbon,ITU bandakLEKTOREARIESPALOIARI 7 6(zure) espaloianMikele Landa EigurenEtxera heltzea lortu ez duenogi zatiaknorabidea ezarri dio espaloiari.Jarraitu egin dut,Gretel sindromeak jota.Aspaldi galdu nuen etxerako bidea,aukerek porlan gogortuaren gorpuzkera hartu zutenean.Ez zen bat, ez bi, ez ziren hiru.Itotzerainoko beste bide,arnasbidekastigu.Ordutiknireak ez direnarrakalek oreka lapurtu izan didate.Beste udalerri batzuetako sinadurak zapaldu ditutestoldetan.Euriak, usain desberdina darion asfaltoaumeldu du bidaia bakoitzean.Korrika egin izan dutarrotz zaidan autobus gidariakikustera hel nazan.Eta takoi finenez inguratuta, hiriburuko espaloirik zabaleneannire orpoak ere hamar bat zentimetro urrundu ditutlurretik.Gaur zure etxerako bidea lapurtu dizut.Bertan gau pare baterako logela hartzeko esperoan.Noizbait nire etxerako bide senti dezadan, gaur zure ogi papurren atzetik egindakoa.____________Espaloi hutsakJon Gurrutxaga UrbietaEspaloi hutsak diraez dabilen jendea epaitzeko dauzkagunzantzu behinenaketa izan ginenaklotsatuta harrapatu gaituispilu pitzatuari begiraIspiluak badirazeure burua epaitzeko dauzkazuntresna behinenaketsairik minenakbarre egiten du eta zu nola agortupentsatzen ari da.Bizi ez duzun zerbaiteknekatuta zauzkaherri txiki papurtuen seinaleak dira hutsik dauden kaleakerdi beteta gaukalehengo mendeko zimurrakgazte baten azaleanuzten ditu itzaleanantzututako lurrak.Balen zuloak hormetanbakarrik mozkortzeko ohitura daukagunhiri hutseanlaino da iluntzeankea usaintzen dugu bolborarik gabekohiri honetan.Eta zuloen formetanizerdi hotzak zenbat noraezsortu dezakeenarbola santu batenzirkulu gaizki eginakizaten dira gehienetan.Bakarrik doanarentzateternal bihurtzen den etorbide bat daerrepide hauoldarrak sugai diraueta nik egunero esna dagoen kale batnahi nuke etxetzat.Kale kantoien ertzakabandonatutako katuen babesleku soilakdira egunburkide ezezagunnirekin zaudela sinistuko dutgaur gauez behintzat.____________EspaloianGabriel ErrekabideEspero ez nuen arren ez naiz harritu oina espaloian jarri eta estrata ezagutu ez dudanean. Euria mehe, isilik hartu nau kaleak eta metro sarreratik baizik ez dator zurrumurru apal bat. Orduan ohartu naiz ez dela hau atzo ate honexek ireki zidan Bilbo, baina ondoren otu zait akaso ez naizela ni atzo ate honetatik irten zena gaur . 9 8Violet Font idazle gazteaz ez da egun inor akordatzen. Haren figura miresgarria herri honetako beste hainbeste figura miresgarri ahantzirekin batera (Bittor Aiape never forget) dago ganbara hitsen batean ehortzia. Jada, ez du inork esaten “Violet gizajo hura, non hago, zein larretan” edo “ja hainbeste urte eta ez duk behin ere kuadrillako afari batera ere etorri”, ez da halakorik entzuten kaleetan. Makurra da oso ahaztuaren zoria: pentsa, Violet Fonten arrebak ere jada alaba bakartzat dauka bere burua. Euskal Idazleen Elkarteak, kontrakorik ere espero ez genuen arren, ez dio inongo herriko plazetan oroitarririk ipini, eta ez du omenaldirik antolatzen haren azken poema argitaratuaren urteurrenean. Makurra duk hirea zinez, Violet.Itutarron eta lekoretarron lana, ordea, ahaztuen hobietan –nolabait esatearren– miatzea ere bada; hots, denbora den borragoma itzelaren kulpaz galdutako historiok egungo jendeari ezagutaraztea, ahaztuen eta egungo jendearen mesedetan. Hain zuzen, itu horrekin dakarkizuegu Violet Font txit ohoragarriaren biografia labur bat, ezagutzen diren bere poemen hautaketa bat eta bera imitatuz eginiko geure poema bat. Galtzear dagoen legenda urbano propio bat daukagu Violet Fonten historian. Balio bezate orri hauek haren memoria berriz ere gugan bizitzeko.* * *Violet Font mundu honetara sortu zen, urriaren 20an, mila bederatziehun eta hirurogeiak zortzi urte zituela, gaueko hamabietan. Aia herriko Urdaneta partean zegoen Violet Font Azpikua izeneko baserrian; hortik bere ezizena. Aita Joxeinazio eta ama Maritxu, biak ala biak baserritarrak eta Violetez gain beste sei seme eta bost alabaren guraso ziren, zeinak, familiak aurrera egin zezan, baserriko lanetarako trebatu zituzten guztiguztiak. Violeten kasuak, ordea, ez zuen haren anaiarreben traza apurrik ere: ez zen (besteren bati jazo zitzaion legez) txerri buztanarekin jaio, baina oso goizetik igarri zitzaion inguru haietako edonorekiko berezitasuna. Violetek, gorputzez txikia eta belarri handiduna omen zenak, urte t’erdi betetzerako bazekien hitz egiten, eta bi urte zeuzkanerako Bilintxen ber tso gehienak buruz ikasiak zituen, haietxek baitziren Violet Font Azpikua baserrian topa zitezkeen letra bakanetakoak. Garaitxu horretan ikasi zuen idazten ere eta hiru urte bete aurretik jada kaligrafia aski dotorea zuen. Hau guztia, egia esateko, urdanetar jendeari ez zitzaion gehiegi axola, baina herriko erretorea zen On Manuel guztiz txunditu zuen. Gizon hari zor diogu Violet gaztea liburuetara hurreratzea, berak eraman baitzuen lehenbizikoz Zarauzko liburutegira. Bertan irakurriko zituen bai Pedro de Axularren liburu mardula, baita Homero edo Whitman ere. Garai hartakoak dira halaber (ez da harritzekoa), Violet Fonten lehendabiziko poemak. Urteen joanak aurrera egin eta Violet hazi: eskolan seko txarra izanagatik liburu artean ibili zen beti, sarritan ezkutuan, gurasoei noski ez baitzien graziarik egiten haien semea baserriko lanak bazter utzita Verlaine irakurtzen ibiltzeak, eta sarritan goizeko ordu txikietara arte linternapean.Violeten karreran salto ikaragarria suposatu zuen Susa aldizkariaren berri jaso izanak. Ez dakigu zehazki nola eta noren bidez, baina aditu zuen Violetek bazeudela gazte batzuk literaturaldizkari bat martxan jarri zutenak, non euren testuaketa argitaratzen zituzten. Guztiz liluratu zuen honek; baina haiengana hurreratzera ausartu ez eta bere testu zenbait postaz bidaltzea erabaki zuen gazteak. 1984ko martxoan argitaratu zen lehena, Cretan ohosturiko poema slovaniarrak gogoangarria, Violetek hamabost urte beteak zituela. Hiru urtez jarraituko zuen gazteak testuak bidaltzen, harik eta laurogeita zazpiko apirilean, Gernikako bonbardaketaren omenezko zenbakian, azkenak eman zituen argitara: Makinista eta Paratxutista.Ordutik inork ez daki ezer Violet Fontez. Euskal Salingerra bihurtu zen, Bart leby sindromeak jo zuen betebetean, eta ez zuen –guk dakigula– ezer gehiago argitaratu. Nondik dabilen? Denetik entzuten da: Batzuk diote Afrikara, Etiopia aldera joan zela, arma trafikante gisa lan egitera, eta bertan hil zela gazte, belauneko artritisak jota; beste batzuk oraindik bizirik dagoela diote, Erronkarinedo bizi dela, emaztea eta bi alaba dituela eta jarraitzen duela idazten, bere buruarentzat soilik bada ere.Ez daukagu hori argitzeko inolako interesik. Omenaldi xume bat nahi genion egin guk, haren jarraitzaile xumeok, haren idatzien indarra oraindik bizi dela, ez duela haizeak eraman, argi gera dadin. Indar hori klarki erakusten dute hautatu ditugun poemek, 1986ko apirilean Susan argitaratuak.VIOLET FONTIGORAZARRE(biografia bat, hautaketa bat) 11 10Kentzak txiklea ahotik gorroto dizkiat dagoenekobernardohire gezurrezko abenturafaltsuakez dago ganster kotxerikezta tiroteotan zulaturikosonbreiru beltzik erezinemamaskopeko girl despanpananteentzatez duk sekula fotogramarik eginez dakik erretzen etaeddy g.robinsizan nahiko duk oraindikdekebas motellez al huen ba esatenboxeadore izateko jaio hintzelahihoi duk hoi punchaAgurzuberoatik periodikuek zekarten atzobernardozergatik abandonatu huenziutateakaxkarapatuen mehatxuen kausaznavajaseta ai amigoderrigorrezkoentzat ez delamahukaerromes gisa ailegatzea honanire maddalen kuttuna kantueta kuartatenporak apropos ahaztuta Adiosparisera bezperako teletipo batek diobernardobahoala berriro bueltanbahoala ziutaterajakina hau ez delamahukaeta auskaloakaso igualigual topatuko dukprintzesaherdoilaren tristeziarekin baterahago horretan txikitoeta goraintziak kaxkarapatuei depasoBernardo bazegok hire ziutateanhaurrekagureek etaarruntek lekurik ez duten kale batinolako legeren pera makurtu gabesherriffaren jurisdikziotik kanpo geratzen denaeguzkiak sarrera galerazita daukanaeta honezkerokatuek ere bertatik emigratu behar izan dutena hanpotxolohire ziutateko kale hartanez dik pistolen legeak baino agintzenbeltzezkopunki etarokabili pistoleroenlegeakasikekontuzeta bejondaikela. 13 12G aur indarrak bildu dituk nire ondora etortzeko eta benetan eskertzen diat keinua.Tarteka gogoa higan izaten diat baina honezkero baduk urte erdi hezurmamitan sumatzen ez haudala. Gutaz ahaztu ote haizen ere pentsatu diat noiz edo noiz. Gaur , ordea, indarrak bildu dituk eta hemen hago.Promenan ibiliko gaituk zuen etxe gaineko mendipistetan. Pistak lokaztuta zeudek, aspaldion negar asko egin ditek mendiek. Hona elurte garaian soilik etort zen gintuan, plastikozko zorro bana hartu eta zoriona konpartitzera. Eskuak guztiz buztindu arte aritu nahi diat hirekin lokatzetan, elkarri kontuak esan eta, badakik, denbora duk egoten ez garela...Hire berri jakin nahi diat baina ez nauk izango 37 galdera egiteko bezain pedantea. Esaidak, ordea, zoriontsuak al zarete mugaz bestaldeko biztanleak?Hemen zaharrak berri, motel, askok gutxi dik, gutxik asko, neguak gogotik dituk gorriak eta udak ez dik arimarik goxatzen.Geroko plan handirik ez diat, ez nauk kiroletik biziko, eta aspertu nauk gurasoei dirua eskatzeaz. Etzak barre egin! Hi 16 urte egiterako hasi hintzen fabrikan lanean eta ez dakik zer den ezin horren umilazioa.Patu puta batez mintzo huen herri pentsalaria, zerk goiargitu zuen imajinatzeak barrua kuzkurtzen zidak, hirea benetan izan baituk puta eta nirea nork zekik. Igoal horregatik ez diat izango gerorako plan handirik.Arratsaldea berriketan pasako diagu ogitarteko bana eskuetan eta esango didak zaratarengatik bakarrik zeinena den urrutira entzuten den autoaren burrunba gorgarria. Eta kontatuko didak honezkero hankak hazi zaizkiela Barrenetxe azpiko putzuan zeuden zapaburuei eta ihes egin dutela zulo hartatik, frontoi gainean kateatutako pilota guztiak eskuetan bagenitu ez ginatekeela gaur baino zoriontsuago eta hire amaren kroketa zuriak baino hoberik ez dagoela gosetutakoan. Aspertu aurretik ilunak hartuko gaitik konturatzerako. Berandutu egin zaiguk.Gaurko gauarenak egin dik eta jaiki duk egun berria. Aldentzen hari haiz, gure eskuak askatzen hasi dituk ahurretatik hasi eta hatz muturretara, hire irudia lausotzen, haragitik oroimenera jauzi egin nahi balu bezala. Utzidak ihes egin aurretik gero arte esaten. Eta gutaz oroitzean kuku bat egin, hi!Lagunak hiltzen zaizkit errepideetan eta ametsetan agertzen.Irudikatu dut laurogeita pikoan kale kantoi ilunenean yonki dardaratia xiringaz barruak zaldiztatzen. Hari ere lagunak hil zitzaizkion kale kantoietan eta ametsetan agertu, baina gaitza gehiago da mina baino.Zenbat eta zaldi gehiago hobe, motorra behartzeak lasaitzen zaituzte, pasa daitekeenaz jakitun baina ez erantzule. Guri berandutu egin zitzaigun.EGUN BERRI BAT“geroago arratseko dirdirak lausotu eta etxera lagunduren zaitut beti ukan duzu maite kukuka ibiltzea galdu gordekaesnatu eginen naiz orduan zu hilarri ondoan gorde eta”Joseba Sarrionandia 15 14J olas bat proposatu nion lagun bati behin. Eta nire hizkuntzatik zure hizkuntzara itzultzen badugu poesia? Eta jatorrizkoari diozun zorraren karga horretatik askatzen bazaitut? Idatzi zure tradizioan, zure testuinguruan idatziko zenukeen zerbait. Nire poema ez dadin exotikoa izan hizkuntza bitxi batean idatzi dudalako. Zer eskatzen dizu zure hizkuntzak? Jantzi nire irudiak zure tradizioz. Fideltasuna kontzeptu burgesa da eta guk badakigu garagardoa botilatik edan izan dugula beti kanalaren ertzean. Kritikatu, masakratu nire poema, esadazu txarra dela, lagundu esanahia (de)finitzen. Literatura jolasa baino ez da.Jolas batbaino ezAne ZubeldiaRobert Cohen>>Odisea intimo baten bukaera(posible bat)Itzuli zeneanitsasoa nolakoa zen kontatu zidan.Eta nikarteanazalamiazkatu nion,bizkarretikgatz lehorra lapurtu,betileetatikkresala edan nion,atzamarretanhaizearen malgutasunaa(n)tzeman.Olatu guztiak ekarri zizkidan opari.Nire gorputzean barreiatu zituenilargi gezurti baten indarraz.Itsasbeheran,ez zuen ulertunire begien egarria:askatasuna gizonena zelaeta gukhaien azaletik baino ezin genuela edan,itsasotik zetozenean.He came backHe told me about the seaAnd meMeanwhile ILickedHis skin and him, IStoleDry saltFrom his backBitterGunpowder ranFrom his eyelashes and I drankI caught his fingers wrapping flexiblePressing together and separateLike the windThe waves are gifts he bringsHe spreads their breaking through meDistant, lunarThe tide goesAnd again he does not understand my thirstFreedom is a manWe drink only from their skinReturning from the seaA problem of intimacy 17 16I siltasun isilegiari beldur dio. Horregatik jartzen du Frédéric Chopinen “Udaberriaren balsa” youtuben etxean bakarrik geratzen den bakoitzean. Eguzkipean zurrun geratu diren galtzerdi sikuak batzen dabil, leihoa zabalik duela parez pare. Galtzerdiak, tirantedun kamisetak eta botoidun alkandorak. Soka husten ari dela apurka apurka. Pentsatu gabe sartzen ditu koloretako pintzak dagozkien saskian, banan banan. Egiten dagoenari harretarik jarri gabe, erritualari darraio. Gaur damu da ezpainak zarratuta mantendu dituelako. Bakarrik utzi duena ez gogaitzearren, ez dio buruan zebilkion azken esaldia esan. Esateko zuena zer zen oroitu ere ez du egiten jada. Pozik behar lukeela egon errepikatzen dio bere buruari, azken aldian barea izan baita nagusi bere isiltasunak lagunduta. Hauskorrago sentitzen da ordea, pozago beharko lukeen barealdi bakoitzean.Haizeak besaurreetako ileak kiribiltzen dizkio matxarda berri bat hartzeko eskua luzatzen duen bakoitzean. Haizeak masailean puztu berri zaion malkoa lehortu dio, galtzerdiekin arestian egin duen antzera. Jakingo balu, Chopinek berarentzako konposatu zuela, eguzkipean kimua zabaltzeari beldur dion lorearen balsa, udaberria berarekin ekarriko duelakoan. Amaitzerakoan, leihoak zarratu aurretik, burua atera du. Aurpegia eguzkiari emanaz. Begiak itxita mantendu ditu, arnas sakonak birikak bete dizkion bitartean. Ezpainak zabaldu ditu azkenean irri batez. Ez da konturatu abestia bukatua dela ordurako. Heldu da udaberria.UDABERRIAREN BALSAOharra: Irakurri berri duzun testu laburra inspirazio iturri desberdinen emaitza da. Horietariko bat, gomendapen eran aurkeztutako piano pieza: “Chopinen Spring Waltz”. Kontakizunaren soinu banda hori ordea, ez da Chopinen sorkuntza lana, Paul de Senevillerena baizik. Eta ez du “Udaberriko Balsa” izenburutzat, “Marriage D’amour” baino. Ez izatearren ez da Bals bat ere ez. Baina izan da une batez, hori dena eta gehiago. Ordenagailuaren aurrean paratu eta youtuben aurkitutako, izenburu eta autore faltsupeko doinuak leiho hartara eraman nauenean, galtzerdiak batzera. Hori baita idaztea, ideia bati tiraka norberarengan baino existitzen ez den antzezpenaren zuzendari bilakatzea, ezta? Ideia iragankorra bada ere.(Irakurtzeko gomendioa: jarri Chopinen “Spring waltz” youtuben)Mikele Landa EigurenAzalelektrikoen bidegurutzeakBabak lainoetanEgingo banu mapa bat zeinean ubide izerdituen arantzakbizitako ibilbideak markatzekomugarriak izango liratekeen,oinetan pilatutako hautsaren poza kartografia Horren gauzatze fisikoa balitz,trenak ahoskatu nahiko nituzkejadanik ulertzen ez dugun hizkuntzan. Trenak, udako egunsentienlanbro probisionalaren alderoan.KoherentziaZure begien usain bigunakisiltasunaren adar bathautsi zuen krak. Aldi berean psikodelia koloretsuak negar egiten zituennork eta pianoak. Min horren ertzean etzan nintzen mareak, goraka behatzakbelaunakbarrabilakbularrak zelan blaitzen zizkidan sentitzera.Eta hortxe gelditu nintzen,limurtze estetikorik gabebaretasunaren abaroa bilatu barik.Ez dut zertan koherentea izan:igande hutsa naiz,ez manifestu bat.Gorka Salces Alcalde 19 18AzalaPragmatismorik gabeko objektu batbezain gizatiarra da letren soinua eta esanahia.Deskodetze beharrean bertandatza haien indarra eta nik ez dutarterako adimenik ez bada azal elektrikoaren sorginkeria medio.Galbahe samurrak zaizkit produktiboago oraintxe bertan.LarruaIraganaren gomutafisikari profetenasmakizuna da: espazioa berriz bisitatzen uzten dizu, sekula ez denbora.Harrigarriki gari eta zeruzkoegun horietatik garia eta zerua baino ez diragelditzen.B olobolo dabiltza aspaldian gure hedabideetan Harkaitz Canoren tupea –inoiz baino tupeago, bidenabar–, alkandora puntu zuriduna eta abarrak. Sautrelan aitortu zuenez, euskaraz, literatur idazle profesionala agian ez, baina idazle profesional izan ahal baitaiteke bat; eta horixe ikusten ari gara harengan: Lou Topet taldeari itzuli dizkio zenbait kantu estatubatuar haien azken lanerako eta Susa argitaletxearen Munduko Poesia Kaierak proiekturako, edonor ezin aukeratu eta, Anne Sextonen poemak euskaratu ditu.Luze eta zabal hitz egin nezake proiektuotaz, mila buelta eman eta nahi adina ertz topatu. Oraingoz, ordea, haren Beti oporretan (Susa, 2015) ipuinliburu berriari heltzea hobe, zeina hamalau narraziok osatzen baitute, guztiak oporren gaiak barnebilduta; gehiago atmosfera gisa, halere, gai zentral gisa baino.Canoren ibilbidean (edo narratiban bederik) eman den aldaketa handiena gorpuzten du liburuak: autoreak argia ikusi omen du, aldatu egin omen du literarioarekiko irizpidea, autoreak berak behin eta berriz lauhaizetaratu duenez: Neguko zirkuan (Susa, 2005) Vallejo, Cortazar eta Cioranen Parisko hilobiak bisitatzea interesatzen bazitzaion, oraingo honetan nahiago izan du kuadrilla donostiarra Landetako kanpin batean bazkaltzen imajinatu. Canoren hitzetan esateko, aldatu zaio “kontenporaneidadearekiko kezka”. “Bazen ba garaia” diotsot nik eta bihotzez, arimaz eta kontenporaneidadez eskertzen diot, benebenetan. Izan ere, Cano bera bai, baina oro har gure narratiban eta fikzioan, iruditu izan zait asko joan izan dela urrutietara egoera eta kontakizun bila, asko liluratu izan gaituela atzerriak eta errezeloa dut ez ote ditugun gure inguruko gaiak –non, nire ustetan, urremeatze agortezina daukagun– alboratu. Beraz, Cano ez da lerratu gaurrean soilik, hemen ere kokatu ditu ipuinak.Gaur horren eta hemen horren poderioz (argi dago), joera errealista nabarmenari eutsi dio Canok lan berrian; hau ere aldaketa haren ibilbidean. Egunerokotasuneko egoerak kontatzen ditu ipuinotan, sarri askotan arruntak; ordea, haiek abiapuntutzat hartuta, ipuingile onek ohi duten erara, zerbait handiagoa kontatzen asmatzen du; baina hori, egia esan, aurreko lanetan ere bereberea zuen. Beti oporretan liburuak, orain arte ezagutu dugun Cano kosmopolita eta eszentrikoaren aldean, Cano (nolabait esan) lurtarrago bat dakarkigu, egunerokotasunaren eta arruntaren edertasunean sinesten Oporretatik bueltanErrezeloa daukat (bai, berriz) erdarakadena, euskara “ezjatorrarena” eta enparauena, gizartean hain errotuta egonagatik, ez ote den tabua oraindik euskal literaturan. Sarritan dakuskigu inortxok sinetsiko ez lituzkeen dialogo izugarri artifizialak, non mintzatu eta berba lerro berean aurki daitezkeen, non ahoz inon topa ezin daitezkeen formak erabiltzen diren. 21 20duena eta irakurlea horrexekin berarekin hunkitu nahi duena. Alta, kea behelainopean nola, hala ihesten eta azaleratzen da Harkaitz Cano betikoa, eta, hark aitortu bezala, ondo saiatuta ere ezin izan die eutsi betiko apetei eta bulkadei. Maite kuttun horiek ere egurtzera iritsiko ahal da.Bestalde, errealismoarena luzatze aldera, benetan interesatzen baitzait, dialogoen gaia nahi nuke hona ekarri. Jaxierrek ere aipatu zion Canori Sautrelako elkarrizketan, ipuin batzuetan, batean batez ere, gazteek hitz egiten dutenean bereziki, erdarakadak zeudela, eta ea hori zer zen, errealismoa ala kritika soziala ala zer . Errealitatea ahalik eta egiatien islatzeko saiakera zela erantzun zion besteak, noski. Errezeloa daukat (bai, berriz) erdarakadena, euskara “ezjatorrarena” eta enparauena, gizartean hain errotuta egonagatik, ez ote den tabua oraindik euskal literaturan. Sarritan dakuskigu inortxok sinetsiko ez lituzkeen dialogo izugarri artifizialak, non mintzatu eta berba lerro berean aurki daitezkeen, non ahoz inon topa ezin daitezkeen formak erabiltzen diren. Canok, horren aurka, eskaini dizkigu errealitatetik hurbilago dauden zenbait elkarrizketa, euskara ezjatorrean beharbada, baina askozaz errealistagoak. Halere, asko dago oraindik egiteko gai honen inguruan (ere) eta nahi nuke hemendik aurrerako LEKOREren batean gai hau sakonago jorratu.Beraz, gauzak honelaxe, irakur le: Beti oporretan omen dagoela, baina, azkenean, Harkaitz Cano oporretatik bueltan da. Gaztetxotatik ezagutu du Paris eta handik Europa guztia, AEBetan ere igaro du denboraldi luzea, eta pixkanaka gurerantz hurbiltzen sumatu dut. Pixka baterako geratuko ahal da; nik behintzat –dela estiloan, dela tematikan– sekula baino hurbilago sentitu baitut.Beti oporretan omen dagoela, baina, azkenean, Harkaitz Cano oporretatik buel tan da. Gaztetxotatik ezagutu du Paris eta handik Europa guztia, AEBetan ere igaro du denboraldi luzea, eta pixkanaka gurerantz hurbiltzen sumatu dut. 23 22Magnum Chaos maitea, ireki egingo zinela esan zenidan, aharrausiz putz egingo zenidala, eta nik misterioaren misterioz, kuriositate hutsez, eskua zabaldu nizun. Gizakiok badugu, badakizu, makurkeriarenganako joera, ‘homo homini lupus’ garrasia entzun izango zenuen noizbait. Ireki egingo zinela esan zenidan eta zurekin dantzatzera ausartu nintzen. Bosgarren sinfonia hura genuen tinpanoan iltzaturik, larrutan egitean, kontrolik gabe dantzan jira eta bira genbiltzala; orduan ez zuen beste ezerk axola gure zilbor zikinak baizik. Lausoturik ingurua, difuminatu genuen mundua. Gau hartan ospatu genituen inbasio, genozidio eta gerrak! Zer nolako garaiak haiek! Ordudanik biziraun zuten errauts ustel haietatik dirau egun magiak, biolentzia inuzentearen estimulu kitzikagarriak; gure artekoak oraindik bizirik dirauenaren seinale. Biok algaraka barre egin genion Filosofiari, tu egin mihiluze ziren egunkariei. Arrez geroztik zurekin seko txoratu nintzen, txoratu. Hain zinen berezia, ni ez bezala. Armen bolbora beroa bezain iluna. Hain zara desiragarria, armoniaren etsai perfektua. Maite zaitut. Marrazten zaitudanean, pendulu bikoitzaren irregulartasunean. Maite zaitut. Zurekin amesten dudanean, plazer bila, fantasian murgildurik; eder irudikatzen zaitut petroliozko meandroetan igeri, kloaken erresuman kantari, likore gardenak miazkatzen. Mingain umela edalontziaren hondoraino eramanaz; hor nonbait boterea bera dastatuko bazenu bezala. Maite dut bion gorpuen berotze globala, egongelako klimaren asaldatzea, nik eragin eta zu hazi egiten zarenean; eta, maite dut zure ezegonkortasun zitala; eta, maite zaitut zu. Oh! Homo oeconomicus maitea! esaten zenidan, Oh! Homo oeconomicus laztana! beste behin, beti. Ezinezko eta ezkutuko maitasun txolinetatik at (doazela pikutara!): guk harrotasunez maite genuen elkar .Gutun hau da, bihotza, estimu handitan zaitudanaren erakusle. Ireki egingo zinela esan zenidan, nigan zabaldu; eta hala egin duzu gaurdaino. Zure parte, Kaosaren parte naizela sentitzen dut, izan nahi dut. Ondo dakizu zenbat sarraski bizi izan dugun elkarrekin; orain goazen haratago. Utz diezaiogun amorante izateari, moropildu gaitezen betikoz. Hau da bion epilogoa: kaosa eta gizakia, gizakia eta kaosa... ederra ezta?Maitasun gutuna;kaosariEider PerezGerrak etabatailak 25 24GerraGerra egoeran gaude.Orain ere hik erabaki behar al dun noiz hasi?Gora iraultxaile!Behin behineko (beste) egoera bat zela uste nuen behind the doorBazen behin Txanogorritxu behin batian Loiolan jai, jaiIgandetako erromeriak erokeriak bihurtzen dizkidazu edo keriak tasunak jan dizkit Hik jan ditun. Gerrikoan bi zulo gehiago behar ditunala denok zekinagu. Berak ere bai. ero eriak ditut nigan edo ero erdiak zeroak erdibitzen saiatzen direnak osoago sentitzeko.Honi deitzen dion “literatura”?bi letra berdineko hitzen zerrendari?Gora iraultxaile!Denbora gehiegi pasa dut lubakietan sartuta aliatuak noiz iritsikopausoak egunero eman behar zirela sinetsitahutsik zeuden zuloetara tiroHilhotzakbata bestearen gaineannegutegian (ekologikoak ezta?)eta udaberrian ere bai.Hil berriaksortzerako erailakzeruanhil argiaren asegarri hiru aste ziren bisitatu ez zenuela.Herri(h)otzakgertuegi dauka heriotza.Azkazal lehorrak ditut hozkatu haragi gordinari ezinzorroztu ditut horiek eremugak hautsi daitezke. Beste muga batzuk sortuzHire azkazalekurratzen ditek hire haragia erdigunea da arazo. Baina badaezpada ez urreratu ertzera gehiegi.Birrindu ditut azaleko pinporta guztiak barruko zikinkeriaren erakusgarri diren sumendi zuriak lehertzean gorritzean zure zurikeria akabatu duzula sinetsita.Zurizuriabandera atera nahi dizut. Bandera zurietatik askatasunaren mamuak sortzen ditun. Eta badakin eta gustatzen zain menpeko izatean dunan ardura eza.Eta bai,gorroto hautetaegia dun,ez haut askatu nahigehiegi behar haut,hirekin jarraituko dinat gerran.Neure buruari gerra deklaratzean soilik sentitzen dudalako bakea.Xune 27 26BatailakB egietara begiratzen diet denei, gustatzen zaizkit euren zantzu ilunak eta aurpegiko gerizpeak. Itxurak gordetzen ari naiz, erakutsi nahi diet ez dutela sekula ni bezalako etxekalterik ezagutu. Asmatu nahian nabil nor diren, zer ote diren euren bizitzetan, zer den benetan egiten dutena. Eta batez ere, zergatik. Herriak babesten dituzten harresien planoetan bezala euren armaduren puntu ahulak identifikatzeko, eta hortxe, minik handiena egingo lieken lekuan, eraso. Burkide bien artean gudu zelaia ez da uste bezain zabala, eta nik ez dakit ezer nire soldadu eta zaldunez; hala ere hemen nago, nirea ez den gerraren amaiera irabazteko bataila epiko batean, nongotarra naizen jakin gabe, nire printzipioen alde edo euren infanteriaren kontra bizia galtzeko prest.Ez dakit nola eta non hil nahiko nukeen, eta gaur hemen hilko banaiz, nor kontratatuko duten nire hilotzaz libratzeko. Hori ez da inon azaltzen, zer egiten den gudu zelaietan batailak bukatu ostean. Agian oihaletan bildu eta ustelaraziko gaituen hobi batera amilduko gaituzte denok, alderdi bietako hildakook zulo berean. Eta hor bukatuko da behingoz dena. Ez da gerta dakigukeen txarrena, baina berandu izango da bakeak egiteko.Etsaiei begira nagoela entzuten ditut umetako melodia ahaztuen soinu isilak nire kraneoa betetzen, hau ote da hilhurren daudenek ikusten duten bizitzako negatibo guztien igarotze azkarra? Bai, hemen nago orain eta kontziente naiz, hil naiteke ekibokatu naizen jakin gabe.Seinalea eman dute, bakoitzak bere arma eta enparauak aldean hartu eta gudu zelaira goaz ahalik eta lasterren, filmetan ez bezala, mutu. Gerta dakidakeenari aurre egiteko balio dit pentsatzeak urte gehiegi izan direla beti atzera begira egoteko, pentsa nezake denbora galtzeko bide bitxia dela hau, baina prest nago azken zentimetroengatik borrokatzeko helburua irabaztea ala arerioen desintegrazio fisikoa den hausnartu gabe, sumindu naiteke pentsatuz zer daukan duinetik inposatutako guztia onartzeak eta gu inbaditzeko presioa areagotu dutela agian inperialistek.Tentsioak gora egiten du begiradek metro bat inguruko distantzia dutenean. Ez dugu, ez, armekin bakarrik zauritzen. Zergatik ez garen errenditu, zergatik ez dugun ihes egin, hori da azken uneetan zilegi ez izanagatik pentsatzen dena. Orain tokatzen dira altzairuak kolpatzean sortutako txinpartak, zaldunak hilik zaldi gainean ezpatek abdomena zeharkatzen diela, odola tokatzen da, odola. Eta ez dago atzera bueltarik. Eta nire harridurarako, inon ez da gerrarik lehertu, gerlariok elkarren aldamenetik pasatu gara zebrabidean. Lehen Mundu Gerraz ari diren nobelak irakurtzeari utzi behar diot.LikoreakatiluetanAne ZubeldiaLurdes Ondaro MalleaEider PerezMartin BidaurLikorea kikaretan edatea ez da ohikoena, baina...Garazi Mugarza Markina 29 281.Honela hasi zen dena: hitz batez, dena hasten den bezala.Baina, zerk esanarazi zizun?Zergatik ihes egin zizun hitz hark?Ez omen dugu ezer erabakitzen,guk pentsatu edo esandakoa erreakzio kimiko baten produktu soila dela diote.Ez omen dugu inor ezagutzen,guk uste edo sentitutakoa inpultsu azido baten emaitza sinplea dela entzun izan dut maiz.Finean, geure buruak ez beste inork ezin du “benetan” ezagutu,eta ispilura begira jartzen naizen aldiro zalantza bera:nor naiz ni?4.Koltxoia hezea eta likatsua senti dezaket. Gau basatien epilogo gordinak.Otsoek bezala garrasi egin dudanaren seinale. Zeri egin diot ulu baina?Txilioka, oihuka, xuxurlaka, urruneko konstelazioetan galtzen diren aldarriak bota ditut airera.Birikak bete ditut konstelazioez.Botaka egiten dudanean izarrak nahi ditut nire ezpainak ukitzen.Grabitate ezaren indarra sentitu nahi dut atmosfera izerditu honetan.Isurtzen naizen aldiro hegan nagoela sentitu.Oinak lurretik altxa eta desagertu.6.Etxera heldu naiz mozkormozkor eginda (berriro).Gose naiz eta gaileta bat nahi dut. Zergatik egiten du gaileten zorroak hainbeste zarata?Hainbeste zaratarekin nire barneko alderdi moderatuak esnatuko ditudanaren beldur naiz.Moderazioa sofa baten antzekoa da; erosoa, baina irentsi zaitzake.Moderatuegia izateagatik badituzu sofako koltxoien arteko zirrikituetangaldu ahal zaizkizun posesioak.Eta a ze poza sofa garbitu behar deneanbi euro topatzean ogi birrin artean,ahaztuta zenituen hitzak paper zati tolestu batean.10.Ez zaitut mindu nahi, baina ezin diot azazkalak hazteari utzi. Gizakiok badugu ezezaguna zaigun hori ahora urreratzeko mania, ohitura, beharra. Geure barrena ulertu ez eta ezezagunak argituko dizkigulakoan.Kanpotik dena ikusten da erraz, dena ikusten da argi, garbi. Gibela ikus diezazuket alkoholetan bustita. Bihotza ikus diezazuket odola hartu eta bota. Hartu eta bota. Erabaki ezin.16.Azala eranzteko zer duzu nahiago: poema bat idatzi ala larrutan egin?Azala eranzteko, zuritzeko, poemak idazten ditut.Gorputza sentitzeko beste gorputz batekin topo egitea nahiago.Zer dago azala amaitu eta haragia hasten den lekuan?Zer dago haragia zeharkatu eta hezurra ukitu daitekeen aldean?Hozkirria eragin dit honek guztiak.Haragi eta hezurrak bereizten dituen gune horretan existitu nahi dut.Zure paperean edo nirean. 31 30poemakAsier UrkizaGauaren labanek edozein iturriren ankerra dakusatenean kale argiek elkarri asmakizunak jartzen dizkiote olgetan ezerk suminduko ez balitu bezalabaldosa bakoitzean hazten dengorrotoarekiko herabebalira bezalani ikusezin banintzbezala.Egarriarekin idazten diotkale erdian pausatu den bihotz puskabakartiarizelatan bele mainguakleihoetatikezintasunaren kiratsaagian mundua polita delairadoki nahiangaur mingaina dago afaltzekohau gozo idorraeta begiak kiskalita.Behin amets bati heldu nionusin baten bortitzeanezusteanhegaka alde egiten zuelazera mintzo zen:Hi, bipedo humanoa, egunero lurrak irentsi eta okaztatzen duenzorigaitzeko txorimaloa, matematiketan saiatzen den hordia, geometriarenetsai hutsala, automata gor koldarra, zorrotzailearen lagun traketsa, zarataka dabilenzorri inutila.Soilik gauza bat esan nahi niake, ez hadi izan tentela, eta lan on bat bila ezak.M ila urteren madarikazioa sorbaldetanitxaropena zapata zoletan itsatsitadaramagu daramatexakemate egin zigutenetazuhaitzen sustraietan hipotekatu genuenbizitzahura promesa inozoa!Estali gaitzala ezjakintasunaren magalakarrakalatik zenbait izpi iheseanondo edo gaizki herrari gabiltzaetsaien gozamen edo beldurrerakopoema nazional baten porrotaaldarrikatzen (dut)ilargi guztiek ez dauzkatelabi aurpegieseri zaitez eta entzudazuelezahar kontari natorkizu etakateak milaka ertzbaina orain dena dago sutanatean ostikadaeta barnean hotzikaraazkenean eguzkia belztu dadiguteberriz ere. 33 32A zkenaldian, gain hartzen zuten laino betigris haiekineta, tristeago zitzaizkidan igandeak. Asteburua Zarautzen igarotzen zuen ia aldiro bezala, igande goizaldean Bilborako autobusera laguntzen nion Martari, etxera itzul zedin, eta orduko hartan ere hala izan zen. Akorduan dut isilik egin genuela etxetik busgeltokirainoko ibilaldia; aipatu niola bizikletan ondotik igarotzen zirenen izenen bat edo beste, baina isilik gainontzean. Iragan astearen zama osorik zeraman igande goizak. Tarteka, Martak eskua sartzen zuen nire beroki marroiaren patrikan, bertan nirea espero zuela, nirea hoztu ez eta bere eskuak berotu nahirik. Musu ematen nion nik inoizka masailean. Berak keinu egiten zidan begiaz.Orain atzera begiratuz gero, garai oso onak ziren Marta eta biok bizi genituenak. Onak diot onaren zentzuan: ni gurasoenetik Bilbora bizitzera joana nintzen eta horrek elkarrekin inoiz baino denbora gehiago igarotzea ekarri zigun: nahi zuenean etor zitekeen bera gu bizi ginen pisura eta nahi nuenean joan nintekeen ni haren etxera. Aldaketa handia zen askatasun apur hura eta nik gustuko nuen. Orduko hartan ere bagenekien, momentuan agurtzeak hurrengo egunean elkar ikustea zekarrela.Geltokira ailegatzerako eta hamar ziren oraindik, bost minutu pasa falta ziren. Geltokiko aterpeko metalezko bankuan eseri ginen. Zeruak, hodeikarraio, astunegia zirudien eta honek areagotu egiten zuen nekesentsazioa, hasperen labur bati ezin eusteraino. Orduan ohartu nintzen bankuaren beste izkinan eserita zegoen gizon zaharraz; ile zuria nabarmen geroz eta urriago, Astore txandal gris ajatua, belaunen pare horretan triangelu berde bat izan ohi duten horietakoa, eta Ternua txaketa beltza jantzita, eskuz bildutako zigarroa bukatzen ari zen. Haren ezagunen bat igaro zen pareko espaloitik eta agurtu egin zuen, zer esan zuen ez nion ulertu, ordea.Uste baino goizago heldu zen S. SEBASTIAN/ZARAUTZ/BILBAO karteldun busa, eta Martak musu eman eta bihar arte, bale? esan zidan, bere gauzak maletategian sartu zituen, eman zion gidariari bere txartela eta han joan zen autobusa, legez kanpokoa behar zuen abiadan.Ibilgailua bistatik galdu orduko ohartu nintzen ondoko zaharra begira neukala. Autobusa seinalatuz bigarren aldiz ulertu ez nion zerbait esan zidan. Duda egin nuen euskaraz ala gazteleraz ari ote zen. Euskara mantsoan esan nion, badaezpada, ni ez nintzela autobusean joatekoa.–A! Hi laguntzera bakarrik etorri haiz orduan –erantzun zidan hark, ordea, esan dezagun, euskara ezmantsoan eta gerora egiaztatuko nuen getariar euskalkia agerian utzirik.Jap NPaul Beitia–Bai.Irribarre egin zidan: zabal, baina kostata bezala. Orduantxe ohartu nintzen hainbat hortz faltan zituela gizon hark, ezkerraldean batez ere, pare bat hagin eta letagin bat. Zahar itxura areagotzen zion hortzeskasiak, dudarik ez zegoen, eta, batbatean, harenaren aldean hutsala iruditu zitzaidan nire igandenekea. Horrek bultzatuko ninduen hitz egitera:–Eta zu? Zu ere busen baten zain?Burubelarriak altxatu zituen Zaharrak.–Ez. Alabaren zain negok. Aireportutik etortzekoa duk. Goizgoizean deitu zidak, zera, orain, t’erdietan iritsiko dela esateko. Japonen egon duk. –Horrelaxe esan zuen: “Japon”.Gehiegizko jarioa nabari zitzaion, aspaldi inorekin hitz egin ez eta kontatzeko beharra duenari bezala, eta nik solasean jarraitzea erabaki nuen. Alaba han, Japonen, bizi ote zen galdetu nion.–Ez, ez, lanerako entrebista bat egitera joan duk.–A, bai?–Bai. Suertea eduki dik. Lehenago lan egiten zian enpresan asunto txarrak eduki zizkiaten eta kalera bota zitean. –Getariar azentu nabarmena zeukan Zaharrak.– Aurreko asteanedo deitu ziotean beste enpresa honetatik, jendea behar zutelaeta, eta Japonera joango al zen entrebista bat egitera, eta, hori, joan duk eta baietz ematen dik, hartu egingo diteala. Suertea eduki dik.–Eskerrak –irten zitzaidan. Ez dakit zergatik nenbilen hizketan, berez bezala ari nintzen– Eta, klaro, orain hara joan beharko du bizitzera.Ezetz ematen zuela esan zidan, Bilboko frankizian ere tokia eduki zezaketela eta segur aski hara eramango zutela. Gero jarraitu zuen:–Eskerrak hala den. Japonen ez duk giro. Gu egon gintuan eta... –burua astinduz amaitu zuen esaldia.–A, bai? Japonen izana al zara?–Bai, motel, larogeita pikuan. Nik Realean jokatzen nian.Begiak handitu nituen eta “bai, zera!” bota nion, ezin sinetsita baino, gehiago konta ziezadan.–Horixe baietz. Bi tenporada egin nizkian nik aurreneko ekipoan. Estremoan jokatzen nian, ezkerretik, eta nahiko ondo, e! “Insausti” huen nire dortsala. Hamabia.Interesa neukala ikusteak poztu egin zuen Zaharra nonbait, hortzeriako zuloak agerian utzi eta nik ezer esan aurretik berak jarraitu baitzuen: 35 34–Eta Japonera joatea tokatu halako batean. Bueno!, hura festa. Japonen egin behar gaituk gu famoso, esaten genioan elkarri guk, zera, Hendaiara justujustu ailegatu ginduan garaian. Eta Japonera iritsi eta gu non sartu ez genekiela: estadio handietan jokatzen, eta estadioak betebete eginda. –Argi ikus zitekeen Zaharraren aurpegia nola pizten zen.– Hotela, afariak... dena hangoek ordainduta, eta guk, ba, ondo jan, ondo edan eta futbolean pixka bat jokatu eta... Ederki pasa genian. Baina, horixe, pare bat egunerako joateko bakarrik duk, bestela hangoekin ez zegok bizitzerik, kasu egidak niri.Irakurtzen zaila zen aurpegieraz esan zuen:–Haiek bai garaiak. Zarautzen ere futbolerako afizio ikaragarria zegoan. Inguruko kanterarik onena geneukaan, e? Orain zer zegok ba? –Harrigarriki azkar bueltatu zitzaion nekatu aurpegia.– Zarautz oso bajatuta zegok.–Bueno... Hobe bai futbolean bakarrik balego bajatuta.–Bai, motel, baina zuek egin behar duzue orain. Gu ja alferrik galdu gaituk, gu ez gaudek ezertarako. Zuek egin behar duzue.Horrelakoetan zuek nortzuk diren eta zer egin behar ote duten ez da jakiten, eta hortxe egin zen elkarrizketako lehen isilaldia. Niri alde egiteko gogoa etorri zitzaidan batbatean.–Nola izena duk, gazte?Nire izena esan nion. Berea galdetu eta “Hilario” esan zidan, eta nik pozten nintzela ezagutu izanaz, baina argi zegoen Zaharra bera zela pozten zena. Zutitu egin nintzen.–Beno, Hilario. Berandutu egingo zait eta joan egin behar dut. Laster ailegatuko da alaba, lasai egon.–Bai, motel, hobe duk joatea. Hau ea ailegatzen den behingoz –Zaharra ere zutitu egin zen. Hasieran baino pozago zirudien– Euria hasiko dela ematen dik eta ibili hadi azkar . Eskubira biratu nintzen ni eta “bueno” batekin agurtu genuen elkar . Zaharra berriro eseri eta bertan geratu zen. Zeruak lehen bezain pisutsu zirudien, baina ostarte batzuk irteten ikus zitezkeen: ez zuen euririk egingo. Zaharraren Japonek eta Realak oraindik gogoa hartzen zidatela, mugikorra begiratu eta Martaren mezu bat neukala konturatu nintzen, eta pentsatu nuen nik ez nuela inoiz inoren zain egoteko beharrik izan. Zaharrak, aldiz, bai: geltoki ondoko zebrabidea gurutzatu ahala, biratu gabe jakin nuen Zaharrak han jarraitzen zuela, metalezko banku berdean eserita, alaba baino zerbait gehiago itxaroten bezala.“Gustuaematen didalako idazten dut”DANELE SARRIUGARTEDanele Sarriugarte Mochales (Elgoibar, 1989) idazle eta itzultzailearekin bildu gara Erraiak (Elkar, 2014) nobela argitaratu ze­netik bi urte igaro diren honetan. Idazteari eta argitaratzeari buruz galdetu diogu eta EUSKAL LITERATURAri buruzko galdera parea ere bota diogu. 37 36Zergatik idatzi?Zergatik idatzi? Gustua ematen didalako. Oso intuitiboki idatzi nuen Erraiak, ni ez naiz izan txikitatik idazlea izan nahi zuen pertsona bat. Oso irakur zalea izan naiz beti eta gauza batzuk ere idazten nituen baina ez nuen liburu bat idatzi aurretik zergatik eta zertarako idatziko nuen azalduz manifestu bat idatzi, beranduago etorri zait kezka: nola posizionatu... Gustua ematen didalako idazten dut; adierazteko, militatzeko, (militatzea zentzu oso zabal batean ulertuta), eta gustatzen ez zaizkidan gauza batzuei erantzuna emateko modu bat delako.“Nola idatzi?” eta “Zer idatzi?” Banatu al daitezke bi galdera horiek?Gero eta konbentzituago nago batera doazela. Liburuan kontatzen diren gauzak denoi gertatzen zaizkigu, baina kontua da denoi gertatzen zaigula denetik. Gertatzen diren gauzak ez dira bere horretan existitzen, existitzen dira guk kontatzen ditugun moduan. Nola kontatzen duzun bada modu bat kontatzen duzun horri buruz zerbait gehiago konta tzeko. Oso ezberdina da taberna bateko lige bat Erraiaken kontatzen den bezala konta tzea edo modu oso hotz batean kontatzea: posizionamendu bat dago.Zer kontatu: nire politika da autokritikaren politika edo norbere posiziotik hitz egitearen politika. Normalean interesatzen zaizkidan gauzak dira niri edo nire klaseari (zentzu zabalean) eragiten diotenak. Ez dut sinisten ahotsa ematearen eta beste norbaiten izenean hitz egitearen kontu horretan. Zure posiziotik hitz egin behar duzu. Zer kontatu? Traba egiten dizuna. Guate«Gauza batzuk muturrera eramaten ez baditugu ez dira ikusten eta gogoeta egiteko probokazioak asko balio du.» 39 38malako indigena feminista batek esaten du: nik gizon indigenak kritikatu ditzaket eta herri originarioen matxismoa kritikatu dezaket horri buruz hitz egiteko autoritate epistemikoa daukadalako. Horrek ez du esan nahi Hondarribiakoa izan gabe ezin duzula Hondarribiari buruz hitz egin.Idaztetik argitaratzera. Nola bizi izan zenuen pausu hori?Esan dudan bezala, oso inkontzienteki egin nuen eta gerora pentsatu dut gehiago. Liburua argitaratu zen urtean Bartzelonan bizi nintzen. Liburuaren kontua Euskal Herrian ari zen gertatzen eta Bartzelonan neure historia neukan eta bueltatu nintzenean, Euskal Herrira itzuliko nintzela erabakita, Garoa liburudendan gaualdi bat egin genuen Anari eta biok. Anarik kantu batzuk jo zituen eta nik liburuko pasarte batzuk irakurri nituen. Pasarte bat irakurtzen ari nintzela jendea barre egin behar zen lekuetan barrez entzun nuenean konturatu nintzen hori irakurgai zegoela eta definitiboa zela. Orduan konturatu nintzen. Uste dut positiboa dela horrela bizi izana, jendeak zer pentsatuko ote lukeen pentsatu izan banu ez nukeen liburu hori idatziko.Esan nahi nituen gauzak filtrorik gabe eta esajeratuta esateko amorru egoera bat aukeratu nuen, gauza batzuk muturrera eramaten ez baditugu ez dira ikusten eta gogoeta egiteko probokazioak asko balio du. Egin dudan lanketa bat izan da konturatzea idaztearen eta argitaratzearen artean alde handia dagoela.Nola ikusi zenuen zure burua publikotasun horretan?Nahiko gaizki pasatu nuen, karga handi bat izan zen publikotasuna. Identifikatzen dudana da toki batean jar tzen zaituztela eta zu agian ez zatozela bat toki horrekin. Moldatzen ikasi behar izan dut. Erractusen lehen ema«Ez zait iruditzen liburuak berak haustura suposatzen duenik baizik eta gizartean dagoela haustura oso handi bat.»naldia egin genuenean ondo atera ez zelako kexatzen hasi nintzen eta kide batek esan zidan inoiz ez nintzela pozik geratuko eta erreakzionatu egin nuen. Zentzu horretan hori izan da etengabe sentitu dudana: kulpa, lotsa, liburuari buruz hitz egin nahi ez izatea... Gainditu egin behar da, uste dut emakume bat izatearekin erabat lotua dagoela. Ikasketa prozesu oso konprimitua izan da, baina oso aberasgarria. Asko ikasi dut eta beste pertsona bat naizela sentitzen dut. Nik ikasi dut baina ikasi dut inguruan babes sare oso handi bat izan dudalako eta izaera politiko bat eman diogulako.Erractusen edo Anarirekin egindako gaualdi horretan lehertu zen, besteak beste, nire gorputza hor zegoelako eta ni nintzelako hori helarazten zuena. Gorputza sartzea eta zure aurpegia jartzea asko mugitzen duen gauza bat da eta zentzu horretan ulertu ditut eta identifikatuta sentitu naiz bertsolari emakumeek esaten dituzten gauza batzuekin. Segur aski, horrela aurpegia emateak eduki du eraginik publikotasunari begira egin dudan prozesuan. Erlea aldizkariaren 9. zenbakian honakoa dio Kepa Altonagak Erraiaki buruz: [Esateko modua da erakarri nauena. Gaiak, ostera, ez dit tira egin, edo, hobeto esate­ko, behar bada dosifikazioak: la­rra beti lar . Kontu pertsonala izan daiteke –izaera, adina, hezkun­tza, sexua...–, baina ez dut uste. Lagunen artean Erraiak aipatu dudanean, ez dut inortxo aurkitu alde horretatik gustura geratu de­nik. Batek –andrazkoa, feminista, oso irakurzalea– era guztiz gra­fikoan azaldu zidan: «hormona larregi, niretzako».]Ez zait kritika serio bat iruditzen. Hormonena... Anjel Lertxundiren Zu [Erein, 2015] nobelarengatik esango al lukete “heriotzarekin obsesionatuegia” dagoela? Hori da liburuaren gaia. Hainbat gauza kritikatu ezin dizkizutenez kritikatzen dizute gauza orohar tzaile bat egin ez izana. Baina gauza orohartzaile hori ez da existitzen. Ez dakit Erlea n jar tzeko moduko komentario bat den hormona gehiegi dituen liburu bat dela. Iruditzen zait Kepa Altonagak bere lagun feminista batek esan duela aipatzen duenean bere burua zuritzeko esaten duela.Alde batetik guai dago, idazle bezala, zerbait sortzea, baina pixka bat nekagarria da. Konstante bat izan da, eta esan nuen beste toki batean ere ez zitzaidala iruditzen sexu eszenak hainbestekoak direnik: oso tradizionalak dira, gizonemakumeen arteko sexu eszenak dira, posturak edozein pelikula pornotan ikusteko modukoak dira, por no supererreza, zentzu horretan ez da batere harrigarria.Esango zenuke euskal literatu­raren historia honetan Erraiak liburuak haustura bat suposa­tzen duela?Uste dut egon direla ekarpen batzuk egin dituzten beste liburu batzuk. Beste modu batera aztertzeak laguntzen du. Militantzia politikoari dagokionean, zuzenean Euskal Herriko askapen mugimenduaren barruan ere ikusten da zein izan den emakumeen partehartzearen eboluzioa eta beste mugimendutan ere antzera gertatzen da.Euskal Herriko gatazka politiko armatuaren berrirakur keta feministei buruzko ikastaro bat egin zen Iruñean. Bertako hiru mahaikide izan ziren Arantza Arruti (ETAko lehen emakume liberatua izandakoa), Olatz Dañobeitia (Ezker Abertzaleko militantea) eta Amaia Zufia (Bilgune 41 40Idatzi. Liburuak. Mingainak.Zelan idatziidazteaz idatzi gabe,idazten duena idazlea izan nahi duen gogoaren idazkari hutsa bada?Liburuen mingainakNoizbait guraso baldin banaizgarai bateanliburuek mingainak zeuzkatela esango diet nire semealabei.Noizbait irakasle baldin banaizOrri horituen tartetik ihes egiten dutenzinta gorriak direla azalduko diet nire ikasleei.Noizbait bikotea baldin banaizapalategiko liburu guztiei mingain gorria jartzekoeskatuko diot nire maitaleari.(Nire balizko semealabek zorotzat hartu ez nazaten)Noizbait herritarra baldin banaizmingain guztiei ahots bana ematekoeskatuko diot nire herriari. Noizbait laguna baldin banaizmingain gorridun liburu guztiak grinez musukatzeko aholkatuko diot nire kideari.Mikele Landa EigurenFeministako militantea). Hor oso argi ikusten zen bilakaera: Arantza Arrutiketa matxismoa lege zen garai batean borrokatu behar izan zuten eta gauza batzuk lortu zituzten; Olatz Dañobeitia, bere hitzetan esateko, desideologizazio feministaren alaba izan zen eta beste modu batera egin zuten lan. Horren ondoren datorrena da “ez gara isilduko” esatea, azken aldiko jarrera. Literaturan berdina gertatzen dela iruditzen zait. Amaia Lasa hartu daiteke argi eta garbi: “a e i o u berri bat esan nahi nuke”. Gero, Eider Rodriguez bezalako pertsona bat, orain mugimendu feministarekin lotura handiagoa daukan arren hasiera batean aldarrikatu zuena emakumeen literatura ez litzatekeela berezitu beharko, nahiz eta bere ipuinetan lantzen dituen gaien irakurketa bat egin daitekeen. Eta gero dator hurrengo belaunaldi bat “planto egingo dut” esaten duena eta aurretik egin den lan horri esker esan ditzakeena gauzak esaten dituen moduan. Zentzu horretan iruditzen zait bai dela emakumeok esparru publikoa hartzeko beste modu baten erakusle izan daitekeela. Iruditzen zait sinbolo bat dela, ez dela nire meritua. Ez zait iruditzen liburuak berak haustura suposatzen duenik baizik eta gizartean dagoela haustura oso handi bat. Erraiak garai honen oso erakusgarria dela iruditzen zait, eta haustura liburuak izan duen harreran egon dela. Bost urte lehenago ez lukeen horrelako harrera edukiko. Igartzen da haustura bat dagoela liburu honekiko jendearen erreakzioan. Euskal literatura, orokorrean, bertan goxo dagoela iruditzen zaizu?Uste dut bai egon dela bertan goxo. Bertan goxo orokor bat egon da 1975, 1980. urteak eta gero, komunikabideak lortu direnean eta instituzioetan normalizaziorako pauso batzuk eman direnean. Kontua da orain berriro gatazka dagoela eta gauza ezberdinak ari dira sortzen. Jakinen “euskal kultura hil da, biba euskal kultura” idatzi nuen eta uste dut puntu horretan gaudela. Iruditzen zait 80ko hamar kadan gatazka garai bat zela, idazle zehatz batzuek euskal literaturarko planteamendu batzuk egin zituzten eta or duan irabazi zuen proposamena eduki dugu orain arte. Horrek ez du esan nahi aldi berean beste ezer sortzen ez denik, zeren beste proposamenak zituzten idazleek jarraitu dute idazten baina nagusi eta hegemoniko eredu bat izan da. Esango nuke Ber nardo Atxagaren Obabakoak [Erein, 1988] liburuak irabazi zuela lehia hori. Orain, ordea, lehia dago berriro. Zalantzan jartzen da hegemo­nikoa den horiBai, eta dagoena zalantzan jartzeko modurik onena zuk zeuk beste proposamen bat egitea da. Zentzu horretan azken urteotan literaturan sortzen ari diren gauzetan igartzen da beste zerbait badagoela. Ez dut uste belaunaldi aldaketa baten ondorio denik, belaunaldi guztietan daudelako kontserbadoreak, erreakzionarioak eta abangoardiakoak, kontua da zein bihurtzen den ildo nagusia. Bertan goxo egon dela esan dut baina aldi berean beste proposamen batzuk ere egon dira. Nire pertzepzioa da aro bat bukatu dela eta normalean aro bat bukatzen da bukarazten dutelako. Maila askotan bukatu da. Diskurtso berri batzuk behar dira eta diskurtso berri horiek ez dabiltza garai batean esan ziren gauzetatik hain urrun: Txillar degik, Azurmendik edo Arestik planteatutako gauza asko ez zaizkit arrotzak egiten... baina ez zuten haiek irabazi. 43 42June Jordan, (1936 2002 )Erreportaia eta itzulpenaJune Jordan, etorkin jamaikarren alaba bakarra, Harlemen jaio zen 1936an. Familiaren giro maiz iskanbilatsuan, literaturarekiko maitasuna piztu zitzaion eta 7 urte eskasekin poesia idazten hasi zen. Gerora, Soldier: A Poet’s Childhood memoria liburua baliatu zuen bizitako haurtzaro goiztiarraren konplexutasunak azaltzeko. Haurrentzako liburuez gain, hogeitik gora poema liburu, fikzio eta saiakera argitaratu zituen, eta idazle saritua izan arren, bera zein bizi izan zuen bizitza ez dira horren ezagunak izan gurean. Bere poemak irakurri eta gizaki orori askatasunaren ikuspegi propioa aldarrikatzeko asmoz asko bidaiatu zuen per tsona izan zen, harik eta 2002an bularreko minbiziaz hil zen arte, 65 urte zituela, Some of Us Did Not Die saiakera politikoen zazpigarren bilduma amaitu berritan.Jordan, idazlea ez ezik, Estatu Batuetako bizitza kulturalean eragin handia izan zuen saiogile, hizlari, ingeles afroamerikarren bitartekari, justizia sozialaren aktibista, irakasle, maitale eta intelektuala izan zen, ohiko begirada bihurria galdu gabe, emakumeen askapenaren, eskubide zibilen eta gerraren aktibista gisa azaldu zena. Honatx zenbaki honetako gure amua.1964ko Harlemgo istiluak iragan ostean, ama izan zen bere seme bakar Cristopherren jaiotzarekin. Egoera berri honen aurrean Erroman arkitekto ikasketak amaitu eta eraikun tzakoniko eta errepide sigisagatsuen zale zenak, Manha ttango iparraldea berrasmatzea erabaki zuen. Honela erditu zuen 1965ean “Skyrise for Harlem” izeneko proiektua Richard Buckminster “Bucky” Fuller ingeniari, arkitekto, matematikari eta poetaren laguntzarekin; espazioek familia, leku eta umorearengan zuten eragina agerian utzita.Harlemgo diseinu berritzaile horretan aisildirako guneak, errepide berriak eta berdegune zabalak ugaritu zituen. Bertako biztanle zein komunitateari ahalik eta gutxien eragitea eta ghettoetan bizi zirenen egoera psikologikoaren inguruko kont zientziazioa zuen helburu. Aldaketa handiena aurrez eraikitako etxeen gainean kokatutako dorre koniko garaietan zetzan. Hauei esker etxebizi tzentzat espazio gehiago eskura zitekeen, aparkalekuko arranpa eta zubi mugikorren artean modu egokian konektatutako errepide sare bat eraikitzeko aukera baztertu gabe. Honen bitartez, droga trafikoarekin, bizileku desegoki eta neskato gazteen salerosketarekin lotzen ziren kale kantoi ilunak desegin nahi izan zituen.Jordanen aburuz, ongizate fisikoa arkitekturarekiko harremanak baldintzatzen zuenez, proposatutako Harlem berriaren paisaia bihurriak, aldaketa sor zezakeela uste zuen bertakoen ibilaldietan ez ezik, baita euren bizietan ere. Honela, haur zein nagusien aurkikuntza sena eta imajinazioa abiarazi nahi zituen, ekologia soziala sustatuz eta bizitza hiritarrera bideratutako parte hartzaile aktiboak sortuta.Orduko bere egoera ez zen batere egonkorra. 1965eko gabon bezperetan proiektua Esquire aldizkariari saldu aurretik semeari jaten emateko nahiko diru ez zuenez, gurasoen etxean utzi behar izaten zuen maiz, txikitan batik bat aitaren partetik jasandako indarkeria presente zuela. Beraz, jasotako dirua berehala baliatu zuen, Christopherrekin batera zenbait opari, jaki eta pinu bat erosteko.Aldizkariak planoen kopiak apirilean argitaratuko zituela adostu zuten, baina Jor danen izena ez zen inondik ageri “Instant Slum Clearance” izen berriko artikuluan. Ez da harritzekoa, beraz, nahiz eta Harlemekiko bere ikuspuntua inoiz aldatu ez, June Jor dan idazlea eta arkitektoaren artean banaketa natural bat ematea. Jordanek ez zuen inolaz etsi, amorrua borrokatzeko baliatu zuen, esperientzia handiko aktibista, idazle eta kritiko gisa, bere helburua bete arte: injustizia oro salatu eta beltzen bizi tzak egonkortu eta sendotzea.Hona hemen bere mingain zorrotzaren erakusgarri bat Ane Garciaren eskutik.Jordan, idazlea ez ezik, Estatu Batuetako bizitza kulturalean eragin handia izan zuen saiogile, hizlari, ingeles afroamerikarren bitartekari, justizia sozialaren aktibista, irakasle, maitale eta intelektuala izan zen, ohiko begirada bihurria galdu gabe, emakumeen askapenaren, eskubide zibilen eta gerraren aktibista gisa azaldu zena. 45 44Poema nire eskubideezJune JordanGaur arratsean eta oraindik ere ibiltzeko beharra dut, poema honeningurukoak argitzeko beharra: zergatik ezin dudankalera atera aldatu gabe nire arropak, nire zapatak,nire gorputzaren hizkuntza, nire genero identitatea, nire adinaaldatu arratsean bakarrik den emakume izaeraKaleetan bakarrik/bakarrik ez denean kontuaKontua denean ezin dudala nahi dudana eginEgin nire gorputzarekin, okerrekosexu, okerreko adin eta okerreko azalekoa naizelako, etademagun ez nuela hona hirira joan nahi,baizik eta hondartzaraedo sastraken barnera joan nahi nuelahara bakarrik Jainkoagan pentsatzera edo pentsatzerahaurrengan edo pentsatzera munduaren inguruan/izarrak eta isiltasunak azaleratzen dituzten kontuak.Ezin izan nuen joan eta ezin izan nuen pentsatu eta ezin izan nuenbertan geratubakarriknik behar nuen gisanbakarrik, ezin dudalako nahi dudana egin niregorputzarekin etanork egin zituen gauzakhorrela?Eta Frantzian diote morroiak zakila sartubaina ez badu isuri orduan ez nauela bortxatueta hura sastatu ostean, oihuen ostean,putakumeari erregutu ostean eta mailu batekin hari buruaneman ostean ere, horren guzti horren osteanhark eta bere laguntxoek izorratzen banaute horren osteanorduan nik baimena eman nien eta hura ez zenbortxaketa. Azkenean ulertzen duzuizorratu nindutela ni nengoelako oker eta oker nengoelako berrironi nengoen lekuan ni izateagatik, naizena izateagatik okerEta bortxatzen ditu Hegoafrikak ereNamibiaren lurrakAngolaren lurraketa horrek esan nahi al duesan nahi dut nola jakin Pretoriak isuri duen,Zein izango da zapalketa higuingarri horren eiakulazioaren frogaLurralde Beltzean.Eta Namibiaren osteaneta Angolaren osteaneta Zimbabweren osteaneta herrixka guztien autoimmolazioaznire ahaide eta emakume guztiek zutik badiraute ere,horren guzti horren ostean galdu egiten baduguzer esango dute mutil koskorrekbaimena eskatuko al didate?Ulertzen nauzu: okerreko jendea gara,azal okerrarekin, kontinente okerrean etaZer demontreren inguruan da jendea hain zentzuduna?Eta aste honetako Timesen arabera1966an CIAk erabaki zuen arazo bat zuelaeta arazoa Nkrumah deitutako gizona zen, berazhil egin zuten eta haren aurretik Patrice Lumumba izan zeneta haren aurretik nire aita izan zen, Ivy League eskolako campuseaneta nire aita kafetegian sartzeko beldurrez esaten zuelakooker zegoela: okerreko adina, okerreko azala, okerreko generoidentitatea zituelaeta hark ordaintzen zuen nire hezkuntza etaharen aurretiknire aita izan zen, eta esaten zuen ni nengoela oker ,mutikoa behar nuela berak bat nahi zuelako (mutikoa) etaazal zuriagoa behar nuela izan etaile leunagoa behar nuela izan etaez nuela mutikoekin burua galdu behar , baizik eta haietakobat izan behar nuela (mutikoa)eta haren aurretiknire ama izan zen, nire sudurra konpontzeko kirurgiaeta nire hortzburdinen erreguan eta esaten zidanuzteko liburuak, uzteko behingoz bestehitzetan esanda“Nola itzuli istorio horiek, poetika horiek, gizaki izate soilagatik dagokigun prekarietatea baina are prekarioagoak diren bizitza horiek? Uste dut bi erantzun daudela gutxienez. Batek dio aurrera jarraitu beharko genukeela minaren istorio horiek alde batera utzita, kontakizun horiek biktimizazioaren logikari (sarri beharrezko, sarri ez denari) lot zen baitzaizkio azkar asko. Baina beste erantzun bat bada, akaso hori da interesgarri zaidana eta idaztera bultzat zen nauena, eta dio modu ezpatrimonial bat bilatu behar dugula, istorio horien lekuko izan baino, biografia horien denboran esku hartu nahi duen modu bat, denboraren zauri horri (denbora baino zauriago denari) egiaz hurbiltzeko. ”Vidas insoportables sobre June Jordan, Jorge Díaz Fuentes 47 46Ezagun ditut CIAren arazoaketa Hegoafrikaren arazoak eta Exxon enpresarenarazoak eta Ipar Amerika zuriaren arazoak etairakasle eta apaizen eta FBIren eta gizartelangileen etaneure neureak ditudan Ama eta Aitaren arazoakOso ezagun ditut arazook, azkeneanArazo horien guztien atzean nagoelakoNi.Ni naiz bortxaketaren historiaNi naiz naizena ukatzearen historiaNi naiz nire burua izu larrian espetxeratzearen historiaNi naiz indarkeriaren, erasoen eta mugarik gabeko armaden historia,Nire gogoarekin eta gorputzarekin eta arimarekin egin nahi dudanarenAurkako indarkeriarena.Eta gauean kalera ateratzeazEdo sentitzen dudan maitasunazEdo nire aluaren santutasunazEdo muga nazionalen santutasunazEdo nire liderren santutasunaz edoNire bihotz pertsonal eta idiosinkratikoEta eztabaidarik gabe bakar eta bereziaren bitartezEzagutu dudan desira bakoitzaren santutasunaz ari garela ereNi bortxatu nauteoker egon naizelako: okerreko sexua, okerreko adina,okerreko azala, okerreko sudurra, okerreko ilea, okerrekobeharrak, okerreko ametsa, okerreko geografia,Okerreko josturaniNi izan naiz bortxaketaren esanahiaNi izan naiz bortxatutako sarketazEzabatzen saiatu diren arazoa,Espermaren frogarekin nahiz gabe etaLaga argi eta garbi uztenPoema hau ez da inolako baimena eta ez diet baimenik ematenNire amari, nire aitari, irakasleei,FBIri, Hegoafrikari, BedfordStuyri,Park Avenueri, American Airlinesi, kale kantoietakoalferrontziei eta autoetako nazkagarri iheskorreiNi ez nago oker: Nire izena ez dago oker . Nire izena nire, nire, nirea daeta ezin dizuet esan nork egin dituen gauzak horrelabaina esango dizuet, hemendik aurrera, nire erresistentziak,egun eta gau dirauen nire ausardia sinpleakzuen bizitza har dezakeela ordainetan.KalekartoiaKartoi bakarti bat dakarrika hotzean lauso.Zerua gris,airea goibeleta eraikinen talka ortzi mugan.Pausatu da ume batparean kezkati,“hausko rra”du irakurtzenkalekartoian.“ Aspaldi hautsia”kontestu honekWhisky ahatsez.Iñigo Perez 49 48Kafe mingotsaHareazko betazalak dituzula dirudieta hondarrezko betileakbegiak itsasoabegi niniak zurrunbiloa edo irlahaizeak nondik jotzen duen.Zer dugu gaur , hegoa ala iparra?Urrunetik datorren zerbait, nahi duzun eran deitu. Txakurkumea dela badiozu eta bataiatu nahi baduzu ere berdin. Zarata profano hau zakurraren zaunka dela sinistuko dut.Eta katua dela badiot?Lehengo zakurrak oraingo katua garbituko du.Ez zait odola gustatzen ordea.Orduan ez sortu katurik nire irudimenean. Edo sortu krokodilo bat. Atsegin al duzu odol hotza? Edo sortu errege zahar bat. Atsegin al duzu odol urdina? Eta osin ilunetako usaina, alga likatsu usteltzen hasiena? Nahita ere ezin da halakoetan uhinik sortu. Ura algen sarean kateatuta itotzen da.Usain horrek ez dit higuinik ematen. Gainera esan duzuna ez da egia, umetan horrelako putzu batean jolastu ohi nuen, eta harriak uretara botatzean uhinak sortzen ziren.Urak arrotza den harriarengandik ihes egin nahi duelako baino ez.(Isilunea)Zorabiatzen hasia naiz.Hori begietara gehiegi so egin didazulako da. Gaur hegoa dabil, zurrunbiloa. Tori plastikozko poltsa (hau). Ez dut zure behazunez zipriztindu nahi.Ez kezkatu nire behazunagatik. Ez da zure listua baino mingotsagoa.Zerorri hasi zara odol kontuekin. Zu ez al zinen kafe zale porrokatua?Utz ditzagun giza jariakinak alde batera, faborez.Giza jariakinak aipatu dituzula probestuz, komunera noa.Berandu nabil eta ez dizut itxarongo.Bihar arte orduan.Bai, agur .H uek komeriak. Aurrekoan, gobierno vascongadoaren euskarazko telebista jarri nuen, gutxitan pizten dugun telebisio zaharrean. 27. kanala. Zer dela eta? galdetuko zenidakete. Norbaitek esan zidan, edo nonbait irakurri nuen, ez dakit, Sautrela ez den programa batean euskal literaturarekin zerikusia zeukan saio bat emango zutela. Fermin Etxegoienek Bernardo Atxaga elkarrizketatu behar omen zuen.Asteasuko soziedade edo taberna batean (bigarren aldiz ikusita taberna bat dela esango nuke) ikusi genituen lehenik, kalean, gero: herriari bizia ematen dion Muskerraren bidean. Gai asko jorratu zituzten, esan nahi baita, Atxagaren gai asko jorratu zituzten. Baina horretarako zen programa, zer uste zenuten? Etxegoienen galderei luze erantzun zien gizonttoak, gure Fox Terrier euskaldun mundialki ezagunak.Hasiera batean harroxkoa iruditu zitzaidan, populuaren parte izanik halako celebrity batekin inoiz tratuan aritu gabea bainaiz eta haren tonu jasora, barka, ukiezinera ohitzea kostatu zitzaidan. Beranduago konturatu nintzen, ordea, telebistako hura ez zela idazlea, profeta baizik. Bernardo Atxaga Profeta bere eta gure mendean.Pentsatuko duzue zozokeriatan ari naizela, bazterrak nahasteagatik, trufaka edo are okerrago tontotzat hartzen zaituztedala (edo idiotatzat daukadala Atxaga bera ere). Ez da horrela. Zantzu batzuk emango dizkizuet zuek ere argi eta garbi kausi dezazuen Profetaren Hitza eta Jainkoaren Egia. Izan ere, Atxagak ez zion herriari Jainkoaren hitza ekarri, berea baizik, Jainkoaren izenean.Zumetak irudikatutako Marino, lehen gizonaren bedeinkaziopean bota zituen lehen profeziak. Ez du atertuko esan zuen, eta agian lo egon beharko ginateke eguzkia atera arte (hau amaieran Lurdes Ondaro MalleaBERNARDO ATXAGAGURE PROFETA (AMEN) 51 50esan zuen baina ezin izan diot lehen profezia horrekin lotzeari uko egin). Gero esan zuen Egia: idazten ari den idazleak ez dauka adinik, atenporala da, zerutiarra kasik (ez zuen azken hori esan baina ez da gaizki geratzen, ezta?)Atxaga Profeta aurrerago ikusi nuen, esan zuenean Aresti Profeta Handiak makilatxoa, ez gaizki uler: lekukoa eman zionean, berari eta bertan jartzen zituela bi gauza. Ez zuen esan mandamenduak zirenik baina imajina dezakegu: lehenengo mandamendua: idatzi ondo, jendeari zerbait esango dion libururen bat; eta bigarrena: ekin euskal kulturaren alde. Atxagak argi eta garbi adierazi zuen ez dela filisteo bat izan (eskerrak!). Kontrakotasunaren geziek jo izan dutela eta herejeek eskratxe bat ere egin ziotela (bai, ados, berak ez zuen hereje hitza erabili. Eskratxe bai, zin dagit), bere aurka, Atxagaren aurka egitera, bere gainetik jartzera (esaten duena entzun gabe, idazten duena irakurri gabe) ausartu zirenak. Berak esan dituen hitz guztiei (milioi bat edo [barreak]) eusten diela. Kalumnia asko egon direla. Bere burua nabarmendu egin duela (aizue, Profetak ezin du etxeko sukaldetik aritu) eta hitz egin beharra sentitu duela (izan ere, Profeta ezin da isilik bizi, egoera surrealista litzateke, ezta?)Beranduago esan zuen zein den poetaren egitekoa: alde ilunari begiratu behar dio baina argitasunaren alde egin behar du. Eta, hain zuzen ere horretantxe (ere), bakana da gure Atxaga.Etxegoienen programarako propio bota zuen profezia bat: Euskararen arazoa itzulpengintzaren auzian datza, hori konponduta salbatuko dugu euskara. Hala biz. Eta gero esan zuen martiri bat behar dugula, arazo hori soluzionatuko duena, ez zuen bere burua aurkeztu.Puzkerraren, barka, Muskerraren bidean amaitu zuten programa: munduaren alde hori (zein?) erakusteko bidea, jendeari erakusteko ez dela uste duen bezalakoa (munduaren alde hori, alegia). Herria biziaraziko du, Turistak ekarriko ditu. Atxagari ez omen zaio Turista hitza gustatzen. Hemendik proposatzen diot ordezko bat: erromes. Dio, baita ere, ez lukeela nahi Kanarietako diskoteketan ibilt zen diren Turistak bertara joatea. Ez dakit munduaren alde hori zikindu ez dezaten edo, besterik gabe, ez zaiolako jende hori, Obabakoak ere irakurri ez duen jende hori gustatzen.Bihoakio Atxagari neure begirunea eta, baita ere, nire esker ona testu hau idazteko aukera emateagatik.Ez nuke aukera hau galdu nahi esateko herriak eskatzen duena Etiopiaren edizio berri bat dela eta ez Obabakoaken remake bat gehiago.Oharra: Erredakziora igorlearen zantzurik gabe iritsitako gutunazal batean barruan zetorren pendrive batean aurkitutako testu anonimoa. LEKORE ez da idazlearen iritzien erantzule.Allegro maestoso txelo eta poetarentzat(Cello Concerto in D minor, Edouard Lalo)Leire AlluéGaur ez.Gaur ez nauzueszenatokiaren iluntasunera erbesteratuko.Gaur ez nauzugarraxi mutu izatera behartuko.Ezerezak ereoihu egiten du.Duintasunez bete nahi dutzure alboko aulkia.Duintasunez bete nahi ditutaire molekula norabide gabeak.Baina besoak moztu zenizkidan.Hankak itxiarazi.Eta mututu ninduzunetikerresonantzia kaxa ere ito zaitisiltasun antzuan.Bularrak ebaki zenizkidan.Airea ukatu.Eszenatokiaren txoko ilunenean daude orainnire beso bizigabeak,hanka irekiak,ahotsa, bularrak eta hatsa.Han, gortina beltzetik zintzilik,behin izan nintzenarenaztarna ezdeusak.Gaur ez.Gaur ez naiziluntasun mutu.Gaur zure egoanire hankarteak itoko dugortina beltzetik zintzilik.Agian inoiz ulertuko dugumugimendu egozentriko honekzulo beltz gehiegisortu duela. 53 52AMILTZEETANMATALAZPOESIA ITZULPENA:ROMIOSINIeskarlata. Eguzkiaren lehen izpiek hiria esnatzen zutenean, berak minutu batzuk baino ez zeramatzan lo. Esnatzen zenean egunak aurrera egina zuen jada eta berak ezin izaten zuen ikusi eguzkiak nola esnatzen zuen hiria. Gautxoria zen. Baina ez nahi zuelako, beharragatik zen gautxori. Eguzkiak txoriak esnarazten zituenean, bera pertsianen atzeko iluntasunean murgildua zegoen. Beti ilunpean bizi zen. Egunez lo, gauez lanean. Beti ilunpean. Horregatik zekien inork baino gehiago argia behar zuela. Baina inguruan ez zuen. Sukaldeko fluoreszentearen soinu mutuak eta farolen argi hori nostalgikoak bilduta bizi zen. Gauean babesa aurkitu zuen, ez zuen argitsua izan behar , gauflatu zitekeen. Baina ez zen zoriontsua. Iluntasun horrek guztiak itsasoak eman dezakeen askatasun infinitua ematen ziola pentsatzen zuen, pentsatu nahi zuen, hasieran. Baina ez zen egia. Ez zuen lortzen zoriontsu izatea. Gauean bizi zen, gaua zuen bere bizilekua, baina ez zen iluntasunean zoriontsu sentitzen. Argi dirdira txikiak behar zituen. Iluntasun hartan uharte izango ziren argi islak. Argia izan behar zuen. Argiak bere barnetik atera behar zuen. Horregatik janzten zituen takoi fineko zapata altu horiek. Horregatik soineko gorri ezkatatsu hori. Horregatik ezpain gorriak. Horregatik begietako rimela. Eta horregatik mozten zuen bizarra. Andonik ematen ez zion argitasun guztia ematen ziolako Eskarlatak.grisa. Grisa geldotasunaren, nostalgiaren, esperantza faltaren eta sentimendu ezaren kolorea dela esan zidan, nolabaiteko neutraltasuna adierazten duela, ez duela ez argirik ez ilunik, grisa grisa dela eta neutraltasun horretan duela osotasuna. Nik ezetz esan nion, grisak aurpegi bat baino gehiago dituela. Grisa sendotasuna dela esan nion, eraikin handiak grisak direla. Grisa lasaitasuna dela esan nion, horregatik dagoela ospitaleko paretan. Grisa bakea dela esan nion, horregatik direla grisak hilerriko gurutzeak. Grisa zorroztasuna dela esan nion, labanek, zerrek eta aizkorek horregatik dituztela hortzak grisak. Grisa denean dagoela esan nion, itsasoa eta zerua ere gristen direla, harriak grisak direla eta sua itzaltzean errauts bihurtzen dela, gris bihurtzen dela. Berak lanbroa grisa dela esan zidan eta lanbroak biltzen gaituenean, ingurua desagerrarazten duenean, grisa baino ez dela gelditzen eta, beraz, grisa galtzea nora jo ez jakitea dela eta arrazoi zuela geldotasuna dela esaten nuenean. Grisa zuria eta beltza dela esan nion, grisa dena dela, bi punten arteko bidea eta bi puntuen lotura. Bere eta nire lotura.K ultura minorizatuen arteko elkartasunaz hainbeste hitz egiten dugun garaiotan, harritzekoa da euskaldunok greziar kulturarekin dugun harreman urria. Maiz berdintzen ditugu estaturik gabeko nazioak eta nazio zapalduak, baina gaur egun Greziak ederki erakusten digu estatu batek ez gaituela kanpoko potentzien zapalkuntzatik babesten. Hain justu, aspaldi da Grezia herri jipoitu eta odolustu bat dela, milurtekoak baitaramatza inperio baten zein bestearen hankapean. Erromatarrak etorri ziren lehendabizi; gero, Otomandar Inperioa; hura zatikatu eta Greziak independentzia eskuratu zuenean, etorkinen joanetorriak, Bigarren Mundu Gerra, gerra zibil bat, diktadura militarrak... Eta egun, berriz, Europar Batasuna. Eta zapalkuntza luze eta odoltsu horretan, greziar kulturak urrezko iragan klasikoan hartu du abaro, Homero, Platon eta Periklesen itzalean. Loriaz jositako iraganaren eta orainaldi odolustuaren artean preso dagoen herria dugu Grezia, zeinak bitasun berezi horren inguruan eraiki duen nortasun kulturala, edo are, naziotasuna. Ziur aski gehiegi sinplifikatu dudan naziosentimendu abstraktu xamar horri dagokio, hain zuzen, “romiosini” hitza. Izenburu horixe eman zion Giannis Ritsos (19091990) poetak olerki bikain honi, non greziar herriaren narrazio alegoriko bat egiten digun. Hona hemen, hortaz, hala moduz euskaratuta bada ere, poemaren lehen zatia.Joannes JauregiAnder LizarzaZuhaitzok ez dute zeru txikiagorik ametitzen,ez eta harriok pauso arrotzen gerizperik.Aurpegiok ez dute eguzkia baizik ametitzen,ez eta bihotzok justizia besterik.Isiltasunak bezala, lurralde honek badu laztasunik,eta bere baitan atxikitzen du harkaitzen goria,argiaren kontra estutzen ditu olibondo umezurtzak.Hortzak estutzen ditu. Ez dago urik. Argia besterik ez.Argitan urtzen dira kaleak, eta burdinazkoak dira harresien itzalak.Marmol bilakatu dira zuhaitzak, ibaiak eta ahotsak,eguzkiaren karehautsaren pean.Sustraiek irrist egiten dute marmolean. Hautsez estalitako sasitzak.Mandoa eta arrosa. Arnasestuka. Ez dago urik.Egarri dira denak. Aspaldiaspalditik. Denek darabilte ahoanzeru pusketaren bat, nork bere atsekabeaz gain.Begiak gorritu dizkie lo faltak.Zimur sakon bat dute bekainen artean iltzaturik.Zuhaitz bakarti baten itxura du, mendi biren arteko ilunabarrean. 55 54Eskuak fusilei itsatsita dituzte,fusilak eskuen luzapenak dira,eskuak arimaren luzapen.Amorrua dute ezpainetaneta tristurak, haien begien sakonean,izar bat dirudi gatzezko putzu baten hondoan.Eskuak estutzen dituztenean, eguzkia egiazkoa da munduarentzat.Irribarre egiten dutenean, enara txiki bat hegaldatzen zaie bizar kizkurretatik.Lo daudenean, hamabi izar jausten zaizkie patrika hutsetatik.Akabatzen dituztenean, maldan gora egiten du alde bizitzak.Urte asko dira denak direla gose, denak egarri, denak akabatzen dituztelalur eta itsasotik setiatuta.Sargoriak hondatu dizkie soroak, eta etxeak gatzetan ito zaizkie.Aireak ateak bota dizkie, eta baita plazako lili urriak ere.Jaketako zuloetatik sartuirtenean dabilkie Herio.Zipresaren fruituak bezain garratzak dira haien mihiak.Zakurrak hil egiten zaizkie, haien itzaletan bilduta.Euriak hezurrak kolpatzen dizkie.Harri bilakaturik, zelatariak simaurra erretzen ari dira, eta gauezitsaso gupidagabeari so daude, bertan hondoratzen baitailargiaren masta hautsia.Ez da ogirik gehiago, ez da balarik gehiago,orain bihotzak baino ez dituzte armak kargatzeko.Hainbeste urte lur eta itsasotik setiatuta.Denak daude goseak, eta inor ez da bere kasa hiltzen.Zelatariek dizdizka dituzte begiak:bandera handi bat, su handi bat, gorigoria,eta egunsenti bakoitzean milaka usok alde egiten digute eskuetatik,zerumugaren lau ateetara bidean.Giannis Ritsos (Γ ιάννης Ρίτσος )HORMABIKOA ETA KALEPoeten aurka izeneko testu bat iritsi zitzaigun emailez, Estepan sinadurapean. Leitu ostean gutako batzuek ezin izan dute sakea erantzun gabe laga. Estepanen testuari erantzun bana eman eta hormabikoa atera zaie; ea ez dugun kale egiten. Alazne Arrutik zalantzen ziurtasunaz bustitzen du publikoa eta Patxi Bakallok puntuari sorta osoa jarri dio, atzo goizekoa ez den eran. Inoiz ez zuen autolaguntza testu batek hainbesteko hizki isuria eragin, esker mila, Estepan.Estepan, Alazne Arruti eta Patxi Bakallo 57 56Poeten aurka –autolaguntza testu bat–Ez da inor munduan poeta txar bat bere buruaz bezain seguru dagoenikMarcial XII, 63, 13Aspergarria ohi da poeta. Poeta ona jende atormentatua izan ohi da, mamuz josia, eramangait za. Poeta txarra, erabat kontrara, jende atormentatua izan ohi da, mamuz josia, eramangaitza. Eta txarra. Erridikuluaren azken maila. Aginako zero bat.Penagarria ohi da poeta. Izaki gainditua, behin bere porrota onarturik, hura ahalik eta ederren konta tzera mugatzen dena. Amore eman bitartean amore eman duela esateko beharra daukan hitzontzia. Isilpean hiltzeko koldarregia, inork aintzat hartzen ez duela onartzeko harroegia.Nazkagarria ohi da poeta. Egozentrikoa, bere saminak zeru lurrak astintzen dituen bitartean hurkoarenaz ohartzeko ezgauza. Kartoladun astoa baino itsuagoa, lehen pertsonan bizitzera kondenatua. Gaizki heldutako umekia. Bere zeresan faltari metafora berriak asmatzera dedikatzen den tematia.Gauza bakarra da poeta baino okerragoa: bere burua poeta gisara aurkezten duen poeta. Dekadente auraz blaitzen dena, finean albokoari titiak ukitzeko, ipurdia igurzteko, zakila mihazkat zeko intentzio biziotsuz. Ez zaiteztela, otoi, fida, galtzailearen epika adoleszentean betirako trabaturiko inkonpetente koadrila horrekin. Oihuka dezagun ozen: “zenbat kalte egin duen Bukowskik!”.Oihuka dezagun gogor: “poetok, psikologo bat da zuek behar duzuena!”XXI. menderako borroken zerrendan gehitu dezagun poeten aurkakoaere. Borroka dezagun irmo, borroka dezagun zikoitz. Gupidagabe. Munduko poeten aurka. Gure baitako poetaren aurka.EstepanNiretzat, EstepanBehin emakume bat gerturatu eta ea poeta nintzen galdetu zidan. Ez nion erantzun, eskuartean duzun liburuaren antzekoa luzatu nion urduri. Ez zuen erosi, baina ilusioz mozorrotutako amatasun aurpegiaz urrundu zen.Poeta ez al da idazten duena? Gaixotzen den gaixoa edota gaixo osasuntsuetan osasuntsuena? Idazten ez duen poetarik ez al da? Irakurtzen ez duenik? Liluratzen dena poeta txarra al da? Negar egiten duena, ahula izateko idazten duena, hauskorra dela onartzen duena? Eta errukia sortzeko idazten duena? Ni ez naizen inor bahitu al dute erantzunek? Zein koartada zuten bart?Autolaguntza testuak ez ei ditugu gustuko, baina idazten dira. Irakurtzen dira. Amodio kantu ponposoak modaz pasa dira, nahiago ditugu istorio ozpinduak. Dramarik gabeak. Generorik gabeko literatura birjinala idatzi dezaten ostera sailkatzeko. Hilketak eta konplize isilak. Nahiago gara gu edo gure poetak? Gu poetak al gara? Saihestu ote dezakegu egozentrismoa? Nola idatzi egozentrikoa izan gabe besteentzat idatzi nahi ez denean baina besteek irakurtzen zaituztenean?Dekadentziak tentetzen gaitu gorantza. Suspertu egiten gaitu lurra jotzearen izuak. Noiz irent siko gaituen ez dakigun ahanzturak. Albokoaren gorputz iletsu eta kurbatuak barruan gordet zen duen goro tzak. Elkar igurzteak biziberritzen gaitu. Poeta batek ba al du itzalik? Itzalari kasu gehiegi egiten dionik? Bera ez denik?Aspertuta nagoenean besteak asper daitezen idazten badut. Borrokari beldur badiot. Inoiz goserik pairatu ez badut. Eguzkiloreen belardiekin amesten badut. Atormentatzen nauten zama arinegiekin zer egin ez badakit, zer egin? Nola besarkatu gorputzik ez duen hori?Ez dakit zer naizen. 59 58BERTSO BERRIYAK, PATXI BAKALLOK ESTEPANI JARRIYAKIBimilla ta amabosturteko azaruanlekoretarrok testobat jaso genduanederki idatziya,biar dan moduan:batere bizarrikanetzula aguan.IIEstepan goitizenezaren aldarriapoeten kontra zalaan zeukan jarriaaseran ematentzunederra, berriairiñ adiña lausobazegon ordia.IIIOrtaz bertsuak paradizkiat, Estepanesan nai ditutanakjartzeko errenkanletu ta gero iaentenditzen dekanzeñ dan eta zeñ eztanpoeta benetan.IVArk poetak etzitunzeazki omendu,baizik ta alakuaimerituba kenduZiyon «Poeta abekinze atarramendu!Txarrak harrokeriyasobran eukitzen du».VKlaro zeguan zalaintelektuala.Olerkari pijuakiten dun bezala,Estepan dalakuakegin zuben ala:txit umilki aitortubea’re txarra dala.VIOn Joxe Azurmendinaipu eta guztipoetak iraindutzenetzabillen gaizkiHarroputzak ziralatxarrak e bai noski,gañera etzuben bakulpatu Bukowski!VIINoski ori botatagelditu zan bapo.Ba askoz okerraguakdira neretzakoBukowskin partez Rimbaudmaite dutelakolibratutzen diralauste duten asko.VIIIOrratx ba zortzi bertsoEstepantxo, heuriHaizena izatekoeztituk geyegi…Ni zeñ naizen jakiñ naibadek, egon adi:galdetu Azpeitikouztargilleari.Hiriko lagunei, Bakoitza zuenean imajinatzen zaituztet, hotzaren barrenkaleetan, neguko planetan; mantapeko irakurraldi, taberna barren, lurruna darien plateren afalosteetan. Ni berotik ari natzaizue idazten, sekula zapaldu dudan hiririk hezeenean neure egin dudan txokotik, hau izango da munduan nire lekua datozen hilabete bizkorretan, baina badakizue, nekez uzten da sorterria. Badakizue, jakin, ondo nabilela, ez da horren berri ematea lerro lerratu hauen asmoa. Azaldu nizuen ondo iritsi nintzela, banabilela ohitzen eta benetan batere inporta ez zaizkizuen horrenbeste kontu –ultrakomunikazioaren desabantailak–, eta hori hainbeste gauza nahi nizkizuenean kontatu. Teknologietara ohituak egongo gara, alabaina, ikaragarria iruditzen zait, eta nire amona bezala harritzen jarraitu nahi dut bizi osoan honekin, nola hamabi mila kilometrotara elkarren aurpegia ikus genezakeen nahi beste pantailetan, eta ezkerreko sorbaldan dudan ziztada gainean hazka zenbat segundoz egiten dudan ikus dezakezuela hazka egiten dudan momentu berean, “ez egin hazka” esateko, sofan zuen ondoan jarrita banengo bezala. Mugikorretik nirekin izarak aukeratzera eraman zaitzaketedala, edo euria nola ari duen ikus dezakezuela bustitzen ari naizen istant berean. Eskerrak ezin dituzuen sentitu, akabo grazia ostantzean.Konparaketak gorroto ditudala esaten ibiltzeko, egiten dudan aurreneko gauza da. “Ohartu zara azkenean” , pentsatuko duzue, akaso. Berdin egin nuen Buenos Airesera iritsi nintzenean, eraikin dotoreek Paris ekartzen zidatela burura, kafetegi txikiek Lisboa. Baina bakarra da, besteak bezala, Buenos Aires ere. Desatseginetik ere badu ugari eta zaharrenek diote, nola ez, ez dela lehen zena. Baina bere erotasunean, niri ederra iruditu zait oso, eta oraindik ez dut neguan ezagutu. B hiriak maite nituela esango nizuen zuei ere inoiz, Bartzelona, Berlin, Bilbo (hau bai botatzen dudala faltan); badut orain laugarren bat. Gainontzean, antzekoa egiten jarraitzen dut, baina hutsik egiten ez duen goiz berriak ezagutu gabeak erruz aurkezten dizkizu hemen, eta arrastoa uzten, nahigabe egingo balu bezala: gorputzak, iritziak, usaiak, hegiak, lanak. Batek plazer eman dakizuke eta besteak ikaratu, hunkitu edo jo eta bertan txikitu. Behintzat arrastoa utzi, hor , nonbait.Horren erakusle, ez dizuet kontatu lehengoan diaspora elkartu ohi den tabernan jazotakoa. Munduaren bukaera deitzen duten Ushuaiako idazle bat etorri zen. Edozein ordutan etxeko atea joko bazizuen, barrura zuzenean gonbidatu eta ardorik gozoena ateratzea merezi duen hizketarako puntako konplizea. Hori pentsatu nuen agurtu eta etxerako bidean. Emakume zimurtua, bizia idazteari emanaren erruz, ongi zahartua. Ez zen ofizioaz hitz egitera edo pentsalari rola jokatzera etorri –nor libratzen da pentsalari izatetik?–, aspaldiko lagun bat ikustera iritsi zen, aspalditik inguru hau bizilekutzat gutunaItziar Ugarte Irizar 61 60hartua duten euskal herritarretako bat, dezente baitira, abizen euskalduna dutenen tropa guztiaz aparte. Kasualitatez –halakoetan sinesten ez dudala ere errepikatu dizuet aspertu arte baina–, bakarrik geratu ginen bost gehienez zazpi minutuz, eta “zer moduz?” galdera beti arantzatsuaren ondorioz, denboraren joanaz sartu zaidan obsesio moldakaitzaren berri ematen amaitu nuen, barrutik zerbait bota beharraren bulkada halako batez. Haren begiei begira, “ondo” pobre bat ezin ahalko zenuketen erantzun, serio. Batzuetan neure burua zain sentitzen dudala esan nion, sortu nahi dudan hori sortzeko gai izango naizen edo baliorik izango duen egunaren zain, eta aldi berean ohean sartzen naizen aldiro, beste apur bat berandutu zaidala igartzen dudala. Ez bakarrik sorkuntzari dagokionean, berdin maitatu nahi ditudan gauekin, borrokatu behar nituzkeen engainuekin… Hona denboraren atzetik heldu nintzen, hala esan nion, eta hemen ere hormaren eta ezpataren artean harrapatzen nauela. Aspaldi da “handitzen naizenean” formula iraungi zitzaidala. Liberazio ororen albokalteak direla, hala saiatu zen kontsolatzen.Bizitako urte guztien gaineko ikuspegitik hitz egin zidan, noski. Ni beste puntu batean egon arren, atzerago, urrunago, beherago, irudikatu nahieran, neuk ere badut neure ikuspegia. Zuenaren parekoago imajinatzen dut, zilegitasun mailarik eskasenean. Ez dakit ulertzen didazuen, ulertu ote zidan berak. “Gazteegia izango naiz kezka hauetarako” amaitu nuen, neure teilatura harria botaz, eta berak “ez diozu inoiz aurre hartuko, baina badu lilurarik, beti alda dezakezu erlojua eskuz” esan zidan, segundo isil batzuk hartzen nituela horrekin esan nahi zidana iragazteko. Denboraren zamari tinta asko eskainia zaiola ere esan zuen, aspertu nuenaren seinale. Agian ez da hainbesterako, hemengo lagun batek se trata solo de vivir , che dio behin eta berriro, eta nik ez dut argi ikusten, ez dakit hori baino gehiago ez ote den. Konplexuago, sakonago, hori baino biziago diot gehiago diodanean. Dakidana da ezer ez dela amaitzen, ez hemen. Etapa bat, fase bat, asko jota. Eta hau diot hona etorri aurretik –han eta hemen berriak ditut orain– bukaera eta hasiera bat sentitzen nituelako niganantz, eta ez dira heldu, ez osorik.Imajinatuko duzue, ustez ohituta egon arren, inoizko denbora gehien igarotzen dudala egun bakarrik. Horrek ere badu bataren edo bestearen gogoetan errenditzearen kulpa. Listo, bakean uzten zaituztet ja. Oraindik ezin dizuet esan noiz izango naizen bueltan, baina abisatuko dizuet. Atzean idatzi dut hemengo helbidea, buruan sartu zaizuen azken zizare hizlariaren berri eman nahi badidazue, disko ala liburu aurkitu berriren bat gomendatu. Gutunazal barrenean muxu eternal bana. Buenos Aires, 2016ko azken uda egunetan.Baranda txuri batetikLeihoak zenbat leihobeti hazita datorren ibairahamaika leiho etabesoak barandangazte batbi exekutiboatso batur biziari sojoan baitoa.Gabriel Errekabide 63 62Hiru poemaAdlon Hoteleko 39. solairuaOperako garrasia.Biriketara kea iritsi zait sudurzulo malguetatik(lurrundu dugun perfume garestiren bat, ziur).Pintzelak kolorea tatuatu didan arte margotu dut aurpegia.Gelak badu kristalezko pareta bat.Argi puntu bakartiak ikusten dira;hiri bat gauez.Munstro bat.Ezpainak gorri eta lehorrak.Hortzak ezpainetako gorriz.Mingaina hortztartetik, lehor .Egon ninteke biluzik soilik galtzerdi bat jantzia banu?Hankahutsik eta kulero batekin?Ohea sakeo baten biktimaeta biktima bat ohean seko.Bizkarrez, ipurdia agerian.Belauna jasoa eta ile luzea burukoan sustraiturik.Atzo ikusi zintudan dantzan,neoizko argien akelarrean.Esaiozu asko maite izan zintudalaesan zuen ero melodramatiko batek.Larrua.Larrua laztandu, larrua jo,larrutu, larrugorria,beltza…Esaiozu asko maite izan zintudala zioela.Gelako giroa bero eta kaleak hotz.Hartu dut hoteleko gelako giltza. Urhotza bota dut lepoaldean, gero aluan. Ispiluari kasu egin diot, kortesia hutsez. Prestatu, bart erantzirikoak soinerat jarri eta lanpara baten argi lainotuan etzanda den ameslariari agur xume bat egin diot, barre txiki ezmaltzur batez.Eider PerezMaratilari behera eragin eta alfonbralur gorria duen korridorera atera naiz. Isil eta kontuz itxi dut atea, 39.solairuko pareta zuriak ez zikintzeko. Kontuz itxi dut atea,nahiz eta badakidan barnean utzi dudan gorpua ez dela egunsentira arte berpiztuko.Hoteleko langile bat igaro da ondotik.Iheserako saiakeran betebetean harrapatu nau.Nire disimulu aurpegi patetikoerrukigarria salatari.Hogeita hamar urte inguruko emakume bat ezkutaketa jolasetan dio berekiko.Ze misterio pentsatu du.Lapurra dirudi pentsatuko nuke nik:eta bada, bai, gaurko gauean lapurtu dudan zerbait;baina noiztik da delitu (izara artetik) babesa lapurtzea?Ezezagunarekiko konplizitatea,konplizitate ezezaguna oso.Eskuan arrastaka eusten dudan bufanda jarri dut lepoan, sudurzuloetaraino. Itotzear nago,operako garrasia bota genuenean bezala. Estuestu jarri dut, badaezpada, beroaldiak segituan hozten dira eta.Kalera atera naiz,hiri bat neguan,hotz.Astelehen goiza Courtauld GallerynVincent Van Goghen autoerretratuari begira dago. Kontenplazioa. Kontenplazioa eta interpretazioa. Norbait hizketan. Museoan debekatua dago hori.Vincent Van Goghen autoerretratuari begira dago. Ez isilik, ezta isiltasunean ere. Baina, dirudienez, museoan ez da barne bakarrizketen debeku kartelik. Hala, pentsatzen jarri da. Pentsatzen, kontenplatzen, interpretatzen. Bizkarraldean elkarturik dituen eskuetan Van Goghen belarria gordetzen duela irudikatzen du. Erauziriko eskuin belarria bere bi esku ahurretan gorderik duela.Alde batera begiratu du, ondoren, bestera. “ Astelehen goizetako turista galdu inuzenteak” xuxurlatu du. “Inuzenteak...” errepikatu du berekiko.Berak du eskuetan; berak du, baina horretaz ez da inor ere ohartu.Aurpegian irribarre maltzur txikia.Galerian aurrera, ezer gertatu ez balitz bezala, belarria poltsikoan gorde eta serioserio jarraitu du ibilbidea. Kontenplazioan, isiltasunean artelanei begira. Noizbehinka irribarre txiki bat eginez. Bihurrikeriatan. Museoan ez dago baina... 65 64Maiatzak 4 LisboaEsan dit asko maite izan zintuela,eta idazteko.Idazteko zure usaiak eta zure keinuak.Esan dit asko maite izan zintuela,eta oroitzeko.Oroitzeko bere eskuez eta bere hitzez.Esan dit asko maite izan zintuela,eta barkatzeko.Barkatzeko denbora eta barkatzeko norabidea.Esan diot oraindik ere maite duzula,eta ez ahazteko.Ez ahazteko gauak eta zuen behatzen mapak.Asko maite izan zintuelaerrepikatuko zidan beste behin;baina oraingoan isildu egin da,zerbait gogoratzen bezala.ITZULPEN LIBREAItziar Ugarte IrizarRayuela, Julio Cortázar10 7. Ospitalean Morellik idatzia:Nire arbasoen ezaugarririk onena hilda egotearena da; apal bezain harro itxaroten dut oinordetzan jasoko dudan unea. Baditut lagunak estatua bat egingo didatenak, non buruz behera botata irudikatuko nauten egiazko igelen putzu batera arrimatzeko ekintzan. Zirrikitu batetik txanpon bat jaurti bitartean uretara txistua botatzen agertuko naiz, eta igelak pozarren inarrosiko dira eta korroka ariko minutu t’er diz, aski denbora estatuak interes oro gal dezan.115. Morelliana.Nota solteen segida batean oinarrituta, kontraesankorrak sarri askotan, Morellik narratiba garaikidean oker izendatutako abstrakzioranzko joera antzematen zuela ondorioztatu zuen Klubak. “Musikak melodia galtzen du, pinturak anekdota galtzen du, eleberriak deskribapena galtzen du”. Wongek, collage dialektikoen maisuak, pasarte hau gehitzen zuen hemen: “Interesatzen zaigun eleberria ez da pertsonaiak egoeran kokatzen dituena, egoera pertsonaietan ezartzen duena baizik. Horrenbestez, hauek pertsonai izateari uzten diote pertsona bilakatzeko. Nolabaiteko estrapolazioa dago, zeinaren bitartez haiek gure aldera egiten duten salto, edo guk haienera. Kafkaren K.k bere irakurlea bezala du izena, edo alderantziz”. Eta honi ohar nahasi samar bat gehitu behar zitzaion, Morellik pertsonaien izenak zurian utziko zituen pasarte bat antolatzen zuenekoa, kasu bakoitzean, ustezko abstrakzio hori, derrigorrez, atribuzio hipotetiko batean konpontzeko.14 7.Zer delaeta jainkoengandik horren urrun? Galdetzeagatik akaso.Eta zer? Gizakia galdetzen duen animalia da. Zinez galdetzen jakiten dugun egunean, elkarrizketa egonen da. Oraingoz galderek zoratzeraino aldentzen gaituzte erantzunengandik. Ze epifania itxaron dezakegu, askatasun faltsuenean itotzen bagabiltza, dialektika judukristauan? Benetako Novum Or ganum bat behar dugu, leihoak parez pare zabaldu behar dira eta dena jaurti kalera, baina bereziki leihoa bera jaurti behar da, eta geure buruak ere bai harekin. Heriotza da, edo hegan ateratzea. Egin behar da, nola edo hala egin behar da. Festa erdian sartzeko ausardia izan eta etxeko jabe txinpartatsuaren buru gainean apo berde eder bat jarri, gauaren opari, eta izurik gabe agertu lekaioen mendekura. 67 66UtzidazuegainditzenAlazne Arruti BengoetxeaHau ez da ohikoa nigan.Baina argi zuri bat ikus dezaket nahi baino gertuago etagazteegia naiz ezertarako,utzidazue gainditzen.Kobazulo mitologikotik lekora ba omen da mundurik.Sex shop arrosa kantoiko burdindegira iritsi aurretik,Da Vincik pintatu gabeko arkupeanArrain Biziak arrandegia.(Inoiz dendarik izanen bazenute,zein izen jarriko zeniokete?)Postontzi hori bakartia zikin sentitzen da pintadapeaneta soineanesan nahi ditugun hitzak eraman nahi dituelako kexu da.Lotosaltzaileak, normaltzat dugun mundu batean,nori aldarrikatu nahi ote dio normala dela?Turista galdu batzuk mapa zabaldu etabadoaz txikitzen.Telefonokabina desagertzeko arriskuan dagomugikorra belarritik aldendu ezin duen jendez inguratuta.Ba ote dakizue oihukatzeak ez duela entzungo gaituztela ziurtatzen?Mezu bat jaso dut mugikorrean.Erantzun aurretikgizon itsu bati bidea eragotzi diot etaez dut parean irudikatu duen gorputz baldarra ezagutu.Itaun erdaldunaz abordatu nauen emakumeari“Ni ez naiz hemengoa” jaurti diotetaeznauagurtu.10 zuhaitz ebaki dizkiote munduaren birikarietorkizun hobe baten esperoan:Prezio / bereziak / erreformagatikPrezio / bereziak / erreformagatikPrezio / bereziak / erreformagatik / %50 /Ez dut titizorro loredun hori erosteko astirik etaeskertuko dit poltsikoakedota bizkarrak.Pixalarria naiz eta arraro nabil oinez badakit,ez iezadazue horrela begiratu.Emakume helduei zoru pelbikoa indartzekogomendatutako ariketak baliatu behar izan ditutaurrera jarraitzeko.Eskutik gogor heldu diot neure buruaritxindurriek hartutako hatzak berreskuratzeko.Errukiak ez du inor salbatzen.Semaforoa bortxatu behar izan dut eta ez naiz errudun sentituzebrabidean zain zegoen zakurrak zaunka egin duen arte.Baina gurpildun aulkiko gizon bati ari zaio altxatzeko esaten.Kazkabarra hasi du gogor .Ilun da gaur ,hanka luze, hankarte huts, hilkutxa hebainduakaterkien urkatik zintzilik doaz 69 68eta bada giro.Presarik ez duenaren itxura eman nahi dut baina aterkiakziztuan datoz nigana kalea zeharkatzen.Txapeleko harrien pisua nabari dezaket lepoa estutzen.–Bai, arrazoi duk, bizkarrean daramagun motxilak asko pisatzen dik,baina ez zakiat zeinek itotzen naiken gehiago.Harri bat banatzen gaituen amildegia zeharkatu etaezkerraldeko begirantz zuzen.Itxi dut baina ez dit erauzi ezer ,eraitsiko ezer .Mundu erdia egi bistaratu baizik etahonek aspaldiko traza du.Bi minutu barru irtengo da trena etxera bainaez dut heldu nahi.Ez dut geltoki sarrerako argi zuririk zeharkatu nahi.Ez dut inora eraman nazaten nahi.Ez dut nahi ezer ,ez hemen naizen bitartean behintzat.Harriak heldu nahi ditut esku artean desagertu ez daitezen,besterik ez.Baina eskuahurrak ito zaizkit dagoeneko etaazken metroen faltan,iztartean hezetasunaren epela sentitzean gogor egin dut uzkialdearekin indar barrurantz.Argi zuri sakonei beldurra izaten irakatsi diguzueeta guk bitartean ez dugu ikasi probetxuzko ezer .IZergatik deliberatu duzu biziak erailtzen jardun nahi duzulaGutxienez asmatuko bazenu momentu egokia bilatzenEz eraman, ez estali, ez desagerraraziSoilik akabatu munduko milioika ziega eta ohetan, itsasotan eta gerratan, errepidetan,Donostiako kutxazainetan. IIZergatik deliberatu duzu biziak erailtzen jardun nahi duzulaeta itzaletan gorpuztu argiak itzali aurretik.Nolatan zara gai irri inozoei bizia kentzekoermamiekin birikak itota. Eta zilegi bazait esatea, nolatan zara gaiamesten zaituenari erdeinu egitekoeta bizitzaren infernuanagoniaz erretzen utzi.Lasai, ez zara beti kriminala izango.heri(h)otzezheriotzariGarazi Mugarza Markina 71 70IIIZergatik deliberatu duzu biziak erailtzen jardun nahi duzulaespero zaituena baldin badago okerren–gainera negarra ezkutatu behar–,eta gu poesia egitenbaldintzapeko askatasuna eman diguzulakogure bizitzak gurpildun aulkian doazenean.Ez du esperantzarikhilko den beldurrez bizi nahi ez duenak.Esadazu nor den orain fidelaeta nor traidorea.IVGure arduren eta laborri guztien sakoneko motiboa zarenezsinetsi nahi nuke zure pozoia bizitzan eginiko krimenen ordainetan ailegatzen delabaina ez zara ez mundukoa,ez estatuetakoaeta are gutxiago bizitzetakoa.Denboraespaziorik gabe ibili zaleanoraezean edonoizzeure buruari geroa prometitu ahal izatekogure patuaren bila.Zergatik deliberatu duzu biziak erailtzen jardun nahi duzula.ZIRKUAK ALDE EGIN DU HERRITIKZ irkuak alde egin du herritik. Futbol zelaia antzu gelditu da. Magia estaltzen zuen karpa zurigorria eraman ostean zer egin behar dute bertan, baloi bati ostikoak eman? Zerua edertu eta zoruan zikinkeria diren serpentina denak ezin dituzte bildu erratz nostalgikoek. Zirkua urrutira joan da, auskalo nora, auskalo noiz arte. Hanka puntetan eman dituzte atsedenaldiko lehen pausoak astelehenean. Arruntegiak dira euren oinatzak nahieran ibiltzeko. Zein dohain ote da beraiena? Soka saltoa lurrean utzi dute gaur , luze eta tenkatua. Bi besoak zabal. Hari fin baten gainean zebiltzan akrobatak ere hala hasiko ziren aspaldi. Arnasa sakon. Oreka lurrean ere galdu liteke. Ez begiratu behera. Begiratu egin duzu! Ez ba. Bai ba. Ba ez. Ba berriz ilarara. Zuk esaten duzulako? Igande hartan aho zabalik begiratzen zieten bi hankadun txoriei. Eskuak begi aurrean jartzen zituzten ordea, badaezpada, barroteak bailiran, txoriak kaiola barruan min gutxiago hartzen dutelakoan. Gaur ez dira esploratzera joan. Gaur lanera joan dira. Bart gaueko zaparradak, txokolatezko itsaso bihurtu du basamortu idorra. Zuek hortik, gu hemendik. Mahai baten gainera igo, tronpa luzea gora eta bi hanketan zuzen. Hemen badago bat, begira. Hankak labur , antena luze, azala lakar bezain kraskari. Kilimak egiten dizkit, honek behar du izan. Gaur ez dizkiote gorputz atalak bananbanan birrindu, sufrimenduaren mugak marraztu, heriotzarik originalena asmatu. Gaur berari begiratu diote, belar berdeena eman, eta Milaneko ezabagoma zuria aurrean jarri. Aupa, salto! Motela da oraindik, baina gustuko dute domatzaile lana. Zirkuak alde egin du herritik eta haurrek ezin dute Burdinazko Gizona burutik kendu. Kristalak zauritzen zituen gizon hura, burdina okertzen zuena, harrizko sabelduna. Benga, jo fuerte. Askotan hartu zuten mina, inoizinorkinon izandako min handiena eurek hartutakoa zen, Burdinazko Gizona ezagutu zuten arte. Ez dit minik eman, jo fuerteago. Berak ere ezin ditu haurrak ahaztu. Herri bakoitza dauka gogoan, badakielako harri gehiegi egoten dela herrietan eta lurrean gelditzen diren horiez beldurtzen da. Ikuskizuna amaitu ostean, Burdinazko Gizona saiatzen da karpa bueltako harriak Eroskiko plastikozko poltsa batean biltzen, bere logelan gordetzen ditu ondoren, errefusera edo birziklatzera nora bota ez dakizkiela. Haurrei garbi esaten die ez imitatzeko, ez saiatzeko, ez probatzeko mesedez. Baina haurrek, harriek bezala, ez dute entzuten, zapalduak eta baztertuak dira, eta eurek ere, betirako nahi lukete mina garaitu, Burdinazko Gizonak bezala. Maialen Akizu 72

2023-12-01

Arrautza-kosmikoa-1

booktegi.eus UGAITZ AGIRRE arrautza kosmikoa Latinez, cosmicam ovum Poetaren izen bera zeukan aitonak: Virgilio. Nik apenas gorde nahiko nuke haren oroitzapenik, baina. Tipo txikia zen, hori bai, eta zimur sakonen azpian gordetako begiek ia ia ez zuten ezer ikusten. Masailak eroriak zauzkan, bai eta lepoko azala ere, gelatina nola mugitzen zitzaiona. Ziurrenik gorputzeko azal guztia dardarka jarriz gero, flan batek bezala dantzatuko zukeen —irudia ezabatzeko prozesua abian: hiru, bi, bat —; guztion zorionerako, haragiaren bekatuan sinesten dutenen pare, goitik beheraino estaltzen zuen mahaspasa gorputza. Hala, aurpegiko ezaugarriak nabarmenagoak zitzaizkion. Batik bat, belarri puntadunak eta umore txarra. Indarrak ahitutako iratxo setatia zen, beti bekaitz, txoriburuak eta txoro haizeak bizkorki salatzen zituena mingain pozoitsuz. Berriak entzuten bazituen, marmarrerako aitzakiak loratzen ziren, eta berriemaileak bere idealen aurkako zerbait bazioen, istantean hartzen zuen telefonoa erredakziora deitzeko. Familiaren katekesia huraxe izan zen, nahiz eta kredoan ez sinetsi: obedientzia pasiboa. Ez nadin itzuli mingulietan ari, ordea, eta esan dezadan egi borobila: aitona Virgilio goitik beherako putakumea zen. Istorio batetako maltzurra izan zitekeen, eta aktore lanetarako kontratatu izan balute, gidoia ikasi beharrik ez zukeen izango. Hitzik ezean, mespretxu keinu gupidagabeak nahi beste zeuzkan. Mundu guztiak gorrotatzeko modukoa zatekeen. Baina hil zen, bai, ezin aktore karrerarik egin. Halere, ia mende bete iraun zuen haren zekenkeriak; baina azkenerako, kaput. Belar txarrekin amaitzea zaila izanik ere, akaba daitekeela horiekin ere. Txanpan botilarik ez genuen zabaldu, zer esango horregatik, herritarrek bazekiten arren, guretzat ere, jasangaitza zela. Haiek bai, haiek diktadore bat hil bailitzan ospatu zuten gertaera. Musika txaranga bat kontratatzera ailegatu ziren! Gure familia, kontrara, lasai arnas hartzearekin konformatu zen. Lurperatu genuen, eta ekitaldira etorritako gehiengoa lurpean ondo segurtatuta zegoela ziurtatzera hurbildu zen, ez ote zen, kasualitatearen kasualitatez, agurearen trikimailu makiabeliko bat gainerako herritarrez mendekatzeko aitzakia edukitzearren. Beharrik izango balu! Dena korrekto. Ondorenean, beste edari botila bana zabaldu zuten, eta tabernaria zer gehiago atera ez zeukala geratu zen. Ura? Horrekin ezetz, bezeroek, zorte txarra zekarrela eta. —Imajinatu agurea berpizten dela. Biharamunean deitu gintuen notarioak testamentuaren irakurraldira. Paperean bazekarren ere, ez zuen bada bideo formatuan grabatu senide guztiok ikus genezan! Zu ez zaitut gogaituko aitona Virgilioren bakarrizketarekin. Niri zegokidana esatearekin, aski eta sobera. Horrela zuzendu zitzaidan pantailatik bertatik nire begirada bilatu eta kikildu nahian: —Nire biloba tontolapiko, odolgabe eta traketsari —izenondo iraingarriak beharrezkoak ziren nori buruz ari zen jakiteko — ahate arrautza hau emango diot. Ahate arrautza bat?, pentsatu nuen. Baina zer herentzia mota da hau? Broma bat? Ea, non daude kamerak? —Ez hadi txepela izan, baboa! Arrautza hau froga bat duk, aproposa hi bezalako baldarrontzi batentzat. Oinordekotzan nire ondasunak utziko dizkiat, baldin eta gai bahaiz hogeita hamar egunez arrautza hau oso osorik mantentzeko. Bizkorki okertu zuten muturra gainerakoek. Sosak seme alaben artean banatu izanagatik, konforme ez. Kexatzea libre da, bai, baina hura dirutza bildu zuena aitonak ia mende betean... Horrenbeste zero jarraian ez nituen bizitza osoan ikusi. Zer den zuhurra, besamotza izatea! Bada, hura guztia sei zatitan; eta palazioa, nire eskura aipatu baldintza tarteko. —Burutik pasa bazaik arrautza trukatzea, jai daukak. Gau eta egun, detektibe bat izango duk itzal. Tontoenak ere antzemango lizkiake hire trikimailuak, baina behingoagatik, mutiko azkartzat izango haut. Palazioarena jakitetik hasitako marmarrak laster ozendu ziren, eta nire izeba osabak ez ezik, gurasoak ere matxinadaren parte egin ziren. Hura erokeria hutsa zela zioten, ondorengo zuzenak haiek izaki, hanka sartze garbia behar zuela. —Isilduko zarete, jainkoarren! Hildakoak ere ez dituzue errespetatzen. Zer erakutsi dizuedan ondo dakit, baita zuek ikasitakoa ere: batere ez! Suminduraz mututu ziren aitona Virgilioren sei seme alabak: Tomas, zaharrena; Agustin, gero; Maite eta Sebastian, bizkiak; Mertxe; eta Tiburtzio gazteena, nire aita. Azkena izanda, akaso Erromarekin lotzeko zera bat izan zitekeelakoan, izen hura jarri zion. Gainontzekoekin esperantza azkarki galdu zuen, haren urratsak jarraituko zituen modukorik ez zion irizten bakar bati ere. Aitzakiak bilatzen abila zen aitona: bat meharregia zela, bestea errena, hura ameslariegia, hori ez nahi bezain azkarra, hau zeharo buruarina. Zeren aitonak uste zuen kontsul erromatarra zela, eta bere etsenplua hitzez hitz jarraitu behar zuten haren odolekoek. Horregatik, azken aukera bat eman zion obedientziari, zuzentasunari, ordenari, handitasunari. Kukuak oker jo, ordea, nire aita ez zen eta SPQR delakoan sartzeko modukoa izan, ez izango. Bide guztiek ez daramate Erromara, nahiz eta garai batean hara eraman. Itzul nadin Virgilioren hitzetara: —Nire sei seme alabek, arestian berri emandako diru kopuruaz gain, jauregia eskuratu ahal izango dute. Nola galdetuko duzue babo zorritsu alaenok. Bada, jolas bat. Bai, bai, oso ondo entzun genuen, jolastera behartu nahi gintuen. Bakean dagoenari bakean uztea agintzen du atsotitzak, baina Virgiliok besteen asaldaduran aurkitzen zuen berea; hortaz, beste lege zaharra hankaz gora eta buruz behera jarri behar: hila bakean egon dadin, egin gerra biziari! Kontatu nahi dizuedan istorioa hastear dago, alegia, ahate arrautzaren eta nire arteko harremanarena, baina aitonaren izaera azaltzea behar beharrezkoa zen nire gurutze bidea uler dezazun. Putakume bat zela aipatu dut, ezta? Azal diezazudan arrautzaren jolasa: Aitonaren palazioa eskuratu nahi banuen, hogeita hamar egunez osorik mantendu behar nuen arrautza madarikatua. Horraino, oso ondo. Patuak bosgarren egunean arrautza zartatzea erabakitzen bazuen, ordea, osaba Tomasentzat izango zen palazioa. Aldiz, labainkada bat medio arrautza airean irten eta lurrean tortilla amaitzen bazuen bederatzigarren egunean, osaba Agustin izango zen jaun eta jabe. Hamabigarrenean desditxaren kapritxoz auto baten gurpilean amaitzen bazuen arrautzak, Maiteri emango zion palazioa ondorengotzan; eta Sebastian anaia bizkiari hamabosgarrenean zoritxarra gertatzen bazen. Hogeita seigarrenean oskolak krak eginez gero, Mertxek jasoko zuen opari. Eta azkenik hogeita bederatzigarren egunean, aitonak jarritako erronka betetzear izango nintzela, arrakala batek goitik behera zeharkatu eta lur gainean gorringo eta zuringoa askatuko balitu, nire aitarentzat. Istripuaren detaileak adibide hutsak ziren, ilustrazio idealak kriminalaren gogoetan txertatzeko. Nahieran apurtzea nahikoa zen. Eta bilera gela hogeigarreneko burges hantuste hartara bueltan, benetan diotsut, ikusi izan bazenitu sei bihozgabe horien begiak dirdirka, irribarre maltzur, sadiko, zoro batez lagunduta, eta atzetik haien bikoteenak sarraskijale tripazorritsuak bailitzan... —Lasai —zioen aitonak pantailatik —, hilabetea azkar pasatzen zaio hamaika buruhauste dituenari. Itzuleran jakingo dugu nor eseriko den besaulki honetan, eta bitartean zoazte infernura deabru hordi tripa handiok! Arrapaladan irten nintzen handik, ez adio, ez ezer. Segurtasun enpresa bati hots egin nion, jarri ziezazkidatela ate blindatuak, sarraila hirukoitzak eta beste hainbeste kisketa, titaniozko kristalak, eskanerrak eta, behar izanez gero, Suitzako guardia. Azken horretarako ez neukan sakelan nahikoa, eta aparte, lan hitzarmenak ez zien Vatikano Hiritik ateratzen uzten. Gainerakoarekin konformatu beharko, eta nire etxean giltzapetu nintzen: estatu kolpea nire buruari: gorteak eta parlamentua mantendu nituen exekutiboak zertan jaramonik egin ez bazuen ere: aholkularien tirania izenarekin bataiatu zuen erregimena prentsa disidenteenak. Panorama ikusita, lehen biktimak berehalakoan azaleratu ziren: bikotekideak maletak egin, eta erbestera joan zen. Abentura zoroenak zin egin banizkion ere, guztiak ditu mugak, azaldu zidan atea itxi aurretik. Gu ere hobe hilabeteko jolasean bagabiltza: zu hor eta ni hemen. Unean min emanagatik, halako zurrunbiloan abandonatu ninduen eta patuaren zortera, arrazoi zuen, zeren azkar joan zitzaizkidan begiak arrautzara. Ate kolpeak dardarka jarri izan balu? Era berean erreakzionatu nuen hiru kolpeko ahapaldietan jo zutenean behin, bitan, hirutan atea. —Nor da? —galdetu nion ezezagunari txulotik begiratzearekin batera. —Detektibea —lehorki. Jada ahaztuta nintzen detektibearen izateaz. Gau eta egun nire itzala izango zela zioen aitonak, eta akaso ohe bat atondu beharko niokeen. Gonbidatuen gela libre zegoen, bisitaririk ere ez nuen espero, eta gera zitekeen lasai lasai. Gainera, pertsona lagungarria izan zitekeen, segurtasun enpresakoek eskain ezin zezaketen Suitzako guardia. Atea zabaldu nion, eta begien aurrean detektibe klixe bat nuen. Bere whiski eta tabako kiratsa, bere berrogeita piko urteak eta familia arazo emozionalak, bere kapela eta bere gabardina, bere azaleko zabarkeria eta barne sentibera. Bortizki bultza ninduen, eta arin, arrautzaren bila abiatu zen. Istant batean aurkitu ere, eta nire aurrean apurtu zuen eskuan bertan birrinduz. Bihotz minak horrelako zerbait izan behar du. —Horregatik ez diozu inori atea zabaldu behar! —hartu zidan kargu —. Lasai, originala hemen dago —beste eskua zabaldu zuen. Tipoa zein bandotan zegoen, ideiarik ere ez. Ez nekien lagundu nahi ote zidan, hanka sartzeko presio gehiago egitera etorri zen, aurpegira barre egiteko asmoa ote zuen. Zera esan zidan pilula analgesiko bat nola: —Badakizu hinduismoan arrautza bat dela denaren hasiera? Hori bazkalosteko dokumentalean edo interneteko bideo txoro batean entzunda nekien? Nola zen, arrautza kosmikoa? Gogoeta hutsal horretan nintzela, bere gauzak antolatu zituen detektibeak. Hemen alkandorak ondo tolestuta, hor zapata pareak, hautsontzia eta botila harago. Zertan ari zen galdetu nion, eta logikoki, hogeita hamar eguneko zerbitzurako prestatzen ari zela erantzun zidan. —Baina zergatik hemen, guztiaren erdian? —Bada hemen dagoelako zure itzala. —Eta eguerdia denean zer egingo duzu? Lurpean sartu? —Kezkatu zaitez arrautzagatik, ez nigatik, palazioaren jabe izan nahi baduzu behintzat. Ez nion hitzik luzatu gehiago. Ondorioztatu nuen zoratuta zegoela, baita segurtasun enpresako langileek ere. Beno, haiek zoroetxe bateko segurtasun sistema muntatzen ari zirela pentsatu zuten hura guztia arrautza bat zaintzeko zela esandakoan. Baina zoroenak, eta hau ez nuen espero, nire familiakoak ziren. Inondik inora ez nuen uste izeba osaba guztiak, eta ez ditzadan gurasoak ahatz, mafia familiak zirela. Kriminal antolatuak. Konstantinoplako harresiak eraikitzea ideia ona izan zen hasieran. Tomasek era guztietako banatzaileak eta banatzaileak bidali zizkidan bosgarren egunean, guzti guztiak atea pasatzeko asmo argitan. Aitzakia tontoak ematen zituzten, pixagura zela, sinatu behar zela, Eusko Jaurlaritzatik bidalitako inkesta bat zela, etxea ikuskatu behar zutela kriminal bat han gorde zelaeta... Inork ez zuen zeharkatzea lortu; hitzak hitz, zekartena ate aurrean uzteko esaten nien. Hala ere, bakarren bat leihoa gainditzeko ahaleginean jardun zen. Alferrik, guztia esatearren. Magia eskola batetik onarpen gutunarekin zetorrela ez zen sinesgarria, nahiz eta, bai originala. Bitartean, esne mamitan neukan objektu obaloa. Biguntasunak inguratzen zuen hauskortasuna. Elkarren aurkako, eta zeinen ondo uztartzen ziren elkarren artean. Lerdo baten moduan begira nintzaiola jo zuen mugikorrak. Jai egunak bukatu zitzaizkidala eta, ea nire zeregin eta betebeharretara itzultzeko asmorik ote nuen galdezka zebilen aparatuaren bestaldetik giza baliabideetakoa. Portzierto, oso jatorra, zeren eta esan baitzidan sei familia mafiosoren setiopean nintzenaren harira: —Baja eman diezazuekete halako delirioengatik. Ai, zer zortea nirea delirioak balira, sikiera! Eskizofrenia diagnostikatzekotan egon zen psikiatra, baina aire freskoa errezetatu zidan nire buruari jarritako itxialdiaz mintzatu ondoren. Agintari tiranoak bozkara deitu zituen gorputz zelulak, eta gehiengo sinpleak irabazi zuen: kalera ateratzen nintzen aldiro ahate arrautza nire beste apendize bat zen. Inoiz ez nuen horrenbeste estropezu egin jendearekin. Agustin, Maite eta Sebastianen ordainpekoak izan behar: bipedoen mafia, txirrindularien mafia eta ibilgailu motordunen mafia. Egiari zor, Agustinengandik gehiago espero nuen. Anaia arreba bizkiek antzeko estrategiak gauzatzea, ados, baina familiako bigarrenarengandik, ez dakit, osaba Tomas ere ez zen askorik saiatu, baina... Gainera zer espero zuen, pertsona batekin tupust egin, ahal izanez gero nire adin bertsukoa, gainean generamatzan gauzak lurrera erori, baldarki jasotzen ahalegindu eta eskuen ukitu hutsak bat bateko maitasun istorioa hastea, begiraden gorputzen keinuen biluztasunak nire bihotza urtzea, sexu espidatura igarotzea, eta amaieran Mata Hari zela ohartzea bihotza (eta arrautza) begien aurrean apurtuta? Era sosegatuan pentsatuta, ondo zegoen pentsatuta. Buruari gogor eragin zion. Sebastianek, ordea, ez zion eragin; hari joan egin zitzaion. Ez zidan, bada, boeing 707 bat zuzen zuzenean egongelaren aurka bidali! Eskerrak gose tonto hori neukan eta sukaldean nintzen handik eta hemendik zizka mizkan. Bai, etxean ere arrautza gainean neraman, zerbait esateko? Izeba Maitek ez zuen oso erabaki ona hartu txirrindulariekin aliatuta. Gizartea aldekoen eta kontrakoen artean banatuta zegoen, eta edonork daki polarizazio garaietan bandoa aukeratzen bada, larrututa buka dezakeela batek. Oinezkoek ez zuten batere begi onez ikusi txirrindulariak espaloiaren gainetik nahieran ibiltzea, eta zin dagit, erraiak ikusi nituen bataila hartan. Ahaztu “Historiako 10 gudarik traumatikoenak” izeneko bideoetan aipatutakoak. Mundua beste bat zen txirrindularien eta oinezkoen artekoaren ondoren. Gertaerak gertaera, ni arrautza zaintzeko tesia ontzen nenbilen. Patentatzeko moduko hainbat metodo neuzkan ordurako. Kristalak biltzeko burbuila plastikoa? Marabila. Urez betetako poltsan arrautza sartzea arrain tropikalen pare? Excelsior. Soilik gabezia bat zuen: izeba Mertxek ninjak ordaintzea zure ilusioak zapuzteko. Begiak bakarrik bistan, metalezko izarxafla horietakoak jaurti zizkidan tipo xelebreak belarrondoko ederra merezi bai! Bat kopetan, ezker oinean, eskuin izterrean, sabelean eta bana bi ipurmasailetan. Azken horiek nahita egin zituen. Ez dut frogarik, baina ezta dudarik ere. Erizainak horrelako jolasak albo batera uzteko gomendatu zidan. Nik, ordea, arerio latzenari aurre egin behar niola erantzun: —Nori? —galdegin zidan liluraz zein beldurrez. —Nire aita zitalari. Une batez, aita besaulki ilun batean irudikatu nuen, traje zuriz dotore eta lirain, esku batean likore garestia eta bestean sexualizatutako nire amaren gerria. Atzean hiruzpalau gizon armatuta Miamiko narkotrafikatzaileak bailiran. Segituan lausotu ziren fantasia guztiak, zeren nire gurasoek ez zeukaten Martin Scorsese zine zuzendariaren pertsonaiak izateko glamourrik. Agian ere haien laurdena balute, baina ez, errutinaren seme alaba ziren, burokratikoegiak nire gusturako. Horregatik espero izan nuen hogeita bederatzigarren egun hura umeak haren urtebetetzea bezala. Hankaz gora nahi nituen nire usteak. Lehergailuaren botoia dardarizo gabe sakatuko zuten, burua hotz, eta atentatu arima gabeko hura pairatuko nuen, leherketaren ondorioz lurrean zaurituta eta babes gabe amaiturik, eta gurasoak hurbilduko ziren ni lurrean konortea galtzekotan nintzenean, azkenik, haien irudia handiagotuko zuen ikuspegi kontrapikatutik arrautza nola zekenki zapalduko zuten ikusi beharko nuela; irribarre hutsarekin irainduz, umiliatuz, jolasari amaiera jarri, inoiz ez bainintzen haiei aurre egiteko gai, baina estimutan izango zuten nire alferrikako ausardia. Zilegi da norberak bere pelikula egitea. Nahi nuen klimax itogarria, horrenbeste joan etorri hutsal eta geroko errebelazioa: hasieratik genekien gai izango zinela, zuk jakitea falta zen, ordea: hauskorrak izan gaitezkeela, baina sinetsita eta mimoz zainduta, ekinaren ekinez, bagoazela. Eta azkenik euri zitala goian behean, euria hasten delako, eta gogotik, horrelako eszena klimatikoan; eta azken erronkari, azken egun batez arrautza zaintzeari azalberrituta helduko niokeen. Orduantxe, bat batean, gogoratuko nituzkeen detektibearen hitz haiek, hasieran hain lekuz kanpokoak ziruditenak: Badakizu hinduismoan arrautza bat dela denaren hasiera? Aitona Virgilio eskarmentu bat emateko hil zen, familia guztia horretara bildu zen. Oinordekotza kontuak apaingailuak besterik ez ziren, kemen ezkutuak hauspotuko zituen energia. Imajinatzen duzu horrelakorik? Konformatu imajinatzearekin, ez zen eta egon horrelako ezer. Inoizko egunik lasaiena izan zen. Hain lasaia, arrautza hondartzan ahaztu nuen. Eguraldia aprobetxatu beharra zegoen, badakizu, kolore pixka bat hartzeko, b12 bitamina eta enparauak. Eguzkitako betaurrekoak jarri, eta haragia parrilan nola etzan ginen arrautza eta biok. Kiskalita altxatu nintzen, eta madarikazio artean, zeharo ahaztu nuen arrautza. Lapsus bat, edonori gerta dakiokeen zerbait, ez zen ezer gehiago izan. Ilunabarrarekin itzuli nintzen hondartzara, eta arrautzak han jarraitzen zuen. Halere, hura hartu eta atzera egin beharrean, itsasoa irensten ari zen eguzki goriak hartu ninduen, eta hantxe kieto, sorginduta, izan. Ilunabarra zeren metafora da? Agian hogeita hamargarrenarena. Bukatu da funtzioa! Bukatu da zirkua! Behin argi fokuak itzalita, zeru zolan itsatsitako ipurtargiek soilik argituko digute bizitzaren bide malkarra. Laguntzarik apenas gau ilunean, eta zangotraba bat aski, maitasun hitzordu bat baldarkeriarekin, eta arrautzak egingo du krak. Baliteke gogoeta sakon eta ezkorrek, hasieran bezala, etxean giltzapetzea. Oheak irentsi ninduen, eta bazterretik, horizontalki, zelatatzen nuen ahate arrautza. Jauregirako giltza izango zen hogeita lau ordu baino gutxiagora, eta elkarrekin bizitakoen kronologia buruan bueltaka, eme emeki, laztan bat. Barne mugimendua. Posible ote?, pentsatu nuen. Kuakua. Ez da posible! Gehiago mugitzen zen oskolaren barrua. Kuakua. Ni salto batean jaiki nintzen hura guztia gelditzeko asmoz, baina botere psikikoak falta zitzaizkidan. Kua kua aditzen nuen, kua kua suminezkoa, eta nire bihotz taupadetan oihartzun, are gehiago urduritzen ninduen. Pitzaduraren lehen zantzua nabaritzean, garrasika hasi nintzen: —Gelditu! Oraindik salba daiteke! Nire itzaletik burua duda mudan mugitzen zuen detektibeak. —Aditu bati kontsultatu beharko nioke. Barealdia bat batean. Nire botere psikikoetan sinetsi nuen istant batez. Telekinesia egiteko gau nintzen, aizu! Baina lehenengoan bat ez da gai behar bezala kontrolatzeko, eta indar hirukoitzarekin pitzatu zuen oskola barruko ahatetxoak. Mokoa azaldu zen. Nik eskuak burura eraman nituen, eta detektibeak: —Horrek ja ez du atzera bueltarik. Nire madarikazioak, haserre oldarraldiak, garrasiak antipodetan ere aditu zituzten. Ziur aitona Virgiliok ere barre egin zuela zegoen tokian zegoela. Atzean entzuten nuen kua kua hotsa. Amorratzen ninduen. Itzuli nintzen ea ahate malapartatuari ez ote zitzaion aurpegia aldatuko eragindako zoritxarra kausa. Kuakua. Oskol zatien artean plastikozko ate hori bat zegoen. *** Virgiliok honela idatzi omen zuen bere Georgikak liburuan: “Felix qui potuit rerum cognoscere causa” edo hizkuntza are zaharragoan, “Felix felix bihar berriz egongo gara txanpan apur batekin”. Ate horiak patu latza izan zuen, edo agian, zalantzazkoa eta ezeguna. Kosmos ezezagunera ezin, eta itsasora bota nuen. Mareak zein uhinek auskalo nongo portutara eramango zuten. Nirea ere gisakoa bihurtu zen bat batean. Ez zuen, bada, aitonak aitortu jauregiko giltzak plastikozko ate horiaren barruan zeudela!

2023-12-01

Azenari-Enekonesen-oroitzapenak-3

booktegi.eus JOSEBA KOLDO ORTEGA Azenari En ekonesen oroitzapenak (3) Antso III.a Nagusia eta Naiarako Gartziaren Baskonia XI. mendean Atapuercako borrokaren ondorioak Hitzaurrea: Baskonia edo asmo baten handitasuna. Hau, trilogiaren azken liburua da. Aurreko liburuetan, XI. mendeko penintsulako gorabeherak (alAndaluseko gertaerak eta Gaztelako egoera bereziki) kontatu baziren ere, 3. honetan Antso III.a Nagusia eta B askoniaren goraldia izanen dugu gai nagusia, erregearen eragina handitu eta erresuma zabaltzearen testuinguruan. Antsoren heriotza, erresumaren ondorengotza eta lurraldeetan aginte banaketaren misterioen inguruan hurbilpena egin ondoren, Naiarako Gartzia e ta Gaztelako Fernandoren arteko ezinikusiak biziko ditugu, Atapuercako borrokaren ondoren Antso IV.arekin erresumaren gainbeheraren iragarpenarekin bukatzeko. Azenari, Uharte herrian jaio zen, Iruñeko erresumako familia nagusi batean sortua. Bera z en hango jaunaren eta leinuko buruaren seme nagusia. Hala ere, Donemiliagako monasterioan hezi zen, tragedia eta egoera larri baten ondorioz. Santutegian monjegai bizi zelarik, esklabo hartu zuten Almanzorren gerlariek. Zawi ben Zirik eraman zuen mutikoa, esklabo zenean. Zawi berbere sanhayarren emirra edo buruzagia zen eta Azenari hartu zuen bere iloba Habusen ikaskide bezala. Azenarik Almazor hil ondorengo borrokak ezagutu zituen, gerlari izaten eta arabiar kultura ikasten saiatzen ari zen bitartean. Fitn a borroken lekuko izan zen. Are gehiago, Habusen ondoan gerlari bihurtuta askatasuna lortu zuen. Afrikara espedizio batean hartu zuen parte. Buruzagien konfiantza lortu zuenez, sanhayarren artean kapitain postu bat erdietsi zuen Habusen ondoan. Hala ere, b ere bizitza antolatzeko aukera izan zuenean erabaki zuen kristauen lurraldeetara itzultzea. Baskoniara itzultzeko asmoz abiatu zen Granadatik iparraldera. Txiki txikia zenean, bere familiako osaba batekin ezinikusia sufritu behar izan zuenez, azkenik ez ze n familiaren lurraldeetara joan. Maite zituenengandik gertu egonik ere, momentuz ez zen Baskonian geratu. Azenari, Sancho Garcia Gaztelako kondearen agindupean eman zuen denboraldi bat. Kapitain ona zen eta ondasun askoren jabe. Bere merituz egindakoengati k kondearen babesa lortu zuenez, Arlanzoneko jaurgoa lortu zuen eta kapitain lanetan izen ona ere bai. Kondea hil ondoren, ordura arteko Gaztela menpeko euskal lurraldeak Baskoniako Antso Gartzesen agindupera pasa zirenean, Azenari Enekones berriro elkart u zen txikitako lagunekin, momentu hartan errege eta handikiak zirenak. Erregek eta noble gazteek Baskoniaren momenturik gorenenak bizi zituzten eta handik urte batzuetara, Antso Gartzes hil zenean, Azenari haren semea Gartzia Santxez Naiarakoarekin aritu zen garaiko borroketan parte hartuz. Arlanzoneko jaunak, Juarroseko epaile, alkate nagusia eta bailarako gerlarien buruzagia izateaz gain, jaurerria mantendu eta Gaztela aurrean enbaxadore eta lurraldearen defentsa funtzioak bete zituen Antso eta Naiarako Gartziaren zerbitzuan. Sozietate militarizatu batean bizi ziren. Uda guztietan kristauek eta musulmanek erasoak antolatzen zituzten eta batzuetan defendatzeko hartu behar zituzten armak. Dena den, Azenarik berbere sanhayarrekin ikasi zuen zaldien gainean hain krudela ez zen gerla mota bat. Gerlarien buru bezala oinezkoak babestu nahi zituen eta sanhayarren zalduneria bezain on bat antolatzen saiatu zen. Zalduneria azkarra eta eraginkorra izatea zen Azenariren egite nagusia defentsa kontuetan. Egozein modu tan, narrazio honetan Azenari Enekones eta nobleen bizitzaren istorioak ez ezik, XI. mendeko Baskoniako jendartearen bizimoduaren kontaketari ekin zaio: nekazari, merkatari, artisau, ostalari eta gerlari arrunten bizitza ere kontatzen da, emakume eta gizon en eguneroko nekeak eta pozak. Pertsonaiak. Azenariren familiakoak eta gertuenak. Gaila, Azenariren emaztea; Danila, haren dontzeila. Maddi, alaba eta Garzia, semea. Okako jaun Garzia eta andre Maddalen haren emaztea, Gailaren gurasoak. Antso Fortuniones Naiarakoa, protagonistaren suhia, Maddiren senarra eta Uxue, Fortun eta Gailatxoren aita, Azenariren bilobak izanen zirenak. Amaia Okakoa, erraina, Garzia Azenarizen emaztea eta Azenari semetxoa. Semeño edo Senbeno Enekones, anaia. Andere Santxa honen emaztea eta Eneko, Uxue, Garzia eta Grazi seme alabak. Semeno Santxez, Beltza, Azenariren osaba eta etsaia. Isa eskribaua da, Al Andalusen bizi izandakoa. Azenariren lagun mina. Jakue, Azenari ren ezkutaria eta Joan, zerbitzari pertsonala. – Mendo, noble lagun bat, Sajazarrako Agedarekin ezkondua. Otsoa eta Joanes, lagunak eta gerlarien kapitainak. Kasilda eta Emilio, zerbitzari nagusiak. Garai anaiak, Erramun eta Marko, administraria eta maiordomoa eta Brizia, bigarrenaren emaztea. Txomin gazteluko kapitaina da, laguna ere bai eta Urraka bere emaztea, etxeko zerbitzarien burua. Lore azken honen laguntzailea. Joanes Garzia, Otsoaren anaia eta Semeño Enekones Senbenoren laguna. Ansur M artinez, Arlanzoneko alkate zaharra. Martin Ansurez, semea. Bertze pertsonaia batzuk. Oarsoko ostatalariak, beranduago Iruñean: Harri Arrosekoa eta Gani emaztea. Gina eta Mara, aurreko bien alabak eta Eki, seme txikiena. Miru, Ganiren aita. Hiru eta Lau deitzen zituzten anaiak, morroiak. Ganiren ahizpa eta Harriren anaia, Fani eta Botzo, ezkondu egin ziren eta denak familian bizi ziren. Santurtziko pertsonaiak, gero gehienak Burgosera eta Iruñera joango direnak. Izotz/Unai, gerra kapitaina. Zuriñe, hone n arreba Alborekin ezkondua. Maratxo, Santurtziko gaztea. Gerora Izotzen emaztea. Peru, Maratxo eta Izotzen semea. Albo eta Andres Munoz, larru artisau, zapatari eta merkatariak. Muno, Arrosa eta Albotxo, Zuriñe eta Alboren seme alabak. David Lopez, Santurtziko jauna. andere Edelmira, emaztea. Goya eta Luxana, Santurtziko emakumeak. Osorio, Santurtziko maiordomoa; Txaku eta Antxon, Izotz/Unairen lagunak. Debako Maia ta Andi. Maia, bordatu egile eta merkataria eta Andi, kapitaina zen. Mikel e ta Xusta, Maia eta Andiren seme alabak. Etxera bidean 1018ko udazkenaren hasieran, Antsorekin izan ondoren, Rodatik etxera itzultzeko bidaia egin behar zuen Azenarik. Isa, Jakue, Joan, bi zerbitzari eta lau gerlarirekin abiatu zen zaldi eta mando batzuetan; gurdi arin batean, liburu aukeratu sorta on batzuk, janaria eta dendak eramanez. Blasko, Isa izena nahiago zuena, askotan ibiltzen zen Azenariren ondoan arabieraz mintzatzen, literaturaz eta al Andalusez. Bidaia hartan Jakue eta Joan hizku ntza hura gehiago ulertzen hasi ziren. Bestalde, Isak berriro gogoratu behar izan zuen baskoien hizkuntza. Ribagorzako Rodan ez zuten aurkitu mendien babesa aprobetxatuz eta Aragoitik pasatuz Arlanzonera joanen zen karabanarik. Ez karabanarik, ezta talde handirik. Iparraldeko bidea, luzeagoa, txarragoa eta ez zen askoz seguruagoa. Topatu zituzten bidaia lagun bakarrak larruetan merkatari batzuk ziren, mendialdeko ehiztariei negualdiko animalien larruak erosi eta Tutera eta Kalagorrira joateko, Oska eta Exe atik bidaia egin behar zutenak. Hiru gurditan pilatutako larruek usain txarra zabaltzen zuten arren, bide lagun hoberik ezean haiekin elkartu ziren. Haien aurretik joanez usaina jasangarriagoa eginen zitzaien. Hiru merkatari, hiru morroi eta bi zaintzaile ziren, haiekin batera hemezortziko taldea osatzen zutenak, nahikoak lapur talde txikiak uxatzeko. Azenarik bazuen baimena Zaragozako tuchibien lurraldeetatik ibiltzeko, ziritarrek, Zaragozakoen aspaldiko aliatuak bezala lortu eta berari eman ziotena. Idaz ki hartan ageri zen bidaiari haiek ziritarren babespekoak zirela eta beraz Zaragozako lurretatik libre ibiltzeko baimena zutela. Ordura arte Zaragozako mugazainek utzi zieten pasatzen, liburu eta bertze salgai batzuen merkataritzat hartuta eta ez zuten ber tzelako arazorik espero. Bi zaindarik irekitzen zuten bidea; Azenari, Isa, Jakue eta Joan ibiltzen ziren ondoren; zerbitzariak liburuz beteriko gurdiarekin batera ibiltzen ziren. Atzetik, hiru merkatariak, morroiak gurdi usaintsuak gidatzen eta merkatarien bertze zaintzaile gixajoak larru usaintsuen atzetik taldearen bukaeran. Graus eta Barbastrotik pasa ziren lehen egunean. Gaua azken herri hartatik kanpo pasa zuten larru merkatariek, baina Azenariren taldekoek ostatu batean egin zuten lo. Hurrengo egunean , bidea jarraitu zuten Oskan gaua egin arte. Goizean, Almudevarrera joango ziren. Eguerdia baino lehen, mendi tarte batetik pasatzen ari zirelarik, eraso bat izan zuten. Hogei bat gaizkilek harkaitzen arteko pasabide batetik pasatzean harriak eta geziak b ota zizkieten eta ezpataz errematatu nahi zituzten. Berehala akabatu zituzten atzealdeko merkatarien zaindariak. Merkatariak, morroi guztiak eta Isa bazter batean harkaitz batzuen atzean babestu ziren. Baskoien atzealdeko zaintzaileek defendatu zituzten be rtzeak, gogorki aurka eginez eta erasotzaile batzuk zaurituz. Aurretiko bi soldaduak ere inguratuta eta arin zaurituta zeuden eta Azenarik, Jakuek eta Joanek zaldiekin kargatu zuten aurrera, zauritutakoak defendatzeko. Erasotzaileak ez ziren profesionalak eta hasieran harriekin zaldi mandoak harrotu eta haietako batzuk geziz zauritu bazituzten ere, atzera egin zuten bost gerlarien ekinaren aurrean. Baskoiek berehala hil zituzten bost erasotzaile, eta bertze batzuk zauritu. Espero ez zuten kontraeraso gogor raren aurrean, bertzeek hanka egin zuten. Erasotzaile zaurituak Ihes egiteko indarrik gabe zeudenez, haiek akabatzera hurbildu ziren bi gerlari. Zauritutako batek baskoieraz hitz egiten entzun zituenean hizkuntza berean ez hiltzeko eskatu zien. Barkamena e skaeren artean erran zien egoera larri batean zeudela. –Ez hil... Mesedez ez nazazue hil... Arrisku bizian zaudete. Nik erranen dizuet nola libratu emirraren gudariengandik. Azenarik zauri arina zuela ikusi zuelarik, lasaituta, zauritu haren oihuak ule rtu zituenean gerlariak geldiarazi zituen, deietarako erabiltzen zuen adarra apalki joz eta oihu eginez. –Bizkor, Bixen, geldi zaitezte. Ez ezazue zauritua hil... Ekarri hona. Bi gizonak gelditu ziren. Zauritu hura armarik gabe zegoela egiaztatu ondoren, lotu zuten eta Azenarirengana hurbildu zuten. Honek, zauritua odola galtzen ari zela ikusita, jarioa eteten aritu ondoren galdetu zion bere abisuagatik. –Zer arrisku da hori? Zer erran nahi duzu? –Emirrak zuei erasotzeko eta zuen nagusia atxilotzeko agi ndu du. –Zein emir da hori, Rodakoa? –Ez. Zaragozako emirra, Mundhir Yahya, tuchibitarra. –Zu al zara emirraren soldadua? –Ez. Ni Oskan bizi naiz. Batzuetan gerlariak behar dituztenean, hartzen gaituzte... –Zergatik erran duzu harrapatu nahi gaituztela. Nola izan da? –Goizean emirraren gerlariak eta kapitain bat heldu dira leher eginda Barbastrotik etorriak, zuek harrapatzeko aginduarekin. Zuek ordu bat lehenago joan zineten eta hegoaldeko ataritik atera zaretela jakin dute. Ez zekiten Zarago za ala Exeako bidera jarraitu duzuen. Jende gehiago izateko, gazteluan lo egiten uzten diguten batzuei erran digute zuen atzetik abiatzeko. Oskako bertze bi zaldun talde ateratzeko ziren handik gutxira. Guk ikusi zaituztegu eta bide lasterretatik aurreratu gara pasabidean erasotzeko, baina atzetik emirraren gerlariak dituzue. Horietako talde bat edo biak agertuko dira lehen edo beranduago, eskapatu direnek abisatuta. –Zer gehiago dakizu? Nola erran duzu? Zer egin nahi dute? –Ez dakit gehiago. Baskoiak harrapatzeko eta Azar Beneko izeneko noblea atxilotzeko eta Zaragozara eramateko agindua... –Nola lortuko duzu gu libratzea? –Nik gordeleku batera eramango zaituztet eta gauean seguru pasako gara Aragoiko lurretara. Hori bai, despistatzeko zueta ko batzuk arrasto faltsu bat utzi behar duzue. Nik gidatuko zaituztet. Ez apuratu. –Nongoa zara eta zergatik zaude Oskako gazteluan? –Otxoa naiz, Guara bestaldeko herrixka batekoa. Aitarekin ehiztariak ginen, baina orain Oskako begiraleek ez digute lana egiten uzten. Aita hil zen, baina nik hemengo inguruak eta animaliak baino ez ditut ezagutzen. Horregatik ibiltzen naiz haientzako arkulari eta zelatari lanak egiten, bizitza aurrera eramateko. –Ongi da. Ni Azenari Enekones naiz, noble baskoia. Jaka ingur uetan uzten bagaituzu, ongi eskertuko dizut. Denborarik galdu gabe abiatu ziren pasabidetik gordeleku batera zaldi eta mandoen gainean, Otxoaren laguntzaz. Merkatariek, egoera ikusita erasoak beraiekin zerikusirik ez zuela jakinda, erabaki egin zuten beraiek eta beraiekin zeuden guztiak han gelditzea. Hildako zaindariak bertan lurperatzen hasi ziren arriskua pasatzea espero zuten bitartean. Azenarik Otxoak kontatua pentsatu zuen, handik zaurituei lagunduz erretiratzen ari zirenean. AlMundhir ben Yahya Zaragozako emirrak atzetik bidaliko zituen gerlariak. Al Mundirrek ordurako bazekien sanhayarren lagun hura, Azenari Enekones, Antso Gartzesen laguna ere bazela. Nahiz eta zuzeneko gerra ez izan, al Mundhirri ez zitzaion gustatu Antsok Ribagorza behereaz jabetzea, emirerri txiki independente bat izanda ere. Al Mundhir Antsoren etsairik amorratuena zen, deklaratua gainera eta baskoien erregearen laguna preso hartu nahi zuen zerbait lortzeko edo mendekuz mina emateko bertzerik ez bazen ere. Pasabidetik ez u rrun, leku harritsu batetik pasatzean, gurdia ezkutatzeko toki aproposa bilatu zuten. Animalien arrastoak ezabatuz, zaurituak zaintzeko eta ezkutatzeko bertze leku bat aurkitu zutenean, Otxoak eta bertze bi gerlarik hegoaldera jo zuten despistatzeko arrast o bat utziz. Ilundu bitartean atseden hartu zuten gauean ibili ahal izateko. Zaurituen egoera ez zen larria. Aurrean ibilitako gerlariek izterrean eta sorbaldan zituzten gezi zauriak eta ez zuten arazo handirik ibiltzeko. Azenarik besoa minduta zuen eta ez pata zauri arina zuen bertze besoan. Joanek kolpe handia jaso zuen buruan eta Jakuek kolpe txiki batzuk baino ez zituen. Isa eta zerbitzariak beldurtuta, baina ongi zeuden. Bi mandoen zauriak arinak ziren eta zaldi guztiak ongi zeuden. Tximista egoera onea n zegoen. Bi morroiek egin zuten zaintza txandaka. Zerbait jan ondoren, lo egiteko aprobetxatu zuten. Ilundu zuenean, zaldiak eta mandoak prestatuta zituzten zapi batzuekin ferren arrastorik ez uzteko eta ipur poltsak gorotzik ez botatzeko. Azenari triste zegoen liburuak galtzeko arriskua baitzuen. Zoritxarrez ezin zuten gurditxoa eraman. Liburuak denbora batez ez ziren galduko argizaritutako fardeletan gordeta zeudelako. Errekuperatzeko modu bakarra zegoen. Jakueri eta Joani deitu zien hitz egiteko. –Ihes egitea lortuz gero liburuak berreskuratu nahi nituzke. Urrea baino baliotsuagoak dira. Egun batzuk barru, salbu eta onik izanez gero etorriko al zinatekete mando batzuekin haiek hartzera? –bi gazteek baietz erran zuten, baina Jakue izan zen mintzatu zena . –Bai, noski. Gogoratuko dugu lekua eta itzultzeko bidea ikasiko dugu. –Ederki. Ez dakit zuetako zein bidaliko dudan eta noren laguntzaz, baina egin behar dugu. –Bai, Azenari –izan zen bien erantzun zalantzarik gabea. Handik gutxira Otxoa eta bi gerlar iak agertu ziren. –Jauna, galduarazi ditugu atzetik ziren bilaketa taldeak. Joan behar dugu lehenbailehen. Argitasun gutxi honekin ez da ikusten metro batzuetara baizik. Lasai, gauean Gallego errekatik hurbil portua pasatuko dugu eta Onsella ibarrean sart uko gara. –Abiatuko gara, bai. Nabari da gau itxian ere ez zinatekeela galduko. Iparraldera jo zuten poliki baina eten gabe, Alkala eta Gallego errekatik Aragoira heltzeko. Haien atzetik ibilitako zaldun talde baten kanpa tokia sumatu zuten portu aurret ik. Otxoak zaingoa saihestea lortu zuen eta goizaldean mendien bestaldean ziren salbu. Hala ere, bide bihurgune batean bertako zaintzaile talde batek inguratu zituen geziekin apuntatuz nortzuk ziren eta zertara zetozen galdetzeko. –Geldi, Aragoiko kondea ren izenean. Nor zarete eta zertara zatozte? –Azenarik erantzun zion hitz egin zienari. –Azenari Enekones Arlanzoneko jauna eta konpainia, Antso Gartzes Baskoniako errege eta Aragoiko kondearen manupekoak gara, Rodatik gure lurretara itzulian –gizonak e z zuen erabat sinetsi eta jarraitu zuen galdeketarekin. –Zergatik zatozte Oskako mugatik? –Uste genuen musulmanen lurretatik ez genuela arazorik izango eta Oska Exeatik bidaia arinduko genuela; baina Zaragozako emirrak zaldunak bidali ditu gure atzetik. Gauez ihes egin dugu. Ibiltzeko baimenak erakusten ahal dizkizut. –Hori egia da, moro talde bat duzue atzetik. –Ez dakit gure atzean dauden ala itzuli diren. –Azenarik izkribua atera zuen zintzilik zuen zorrotik. Zaindari burua irakurtzera hurbildu zen eta zehaztu zion azken azalpena. –Hamar gerlari baino gehiago zenuten atzean. Bortutik atzera egin dutenez, lasai segitzen ahal duzue bidaia, jaun eta lagunok. Muga haietan egoera larriagoa zen bertze inon baino. Zaintza estuagoak zi ren, bi aldetiko erasoaldiak maiz gertatzen baitziren. Haiek jende gogorrak eta zailduak ziren. Begiraleak atzean utziz jarraitu zuten aurrera. Onsellako lehen herrian geratu ziren egun hartan eta hurrengoetan. Garbi zuten harrezkero haien atzetik ibilitak oek bazekitela ihes egin zutela. Hori aprobetxatuz eta errezena zelakoan Azenarik bi mutilak, Otxoa eta bertze bi gudari bidali zituen liburuen gurdia berreskuratzeko. Bi egun txar pasa zituen gizonak, bertzeak onik eta gurdiarekin ikusi arte. Otxoak erran zuenez gauez ibili ziren gehienetan. Azenarik ongi ordaindu zion Otxoari emandako laguntza eta muga hartaz arduratzen zen alkaideari gomendatu zion muga begirale bezala. Pasadizo hura ez zen bertzerik gabe gertaera talmalgarri bat, lapur batzuen erasoa e do. Zaragozako emir ahaltsuak, al Mundhir ben Yahya, Tuchibi familiakoa, Baskoniako erregeari mina egin nahian noble bat bahitu nahi izan zuen. Bere helburu guztiak jakin gabe ere, Azenarik, Antso erregearekiko agintari arabiarraren etsaigo edo gorrotoaren maila susmatu zuen. Horregatik, izkribu bat idatzi zion Antsori gertatutakoa kontatzeko, bere hausnarketa eta abisua bidaltzeko. Azenarik al Andaluseko talde sozialak eta agintariak ezagutzen zituen. Judutarrak, mozarabeak eta muladiak aparte, taifa desberdinen agintaritzan berbereak, eslaviarrak eta arabiar jatorrizko baladiak zeuden. Denetatik harroenak eta etsai bezala okerrenak baladiak ziren, ez baitzuten inork haiek gaizki uztea onartzen. Zaragozako emirraren kasuan, Antsok, Sobrarbe eta Ribago rza behereko Buil eta Rodako emirerri txikiak konkistatzean, leku txarrean utzi zuen al Mundhir, berak lehenago emirerri txiki haiek eskuratzen saiatuta ere, burlatua sentitu zelako. Gainera, musulman eta kristauen artean, erresuma eta emirerrien arteko bo rroketan kontuan izan behar zen Goi marka deitua. Al Andaluseko mugen sisteman, Ebroko goi muga zen betidanik kristauen kontrako defentsarik handiena. Leon eta Gaztelako mugetan lurralde despopulatuak ziren bitartean, Ebroko mugak populatuak eta gotortuak ziren. Fitnaren ondoren Zaragozako emirerria botere indartsua eta zalantza gabeko bakarra izan zen. Han ia ez zen barne borrokarik izan eta defentsa sisteman hiri eta gotorleku konkistaezinak zituzten. Emirrak milaka gerlari elkartu ahal zuen udako kanpain etarako eta garaiezinak ziren aurrez aurre. Goi markako musulmanak, Zaragozakoak, borrokalaririk sutsuenak ziren. AlMundhir ben Yahya emirrak lortu ez zuen gauza bakarra, al Andalusen barne borroketan Sobrarbe eta Ribagorza beheko emirerri txikiak menper atzea izan zen. Bere handiusterako kolpe latza izan zen Antso Gartzesek lortu ahal izatea eta ez zuen amore emango bere lurrak uste zituenak eskuratu eta errege basati hura garaitu arte. Urte batzuk lehenago Gaztela eta Barzelonako kondeak Antsoren kontra jartzen saiatu zen, konde horien seme alaben eztei itunean Gaztelako Sancha eta Bartzelonako Berenguer Ramonekin, aitabitxi izan zenean. Okerrago izan zen Tuterako biztanleek baskoiekin elkartasun sentimenduengatik, Antso Baskoniako erregearen defentsan, k ontrako ituna eragozteko Gaztelako Sancho Garcia gelditu nahi izan zutenean. Azenarik aspaldian ezagutu zituen Zaragozako gerlariak eta lurraldea zeharkatzean ere defentsa onak eta gerlari beldurgarriak zituztela egiaztatu ahal izan zuen. Bestalde, noble gazteak lurralde haietako bertze aldekoak ezagutu zituen, Sobrarbe, Ribagorza eta Aragoiko soldaduak. Gerlari basati, gogorrak, saiatuak eta geldiezinak ziren. Mendialde hartan garaiezinak ziren eta al Andaluseko gerlaririk onenekin borrokatzen trebatuak. Haran haietan bizi zirenak baskoi gutxi batzuk ziren, baina bazekiten beren bizitza pobre baino librea defendatzen. Aragoiar, sobrarbear eta Ribagorzar sentitzen ziren baskoi baino, baina orduan beraien kondea Antso Gartzes zen, baskoi guztien erregea. Den a den, biztanle haientzat balorerik handiena askatasuna zen, baso eta goi bailara haietan pobre, baina libre bizitzea. Etxera bidean Onsella erreka ondoko bideetatik trostan ibiltzen ari ziren bitartean Azenarik bi gauza zituen gogoan: al Mundhirren etsai goa eta muga haietako aragoiarren gogortasuna. Gaztelako mugetan lurrak irabaztea askoz errazagoa zen. Toledo taifako gerlariak ez ziren hain gogorrak eta Eresma ibarreko lurretan herriak antolatzea eta defendatzea gauza arina zen, bertako muga haietako gogortasunarekin konparatuz. Onsellatik behera ibili ziren arazo gehiegirik gabe. Artzainek, unaiek eta nekazariek ikusten zituztenean berehala ezkutatzen ziren nortzuk ziren eta zer nahi zuten ez zekitelako. Animalien zaindariek behin baino gehiagotan pres tatu zituzten habailak edo arkuak behar izanez gero defendatzeko. Hurrengo egunean, Aragoi erreka jarraitu zuten. Gauean herri batean babestu ziren lasai lo egiteko. Harresien atzean nekazari eta abeltzain zailduak bizi ziren, mugako gerra egoerara eginak . Denak gerlariak ziren, ez armada handi batean aritzeko, lur gogor eta basati haietan eraso azkarrak egiteko eta ekiditeko baizik. Xabalinak eta geziak jaurtitzen trebeak ziren eta ezpatak dotore ez, baina zakarrean praktikoki erabiltzen zituzten. Zarrakaztelun ostatu on batean egin zuten gaua. Gela libre gutxi zegoenez morroiak eta gerlariak gurdia eta animaliekin gelditu ziren ukuiluan. Joanek, Jakuek, Isak eta Azenerik mahai bat lortu zuten. Afari arrunta baina goxoa izan zuten, barazki zopa, erre kaarrainak eta gazta eman baitzizkieten. Afaria bukatzen ari zirelarik ostatuko mutilari, zerbitzariari, “Unai Borrokalari” deitu zion batek. Jakuek galdetu zuenean arrazoia kontatu zioten. Aurreko aste batean behiak goi larre batean zaintzen ari zelarik mairu talde batek eraso egin zuen behiak eraman nahian eta mutilak behi taldea haien kontra bultzatu zuen. Adinekoa zenez, Joanek galdetu zion egindakoaz. –Nola egin zenuen behiek kontra egiteko? –mutilak gauza normalena izan balitz bezala erantzun zion. –Oso erraza da. Egunero praktikatu egiten dugu. Oihu batzuk egiten ditudanean eta zakurrek lagunduta behiek lasterka egiten dute eraso edozeren aurka, artza, otsoak edo moroen kontra. –Aunitz kostatu al zaizu? –Ez. Uda osoan etxera itzuli baino lehen pr aktikatu dugu. Ongi erakustea bertzerik ez da behar. –Orduan unaia eta zerbitzaria zara? –Orain bai. Ostatuko nagusiarentzat egiten dut lan. Baina handitzean gerlari izanen naiz eta behi talde handia lapurtuko dut Zaragozan edo Sadaban. Istorio hura ad ibidea baino ez zen. Hango biztanleen ohituretan oso normala zen gerlariak bezala jokatzea. Haurrak prest izaten ziren lehenengo deiarekin gordetzeko, ihes egiteko eta batzuetan defendatzeko. Emakume eta gizon zaharrek, neska eta emakume gazteak eta baita etxeko andreek ere beren eginkizunak egokituta zituzten defentsa azkarra egiteko. Muga lur haietan borrokalari peto petoak ziren. Hurrengo arratsean Funesen ziren. Herri hura zen Erriberako mugaldeko defentsen hiriburua. Hori nabari zen kanpoko harr esiengatik, gaztelu gotor eta kuartel handiengatik, baina baita heldu baino lehen egun osoan aurkitu zituzten zaintza taldeengatik. Herrian, nekazariak, artzainak eta merkatariak bazeuden, baina gehienak ez ziren baskoiak. Nekazari asko mozarabeak ziren et a merkatariak, franko, gaskoi eta judutarrak. Musulmanak ere baziren, eta baskoiak, nekazari batzuk, artzain guztiak eta gerlari gehienak ziren. Azenari heldu zenean, bertzeak ostatu batean utzi ondoren, gaztelura zuzendu zen Jakue eta Joanen laguntzaz. J aun Fortun Blazquezek, Funeseko tenentea, tenenterik garrantzitsuenetakoa, Aragoitik Lodosaraino mugako defentsen eta ehunka gerlarien gainean agintzen zuen. Tenente nagusia, kapitain batzuekin zegoen. Azenariri ongi etorri erran eta bere kapitainak aurkez tu ondoren jarraitu zuen bilerarekin. –Eguneko berriak errepasatzen ari ginen. Biharko antolakuntza erabaki dugu. Jaun Azenari, honainoko bidean arazorik izan al duzue? –Bai. Rodatik hona, Oska eta Exea bidetik egin nahi genuen, baina alMundhirrek, Erregeren laguna naizela jakin duenean gure atzetik bidali ditu zaldun taldeak. Onsellara heldu ginen salbu eta egiaztatu dugu gure mugak ongi zainduta daudela. –Ongi ez. Eskas ari gara gure zaintza lana egiten. Zaragozako emirrak gure ondo ko Arketas eta Balterrako defentsak indartu ditu eta Kalagorritik bi alditan saiatu dira erasoaldiak antolatzen. Itxurazkoak baino ez, zeren eta Jakin dugunez Medinacelitik bertze erasoaldi bat antolatu izan du Atienza, Gormaz, Berlanga eta Atienza berresk uratzeko. –Ba al dakizu nire kapitainak onik dauden? –Badakit zure kapitainek Gormaz eta Berlangan defentsa ona antolatu dutela. Otsoa eta Joanes kapitainak ongi daude, nik dakidanez, zuen eskualdeko gerlariak bezala... Mendo kapitaina Guadarraman ibili da Toledoko musulmanak geldiarazten, arazorik gabe entzun dudanez. –Esker aunitz errateagatik. Udako kanpainak bukatu dira eta hemendik aurrera lasaiago ibiliko dira. –Hala izan bedi. Edonola ere, eraso gehiago izaten ahal da. Bilerarekin jarraitu zuten egin beharreko guztiak bukatu arte. Jaun Fortun Blazquezek afaltzera gonbidatu zituen Azenari eta enparauak. Mahaia prestatzen zieten bitartean alkaideak bere familiari buruzko bertzelako informazioak eman zizkion noble gazteari. –Zuek eneko tarrok izen ona duzue gure artean. Zure osaba Fortunek gure barneko segurtasuna eta Aragoi bailarakoa bermatzen ditu eta nire laguntzailerik onena da. Zuen osaba Semenok eta izen bereko anaiak gure gudarosterik beldurgarriena osatu dute, nahiz eta niri zur i bezala jende doilorra eta bihozgabea iruditzen zaidan. Fortun Santxez zure lehengusu txikia Naiaran dago eta hari esker Kalagorritik, al Mundhirren egindako erasoaldia gelditu genuen. Zure bertze lehengusu bat, Antso Fortuniones, Faltzesekoaren seme zaha rrena gurekin dago lan ona egiten. Gaur gauean Ebroko zaintza batzuk zuzendu behar ditu. Nahi baduzu ikusi, bihar gosarirako ikusten ahal izango duzu. –Hiru bat urte pasa dira ikusi nuen azken alditik. Uda hasieran osaba Fortun eta bertze lehengusuak ikus i nituen, baina Antso ez. Gustura egongo naiz berarekin. Erranen diozu ostatutik pasatzeko, mesedez? –Hala eginen dut. Orain emanen dizut ardo bat dastatzeko, ea zer iruditzen zaizun. Alkaidearekin afaldu ondoren ostatura itzuli ziren lotara. Hurrengo g oizean erran bezala Antso Fortuniones lehengusua agertu zen. Nabari zen nekatuta zegoela, baina irribarretsu zetorren hemeretzi urteko gaztea. Planta onekoa eta gihartsua zen, baina arropa zikinduta zuen, arma ariketetan ibilitako gerlari baten itxura. Aze nariri besarkada handia eman zion. Honek, besarkada desegin bezain pronto, ingurukoak aurkeztu eta gonbidatu zuen gosaltzera. Familiako kontuak atera ziren solasean. –Antso, zure aitaren irribarrea duzu. –Aitak beti erraten du zuk Eneko Santxezena duzula eta nik gure aitaren antza hori ikusten dut zuregan. –Arrazoi duzu. Tontakeriak aparte, ongi ikusten zaitut. Zer lan egiten duzu alkaidearentzat? –Berak eskatzen dizkidan lanak. Denetarik egiten dugu. Uda honetan mota eta leku guztietan egin ditugu zain tzak. Kalagorriko erasoaldietan zaldierian ibili nintzen eta defendatu baino ez ginen egin. Zaragozako zaldunak oso onak dira eta guk gure oinezkoak defendatzeko karga egiten genuen bitartean, haiek hiru eta lau aldiz botatzen zizkiguten geziak. Ez ginen o inezkoengandik gehiegi urrutiratzen eta gure arkulariek ez zieten guregana hurbiltzen uzten. Gainera, eskerrak korazatuta geunden, bertzela akabatuko gintuzten. Gutako batzuk hil eta asko zauritu gintuzten. Benetan penagarria eta gogorra zen gelditu nahi i zatea eta ez lortzea. Azenari, zuek antzeko zaldieria duzue. Kontatzen dutenez zuk berbereen borroka moduak erakutsi dizkiezu zure zaldunei, al Andalusen sanhayarrekin ibili zinenean ikasitakoa. –Hala da. Zaldieria hori Bureba eta mendebaldeko baskoiekin osatu dugu. Nire asmoetako bat da zaldieria handitzea eta hemengo inguru hauetan bertze talde handi bat antolatzea. –Hori entzun dut. Nire ametsik handiena da zure zaldierian ikastea. –Egin eginen duzu. Lasai! Etor zaitez negualdian Arlanzonera. Erakutsi ko dizut zalditan maniobratzen. Udaberrian zaldun taldeen maniobrak eginen ditugu. –Gure anaia Aznar ere joan al liteke? –Bai, zuen aita eta alkaidearen baimena lortuz gero. –Mila esker Azenari. Zaldieriarik onena antolatuko dugu. –Nire asmoa da Errege ri eskatzea. Bi lehengusuek gosarialdia eta goiza pasa zuten elkarrekin kontu kontari. Berandu baina bidaiariak ez ziren mendebaldera atera, Arlanzon bidera. Funesetik muga ondotik zuzenago ibiliko ziren eta arinago egingo zituzten miliak. Nolanahi ere Z aragozakoekin izandako arazoak zirela eta, barnealdetik bidaiatzea erabaki zuten. Ebrotik Azagrara jo beharrean, han Kalagorriko gerlarien arriskua handia baitzen beti, Faltzesera jo zuten, iparraldera, osaba Fortunekin iluntzean egonik eta hurrengo goizea n barnealdeko bidetik Mendabian Ebro ikusi eta jarraitzeko. Bidean zaintza dorreak ikusten zituzten urrun. Zaldun batzuek haiek lagunak zirelako mezua pasatzen zuten puntu batetik bertzera. Lurrak ez zeuden landuta, hala ere, noizean behin etsaiek gerlari talde bat bidaltzen zuten uztak erretzera. Horregatik udan lehortutako soro haietan zerriak, behiak, zaldiak, ahuntzak eta ardiak baino ez zituzten ikusten. Lurrak aberatsak zirela ez zen zalantzarik. Belar basatiak eta aspaldiko landaketen emaitzak ere i kusten ziren. Fruta arbolen askotan uztak galtzen ziren lurrean eta adarretan. Animaliak, aldiz, gizen gizen ikusten ziren. Begiraleek bidaiariak jarraitzen zituzten goialdeetatik zaintza egiten zuten bitartean. Haiek egiten zuten lanari esker bertako bizt anle gutxiak lasaiago bizi ziren. Bigarren egunean, gutxien espero zutenean, zaintza talde handi samar batekin topatu ziren. Hogeita hamar bat zaldun haien buru noble gazte bat zegoen, Aznar Fortuniones, bertze lehengusua. Ezuste bat izan zen. Aurreko egun etan haren anaiarekin eta haien aitarekin izan zenean Azenariri erran zioten hamazazpi urteko lehengusu hura Lezako tenentzian zegoela, baina ez zuen espero topatuko zuenik. Anaiaren antza handia zuen. Lehengusua pozak zoratzen zegoen. Zaldietatik jaitsi z irenean besarkada eman zioten elkarri. –Azenari, uste nuen al Andalusen zinela, zure lagun sanhayarrei bisitan, Granadan. –Hala izan da. Itzulian Erregerekin izan naiz Ribagorzako Rodan. Zer moduz ibili zarete mugalde honetan? –Zaldun talde batzuekin bo rrokatu gara, baina benetako erasoak Medinazelitik Gormaz aldean izan direla entzun dut. –Bai, hala entzun dut nik ere. Eskerrak galera handiak izan ez diren, armada gehiena Rodan zen bitartean! –Eskerrak laguntza handia izan dugun mendialdeko gudariekin . Zure anaia Semeñorekin egon nintzen. Badakit ez duzula berarekin harremanik, bana gerlari ona da eta asko lagundu zigun. Erran zidan zurekiko ezinikusiaz damu zela, ulertzen zuela zuk ez zenuela zuen aita Enekoren istripuan errurik, Beltzak sinestarazi z ion bezala. –Ez zen harrigarria osaba gaiztoari Beltza deitzea –. Uste dut benetako damua harekin ibiltzeagatik duela. Gutxik jasaten du gizon zital hura. –Pozten naiz gizon gaizto hori agerian gelditu izanaz. Ni ere damu naiz anaiarekin gaizki konpondu iz anaz. –Egun batean zuzenduko dituzue ezinikusiak. Aznar gazteak jarraitu behar zuen bere lanarekin, baina konbentzitu zituen Lezara joateko, leku seguruan lo egiteko. Lezan pasa zuten gaua, gazteluan leku bat topatuta. Azenari, Jakue, Joan eta Isari gelatxo bat eskaini zieten dorrean. Alkaideak afarian gehiago hitz egin zien udaldiko kanpainaz eta ezustean anaiari buruz. –Zure anaiari esker mantendu genuen muga ongi zainduta. Ziur aski defentsa onak genituela ikusita ez genuen eraso gehiagorik izan. Zuk, Azenari, ospe handia duzu zaldun kapitain bezala, baina Semeño ere ez da zaldien gaineko kapitain txarra. Bere zaldunekin eta oinezkoen laguntzaz segurtatu ahal izan genuen mugalde hau. –Badirudi mundu guztiak goraipatu behar duela nire anaia –Azenarik ironiaz erran zuen, baina tenenteak bertze zentzu batean hartu zuen eta azaldu zion xehetasun osoz. –Barkatu baina zure osaba Semeno Santxez ez da oso kide ona eta ankerki borrokatzen da. Gurekin harro eta mesprezuz jokatzen du; zure anaia, ordea , lagunkoia da eta ez du ondasunak irabaztea bilatu, Beltzak bezala. Barkatu garbi hitz egitea, baina hala da. Azenari poztu zen informazioagatik. Horrek baieztatzen zuen anaia ez zela bertzea bezalakoa. Baiezko keinua eginez, ulertu eta onartzen zuela a dierazi zuen, afariarekin jarraitu bitartean. Bere buruarekiko inork entzun gabe hitz batzuk pentsatu zituen bertze batzuk ozenki hitz egiten ari zirenean. –“Ez dakizu nola pozten nauen zu horrelakoa ez izateak. Gutxienez Uharteko jendea hobeki egonen da”. Azenarik ez zekien Beltzaren erruz Uhartearrak eta jaurerriaren menpeko herrietan ordura arte gaizki pasatzen ari zirela. Hurrengo egun osoa pasa zuten bidaiatzen. Handik aurrera lur landuak topatu zituzten. Herri handiak ziren eta jendeak eguneroko e ginkizunetan murgildurik bizitza emankorra izaten zuen. Ebro inguruko jendea erromantzeduna zen neurri handi batean. Herri handiak ziren, harresidunak eta nekazaritza eta lautadetako abeltzaintza zuten bizibide nagusi. Merkatari, artisau eta ostalariak ere baziren. Harresien barnean udal batzorde batek agintzen zuen. Begiraleek bidaiarien martxa jarraitu zutenez, Azenariren etorrera jakin zuten Errioxako hiriburuan. Une hartan Errege familia ez zegoen han. Errege, Sobrarbe eta Ribagorzako muga egonkortzen a ri zen eta familia osoa Iruñean zen, nahiz eta normalean negualdietan denak Errioxara joan. Hiriaren buru eta defentsen agintari, Azenariren lehengusu txikia Fortun Santxez zegoen. Honek, lehengusu eta laguna helduko zela jakitean, giltzak zituenez, Azenar iri oparitutako etxea atontzeko agindu zuen. Ekintza honekin nahi zuena zen Azenarik bizileku hartan gustua hartzea eta maizago agertzea. Gainera, nagusi berriek ez zuten jarraian egun batzuk baino gehiago pasatu etxean eta ez zuten kontuan beren bizitzan. Fortunek egindako prestaketarekin lortu nahi zuena Azenarik etxe hartan egun batzuk gustura eman nahi izatea zen. Neskame batzuk garbitzera bidaltzeaz gain, lorazain batzuk eta sukaldari bat bidali zituen. Lorazainek lorategi ederra eta baratza ongi utzi zituzten ordu batzuetan eta patioa ikusgarri ere bai. Morroi batzuek ukuiluak eta gelak atontzen lagundu zieten neskameei eta hauek etxeko logelak, egongela eta sarrera txukundu zituzten. Sukaldariak bertako jaki goxoak prestatu zituen etorri zirenentzat. Iluntzean heldu ziren Naiarara. Udazken egun zoragarri hartan hiria ikusgarri zegoen. Bidaian ikusitako Erriberako paisajeetan bezala hiri inguruak, erreka ondoetan bereziki, zoragarriak ziren paseatzeko, zumarrondo eta intxaurrondo eder haien artean. Ata rira heldu zirenean guardiako bi soldadu haien zain ziren ustez gaztelura eramateko. Erregek oparitutako etxera eraman zituztenean zur eta lur geratu ziren. Ia ez zuten etxe hura ezagutu. Ordura arte gaizki zaindutako patio, leiho eta lorategiak landare lo redunez beteta zeuden. Atari ondoan haiei harrera egiteko ur azpila eta esku oihalak prest zituzten, baita zaldi mandoak atenditzeko aska, ukuiluak eta zaldimutil batzuk. Berehalaxe aldaketa guzti haien erruduna agertu zen. Edalontziak, ardoa eta ura zekar tzaten bi zerbitzarik. Fortun Santxezek besarkatu zuen lehengusua eta harrera egin zien etorritako guztiei. Jarraian galdetu zion Azenariri etxearen itxurari buruz. –Zer iruditzen zaizu etxea? –Ez dirudi lehengoa. Zabalagoa eta erosoagoa da. Nola egin du zu? –Lorazain batzuek, neskameek eta morroi pare batek lagunduta ordu batzuetan egin dute eta oraindik ez duzue barnealdea ikusi, ezta oheak eta hemengo otorduak probatu. Ni ere harrituta geratu naiz patio, baratze eta ukuiluekin, baina gehiago saloi eta logelekin. Ikusiko dituzue. –Eskertzen dizut harrera. Espero dut afari ederra eginen dugula –Fortunek, lagunaren jarrera ikusita, umoretsu erantzun zion. –Ez izan dudarik! Etorri berriak eroso jartzen ziren bitartean lehengusuek udako kanpaina izan zuten hizpide. Afaria inoiz egin zuten hoberena iruditu zitzaien. Etxe hura erosoa, handia eta polita zela erakustea lortu zuen Fortunek. Hala ere, nekatuta, lotara joan ziren eta Fortun berera. Hurrengo goizean gazteluan elkartu ziren gosaltzeko. Dorre na gusiko gainaldetik ingurura begira hitz egin zion Azenarik lagunari. –Eskertzen dizut harrera eta etxean egin duzuna. Etxea erabiltzeko gonbitea dela ulertzen dut. –Hala da. Antsok orain ekialdeko mugetan dauka burua, baina itzultzen denean hemengo eta erresumako kontuez arduratu behar izango du. Zuk Juarroseko ardura duzu, baina Gaztelako egoera egonkortzeko lagundu behar diozu Mendori. Urtero neguan egoeraren berri emanen diguzu, hona, Naiarara etorrita. –Bai. Hori susmatzen nuen, baina Antsok ez dit zehatz adierazi edo agindu. –Erran dizudanagatik, burua ekialdean duelako. Orduan gustatzen al zaizu negu udaberriko bizitokia? –Izugarri, baina Juarros kudeatu eta zaldieria prestatu, udaberrian egin behar dut. –Bai, noski. Aste batzuk nahikoak izanen dira hemengo betebeharretarako. Eguberrietan, Antsok gorteak ospatuko ditu hemen, erresumaren antolaketa burutzeko. Eguna elkarrekin pasatu ondoren elkar agurtu zuten hurrengora arte. Bidaiariek hurrengo gaua Okan pasatu behar zuten. Okara heldu zirenean, jaun andrea Arlanzonen zeudela erran zioten Azenariri. Zirudienez bertzerik gabe alabaren ondoan egon nahi zuten erditzerako. Gaua han pasa ondoren, goizean goiz jarraitu zuten Arlanzonera heltzeko. Juarroseko lurretan sartu zirenean jendearen ag urrengatik jakin zuten dena ongi zegoela eta ongi zeudela. Uztak ez ziren txarrak izan eta pozik zeuden udazkenean bertze leku batzuetan baino euri gehiago izan baitzuten. Arlanzon eta Juarroseko bizitza. Gaztelura heltzean etxeko guztiak han zeude n, edo ia guztiak. Elkarketa festa bihurtu zen. Otsoa eta Joanes kanpoan ziren ehizaldi batean. Ziotenez beraien etorrerako ehiza haragia izan nahi zutelako. Kasilda, Emilio, Garai anaiak eta beraien familiak agertu ziren agurtzera. Txomin zen gazteluko zaintzaz arduratzen zena. Gerlariak postuetan ziren, zaldunak edozertarako prest. Zerbitzari gehienak bertan edo kanpoan lanean ziren. Urraka eta Loreren atzetik Gaila Danilarekin agertu zen. Gailari orduko ez zitzaion erditzeko ordua heldu. Tripak ikaragarr i handia ziruditen. Gailaren irribarreak maitasun mugagabea adierazten zuen. Jauregiko sarrerako gelan sartu ziren. Senar emazteen musuak eta besarkadak luzeak izan ziren. Gorputzek elkarren beharra ezagututa, ez zuten banandu nahi. Barne mintzoak hitz egi n zuen. –Faltan izan zaitut Azenari. –Hitzen soiltasunak zenbatekoa zen adierazten zuen. Azenarik ere faltan izaten zuen Gaila egunerokoan murgilduta ez zenean, gauero bereziki, lo aurreko bakardadean. –Nik ere bai, maitea. Aunitz! –Orduantxe Maddi a gertu zen zerbitzari batekin. Oinez zebilen haren eskutik hartuta. Azenariri begira eskuak luzatu zituen eta abots ezin gozoagoaz deitu zion. –Atta, to muxu! –Aitak alabatxoa hartu eta besarkatu zuen, panpina bizidun eta eder hura. Gailak berak adierazi z ion alabatxoaren erranaren zentzua. –Artista hark egin zizun aurpegiaren marrazkiari ematen zion musu gauero niri eman ondoren. Atta izan da egin duen lehen hitza. Horrelako hitzak erraten ditu beti marrazkiaren aurrean pasatzean. Berak ere zure falta sen titu du. –Nik ere bera. Ez dut gaizki pasatu, baina zuen faltak ilundu du bidaia. Etxekoek galdetu zioten Azenariri besoez. Erabat sendatuta zegoela erran zienean, bakarka utzi zituzten hirurak. Elkarrengandik urrun pasatutako hilabeteen kontaketari eki n zioten senar emazteek. Azenarik bere ibilerak azaldu zituenean Gailak kontatu zizkion bereak. Haurdunaldiari buruz aritu zen azkenean. –Azaldu didatenez bi haur izango dira –erran zion tripa handia ukitzen zuen bitartean –. Hilabeteetan asko kostatu zait mugitzea eta azken aldian okerrago izan da. Ez dut mugitzeko eta ezer egiteko gogorik. Lehertzeko zorian nago eta nahiz eta oraindik egunerako egun asko falta den, uste dut haurrak egiteko ez dela denbora gehiegi pasatuko. –Sentitzen dut. Erradazu zer eg in behar dudan zure egoera arintzeko. –Dagoeneko egin duzu, hemen zaude eta. –Hala ere, zuk erradazu behar duzuna. –Orain musu handi bat. –Azenarik musua ematen zion bitartean, besoetan zuen alabatxoa ere musuka hasi zitzaien biei. –Ama, Atta, to mux uk! Gailari ez zitzaion erditzeko ordua heldu, uste zuenaren kontra. Egun batzuk pasatuko ziren Gailak belargilearen zaintza bereziak izaten zituen artean. Ingurukoek ere uzten zituzten bakean senar emazteak. Udazken hadieran egunak nahikoa luzeak ziren eta bi egun pasa zirenean ehiztariak agertu ziren. Joanes eta Otsoa, zerbitzari eta gerlari batzuekin animalia handiak ekarri zituzten. Bi orein, orkatz bat eta lau basurde. Arandio hegoaldeko bailaretan izanak ziren. Nolanahi ere, lagunek elkar agurtu eta besarkatu ondoren, zer edo zer ezkutatzen zutela pentsatu zuen Azenarik. Udako kanpainaz hitz egin zuten. Bi Kapitainak Adaja eta Zapardiel ibarretan izanak ziren udaren hasieran. Hala eta guztiz ere, Zaragozako emirrak Medinacelitik erasoaldi handia antolatzen ari zela jakin zutenean, Fernan Galvezek, Gaztelako alfereza, eta armadako kapitainek bilera batean eztabaidatu zuten egoerari buruz. Guadarrama ingurua zaintzapean mantentzeaz gain, oinezko gerlari asko bidali behar zituzten, Atienza, Be rlanga, Gormaz eta Osma ongi defendatzeko eta zaldieria talde handia ere bai. Mendo, Zapardiel eta Eresman zaldieria erdiarekin geratu zen bitartean, Joanesek gidatu zuen baskoien zaldieria eta Otsoak Bureba eta Baskonia mendebalde osoko oinezkoak. Fernan Galvezek Zaragozako musulmanen erasoa inguru hartan emango zela ziurtatu zuenean, Osman jarri zuen aginte tokia. Gaztelu guztietan guarnizioak indartu zituen, Otsoaren oinezkoekin bereziki. Burgoseko guarnizioekin mugitu zen Berlanga defendatzeko. Joanesen zaldunekin eraso zituen musulmanak eta lortu zuen haiek Almazanera erretiratzea. Hala ere, ezin izan zuen inguru hartan gauza handirik egin eta gerlari gutxiegi izateagatik ezin izan zuten Atienza babestu. Hango gerlariak errenditu ziren, libre uz tearen truke. Osotara ez ziren hain gaizki geratu uda bukatzean. Egoera egonkortu zen eta udazken hasierarako Burebarrak beren herrietara itzuli ahal izan ziren. Otsoak eta Joanesek gizon gutxi galtzea lortu zuten. Zaldunek mugimendu asko egin bai, baina b orroka gogor gutxitan hartu zuten parte. Joanesek obsesiboki adierazi zuen bezala, helburua lortu zuten: musulmanak geldiarazi zituzten, oinezkoak babestu eta gutxi izan ziren hildakoak. Egoera azaldu zioten Azenariri. Edonola ere, ez zen denbora gehiegi p asatu ezkutatzen zuten berri tamalgarria ezagutzeko. –Gure gizonak ongi ibili dira, Azenari. Haiei esker eutsi diogu muga horri, nahiz eta oinezko armada handia ez izateagatik Atienza galdu. –Ongi da Joanes. Biok errepikatzen ari zarete gauza bera. Zer d a ezkutatzen ari zeretena? –Otsoak errendizio keinua eginez azaltzen hasi zen. –Barkatu, Azenari, ez genekien nola erran, baina arrazoi duzu: bada gauza bat ezkutatu dizuguna. Ez da munduaren akabera, baina Gailari kalterik ez egiteko ezkutatu genion eta horrelaxe jarraitu dugu. –Erran behingoz zer gertatu den. –Amandio Gomizek, Ibeaseko kapitaina deituak eta Albaro Yañez Begiokerrak... hogei bat laguneko taldea osatuz egun batean eraso batzuk antolatu zituzten Ibeasen bertan. –Begiokerrak ih es egin du berriro Aza bailaratik edo Sepulvedatik? Ongi pentsatuta espero izatekoa zen kondea hil zenean berdin egin zuen eta heriotz zigorraz libratzen asmatu zuen berriro Sepulvedara deserriratuta. Zer da orain egin duena? Berriro eraso batzuk antolatu? Hitz egin garbi! –Azenari haserretzen ari zen. Joanesek jarraitu zuen kontakizuna. –Duela aste bat gertatu zen. Beraien maizterrik errebeldeenak zapaltzera joan ziren eta hitz zakarretatik ekintza zitaletara pasa ziren. Gu biok ez ginen hemen, baina eskerrak mugan ibilitako gerlari gehienak itzuliak ziren! Txominek larrialdi deia egin zuen ondoko herrietan, ordu pare batean kontra egiteko taldea antolatuz. Txominek gazteluko lau zaldun eta hamabost herritarrekin, baita inguruko herrietan Villasur, Zal duendo eta Galardeko bertze hogeita bost bat zaldunekin haiek gelditzea eta atxilotzea lortu zuten. Ez zen hildako gehiagorik gertatu, zauritu batzuk baizik. –Orduan Txomini esker gauzak ez ziren okerragotu? –Otsoak erantzun zion. –Halaxe da. Hala ere, k alte dexente egina zuten orduko. Zortzi bat etxalde txikitu, hildako bat eta hamar zauritu utzi zituzten –Joanesek jarraitu zuen. –Guk, orduan helduta, haiei lagundu diegu inori galdetu gabe. Etxeetako kalteak ahal zen neurrian konpondu genituen hurrengo egunetan. Hildakoa lurperatu eta zaurituak elizan zaindu zituzten petrikiloek. Dagoeneko beraien etxeetara bidali dituzte eta sendatzen ari dira. Lehenengo hildakoari bertze bi gaineratu ziren. Atxilotuak Urrezen ditugu gordeta. Beno, denak ez, bi agintari ak eta beraien jarraitzaile sutsuenak baino ez. Zazpi dira atxilotuak, zure aginduen esperoan. –Sendagilea ekarri behar diegu zaurituei. Joanes, bidali norbait haren bila joateko. Ez dut gaizkileak ikusteko gogorik, baina Gaila erditu orduko gure epaile e ta Gaztelakoen artean epai mahai bat osatuko dugu haien etorkizuna erabakitzeko. Gaztela eta Baskoniako ipaileok batera antolatuz gero, errazago onartuko dute denek, Gaztelaren aldekoak baitira epaitu beharrekoak. Konturatu naiz ez duzuela aipatu Tiberio F erriz, Ibeaseko jauna deitua. Zer jarrera izan du guzti honetan. –Berak gertatutakoa jakin zuenean adierazi zuen ez zuela zerikusirik erasoekin. Bera ez omen da maizterrekin bortxakeriaz jokatzearen aldekoa. Gauzak horrela geratu ziren. Atxilotuak Burgos en epaituko zituzten, kaltetuei laguntza emanen zieten eta Txomini sariren bat eta biltzarrean hala erabakiz gero kaltetuei laguntza antolatuko zuten. Gaila gaixoak gaizki pasa zuen azken asteetan, hain beteta eta astun sentitzeagatik. Azkenik, ordu eta orduetan aritu zen erditzen. Ia bizia galdu zuen odol jario handia izateagatik. Zirudienez lehenengo haurra aldrebes zetorren eta asko kostata lortu zuten zuzentzea. Lehen haurraz erditu zenean bigarrena erraz sortu zen. Medikuari eta belagileari esker ate ra zen andre gaztea bizirik erditze zail eta okerretik, odol jarioa geldiarazi ziotenean. Hala eta guztiz ere, aste luze bat pasa arte, ez zuten seguru izan onik aterako zela. Ondokoek, bereziki Azenarik eta gurasoek gaizki pasa zuten erditzean eta salbu i kusi arte. Nahiz eta gezurra iruditu, asko sufritzen ari bazen ere, Gailak gogoz ekin eta borroka egin zuen erditzeko. Ez odolusteko ere jarraibide guztiak segitu zituen zintzoki. Umeak izan eta minutu gutxitara, sortu berriak, Eneko eta Garzia, ondoan zit uela, honela adierazi zien senarrari eta gurasoei: –Ez jarri izu aurpegi hori! Honetatik onik aterako gara eta. –Eta halaxe izan zen. Handik bi astera Gaila gelan ibiltzen zen poliki eta haurrek ez zuten inolako arazorik izan. Medikuaren aholkuz herrian inudea bilatu zuten amari bularra ematen laguntzeko. Handik hilabetera Gailak betiko bizitza eraman ahal izan zuen, haurrei kasu egiteaz aparte. Ibeaseko jauntxoen epaiketa publikoa egin zen Burgosen. Handiki eta erlijioso asko egon zen, baita zuzenean in teresa zuten herritar batzuk. Gaztelako hiru epailek eta bertze hiru baskoik, haien artean jaun Garzia Okakoa, zuzendu egin zuten epaiketa. Ibeaseko Tiberio Ferriz jauntxoak hartu zuen akusatuen defentsa, Azenarik sakaleta egin ondoren, lekukoak aurkeztu z ituen eta banan banan galdekatu zien gertatu zena argitzeko. Lekuko bakoitzaren adierazpenaren ondoren Tiberio Ferriz saiatzen zen beren akusatuen alde egiten. Epaileek ere galdetu zieten hamasei bat lekukoei, nahiz eta galdera erantzunak laburrak izan. Ep aiketa eta egun luzea izan zen. Arratsaldean eten bat egin zuten atsedena eta mokadu bat hartzeko. Epaileak azkeneko erabakia hartzeko elkartu baino lehen Azenarik eta Tiberiok azken ondorioak eta aurka aldeko arrazonamentuak egin zituzten. Epaileek bertze ordu pare bat eman zuten eztabaidatzen. Azkenean epailerik zaharrenak, Jaun Edelmiro Birtez Gaztelako epaile nagusia, epaia eman zuen: kapitain deitzen zuten Amandio Gomizek eta Albaro Yañez Begiokerrak beren bost gizonekin gehiegikeriaz jokatu zuten bera ien maizter batzuekin, hiru hildako, lau elbarri, modu askotako kaltetuak eta sei etxalde suntsituta utziz. Hildako eta kalteengatik isunak jarri zizkieten bi arduradunei, kaltetutakoei emateko. Amandio Gomizi eta Albaro Yañezi gainera hamar urteko espetxe a ezarri zieten Burgosen eta beren gizonak erbesteratu zituzten Sepulvedara. 1018. urteko urria. Zuriñe eta Izotzen istorioa Ibaizabal sorburutik ez urrun, itsasadarretik berrogei kilometrora herrixka bat zegoen, Ibauri deitzen zutena. Ibarrea n ez zegoen etxe edo baserri sakabanaturik segurtasun faltagatik, baina errekaren pasabideen ondoan etxe multzoak izaten ziren. Ibauri etxe multzo horietako bat zen. Hogei bat txabola zeuden errekatik gertu bidearen bi aldeetan. Bertako biztanleak nekazari ak eta abeltzainak ziren, denak edo ia denak pobreak. Pobrea ez zen bakarra dorreko jauntxoa zen, besteei zergak eskatzen zizkiena. Egurrezko zubia pasatzeagatik ere txanpon txiki bat eskatzen zuten jauntxoaren bi gerlarik. Etxe edo txabola bakoitzean bela unaldi anitzeko familiak bizi ziren, gehienetan hamar hamalau pertsona. Gainera, lurrak ez ziren aski denontzako janaria lortzeko. Urte hartan uzta eskasak izan ziren eta mendian gaztain eta intxaur gutxi izateaz gain, ez zuten onddo edo ziza askorik aurki tzen. Lehorraldiagatik gaztaina, hur eta intxaur gutxi jasoko zuten. Ehiza eskasagoa zen. Berdin gertatu zen inguru zabal batean. Entzun zutenez kosta guztian eta barnealdean, Bizkai eta Ipuzkoa guztian, baita Lapurdun aldean ere euri gutxi egin zuenez, be larra gutxiago hazi zen eta basa fruituak eskasak ziren. Iruñea aldean eta Aragoin, Pirinio aldean bezala, egoera ez zen ona. Araban eta Errioxan ere euri gutxi egin zuen. Iraila bukaera bitartera arte lehorraldia luzatu zenez gosetea aurreikusten zuten. Ibauri herrixkako txabola batean, ama, zazpi seme alaba, txikiak gehienak, izeba eta amama bizi ziren. Aita eta osaba bat mendiko goi larretan ziren familiako artaldea zaintzen eta gazta egiten; semerik zaharrenek ere bitartean jauntxoaren ardiak eta behia k zaintzen zituzten. Negualdean gizonak eta mutilak etxeratzen zirenean lo egiteko lekua falta zitzaienez gazteek ardiekin geratu behar zuten. Hala ere, txabola hartan giro onean bizi ziren. “ Zuriak ” deitzen zieten herrixkako beste biztanleek, larruazal zu rizurikoak, ilehoriak eta begi argikoak baitziren seme alaba gehienak aitaren aldetik ateratzen zirenean. Ama, izeba eta amona ez ziren hain zuriak eta ile gaztainkara zuten. Zuriñek, hamabost urterekin orduan etxeko alaba zaharrena, bere neba eta ahizpa txikienak zaintzen zituen; bere amak eta izebak jauntxoaren etxean garbiketak egin eta janaria prestatzen zuten. Haurrideen artean handixkoenak beren kabuz ibiltzen ziren jolasetan. Zuriñek txikiei janaria ematen zien. Udazken arratsaldeetan eguraldi ona izanez gero atseden hartzen zuten txabolaren atarian, beti ere txikienak aldean edukiz. Orduan, Zuriñek, Amuña deitzen zuten belagileari entzuten zizkion bere istorioak, berak belarrekin eta zumeekin otarreak eta saskiak egiten jarritzen zuen bitartean. Am ama hari esker Zuriñek ere belarrak ezagutu ez ezik, beste gauza asko ikasten zuen: belarrekin zer edabe eta txaplata egin gaixotasunak sendatzeko, baina baita beste jakinduria mota gehiago: munduari buruz eta jainko jainkosei buruz. Anbotoko anderea zen b eraien jainkosa maitea. Mari izena ez zuten aipatzen errespetuz. Dama , zerutik hegan bizileku batetik bestera joaten zena, kobaz koba euria ekarriz edo… txingorra. Hala eta guztiz ere, Zuriñek gehien maite zuen istorioa Jaun Zuriarena zen. Jaun Zuria Bizkaiko lehen kondea izan omen zen. Itsasotik etorritako Eskoziako printzesa bat Mundakan geratu zen bere herriko batzuekin. Ederra, ilehoria eta zuri zuria zen eta Sugaarrekin seme bat izan zuen, Munio, zuria eta ilehoria ama bezalakoa. Urteekin gizon gara ia eta indartsua izan zen. Gaztelako kondea zergak eskatzera joan zenean, bizkaitarrek Munio aukeratu zuten gidatzeko. Durangoko jauna, Antso Estiguz ere haren agindupean jarri zen eta Busturialdeko Arrigorriagan garaitu zuten Gaztelakoa. Antso hil zenean Jaun Zuria haren alabarekin ezkondu zen eta Bizkaiko lehenengo kondea izan omen zen. Eneko Lopez Ezkerra, orduko kondea, Jaun Zuriaren ondorengoa zela zioten. Baina bazen jende gehiago haren ondorengoa izan zitekeena. Jendearen esanetan Jaun Zuria ren ondor engo zuzenak ez omen ziren orduko kondearen familiakoak. Bizkaiko kostaldean jende ilehori, aurpegi zuri samar eta begi urdin asko bizi zen. Handik abiatui zen Ibaurira Zuriñeren aitona, aspaldian hilda baina denontzat familiako babeslea orduan e re. Aita eta haurride gehienak zurbil, begi urdin eta ilehoriak ziren, nahiz eta batzuk amaren antzera ile gaztainkara eta begi nabarrak eduki. Amoñak kontatutako istorioengatik zekien guzti hori Zuriñek, familian kontatutakoa oso gutxi baitzen. Andre zaha r hark gustukoa zuen kondairak besteei kontatzea eta ez zuen aukerarik galtzen. Zuriñe bere kuttuna zen gainera. –Zuriñe, zu Mundakako printzesa bezalakoa zara, bere ondorengo zuzena. Inork ez ditu zure aurpegi borobil polit, zure ile adats eder eta horrelako begi zerutiarrik! –Amoña, Busturialdean jende asko da horrelakoa. Gure aitona handik etorri zen eta horregatik gara ilehoriagoak besteak baino. –Bai, zure aitona Jaun Zuriaren... semea ez, biloba zelako. –Zer diozu? Gure aitona ez zen handiki baten semea –erantzun zion harrituta. –Bazen, baina ama etxeko neskamea zen. –Ez da izango! Zergatik etorri zen Ibaurira? –Ihesean, Mundaka eta Torrezarretako jaunak, Lope Ezkerrak, oraingo Bizkaiko kondearen aita zenak, bertan akatu nahi zuelako. Niri esan zidan ez aipatzeko Jaun Zuriaren ondorengoa zela. Ilehoria txano handi batekin ezkutatzen zuen eta zabaldu zuen ez zela Mundakakoa, bera Bakiokoa zela. –Inork ez dit horrela kontatu. Amamak ez du ezer kontatu. –Isiltzeko hitza eman zuelako, beldurra gatik eta Jauntxoen susmopean ez izateko. Orain bazkaria prestatzen ari zaizue. Entzun ezazu adi marmarrean hasten denean eta konturatuko zara zertaz ari den. Burutik eginda ematen du, baina ez erabat. Handik gutxira neba ahizpa txikiei zopak ematen hasi zenean, amamari adi geratu zitzaion. Betiko kantorioak beste zentzu batekin ulertzen hasi zen neska. “Jaun Zuriano, jaun Zuriano lotan zagoza? Izartu. Zeure esposa doña Rosak besteren semea nahi dau hartu. Besteren semea hil nahi dau berea ez dalako. Jaun Zuriano, jaun Zuriano, zeure esposa doña Rosak semea akatu nahi dau besterena dalako. Zurizuria da umia, bai zurea dalako. bizirik nahi badau, eskapian bialduko. Bizirik nahi badau, eskapian bialduko.” Amama ez zegoen ongi aspalditik. Etxean janaria prestatzen zuen, baina ia ez zuen inorekin berba egiten. Aitona hil zenetik bere barruan bizi zen eta besteekin izaten zuen keinu bakarrenetakoa umeei aurpegian laztan goxoa egitea zen. Horregatik Zuriñek ohi tura zaharrei buruz zekiena Amuña deitutakoari entzundakoa zen. Amuña zen herrixkako belar sendagilerik onena eta horregatik uzten zioten Zuriñeri belarretan ikastea. Hala ere, amari ez zitzaion gehiegi gustatzen alaba hura erlijio zaharraz kontu kontari a ritzea eta jentilen kontu haiei kasurik ez egiteko esaten zion. Amak lan egiten zuen dorretxean aspaldiko kontu horiek eta aspaldiko ohiturak gaizki ikusiak ziren. Etxeko andrea apez zaharrarekin aritzen zen otoitz egiten eta hala ez zebilenean neskamee i esaten zien zer egin behar zuten eta bereziki zer ez zuten egin behar. –Ez begiratu Anbotora Jainkoari zerbait erregutu nahi diozuenean. Jentilen kontuak bukatu dira. Egiezue erregu Jainko Jesukristori eta Amabirjinari. Emakumeek, neskame haiek, agind uak bete eta ohitura berriak hartzen zituzten. Familiaren etxean ere gurutzea jarri zuten atean, eguzkilorearen ondoan. Arratsaldean berandu etxeratzen zirenean zerbait eramaten zuten etxekoei jaten emateko, eskasa hala ere denentzat. Etxeko baratze, labor e gutxi, sasoiko bilketa eta abere batzuei esker egiten zuten aurrera. Neke eginda ere, afaldu eta argirik bazen josi edo artilearekin arropa egiten zuten puntu eginez: galtzerdiak, lepokoak, txanoak eta jertseiak. Bere seme alabak maite zituen amak, baina ez zeukan denbora eta indarrik lasaitasunez maitasuna eta hurbiltasuna adierazteko. Arratsalde batean Zuriñeri esan zion biharamunean zer egin behar zuen. –Zuriñe, bihar goizean ikuzi behar dituzu neba ahizpen arropiak. Izeko etxean egongo da lanean umea k zaintzen, zuk egiten duzun bitartean. –Ama, nahi badozu orain joango naz errekara labagaz. –Ez, Zuriñe. Konturatu orduko ilunduko dau eta gauak harrapatuko zaitu. –Orduak edukiko doguz ikuzteko. Badot oinak bustitzeko gogoa. –Ez, umia. Kontuz ibili b ehar da. Gogoratu jentilen esana: “Eguna egunekoentzat eta gaua gauekoentzat”. –Ez dot lamiarik topauko. –Ez dakizu zer topauko dozun, lamia ona ala Akerbeltza. Egizu kasu eta zoaz goiz argitan. –Bai, ama. Txabolan oiloen artean eta ahuntza batekin bi zi ziren amama, izeba, ama, Zuriñe eta beste sei neba ahizpa txikiagoak. Adinetan hurrengoak bi mutil ziren eta beti ibiltzen ziren herrian eta inguruan jolasten eta tartean basafruituak eta animalitxoren bat ehizatzen, arkuz eta lakioz. Hurrengo ahizparik zaharrena Sara zen, hamaika urtekoa eta honek ez zion Zuriñeri kasurik egiten. Lanik ez egiteagatik izango zen, baina neska berehala desagertzen zen Goto bere lagunarekin eta Zuriñek zaindu behar zituen beste bi neska eta mutiko txikienak, sei, lau eta hi ru urtekoak. Eskerrak Bitxik, beste ahizpak, gehiago laguntzen zion beste bi txikiekin. Etxeko gizonak mendian ziren. Aita eta osaba etxeko animaliekin ziren, ardiak eta behiekin, haiek zaintzen eta gaztak egiten. Aritz eta Izotz anaiak hamazazpi eta hama sei urterekin jaunaren ardiak zaintzen ari ziren. Aritz mutil onkote eta langilea zen eta Izotz mugitua eta indartsua, baina argia eta lagunkoia ere bazen. Bikorekin, beste mutil batekin, egiten zuten lan. Biko, bikia zen anaia hil zen arte, baina mundu gu ztiak horrela deitzen zion. Hirurak arratsaldero elkartzen ziren, eguna belardi gozoetan pasatu ondoren. Edonola ere, ardiak jezten ibili behar zuten eta gaztak prestatzen zituzten gizon erretxin baten agindupean. Ilundutakoan, hala ere, lan guztiak amaitu eta hizketan izaten ziren. Biko izaten zen zirikatzailea. –Xarra ri adarra jo behar diogu. Gaur gauean xomorro bat sartuko diot kamainan. Suge batek erakutsiko dio apalago izaten. –Aritzek barre egin zuen arren, Izotzi ez zitzaion egun hartan ideia ona iruditu. –Harroa da, baina ez du merezi. Utzi bakean. Zaharra da, zuk diozun bezala eta bere bizitza petralean orain arte ez du aukerarik izan agintzeko. –Ez da suge pozoitsua izango!! –Badakit, baina susto galanta emango diozu. –Gertatzen dena da badaki zula hemendik gutxira gerlaria izango zarela eta utzi egingo gaituzula. –Dakidana da ez dudala jaunaren agindupean egon nahi. Zalditan ongi ibiltzen naizenez eta ezpatetan trebea naizenez, ez didate aukerarik eman. Nigatik balitz ez nuke egingo. –Bikok er e bazekien, baina haserrea kanporatu nahi zuen. Aritzek ere galduko zuen bere lagunik onena, egunero ibiltzeko behintzat. Hurrengo gauean ilbetea zen eta ohitura zuten su baten inguruan pattarra edateko, kantatzeko eta dantza egiteko. Artzainekin inguruk o herrixkakoak ere elkartzen ziren eta festa handia antolatzen zuten. Mutilek horri buruz eta istorioei buruz egin zuten berba. –Biharko pattarra prestatuta al dozue? –Bikok maite zuen mozkortzea eta ongi pasatzea espero zuen. Aritzek ere gogoz hartuko zuen parte. –Bai, edaria prest dago ontzian. –Baina biharkoa udazkeneko azken ilbetea da, gau berezia. Bi pitxer baino gehiago behar dogu. –Bikok segurtatu nahi zuen nahikoa edaria izango zutela. Izotzek lasaitu zuen laguna. –Ontzian hiru pitxer bete pattar dago. Uda erdian prestatu genuen sagar goiztiar eta basafruitu desberdinekin. Ikusiko duzu zelako pattarra atera den! Gehiago egin izan bagenu! Ilbete gauetan elkartzen ziren menditarrak harrespilaren larrean. Han asko edan eta o nddo batzuk jan ondoren gozatzen zuten musikarekin, kantatzen eta dantzatzen. Zaharrenek hitz egiten zuten elkarrekin eta gazteenek harreman berriak egiten zituzten. Urtaroko azken ilargia, azaroaren bukaeran, festa handiagoa zen besteak baino. Mutilak bil erara iritsi zirenean berandu samar zen, ia gauerdia. Ilargi amandrea gurtu zuten eta beren eskaerak eta desioak adierazi zizkioten. Udazkeneko azken ilargian, jendearen eskakizunik handienak ziren nahiko janaria biltzea eta animaliak eta pertsonak osasunt su izatea. Mutilak, danbor, txistu eta txirulen doinu apalaren arrimoan elkartu ziren ezagun eta lagunekin. Giro sorginduan batzuek eramandako onddoak jan zituzten eta borobil handian eseri ziren kideekin isilean eta begiak itxita hausnartzeko. Erreguak eg in ondoren, erritmoa areagotzen zen gazteek edo gogotsuenek dantza arina egiteko. Festak gorenera jo zuen. Nekatzen zirenean binaka edo taldeka elkartzen ziren edateko, hitz egiteko eta ongi pasatzeko. Denboraren poderioz kristauek aipatuko zituzten jentil ak ziren. Haiek beste izaki eta arraza desberdin batekoak izan balira bezala. Jentilak ziren, hau da, erlijio zaharreko baskoiak, ilargiarekin bizitzaren eta heriotzaren zikloak ospatzen zituztenak. Norbait hiltzen zenean ere Ilargi amandreari gomendatzen zioten. Jentilak jakintsuak zirela esaten zuten orduan ere. Arrazoi bat ilargiaren zikloen arabera nekazaritza eta abeltzaintzaren lanak antolatzea zen. Noiz erein, landatu, uztak jaso, inausketa egin edo zuhaitzak ebaki. Baita jendea noiz elkartu harreman ak egiteko. Biharamunean ilbeteko festa ospatuta, herrira ardiekin itzultzeko prest, gurdian gauzak biltzen eta prestatzen ari zirenean hitz egin zuten mutilek. Bikok zirikatu zituen besteak, gehienetan bezala. –Norekin desagertu zineten? –Izotz ez zen tranpan erori eta isildu nahi zuen, berak harrezkero ahaztuta zuen neska. Aritz, aldiz, berehalaxe hasi zen kontatzen. –Bitxirekin. Bitxilore du izena, baina ez zaio gustatzen. Hegoaldeko herri batekoa da eta lehenengo aldia da larreko bileretan. Oso eder ra da, jatorra eta... –Bikok eta Izotzek ez zuten gehiago entzun nahi. Bikok moztu zion. –Bai, ederrena. Nik ezagutu nuena ere bai. Zuk, Ixo, ezagutu al duzu norbait? –Ezagutu ez. Bada…, aurreko udako ilargian ezagutu nuen neska batekin egon nintzen. Ats egina da eta ez da itsusia, baina ez zait gehiegi gustatzen –Bikok ez zion ulertzen eta adierazi zion. –Ixo, ez zaizu ikaragarri gustatu behar ongi pasatzeko. –Badakit, baina batzuetan ezin naiz sartu festan... –Mutilek jarraitu zuten lanean. Egunean biz i ziren eta gehiago kezkatzen zituen etorkizunak. Jendarte hartan kristautasuna gauza berria zen. Apez bat eta fraile batzuk aparte utzita, noble gutxi eta herritar txiro asko bizi zen. Durangaldea, Bizkaia osoa bezala Eneko Lopez Ezkerra ko ndearen jaurerria zen. Durangoko dorretxe handian tenente batek agintzen zuen eta herrixka batzuetako dorretxeetan jauntxoak eta bere familiak herritarren bizkar bizi ziren. Lurrak ez zuen gehiegi ematen eta zergak emanda larri pasatzen zuten aurrera egite ko, bereziki urte hartan bezala uztak eskasak izan zirenean eta udazkeneko fruituak are eskasagoak. Ibauriko jauntxoak, familia, apeza, zerbitzari batzuk eta zortzi bat gerlari zituen bere kargu. Bere ondasun iturri nagusia ardiena zen eta zergekin ia ez z uen aski bizitzeko. Urrun bizi ziren Errege, handikiak, apezpikua eta baita merkatariak, artisauak eta tabernariak ere. Hala ere, uda kanpainarako gerlari batzuk eraman behar zituzten muga aldera. Familia eta etxe bakoitzeko gerlari bat bidaltzen zuten ber rogeialdian mugak defendatzeko. Libratu ahal izateko abereetan edo dirutan ordaindu behar zuten. Kondearen eta bere gerlari gutxiren atzetik, zortziehun bat oinezko eta berrehun bat zaldun elkartzen ziren udaldiko kanpainarako. Ibauriko jauntxoak bere ait arengandik jaso zuen jaurgo txiki hura. Bakea mantentzen zuen agindupeko lurretan eta berrogei bat urte izanda uda guztietan bizia jokoan jartzen zuen. Nekazariek lana egiten zuten bitartean, berak lau oinezko zituen zaintzak egiteko eta beste lau zaldun m antendu eta prest izaten zituen edozein behar izanez gero, sute bat zela, lapur talde bat edo kanpoko gerlariak geldiarazteko. Bestalde, azken aldian aparteko lana ematen ziona jendearen errito zaharrak zelatatzea zen. Apeza eta bere emaztea kexu ziren jen dea ez zelako kristau ona, ez zietelako gur egiten Jainkoari, Jesukristori, Amabirjinari edo santu on bati. Mari aipatzen zuten edozein desio edo ezbeharren aurrean. Gaixotasunak sendatzeko, belar tratamendu batzuk jarraitzen zituzten eta sineskeria bihurr ienak izaten zituzten. Elkarketa, bilera eta errito zaharrak egiten zituzten urteko une zehatzetan. Hango jauntxo, bestelako noble, apez eta abadeei izan zuten aurreko bilkuran apezpikuak esan zien paganoak edo jentilak zigortu behar zituztela eta kristaut asuna ahal zen neurrian zabaltzeko. Bera, Millan jauna, kristau ona eta jaun ulerkorra zen. Ongi portatzen zen menpeko, zerbitzari eta familiakoekin. Jokaera ezin hobea zuen nekazari eta abeltzainekin. Bera, jaun eta zaindari ona zen. Jainkoak agintzen zue n artzainek ardiak zaindu behar zituztela, otsoengandik defendatzeko. Jauntxoak zaldi on samarrak zituen eta gerlariekin arma praktikak egiten zituen ia egunero, ehizan ez zenean. Zaldun bat zauritu zitzaion eroriko batean eta etxean utzi zuen denbo raldi luzean errekuperatu bitartean. Hala ere, zahar samarra zen eta etxean mandatuak egiten eta etxeko lanetan laguntzen utziko zuen gixajoa. Artzai gazte hura, Kalparzuriaren semea, gerlari ona izango zen. Zaldiak zaintzen ikusi zuenean zaldun ona izango zela pentsatu zuen. Lagunekin ezpatetan zebilela, gerlari sena zuela eta indarraz gain burua erabiltzen zuela pentsatu zuen. Horregatik esan zion haren aitari udazken bukaeran animaliak larretatik jaitsita, mutila dorrean uzteko. Une hartan pentsatu zuen mutil horren arreba oso ederra zela, etxeko neskame burua izan zitekeela. Kalparzurik ez zuen ezetz esango. Ama ere ados egongo zen anaia arreba dorrean uztearekin. Inon baino etorkizun hobea izango zuten dorretxean eta gainera urte hura eskasa izan zenez gustura jasoko zuten janari pixka bat gehiago. Urte lehorra pasatzen ari ziren. Zereal gutxiago izan zuten, animaliak ez ziren loditzen eta gazta gutxiago izan zuten. Eskerrak urte hartan bizkaitarrak Naiaran ia mugitu gabe izan zirela eta ez zutela inor g aldu borroketan. Negualdean ongi merezitutako atsedenaldia izango zuen berak ehizaldiekin eta neska ilehori eta eder harekin. Ardiak eta behi taldea menditik haranera jaitsi zituztenean, Izotz jarri zuten zaldiak zaintzen. Millanek bi behor zituen hazita rako eta sei zaldi. Bi zaldi hoberenak Millanek berak erabiltzen zituen eta beste laurak bere hiru zaldunek, laugarren zaldia Izotzek gidatuko baitzuen. Mutilak goizean goiz zaldiak zaintzen zituen morroi baten laguntzaz. Janaria eman, mugiarazi, animalien eta ukuiluen garbiketa egin ondoren, zaldun eta oinekoekin arma praktiketan ibiltzen zen. Oinezkoak egurrezko ezpatekin aritu ondoren lantza eta arkuekin aritzen ziren. Zaldunek orduan itzuli bat egiten zuten zalditan. Jauntxoak gogor praktikatzera behart zen zituen eta lasterketa egiten zuten iparraldeko mendialdera. Millanen zaldia arinena zenez, besterik gabe, ziztu bizian ateratzen zen bidean aurrera eta beste zaldunak atzetik ateratzen ziren. Legua bat egindakoan, muino batean jentilarri baten ondoan, atzean gelditutako zaldunei begira atseden pixka bat hartu, herrixka baten atzetik pasarazten zituen eta berriro hartzen zien aurrea dorretxeraino bazkaltzera heltzeko. Ixok, besteek deitzen zuten bezala, morroiarekin zaldi orraziaz garatosatzen zituen z aldiak, mokau bat hartu baino lehen. Arratsaldeetan berriro egiten zuen ezpata praktika. Afaldu eta gerlariekin hizketan izan ondoren sukaldean egiten zuten lo edozein bazterretan tapaki bat hartuta; morroiek ukuiluan edo biltegi batean egiten zuten bitart ean. Ixotzek nahiago zuen ukuiluan belar gainean lo egin. Eguneroko lan hurai igandeetan edo ehizaldietan baino ez zen eteten. Igandeetan jauntxoa beranduago altxatzen zen eta ongi gosaldu ondoren meza ospatzera behartzen zituen etxeko guztiak herrixkako eliza txikian. Hala ere, Izotzek beste goizetan bezala zaldien zaintzako lanak burutu behar zituen meza baino lehen. Bazkaria edo mokadua hartzen zuten momentua aprobetxatzen zuen sukaldean lanean ari zen arrebarekin egoteko. Igande arratsaldeetan libre zut enez, mutila, Aritz eta Bikorekin elkartzen zen. Bikok bereziki miresten zuen zalduneria eta zalditan ibiltzea. –Ixotz, ez dakizu zer zorte duzun zaldun ibiltzeagatik! –Eta zuk ez dakizu zenbat lan egin behar dudan, arma eta zaldi trebaketan aritzeaz g ain. Zaldunak mugitzen hasten direnerako nik zaldiak zaintzen eta prestatzen orduak ematen ditut eta zaldiz itzulia egin ondoren, berriro izerdiak lehortu eta karda pasatu behar izaten diet zaldiei. –Baina zalditan ibiltzen zara! –Aritzek gehien miresten zuena zalditan ibiltzea zen. Anaiari begiratuta Izotzek bazekien zenbat gogo zuen ibiltzeko. –Lasai Biko! Lehenengo aukeran itzuli bat egitera aterako gara. Baina, ezkutuan egin behar dugu. –Anaia pozez gainezka ikusten zuen bitartean, Aritzek berea eskat u zion. –Niri ezpataka erakutsi behar didazu. –Berdin esango dizut, ahal denean egingo dugu, baina jaunaren bistatik kanpo. Mutilak nahiago izango zuen betiko bizitza eraman, egunez lanean aritu, arratsetan lagunekin egon eta gauean familiakoekin afald u gustura. Bizitza berriak gauza onak zituen: zaldiekin eta zalditan ibiltzen zen, ezpata eta beste armak erabiltzeko eta borroka egiteko modu desberdinak ikasi zituen; gerlariak eta beste pertsona batzuk ezagutu zituen. Hala eta guztiz ere, ez zituen dorr etxeko jaun andreak eta umeak jasaten. Jauna harroputza zen eta agintzea gustatzen zitzaion. Baina, ez zen hori. Bizitza osoan agindu zioten etxeko nagusiek eta bestelako agintariek. Jauntxoak begiratu zikina zuen berarekiko. Haren emazteak ere gogoz eta b eldurrez begiratzen zion eta errezatzeko esaten zion. Haurrak txikiak ziren baina mesprezuz tratatzen zituzten beste guztiak. Denbora gutxian ikasi zuen ezpatarekin borrokatzen. Hasieran kolpeak jasotzen zituen, egurrez eta berunez egindako ezpata desbider atzen asmatzen ez zuenean. Egun batzuk horrela pasa zituen eta bazirudien hori zela ikasteko bidea, besteek horrela ibili eta ikasi baitzuten. Agian mutil berria izateagatik gusturago jotzen zuten. Hurrengo egunetan, Ixok garbi izan zuen nahita mina egiten jarraitzen zutela. besteek ez zuten errurik sentitzen, alde batetik mutilak mesedez gelditzeko eskatzen ez zielako eta bestetik haren itxura ona eta dohaiengatik. Bekaizkeriaz. Gaizki bukatuko zen Migelengatik ez balitz. Migel gerlari bezala baztertuta geratu zen gizon zaharra zen. Gizona haserre zegoen aspaldi hartan, ez orduan zerbitzari ibiltzeagatik, mesprezuengatik baizik. Bere ordez hartu zuten mutila gorroto izan zuen hasieran. Gero, besteen jokaera gaiztoa ikusita aldatu zuen mutilarek iko jarrera. Bera ezpatari eta zaldun ona zen. Migelek indarrez baino pentsatuz lortzen zuen borroketan aurrera bizirik ateratzea eta mutila itxura ederrekoa izateaz aparte, adoretsua, ausarta eta argia zen eta, laguntzea erabaki zuen. Zaldi zaintzan elkar rekin ibiltzen zirenez, kardekin zaldiak orrazten ari ziren batean, Migel hasi zitzaion mutilari aholkuak ematen. –Izotz, gaur kupidarik gabe kolpatu zaituzte. Amore eman eta bakean uzteko erregutu behar diezu. –Mutilak ez zuen zahar triste haren ah olkurik espero. Denek baztertzen zuten bere zaldun maila galtzeagatik, baina era berean gerlari ona eta ausarta izan zenez, errespetatuz ere hartzen zuten. Aditu behar zion etxe hartako gerlari gaiztoak ezagutzen zituelako. Dena den, esan ziona ez zuen edo nola onartuko. –Basati horiei erregutu behar diet? Denak jarri dira nire kontra. Horiek bata bestearen atzean erasotzen naute kolpe izugarriak emanez. Nahita egiten... –Migelek moztu zion. –Arrazoi duzu, baina ez zaituzte bakean utziko umiltzen ez zaren arte. –Ulertzen dizut esan nahi didazuna, baina ez diet basapizti horiei erregu egin nahi. Ez dute horrelakorik merezi. –Ez duzu beste aukerarik. Zapalduta, apal eta burua makurtuta ikusi arte, ez dute etsiko. Benetan diotsut: egiten ez baduzu hilko zait uzte. –mutilak bazekien Migelek arrazoi zuela, baina ez zitzaion barnetik ateratzen gaizto haien aurrean makurtzea. –Eskertzen dizut aholkua. Arrazoi duzu. Ez uste harrokeriaz ez dudala egiten. Nire akats eta erruak onartuko nituzke. Gertatzen zaidana da ezin diedala doilor eta zital horiei arrazoia eman. Edonola ere, kostata ere, antzerkia egingo dut. Mila esker ikusarazteagatik. Aholkatu bezala, kostata, mutila umiltzen hasi zen eta besteek mesprezuz tratatu zuten, baina ez zuten hain gupidagabeki kolp atzen. Berehala hasberria makurtuta, bakean eta normalago tratatu zuten. Bestetik, Migelek erakutsi zion ezpataren teknika. Jaunari arratsaldeetan ezpatekin gehiago praktikatzeko baimena eskatu zioten eta honek eman zien. Urkorekin, beste gerlari gaztearek in bikote gisa, Migel zaharrak ezpata eraso guztiak nola gelditu eta nola egin kontraerasoa erakutsi zien biei. Are gehiago, beldurrak eta haserreak kontrolatzen erakutsi zien, odol hotzez eta buruz jokatzen. Arerioa ezagutzeaz gain, egoera eta inguruko el ementu guztiak kontuan izaten ere erakutsi zien eta eraso bat geldituta, garaile eta onik ateratzeko egin beharrekoa asmatzen lagundu zien. Mutilek zaharrarekin ematen zuten denboran, erresistentzia eta teknika ez ezik, egoera buru hotz izaten ere ikasi zu ten; hitz batean, pentsatzen. Urko, etsipena eta beldurra kontrolatzera eta Izotz amorrua neurrian izatera behartu zituen, modu bereziekin. Ezpataz gain makilez edo esku hutsez borrokatzen ziren. Esku bat lotuta, begiak estalita, edonola egiten zuten borro ka, baldintzak bati, besteari edo biei aldatuz, baita lo egin gabe ere. Gupidarik ez izaten ere erakutsi zien. Eguberriak heldu zirenean Izotz gusturago zegoen. Hobeki bizi zen, lagun batzuk zituen, borroketan trebea eta nekaezina zen eta besteek ere hobek i egiten ikasi zuten. Zalditan hobeto egiten zuten, tarteka mugimendu batzuk eginez edo elkarrekin egiten zituzten borrokak hobetuz. Zuriñeri ez zitzaion gustatzen dorretxean lan egitea. Etxeko andereak ez zuen bakean uzten, ez laneko kontuetan, ezta oh ituretan eta bestelako gauzetan ere. Jaunak, beti berari begira, irribarre nazkagarria egiten zion. Orduan ama eta izeba txabolan gelditzen ziren eta bera zen egunero dorrera joaten zena. Ez zuen dorretxean lotara geratu nahi. Nebarekin eguerdietan elkartz en zenean horretaz egiten zuten berba. –Andrea beti gainean izaten dut. Ez nau lasai uzten. Sukaldariak agintzen didana egin ondoren, andrea agertzen zait dena aldrebesteko, beste agindu bat emateko edo beste era batera egiteko. Esaten dit ongi erakutsi n ahi didala eta irri faltsua erakusten dit. Nik uste dut bere denbora pasa naizela. Ez dakit zer egin eta bizitza zaildu egin behar dit. Gainera, nire janzkera eta orrazkeragaz sartzen da. Alaba koskorturik ez duenez ni hartu nau helburu eta jostailu. Otoit z egitera ere behartzen nau eta denbora guztian aritzen da jentilen aurka eta Mariri buruz gaizki esaka. –Itota ikusten zaitut. Nik uste dut aurka egin gabe, tontoarena egin behar duzula kasu gehiegirik egiteke, ea horrela uzten zaituen. –Erraza da esate a. Badakit zer esan nahi duzun eta horixe egiten saiatu naiz. Hala ere, txarrena da gozoegia jartzen dela batzuetan. Ni aldentzen naiz, baina bera hurbiltzen zait eta ilea eta aurpegia laztantzen dizkit. Senarra askotan ez da oso urruti eta haren begiradak beldurra ematen dit. Hau ez da lan egitea, bi zoro jasatea baizik. Ez al didate esaten ba, dorrean gelditzeko lotara? Nik ezetz esaten diet, etxeko haurrak zaindu behar ditudala egunaren bukaeran. –Ulertzen dizut. Niri antzera gertatzen zait. Izango da z u oso ederra zarela eta ni mutila izateko ere ez naizela itxusia edo gure ile eta begi koloreak gustatzen zaizkiela. Nekatuko dira kasu egiten ez badiegu. –Hala espero dut. Ez dut horrela gehiago jasango. Nahiago dut hil!! –Ez esan horrelakorik. Gauzak a ldatuko dira. Zuriñe etxera itzultzean txikiak ikusi eta Amuñarekin gustura egoten zen gauero. Amoñari laguntzen zion belarrak prestatzen. Zuriñek ikusi zuen herriko gizon bat gerrialdeaz kexatzen ari zela eta Amuñak ukitu eta galdetu ondoren agindu zizk ion ereinotza belarrak txaplata moduan gauero minaren lekuan. Esan zion Isurkia edateko ere. Gizona joan zenean emakumeak zerbait komentatu zion neskari. –Hezur mina ez denean nerbio bat izan daiteke eta txaplatak arintzen du mina. Lehenago pairatu du min hori eta badaki masajeak ematea ona dela. –Eta horrekin egindako edabea ona al da? –Neskak zalantza zuen. –Egia da edabeak ez diola eragin gehiegirik egingo, baina ez da txarra. –Emakumeak aprobetxatu zuen hura bezalako gaixotasunez berba egiteko. –Erreuma bada, ezkai hosto, oregano eta azeri buztana onak dira edateko eta txaplatan jartzeko. Mina oso handia bada, aza eta lokatzez egin behar da ukendua eta askotan masaje bat eman. Baina inportanteena da mugitu behar dela, oinez, ariketa eginez mina arint zen delako –neskak beste galdera bat egin zion. –Nola dakizu erreuma duten ala ez? –Oso erraza da. Erreuma hezurretako mutur mina da eta zeharrek izaten dute. Normalean aldaketan, belaunetan eta esku oinen artikulazioetan ematen da. Gaixoek beraiek ikast en dute zer duten, progresiboa da eta. Denbora gutxian asko ikasi zuen gaixotasun arruntei buruz, hezurrak osatzen eta zauriak garbitzen. Jendeari laguntzea eta gaixotasunak sendatzea gustatzen zitzaion. Ikasi zuen gorputzak aztertzen. Bihotz ahula zuen andre bati intxaur oskolaren barneko mintza txikitu, egosi eta hurrengo egunean edateko esan zioten. Eguneroko tratamendua zen gainera. Une larri batean bihotza indartzeko mihura edabetan ematen zien amoña belagileak. Beti ere uneko laguntza zela esan zion Zuriñeri. Liseriketarako, mamia eta barazkiak hartzeko esaten zien gaixoei; urdaileko minarako, aldiz, kamamila, mendabelarra eta ezkia edabeak agintzen zizkien gaixoei. Neskak ikasi egin zuen ehunka gaixotasun eta egoera sendatzen. Ikasi zuen begigo rriak mihilu, kamamila eta tipula txaplatekin sendatzen zela. Erredurak, argizari, olioa eta katu mingainaz egindako nahasi batekin tratatzen ziren. Hileko mina, garagardo edanez eta aza janez leuntzen zen. Haurra izan ondoren ereinotza txaplata tripan jar rita emakumeak hobeki sentitzen ziren eta titietarako milazulo edo hiperiko ematen zieten. Baziren bestelako beharrak gaixotasun larriak ez zirenak. Afrodisiakoak tipula tortilla eta berakatza ziren. Berakatza ere barizeetarako oso ona zen igurtziz. Garatx oentzat piku esnea ematen zen eta bare bat ziri batekin lurrean zulatu eta iltzatzen zen. Batzuetan sendabideak arraro samarrak ziren. Horretaz gainera, tarteka, sendabideez aparte, Amoñak beste istorio batzuk kontatzen zizkion. Hasteko, kontatu zion Andre ak edo Damak beste izen eta bizitoki batzuk zituela. Mari, Maia edo Maddi izenak ere ematen zizkioten beste leku batzuetan. Edonola ere denon ama bezala aurkezten zen. Anbotoko Mari beste mendi eta kobazulo batzuetara mugitzen zen. Aralar, Txindoki, Aizkor ri, Mondarrain eta Murumendin Gorbeian bezala izaten zuen bizitokia. Bere egitekoa jendea babestea eta laguntzea zen. Marik dotore janzten zuen soineko gorri bat. Maju edo Sugaar herensugea zen bere senarra eta Mikelats eta Atarrabi semeak. Mikelats gaizki a zen eta Atarrabi ongia. Sorginak beren ahaide eta zerbitzariak ziren. Lamiak eta basajaun basandereak menpeko izakiak ziren. Eguzki eta Ilargi amandreak Amalur jainkosa handiaren alabak ziren eta Urtzi zeruko jainkosa. beste jainko jainkosen artean Mari zen garrantzitsuena eta hainbat izaki bereziren nagusia ere bai. Izotzek, Aritzek eta Bikok ezpata ariketak eta zalditan ibilaldi txikiak egin zituzten ezkutuan. Jauntxoa eta gizonak festa egunetan dorrean edaten edo horren ondorioz ajeak jota zeudenean, igande goizetan maiz, hiru lagunek ura edatera edo mugitzera eramateko aitzakian zaldi bat edo bi hartu eta baso baten soilgunean ibiltzen ziren zalditan eta ezpataka. Nahiz eta gerlariak izateko nahikoa ez izan, Aritzek eta Bikok pozik egiten zuten eta Iz otzek gustura laguntzen zien. Bitartean, bestelakoa zen Zuriñek bizi zuena: –Neska, etxe honetan geratu behar dun, ez dun eta herrira joan etorrian ibili behar. –Jauna, berorrek badaki esan diodalako. Ahizpa eta neba txikiak zaindu behar ditut eta gainera ez dut hemen lotara geratu nahi. –Buru gogorra! Geratzen bahaiz printzesa bat bezala zainduko haut. bestela ez dizuet hiri eta zuen etxekoei babesik emango. Ez zain kosta nirekin atseginagoa izatea! Gainera, andreak gehiago presionatzen zion, et xe hartan bizitza kristau eta hobea izango zuela behin eta berriz errepikatuz. Emakumeak ez zuen garbi aipatzen, baina nagusien desioak betetzen ez bazituen beraiek eta etxekoek ordainduko zuten bazterketa eta pobrezia gehiagorekin. Udaberriko ekinozioa o spatu baino lehen Zuriñek eta Izotzek ihesa prestatu zuten. Negualdi osoan jaunak gehiago presionatu zuen Zuriñe han dorretxean lotara geratzeko. Zuriñek eta Izotzek ihesean despistatzeko hegoaldera mugituko zirela zabaldu zuten ingurukoen artean. Gau argi batean hegoaldera abiatu ziren, baina basapiper beltza bota zuten aztarnetan zakurrak jokoz kanpo uzteko eta goizaldean Arratia errekatik iparraldera desbideratu ziren, Ibaizabal ibaia pasa eta Oka ibarretik Busturialdeara joateko. Espero zuten arrastoare kin hegoaldera joan zirela pentsaraztea. Busturian esaten zutenez Ilehori guztiak Eskoziako printzesarekin agertutako ondorengoak ziren. Batzuek aipatzen zuten Eskoziatik etorritako bikingoak zirela, ehun urte lehenago printzesarekin etorriak. 1018ko udazkena Uharten. Uharten udazken epel eta lehorra gertatzen ari zen. Udako uztak eta zerealak nahikoak izan baziren ere, udazkeneko fruituen uztak urriagoak gertatzen ari ziren, euria egun gutxi batzuetan baino ez baitzuen egin. Zuhaitzen hostoen kol oreak ez ziren bertze udazkenetakoak, gama hori gorri dirdiratsuenak, arre eta erre itsusienak baizik. Zuhaizti, soro eta belardiak lehor ikusten ziren eta herri ondotik pasatzen zen errekak ur emari eskasa zeraman. Etxeko dorretik jaun gazteak hura eta be rtze gauza itsusi gehiago ikusi edo sumatu zituen. Semeñok dorretik ikusten zituen gaizki zaindutako eraikinak, hornitegi eta biltegi erdi hutsik; zerbitzari eta gerlarien aurpegi triste zargalduak. Jaun gaztea altua eta argala zen, itxura onekoa eta liraina. Ile gaztainkara, sudur nabaria eta begi nabar argi ederrak zituen. Hala ere, anaiak ondoan izan balira, Semeño izanen zen serioena eta itxura zaharragoa edukiko zuena eta Azenari irribarretsuagoa eta atseginagoa, nahiz eta Semeno gazteagoa izan. Semeñ o Enekones, orduko jaun gaztea, ez zen gustura Uharteko jaun eta iparraldeko bailaren buru bezala. Osaba Semenok urte askotan xahutu zituen etxeko ondasunak eta guztiaren ondorioz jaurerria pobretuta zegoen. Ezin izan zuen osaba gainetik kendu eta bazekien denbora pasa eta gero bertze norbaitek, familiakoren batek, jaurerrian eta leinuaren burutzan txanda hartuko ziola. Osabak lortu zuen Azenari ez izatea. Beltzak utzi behar izan zuen leinuaren burutza, baina ez zuen Azenari onartuko inola ere. Uda hartan Semeñok berrogeialdian Erriberara joan behar izan zuenean bakarrik agindu zuzeneko laurehun bat gerlari elkartu zuen bere agindupean. Gainera, Erro, Esteribar, Egues eta Arangurengo gizonak ez zeuden bat ere gustura. Iparraldeko gerlariek ez ziren bere agi ndupean ibiliko, bertze kapitainen agindupean baizik. Gehienak Naiara indartzera edo Aragoi bailarako mugaldera joan ziren. Semeno Santxezek zuzenean hamahiru bat urtez despota bezala agindu zuen Uharten, enekotarren lurretan eta eragina izan zuen Euskal Herriaren eremu handi batean. Uztak eta jasotzen zituzten lurren etekinak gutxitu zirenez, herritarrak haserre ziren. Uhartearrek isiltzen zuten sentitzen zutena, azken batean jaunaren zuzeneko agindupean bizi zirelako. Bertze bailara eta herrietako biztan leek, berriz, ez zuten hain erraz jasan eta Beltzari ez zizkioten aginduak betetzen. Okerrago hartu zuten urruneko eta aginte zuzena ez zuten bailaretan. Urte askotako udaldietan enekotarren agindupean ibilitako gerlariek ez zuten onartzen Uharteko jaunare n tratu txarra eta agintarien bazterketa. Garbi utzi zuten bertze enekotar bati eginen ziotela kasu, Fortun Santxez alferezari, Faltzesko izen berekoari edo Azenari Enekones aurreko jaunaren seme nagusiari, urteetan musulmanen esku desagertua zena. Horrela Iparraldeko eta mendebaldeko lurretan, Garazin, Errobi bailaran, Baztan, Bidasoan, Ipuzkoa eta Bizkaiko eremu zabaletan ez zituzten Semeno Santxezen aginduak onartzen. Iparraldeko leinuko agintaritzaren gora beherak haiek, urte batzuk lehenago gertatu ziren. Azenari Enekonesek, ez zuen Uharteko jaurerriagatik borrokatu nahi. Bizitza berria zuen Burgos ondoko Arlanzonen, mugako euskal lurralde hartan eta alferezari eta Faltzesko osabari erran zien ez zuela interesik Uharteko jaurgoa eta enekotarren burut za hartzeko. Alferezak nahiko lana zuen Naiara eta armada gobernatzen. Faltzesekoak ere ez zuen interesik eta Azenariren baimenarekin leinuaren burutza behin behinekoan Semeño Enekones anaia txikiari eskaintzea proposatu zieten bi Semeno osaba ilobari. Osa bak onartu zuen Azenari urrun mantenduz gero. Denek hitz egin ondoren momentuz Semeño Enekonesek Uharteko jaurerria eta enekotarren gidaritza hartzea erabaki zuten. Handik aurrera Semeno Santxezek jaurerriko ondasunekin gudaroste pribatu bat antolatu zue n. Udako kanpainetan Semeno Santxezek hirurehun bat gerlari elkartzen zituen moroen lurretan sartu eta razziak antolatzeko. Gerlariak biltzeaz aparte, zaldiak, janaria, animaliak eta armak lortu behar zituen hasi baino lehen eta udaldia bukatutakoan ordain du lortutako harrapakinarekin. Gainera, arpilaketarekin ospakizun handiak egiten zituzten. Irabazi handiak ospakizun haietan xahutzen zituen Beltzak kontrolik gabe. Urte batzuetan horrela jokatu ondoren ondorioak nabarmentzen hasi ziren. Lur batzuk ere sal du zituen eta ez zituen etxera ondasunik itzuli. Semeño Enekonesek ahal zuena egiten zuen jaurerriko ekonomia berpizteko eta herritarrei laguntzeko, baina azken urteetan gutxi egin ahal izan zuen, txiroenei laguntza batzuk ematea ez bazen. Urte hartan ez zuten nahikoa etxeko morroiak, zerbitzariak eta gerlariak mantentzeko. Aurreko etxeko jaunak, osaba, urte eta urteetan maizterrei egin beharreko hobekuntzetan ez zuen behar bezala egin, tresnetan, kalitatezko hazitan eta lanerako idiak aldatzen. Denboraz l urren eta laboreen emankortasuna gutxitu zen eta errenta gutxiago jaso zuten. Osaba jaurerria uzteko behartu zutenean, ilobak ezin izan zion buelta eman egoerari. Nolanahi ere, gazteak ezin zuen ezer egin osaba Semenorekin. Ezin zuen bazter utzi negualdi an herrian agertzen zenean. Eginbeharretan edo lanetan ibiltzea baino, gauza bitxiak agintzen hasten zen. 1001 1014 urteen artean aginte zuzeneko bailaretako gerlari eta eraginpekoekin ere udaldietan kanpaina luzeak eta razziak antolatzen saiatu zen Semeno Santxez, Beltza deitua. Haiek nahi ez zutenez, gudaroste pertsonala antolatu behar izan zuen aurrerantzean jaurerriaren ondasunak erabiliz. Handik sortu zen herri haietako egoera larria. Semeño Enekonesek, iloba, arrazoiz eta hitz eginez konbentzitu nahi zuen jokaera hura uzteko eta alboratzeko. Alferrik. –Osaba ezin dituzu hemengo ondasunak xahutu herritarrak gosetuta daudenean. –Nik aukera eman niean aberasteko. Ez ninditean jarraitu razzietan eta ondasunak gastatu behar izan nitian gudarostea antolatz eko. –Hori, duela hamar bat urte gertatu zen. Arazoa da orain behartsuak direla eta zuk erraten duzu arkumeak eta zekorrak nahi dituzula zure gerlariei festa bat eskaintzeko. Erabili itzazue lortu dituzuen harrapakinak horretarako! –Aurten gutxi lortu du gunez, hemendik atera behar ditiat animaliak, gerlariak pozik mantentzeko. –Barkatu osaba, baina Erro, Esteribar, Aranguren, Egues eta Uharte egoera larrian utzi dituzu eta ezin dute gehiago eman. –Begira iloba, nik haiengandik zuzenean edo etxe honetatik atera behar ditiat ardi eta behi horiek. –Orain, lehen edo bihar berdin dio. Etxe hau eta jaurgoa pobretzen ari zara. Gainera, ez duzu behi edo ardi zaharrik onartzen. –Isil hadi. Jaurgoa uzteko agindu zidaan Antso erregeak eta egin nian. Baina hemen bizitzeko eskubidea diat. Aurten ere ez zidak Sobrarbe edo Aragoitik erasoa egiten utzi. Beraren erruz gertatzen ari duk pobrezia hau, beraren erruz eta gure ahaideena: Fortun Santxez alferezarena, Faltzesko nire anaia eta zure anaia madarikatuarena . Mimatuak lortu dik denak nire aurka jartzea, baina nik lortu diat haiek beldurtzea eta zu Uharten jartzea. Inork ez dik nik dudan gerlari taldea baino ausartagorik. –Inork ez du jende bihozgabeagorik. Zure laurehun hiltzaileek ez dute familiarik edo her ririk. –Bai. Inork ezin nauk garaitu, ezta Erregek ere. Berak behar nau. –Oraingoz behar zaitu. –Horrekin adierazi nahi zuen edozein momentutan gauzak aldatu ahal zirela. –Iloba, hiri gero eta antza handiagoa hartzen diat hire anaiarekin. Semeñok gogo ratu zuen anaia. Urteetan ez zuen ikusi, Donemiliagara eraman zutenetik. Printze berbere batzuen esklabo ibili zela jakin zuen handik urteetara eta haien artean kapitain izendatu zutela gero. Hiru urte lehenago, Naiarako ahaideek eta osaba Fortunek deitu z ioten berari, osaba Semenok jakin gabe. Beltza leinuko burutzatik eta Uharteko jaurgotik urrutiratu nahi zuten. Postu horiek, leinuko buruzagitza eta Uharteko jaurgo edo tenentzia, pertsona bakar batek izaten zituen. Enekotarren buruzagitza behin behinean berari, Semeño Enekonesi eskaini zioten, zirudienez Azenariren adostasunarekin. Berak onartu zuen, Beltzak onartzen bazuen. Ordutik askotan pentsatu zuen bere anaiarekiko harremanetan. Semeño Enekonesek, orduko, ez zuen oso garbi zer sentitzen zuen Azen arirekiko. Osabaren eraginez txikitan gorroto zuen Azenari. Benetan uste izan zuen haren erruz aita hil zela. Sinesbera zen sei urteko mukizu inuzentea eta osabak errandakoa irentsi zuen. Orduan damu zen. Pentsatuz gero, ez zen deusen errudun, dena Beltzar en asmazioa eta tranpa izan zen. Gogoratzen zuen txiki txikia zenean Azenarik nola laguntzen zion etxe inguruan lehenengo animaliatxoren baten ehiza eta harrapaketetan. Nola igoarazi zuen zaldi txiki baten gainean itzuliak egiteko. Ez zuen bost urte izanen . Gero..., gauzak aldatu ziren ama hil zenean eta osabak bakarrik egiten zion kasu. Behintzat hala iruditu zitzaion denbora batez. Momentu hartan Semeñok bazekien handik hilabete gutxitara, hurrengo udaberrian agian, Uharte utzi behar izango zuela. Leinua ren burutza eta Uharte agindupeko herriak hobeki zainduko zuen batek gidatu behar zituen, familiako norbaitek, baina ez Azenarik. Entzun eta kontatu ziotenez, hark bizitza egina zuen Arlanzonen bere emazte ederrarekin. Osaba Beltza betiko erauziko zuten ha ndik eta berari zerbait eskainiko zioten, kapitain posturen bat ziur asko. Bera ez zen kapitain txarra. Gehiago kostatzen zitzaion alkate eta epaile bezala bailarak administratzea eta zuzentzea. Garzia kapitainak erakutsi zion gerlari batek jakin behar zue n guztia, baita gizonak gidatzen ere helduaroan zenean. Garzia kapitainaren seme nagusiarekin, Otsoarekin, ez zen ongi konpontzen Azenariren laguna zelako. Joanes, kapitainaren seme txikiarekin, aldiz, beraren adinekoa izateagatik oso ongi konpontzen zen. Garzia kapitaina zahartu zenean Otsoa izendatu zuten kapitain, nahiz eta orduko tenentea eta Uharteko jauna, bera, Semeño Enekones izan. Gaizki konpontzearen ondorioz Otsoa joan zenean, Joanes Garzia jarri zuen kapitain. Oarsoko ostalariak. Piarres, Bigorrako Arros erreka ondoko herrixka batekoa zen. Etxe askotan bezala lur gutxirekin bizi ziren hiru belaunalditako ahaideak: haurrideak, gurasoak, izeba osabaren bat eta izeba amona bat. Jende gehiegi zen lortzen zuten janari gutxirako. Gaixota sun, istripu eta bortizkeriagatik jende asko hiltzen zen garaia zen, haur jaioberriak gehien bat. Gazteek, etxean geratuko zirenak izan ezik, emakumeek eta gizonek kanpoan bilatu behar zuten bizimodua. Herrian bertan lur berri gutxi eta txar batzuk baino g eratzen ez zirenez bertze herrietara joaten ziren morroi, zerbitzari, neskame edo moja, gerlari edo fraide zortea izanez gero. Sorterrian bizibide txarra izango zuenez gero, Arroseko Piarres, hamalau urte bete ondoren, etxean goseak zegoela eta horrela eg ongo zela konturatuta, etxekoak agurtu eta kanpoan lan bat bilatzera abiatu zen. Errekaren bidetik, itsasora jarraitzea erabaki zuen. Aturri bailaran pasa zituen bi urte leku desberdinetan nekazal morroi lanak egiten. Bigarren urtean, monasterio txiki bate an lanean aritu zen bitartean, irakurtzen eta zenbakietan erakatsi zion monje zahar batek lanak bukatuta. Merkatari batekin kostaraino heldu zen, artean gaztea zenean. Zorionez urte pare bat pasa zuen Angelun, ostatu batean morroi. Han ikasi zuen lan guzti ak egiten, baita Miru izeneko nagusiarekin etxeko kontuak kudeatzen ere. Gustukoa zuen ostatuko bizitza eta lana. Nagusia alarguna zen eta bi seme eta hiru alaba zituen. Piarres etxeko alaba nagusiarekin maitemindu zen eta bikotekideek ezkontzeko asmoa adi erazi zutenean, etxeko nagusiak dirua eman zien beraiek bertze ostatu bat antolatzen hasteko edo eraikitzeko. Ostatua seme nagusiarentzat izango zenez eta aitak alaba eta Piarres maite zituenez lagundu zien. Gizonak honela hitz egin zien alabari eta Piarre si. –Gani, Harri... –horrela ere deitzen baitzioten Piarresi ostatuan agertu zenetik –, emanen dizuedan diruarekin ez duzue ostatu oso bat erosteko, baina ostatuaren lur zorua erosteko eta lehenengo etxea eraikitzen hasteko nahikoa izango da. Zuek eraiki behar izango dituzue lehenengo paretak. Mahai eta bankuren bat egiteko egurra erosi behar izango duzue. Hala ere, gurdi zaharrean ostatuko eltze, lapiko eta zartagin zaharrak, oherako koltxoia eta tapaki batzuk eraman ahal dituzue. –Bi gazteek bazekiten a itak maite zituela, baina ez zuten espero laguntza hura, ez baitzuten uste hainbertzeko aurrezki izanen zuenik. Alabak hunkituta eman zizkion eskerrak eta besarkada handi bat. Ahal izan zuenean zalantza adierazi zion. –Mila esker aita. Dirurik gabe izanen zarete, ez baituzue diru anitz egiten azken aldian. Oraintxe berean ez dago bidaiaririk ostatuan. Nola eginen duzue aurrera? –Zorionez lur gutxi batzuk, baratze ederra eta abere batzuk ditugu aurrera egiteko eta zure anaia ahizpek horretatik janen dute. Ezteiak ospatzeko nahikoa dugu, baina ez dakit ostatua non jarri ahal izanen duzuen. Ostatu anitz dago Lapurdundik honako bidean, gehienak gu bezala justu ibiltzen direnak edo okerrago. Edonola ere, herritik kanpo aldean eraikitzen ahal da ostatu txiki ba t. –Piarresek ere pentsatua zuen etorkizunerako plana eta uste zuena adierazi zuen. –Miru jauna, eskertzen dizugu eskaintza, baina ez dugu inoren estorbu izan nahi. Ondoko herrietan bilatzen ahal dugu leku aproposa. Hala ere, agian ez dugu hurbil aurkituk o. Aproposena izaten ahal da kosta bidea hegoaldera hartu eta leku hori bilatzea. –Urrunegi ez den bitartean! –Miruk espero zuen alaba eta Harri noizean behin ikusi ahal izatea. Gani eta Harri 1015eko udaberri hasieran ezkondu ziren, etxekoak eta inguruko lagunak inguratuta. Gurdian pilatu zituzten sukaldeko tresnak eta bizitzarako bertzelako gauzak. Hurrengo egunean kostako bidea jarraitu zuten leku apropos baten bila. Leku askotan egiten zituzten geldialdiak bizitoki eta ostaturako lekua bilatzen . Hirugarren egunaren bukaeran Bidasoako egurrezko zubia gurutzatu zuten bidesaria ordainduta. Oarso herri handiaren ondoan kanpatu zuten. Berehala jakin zutenez baziren ostatu batzuk, baina bidegurutze garrantzitsua izaki bazen lekua bertze ostatu baterak o. Oarsok itsas portuaz gain lur aberatsak zituen. Merkataritza mugimendu handia zegoenez eta Donejakue bidea zenez, sei bat ostatu zituen, gehienetan beteta izaten zirenak. Inork ez zuen arazorik jarri ostatu baterako lurrak erosi nahi izateagatik. Herrik o agintariek baimena eman zieten Gani eta Harriri ostatua eraikitzeko. Diru gehiena gastatu zuten herri ondoan lurra erosteko eta lehenengo paretak eraikitzen hasi ziren. Eskerrak erosketarekin batera baratze eta animalia batzuk sartu ziren, horietatik biz i baitziren zenbait hilabetez. Udaberrian zehar mutil baten laguntzaz ostatu txiki bat eraiki zuten. Harriz eta buztinez ostatuko gela handiko paretak altxatu zituzten. Egurren gainean, bigarren pisuan, gela batzuk egin zituzten, beraientzako logela barne. Ganbara zabalean jakiak eta animalien bazka gordeko zituzten. Ostatua txikia zen, txukuna eta polita, kanpoaldea kare zuriz bukatu zutena. Denbora pasata, ostatua bikoiztu edo hirukoiztu ahal izango zuten eta ondoan lehen zegoen ukuilua aprobetxatuz, garbitu eta zabalduko zuten animaliak eta biltegiak izateko. Tabernako beheko gela bakarrean mahai eta banku handi batzuk jarri zituzten. Gelaren bukaeran beheko su handiarekin batera sukalde irekia zegoen mahai eta armairu handien ondoan. Paretetan zartagina k eta parrillak ikusten ziren eta apaletan bertze tresnak, boteak eta eltzeak. Leiho batzuk ireki zituzten argitasuna izateko, hegoaldekoak handiak izanik. Eskaileratik gora geletara joan ahal zen. Ostatua ez zen Angelukoa bezain handia, baina egun batean handituko zuten. Kokapena ezin hobea zen. Herriko hegoaldeko ataritik eta errekatik hurbil. Eraikina, errekaren mailatik altuago, goialde batean zegoen. Harrik txikitatik ikasi zuen uholdeen arriskuaz eta zeuzkaten erreka ondoko lurrak, larre eta bazkatoki bezala utzi zituzten, baratzeak, ukuiluak eta ostatua goialdean kokatuz. Orduko ostatua erabat bukatu gabe, lehenengo bidaiariak eta erromesak izan zituzten. Harrik, mutikoaren laguntzaz lan gehienak egiten zituen ostatuan eta kanpoan. Hiru izena zuen m utilak, anaietan hirugarrena izateagatik, eguna artzain bezala pasatzen zuen eta iluntzean itzultzen zenean laguntzen zien. Gani sukaldari ona zenez berehala izan zuten otorduak egitera joaten zen jendea. Behin hamar pertsonaz osatutako taldea agertu zen o statuaren aurrean eta ia ez zuten modurik izan haiek hartzeko, beraiez gain bertze sei bidaiari baitzituzten. Animaliak ukuiluan ezin sartuz, kanpoko itxituran utzi behar izan zituzten morroien zaintzapean. Ganik eta Harrik pentsatu zuten ostatua lehenbail ehen zabaldu eta hobeki prestatu behar zutela. Handik bi urtera ostatua handituta zegoen eta hobetuta ere bai. Ostatua betetzen zen eta udaldian gehiago. Jendea gustura ibiltzen zen txukuntasun, janari eta tratu onagatik. Dirua irabazi zuten eta ostatua de zente zabaldu behar izan zuten hurrengo bi udetarako. Sukaldea ere asko zabaldu zuten eta horma bat jarri zuten sukaldea jantokitik banatuz eta jantokia laukoiztuz. Logelak eta ukuiluak ere laukoiztu zituzten. Eskerrak ondoko lur asko erosi ahal izan zuten ! Bestalde, familia ere handitua zuten. Bi neskato izan zituzten bi urteetan, Gina orduan bi urtekoa eta Mara urte eskasekoa, biak osasuntsu eta amaren antza handia zutenak. Gurasoak pozak zoratzen zebiltzan haiekin. Haiek zaintzeko eta etxean laguntzeko G aniren ahizpa txikiagoa, Fani etorri zitzaien. Bertze neska bat ere hartu zuten lanak aurrera eramateko. Harrik goizero zerbait gosaldu ondoren, laguntzen zien Hiru eta Lau anaia morroiei etxeko antolaketan eta animalien zaintzan, Ganik bidaiarientzako gos ariak prestatzen zituen bitartean. Goiz erdian Harrik etxeko lanak bideratuta eta bidaiariei beharrezko kasu egin ondoren, kanpora ateratzen zen lortu behar zituzten produktuak erostera. 1018ko uda hasierako goiz batean Harrik astoa hartu eta portura joan zen arrainak erostera. Janari asko, barazki guztiak eta haragia, etxeko baratze eta aziendatik lortzen zuten. Hala ere, pentsurako eta jateko zerealak erosi behar zituzten eta nola ez arraina. Harri eguneroko arrain harrapakina ikustera joaten zen. Egun ederra zen eta eguzkiak harrezkero jotzen zuen. Paseoa, dena den, gustura egin zuen itsasadarraren ondotik. Arrantzale guztiek harrapatutako arrainak saski zabaletan garo hostoen gainean erakusten zituzten estalpe batzuetan. Urte haietan ostala riak bi arrantzale familiakoekin izan zituen harremanik gehien. Haiek harrapatzen zuten arrain kopururik handiena bi untzi handiak erabiltzen zituztelako eta itsas barnera sartzen zirelako. Salneurri ona egiten zioten Harriri kopuru handia erosteagatik. Eg un hartan bi postu haietan txitxarro asko zuten, legatza batzuk eta kopuru txikiagoetan bertze arrain mota desberdin batzuk, zaporen bat, aingira eta mero batzuk. Otarrainskak ere kopuru handian ikusten ziren. Hegaluzerik ez zen. Egun hartan Harrik ez zuen errekako izokin edo amuarrainik harrapatzeko eskatu behar izango. Zapal familiako Xara eta Iriberriko Saioa hurbildu zitzaizkion irribarretsu tratu egiteko. Xara izan zen hitz egin zuen lehena. –Egunon Harri. Zer erosi nahi duzu? –Egunon zuei. Zer moduz ibili zarete gaur? –Saioak hortzak erakutsi zituen irribarre zabalarekin. Erantzun ere alaiki egin zuen. –Gaurko harrapaketa ona izan da. Ikusten duzunez txitxarro txikiak dira gehienak. Goizean batzuk jan ditugu eta goxo daude. –Ongi da. Zenbat eman be har dizuet hamar txitxarro ertainengatik? –Hamar txanpon txiki edo zilarrezko bat. –Kobrezko zortzi fulus emango dizkizuet. Ezin dut gehiago. Bertze zortzi fulusengatik Saioari otarrainska erdiak erosiko zizkiola erran zion eta Xarari zapoa eta itsas aingirengatik eta kongrio batengatik, bertze lau fulus. Ez ziren oso ikusgarriak baina arrain zoparako balio izanen zuten. Emakumeek ezetz egin zuten buruarekin, baina bazekiten moduko salmenta zela eta lehen bezain irribarretsu astoaren saskietan sartu zit uzten arrainak. Bertzerik gabe, emakumeek txitxarroak erdi bana eta bertze arrainak otarreetan antolatu zituzten. Ordaintzen ari zelarik, Harrik Saioari galdetu zion. –Ez al duzue hegaluzea harrapatzeko asmorik? –Bihar, lehenengo orduetan ezer harrapatze n ez badugu barnealdera sartuko gara hegaluze bila. –Egiten baduzue bat hartuko dizuet, hiru arroako pare bat –Xarak agurrarekin batera galdera egin zion gizonari. –Ostatua beti bezala beteta duzue, ikusten denez –Harrik umorez erantzun zion. –Zorionez. Bihar arte eta ongi izan, beti bezala! –Bi emakumeek barre egin zuten. Bi postu eta bi familietakoak ziren, baina lagunak finean. Biek batera errepikatu zuten haien arteko betiko leloa. –Baita zuri ere, Harri. Beti bezala! Herrira sartu zen soka batzuk erosi behar baitzituen. Sokalariari ordaintzen ari zitzaiola, etxeko Lau agertu zen lasterka. –Harri, zoaz arin etxera. Nik eramango ditut astoa eta erosketak. –Gizona ez zen aztoratu. Bazekien Lau beti presaka zebilela eta ez zion larritasunik nabaritu, ezer txarrik ez zelako seinale. –Zer izan da, Lau? –Zure aitaginarreba eta zure anaia etorri dira oraintxe bertan. –Nire anaia? Izango da Ganiren anaia edo. –Ez dakit. Horrela ulertu dut. Gani andrea hain pozik ikusita, etorri naiz abisu ematera –Harr ik, umorez erantzun zion. –Eman beti horrelako berriak, Lau! Ostatura heldu zenean Miru jauna, aitaginarreba, bere alabekin eta bilobekin zegoen sukaldean festak egiten. Harrik Miru besarkatu zuen eta gustura hartu zuen, etxean egun pare bat emanen zuelako. Angeluko ostatuan semeak eta alaba ari ziren eta bera noizean behin agertzen zen Oarson. Harrik haiekin une bat eman zuen Angeluko guztiak ongi zeudela entzun bitartean. Miru jauna bilobekin jolasten geratu zen. Bazkalondorako utzi zuten lasai egoteko eta mintzatzeko momentua. Nahiz eta afarirako izan, Harrik arrainak garbitu behar zituen, gustu txarrik ez hartzeko eta Ganiri prest uzteko. Barazkiak ere sukaldatzeko moduan utzi behar zituen eta harrezkero eguerdia hurbil zen. Lanaren arrazoia emanda ur rutiratzen ari zelarik, atetik gazte bat sartu zen begietara zuzen begira. Ez zuen ezagutzen, baina zerbaitek erraten zion nonbait ikusi zuela. Gazteak aurkeztu zuen bere burua. –Anaia, ez al nauzu ezagutzen? –Zur eta lur geratu zen Harri. Lauk bere anaia agertu zela zioenean ez zegoen oker. Kalkulua egin zuen eta oihu bat bota zuen. –Botzo! Haur bat zinen utzi zintudanean. Aitaren antza handia duzu eta lirain zaude! Ez dakizu nola pozten naizen onik ikusteaz. Nola daude etxekoak? –Biek besarkada eman zioten elkarri, negar malkoren bat botatzen zuten bitartean. Mutilak ahotsa hartuta erantzun zion. –Aita hil zen duela urte pare bat. Anaia nagusiak, Peru, gaizki tratatzen gintuen, morroiak bagina bezala. Arreba nagusiak ezkondu dira ondok o herri batean eta Izar zure hurrengoa joan zen etxetik. Txikienak geratu dira eta nik zure bidea egin dut. Urte bat pasatu dut Aturri behean morroi, eta handik mugitu nintzenean, Angeluko ostatuaz gogoratu nintzen. Zure eskutitzean Miru jauna aipatu zenue n eta berak kontatu dit azken urteotakoa. Ekarri ere ekarri egin nau berarekin. –Pozten naiz, Botzo edo bertze izenik hartu al duzu? –Ez. Botzo naiz oraindik. –Bada…, Botzo, mintzatuko gara zure etorkizunaz. Ongi etorri gurera. –Ez dakizu ni ere nola p ozten naizen, zu ontsa, honelako ostatuan eta familiarekin ikusteaz. Anaiak familiakoei buruz hizketan aritu ziren sukalde ondoko patioan, Harrik arrainak eta Botzok barazkiak garbitzen zituzten bitartean. Gero, bi arkume hil zituzten eta puskatu zuten. Bazkarien ordua heltzen ari zen eta etxeko zazpiak eta heldu berriez gain, hamabost bazkaltiar gehiago izango zituzten. Gauerako bidaiari gehiago agertuko zen eta ordurako izanen ziren arrainak. Egun haietan bidaiarien kopurua berrogeita hamarretik lauroge ira izaten zen. Udetan izaten ziren ehun pertsona baino gehiagoko egunak, zeinetan kanpoan dendetan kanpatuta antolatu behar baitziren. Ganik entsaladak prestatu zituen ontzi handietan, olio ozpinaren zain. Bazkaltiarrak agertu orduko arkume puskak jarriko zituen parrilan. Barazki batzuk erregosi zituen zartagin handi batean, gero arkume puska batzuekin lapikoan txilindronean egiteko eta hurrengo eguneko bazkarirako prestatzeko. Garai hartako Oarsoarrak merkatari, artisau, garraiolari, arrantzale eta batez ere, leku guztietan bezala, nekazari eta abeltzainak ziren. Baziren metal langileak, burdina eta Aiako beruna eta zilarra lantzen zituztenak eta ikazkinak ere bai. Oarso antzinako hiria izan zen erromatar garaian. Aspaldiko eraikin batzuk geratzen ziren h arrezkero, errementari baten lantegia, Bidasoa zeharkatzen zuen zubiaren arrastoak, terma eta bainu publikoen aztarnak... Erromatar garaian portu bikaina izango zenaren harriak nabari ziren, ia mila urte lehenago eraikiak. Ondoan, eraikin hondar batzuk nab ari ziren, haietako batzuk orduan ere erabiltzen zirenak. Aspaldi hartan Donejakue bidea indartu zen neurrian zabaldu ziren ostatuak herrian. Ospitale eta konbentu bana eraiki ziren Harriren ostatutik ez oso urruti. Harresi kanpoko ostalariek behin edo behin arazoak izan zituzten gaizkile batzuekin. Babesetatik kanpo bizi zirenez, lapurrek haiei kentzen zizkieten animaliak. Baina beraiei bezala monasterio txikian lapurtu zutenez Oarsoko agintariek talde bat antolatu zuten eta gaizkileak harrapatuta animali a gehienak berreskuratu zituzten. Erromesak ziren ostatuko bezero gehienak. Merkatariek, dirudunak zirenez, normalean ongi ordaintzen zuten eta gustura ahoratzen zituzten jaki goxoak. Erromesak, berriz, egoera guztietakoak zirenez bakarrik aberatsenak sar tzen ziren. Pobreenak ospitale eta monasterioetan geratzen ziren, txiroentzako zopa eta aterpe bila. Hala eta guztiz ere, Baionatarrek, hala deitzen baitzieten, lagundu egiten zieten sobratutako janaria monasteriora eramanez. Semeno Enekonesen bizitza 1018tik 1022ra. Semeno Enekones, Azenari Enekonesen anaia, Uharteko jauna eta tenentea izan zen 1018. urtera arte. Enekotarrek, Baskoniako aurreko errege familiak, Erro, Uharte, Esteribar, Egues eta Arangurengo jaurgoak zituzten zuzenean eta errege familia izateaz aparte, leinurik boteretsuena zen. Baskoniako iparralde osoan Bizkaitik Piriniora mendialde guztian eta Iparraldean eragin handia zuten. Eneko Santxez, leinuko burua, 1001ean hil zenean Semeno Santxez Beltza dei tuak hartu zuen leinuko burutza. Eneko jaunaren seme nagusia, Azenari, zortzi urteko mutikoa zen eta Beltzak Donemiliagara bidali zuen erditik kentzeko. Haren anaia Fortun Santxez Faltzesko tenentea zen eta ez zuen bere anaia txikiarekin buruzagitzagatik b orrokatu nahi, beldurragatik ez bazen ere, berarekin tratu eta lehiarik nahi ez zuelako. Semeno Santxezek bere interesen arabera jokatu zuen gerlari bururik beldurgarriena bihurtuz, baina bere menpeko bailarak gaizki kudeatu zituen eta pobretu ere bai. Lei nuaren eraginpeko jendea ere haserre zen Beltzarekin eta 1014an leinuaren burutza Semeno Enekonesi utzi behar izan zion. Azenarik, al Andalusen esklabu eta gerlari izan ondoren, libre eta aberastuta, Arlanzoneko jaurgoa lortu zuenez, ez zuen leinuaren buru tzagatik borrokatu nahi. Semeno Santxez gerlaririk beldurgarriena zen orduan ere eta lortu zuen bere iloba Semeno Enekonesi Uharteko jaurerria eta leinuaren burutza pasatzea. Semeno Enekonesek jaurerria eta eraginpeko gerlariak hobeki tratatu bazituen ere , ezin izan zuen Beltzaren eragin eta egindakoari buelta eman. Menpeko lurraldeak pobretuta zeuden eta Beltzak ez zion burutza benetan eramaten utzi. 1018an Semeno Enekonesek erabat moztu zuen harremana Beltzarekin eta oso gogaituta leinuko burutza behinek oan Faltzesko Aznar Fortunionesi utzi zion, osaba Fortun Santxezen bigarren semeari, gazte lasai, burutsu eta administratzaile ona izateagatik. Familian hartu zuten erabaki hori. Beltza, Uhartetik urruntzera behartu zuten, burutza betiko utziz. Fortun Sant xezek eta Azenari Enekonesek, Aznar Fortuniones jaurerria eta herrietako administrazioa onbideratzeko aproposena zela erabaki zuten. Momentu hartan Semeno Enekones Erregeren erranetara jarri zen eta hilabete gutxi batzuetan haren agindupeko kapitaina iza n zen Naiaran. Haren menpeko gerlarien artean franko batzuk eta gaskoi asko zeuden. Uharten, Semenok txikitatik erromesekin izan zituen harrenanak. Bere denbora pasarik gogokoena erromesen istorioak entzutea zen. Uharteko ostatu handira joaten zen arratsal deetan beraien etorreraren zain. Han entzunez eta mintzatuz, franko, okzitano eta gaskoien erromantzeak ikasi zituen, baita hizkera germanikoak pixka batean ere. Urteen poderioz Pirinioez gaindiko ezagutza zuen eta jakin mina ez zuen ase egin. Urteak pasat a, jendearen eta hizkuntzen ezagutzagatik eman zioten gaskoien erregimentuaren burutza. Jende harekin ongi moldatzen zen eta ongi betetzen zituen egin beharrekoak. Orduan hasi ziren Senbero edo Senbeno deitzen, gaskoien Semeno izenaren aldaera. 1009tik, Antso Gillermo, Bernardo Gillermo anaia erailda izan zelarik, Gaskoniako duke eta Burdeoseko konde izendatu zuten. 2018Ko udan, Antso Gillermo Gaskoniako dukeak laguntza eskatu zion bere lehengusu osabari, Antso Gartzes Baskoniako erregeari, bere menpeko k ondeek galdutako lurrak berreskuratzeko. Tolosako kondea, Gillermo III.a Tallaferro deitua, boteretsua zen, Provenzako konderria eta Langedoc eko bertze konderri batzuk borroka eta ezkontza itunen bidez lortu baitzituen. Tolosa, bere konderriko hiriburua, Garonako erdi goi bailaran zegoen eta Gaskoniako gertuko konderriak eskuratzen hasi zen. Antso Gillermo Gaskoniako dukearen menpeko Roger III.a Komingeko kondea eta Bernardo Roger Konseranse, Bigorre eta Foixeko kondea eraso egin zituzten Tallaferroren men peko izan nahi ez zutelako. Orduantxe haien lurralde batzuk azpiratu zituen Tallaferrok. Antso Gartzes Baskoniako erregeak Senbenori kontatu zion zer egin behar zuen, noble gaskoi batzuen laguntzarekin: –Kominge eta Konseranseko konderrietan jaurerr iz jaurerri eta herriz herri joan behar duzue gure berri emateko. Agen eta Astarac konderriek ere Tolosako konderriaren presioa jasaten dute, baina ez bertze konderri haietan adina. Denek jakin behar dute hemendik bi urtera, gure gudarostea Gaskoniakoareki n elkartuko dela eta Gaskonia osoa hartuko dugula. Beharbada, Tolosako konde eta aliatuen armadaren kontra borrokatuko gara. Zuen eginkizuna da noble gaskoi batzuen laguntzaz Kominge eta Konserans gure alde jartzea eta guk haien kontra borrokarik egin beha r ez izatea. Gaur egun Tolosakoaren menpe daude, gehienak gogoz kontra badaude ere. Gure etsaia Tolosa da eta helburua Gaskonia erabat independente izatea da. Ulertu duzu zer egin behar duzuen? –Bai. Ez duzue gaskoi batzuen aurka borrokarik egin nahi. Tol osa eta Provenza dira gure etsaiak eta horregatik gure aldera pasa nahi dituzue mugako zalantzazko konderri horiek. –Horixe da. Lehenbailehen burutu nahi dugu inguru hartako batasuna gure lehengusu eta aliatuaren babespean. Hogei hilabetean lortu behar duzue, nabarmendu gabe, gure helburuaz informatzea eta gure alde jartzea. Diru zorro ederra emango dizute gastuetarako. Zerbait galdetu nahi al duzu? –Egin beharrekoa garbi dago. Bada, dena den, eskatu nahi dizudan gauza bat... –erran arazorik gabe . Zerbitzu handia eginen diguzu eta imajinatzen dut ondorenerako zerbait eskatu nahi duzula. –Halaxe da, ene Errege. Zerbitzu ona eginez gero tenentzia bat eskatu nahi nizuke. Zuk nahi duzuna. Uste dut gotorleku bat eta lurraldearen zaintzan gai naizela e rakutsi nuela. Ez naiz oso administrari ona, baina kapitain papera ongi betetzen dut. Nahi duzun tenentzia litzateke, txikia eta arrisku handikoa nahi baduzu, baina independente samarra. –Ongi iruditzen zait eskakizuna. Hitz egingo dugu bi urte barru. Bih ar goizean alferezak, zuen familiako auziez hitz egin nahi du zurekin. –Bai, jauna. Hurrengo egunean Senbeno, Fortun Santxez alferezarekin elkartu zen Naiarako jauregiko gela batean. Bera zen Erregeren esne anaia eta Gartzia oinordekoaren aitapontekoa. Bere aitonaren izen berekoa, bi urte lehenago izendatu zuten. Alferez edo ejertzito burua izateaz gainera, Naiarako jauna zen, tenentziarik garrantzitsuena. Hala ere, jaun Fortun Santxez, Eneko Baskoniako lehen erregearen ondorengo zuzena zen, lehenengo er rege leinukoa, Senbeno bezala eta familia kontuak zituen harekin mintzatzeko. Fortun zaharragoa zen, baina orduan ere gaztea. Hogeita zazpi urterekin indartsu eta ederra zen, baina nabaritzen zitzaion boteretsua zela eta agintzen ohitura zuela. Defentsa ko ntuak zirela eta elkar ezagutzen zuten, baina biek buruan zutena leinuaren burutza eta bi senideak ziren, Azenari Enekones eta Semeno Santxez. Fortunek hitz egin zuen lehena. –Semeño, bertze gai batzuk ukitu baino lehen familiako burutzaz hitz egin nahi d ut zurekin. –Ongi dago behinean gure lehengusu Aznarrek eramatea, Faltzesko Fortun Santxezen bigarren semea. Hala ere, jakin ezazu uste dudala Azenarik, nire anaiak, berreskuratu beharko lukeela. Damu naiz izandako ezulertuaz eta Beltzari kasu egin izanaz . Tamalez, osaba Semeno Santxez Beltza, armijerra zen, boteretsuegia deserriratzeko. –Ez dakizu zenbat!! Jasanezina da eta gogoz erauziko nuke urrutira. Hala ere, Azenarik ez du leinuaren burutza hartu nahi. Berak hitz egin digu niri eta Erregeri, zuri be rtze aukera bat emateko. Momentuz horrela utziko ditugu gauzak. –Bai, Fortun. Senbeno, Joanes Garzia, bi zerbitzari eta hiru gerlari baskoi merkatari judutarren atzetik zebiltzan, baldintza hori jarri baitzieten karabana hartan onartzeko. Ez zuten nabar mendu behar eta merkatari talde handi batekin bidaiatzen ari ziren Akize Daxeraino. Iruñetik atera berriak ziren. Merkatari gehienak judutarrak ziren eta luxuzko produktuak garraiatzen zituzten. Zeramika eta beira produktu gutxi eramaten zituzten hauskorra k zirelako. Baina alfonbrak, tapizak, oihalak, lurrinak, metal, egur eta marfilezko artisautzazko objektu txiki eta baliotsuak garraiatzen zituzten gurdi arinetan. Zaldi ederrak ere bazituzten. Semenok gauza bitxi bat jakin zuen produktu eta zaldi batzuei buruz. Produktuen jatorriaz judutar gazte bati galdetu zionean, harridura sortu zitzaion jaso zuen erantzunagatik. –Produktu gehienak Kordoba, Sevilla eta Toledon lortu ditugu, al Andalus osotik eramanak. Hala ere, ez zenuke asmatuko non erosi ditugun bei ra eta zeramika gehienak. –Erraten ez badidazu! Diozunez, ohikoak ez diren lekuetatik. Ez al da? –Halaxe da. Burgos ondoko herri batean beira eta zeramika tailerrak jarri dituzte. Teknika eta itxura al Andalusekoak dira, baina tailerrak antolatu duena ez da hangoa, al Andalusen bizi izan zen jaun kristau bat baizik. –Ba al dakizu nor den jaun hori? –Bai. Arlanzoneko jauna. Ezagutzen al duzu? –Ez asko. Aspaldian ezagutu nuen. –Semenok entzunak zituen anaiari buruzko istorioak, baina ez zuen halakorik es pero. Azenarirekin adiskidetzeko gogoa zuela pentsatu zuen. Bere bizitzako alderik ilunena zuzendu nahi zuen. Solasa bukatutzat emanda, bideari eta aurreko zaldiei begiratu zienean izan zuen bertze ezuste bat. Gazteak bertze bitxikeria bat kontatu zion. –Ikusten duzun zaldia ere jaun horrek saldu digu. Zalditegi ederra du. Zaldirik ederrenak hazten ditu. Semenok berriro begiratu zion aparteko zaldiari. Arabiar berbere zaldirik onenetakoa zen, zaldi zuri, ederra eta arina izanen zena. Bai, entzuna zuen Az enarik zaldi onak hazten eta hezten zituela. Ordura arte Azenari Guadarramara joaten zen udaldietan eta Senbeno Erriberara edo Naiarara. Uharteko harresien ondotik ari ziren pasatzen. Baratzeetatik itzultzen ari ziren nekazari batzuek, Semeno, Joanes eta zerbitzariak ezagututa agurtu egin zituzten. Umore onez zeuden eta Semenok ongi ulertu ez zuen zerbait erran zioten morroi bati. Iparralderako bidea hartu zutenean zubia pasatu ondoren Semenok galdetu zion morroiari. Goñi, txikitatik ezagutzen zuen etxeko morroia zen. –Goñi, zer erran dizute herritar horiek? –Beltza agertzen ez denetik ongi daudela. –Pozten naiz, orain ni nengoenean baino hobeki egoteaz. –Morroi zaharrak jaun gaztearen sentimendu eta pentsamenduak asmatu zituenez jarraitu zuen kontatzen. Konfiantza zuen berarekin eta lagundu nahi zion. –Senbeno, ez daude zurekin haserre. Badakite zuk ahal zenuena egin zenuela. Beltza zen denak beldurtuta eta menperatuta izan gintuena. –Semeno errudun sentitzen zen, ezer egin ahal izan ez zuelako. Ahalke sentitzen zen. –Baina, ni nintzen jauna. Goñi, nik utzi nion jendea gaizki tratatzen eta jaurerria pobretzen. Ezin izan nuen haren kontra egin. –Inork ezin zuen Beltzaren kontra egin –izan zen morroiaren erantzuna. Esteribar, Erroibar, Auritz, Orreaga eta Luzaidetik pasa ziren. Herrietako jendea ongi zegoela ikusi zuten. Semenok ez zekien Azenarik janari, ardi eta diruarekin lagundu ziela Fortun lehengusua jaurerria hartu zuenean, eta Beltzak betiko jaurerrian agertzea debekatuta zuela segurtatu zuenean. Donibanetik lautadak ziren nagusi. Herriek zitu lurrak baino abeltzaintza zuten oinarri ekonomiko. Behiak eta ardiak ikusten zituzten herri inguruetan eta haritz eta gaztainondo basoak handiak ziren. Erreka ondoetan zumarrak eta makalak ziren nag usi. Ostabat eta Gatzagan egin zuten gaua Akize Daxera heldu baino lehen. Daxen ondoan pasatzen zen ibaia Aturri zen. Haraino heltzen zen euskaldunen lurraldea. Handik egun batera Landak izeneko lurraldeak pasata lautadako zereal lurrak hasten ziren Gaskon iako lurrik aberatsenak Burdeos bitartean. Gaskoi erromanizatuak ziren hango biztanleak. Antso Gillermo zen Bordeleko kondea; baina hala eta guztiz ere, ez zuten iparraldera jo behar. Gaskoniako dukearen gortea Akize Daxen zegoen garai hartan. Dukearen h itzak eta elkarrizketa Senbenorekin. –Espero dut gure lehengusu osabak zuek baino laguntza gehiago ekartzea. –Jauna, uste genuen zuk bazenekiela gure eginkizuna zein zen. Antso erregeak armada handia ekarriko du zuei laguntzera bi uda barru... –Dukeak barre egin zuen. –Badakit. Broma bat zen. Erregerekin adostu genuen dena. Zuen eginkizuna garrantzitsua da. Zuek konbentzitzen ahal dituzue zalantzan dauden nobleak, aski eta soberako etsai indartsua baita Tolosako konde boteretsua eta bere menpeko Prove ntzatarrak. –Senbenok zailtasunak espero zituen eta ez zuen bere eginkizunean horrenbertze ziurtasunik. –Jauna, ahal duguna eginen dugu. –Ideia nirea da eta sinistuta nago hegoaldeko enekotar batek asko egiten ahal duela gure helburuen alde. Gainera zuei laguntzeko hiru noble gaskoi bidaliko ditut, Astarac eko Camil, Aturbe Tarbeseko Michel eta Aucheko Duma. Aurkeztuko dizkizut beranduago. Izango dituzue Antsoren eta nire diplomak, diru nahikoa ere bai. –Mila esker, jauna. Noble eta zaldun haien lagunt zaz mugitu ziren ekialdera eginkizuna betetzeko asmoz. Saint Severrera joan ziren Dukearekin, gaskoieraz Sent Sever deitua. Garai harta “Caput Vasconiae”, Vasconiaren amaiera izenaz ezagutzen zuten. Abade etxe handi bat zegoen Aturri eta herribildu baten ondoan. Asko hitz egin ahal izan zuen Senbenok hango monje batzuekin. Saint Sever abade etxe beneditar bat zen, Gillermo Santxez Gaskoniako dukeak X. mendearen bukaeran eraiki zuena. XI. mendean ondasun eta jabetza asko zuen Medoc etik Iruñera. Monje zahar batek horretaz kontatu zien, nafarrei, hegoaldeko baskoiei. –Gure monasterioan gordetzen dira Gaskoniako kodize eta izkriburik onenak. Hemen daukagu liburutegirik handiena eta kopia lantegi ona daukagu. Nahi baduzue kodizeak erakutsiko dizkizuegu. Aturb e edo Tarbesera heldu ziren. Euskal izena Aturri ibaiaren hurbiltasuna adierazten zuen. Bigorrako hiriburua handia zen eta merkataritza zuen eginkizunik handiena. Bigorreko gotorlekurik handiena ere bazen eta Tarbesen nahiz eta mendialdetik oso urrun ez eg on eta inguruan gehienak euskaldunak izan, gaskoieraz ere egiten zuten. Bigorrako kondea, Bernardo I Roger Conseranse eta Foixeko kondea zen, Bigorrako Garsendarekin ezkontzean lortu baitzuen lurraldea. Konde kondesa ez ziren bertan. Bertakoa zen Michel et a horren bidez familia nobleetako buruekin mintzatu ziren bisita desberdinetan. Noble garrantzitsuen jauregietara gonbidatu zituzten eta beren lana egin zuten Gaskoniako dukearen alde erakarriz. Handik ekialdera jarraitu zuten. Negualdia Kominge hegoaldean egin zuten, “Comingesko Saint Bertrand” inguruan euskaldunak ziren eta ez zuten arazorik izan beren eginkizunetan. Laburtuz: 1019 1020. urteetan Senbeno Enekones Konserans eta Komingesen ibili zen bertako jaun eta jauntxoak Gaskoniako dukerrian jarraitz eko konbentzitzeko, Tolosako konderritik aldenduz. Herriz herri Baskoniako Antso erregeak milaka gerlarirekin bere ahaidea Antso Gillermori lagunduko ziola zabalduko zuten. Tolosaren aldekoak beldurtu behar ziren. Komingesen, negualdian zehar, bertako jau n handiak eta jauntxoak Gaskoniako dukerrian gelditzeko konbentzitzen aritu ziren, Tolosako konderritik aldenduz. 1019an ia paseaoan ibili ziren Senbeno Enekones eta bertze ibiltariak. Komingeseko jaunak eta herri biltzarrak Gaskoniako konderriaren alde ja rri ziren. Banaka batzuk, Tolosatik hurbilenak, neutral gisa azaldu ziren eta laguntzarik emango ez zutela hitz eman ondoren, irabazlearen alde jarriko zirela zioten. 1020an, Gaskonia ekialdean, Muret inguruan ibili ziren eginkizun berdinetan. Herriz herri Baskoniako Antso erregeak milaka gerlarirekin bere ahaidea Antso Gillermori lagunduko ziola zabaldu zen. Tolosaren aldekoak beldurtu eta ziren gutxiek ihes egin zuten Tolosara. 1021eko uda hasieran, Baskonia eta Gaskoniako armadak elkartu ziren Tarbesen . Hegoaldeko baskoiei nafar deitzen zieten, bertakoak ere baskoiak baitziren. Armada hura zortzi bat mila soldaduz osatuta zegoen, aski Tolosa eta Proventzako kondeen kontra egiteko. Proventzako armadak ere kopuru berdintsua osatzen zuen. Handik aste beter a Tolosatik hurbil topatu ziren bi armadak. Borroka egunean Azenarik zalduneria arina gidatu zuen Tolosa ondoan. Berak eskuin hegalaren muturra gidatu zuen, ezkerrekoa Joanesek egiten zuen bitartean. Zaldun astunak borrokatu ziren lehendabizi, eta Probenza koek atzera egiten zutela ikusita oinezko taldeek eraso zieten Tolosakoei. Hauek ere berehala ihesari eman zioten. Zalduneria arinekoek ia ez zuten lanik egin, iheslariei beldurra ematea izan ezik. Talde batzuk inguratu eta errenditu zituzten. Tellaferro b era noble batzuekin errenditzera agertu zen bi printze baskoien aurrera. Honen hitzak zalantzarik gabekoak izan ziren. –Jaunok Probentzakoak erretiratuko gara Gaskoniatik. Jar itzazue baldintzak eta urre kopurua gure gerlariak erreskatatzeko. 1021eko ud a bukaeran herriak berreskuratuta, bakea sinatu zuten Gaskoniako dukeak eta Tolosako kondeak, Gaskoniaren menpeko lurrak eta Tolosa Proventzakoak ongi zehaztuz. Tellaferrok gaskoiaren tenentzia batzuk onartu behar izan zituen bere hiriburutik gertu. Bi Ant sok, erregea eta dukea, mendebaldera jo zuten beren gorteetara bidean. Akize Daxetik itzuliko zen Baskoniako erregea. Azenari bertze gerlari talde batzuek bezala bertze bide batzuetatik itzuli zen bere lurretara, errazago izateagatik eta herrietan kalte gu txiago egiteko . Kominge, Konserans eta Lau Bailarak, ordura arte bi printzeen eraginpean izandako lurraldeak bakean zeuden. Orduan Gaskoniaren menpe ziren, baina haietako handiki batzuek, Konseranseko kondeak bereziki, interesak zituen Garonatik ekialder a Foix eta Carcasonako konderrietan. Komingeko Sant Gaudensen konderri haietako noblezia elkartu zen festak ospatzeko. Herritarrak gaskoiak ziren, baina nobleek Provenza eta Okzitaniako eragin, ohitura eta interesak zituztenez, hango artistak gonbidatuz, k oblakari, malabarista eta musikariekin egun batzuetako festak ospatu zituzten. Azenariren taldekoak itzuleran Sant Gaudensen geratu ziren gaua egiteko. Hegoaldean hamar bat legoatara Pirinioak ikusten ziren. Garonaren ipar ertzetik pasa ziren zaldientzat i bai ondoko belardiak bilatzen. Zaldiak hiriaren ondoko landa batean utzita, zaldun batzuk hirian sartu ziren sendagile baten bila beren gerlari bat gaixorik zegoelako. Hirian bertako jaun batek, Raimon Konseransko alfereza, gonbidatu zituen Komingeko konde en jauregian izango zen afari eta festara. Han ziren Pepin Bernardo eta Odon Arnaud, biak Komingeko kondekideak eta familiakoak, haiekin Bernardo Arnaud Tolosako apezpikua. Konserans etxekoak ere han ziren. Ramon I Roger Carcasona eta Foixeko kondea, Berna rdo I Roger Konseransko kondearen anaia zen. Jakina zen Pedro Roger Geronako apezpikua eta Ermenesinda Bartzelonako kondesa ere anaia arrebak zirela. Festa baino lehen afari arranditsua ospatu zuten. Bertze jaun eta ezkutarien ondoan egon ziren baskoiak. Entsalada eta ehiza platerak dastatu zituzten. Ardoa Burdeosekoa zen. Afaria eta solasaldia gustura pasatu ondoren zerbitzariek hondarrak eta mahaiak jaso zituzten. Musikariek bertako doinuak apalki jo bitartean jendea taldeka elkartzen zen banku etan eserita edo zutik hitz egiteko. Dantzaldia beranduago izanen zen. Azenari eta enparauak Konseranseko alferezarekin eta laguntzaileekin ari ziren solasean ardo pote bat edaten zuten bitartean. Saloian jaun batzuk sartu ziren. Jantziengatik ez ziren hangoak. Gerlarien ibilerak zituzten eta jantzi ilunak janzten zituzten. Bertzeen burua zenak gaskoieraz egin zuen, baina nabari zen hegoaldeko baskoia zela, nafarra. Azenari hizketan zegoen, baina nongoak izango ziren galdetu nahi zuen. Altuena ezaguna egin zitzaion itxuraz. Iruñea aldekoa izango ote zen Konseranseko Raimon alferezari galdetu behar zionean, Eneko Santxez bere aitaren antzagatik jakin zuen nor zen. Bere anaia Semeño zen. Hogei bat urtean ikusi gabe ere, sei urteko mutikoa gogoratu zuen. Begira da zorrotza eta keinu erdi irribarretsua bere berea zen. Zer egin jakin gabe geratu zen. Raimonek egoeraz nolabait konturatuta azaldu zion nortzuk ziren heldu berriak. –Agian ezagutuko dituzu gerlari horiek. Ia bi urte pasa dituzte konderri hauetan g ure jaunak eta nobleak Antso Gillermo Gaskonako dukearen alde jartzeko. Ez dira geratu gure hitzarmena edo neutraltasuna lortu arte. Tolosako Teillaferroren aurkako kanpainak arrakasta izan badu, Senbeno Eneko nafarrari esker da. Altuena da Senbeno, ondoko a bere ezkutaria eta bertze bi gizonak, jaun gaskoiak, dukearen menpeko zuzenak dira. Ezagutzen al dituzu? Orduantxe konturatu egin zen Azenari, ezkutaria Joanes Garzia zela, Otsoaren anaia eta Garzia kapitainaren bigarren semea. Une hartan, kasuali tatez Semeno berarengana itzuli zen eta ikusi zuen. Segundo batzuk pasa ziren begirada zorrotza Azenariren begietan iltzatu zenean. Aldaketa bat sumatu zen, begirada alde batera zuzendu zuen eta negar izan zitekeena egin zuenean. Azenari ere berdintsu zego en baina erantzun zion Raimoni. –Semeno Enekones, nire anaia txikia da. –Aspaldian pentsatzen zuen bakeak eta harremanak berritu behar zituztela, baina une hartan garbi zuen anaia txikiarekin sentitzen zuen maitasuna. Azenari, besoak zabalik anaiarenga na hurbildu zen pauso mantsoez irribarre eta maitasuna aurpegian erakutsiz. Bi anaiek besarkada sentitua eman zioten elkarri. Joanes Garzia izan zen hitz egin zuena. –Ordua zen bi anaiok bakea egiteko. –Azenarik eta Joanesek ere elkar agurtu zuten. Gero, Azenarik Cerezoko Joanes eta Jakue aurkeztu zizkien eta bertzeek ondoan zeuden gaskoiak. Une hartatik elkarrekin pasa zuten gaua. Dantzaldia hasi behar zenean bi anaiak kanpora atera ziren lasai mintzatzera. Gau ederra egiten zuen eta patioko eserleku bate an eseri ziren. Azenarik heldu zion gaiari. –Azkenean haserretu zinen Beltzarekin! –Haserretu ez ezik nazkatu nintzen. Ez zidan jaurerria behar bezala gidatzen uzten. Ondasunak erabiltzen zituen eta ezin nion jendeari lagundu diru eta bitarteko faltagati k. Berak uste zuen nire gainetik zegoela eta ni ez nintzen gauza handik kanporatzeko. Ulertu behar duzu: berak jarri ninduen tenente... –Gaiztoa eta berekoia zela txikitandik ikusi eta ikasi nuen. Ez didazu konbentzitu behar. Nola moztu zenuen berarekin? –Naiarako Fortun alferezari eta osaba Fortuni deitu nien leinuko burutza itzultzeko. Uste nuen zuri zegokizula eta hartuko zenuela... Pentsatu genuen Beltza gure lurretatik erauzi behar genuela. Erregerekin hitz egin ondoren debekatu zioten gure lurretan sartzea eta Aznar Fortuniones ikusi zuten aproposena jaurerria eta leinua gidatzeko, gerlari eta administratzaile ona omen delako. Baina uste nuen zuk hartu behar zenuela. –Nik ez dut jaurerria behar bezala ezagutzen eta Arlanzon eta Juarrosen badut zer e gin franko. Nik ere uste nuen behin Beltza gainetik erauzita zuk jarraituko zenuela burutzan. –Ez. Ikasi dudan gauza bat da ez naizela administratzaile ona. Gudarien gidari bezala ongi moldatzen naiz... Barkatu gaia aldatzea, baina orain arte ez gara elka rrekin ibili, topaketa saihestu dugulako. Espero dut hemendik aurrera moldatuko garela. –Nik ere bai, anaia. –Hala ere, berriki jakin dut zure diruarekin lagundu duzula jaurerria aurrera eramaten. –Bai. Beltza bota ondoren, laguntza eta diru pixka bat eman ahal nuela uste nuen. Orduan zuk jarraitzen zenuen jaurerrian. –Bai. jaurerria bideratzeko bileretan azaldu zidaten, baina beranduegi zen. Nahi gabe ere, nire erruz gertatu dira ezbehar asko. –Ez dut uste zuere errua izan denik. Baina utz dezagun g ai hau. Bi anaiek elkarri kontatu zizkioten beren bizitza eta bizipenak. Hurrengo egunean ere jarraitu zuten solasean. Erregek Semenori Gasteizen tenentzia ez, baina kapitain nagusiaren postua emango ziola erran zion. Iruñean familiarekin bizi ziren emaz tea eta seme txikia hartuta Gasteizera joango ziren hurrengo asteetan. Arlanzoneko jauregian: udazkeneko festa eta koblakaria. Kanpoko egurrezko eskaileratik igotzen zen jauregiko lehenengo solairura. Sarrera gela pasa ondoren areto handira sartzen ziren gonbidatuak, kanpotarrak eta Juarroseko pertsonaia nagusiak. Ez zen ospakizun aparta, baina urtero bezala jaunak udazkeneko feriak izan ondoren, festa handia ospatzen zuen. Jauregiko biztanleaz gain, inguruko jaun, andere, apez, lanbi de askotako maese, baina baita nekazari maizter batzuk eta familiakoak gonbidatzen zituzten. Hura zen 1021an ospatu berri zuten ferien festa herrikoiaren ondoren, sozialki elkartze eta bilkurarik handienetakoa. Uda hasierako zereal uzta onak, tailerren pro dukzio handiak, fruta eta barazkien emaitza eta abere emankizunak inoiz baino hobeak izan ziren. Gerlariak etxera itzulita, ehizaldi handiak egin zituzten egun batzuk lehenago eta herritarrek baso eta mendietako fruituak jaso zituztenez urteko momenturik o nena zen ospakizun handi hura egiteko. Urriaren bukaeran ospatzen zuten han, aurretik eta ondoren bertze herrietako antzeko ferietan egiten zuten bezala. Herrian, hurrengo eguneko eguerdian egingo zuten ospakizun handia erreka ondoko atarian. Jauregiko sal oia festa egun arruntetan nahikoa zen ehun bat bazkaltiar biltzeko; egun hartan, ordea, ia berrehun ziren han astotxoen gainean antolatutako oholen inguruan. Etxeko zerbitzariek harrera egiten zieten etorri berriei bankuetan antolatuz eta bertze batzuek og i handi egin berriak eta ardo muztioak zerbitzatzen ari ziren. Mahai nagusian etxekoak, inguruko nobleak eta apezak eseriko ziren; bertzeetan herritar arruntak zeuden bitartean. Orduantxe, Azenari Enekones sartu zen aretoan inguruko herrietako jaun eta an dereekin batera. Mahai nagusian eserarazi zituen han zeuden bi apezen ondoan. Orduan Gaila bere gurasoekin agertu zen goiko pisutik haurrak lotan utzi ondoren. Eseri zirenean hasiera eman zioten otorduari. Txoko batean lau musikari doinu apal batzuk jotzen ari ziren. Urrakak agindu zien bi zerbitzariri lehen platera banatzeko. Barazki eta onddo menestra banatu zuten katiluetan. Salda edan ondoren barazkiak hartzen zituzten urkilaz, bi hortzetako sardexkarekin. Ondoko mahaietan zerbitzatu zuten ondoren. Han, handikien laguntzaileak zeuden, kapitainak gehienak. Haien artean Txomin, Joanes, Mendo eta Otsoa. Urrutiago, artisauak eta nekazariak, gehienak Azenariren maizterrak eta herriko familiaburu batzuk, haietako asko emakumezkoak. Saloia animatzen ari zen jen dearen solas eta barreekin. Bigarren platerak banatu zituzten. Azpil batzuetan orein eta basurde errea zerbitzatu zituzten. Aukeran arkume eta oilasko zegoen, baina gehiena ehiza zen. Luze eman zuten haragiz ase arte. Presarik gabe, postreak –labean eginda ko pastak eta frutak – eta gaztak zituzten. Otordu oparoa izan zen, ardoz eta muztio berriaz lagundurik. Denak pozik eta animatuta zeuden eta solasa nagusitu zen aretoan, musika ia ez entzuteko moduan. Une batean musikariek ozenkiago jo zuten. Rabelak, lau dak, txistuak eta danborrek doinu ezagun bat jo zuten. Lehendabizi batzuek eta poliki bertze batzuek kantarekin lagundu zuten doinua. Uzta goraipatzen zuen kanta sinple baina sarkorra zen. Leloa denek ezagutzen zuten eta askok tarteko poema zatiak. Gustura kantatu zuten eta bertze antzeko kantarekin jarraitu zuten musikariek. Orduan mahats bilketakoa zen. Abesti herrikoien doinuak ziren eta guztiak aritu ziren kantatzen. Nekatzen hasiak izanen zirelakoan musikariek soinu hutsezko doinu batzuekin jarraitu zu ten. Bazkaltiarrak berriro hasi ziren hizketan, animatuta eta alai. Bat batean, ahots bat nabaritu zen bertzeen gainetik. Koblakaria zen. Artista hark ahotsagatik zuen sona handia eta ordura arte ia oihuka kantatzen aritutako haiek ahotsa haren arabera hob etu zuten jarduna. Denak kantatzen hasi ziren berriro. Gaztela eta Gaskoniako erromantzez ziren abesti asko, ezagunak, baina baskoieraz ere kanta batzuk abestu zituzten. Koblakariak gorte eta jauregietan agertzen ziren maizen. Leku batetik bertzera, hirie tako taberna eta ostatuetan egiten zuten kantu otorduetan, jendearen sos batzuen truke. Baina askotan herriz herri ibiltzen ziren plazetan egunaren bukaeran errezitaldiak emanez. Ospetsuenek gaztelu eta jauregietan ere emanaldiak eskaintzen zituzten manten ua eta sos batzuen truke. Koblakari hura, oso ezaguna zen inguru hartan. Akizeko Martiko zen, erromanze ezberdinez eta baskoieraz kantatzen zuen. Martiko adinetan aurrera zihoan baina txikia eta abots finagatik gaztetasun puntu bat mantentzen zuen. Izaeraz ere alaia eta ezaxola zen, gaztetasunaren irudia. Denek maite zuten, guztien bizitza alaitzen baitzuen. Une batean bertze musikariek atseden hartzen zuten bitartean, Martikok akorde ezagun batzuk egin ondoren, ahots erakargarriaz bat bateko asmazioei ekin zien. Giroari kasu eginez muztio eta ardoari buruzko koplak asmatu zituen, azkeneko leloa denek errepikatzen zuten bitartean. Mahats bilketa bukatzen ari ziren herri haietan eta gaia aproposa zen. Mahai nagusian gustura zeuden kanta haiei adi. Bertakoak e uskaldunak ziren eta kanpoko gonbidatuek ere neurri desberdinetan ulertzen zuten hizkuntza. Koblakariak bere saioa bukatu zuenean denek txalotu eta goraipatu zuten bere lana. Azenarik mahaian eserarazi zuen eta postreak eta edariak dastatzera gonbidatu zue n. Jaunak eta agintariak, festa bilkuretan ongi pasatzeaz gain, beren eginkizunez mintzatzen ziren. Ondoko mahai batean zegoen Arlanzoneko alkateak, Ansur Martinezek, Azenariri adierazi zion berarekin hitz egin nahi zuela. Hau, ondoko herrietako jauntxoak solas arinetan utzita, hurbildu zen alkatearengana. –Zer duzu Ansur? Ez al genuen bihar arte zain egon behar? –Barkatu jauna, baina bihar baditut egitekoak kanpoan eta segurtatu nahi ditut egurraren garraioak. –Ez deitu jauna. Horrelako presa baduzu hit z egin dezagun. Nik ere gehienok bezala mahatsaren azken bilketaz arduratu behar dut. Dolareetan ibiliko naiz ni ere. Zer nahi duzu hain zuzen? –Barkatu Azenari, baina badaezpada ere mendian botatako enborrak eta adarrak garraiatzen hasi behar genuke herr iko egurtegia ia hutsik dagoelako. Hotzaldia izan dezakegu edozein egunetan eta zaharrek eta gaixoek gure laguntza behar dute. Noiz bidal ditzakegu gizonak eta gurdiak mendira? –Guk bizpahiru egun behar ditugu mahats garraio eta zanpatzeak burutzeko. Ondo ren, gizonak bidaliko ditut mendira egurra prestatu eta garraiatzeko. Ostegunetik langintza horretan izanen ditugu. Auzolanean noiz bidal ditzakegu herritarrak? –Ostegunean gehienak bidal ditzakegu. Gurdi guztiak behar ditugu horretarako. –Ongi da. Zuk z abaldu auzolanerako deia, nik hitz egingo dut Markorekin batera ibiltzeko. Orain, Ansur, har ezazu trago bat eta aprobetxa ezazu arratsalde gozoa. Bihar ez bada, etzi eguerdian elkartuko gara herriko atarian. –Baita zuk ere Azenari. Mila esker. Gero arte. Negualdirako behar zuten egurra. Udazken bukaerako ilbehera aprobetxatuz, hamabost bat egunez egurra egin eta garraiatu behar zuten, auzoko bakoitzarentzat eta herriko egurtegietarako. Azenarik ere egur asko behar zuen gaztelu jauregirako. Aurreko hilab ete askotan botatako zuhaitzak harrezkero lehortuta egongo ziren eta egun haietan zuhaitzetako adarrak moztu eta garraiatzeko modu egokian utzi behar zituzten. Garai hartan aizkolariak eta ikazkinak azken lanetan aritzen ziren negualdia hasi baino lehen. Zerbitzari batzuek mahaien gaineko ontziteria edo baxera jasotzen hasi ziren. Morroiek, oholak, astotxoak eta bankuak jaso zituzten alde batean biltzeko. Banku batzuk utzi zituzten bazterrean, zaharrenak eta nekatuko zirenak esertzeko. Orduan hasi ziren mu sikariak dantzarako musika jotzen. Gazteenak eta gogo gehien zutenak dantza egitera atera ziren saloi erdira. Gaila, andre talde batekin hizketan egon zen ordura arte. Gustura aritu ziren hainbat gairi buruz mintzo. Musika ozenago jo zutenean, solasa zaild u zenean, Azenarirengana jo zuen. Gizona ari zen koblakariarekin bere lana eskertzen. Orduan ikusi zuen Gaila zetorkiola. Azenari zuzendu zitzaion emazteari. –Maitea, gustatu al zaizkizu Martikoren koplak? Eskertu dizkiot bere erranak eta ahots zoragarrie z gure arratsaldea gozatu izana. –Bai, zoragarria da nola kantatzen duen. Baina nik bertze burutazio bat dut. Zurekin dantzatzera hurbildu natzaizu. Goazen dantza hau dantzatzera. –Ibeaseko Ximonekin hitz egin nahi nuen. Ehiza egiteko geratu ginen... –Bertze batean hitz egingo duzu. Orain dantza egin behar duzu nirekin. –Gizona ez zen oso dantzazalea, baina bazekien ez zuela bertze erremediorik. Bertzela..., gustura egin behar zuen Gailarekin. Zein ederra zen eta nolako grazia zuen dantza egiteko. Bere i rri eta begiradek edonor pozten zuten. 2025. urtea. Zuriñe eta Izotz. Santurtziko bizitza. 1025ean Zuriñek hogeita bi urte zituen eta Izotzek hogeita hiru. Zazpi urte lehenago Ibauriko jaun andrearen atzaparretatik libratzea lortu zuten Bust uriara alde eginez. Herri hartan beraien itxurako biztanle gehiago bizi zen eta bertakoak ez ziren harritu mendialdera joandako bikingoen ondorengo batzuk kostaldera itzultzeko gogoa izateagatik. Han biztanle asko arrantzatik bizi zen. Anaia arrebek txabol a txiki bat lortu zuten eta beren trebeziarik onenak erabiliz egin zuten aurrera. Zuriñek saskiak egiten zituen eta belarrekin gaixotasun eta bertzelako osasun arazoetan laguntzen zien bertakoei. Izotzek, aldiz, ehiztari bezala egin zuen aurrera. Tranpak j arriz, baina baita arkulari gisa lortzen zuen besteei saltzeko haragia. Herriko jaunak hartu zuen dorreko ehiztari bezala eta armetan zuen abilezia ikusita denbora gutxian gerlari gisa onartu zuen. Handik gutxira, anaia arrebek jakin zuten Ibauriko jauna b eraien atzetik zebilela. Ez zen urte bat pasa handik alde egin behar izan zutenean. Ihes egin ondoren Ibaizabal erreka amaitzen zen itsasadarrera heldu ziren. Ekialdean Bizkaia deitzen zena utzi zuten atzean. Beren jaioterria Durangaldea zen, baina Biz kaiarekin lotura handia zegoen. Itsasadarraren bestaldean, ordea, Enkarterriak hasten ziren. Autrigoiak ziren euskal tribuetatik mendebaldeagoan bizi zirenak. Azken mendeetan mendebaldetik pixkanaka erdalduntzen eta erromanizatzen ari ziren. Leku eta bizim odu faltagatik Gaztelara bideetatik zabaldu ziren Karistiar, barduliar eta baskoiei esker Enkarterriak euskaldun ziren, leku askotan behintzat. Itsasadarraren bokalean, ezker aldean, handitzen ari zen herria zegoen. Santurgi deitzen zioten San Jorgeren monasterioaren ondoan handitu zelako eta lehenago famatu zen santutegia herria baino. Denborarekin arrantzale batzuen bizitokia komunitate anitz bihurtu zen. Ondoko basoetan burdingintzarako ikatza egiten hasi ziren eta herrian burdindegi handi ba tzuk eraiki ziren. Nekazariak jarri ziren bizitzen soildutako lurretan eta jauntxo batek dorrea eraiki zuen. Ehun bat urtetan hirurogei bat etxek, lau burdindegik, elizak eta ontziola batek, plaza eta kaleekin osatzen zuten egurrezko hesia inguratutako San turtzi herria. San Jorgeren monasterioak, txalupaz beteriko kaiak eta muinoan dorretxeak osatzen zuten panorama. Zuriñe etxe handi samar batean bizi zen, senarra, umeak, amaginarreba, eta koinatuekin. Bikoteak bi haur zituen: Muno, lau urteko mutikoa eta Arrosa, bi urteko neskatoa. Senarra, Albo Munoz, artisaua zen, gizon atsegina eta lasaia. Larruarekin mota guztietako gauzak egiten zituen. Zaldientzako zelatik hasita, zakuto, poltsa eta mota guztietako oinetakoetara, kalitatezko larruzko gauzak egiten zituen anaiaren eta arrebaren laguntzaz. Zuriñek amaginarrebarekin eta koinatarekin ere etxea gobernatu eta umeak zaintzen zituen. Belagile lanak ere egiten zituen. Naturalki, poliki poliki, ingurukoek laguntza eskatzen zioten gaixotasun eta osasun arazoak z ituztenean. Munotarren etxea plazan zen, herriaren muino txiki batean zegoena. Elizaz gainera, han ziren herriko merkatari eta artisauen etxerik handienak, kale nagusitik zabaltzen zirenak. Kale horretatik behera, iparraldera, itsasadarraren ondoan arrant zaleen etxe txikiak zeuden; nekazarienak plazaren ingurutik hegoaldeko bi kaleetan eta mendebaldean ikazkin eta errementarien etxeak. Izotz dorretxean bizi zen. David Lopez jaunaren menpeko kapitaina zen. Santurtzira heldu zenean leku bat aurkitu zuen ezp atari ona zelako. Denborarekin beste gerlariei agintzeko balio zuela ikusita, jaunak kapitain izendatu zuen. Bere lana dorreko zaindari eta gerlariei agintzea eta armetan erakustea zen. Goizetan jauntxoak bere lurrak gobernatzen zituen bitartean, Izotzek g erlariei eguneroko ariketak eginarazten zizkien. Ukuiluko zaldiez arduratzen zen eta maiz zaldimutilei zaldiak prestatzeko agindu ondoren eguerdian itzulia egiten zuen jauntxoarekin eta beste zaldunekin. Arratsaldeetan jaunarekin etxeko ardiak eta behien b azkatokietara joaten ziren oinez edo zaldiz urruntasunaren arabera. Dorretxeko zaintza gizonez gain, sei gerlariren buru gustura bizi zen. Udaberrian jaunaren menpeko herritarrei arma praktikak eginarazten zizkien eta udako kanpainan hirurogei bat gerlarir en kapitaina zen. Ez zen ezkondu, baina arrats askotan arrebaren etxetik pasatzen zen bisita egitera eta ordu batzuk ematera. Beranduago dorretxean afaltzen zuen zerbait eta biltegiaren gaineko gelatxo batean egiten zuen lo. Edozein modutan, Izotzen beldur bakarra Ibauriko jaunak aurkitzea eta eramatea zen. Hala egon ziren Busturiatik alde egin zutenetik. Arazo gutxiago izateko, handik aurrera anaia arrebek ilea tindatu zuten, gaztainkara. Intxaur oskolez eta belar batzuekin e gindako tinta ematen zuten noizean behin ilehoria disimulatzeko. Izenak ere aldatu zituzten eta beti esaten zuten Durangoko Unai eta Uxue Migeliz zirela, nekazari familia batean jaioak, baina aita gerlari ona izanda semeari ezpatan erakutsi ziola. Busturia n izan zirenean uste izan zuten beste ilehori batzuen artean nahasita bakean utziko zituztela, baina Ibauriko ezagun batek ikusi zituen eta beldur ziren Millan jauna ez ote zen haiek berarekin eramatera agertuko. Zuriñe Uxueren bizitza lasaia eta atsegi na zen. Etxeko gizonak goizetik aritzen ziren uhalgintzan eta umeak ziren Uxueren kezka nagusia. Behin goizeko garbiketak egin eta umeei gosaria eman ondoren eguerdirako bazkaria bideratzen zuen. Bazkaria prestatzearen ardura berez amaginarrebak eta koinat ak zuten. Uxueri herriko jendea agertzen zitzaion laguntza eske. Egun batzuetan ez zen gaixorik agertzen, baina egunero izaten zituen ondoko merkatari eta artisau etxeetako andre gazteren bat eta alabak joaten zitzaizkion etxeko laboreak egitera, joste lan ak gehien bat, baina baita saskiak nola egiten zituen ikustera edo besterik gabe gauza aunitzi buruz mintzatzera. Egun gehienetan herriko eta inguruko burdina merkataririk handienaren alaba txikiena, Maratxo, eta Luxana, errementari gazte baten emaztea han izaten ziren. Merkatari hark olagizonei erosten zien burdin gordina eta errementariei gaia emanda altzairu edo burdin desberdinak egitea eskatzen zien. Udaberriko egun eguzkitsu batean, emakumeak etxeko atzealdeko patioan ziren baratze txikiaren ondoan. E makumeak eta gaztea bordatu batzuk ikusten ari ziren bitartean, Luxana kexatzen hasi zen burdin merkatariak lan onak eskatu bai, baina gutxi ordaintzen ziolako bere senarrari. –Maratxo, zure aitak gutxi ordaintzen die forjariei. Eskatu, asko eskatzen die. Batzuetan, burdina berriz berotzen eta lanarazten die bere gustuko burdina ez delako. –Maratxok ez zuen horrelako adierazpenik espero. Bazirudien emakume gazteak berari zerbait leporatzen ziola. –Nik ez dakit, Luxana. Gure aitak esaten du ez duela burdin puskagarria onartzen. Nik ez dakit gauza horiei buruz, baina badakit mundu guztiari asko eskatzen diola, guri, etxekoei ere, lan gogorra egiteko eskatzen digulako. –Zuriñe, neska gaixoari begira, lasaitu zuen emazte kezkatua. –Luxana, Maratxok ez du i nolako errurik bere aita gogorra bada. –Badakit. Barkatu, Maratxo, horrela berba egiteagatik. Gertatzen dena da nire gizonak lehertu arte egiten duela lan eta ia ez dugu aurrera egiteko. Nik arropak konpondu eta garbiketak egin behar dizkiot dorretxeko an dreari. –Neska gazteak baietz egiten zuen buruarekin. –Gure etxean ere lana egiten dugu guztiok. Gure aitak burdin landua pilatu ondoren barkuan garraiatzen du Britainiara eta sosak erabaziko ditu, baina etxean ez dugu nabaritzen. Ni gaur etorri naiz bord atu hauekin ikasteko eta horrekin lan egiteko. Hala ere, etxekook lana egiten dugu laboreetan eta etxean. Ez gara lanik egin gabe esku hutsik egoten. Gainera, aita joka hasten da inork irri egiten duenean edo gutagko edozein alferkeriatan edo solasean harr apatzen duenean. Etxeko nagusi hark gehienetan gogor eta bortizki hartzen zituen etxeko guztiak. Are gehiago, ez zegoen gaizki ikusia jokaera hura, goxo jokatzen zutenena baizik. Hain zuzen ere Munotarrak gaizki ikusiak ziren jende lasaia eta atsegina iza teagatik. Elizak, herriko apezak hain zuzen ere, zuzentasuna eta gogortasuna berdintzen zituen. Apezak predikuetan alferkeria eta emakumearen makurkeriaz eta gaiztakeriaz egiten zuen berba askotan. Hobe zen antza zenez gehiegizko jokaera menpekoak zapalduz , nahikerietan eta gozokerietan uztea baino. Zuriñek oso garbi zuen zer zen zuzentasuna eta zer justifikaziorik gabeko emakumeekiko bortizkeria. Garbi zuen erlijio kontuaz aparte, benetako baloreak elkartasuna, laguntza eta maitasuna zirela. Ez zuen erakus ten naturan eta betiko erlijioan zuen sinismen edo ohiturarik. Beste emakumeek isilean miresten zuten Alboren jokaera irekia eta lagunkoiagatik; gizon gogorrek, ostera, bere irribarre eta tratuengatik gaizki ikusten zuten bitartean. Zuriñek argi adierazi z ien beste emakumeei. –Gizon gehienek bakarrik gogorkeriaz jokatzen dute. Horrek ez du esan nahi jendeak samur eta atsegin jokatu behar ez duenik. Kixmik ere lagun hurkoa maitatzeko eta laguntzeko esaten zuen. –Zuriñek ere ezagutzen zituen idazki sakratuak , etxean irakurtzen piska bat erakutsi ziotelako eta Ibauriko dorrean andreak historiak irakurrarazten zizkiolako. Beste emakumeak, ordea, beldurrez bizi ziren sozietate bortitz hartan. Maratxok argi adierazi zuen bere miresmena. –Nolako zortea zurea, hor relako gizon atsegina izatea! –Albo Munozek beti ongi hartzen zuen jendea. –Bai. Ezin izango nintzateke gizon bortitz batekin bizi. –Luxanak ere beste zorte mota bat aipatu zuen orduan. –Zorte handiagoa izan zenuen anaiarekin. Zuek etorri zinetenean, den ok ikusi genuen nola jokatzen zuen. Berak zure ongizatea beste gauzen gainetik jarri zuen eta nahi zenuen gizonarekin ezkondu zinen. Orain bi aingeru zuri eta ilehori horiek dituzue. –Muno eta Arrosa guztien panpinak ziren, itxura eta gozotasunagatik. Han ziren beraiengandik hamar metrora belardian jolasten amonaren begiradapean. –Bai zortea dut alde guztietatik. Espero dut zoritxarrekorik ez gertatzea –Maratxok adierazi zuen bihotzez sentitzen zuena, Luxanak keinu arraroa egiten zuen bitartean. –Ez esan horrelakorik. Mundu guztiak maite zaituzte zu eta zure familiako guztiak. Gure aitak ere zuen senarra eta koinatuaren lanak goraipatzen ditu. Esaten du inork ez dituela larruzko gauzak eta zapata haiek bezain ongi egiten. Santurtzin orokorrean gauzak ez zeuden gaizki. Arrantzaleek eta nekazariek betiko lan gogor eta xumea egiten zuten eta azken urteetan uztak eta bilketak onak izan zirenez ez zuten goserik pasatzen. Jaunak errentak eta zerbitzuak jasotzen zituen eta burdingintzarekin zerikusi zuten olagiz onek, errementariek, merkatariek, garraiolariek eta ikazkinek lan gehiago zutenez, bertako ekonomiak garai ona izan zuen. Santurtziko harresien ondoan kaiaren babespean txalupa batzuk eta hamar bat arrantzuntzi handiago izaten ziren. Itsasadarrean et a ondoan amuaren bidezko arrantza egiten zuten batzuek txalupa txikiagoetan, itsasoa bare samar zegoenean: arrantzalerik zaharrenak eta umeak izaten ziren hauek. Arrantzontziak handiagoak ziren eta arraunez baino belaz mugitzen ziren. Haietan itsas barneko arrantza arriskutsua egiten zuten itsasgizon gazte eta trebeek. Gaueko ilargiaren edo suzirien argitan itsasoratzen ziren, ordu batzuetan sare eta beste arte batzuen bidez itsasoan zehar arrainak harrapatzera. Goizaldeko lehen argitan egiten zuten harrapa ketarik handiena. Goizean kaian garbitu eta gatzez kontserbatzen zituzten harrapakinak. Beste batzuek salmenta egiten zuten ondoko herrietan. Itsasontzi pare bat gehiago zegoen kaian, belauntziak ziren eta garraiorako zirenez, askoz handiagoak ziren. Burdi na eta artilea eramaten zituzten Flandesera eta Britainiara. Eguneko lana bukatutakoan, Izotz kaira joaten zen Txaku lagunarekin tarte bat egiteko. Honek goizean egiten zuen lo eta berandu bazkalduta, arratsa baino lehen ateratzen zen itsas barnera arrant za egitera eta goizean itzultzen zen. Lagunaren hiru lankideak sareak eta behar zituzten bestelako gauzak untzira eramaten ari zirenean hurbildu zitzaion adiskideari. –Zer moduz Txaku, itsasoratzeko prest? –Bai. Berandu habil gaur! –Bai, uste baino ge hiago. Zer egingo duk hurrengo igandean? Etorriko al haiz gurekin egun pasa egitera? –Gustura eginen nikek. Ikusiko diagu arrantzan egun on batzuk izaten ditugun. Bestela igandean ere lan egin beharko diagu. –Ea hartzen dugun tartea elkarrekin egoteko. N i berandu nabilek, baina zuek oso goiz itsasoratzen ari zarete!! –Bai. Arazoa duk merkatal itsasontzi bat sartzekotan ari dela kaian eta badaezpada guk lehenago atera behar diagu kanpora. –Haiek lehentasuna diate kaitik sartzeko eta ateratzeko ezta? –Halaxe duk. Nagusiak beti nagusi! besteok haien nahia egin behar diagu. Santurtzin bazen beste nagusi bat. Monasterioak bazuen lan batzuetan bultzatzaile papera. Burdina aspaldian aurkitu zuten eta bera zen ikazkinen eta olagizon gehienen patroia. Mendi aldean ikazkinen lan eremuak zeuden. Hamar bat ikazkin eta olagizon familia zeuden. Aizkolari onak ziren eta arpanarekin gelditu gabe egurra mozten eta oletan lehen burdina egiten zuten. Bestetik herrian bertan bizi ziren errementariak, besteak bezala mais u batzuek gidatzen zituztenak, trebeak eta independenteak ziren. Udaberriaren bukaeran dorretxean udako kanpainarako prestatzen ari ziren. David Lopez Santurtziko jauna udako lehenengo uztak jaso orduko abiatuko zen beste jaunekin batera Baskoniako alferezak eskatuko zion mugara. Normalean defentsak indartu baino ez zuten egiten eta berrogeialdia arazorik gabe pasatzen zuten. Beste batzuetan erasoaldi batean parte hartzen zuten eta harrapakina lortuta itzultzen ziren beren herrira. Normalean, Izotz, gerlari eta zerbitzariekin egiten zituen otorduak. Gau hartan jaunak kapitain gaztea gonbidatu zuen bere mahaira kanpainaz hitz egiteko. Mahaian barazki erregosiak eta basurde baten solomua zuten. Bukaeran jauna zuzendu zitzaion Izotz unairi. –Unai, bi as te barru hegoalderako bidea hartuko dugu –Izotzek espero zitekeenez, horri buruzko zehaztapenak eskatu zituen. –Jauna, gizonei kanpainarako deialdia egin behar al diegu? –Galdera egin zuen moduagatik jaunak bazekien eragozpenak adieraziko zizkiotela. –Bai. Aurten aurreratu behar dugu. Eguraldi onagatik mairuak lehenago arituko dira. Arazorik izango al dugu lehenago mugitzeagatik? –Halaxe da. Gizonak ez dira prest izango uztak jaso baino lehen. Oraindik hiru edo lau aste behar omen dituzte. –Hala iruditze n zitzaidan, baina alferezaren deia jaso dugu. Donibane bezperan Burgosen egon behar dugu. –Gizonek ez dute onartuko. Ohitura dutenez hemendik joaten dira uztailaren hasieran. Herriko batzarrak ez du onartuko. –Batzarrak ulertu behar luke aginduak direla eta bete behar direla. –Ulertu egiten dute, baina nekazariak direnak ez dira prest izango. Bi txandatan joan gaitezke mugetara. Aurreratu daitezkeenak lehendabizi eta nekazariak gero. –Hala egin behar izango dugula ikusten dut. Gure antzera ibiliko dira beste herrietan. Eskerrak gure lurrak ez direla zereal lurrak eta gehienak joan gaitezkeela lehenago. –Jauna, alferezak ere onartu behar du egoera. –Hala pentsatu dut nik ere. Uste dut lehenengo txandan hogeita hamabost gizon eraman ahal dituzula zure g idaritzapean. Prestatzen hasiko al zarete? –Bai jauna. Arrantzaleek, ikazkinek eta burdingintzako langileek jakin badakite haiek izan daitezkeela lehenago mugiaraziko ditugunak. Udako lana ere badute hemen egiteko, baina berrogeialdia lehen edo beranduago egin behar dutenez, ez da arazo handirik izango. Horrela hasi ziren mobilizazioak. Izotz Unai azkeneko prestakuntzak egiten hasi zen. Bi aste haietan betiko lanez gain gerlariak, janaria, armak eta garraioak prest utzi behar zituzten. Berarengatik gustu ra egongo zen Donibane bezperan Santurtzin, bere herria sentitzen zuen hartan. Hogeita hiru urterekin ez zegoen ezkonduta, baina gazteluko sukaldariaren ezkutuko amorantea zen. Anderkinak bazuen gerlan genitaletan larriki zuritu zuten senarra. Orosiok, ord uan etxeko maiordomoak, bazekien Anderkina eta Izotzen artekoaz eta ezkontza bizi guztirako zenez, egoera sozial eta afektibo hartan eroso edo bizi ziren hirurak. Gaia inoiz atera gabe, Orosio, kapitainaren laguna zen. Txaku arrantzalea, Antxon errementari a, Albo eta Andres Munoz anaiak ziren beste lagunak, festa egunetan eta arrats batzuetan elkartzen zirenak. Behin edo behin udazkenetan Txakurekin itsasoratzen ziren edo mendialdera joaten ziren ehiza egitera. Lagunekin eta beraien familiekin ibili ziren d enak azken festa egunean arratsalde pasa ederrean. Gizonak, gehienak ezkongabeak, kontu kontari ibili ziren ardo ona eta urdaiazpiko xerrak ogitan meriendatzen. Bitartean, emakume eta ume gehienak errekan bustitzen ari ziren. Albok hitz egin zion Izotz Unairi besteen partez. –Unai, Orosiok esan duenez laster joango zarete mugetara. –Izotzek bazekien hitz egin behar zuela, nahiz eta gauza batzuk isilean gorde nahi zituen. –Bai, lau egun barru abiatuko gara gehienak. –Albok, Izotzek bezala nahi gabe ahopez egin zion hurrengo galdera, beste lagunek adi entzuten zuten bitartean. –Zer gertatzen ari da, Unai? –galdetu zion Albok. Lagunei kontatu ahal ziela pentsatu zuen Izotzek. –Jauntxokeria besterik ez. –Denen arreta zuela ikusita, behin hasita jarraitu zuen –. Jauntxoek ez dute kontuan izaten jendearen beharra. Berdin die. Lehenago mugituko gara mugara eta ziur nago berrogeialdia baino gehiago emango dugula han. Ez pentsa, ni ez nintzen jabetzen, baina orain joan behar duten arrantzale, artzain, ikazkin eta e rrementariek sufritzen dute pertsonalki eta ekonomikoki denboraldia aurreratzean eta luzatzean. Batzuek kontatu didate etxean zein gaizki pasatzen duten haiek joatean. Etxe pobreetako gizonak, gutxi direnean beharrezkoak dira hemen. Zuek artisauok, ordea, ordaintzen duzue eta ez duzue joan beharri, baina pobreenek larri pasatzen dute –Txakuk baieztatu zuen Izotzek esandakoa. –Unaik dioena egia da. Arrantzale batzuen familiek behar dituzte aurrera egiteko eta gaizki pasatzen dute bi hilabete luzeko lan gara ian beraien laguntzarik gabe, bereziki etxean gizon gutxi direnetan. –Orosiok beste ikuspuntu bat eman zien. –Zuek ez dakizue jauna nola jartzen den gizonek bidaliak izateko arazoak aipatzen dituztenean. Herri xeheaz eta biltzarraz kexatzen da. Ezin dute nahi dutena egin, nahi dutenean. Han zeudenak egoera hobean ziren herritarrak ziren, artisau eta maila oneko langileak; baina batzarraren beharra defendatzen zuten eta herriaren eskubideen aldekoak ziren. Lagunak jauntxoen bihozgabekeriaz aritu ziren denbora batez. Gero, beraien kexak inork ez entzuteko, edateari eta solasgai alaiagoei ekin zieten. Izotzen agurra ere bazen, eta laster betiko zirika eta broma giroan aritu ziren, baita gustura egon ere. Hegoaldera abiatu bain o egun bat lehenago, Izotz arreba eta familia agurtzera joan zen. Une batean arrebak serioski hitz egin nahi zuela esan zion. Hura adierazi zion moduagatik zerbait larria gertatzen ari zen. Zuriñe, begietara begiratu gabe, marmarrean hasi zitzaion. –Ixo, Ixotz, sentitzen dut... Badakit gustura zaudela Santurtzin... –Gizonak ia ez zion ongi aditu eta are gehiago kezkatu zen. Ia negarrari eman behar ziola zirudien. –Xuriñe, lasai zaitez eta kontadazu garbi zer arazo duzun. –Sentitzen dut berri txarrak emat ea, baina... Orain arte ongi eta gustura bizi izan gara... Hala ere, zerbait larria gertatu zait eta beldur naiz ez ote dugun hemendik alde egin beharko. –Anaiak laztandu zion sorbalda, animatu eta lagundu nahian. –Kontadazu beldurrik gabe. Norbaitek mole statu zaitu? Hori bada... –Ez. Ez da hori. Atzo arratsaldean Simona, Zabala saltzaile ibiltariaren emaztea etorri zen nirekin jostera beti bezala. Bat batean gauza larri bat kontatu zidan, istorio luze eta ikaragarri bat –emakume gazteak jarraitu zuen beh ar zuen ausardia berreskuratuta –. Herrian eragin handiko emakumeak nire kontra jartzen ari dira sorginkeriaz salatzeko. –Horiek esamesak dira. Jendeari sendatzen laguntzeko edabeak, txaplatak eta botikak egiteagatik ezin dizute ezer leporatu. –Ez da hori bakarrik. Esan zidanez dorretxeko anderea, Edelmira eta burdin merkatariaren emaztea, Goya, apezarekin batera herriko gizon garrantzitsuak eta jauna konbentzitzen ari dira, ni autoritate eta ohitura kristauen kontra gaizki esaka ari naizelako ideian. Zeha rka jentil eta sorgin deitzen didate. –Hori... Nork kontatu dizu? Zer testigantza dute horrelakoak esateko? –Luxana, burdinolako nagusiaren emaztea gurera etortzen da. Nik uste nuen laguna zela eta konfiantzaz hitz egiten nuen gizon bortitzen aurka, jipo iak ematen eta gaizki esaka ibiltzen diren gizonen aurka. –Bai, arrazoi duzu. Ez dago gaizki ikusia gizon boteretsu eta etxeko gizonen zabarkeria. Dorretxeko jauna eta herriko gizonik boteretsuenak aurka jarriz gero, bizitza gogortu eta jasanezina egiten ahal dizuete. Hala ere... –Hala ere, zer? –Ez dakigula seguru gauzak okertuko diren ala ez. Zuk egin ezazu ezjakinarena eta kontuz hemendik aurrera zer adierazten eta egiten duzun. Eraman ezazu bizitzarik errespetagarriena. Edonola ere ez etsi... –Zer e gingo dugu? –Entzudazu. Denboraz ikusiko dugu zer gertatuko den. Bihar joango naiz udaldia egitera. Dena den, behar izanez gero hemendik joango ginateke beste leku batera gu guztiok, Albo, Muno, Arrosa eta bostok. Baina mesedez, lasai zaitez eta itxoin ez azu udaldia eta hilabete pare batean ea zer gertatuko den! –Gizonak sorbaldetatik heldu eta begietara begiratuta, lasaitzea erregutu egin zion. Arrebak, gutxienez ingurukoek maitasuna eta laguntza osoa eskainiko ziotela ikusita, gaia alboratzea erabaki zuen. Bere senera itzulita, irribarre eginez hitz egin zion anaiari. –Arrazoi duzu. Agian ez da hainbesterako izango. Hala dio Albok ere. Eskerrik asko nire beldurrak entzuteagatik eta laguntzeko prest izateagatik. Zuk diozuna egingo dut. Joan zaitez lasai. –Anaiari musu bat emanez agurtu zuen. Gani eta Harri Oarson. Harriren ibilerak 1025eko abuztua. Oarsoko ostatuan gauzak ongi ibili ziren hainbat urtetan. Kostatik erromesak eta merkatariak joaten ziren hegoaldera eta Donejakuetik itzultzean iparralde ra. Kostako bidea deitzen zioten ibilbide horri. Hala ere, azken urteetan jende gutxiago ibiltzen zen Oarsotik pasata. Harriri eta etxekoei zehazki ez zitzaien gaizki joan, beraiek eta beren ostatuak ospe ona baitzuten. Baina beste zazpi ostatuetako nagusi handiek erabaki zuten zer egiten ahal zen ikustea eta jendea handik bideratzea. Harriri proposatu zioten lan hori egitea. Harrik, orduko hogeita zazpi urteko eta sasoiko gizona zenez nonbait betiko bizitzaz aspertuta onartu zuen gonbitea. Bere anaiak, Bot zo, Lau izeneko morroiaren laguntzaz egiten zuen lan astuna eta Gani eta Fania ahizpak gauza ziren bestelako lanak egiteko eta etxeko haurrak zaintzeko. Gina eta Mara sei eta bost urteko neskato politak ziren eta lagundu ere egiten zieten lan eta mandatu t xikiekin. Beste haur bat izan zuten orduan hiru urtekoa zena, Eki. Bera zen besteek mimatzen zutena, etxeko errege eta jostailua. Fania eta Botzo ezkonduta zeuden baina ez zuten seme alabarik. Ostalariek Harri bidali zuten Gaskonia eta Akitaniara hango os talariekin harremanak izateko eta erromesak Oarsora bideratzeko. Harri aurreko urtean, 1024. urteko udaberrian, Gaskonian zehar ibili zen ostalariekin hitz egiten, Hiruk bidaian lagunduta. Berarentzat haurtzaroa gogoratzeko modu bat izan zen hura. Mendiald eko jaioterriko herri euskaldunetatik nahiz lautadako erromanizatutako hirietatik pasa ziren jendearekin eta ostalariekin hitz egiteko. Hurrengo hilabeteetan jende gehiago pasa zen Oarsotik. Arrakasta izan zutela ikusita, hurrengo urtean ostalariek Iruñer a eta Gasteizera bidali zuten Harri. Izan ere, Antso erregek Donejakue Bidea izeneko barnealdeko ibilbidea bultzatu zuen erromesentzat, orduan seguruagoa zelakoan. Ibilbide berriak saihesten zuen kostaldeko bidea, eta baita Oria eta Gasteizetik egiten zena handik aurkitzen ziren biztanleak basatiagoak eta erasokorragoak omen zirelako. Garazi Orreaga Iruñea edo Sonport Jaka bideetatik Lizarra eta Naiarako ibilbidea seguruak zirela uste zuen Erregek. Ordura arte erregearen fundazioak edozein tokitan egiten b aziren, handik aurrera bakarrik ibilbide ofizial berrian egiten hasi ziren. Elizaren berrantolaketarekin Erromako erritoa onartu zuen mezetarako; bisigotikoa edo hispanikoa utziz eta San Benitoren arauak sartu ziren komentuetan. Clunyko abadiaren eraginez ospitaleak, elizak eta monasterioak eraiki ziren Jaka eta Orreagako bideetatik. Antsoren diru emateak bide berriko herrietan Elizaren eraikinetan laguntzen zuen. Gainera, Donejakue bide berria ofiziala eginez, gaskoiekin eta frakoekin birpopulatu zituen hi riak, ondorioz ondasunak erakarriz. Aurreko bidaian bezala Hiruren laguntzaz, Harrik hegoaldeko bideak jarraitu zituen ostalariekin hitz egiteko. Oria errekatik ez zuen arrakasta handirik lortu, hango herri txikietan ostatuetan baino, erromesak herritarren etxeetan geratzen baitziren. Zeuden ostatu txiki gutxitan edozein gauza eginen zuten erromes gehiago izateko, baina garbi ikusten zen handik gutxi egin ahal zutela. Nahiz eta Bidasoatik, Belate eta Iruñerako bidean arrakasta gehiago lortu zuten , Arakil eta Gasteizerako bideetan berriro zailtasunak aurkitu zituzten. Beren eginkizuna ahal zen neurrian eginda itzuli behar zuten berriro Oarsora. Hala ere, hain urrun joan ondoren Harrik Arabako hiribururaino heldu nahi zuen. Gasteiz hiri handia zen. Arabako hiririk handienetik ere pasatzen ziren ordura arte erromesak Donejakue joan etorrian. Muinoaren gainean gaztelu eta elizaren artean goiko plazan zegoen hiriko bizitzaren erdigunea. Inguruan merkatariek beren lanaren arabera antolatzen zituzten kal eak. Artileak, zapatari, larrugile, harategi, kanonista eta horrelako izenak zituzten kale haiek. Harri eta Hiru muinoaren magaleko plazako ostaturik onenean zeuden, hegoaldeko atariaren ondoan. Oria, Bidasoa, Iruñea, Arakil eta Zadorra bideetatik hilabete bat ia gelditu gabe aritu ondoren, gau pare bat egin zuten Armanderen ostatuan. Honekin mintzatu ziren ostatuen lan egoeraz eta Gasteizi buruz. Gizona ezkorra zen bidaiari kopuruari buruz eta baikor bere hiriaz. –Badirudi bide honetatik bidaiari gutxiago pasatuko dela. Bide ofizialaren kontra egiteko aukerarik ez dago. Nik beste ostalariek baino zorte gehiago daukat. Herriko lekurik hoberenean nago: hegoaldeko plazako lekurik onenean. Aurrera egingo dugu. Bestela gertatuko zaie beste ostalariei. –Orduan ez duzu erremediorik ikusten? –Harrik bazekien informazio gehiago edo zerbait gordetzen zuela. –Momentuz ez. Beste kontu bat da hiria oso ongi kokatuta dagoela eta lautada guzti honetako erdigunean. Lur aberatsak dira hauek eta bideagatik ez bada ere, hir i komertziala izango da Gasteiz. Gasteizko beste ostalariek ez zuten ezer berezirik esan. Edonola ere, Harrik Donejakue bidetik jarraitu nahi zuen. Bazuen Burgosera joateko gogoa. Bi erromesi mezu bana eman zien etxekoak ez kezkatzeko. Goizean Gasteizko hegoaldeko atariaren inguruan ibili ziren bidelagunak bilatzen. Jende gehiena inguruko herrietara zihoan eta bakarrik hiru merkatari beren mandoekin topatu zituzten Mirandara joateko asmoa zutenak. Hala ere, beste batzuek lagundu zieten hasierako milietan beren herrietara heldu artean. Handik aurrera bakarrik ibili ziren bostak eta Zadorra erreka jarraitu zuten. Goiz erdian zubiaren bestaldean ikusten zen Langrares herria pasatu eta gero, baso batzuen artean ibiltzen ari zirelarik, bost gizon atera zitzaizk ien bidera. Nahiz eta leku desberdinetatik inguratuta aurkitu, ez zuten sinistu lapurtu nahi zituztela, baina armekin eta arkuekin apuntatu zituztenean ez zuten zalantzarik izan. Merkatariei mandoak, dirua, arropa gehiena eta salgaiak kendu zizkieten eta joaten utzi zieten. Hiru eta Harriri zeuzkaten gauzak kendu ondoren besteei bezala egin behar zietenean, bakean joaten uztea alegia, haietako buruzagia izango zenak bestelako iritzia izan zuen eta eskuak atzean lotu ondoren haiekin eraman zituzten bidetik aparteko leku batera. Bi ostalariak harritu ziren jokaera harengatik, gauza gehiagorik ez zutelako, baina ez ziren gehiegi larritu, gaiztakeriaz jokatzen ez zutelako. Laster konturatuko ziren ezin zietela gehiago atera eta merkatariekin egin zuten bezala e gingo zuten beraiekin ere. Informazioren bat atera nahiko zieten eta kito. Baina, ordu erdi batean mendebaldera jo ondoren lurrean luze zegoen enbor handi baten gainean eserarazi zituzten. Lapurren nagusiak galdetu zion Harriri. –Zu ostalaria baino gehiag o zara. Urreak erakusten du aberatsa zarela. –Harriri bidean kendu zioten urrezko dominaz ari zen, merkatari batek dirurik ezean egonaldi luze baten ordainez eman ziona. Harrik konbentzitzea zaila zela jakinda ere, pentsatu zuen gutxitu behar zuela aberats a zelako ustea eta egia kontatzea erabaki zuen. –Barkatu jauna, baina urrezko domina honek erakusten duena da behin merkatari batek ez zuela zerekin ordaindu eta egonaldi luzea horrekin ordaindu zigula. Urre bitxi hori da gure etxean bakarra, emaztearen e raztuna eta belarritako txikiak aparte. Gure aberastasuna gure ostatua da, bizitzeko behar duguna. Ez pentsa beraz ni aberatsa naizenik. –Ez deitu jauna, ez bainaiz noblea. Esadazu Aizkolari. –Ba, Aizkolari, ez naiz aberatsa eta ez duzu nigatik ezer lort uko. –Hori ikusiko dugu. Badira txiroaren papera egiten duten aberatsak. Niri iruditzen zait ez zarela ostalari arrunta. –Harrik begiratu zion ongi gizonari. Beste lapurrek, nekazari, abeltzain edo ikazkin itxura zuten. Honek jantzi erabiliak eta zikinak zituen besteek bezala. Bere armak ehiztarienak ziren eta aizto handi samarra zuen. Begiradak argia zela erakusten zuen, ordea. –Agian ez naiz ostalari arrunta izango, baina ez aberatsa izateagatik. Lan gogorra egiten egun osoan aritu ondoren, bezeroekin h itz egiten geratzea gustatzen zait eta monjeen eta bertze jakintsuen gauzez interesa dut. Hortik aberatsa izatera ez naiz iritsi. –Harri... Izen hori entzun diot zure morroiari, ez al da? –erantzun faltan jarraitu zuen Hiruri zuzenduz –. Zuen ostatura erre skatearen bila joango zara. Oarsoarrak bazarete lau egunetan han izan, bederatzigarrenean itzuli eta hemen izango zara bostehun dirhameko erreskatearekin. Ez kontatu inongo jauntxo bati lapurreta. Gu begira egongo gara. Bakarrik itzuli behar duzu. Nagusiar en bizia zure esku dago. –Harriri paper zikin eta txiki batean diru eskaera eta bere bizitza salbatzeko erregua idaztarazi zioten. Hiru, soketatik askatu eta zakuto, janari gutxi eta ur zahatoarekin bidali zuten bidera. Gazteak atzera begiratu zuen Harriri zerbait errateko. –Harri, itzuliko naiz. Nola edo hala etxeko eta bertze ostalarien laguntzaz lortuko ditugu bostehun dirham. –Harrik ezin zuen guzti hura onartu eta sentitzen zuena edierazi zion lapurrari. –Aizkolari, ez dakit bostehun zilarrezko bi lduko duten. Dirutza hori artisau on batek hiru edo lau urtean pilatzen duena da. Baserri on baten lur, etxe eta animalien balioa. Hurrengo egunetan Harrik lapurren ibilerak jarraitu zituen. Handik hurbileko kobazulo batean bizi ziren, ondoan bidea zaint zeko begiratoki ona zuena. Lapurrak adin guztietako hamar bat gizon ziren. Pobreak eta ematen zuen lautadako arabarrak zirela. Solasengatik jakin zuen zein urte txarra izan zen eta zein txarto pasa zuten. Harrik bazekien hegoaldeko zereal lurretan ez zuela euririk egin eta uzta txarrak jasotzen ari zirela. Aurreko urtea ere txarra izan zenez nekazariek eta abeltzainek gaizki pasatuko zuten familiak aurrera eramateko eta zergak ordaintzeko. Dena den, ez zuen espero ikusi eta entzun zuena. Lapurrek, bidetik ibiltzen ziren bidaiari babesgabeei kentzen zieten zeukaten guztia. Talde handi eta babestuei uzten zieten pasatzen. Talde gehienek gerlari batzuk eramaten zituzten eta ez ziren arriskatzen. Noizean behin, baina normalean ez egunero, babesgabeko merkatari talde txikiei kentzen zizkieten salgaiak edota dirua. Diru harekin laguntzen zieten beren familiei jaten ematen. Hirugarren egunean, Harrik buruzagiarekin konfiantza hartuta galdetu egin zion. –Estebe, zer egingo duzue nire erreskatea jaso ondoren. Nik badakit nondik ibiltzen zareten. –Estebek ez zekien bere izena entzun zuenik eta uneko sorpresa pasa zuenean erantzun zion. –Beste leku batera mugituko gara. Hau bezalako ehunka leku daude –Harrik jarraitu zuen benetan interesa zitzaiona gald etzen. –Zergatik jarri zarete lapurtzen? Ez al duzue animalia basatiak bezala harrapatuak izateko beldurrik? Luzarora jakinen dute zuek nortzuk eta nongoak zareten. –Estebek hura espero izan balu bezala, lasai erantzun zion. Egun haietan gizon ona iruditu zitzaion ostalaria eta egoeraz damutzen hasia zen. –Entzun duzu. Gure familiak gosez hiltzen ari dira. Jauntxoek dugun apurra kentzen digute eta lapurretak egitea besterik ez zaigu geratzen. Sentitzen dut zuri bahiketa egin izana, baina nik ez dut aukera rik. Ziur aski basapiztiak bezala hilko gaituztela, baina ahal bada gure familiak, haurrak eta emazteak ez dira gosez hilko. Oiloak aspaldian jan genituen. Zizareak, hosto berdeak eta kimuak jan ditugu. Ardiei belar eskasa kentzea falta zaigu. –Bai, trist ea izan behar da haurrak hiltzen ikustea –aipatu zuen Harrik. Eztebek baieztatu zuen buruarekin. Begiradak horrelako kasuak ikusi zituela adierazten zuen. Beste bi egun pasa ziren. Bitartean lapurreta gehiago egin zuten gixajo haiek. Beste bi bidaiari, Gasteizko merkatariak zirenak bahitu zituzten erreskatea lortzeko. Eguna, ezkutatzen, zain egoten eta leku batetik bestera ibiltzen pasatzen zuten, goialdeetan zituzten begiraleen informazioaren arabarera. Egun osoan ibili ondoren, leku seguru batean, gehie netan kobazuloetan, gizonak erlaxatzen ziren eta Harrik aukera izaten zuen Esteberekin mintzatzeko zerbait afaldu ondoren. Dena den, lapurren burua izaten zen maiz urruneko lekuei buruz ostalariari galdetzen ziona. Horrela bisitatu ez zituen lekuez gain, bestelako informazioak jaso eta elkar ezagutu zuten. –Harri, nolakoa da Oarsoko bizitza? –Ez dakit zer kontatu. Baina esango nuke herri handia dela, ia hiria. Ez Lapurdum edo baiona bezain handia, baina bertakoak zortziehun bat biztanle izango gara. Ostalariok atseden tokia eskaintzeaz aparte, bidaiari, erromes eta merkatariei ematen diegu jaten. Gure zortzi ostatuetan eta zenbait etxetan ia laurehun bisitari gehiago izaten dugu batzuetan..., gutxiago azken aldian, erromesek barneko bidea hartzen dute lako. Baina zuk ez duzu ostalarion bizitza ezagutu nahi, batzuk ezagutu dituzu inguru hauetakoak –gizonak adierazi zuen bere jakin mina zein zen. –Oarso kostan dagoela uste dut. Nik ez dut itsasoa inoiz ikusi… –Harri kontatzen hasi zen. –Itsasoa deskriba tzea oso zaila da. Urez egindako lautada handi bat da. Eguraldiaren arabera aldatzen den mundua. Urdin, lasaia eta atsegina udako eguraldi onarekin eta iluna eta gerran dagoela dirudiena haize eta ekaitza denean. Baina zuk Zadorra aldeko urtegi txikaiak ez agutuko dituzu. Itsasoa mugagabea da. Ez dakit zer gehiago erran... –Beste batzuek kontatu didate antzeko zerbait eta ezin dut imajinatu. Hala ere, benetan jakin nahi dudana jendearen bizitza nolakoa den. –Gure hiria itsasadar txiki batean dago, harresiz inguratuta, Gasteizen ikusten den bezala, eta kaietan merkataritzarako itsasontziak, arrantzaleen belauntziak eta txalupak gordetzen dira itsasoaren indarretik. Biztanle gehienak nekazariak eta abeltzainak dira, baina badira merkatariak, artisauak eta errementariak. Kanpoan bizi dira ikazkinak eta olagizonak, mendialdean. Gure ostatua ere harresietatik kanpo dago. –Egia al da zuen mendiak beti berde daudela? –Solasaren momentu hartan bai Estebe, baita beste batzuk ere adi adi zeuden. –Han euri asko egite n du eta leku menditsua da. Ez dira zereal lur onak. Mendian basoak ditugu eta belardiak ardi eta behientzat. –Entzun dut franko asko bizi dela, hemengo hiri berrietan bezala –esan zuen adinez zaharrena izango zenak. –Kanpotar asko etorri da gure herrira azken urteetan. Merkatari eta artisau gehienak iparraldetik etorri ziren. Baina denak ez dira frankoak, gehienak gaskoiak dira, baskoi erromantzedunak, baina ez dira hain desberdinak. Ni neu gaskoia naiz, Bigorrako Arrosekoa, nahiz eta Pirinio iparralde hurbilean oraindik ere baskoieraz egiten dugun. Bi gizonen mintza, denen arteko solasaldi bihurtu zen eta Harrik aukera izan zuen Arabako lautadetako herrietako bizitzaz galdetzeko eta jende haiek gehiago ezagutzeko. Estebek berak azaldu zion Harriri nola ko bizitza egiten zuten, lehen behintzat, lehorraldia eta uzta txarrak izan baino lehen. –Bideko herriak aparte, herri txikietan betiko nekazaritza izan da nagusi. Etxe guztietan gari, garagar, olo eta zekaletik bizi izan gara. Laguntzeko, dilista, txitx irio eta barazkiak lantzen ditugu. Artalde txikiak, zerri, behi, oilo eta untxi batzuekin osatzen dugu gure elikadura. Baina zerealak saltzetik ateratzen dugu tresnak eta bestelako beharretarako, baita zergetarako. Baina gure aitona amonen garaitik gauzak aldatu dira... –Beti haserre itxura zuen gizon hortzik gabe batek errematatu zuen –Orain jauntxoek lurrak kendu dizkigute eta nagusiak izatetik morroi bihurtu gara. Uzta eta kume erdiak eramaten zituzten, baina orain uzta txarrak izanda, ez dira erdiareki n konformatzen eta dena eramaten dute, zor diegula esanez eta gu jatekorik gabe utzita –Estebek jarraitu zuen kontaketarekin. –Hori da gure patua. Jauntxoek ez dute ezer egiten, ehizan eta armekin jolastea ez bada; eta lapurtu dizkiguten lurrengatik, ez d ira jasotako erdiarekin konformatzen, uzta onenetako garaiko kopuruak nahi dituzte, orain jasotzen dugun guztia. Arabako hego mendebaldean, beste leku askotan bezala, azken hilabetean izua zabaldu zen bide haien inguruan eta bidaiariak ez ziren pasatzen, talde handi eta babestuetan ez bazen. Gasteizen, Munio Gonzalez Arabako kondeak alarma zabaldu zuen eta inguruko jaun eta alkaideei lapurrak harrapatzeko agindua bidali zien. Argantzuneko gazteluan alkaidea inguruko herri batzuetako hamar bat jauntxorekin elkartu zen. Semeno Enekones alkaideak bazekien lapurrak nekazari gosetu batzuk baino ez zirela eta jauntxoak betiko zergak eta emankizunak jasotzeagatik, neurri batean egoeraren errudunak zirela. Horregatik ezin izan zion eutsi zirikatzeari. Hala ere, be ste erremediorik ez zuen eta lapur ehiza antolatzeari ekin behar zion. –Jaunak, zuen herrietako lapur bihurtutako nekazariak harrapatu behar izango ditugu. Ba al duzue arazorik etzi ehizaldiari hasiera emateko? –Langrareseko jaunak erantzun zion. Bera zen zaharrena eta ospetsuena eta ez zion kasurik egin nahi izan zeharka adierazitako kritikari, baina mindu zen. –Tenente jauna, bihar bidaliko ditugu gizonak, etzi lapurrak zuen eskuetan uzteko. Gure nekazarien egoera ez da zure menpekoak izan diren uhartea rrena baino larriagoa. Entzun dut Argaren goi arroetan ere lapurrak daudela. –Tenente gazteak onartu zuen kritika, egia zelako. Nahiz eta urte batzuk pasatu, berak ere bazuen hango nekazari gizajok pobretzean erruaren parte. –Barkatu jaunok. Egia da denoi tokatu zaigula nekazariak estutzea eta ez dut eskubiderik zuei leporatzeko. Pasa gaitezen lapur ehiza antolatzera denbora galdu gabe. Denbora galdu gabe harrapaketaren bateratzea prestatu zuten. Hala ere, zerbitzari eta morroi batzuen bidez lapurrak jak inaren gainean izan ziren eta denbora izan zuten zerbait antolatzeko. Harrik, Estebek bezain laster jakin zuen dena. Egun haietan lapurren buruzagiaren ia lagun bihurtu zen. Ihes egingo ez zuela hitz emanda, handik aurrera eskuak libre utzi zizkioten. Nahi gabe ere, kezkatuta zegoen gizajo haiengatik. –Estebe, zer egin behar duzue? Lehen edo berandu harrapatuko zaituztete. –Estebek pentsatua zuen eta ez zuen egin nahi zuena isilik gorde. –Saiatuko gara beste mendi batzuetara ihes egiten. Badakit gutako ba tzuk harrapatuko dituztela, baina behintzat lortu dugu gure jendea gosez ez hiltzea. Saiatuko gara mugako herrietara joaten. Leku haietan ez dute galdetzen zer bizimodu eduki duzun. Mugako gerlari sufritu bezala egingo dugu aurrera. Lapur gehienek lortu zuten segadatik libratzea. Ia eskapatu zirenean alkaidearen patruila batekin topo egin zutenean haietako bi zauritu eta eraman zituzten Gasteizen epaitzeko eta zigortzeko. Besteek hegoaldera jarraitu zuten lapurreta garaiari bukaera emanez. Lurralde haieta tik joan baino lehen Estebek Harrirekin hitz egin zuen. –Sentitzen dut zu horrela tratatu izana, etsai bati bezala. –Harri, lagunkoi mintzatu zitzaion besteari. –Nire kasua aparte utzita, ulertzen dut bertze erremediorik izan ez duzuela. Espero dut ongi joango zaizuela. Zer egingo duzue nirekin? –Jadanik gizon askea zara. Zer egin behar duzu? Zure laguntzailearen esperoan jarraitu behar duzu Donejakuera? –Ez. Nahikoa ikusi dut. Ez nuen uste herritarren egoera hain larria zenik. Iruñea aldean ere gaizki zeuden, baina iparraldean ez da hain urte txarra izan. Aurtengo bideak zenbait astez ez dira oso aproposak izango ibiltzeko. –Biek besarkada handia eman zioten elkarri eta nor bere aldetik urrutiratu zen. Bide nagusira itzuli zenean, Harrik topatu zuen lehenengo pertsonari galdetu zion zein bide zen hura. Argantzun herriaren ondoan zegoela jakin zuen. Gaztelura abiatu zen tenenteari bere egoera eta gertatua azaltzeko. Honek aurreko egunean bidelapurren harrapatze ehiza antolatu zuenez, jakinaren gainean zegoen eta espero zuen haietako batzuk atxilotzeko pistaren bat izatea. Bertzetik, bi egun lehenago Hiru mutila eta Oarsoko ostalari gazte bat geldiarazi zituzten bahiketa baten ordaintzaileak zirela segurtatu arte. Argantzungo tenenteak, Semeno En ekonesek, lapurrengandik eskapatutako bidaiariak bilatu zituen. Haietako batek berarekin hitz egin nahi zuela jakitean saloira eramateko agindu zion guardiako buruari. Bahituak bere burua Oarsoko ostalariaz gainera, Arroseko Harri bezala aurkeztu zuenean interes gehiago izan zuen tenenteak eta horrela erakutsi zuen lehen galderarekin. –Arrosekoa zarela erran duzu. Bigorrako konderrian dago erreka eta herri hori. Nola daude gauzak inguru hartan? Gaskoniako dukeak bakean mantentzen al du lurralde osoa? –Jauna, ez naiz hara itzuli eta anaia txikia duela zazpi urte etorri zen handik Oarsora. Sentitzen dut erantzun zuzenik eman ahal ez izatea... –Harri jaioterri eta inguruko lurren berriak gogoratzen ari zelarik moztu egin zion tenenteak. –Ez da ezer garrantz izkorik. Duela bost urte Bigorra, kominge eta Konserasen ibili nintzen eta jakin nahi nuen Gaskoniako dukeak lur haiek bakean dituen. Asko kostatu zen baketzea. –Ezaxola eginda ere, Harrik pentsatu zuen tenenteak berari buruzkoa egiaztatu nahi zuela. –Ez naiz handik ibili, baina gure ostatutik pasatzen dira hango gaskoiak. Handik etorritako bidaiariek hala diote. Antso, gure erregek Gaskoniako dukeari lurrak berreskuratzen lagundu zionetik Tolosako kondea ez da Gaskonian sartzen. –Ongi da. Gustatzen zait hango kontuen berri izatea. Hala ere, esan didatenez bidelapurrek bahituta izan zara eta ihes egitea lortu duzu. –Ez dut ihes egin. Lapurrak dira ihes egin dutenak inguratuta sentitu direnean. Ni bertzerik gabe utzi naute. Hona etorri naiz etxera itzultze ko laguntza eskatzeko. Lapurrez erran behar dizut menditik barreiatu direla. Semeno Enekones tenenteak Harriri gehiago galdetu zion lapurren arteko egonaldiaz eta honek pasatutako guztia kontatu zion, nortzuk ziren eta nongoak oso garbi adierazi gabe. Ten enteak lasaitu zuen gizona, estutuko ez zuela erran zionean. –Maese Harri, ez dizut gehiago galdetuko. Badakit lapurretak egin dituztela gosetutako etxekoei jaten emateko. Auzi hori aparte utzita erran behar dizut zure zerbitzaria eta Oarsoko bertze ostal ari bat Langraresen daudela zure zain. Badirudi diru gehiena lortu zutela eta horrekin zu askatzea espero zuten. Lagun onak dituzu maese Harri. Nahi baduzu Langraresera lagunduko zaitut haiekin elkartzeko. –Jauna, eskertuko dizut... Uste baino nekatuago n ago. Harri, laguna eta Hirurekin elkartu zen Langrareseko ostatuan. Laguna, Santeseko Henri zen, ostalaria eta laguna. Harrik bukatutzat eman zuen erromesaldia eta itzuli ziren Oarsora. Denak poztu ziren abentura hartatik Harri onik ateratzeagatik. Honek eskerrak eman zizkien bere erreskatea bildu zutenei eta dirua itzuli zien. Hala ere, Harrik eta Ganik garbi zuten herri hartan beren seme alabek ez zutela etorkizunik. Denbora gehiago pasa gabe bertze bizitoki baten bila ibili behar izango zuten. Hala egingo zuten bertze ostalari batzuek ere, Harrik bidaian jakin zuena kontatu ondoren. Donejakuerako kostaldeko bidea bazter geldituko zen, aurrerantzean, poliki, handik erromes gutxiago pasatuko baitzen. 1022an Antso VI.a Gillermo dukeak Bidasoatik Aturri gaineko jurisdikzioa aldatu eta Lapurdiko Lurra izena eman zion, Antso III.a Nagusia Baskoniako Erregearen esku geratuz. 1023an Antso Nagusiak bizkonderri bilakatu zuen, Lupo Santxo bizkonde izendatuz. Lu rraldeak Lapurdi gehiena hartzen zuen eta barnealdeko bertze lur batzuk Bidasoatik iparraldera. Senbeno. Arabako herrietako bizitza Gasteizen, defentsarako harresi on eta altuaz gainera hiri guztietan bezala gotorlekuaren erdian gaztelua zegoen. Arabako kondeak, Munio Gonzalezek, abegi ona egin zion kapitain berriari, Argantzunen denbora laburrez tenente izandakoari. Enekotar bat izango zuen ondoan handik aurrera, gerlarien buru ona zena gainera. Zaldunez ardu ratuko zenez beraren ehiza kapitaina ere izango zen. Senbeno Enekones, andere Santxa, Eneko, Uxue, Garzia eta Grazi seme alabei bizitoki ona eman zieten: hiru logelaz aparte, egongela eta zerbitzarientzako bi gelatxo, kondearen gelen ondoan, horrela hurbil sentituko zirelako. Senbenoren eginkizuna tenentziako zaldun taldeak prest izatea zen. Arma praktikez gain, lau soldaduren laguntzaz noizean behin ibilaldiak egin behar zituen kondearen menpeko tenentzietara. Normalean Gasteiztik Ebro aldera egiten zuen i tzulia hamar egunean behin gutxi gora behera. Tenentzia handi bakoitzean gaua eta goiza ematen zituen dena ongi zegoela egiaztatzeko. Bost bat egun ematen zuen itzulian bertzeak bertze Argantzun, Miranda, Haro, San Vicente, eta Urizaharretik pasatzen baitz en. Bertze kapitainek konderriko bertze ibilbide desberdin batzuk egiten zituzten. Nolanahi ere, Senbenori gustatzen zitzaiona Gasteizetik hurbil etxera heldu baino lehen Mendiola herrian geratzea zen. Bidaiariak hartzen zituzten leku batean etxera heldu b aino lehen garbiketak egiten zituen. Etxebilduaren sarreran Nazar nagusi zaharrarekin hizketan geratzen zen askan, gainetiko garbiketa eginda, ardo pote bat hartzen zuten bitartean. Gizonari hizketan egitea eta Senbenoren galderak erantzutea gustatzen zitz aion. –Nazar, Gasteiz inguruko bertze herrietatik joaten dira hirira, bizitza hobe baten bila. Zergatik ez duzue Mendiolan egiten? Hemengo jendea gelditzen da. hobeki bizi da? –Gizonak irribarre egin zuen arrazoinamendu hura deuseztatuz. Konfiantzaz hitz egiten zuen baita nobleekin ere, pertsonaren arabera. –Begira jauntxo hori, nekazariok bizitza gogorra dugu, baina hirian ez da askatasunetik bizitzen. Behar dutenak joaten dira baina esklaboen lana egin behar dute bizitzeko, morroi eta neskame bazala gehienetan. –Egia izango da, baina inguruko herrietako gazteak hirira joaten dira. –Nola ez! Hala ere, ez dira joaten nahi dutelako, beste erremediorik ez dutelako baizik. Herri hauetan ez dago lekurik hainbeste seme alabarentzat. Premuez gain ask i da ezkongabe gutxi batzuen laguntzarekin aurrera egiteko. Seme alaba gehienek kanpoan bilatu behar dute bizimodua. Hori jakin behar zenuen, leku guztietan berdintsu ibiltzen direlako. –Badakit. Edonola ere, gazteak pozik joaten dira hirietara edo urrune ko herrietara. –Bai horixe! Gazte inozoak dira eta abentura eta bizitza berria bilatzen dute. –Ez didazu erantzun zergatik geratzen zareten Mendiolan! –Ikusten duzu: mendia eta burdinolak ditugu. –Egia da, baina ez dut ulertzen mendian eta oletan gazte batzuk geratzeagatik nola lortu duzuen herria handitzea eta ongi bizitzea. –Gizona altxatu zen eta sorbaldan kolpetxo batzuk eman zizkion azken hitzekin batera. Etxe barnera eginkizun batera joan baino lehen azalpena bukatu zuen... –Betiko bizibide tradi zionalez gain, oletan burdina lantzen dugu, goldeen burdinekin lur berriak garbitu ditugu, artaldeak ugaritu dira eta baditugu artisauak eta merkatariak gure herrian. Hiriko bizitza gurean ere zabaldu dugu. Ez dugu jaun baten zapalkuntza jasan behar. Aski dugu golde batzuen truke, Elizaren eta Donemiliagaren babesarekin. Batzarrak gidatzen du gure bizitza eta gehienetan ongi konpontzen gara gure artean behar den errespetua gordez. –Senbenok pentsatu zuen herri hura benetako hiribildua zela: txikia, baina hi riko eta herriko gauzarik onenak biltzen zituena. 1025. Erresumaren egoera. 1025ean Antso Gartzes III.ak hogeita hamahiru urte zituen eta Gartzia printzeak hamahiru. Naiaran gortea izaten zen eta Fortun Santxez erregearen esne anaia eta printzearen aitabitxia zen. Horregatik Bonopatre edo Aitano deitzen zioten. Erregea leku askotan ibili zen urte haietan beharrak eskatuta, Fortunek haren ordez gobernatzen zuen bitartean. Naiaran eta inguru zabal batean udaberri hura ez zen oso oparoa izan. Euriak e skasak izan ziren negu gogor eta lehor baten ondoren. Nekazariak kezkatuta zeuden eta jaunek zergak jasotzeko arazoak aurreikusten zituzten. Lehortea, leku guztietan izan arren, Gaztela erdialdean, eta Ebro bailaran handiagoa zenez, zereal lur hoberenetan, Antso Gartzes erregeak zerealak bertze lurralde batzuetan bilatzera abiatu zen. Bidalitako mezulariek errana zuten Gaskonia, Akitania, Ebro bokalean eta Proventzan euria egin zuela eta uzta onak izan zituztela. Horregatik urte hartan udako kanpainan muget an defentsa indarrak segurtatzeaz gain, merkatari batzuen laguntzaz, gurdi garraio handi bat antolatzea erabaki zuen. Hala ere, lehenagotik ere maiatzaren erdian Erregek bazuen bertze eginkizun bat, hilabete oso bat eskatu behar ziona. Iruñeko Elizbarrutia n aldaketak egin behar zituen. Azken hamarkadetan Iruñeko errege familia eta gortea Naiaran antolatu zutenetik Iruñea alde askotatik abandonatuta geratu zen. Iruñeko jauregia eta Eliza berrantolatu eta berrezarri behar zituzten. Egun berezi batean handikir o ospatuko zuten. X. mendearen bukaeratik, musulmanek kanpaina desberdinetan Iruñerriko lurretan suntsiketak eta harrapaketak egin zituztenetik, hogeta hamar bat urtez, elizbarrutiaren antolamendua deseginda eta menpeko barrutiaren lur ondasunak galdu egi n ziren. Abd al Rhaman III.aren eta Almanzorren razziek desegin zutena konpondu nahi zuten. Ekonomikoki poliki berpiztu zen lurraldea, baina antolamendu aldetik Erregeren esku zuzena beharrezkoa zen noble batzuk jabetu baitziren beraienak ez ziren lurrez. Apezpikua eta bere kuria Deio eta Monjardinera erretiratu ziren. Lurrak eta eraikinak herritarrek eta bereziki jauntxoek bereganatu zituzten. Sisebuto apezpikuaren ondoren, 1005ean Erregek, Eximinus Leireko abadea zena izendatu zuen apezpiku. Ondorengoa Ga rzia izan zen, baina 1021ean hil zenean, Erregek Santxo izendatu zuen Iruñeko apezpiku, aurrekoen kasuetan bezala Leireko abadea zena. Antso erregeak, urte bat lehenago, 1024an Iruñeko Eliza antolatzen hasi zen, baina maiatzaren bukaeran behin lurrak eta eraikinak berreskuratuko zituela egiaztatuta, Pribilegioak berrezarri nahi zizkion Elizari zeremonia handi batean. 1025eko udan, Iruñean elkartuko zen Gortea, erresumako apezpiku guztiek Elizaren berrantolaketa erabakitzeko. Santxo Iruñeko apezpikuaz gaine ra Aragoiko Mencio, Naiarako Benignus, Arabako Mumo eta Okako Julian apezpikuek goratuko zuten erresumako Elizbarruti nagusia. Aspaldiko Pribilegioa ere berrezarriko zuen Antso Gartzes erregeak: Erregek Iruñea inguruko lurrengatik jasotzen zuen hamarreneta tik herena Iruñeko Elizbarrutiari emango zion handik aurrera. Hartu behar zuten bertze erabaki bat meza erritoaren erreforma zen. Erromako erritoa ofizialki ezarriko zuten Peñako Donibane San Juan monasterioan ordura arte bisigotiko edo mozarabiar deitua. Edonola ere, Donejakue bidea ofiziala egitearekin batera hainbat elizatan egina zuten aldaketa. Benitoren erregela, Cluny k zabaldu nahi zuena poliki poliki ezarriko zuten monasterioetan eta errito mozarabe edo bisigotikotik erromatarrenera pasa, monaster io nagusietan eta eliza katedral guztietan. Hala ere, prozesua poliki joango zen eta Peñako monasterioa ofizialki lehenengo monasterioa izango zen Baskonian eta penintsulako mendebaldeko erresuma eta konderrietan. Ordura arte errito berria Kataluñako monas terio beneditar batzuetan ezarri zuten. Peñako Donibanen elkartuko ziren Baskoniako Antso Gartzes, Antso Gillermo Gaskoniako dukea eta Barzelonako Berenger Ramon I. abuztuaren hamarrean, errito aldaketa handikiro ospatzeko. Errito aldaketa eta Elizaren a ntolaketa berria urte batzuk lehenago abiatu zen, 1018an Antso Gartzes Iruñeko erregeak Roda konkistatu zuenetik. Erregek, Pallars, Urgel, Cerdaña eta Bartzelonako konderriekin izan zuen harremana. Kataluñako konderrietan eta baita Foix, Konserans, Lau bai lara eta Komingeko Pirinio iparraldeko konderrietan aspaldian ezarria zuten errito erromatarra. Urte haietan Erregeren interesak bere erresumako ekialdean zentratu ziren eta Oliba, Ripolleko abadearen bidez Odilon Cluny ko abadearekin izan zuen harreman es tua. Izan ere, Barzelonako kondeekin lehenago izan zituen harremanak Antso Gartzes erregeak. 1025eko udaberria Baskoniako hegoaldeko mugetan. 1025ean Errege ospakizun haietan, Iruñera, Jaka aldera eta Gaskonia bidera joan zenean, mugaren defentsa eta agintea Fortun Santxezen esku geratu zen. Bere titulua Naiarako jauna zen, baina tenentziarik garrantzitsuenaren burutza izateaz gain, erresumako Alfereza zen, hau da ejertzitoko buru nagusia eta Erregeren eskuin eskua. Ez ziren lan horietan b ere titulu eta eginkizunak bukatzen, hala ere. Eneko eta Aznar anaiek laguntzen zioten egin beharreko lan gehiagotan. Fortun jaio zenean bere aitona Atareseko jauna izandakoa orduko Alfereza zen eta aita errege jauregiko maiordomoa edo maestresala. Horregatik Antso Gartzes eta Fortun Santxez txiki txikiak zirenean esne anaiak izan ziren inude berak titia eman baitzien, eu skalduna gainera. Fortun eta Antso Gartzes elkarrekin hazi eta hezi ziren eta txikitan gutxitan egon ziren bata bertzearengandik urrun. Une hartan Antso joanda, aginte lanez aparte, gustura egiten zuen lana Aitano rena zen. Hau da, Gartzia oinordekoaren ait apontekoa ere bazen. Bonopatre deitzen zioten erdaldunenek. Udaberri egun loriatsu batean, Fortun Santxezek, Gartzia gaztetxoa eraman zuen zamalkatzera hamar bat gerlarirekin. Goizean Naiara utzi zutenetik hego ekialdeko bidetik hartu zuten Iregua eta Lez a bailaretara heltzeko. Tarteka arrapaladan zebiltzan, bidean jenderik ez zenean; tarteka trostan, herri, soro eta laboreen inguruetan jendea topatzen ahal zutenean. Egun eguzkitsuak zuhaitzen eta landarediaren berde berriak nabarmentzen zituen lur ilun et a emankorretan. Gartziak aitaren antza zuen. Mutil indartsu eta ederra zen. Asko gustatzen zitzaion ibilaldi azkarrak egitea. Zalditan ibiltzea eta armetan trebatzea ziren bere gustuko ekintzak. Latina ikasten aritzea, ordea, ez zitzaion gustatzen, ezta k ontuak egiten ibiltzea ere. Hamahiru urterekin gustura ibiltzen zen bere adinekoekin jolasetan eta jende nagusiarekin tratu izatea oso erraza zitzaion. Bertzeen borondatea oso erraz irabazten zuen, baina ez zitzaion erraz egiten buruhauste eta hausnarketet an ibiltzea. Zuzenegia zen, hau da, ez zuen ondorioetan pentsatzen. Zaintza postuetan dena ongi zegoela egiaztatuta, itzultzean Lezako goi aranera heldu zirenean eguerdia zen. Geldialdian zaldiei ura eman eta denek atsedena egin ondoren Fortunek itzultz eko aipamena egin zuenean, mutilak ekialdera jarraitu nahi zuela adierazi zuen. Ez zen agindua, desio hutsa baizik. –Gartzia, hemendik legoa gutxitara muga dago. Handik herriak ia bizilagunik gabeak dira eta zaintza dorreak baino ez ditugu. Muga arriskuts ua da eta musulmanen taldeekin topo egin ahal dugu. –Mutila ez zegoen ados eta adierazi zuen. Hark Fortun errespetatzen zuen, baina gaztetxoak bazuen zerbait errateko eta kexak adierazteko ohitura. –Nik Kalagorri inguruak ikusi nahi ditut. –Zertarako? –Denek, Fortunek ere, ikusi nahiko zuten hiria, baina arriskutsua zen eta ezin zuten Gartzia egoera horretan eraman. –Konkistatzeko. Ez gaur, baina aztertu nahi dut nola inguratu edo eraso egin ahal dugun. Egun batean egingo dut. –Fortunek ez zion utziko, b aina Gartziarekin arazoak behar bezala azaltzeko ohitura zuen. –Gartzia, egun batean ongi prestatuta eginen dugu ikustaldi hori. Begiraleak ditugu eta esploratzaileak, mapak ere bai. Nik behin ikusi nuen, eta zuk ikusiko duzu hemendik gutxira horretarako behar bezalako prestaketak egin ondoren. –Ongi da, baina hitz eman behar didazu aurten eginen dugula. –Ezin dut hori egin. Erregeren baimena behar dut. Hitz eman ahal dizudana da, zure aitari zu gurekin etortzeko baimena eskatuko diodala, baina aurten ez dut uste lortuko dugunik. Hurrengo urtean edo bertzean izanen da. –Fortun, agindu egin didazu!! Gosetuta zeuden eta Lezako goi bailarako herrixka batera hurbildu ziren zaldiei ura emateko eta zerbait ahoratzeko. Egurrezko hesiaren atzean hamar bat txab ola zeuden. Bertakoak artzainak ziren gehien bat eta lur soro txiki batzuk baino ez zeuzkaten herriaren inguruan. Muinoaren gaineko begiraleak lagunak zirela seinalatu zuen zapi zuri handi batekin. Txabola handiago baten aurrean emakume bulartsu bat agertu zen. Beren buruak aurkeztuta, zerbait ahoratzeko eskatu zioten. Zilarrezko bi txanpon eman zizkiotenean, emakumeak erran zien udaberriko babak urdaiarekin eta arkume errea prestatzen ahal zituela. Gizonek zaldiak utzi zizkieten mutil batzuei, askan garbit u ziren eta banku pare batean eseri ziren mahai handi baten aurrean. Emakumeak bertze bi emakumeei eskatu zien zartagin handi batzuetan janaria prestatzeko eta gazta, ardoa eta ogia eskaini zizkien itxoiten zuten bitartean. Gartziak muzin egin zuen prestat zen ari zen janariari begira. Fortunek galdetu zion zer zuen. –Gartzia, zergatik jartzen duzu aurpegi hori? –Babak gustatzen ez zaizkidalako. –Ez dakizu zer galtzen duzun! Baba zaharrak gogorrak dira, baina berriak urdaiarekin oso goxoak dira. Hala ere, badituzu aukeran gazta eta arkumea. –Bai. Gazta eta arkumea jango ditut. –Dena den, ez duzu ezer galtzen babak dastatzen badituzu. –Gazteak haize haiek zituen, baina berehala pasatzen zitzaizkion. Jateari ekin bezain pronto aldatu zituen aurpegia eta um orea. –Hori egingo dut... Ardoa eta gazta goxo daude. Bapo gelditu ziren. Gartziak ere onartu zuen babak urdaiarekin goxo zeudela. Arratsaldean jarraitu zuten kilometro gutxi batzuk mendian barna gain batetik urrutira begiratzeko eta itzultzeko asmoz. Ikuspegia zoragarria zen udaberri arratsalde hartan. Zuhaitz artetik mendixka batzuen artean bailara aberatsa irekitzen zen urrutian. Jaitsi zirenean artzain batzuk hurbildu zitzaizkien esatera azken aldian zaldun musulman talde batzuk ibiltzen zirela. Inf ormazioa zehazteko eskatu zietenean, adierazi zuten haiengana hurbiltzera ausartu zirela garbi zutelako kristauak zirela. Bertze zaldun haiek musulmanak ziren, eguerdian eta arratsalde hasieran, hego ekialdera begira bata bertzearen ondoan lurrean jarririk errenkada bat eginez makurtzen zirelako beren jainkoa gurtzeko. Begirale batzuei kontatu omen zieten eta aurreko egunean kristauen bertze zaldun talde bat topatu zutenean gauza bera aipatu zieten, baina uste zuten ez zietela kasurik egin. Fortun alfereza musulmanen arriskuarekin kezkatuta itzuli zen Naiarara. Defentsak eta zaintza sistema indartu behar zituzten. Naiara, Najerilla bailaran zegoen hiria zen. Mendiaren magalean kale estuak pilatzen ziren gazteluaren babespean. Gaztelu aurreko eta elizaren ar teko goiko plazaz gain, zubiko atariaren ondoko plaza zen nagusiena, ekialdekoa. Ataria barnetik ohiko merkatua egiten zen, baina zenbaitetan egun berezietan, lekua txikiegia geratzen zen eta erreka ondora zabaltzen zen. Han azokan kokatzen ziren animalien postuak, oiloak, untxiak, ardiak eta behiak, baita arropa, artisautza eta tresnak ere. Gaztelua, gotorleku handia zen, goarnizio handi baten bizitokia baitzen. Jauregia ere barnean zuen. Errege familiaren bizitokia zenez, bilera handiak ospatu ahal izatea z gain, gela asko, patio handia eta lorategiak, zituen. Inguru politak zituen eta zuzenean kanpora joateko atari bat, mendebaldekoa. Errege familiako gehienak Naiaran zeuden une hartan. Falta ziren bakarrak Antso erregea eta Ramiro seme nagusia ziren, Iru ñeko Elizaren berrezarpena prestatzera eta Aragoiko Peña Donibanera joan zirenak. Amona Ximenak eta Munia erreginak gidatzen zuten une hartan jauregiko bizitza eta Ximena, izen bereko hamabi urteko alabatxoa ere beraiekin ibiltzen zen. Gartzia printzea asp ertuta zebilen. Ramiro hamasei urteko anaia faltan zuen. Ramiro, Antso gaztetan Aibarko Santxa ezkongabearekin izandako seme sasikoa zen, baina denek onartzen eta maite zuten, baita Munia erreginak ere. Gartzia, beraz, Fortun Santxez Aitabitxirekin eta ber e gerlariekin ibiltzen zen beti, bertzeak bertze oinordekoa izanda, aginte kontuetan ikasi behar zuelako. Fernando, hamar urte zituena, ez zegoen gustura baztertuta sentitzen zelako. Hark, Gartzea eta alferezarekin leku eta momentu interesgarrienetan egon nahi izango zuen. Hala ere, ez zioten kasu gehiegirik egiten eta ezin zen kanpoan libre ibili, gaztelutik kanpora atera nahi izanez gero baimena eskatu behar baitzuen. Asperretik libratzen zuen bakarra Bernardo anaia zen. Elkarrekin ibiltzen ziren gaztelua n jolasten, guztien begiradapean, urte batzuk lehenago Bernardo hil zen arte. Orduan bai, Fernando baztertuago sentitu eta gauzak aldatzeko pentsatzeari ekin zion arte. Gonzalo txikia zen eta inudearen eskuetan izaten zen. Uda guztietan gerlariak mugalder a joaten ziren musulmanengandik defendatzeko. Betiko defentsaz gain, gerlari profesionalez aparte, alarma izeneko deia egiten zen, etxe bakoitzetik gerlari bat bidaltzen zuten berrogei egunez defentsak indartzeko. Egoera larrietan, ordainduta edo, egonaldi a luzatzen zieten. Etxe batean gerlaririk bidaltzerik ez zutenean diruz laguntzen zuten bertze gerlari bat bidali ahal izateko, profesionalak ordaintzeko alegia. Hala egiten zuten gehienetan merkatariek eta artisauek ere. Horrela uztail hasieran milaka ger larik indartzen zituzten mugako defentsak. Orduko egoeran Baskoniako gerlari asko, milaka oinezko eta ehunka zaldun, Guadarramara hurbiltzen ziren gaztelarrei laguntzeko eta bertze hainbertze Ebroko mugetan Baskoniako mugan. Aragoitik Sobrarbe Ribagorzara lerroan hurbileko menditarrek egiten zuten defentsa indartzea. Gauzak horrela, Baskonia mendebaldeko gerlariak Gaztelako mugetan laguntzen zuten bitartean, bertzeak Ebrora hurbiltzen ziren gehienak abuztuaren erdira edo bukaera arte, berrogeialdia bete art e. Fortun Santxezek, Alferez Nagusi bezala, antolatu behar zuen udako kanpaina. Naiara defendatzeko betiko laurehun oinezko eta ehun zaldunez gain, bertze mila seiehun oinezko eta laurehun zaldun izaten zituen Naiaratik Zarrakazteluraino, Ebrotik Aragoi b ailararaino. Laurehun bidaltzen zituen Arga eta Aragoi elkartzen ziren mugako plazak indartzera eta bertzeekin Naiara bera eta Ebroko Albelda, Leza, Mendabia eta Lodosako plazak defendatzen zituzten. Zaldun talde txikiek erronda egiten zuten eta erasoaldir ik izanez gero ahal zutena egiten zuten. 1025. urtean ez zuten beraiek musulmanen aurkako erasorik antolatuko, Antsok gerlari asko, ehunka batzuk eramanen baitzituen berarekin Aragoi eta Gaskoniarako ibilaldian. Gartzia printzea oso burugogorra zen eta ho rrek arazoak sortzen zizkion. Ez zuen borondate txarrik eta normalean ongi konpontzen zen guztiekin. Hala ere, aurreko urteko egun batean erregearen zaldi berezi batean ibili nahi izan zuen Antso kanpoan zenean. Amak debekatu zionez, Gartziak hari eta bere agindupeko Vela kapitainari oso ongi konpontzea leporatu zien. Horrekin ez zuen ezer berezirik adierazi nahi, baina batzuek senarrarekiko leialtasun falta ulertu nahi izan zuten. Gartzia konturatzeko zer egin ez zekiela geratu zen. Egun hartan agertutako Ramiro printzea izan zen Muniadona erreginaren defentsan atera zena. Marmartiak justa batera gonbidatu zituen. Dena horretan geratu zenez, erreginak eskertu zion seme deituz, ordura arte sasikotzat onartzen zuen errege Antsoren seme naturala semetzat hartu z, adoptatuz. Izotzen eta enkarterrikoen udaldia eta itzulera. Enkarterrietako gerlariak Burgos ondoan elkartu ziren. Handik hegoaldera jo zuten Zapardiel errekaren bailaratik. Izotz beste enkarterritarrekin eta Otsoa Burebako oinezkoen armadako kapitainarekin Avilatik hegoaldera galdutako herri batzuk berriz berreskuratzen ibili ziren. Kapitainak segurtasunez gidatu zituen. Eskerrak musulmanen gerlariak ez zirela Toledoko tropak, latifundista eta noble batzuen gerlari pribatuak baizik. Kristauek herriak inguratzen zituzten eta gerlariak musulmanak herriak uztera behartzen zituzten. Bitartean zalditeriak oinezkoak babesten zituen erasorik ez izateko. Beraiek Berrogeialdiaren erdian, atzeratutako beste gerlariak heldu zirenean lo rtu zuten musulmanak mendien bestaldera erretiratzea. Kanpaina bukatzean, zerbitzu aldia beteta, Gaztelako konderriko betiko goarnizioak lurraldea zaintzen utzi ondoren, mendebaldeko baskoiek beren lurretara itzultzeko bidea hartu zuten. Abuztuaren hamabo stean, festa egunean geldialdia eginez Izotz bigarren txandako gerlariekin berriro Burgos ondoan zen. Eguna hirian eman zuten goizean meza nagusia entzun ondoren. Gizonak hirian eta inguruetan barreiatuta zeuden atseden eguna aprobetxatuz. Kasualitatez, Iz otz kanpamenduan zen beste kapitain batzuekin, Otsoa kapitain nagusiaren denda aurrean zerbait edaten eta hizketan. Bat batean mezulari bat agertu zen zaldiz. Kapitain guztiei deitu zieten lehenbailehen gazteluan agertzeko. Zerbait larria gertatu zen herri ratzen ari ziren tropen kapitain eta gerlari buruak Burgosera deitzeko. Yahya Mundhir, Zaragoza taifako emirra. Zaragoza hirian Toledoko atariaren ondoan, al Zuda gaztelu jauregian, Goi Markako emir gazteak gobernatzen zuen. Tortosan izan ezik Ebro b ailara osoan agintzen zuen. Kristauekin muga arriskutsuena izateaz gainera, Zaragoza, al Andaluseko hirugarren hiria zen populazioan, hogeita hamar mila biztanle baino gehiago zituena, baita komertzio eta ekonomian garrantzi handia zeukana. Yahya, Mundhir tuchibiaren semea zen. 1023an aita hil zenean Zaragozako emirerriaren aginte postura igo zen arazorik gabe. Kordoban ibilia, bera zen azken urteetan aitaren politika aurrera eraman zuena, bereziki kristauen kontrako borrokaren ardura. Aitak bezala, semeak kristauen kontrako borroka zuen helburu nagusi. Antso, Baskoniako erregea, behingoz garaitu eta bere mendietara erauztea zen bere lanaren helburua. Azken urteetan saiakera anitz egin zituen, txikiak eta handiak, kristauen plazak hartzeko eta borroketan ga raitzeko. Aitak zenbait alditan saiatuta ere, ez zuen lortu. Urte anitz lehenago, Antsok Bardeetarainoko Funes eta Kaparroso plazak lortu zituen Kordobak emanak. Mundhirrek irentsi eta onartu behar izan zuen egoera. Gainera, Unkastillotik Boltañaraino muga finkoa jasan behar izan zuen. Bestalde, Bartzelonako kondea eta Gaztelakoa Baskoniako erregearen kontra jartzen saiatu zen alferrik. Sobrarbe eta Ribagorza beheak emirerri independenteak galtzea jasan behar izan zuen, baina ez zuen gehiago irentsiko. Yahy ak ejertzito boteretsua eta defentsak indartzea lortu zuen aitaren garaian eta zenbait erasoaldi antolatu zituen Kalagorritik Funesen kontra eta Medinazelitik Gaztelaren aurka. Azken aldian Bartzelonako konderriko Cerveran antolatu zituen razzia batzuk eta jarraitu nahi zuen lurralde hura bereganatu arte. Edonola ere, une hartan Baskoien kontrako izugarrizko kanpaina antolatu nahi zuen Errioxa bereganatzeko. Prestaketetan ari ziren. Ibn Darray poeta eta kontseilaria, Faruq diruzaina eta Mohamad idazkaria ze uden Yahya emirrarekin. Emirrak kanpainarako planaz galdetu zien besteei. Darrayk hitz egin zuen lehena. –Azkenean garaituko dugu baskun en errege madarikatua. Laster berreskuratuko ditugu Ebro osoko lurrak. –Mohamadek zailtasunak ikusten zituenez bueltaka zituen zalantzak adierazi zituen. –Arriskurik handiena baskoiak beraiek konturatzea da. Prestatuta eta zain egonez gero, alferrik izango da dena. –Yahyak isilarazi zuen bere sentimenduak arrazoituz. –Inoiz ez dut honenbeste xelebrekeria entzun. Hau ez d a paseoa izango, ezta guretzako tranpa. Erasoan parte hartuko duten hiru mila oinezko eta mila zaldunak Cervera eta inguruak konkistatzera joango garela uste dute. Mugak ongi zainduta ditugu eta bost egunetako bidaiaren ondoren Naiara hartuko dugu, hiru eg unetan Kalagorrira heldutakoan, ez dute astirik izango defendatzeko. –Gizonak pentsatzen geratu ziren. Uste baino urduriago zeuden eta gauza asko ziren okertu zitezkeenak. Mohamadek adierazi zuen ordura arteko berririk onena. –Dirudienez Antso orain Bamba lonan dago hango Elizarekin zerikusia duen festa politeista batean. Laster Sanjoan monasteriora joango da eta handik abuztuaren hasieran Pirinioak pasatuko ditu iparraldean garia lortzeko. Aukera ezin hobea dugu erasoaz jabetzen ez badira. Naiaran ez dute guk adina gerlari, udatiarrak beren etxera itzuli ondoren eta gure gizonek atari bat irekitzea lortzen badute, hiriaz eta Errioxa gehienaz nagusituko gara. Beste kontu bat, gertatzeko zailagoa izan daitekeena, Errege familia harrapatzea eta harengatik Erri bera osoa berreskuratzea da. Handik gutxira abuztuaren hamarrean abiatu zen armada Ebrotik gora, despistatzeko Medinazelira eta Duero aldera joateko helburua zutela zabaldu zuten. Esploratzaileek esan zioten Yahyari Funes inguruan betiko defendatzaileak z eudela udaldia pasatzera joandakoak etxeratu zirenean eta Naiara Ebro aldean berdin egin behar zuten une batetik bestera. Bi egunen buruan Tuterara heldu ondoren seguruago jakingo zuten. Ia bi mila gerlari gutxiagorekin Naiara eta Ebroko plazek ez zuten defentsa hutsa baino beste aukerarik izango. Tuteran jakin zuten Funeskoak neutralizatuta egongo zirela eta lasai jarraitu ahal izan zuten mugaldera. Handik aurrera gauez ibiliko ziren. Kristauen begirale eta esploratzaileak harrapatzen ahalegindu arren, bat zuek ihes egin zuten. Juberara heltzean baskoiek bazekiten seguru Zaragozako armada handia Naiarara zihoala. Hala ere, Naiaran betiko hirurehun bat oinezko eta ehun zaldun baino ez zeuden geldiarazteko. Bertze plazetan ere oso zaintzaile gutxi zeudenez, ge rlari gutxi batzuk bidalita ere, ez zuten oztoporik sortuko. Yahya ben Mundhirrek zaldunak bidali zituen ordu gutxitan hirira heltzeko. Iluntzean, oinezkoak Leza errekara heltzean, muga pasatu eta egin zuten lehenengo geldialdian esploratzaile pare bat age rtu zitzaion Yahyari, aurkitu zutena kontatzera. Zaharrenak hitz egin zuen. –Jauna... Naiaran hasi dira defentsa prestatzen. Hala ere, gerlari gutxi dute hiria defendatzeko –Yahyak galdera zehatza zuen. –Izango al dugu hiria hartzerik? Zer aukera dugu? –Esploratzaile eta espia gazteena mintzatu zitzaion. –Jauna, hirian badugu gure aldeko jendea. Gu heltzen garenean hartuko dute ekialdeko ataria eta ateak irekiko dizkigute. –Yahyaren jarrera irmoa izan zen. Espiei zorrozki begiratuz hitz egin zien. –Hobe horrela. Bestela... Bitartean baskoiak ere etxera bidean ziren. Erregeren zerbitzura gizon libreek udaldian egin behar zuten zerbitzu aldia edo berrogeialdia bukatu zenean, mendebaldeko euskaldunak Gaztelatik iparraldera mugitu ziren etxerako bidean. Oztopo gutxiago izateko mila oinezkoak eta laurehun zaldunak bi taldetan itzuliko ziren, tartean egun bat utziz bideko herrietan ahalik eta kalte gutxien egiteko asmoz. Udako kanpaina oso lasaia izan zen urte hartan. Toledoko ejertzitoak ez zuen eraso lar ririk egin Gaztelako mugan, Badajozeko taifaren kontra borroka egin behar izan zutelako. Izan zituzten arazo gutxiak jauntxo musulman batzuen eta kolonoen artekoak izan ziren. Noble musulmanek gerlari talde batzuekin gertuko koloniak eraso egin zituzten be raien aziendak defendatzeko. Kolono pobreenak, bizibiderik gabekoak, muga pasatu eta talde txikietan, ardiak, zaldiak edo behiak harrapatzera joaten zirelako. Animalien jabe haiek morroi armatuak kolonia berrietara bidali zituzten kolono pobreen aurka. Kristauen armadako indarrek eraso txiki haiek gelditzen eta kolonoak zaintzen pasa zuten uda hasiera. Mendok, Gaztelako erregeordetzaren zerbitzuan jarraitzen zuen. Bera izango zen Guadarramako maldetan mugazaintzan geratuko zen bakarra. Avila hiri zaharrare n ondoko herri batean zeuden Gaztelako indarrak etxeetara itzultzeko zain. Abuztuaren hasieran lehenengo gerlari taldea abiatu zen. Hurrengo egunean abiatuko zen Azenari bere menpeko indarrekin eta bi lagunek elkarrekin afaldu zuten. Inguruan, udan egindak o lagunak elkar agurtzen ari ziren. Bertzeen alaitasun zaratatsuaz inguratuta, Mendo triste zegoen hurrengo hilabeteetan sentituko zuen bakardadeagatik. –Zoriontsua zu, familia eta lagunekin egonen dena! –Mendo, horrenbertze urte pasata oraindik ez zara ohitu? –Azenarik txantxetan esan zuen, baina graziarik ez zuela konturatu zen. –Barkatu, Mendo. Nik neuk bakardade handia sentitu dut aurtengo zaintza aspergarrietan. Faltan izan ditut Gaila, Maddi eta bikiak. Zer moduz daude Ageda eta haurrak? –Ageda ema ztea, jaun Ximeno Sangiz Sajazarrako jaunaren alaba bakarra zen. –Duela gutxi Sajazarratik pasa zen zaldun batek haien berri eman zidan. Umeak eta Ageda ongi daude. Gaizki dagoena Ximeno Sangiz da. Oso gaizki dago eta denek denbora gutxi ematen diote. Kasualitatez egun haietan ezustean izandako gaixotasunaz aritu ziren lagunak. Mingorria zabaldu zen gerlari askoren artean. Gaixotasuna umeek pasatzen zuten, baina batzuetan pasa ez zuten helduen artean zabaldu eta arazo handia sortzen zen. –Eske rrak guk biok gaixotasuna pasa genuen! Geure umeek ere duela gutxi pasa zutenez ez dugu beldurrik pasa behar. –Hildakorik ere izan zen hilabete bat lehenago. Eskerrak mugetan ez zuten arazorik izan. Gaixoak herri hartan bertan elkartu zituzten bertzeengand ik banatuta. Hainbertze izan zen leku hartan bildutako gaixo kopurua, ezen herriari ere Mingorria deitzen hasi baitziren. Hurrengo egunetan gerlari taldea Burgosera heldu zen. Momentu hartan izan zuten Zaragozako musulmanen erasoaren berri Naiaran. Fortu n alferezak azalpenak eskatu zizkion esploratzaileari. –Zer ikusi duzue? Non ziren eta zenbat ziren musulmanak? –Jauna, Alagonen, Jalon eta Ebroren elkarketan izan zen eta milaka oinezko eta zaldun ziren. –Horrek ez du erran nahi hona datozela. Jaloneti k gora, Medinazelira joaten ahal dira Gaztelako mugak erasotzera. Hala izanez gero, muga hura indartu behar genuke. Utzi al duzue bertze esploratzailerik armada hura jarraitzeko? –Bai, jauna. Baina musulmanak Tutera bidera joatekoak ziren. Gure espiek jak in zuten bi egunetan Tuterara iristeko asmoa zutela eta hirugarrenean Lezako mugara. –Hala bada, hurrengo mezulariak baieztatuko digu. Hala gertatu zen. Tutera bidean ziren eta hiru egunetan gainean izango zituzten. Guadarraman izandako gerlariak Burgos aldean izango ziren etxera bidean eta Naiaran izandakoak iparraldera zihoazen. Presa hartuz gero, lau egunetan bueltatuko ziren. Mezulariak bidali zituzten. Udako errefortzuei agindu zieten Naiarara arin itzultzeko edo besteei inguruan elk artzeko. Senbeno ere Naiararen kontrako erasoak ezustean harrapatu zuen. Fortun Santxez Alferez nagusiaren aginduz laguntzera joango ziren indarrak Zirueñan elkartu behar ziren eta handiki baten agindupean denek batera eraso egin behar zituzten Naiara ing uratzen zuten musulmanak. Senbeno hamar zaldunen buru hara abiatu zen. Bi egunetan Naiarako errefortzuko indarrekin elkartu zen San Vicente izeneko herrian, Ebro ondoan. Denak bat eginda Ebro gurutzatu, Ollauri eta Zarratonetik Zirueñara heldu ziren. Han A rabako kondearen agindupean Guadarramako indarren esperoan hartu zuten atseden, Naiarako egoeraz jabetu bitartean. Erregea agertzea ere espero zuten egunean zehar edo hurrengo egunean. Gautzean agertu ziren espero zituzten mendebaldeko tropak. Ia mila oine zko eta laurehun bat zaldun izango ziren osotara. Bazekiten ziur asko Yahya k gerlari gehiago izango zuela eta azken berriak jakin arte zain geratu ziren. Edozein modutan, handik bi egunera, borrokatzea espero zuten. Naiarako erasoaldia. Musulmanek ezin izan zuten Naiara ezustean hartu. Yahyak inguruko herrietara zaldunen partidak bidali zituen, harrapaketak egiteko, beren defentsa segurtatzeko eta lurraldea inguratzeko. Baina ez ziren kilometro askotara urrutiratu badaezpada ere. Naiara erabat ingu ratu zuten oinezkoekin, hesiak eta hiru kanpamendu eginez errekatik izan ezean bertze hiru haizetara. Iparralde eta hegoaldetik harriak eta sua botatzeko makinak muntatu zituzten. Mendebaldeko kanpamendua muinoko gazteluari begira zegoen. Handik zelatatu z uten gotorleku hartatik egin zezaketen ateraldia. Hurrengo egunean, abuztuaren hamaseian, musulmanek katapultaz harriak eta su bolak botatzen zituzten bitartean iparraldetik eta hegoaldetik erasoa bikoitza prestatu zuten. Harresia hartzeko eskailerak eta a tarien kontra jotzeko burdineriaz babestutako enbor lodi gogorrak erabili behar zituzten. Gazteluko dorretik Fortunek eta kapitainek etsaien inguraketa eta mugimenduak aztertu zituzten. Harriek eta suak txikizioak egin zituzten lastozko estalkiak zituzten txaboletan. Bazirudien erasoak atzeratzen ari zirela harresietan kalte gehiago izan arte. Momentuz Naiarako gerlariak tinko jokatzen ari ziren. Egunean zehar txandak egin zituzten batzuek atseden hartzeko eta bertzeek zaintza edo suak itzaltzeko taldeetan laguntzeko. Eraso handia ez zen orduan eginen. Fortunek kapitain nagusiari galdetu zion . –Ba al dago berririk kanpotik, laguntza eskatzeko jendea bidali genuenetik? –Alban Gartzesek irmo erantzun zion. –Ez. Denak jakinaren gainean daude. Duela bost egun hemendik abiatu ziren gure indarrak eta hegoaldetik etxera Burgosen egonen diren gerlariak etortzea espero dugu, baina ez dakigu noiz izango den. Hona etortzeko eskatu diegu eta bihar goizean izango dira hemen. Antza denez, Burgos, Iruñea, Gazteiz eta Bur eban eskatutako laguntza ere espero ahal dugu, baina ez dakigu noiz izango den. Han bazen espioitzan ibilitako merkatari judutar bat eta inork galdetu gabe iritzia eman behar zuela pentsatuz alferezari zuzendu zitzaion. –Barkatu jauna, baina ez dugu pen tsatu behar erasoa berehala izango dela. Nahiz eta lehenbailehen egitea komeni zaien, erasotzaileek beti dute hiltzeko eta zaurituak izateko aukera gehiago eta ez dute jendea alferrik galdu nahi. Nik uste dut ilunduta saialdi txikia egin dezaketela, baina harresiko zati batzuk bota arte ez dute benetan saiakerarik egingo. Gure harresiak sendoak dira eta kostatuko zaie hori egitea. –Fortunek eta bertze kapitainek ere ulertu zuten arrazoi zuela. Edonola ere, beraien kemenari eutsi eta etsaien etsipena landu b ehar zutela uste zuen alkaide alferez nagusiak eta horretaz galdetu zion espiari. –Ongi da Isacar. Esaguzu. Ba al dago zerbait egiterik beraien animoak zapuzteko? –gizonak hala uste zuen eta adierazi zuen. –Bai jauna. Gauean kontraeraso batean kanpamend uan sartu eta erre dezakegu, edo behintzat ezkutuan sua piztu, katapulta, janari, denda edo zalditegietan. Erasoa iluntzean gertatu zen. Musulmanek uste zuten iluntasunean geziek gutxiagotan asmatuko zutela eta eskaileretatik burutuko ziren eraso anitzak ez zituztela garaiz ikusiko. Ezuste handia izan zuten harresi gainetik botatzen zizkieten gezi eta harrietatik ezkutuekin babesten ari ziren bitartean, bertze gerlari batzuek atzetik eraso egin zietenean. Naiarako defendatzaile batzuk ziren poterna batzue tatik ezkutuan aterata, beraien kanpalekuak eraso zituztenak. Musulmanek iluntasun hartan ez zuten etsai haien kontra asmatzen eta kanpamendura erretiratu zirenean sutan aurkitu zuten. Animaliak lau haizetara nahasmendua sortzen ari ziren eta biltegiak err eta zeudela ikusi zuten. Hegoaldeko kanpamenduan kalte gutxi izan bazuten ere, katapultarik gabe zeuden eta iparraldekoa oso kaltetuta geratu zen. Yahyari eta bere kapitainei asko kostatu zitzaien soldaduak lasaitzea eta erdi desegindako kanpamenduan geldi araztea. Gaua nola edo hala pasa zuten bertze eraso batzuen beldur. Goizean denak nekatuta zeuden eta ordu batzuk behar izango zituzten eraso berria antolatzeko. Erasorik jaso ez zuen mendebaldeko kanpamendutik Yahyak bere asmoak zapuztuta ikusi zituen. Or du gutxitan hartu nahi zuen hiriaren aurrean bi egun pasa ondoren, pentsatu egin zuen dena konplikatzen ari zela. Haserre bizian kapitainen laguntzaz erasoa burutzeko agindu zien soldatu gizajoei. Hiru mila oinezko soldaduetatik mila galdu zituzten hilda b aino zaurituta edo ihes eginda eta bertzeek ez zuten erasotzeko gogo gehiegirik. Eguerdi aldera taldeak ariete eta eskailerekin harresietara hurbildu zirenean ipar mendebaldetik armada kristaua agertu zen, mila oinezko baino gehiago eta bostehun bat zaldun osatzen zuena. Borroka batzuk gertatu ziren, bi zalditerien artean gehienak. Musulmanak galtzaile gertatzen ari ziren. Yahyak gerlariak antolatzea eta lasaitzea lortu zuen. Berehala iparraldeko kanpamenduaren ondoan elkartu zituen gerlari musulman guztiak etorri berriei aurre egiteko. Musulmanak gehiago ziren, baina orduan Antso erregea bera etorri zela entzun zuten. Denbora gutxian, Naiaran lehenagotik izandako gerlari asko agertu zen. Gainera, Iruñetik beste batzuk agertu ziren. Yahyak uste zuen Antso I ruñetik Aragoira joan ondoren iparraldera joango zela. Hala eta guztiz ere, Antsok garia biltzeko gurdiak bidali zituen soldadu gutxi batzuekin eta bera itzuli zen Iruñera abuztuaren hamabosterako Iruñeko Elizbarrutiaren berrezarpena handikiro ospatzera Go rtea bildu eta festa handi bat antolatzeko. Beraz, abuztuaren 14an, Iruñean zegoen Antso erregeak Zaragozako Yahyak Naiara eraso eginen zuela jakin zuenean, ordu gutxitan ahal zituzten zaldieria indarrak bilduz lo gutxi eginda hara abiatu ziren. Naiara aur rean gertatu zen borrokak ez zuen izen hura merezi. Denbora eskasean Antsok antolatu zituen indar guztiak eta musulmanen kontra egin zuten. Baskoiak nekatuta zeuden, baina gogor eraso egin zieten musulmanei. Yahyak ordu erdi eskasean galtzen ari zirela iku sita, babesteko zalduneria gehiago zutela aprobetxatuz erretiratzea agindu zuen. Naiara erdi deseginda zegoen eta inguruko lurrak erreta zeuden. Hala ere, pozik egon ahal ziren baskoiak porrot handi batetik libratu zirelako. Musulmanek hasierako harrapakin arekin eta esklabo hartutako batzuekin Zaragozan azaldu zirenean irabazle izan balira bezala agertu ziren herritarren aurrean. Bestalde, Yahyarekin ez ziren arazoak bukatu. Lehenagotik emirrak aritu zen Kataluniako mugetan erasoak burutzen eta horrek ondorioak ekarri zituen. Olibak, Ripolleko abadeak, Poncio bidali zuen Iruñeko erregeari laguntza eskatzeko. Zeren eta 1024an Yahya ben Mundhirrek eta Mochehidek, Tortosa, Denia eta Balearetako emirrak, Gerona, Vich eta Cardonako merkatari batzuk ba hitu eta Balagerren razziak antolatu zituzten. Ermesindak laguntza eskatu zion Roger de Toemiri mertzenaro frankoen kapitainari. Honek izugarrikeriak egin zituen harrapatutako moroak bizirik errez. Berengerrek berriki eskatu zuen laguntza eta kanpaina anto latu zuten emirren aurka. Baskoniako erregeak eta Gaskoniako dukeak hartuko zuten parte. 1027an harrapatutakoarekin Antso Gillermo garaile itzuli zen Gaskoniara, cluny ko Odilon abade boteretsuari aberastasun handiak oparitu eta bidali ondoren. 1028an G aztelako Garcia infantea. Lurren aldaketa. 1028an Garcia Sanchez Gaztelako infantea, hemezortzi urte bete berritan, adinez nagusia zenez konde izendatu zuten Burgoseko katedralean. Bere koinatuak, Iruñeko erregeak, Leongo Alfonsoren alaba Sancharekin ezk ontza antolatu zion, Gaztela eta Leonen arteko arazoak konpontzeko. Cea eta Pisuerga arteko lurrak andregaiaren dotea izango ziren. Sancho Garcia kondeak eta Saldañako Urraca Gomezek seme hura 1009an izan arte ez zuten ezkondu Munia alaba nagusia. Ordura a rteko oinordekoa Antso Gartzes Iruñeko erregearekin ezkondu zuten. Harrezkero ez zen arriskua Gaztela erresuma hartan azpiratua izateko. Hala eta guztiz ere, 1017an kondea hil zenean Gaztela osoan jauntxoek nahi zutena egiten zuten. Erregeordetzan Urraca e rregina alarguna, Covarrubiaseko Urraca abadesa izeba eta Pedro, Burgoseko apezpikua zeuden. Laster Antso Gartzesen laguntza eskatu behar izan zuten, Leongo erasoetatik eta anarkiatik libratzeko. Zendutako kondeak Antso erregearekin egindako hitzarmenaren arabera Iruñeko erregeak, Gartzia infantea eta Gaztela babestuko zituen, Gaztelako ekialdeko euskal lurraldearen truke. Lur horiek, Muniaren doteak ziren laguntza trukearen baldintzapean. Dena den, orduan arriskurik handiena Leonetik zetorren. Alfontso V.a k Monzon eta Saldañako konderriak berreskuratu zituen. Horretarako Gaztelako konde etxekoekin etsaitutako velatarren laguntza izan zuen. Antso Gartzesek Duero eta bertze lurraldeen kontrola lortu zuen eta Ceako konderriak berreskuratu zituen Gaztelarako. Legea eta Justiziaren irudia ematen zuen erregeak, koinatuaren izenean Gaztela baketzen zuenean. Monzoneko Fernando Ansurez kondeak lagundu zion. 1019tik aurrera Gaztelako dokumentu ofizial eta pribatuetan, Gaztelan Garcia infanteak, Leonen Alfonsok eta Iruñean Antso erregeak agintzen zutelako aipamenak hasi ziren agertzen. Gauza berria Gaztelan. Handik urte batzuetara, Antsok lur batzuk erosi eta Gaztela ekialdea bereganatu zuen. Dokumentuetan Aragoi, Naiara, Iruñea eta Gaztelan errege zela agertzen hasi z en eta noble sinatzaileen artean Burgos eta Okako Julian apezpikua, Gonzalo Muñoz Asturiense, Larako Salvador Gonzalez eta Menako Fernado Pelaez agertzen ziren, noble haiek konde titulua hartzen zutenak. Gaztelako feudalizazioa handitu zen Antso Gartzesen agindupean. 1022an Leongo erregina hil zenean Alfonso alargundu ondoren, Urrakarekin, Antso erregearen alaba bakarrekin ezkondu zuten. Leon eta Iruñeko erresumen arteko harremana hobetu ondoren, Leon eta Gaztelakoa konpontzearren, Antsok berak antolatu zue n Garcia infante eta Leongo Sancharen ezkontza 1028an. Zuriñe eta Maia; Andi eta izotz Burgosen. Udaberriko egun euritsuak izan zituzten apirilaren hasieran. Negu gogorraren ondoren egun eguzkitsu gutxi izan zituzten. Zenbait unetan ateri zuen eta best e batzuetan ere eguzki printzek naturaren berritze zoragarria erakusten zuten. Burgosen, auzo berriaren ondoko basoek eta lurrek promesa eta etorkizun emankorra erakusten zuten. Momentuz, hala ere, jendea presaka zebilen batetik bertzera kalean zehar, eros ketetan eta bestelako eginkizunetan. Burgos ekialdeko auzo berri hura gero eta garrantzitsuagoa zen komertzio aldetik. Han ireki zituzten mota guztietako denda handiak, modernoak eta berriak. Artisautza eta ostalaritza ere garrantzitsuak ziren auzoan. Maia, Gutierren ondoan bizi zen. Denda handitu zuten eta tailerra ere bai. Gutier, Anjelique eta beren familiaren bizitokia dendaren gainean zegoen eta Maiarena ondoko tailerraren gainean. Aspaldian Andirekin ezkonduta, mutil bat eta neskato bat zituzten. And i Burgoseko gazteluan konfiantzazko gerlaria zen eta betiko zaintza aspergarriez gain, askotan Mendorekin ibiltzen zen inguruetako herrietara eginkizun desberdinetan edo ehizan. Ezpatari, lantzari eta arkulari ona zen eta zaldunik onena ez bazen ere, ez zu en arazo handirik zaldiak gidatzen. Udaldian Guadarramara joaten ziren, baina beste urte erdian Burgosen izaten ziren. Gutierren denda, aurrekoa baino handiagoa zen. Erakustokia zen berari gustatzen zitzaion bezala. Erosle asko ibili zitekeen espaloitik, l eihotik, mahai gaineko oihalak eta pareta ondoan zintzilikatutako jantziak ikusteko. Gutierren dendaren ezaugarriak, aniztasuna, kalitatea eta ikusgarritasuna ziren. Han ez zegoen zerbitzarientzako jantzi gehiegirik, salgai horiek nonahi aurki baitzitezkee n, aberatsentzako luxuzko arropa dotoreak baizik. Lehen denda zena orduan hornitegia eta biltegia zen beheko pisuan, tailerra bigarrenean eta bizitokia hirugarrenean. Haren ondoan, erosi zuten ondoko eremuan antolatu zuten denda berria, bigarren pisuan Gut ierren familiakoen bizitokia antolatuz. Sarrera handi batetik gurdiak sar zitezkeen patiora eta hornitegiaren atzealdera, baita ukuilu eta baratzera. Tailerrean josi egiten zuten, baina Maiak egiten zituen liozko bordatu ederrak. Maiak, Felisa eta beste ne ska baten laguntza zuen, Leondik Akitaniaraino famatu ziren bordatu eta jantzi ederrak egiteagatik. Gutierrek Olibierren laguntza zuen saltzeko eta morroi batek egiten zituen lan astunak. Anjelique zen bere familiaz eta Maiarenaz arduratzen zena, berarentz at familia bakarra zen eta. Neskame batek laguntzen zion etxeko eginkizunetan. Felisa alaba ezkontzekotan zen baina gustura zegoen jostun lanetan eta Odon semea soldadua zen gazteluan Andiren agindupean. Bi familiak elkarrekin egiten zuten bizitza, otordua k barne. Dendan bi etxekoandre noble eta beraien zerbitzariak ari ziren oihalak eta jantziak ikusten. Erosle bat bere zerbitzariarekin gortina batzuetarako oihalen artean konparazioak egiten ari zen bitartean, Olibier saltzaile gaztea gizonentzako atorrak erakusten ari zitzaizkion adineko emakume bati eta Gutier zuzendu zitzaien sartu berriak ziren bi andreei. Etxe on bateko zerbitzari buru ziruditen biek. –Egunon, jainkoak. Zertan lagundu ahal zaituztet? –Hala ekarri baita zuri ere. Zuen bordatuak ikust era etorri gara –erantzun zuen adinetan zaharrena. Gutierrek orduantxe ezagutu zuen kondearen etxeko neskameen burua. Zuzenean eginkizunetara jotzea gustatzen zitzaion horietakoa zen, zuzena baina lehor samarra. –Zein motatako bordatuak nahi dituzue? –Dendako alderik argitsuenera seinalatu zuen –. Lihozko ator zuri bordatuak ala bestelako koloretako jaka, gona, soineko edo prakarik nahi al dituzue? –Emakumeak hasperena egin zuen lanaren zailtasuna aurreikusiz. –Denetarik ikusi behar dugu... Ez zabaldu hort ik baina konde gaztea ezkonduko da eta denetarik behar du berarentzat eta bere andrea izango denarentzat. Badaezpada, zamauak eta oheko arropa ere behar izango ditugu... –Lasai zaitezte, behar duzuena izango duzue, denbora emanez gero. Egiten duguna eraku tsiko dizuet hasteko. Zer nahi duzuen eta zer neurritakoak esango didazue gero. –Gutier konturatu zen emakume harekin kontu handiz jokatu behar zuela. Saltzaileak bordatu mota guztiak erakutsi zizkien. Azaldu ere egiten zien zer nolako gauzak lantzen zit uzten. Pixkana ideia eta eskaera gauzatzen aritu ziren. Egia zen denetarik behar zutela eta han ziren haietako batzuk erosi bazituzten ere, gauza gehienak enkargatu eta ikuskatu behar izango zituzten egin ahala. Hilabete oso batean tailerrean betiko lana e ta gehiago izango zuten. Gauzak ongi egin nahian Gutierrek Maiari deitu zion denaz ongi jabetzeko eta emakume haiekin ezulerturik ez izateko. Maia ez zen aparteko saltzailea, baina langile fina zen eta bazekien bordatuei buruz eta nobleziaren gustuei buruz . Berriro hitz egin zuten nahi zutenaz eta egin beharrekoaz. Goiz osoa eman zuten gauzak zehazten eta eguerdirako emakumeak lasaiago eta pozik atera ziren dendatik. Gutier ere pozik zegoen, agertu zen diruzainarekin salneurriaz eztabaidatu ondoren, dirutza irabaziko baitzuten. Hain pozik ez zegoena Maia zen. Lan ikaragarria izango zuen hilabete eskas batean. Hasteko beste bi laguntzaile behar zituen. Kalearen bestaldean Zuriñek eta Albok, Maratxo eta neskame baten laguntzaz larruzkoen tailerra eta denda ja rri zituzten hiru urte lehenago. Zuriñe sorginkeriaz salatu zutenean Santurtzitik alde egin behar izan zuten. Etxea eta tailerrak ezin salduz, anaia, arreba eta ama han utziz alde egin zuten Albo artisauak eta Zurinek, Muno eta Arrosarekin, beren bi haurre kin. Maratxo gazteak eta Izotzek ere lagundu zieten. Orduan, Ibauri herriko jaun Millanekikoa ahaztuta egongo zelakoan, urrun geratzen zenez berriro hartu zituzten Izotz eta Zuriñe izenak. Anaia arrebek ilehoria agerian utzi zuten eta bizitza berria bilatu zuten Burgoseko auzo hartan. Hiru urte lehenago, Burgosen gerlari postu bat eskaini ziotenean, Izotz itzuli zen Santurtzira, baina arrebak lehen baino arazo larriagoa zuen. Iragarrita bezala apezak sorginkeriaz eta erreboltari bezala salatu zuen elizan, a ndere Edelmirak, Goyak eta Luxana andereak lagunduta. Izotz San Jorgeko abadearekin hitz egitera joan zen Zuriñeren kontuak zuritu nahian. Abadeak sinestu zien, baina ez zuen gauzak konpontzeko modurik ikusten eta aholkatu zien bertze nonbaitera alde egite a. Denbora pasatzen utzi gabe, aurreztutako dirua hartu eta Burgosera alde egin zuten seiek. Gainera, Maratxok eta Izotzek elkar gehiago ezagutu zutenean maitemindu eta ezkondu ziren. Orduan, Albok laguntzaile batekin egiten zuen lan tailerrean eta Maratxo eta Zuriñe urte eskaseko bi mutiko txikiz, beste haurrez, etxeaz eta saskiak egiteaz arduratzen ziren, belar kontuak ezkutuan izanda. Izotzek Andiren lan berdinak egiten zituen gazteluan Mendoren agindupean. Biak konfiantzazko soldaduak ziren, taldeburu. Denbora asko pasa gabe Zuriñek Maia ezaguzu zuen eta lagunak egin ziren. Biak artisauak ziren, merkatariekin erlazionatuta eta anaia senarrak gerlariak eta zaldunak ziren. Interes eta gogo berdina zuten. Beste pertsona batzuekin laguntasun harremana bazut en ere, haien artekoa gehiago zen, biek egin zuten ihes betiko bizitzatik eskapatzeko. Batak bestearen bizitza ezagutu zuen. Are gehiago, kristautasunaren kontrakoak ez baziren ere, biek euskal tradizioen zale ziren. Bereziki Mariren tradizioak eta istorio ak maite zituzten, baina beraien arteko kontu hura isilpekoa zen. Zuriñe mintzatzen ari zitzaion Maiari. –Marik euria eta eguraldi ona zabalduko dizkigu. Udaberriko garai argia hasten denean ikusiko ditugu loreak eta fruituak eguzkiaren argitan. –Zein poetiko! Bada garaia. Aurten ia ez da izan eguraldi oneko egunik. –Ez apuratu, izango ditugu. Ez duzu nabari berak sarri ekarriko dizkigula? –Hala izan bedi! Ez dut inoiz ezagutu, zuk bezain ongi Mari ulertzen duenik. –Maia, kontuz hitz egin behar du gu. Ezin ditu inork gure solasak entzun. Zuriñek umeak esnatu zituen, garbitu eta gosaltzeko eman zien. Maratxo kanpoan zen erosketa eta mandatu batzuk egiten. Albo eta laguntzailea tailerrean ziren lanean. Izotz zerbitzuan zen gazteluan. Muno eta Rosa berehala atera ziren laguntxoekin jolastera eta berak saskiak egiten pasa zuen goiza. Maratxo haur txikiarekin agertu zenean bazkaria prestatzen hasi zen. Bi emakumeak solasean aritu ziren eguneko kontuez eta egin beharrekoaz. Ongi konpontzen ziren eta asko laguntzen zioten elkarri. Umeak agertu ziren eta gizonak ere bai. Bazkaldu ondoren umeek kuluxka egiten zuten eta gizonak paseatzera atera ziren lanean jarraitu aurretik. Maratxo eta Zuriñe saskigintzan aritu ziren, gizonak eta u meak beren eginkizunetan bezala. Gaututa, zerbait afaldu ondoren umeak lotara joaten zirenean helduak atseden momentua aprobetxatzen zuten gehienetan sukaldean eta gizonak askotan kanpoan kideekin elkartzen ziren ardo pote bat hartzeko. Arrats hartan, Zuri ñe bere lagunarekin hitz egitera joan zen. Maia ere egunekoa bukatu ondoren patioko ate ondoan geratu zen lagunaren zain. –Kaixo Zuriñe, zer moduz? –Ondo. Nik egun arrunta pasa dut eta zuk? –Kondearen neskame nagusia agertu zaigu bordatu asko eskatzeko. Konde txikia ezkonduko da eta dena nahi dute egina hilabete batean. –Orduan lana izango duzue. Diru asko irabaziko duzue. –Lan gehiegi denbora gutxirako. Zamauak, ohe oihalak, neurrian egindako soinekoak, jakak eta atorrak, baita zapiak eta go rtinak ere, hilabete batean egin behar ditugu, gehienk bordatuz. Ez dut ezertarako astirik izango. –Hartu neska gehiago. –Hori pentsatu dut. Zuek, koinata eta biok ez zarete jostun txarrak. Lagunduko zenidakete hilabete batez? –Orain saski asko egin dit ugu denbora baterako. Gustura egingo nuke, baina bakarrik arratsaldeetan egin ahalko genuke. Goizean etxeko kontuak eta umeen zaintzak ez digu astirik uzten. –Arratsaldeekin aski izango litzateke eta josten eta bordatuetan aritzen garen bitartean umeak zain ditzakegu patioan. –Ados. Maratxori galdetuko diot, baina ez dut uste arazorik izango duenik. –Primeran. Orain gustura kontatuko dizut ezkontzaz jakin dudana. –Eta nik gustura entzungo dizut. –Zuriñek irri egin zuen, ongi baitzekien Maiaren kontakizu nak oso mamitsuak zirela. Ezagutzen ez zituenentzat bi emakumeak itxuraz aparte oso antzekoak ziren. Biak artisau onak, merkatariekin lanean ari zirenak, familia zutenak...; baina Zuriñe atsegina izanda ere, gutxiago hitz egiten zuen eta Maia ez zen isiltz en lagunen artean egoten zenean. Maiak kontatu zizkion lagunari ezkontzaren kontura jakingarri guztiak. Garrantzitsuena emaztegaia zen, zeren eta Leongo Sancha baitzen, hil berria zen Alfonso V.aren alaba bakarra. Gainera hilabetea pasa ondoren infante G arcia Leonera joango zen eta han Leongo erregearekin bakea sinatuko zuen. Ondoren, zer nolako oihal eta bordatuak egingo zituen kontatu zion lagunari. Une batean Zuriñek izan zuen burutazioa bota zion lagunari. –Konturatzen al zara Sancharekin ezkontzen d ena Leongo agintaritzan hirugarren bihurtuko dela? –Zer esan nahi duzu? Ez dut ulertzen. –Maiak ez zituen kontu haiek gehiegi ulertzen. Aginte kontuak ulergaitzak zitzaizkion; Zuriñeri, ordea, ipuinak eta istorio interesgarriak. –Bermudo da Leongo Alfont soren seme bakarra. Hilez gero, oinordekoa Sancha izango litzateke eta boterea beraren senarrak hartuko luke. –Maiak ulertu zuen. –Egia da!! Andi eta Izotz gaztelu ondoko ordokian armetan praktikatzen arituak ziren. Goizean, hirurehun oinezkok a rma guztiak aldean lasterkan itzuli handi bat egin ondoren, arma desberdinekin praktikatzen aritu ziren. Bi ekintzen artean bost ordutan aritu ondoren, patioan garbitu batzuk egin zituzten eta mokadu bat hartu zuten indarrak berreskuratzeko. Andi gizakote bat zen, baina ez dorpea; Izotz lirainagoa zen. Bi gerlariak ura edaten ari ziren hormaren kontra eserita, azkeneko ariketan ezpata eta ezkutuarekin elkarrekiko borroka komentatzen. –Izotz, ongi jasan dituzu nire kolpeak eta erasoak. Beti izan zara trebea , baina ez zinen ni ordu erdi batez geldiarazteko gai. Lehenago hasten zinen borroka eteten. –Izotzek barre algara egin eta erantzun zion. –Ez da niregatik, Andi. Zuk hartu dituzun kiloak dira aldaketaren arrazoiak. –Ez dut uste. Oraindik ez ditut hogeit a hamar urte eta ez dut pisurik hartu. Esan ezazu nahi duzuna, baina asko irabazi duzu erresistentzian. –Hala izango da. Broma zen esan dizudana. Benetan uste dudana da lehen bezain indartsua zarela. Agian egiten ditugun praktikekin gero eta denbora gehia go jasaten dugu. Armakideak ere hobetzen ari dira. Uste dut gure lanari eta Mendori esker dela. Andi aspaldian zen kapitain Burgosen. Izotz, aldiz, hiru urte eskas lehenago hartu zuten Mendoren agindupean. Hala ere, bi gizonen bizitza oso berdina izan ze nez elkar ulertzen zuten bizitzaren aurreko erabakietan. Horri gaineratu behar zitzaion kasualitatez familiak aurrez aurre bizi zirela eta baten arreba bestearen emaztearen lagun mina zela, beraiek bezala emakumeek bizitza berdina izan zutelako. Une hartan biek buruan zutena udako kanpaina zen. Mendo beti bezala Guadarramara bidaliko zuten mugak defendatzera. Gainera, haiek bezalako kapitain txikiak berarekin eraman ahal zituen edo beste bi aukera zituzten, bata zen Burgosen geratzea edo Garcia konde gaztea ri Leonera laguntzea. Biek beste bi aukerak eginak zituzten eta gehienei bezala interesgarriagoa egiten zitzaien Leonera joatea, azken batean hiri hartan festa giroa egongo baitzen. Gauza bera pentsatzen ari zirelakoan, Izotzek bere ustea adierazi zuen. –Andi, nahiago nuke Leonera joan, beste guztiek bezala. Hala ere, nik Mendori eskatuko nioke gu ez banatzea. Zer iruditzen zaizu? –Gauza bera pentsatzen ari nintzen, baina uste dut horrela asko jokatzen ari garela. Famatuak gara seguruak izateagatik eta h orrela eskatuz gero, Guadarramara bidalita edo hemen geldituta mesedea egina izango luke. Edonola ere, ados nago zurekin. Nahiago dut zurekin ibili, edonora, Guadarramara edo Leonera, bakarrik joan baino. Arratsaldean aginduak jasotzean, hurrengo eguneta ko zerbitzuak zein ziren jakin ondoren, beste kapitainak joan zirenean eskaera hura egin zioten Mendori. Honek pentsatuko zuela baino ez zien esan, noiz erabakiko zuen aipatu gabe. Bi lagunek ez zuten zerbitzurik hurrengo eguna bitartean. Batek, Andik, egu neko zaintzak kudeatu behar zituen eta Izotzek zalduneriarekin ibilaldi bat egin behar zuen. Dena den, biak egun hartan beren etxeetara abiatu ziren elkarrekin. Oinez ari zirela, eskaeraz mintzatu ziren. –Zer uste duzu Izotz? Zer erabakiko du Mendok? –Nik uste dut niri eztakitnon zalduneriarekin ibiltzeko aginduko didala eta zu zaintzan jartzen zaituzte beti. Bromaz aparte, ez dakit nora bidaliko gaituzten. Zaila izango da elkarrekin Leonera bidaltzea. Auzora heldu zirenean, Albo eta Gutier alde batetik eta Maratxo, Zuriñe eta Maia haurrekin bestetik oihal denda aurrean ziren bi bankutan arratsaldeko azken orduak eta giro ona aprobetxatzen. Emazteak agurtu zituzten eta musu iheskor bat eman ondoren gizonengana jo zuten. Gutierrek kontatu zizkien azken be rriak. Pozik zirudien. –Aurreko egunean neskame buruak eskaera egin ondoren, Urraca kondesa alarguna agertu da dendan, oihalak, gortinak eta zamauak begiratzeko. Haietako asko aukeratu eta ordaindu ditu. Oniritzia eman du ari garenarekin jarraitzeko. Gutx i ez balitz, gero pasatu dira Alboren dendatik eta gauza batzuk erosi dituzte. Salmenta ederrak egin dituzu ezta? –Albo harrituta ikusten zen. –Bai. Hala izan da... Nik kontatu nahi dizuedana da andereak bazekiela zuek gure ahaideak zinetela eta adierazi digu zuek bezalako gerlariei esker garela libreak. Horrek zerbait esan nahi du, ezta? –Bi gerlariek beren gora beherak kontatu zizkieten lagunei. Arlanzoneko jaun Azenari Enekones, 1028an. Zaldun batzuk ari ziren martxa motelean Arlanzonera bidean . Udaberriko egun ederra zen eta zereal lurrek berde zoragarria eta emankortasuna adierazten zuten. Soldaduak, zerbitzariak, Jakue eta Joan atzean izanda, Azenari eta Isa arabieraz ari ziren. Urte haietan Azenariren inguruko guztiek arabiera ulertzeko modu an ikasi zuten, are gehiago laguntzaile pertsonalek. Hala ere, bi lagunek egiten zutena bakarrik txikitan ikasitakoek egiten ahal zuten. Al Andaluseko kontuez ari zen Isa. –Kontatu didatenez omeyatar bat izendatu dute kalifa. –Azenari Gaztelako eta Baskon iako gobernuekin zerikusia zuten auzitan aritua zen. Isa edo Blasko Bernardez, Azenari bezala Kordoban hezitako katib a zen, arabiar eta judutar komunitateekin al Andaluseko gauzez jakiten lehena. –Azken urteotan hamuditarrak eta omeyatarrak aritu dira ga ldutako kalifatoaren burutza eskuratu nahian. Nor da orain kalifa? –Gezurra iruditu arren, Isak ez zuen aspaldian hango berririk eta Azenari zen hango kontuez berriak izan zituena. –Hisam III.a, al Nasirren bertze birbiloba bat da. Hamuditarren kontra ari da borrokan oraindik eta ez du Kordoba hartu, baina badirudi lortuko duela. Habusek zerbait aipatu zuen azken eskutitzean. –Bai, baina ez zuen kalifatzat hartzen. Habusek lortu du Granadako taifa independente eta indartsua eta bost axola zaio Kordoba. Se muel ben Nagrella katibak, praktikan visirra denak laguntzen dio gobernuan. Nagrella judutarren Nagib a da, printzea. Azenari, zuk ezagutu zenuen Nagrella ezta? –Bai. Habusek eta biok hamabi bat urte genituenean Hayyuy gramatika maisuarekin ikasi genuen. Ben Nagrella eta ben Hazm ere bere ikasleak ziren. Orduan ikasi nuen sakonki arabiera. Ben Nagrella oso argia eta kultur handikoa zen. Bere erlijioaz eta arabieraz jakintsua zen, Hayyuy mailakoa. –Entzun nuenez, garai hartan Hayyuy judutarra zen alAndaluseko maisurik onena. Hortaz ari garenez erran behar dizut Garzia ongi ikasten ari dela. Gure liburutegiko liburu gehienak irakurtzeko, ulertzeko eta haietaz zerbait mintzatzeko gauza da. Latinez eta matematikan ez da hain ona. Zure alaba zoragarri hori are trebeagoa da arabieraz. Zu ez zara konturatu beraiekin baskoieraz mintzatzen zarelako. –Azenarik ulertu zuen laguna eskaera egiten ari zitzaiola. –Hemendik aurrera arabieraz ere egingo dugu beraiekin eta Gailarekin. –Errandakoa egiteko asmoa iza nda ere, bazekien zaila izango zela. –Saiatuz gero eta pixka bat egiten baduzue aski izango da Azenari. Badakit zein zaila den ohiturak aldatzea. Niri berdin gertatzen zait baskoieraz. –Azenarik bukatutzat eman zuen solasgaia. Arlanzon begi bistan zuten. –Uste al duzu Hisam III. honek kaliferria batzen lortuko duela? –izan zen Isaren azken galdera. –Ez dut uste. Erreka ondoko lur ederrak zeharkatuz bide zabalak bailararen barrena eramaten zuen. Zumardiak jarraituz hiribildura heltzen zen. Arlanzon herr ia handiagotu zen azken aldian. Hurbildu ahala gaztelu eta eliza handien inguruan etxe ederren multzoa asmatzen zen harresi eta dorre altuen atzetik. Zubi ederretik ez urrun burdinolak eta tailerrak sumatzen ziren. Berrehun bat metrotik burdin hotsak eta j endearen jarduna nabarmen gehiago entzuten zen. Handik adin guztietako haurrak ibiltzen ziren. Egun eguzkitsua eta beroa zen, udakoa zirudiena. Zubiaren ondoan erreka ertzeko aldapetan neska batzuek jolaserako etxe bat antolatu zuten. Harriekin imajinatuta ko gelak antolatu zituzten eta etxe handi baten bizitzara jolasten ari ziren. Neska handiek agintzen zieten bertzeei eta era berean neba ahizpa txikiak zaintzen zituzten. Gela handia izango zen hartan zapiekin joste lanak egiten zituzten. Kondesa deitzen z uten hamabi bat urteko neska batek anaia txikiari begiratzen zion. Honek bertze bi lagunekin ura belaunetaraino errekan amuarrainetan ari ziren. Eskuz harrapatzen trebatzen ari ziren. Hamar urteko mutilak bazekien arrebak begira zuela. Berak bazekien igeri an eta ez zuen ongi eramaten arrebaren babesteko gogo hura. Anaia bikia, Eneko, bi urte lehenago birikeriaz hil zenetik asko babesten zuten. Etxeko guztiak, bera barne, haren faltagatik gutxi edo gehiago aldatu ziren. Bazekien arrebak maitasunagatik egiten zuela, baina ez zitzaion gustatzen. Arreba altxatu eta zuzendu zitzaion. –Garzia, atoz hona. Aita etorriko da Burgosetik eta gosetuta egongo da. –Mutila ez zegoen prest amuarrain harrapaketa uzteko. –Utzi bakean. Ez dugu eta oraindik amuarrainik harrapatu. Aitak afaltzeko nahi ditut. –Neskak ez zuen bere agindua errepikatu, baina moztu nahi zuen. –Lehenago hasi behar zenuen. Berehala ilunduko du eta Atta agertuko da. –Mutilak ulertu zuen berandutu zitzaiola, baina aita ikusteko gogoa bazuen ere, gustura zegoen jolasean eta jarraitu nahi zuen une batez. –Maddi, ez kezkatu. Hemendik pasatuko da etxerako bidean. –Ez. Burgos bidetik zuzeneko bidea hartuko du eta ez diogu etorrera egin ahal izango. –Garziak arrazoi zuela ulertu zuen. Ez z uen aitaren etorrera galdu nahi. –Banoa! Arlanzoneko jauna kanpora joaten zenean, Isa, Jakue eta Joanekin izaten zen. Haiek zerbitzariak baino lagunak ziren, katib a, ezkutaria eta laguntzaile pertsonala zirenak. Bidaia azkar hartan hiru egunez egon zen Burgosen Gaztelako udako defentsaz arduratzeko eta hiru laguntzaileak, bi morroi eta lau soldadu eraman zituen. Azenari bere gaztelura zuzenean heldu zenean han zituen zain etxeko guztiak. Zalditik jaitsi bezain laster, gainean zituen alaba eta semeari be sarkada eta musuak eman ondoren, Gailari eman zizkion. Etxeko zerbitzariak, administrariak eta zaintzan ez ziren gerlariak joan zitzaizkion agurtzera. Azenarik maitasun adierazpen haiek pozik hartzen zituen arren, mila alditan esana zien ez zuela horrelako rik nahi. Haurrek eta emazteak egitea normala zen, baina hiru egunetan kanpoan izateagatik ahal zuten guztiek, baita morroiak oihuka hartzea gehiegi iruditzen zitzaion. bestela ere, han, Kasilda; Garaitarrak: Erramun, Marko, Brizia eta umeak; Txomin, Urrak a, Lorea eta Danila ere hantxe ziren ongi etorri egiteko. Azken batean haiek ere bere familiakoak ziren. Otsoa eta familia Agesen ziren. Xan Luze hil zenetik han antolatu zuten bizitokia. Xana eta umeak gustura ziren beren herrian eta handik Otsoak bete ah al zituen bere betebeharrak Juarroseko oinezkoen kapitain lanean. Joanes ere Okan zen tenentzian Azenariren ordezkari. Andre Madalen hil eta gutxira jaun Garzia zendu zenean, Azenarik Gailaren izenean jaso zituen Okako tenentziaren betebeharrak eta Joanes jarri zuen postu hartan, zaldunen kapitaina izateaz gain. Bestalde, jaurerria ongi funtzionatzen ari zen Garaitarrei esker. Afalostean, saloi txikian denbora luzeagoa eman zuten haurrek gurasoekin azken egunetako gauzez kontu kontari. Maddi belaun gainea n esertzen zitzaion aitari eta Garzia amaren oinetan izaten zen istorioak eta gertaerak aditzen. Azenarik Garcia konde gaztearen ezkontza planak kontatu zizkien. Gailak egin zion galdera. –Orduan aurten ere ez zaitugu hemen izango uda osoan. –Bai. Leonera joanen naiz, baina hara joanen ez banintz Guadarramara edo Naiarara joan beharko nuke. –Bai, baina leku horietatik lehenago itzultzen zara eta Leonera joanez gero seguru denbora gehiegi pasa gabe beste leku batera joateko esango dizutela. Noiz mugituko zarete? –Maiatzaren bukaeran abiatuko gara. Abuztuan itzuliko gara. –Maddik egin zuen hurrengo galdera. –Atta, eta ez gaituzte ezteietara gonbidatuko? –Leonen ezkontza hitzarmena eginen dute. Itzultzean Burgosen ospatuko dira ezteiak eta orduan izanen duzu ospakizun horretan parte hartzeko aukera. Soineko berriak behar dituzue. –Azkeneko esaldi horrekin Gailari laguntza eskatu zion. Honek bazekien nola lasaitu bere alaba mugitua. –Lasai Maddi, ospakizunen prestaketetan arituko gara ezkonberriak Burgosera etorri baino lehen. Egia da denondako soinekoak eta jantziak prestatu behar izango ditugula. Aukera izango dugu Maiaren bordatuetan aukeratzeko. –Maddi lasaitu zen, Maia, Zuriñerekin eta beren haurrekin gustura ibiltzen zelako. Garzia, aldiz, fa milia haietako haurrekin ongi konpondu arren, ez zen konformatu eta aitarekin Leonera joatea ezinezkoa zela jakinda ere, saiatu egin zen. –Atta, nik badakit zalditan ibiltzen eta ez dut arazorik sortuko. Gizonok kondea babestu behar dugu. –Besteek egin zu ten barre, mutikoak esandakoaz eta ahaleginagatik. Azenarik kendu behar zion horretarako esperantzarik. –Bertze batean izanen da. Oraindik gazteegia zara. –Orduan ehizara joan behar dugu. Bihar egun ona izanen dugu. –Azenarik Gailari begiratuta eskakizun a kontuan izan zuen neurri batean. –Bihar ezin dugu. Bihar bisitaldia egin behar dut tailerretan eta zalditegietan eta etzi badugu Erramun eta biok egun osoko lana. Etzidamu itzuli txikia egin ahal dugu guztiok errekatik gora, goiko urtegietatik. –Ongi d a, baina nik lagundu nahi zaitut biharko eta etziko eginkizunetan. –Orduantxe Gailak adierazi zion berak ere betebeharrak zituela. –Garzia, bihar goizean saioa duzu Txominekin eta gero, Isarekin eskolak hartu behar dituzu. Latinez, arabieraz eta zenbakiet an ongi ikasi behar duzu. Arratsaldean joan zintezke aitarekin zalditegietara. Ez al da Azenari? –Bai. Amak arrazoi du. Lehenengoa betebeharra da. Ikasi behar duzu. Hala ere, zalditegietara joango gara beranduago. –Une hartan Maddik ere bere nahia adieraz i zuen. –Nik ere izango ditut zereginak eta ikasi beharra goizean, baina zalditegietara joan nahi dut zuekin. –Gailaren keinuari erreparatuta, mutikoaren desesperaziorako onartu zuen. –Ez dut beti emakumeekin ibili nahi –bota zuen mutilak. Neskak ez zuen bere protesta isildu. –Zer da, bakarrik gizonak ibili ahal direla zalditan? –Aitak moztu zien. –Hirurok joanen gara zalditegietara, nigandik hurbil eta kasu eginez ibiltzen bazarete. Maddi zu bezain ona da zalditan. Beranduago senar emazteek solas egin zuten. Bien buruan alaba eta semearen etorkizuna zuten. Gaila hasi zen alaba aipatzen. –Gure alaba polita da, baina oso argia ere bada eta arazoak izango ditu egia esaten duelako. Ez dakizu nolako lotsa sentitzen dudan batzuetan andere tente eta kopetazuriei erantzunak ematen. Kontua da egia baino ez duela esaten, baina neurtu gabe. –Gaila, zu bezalakoa da! Ikasiko du isilik egoten, haurra da eta. –Honezkero emakumetzen ari da. Hamabi urte beteko ditu... Baina egun hauetan kezka tzen nauena Garzia da. Armak eta abenturak baino ez ditu buruan. –Maddik zaintzen du. Zer uste duzu, bizia arriskatzen duela? –Horrenbeste ez, baina beldur naiz. Mugituegia da. Arriskua nonahi dago. –Une batean birika minez hil zen semearen mamu eta oroi tzapena izan zuten. Gailak pena handia zuen haurrak handitzen ari zirelako eta umerik ezin zuelako izan bikiez erdi zenetik. Azenarik ez zion horri garrantzirik ematen, berak ere bazuen haurrak galtzeko beldurra. –Kontu eginen diogu. Ez zaio ezer gertatuk o, Gaila. Argia ere bada! –Isilik egon ziren une batez. Gero, etxeko eta jaurerriko kontuak agertu ziren beraien pentsamendu eta solasean. Urte ona sumatzen zuten, uztak ez baitziren txarrak izango. Gailak adierazi zuen ez zuela arazorik aurreikusten. –Azenari, aurten ez duzu auzi berezirik konpondu behar izango, herritarren ezulertu batzuk izan ezik. Uztak ere ongi datoz. Lasai joan zaitezke Leonera. Nortzuk eramango dituzu zurekin? –Jakue, Joan eta Isarekin joateaz gain, zerbitzari eta gerlari gutxi bat zuk eramanen ditut. Infanteari laguntzeko Antso erregea eta Semeno anaia ere joango dira. Gerlariak ez dira berrehun bat baino askoz gehiago izango. Hurrengo egunean goiz gosalduta eginkizunetara abiatu zen. Burdindegiak, zeramika, beira eta gurdi tailer rak lanean ari ziren. Erramun Garaik administratzen zituen eta urtean zenbait momentutan lan gutxiago bazuten ere hogeita bost langilek egiten zuten lan eta bertze hamarren batek urtean zenbait hilabetez, negualdian gehien bat. Maisuak bost ziren, bi beira n aritzen zirenak; eta zeramikan, burdingintzan eta zurgintzan maisu bana ibiltzen ziren. Bost langile laguntzaile ari ziren lanean maisuekin eta bertze langileak beharren arabera ibiltzen ziren lan batean edo bertzean. Garai batean probetan artelan asko g elditu zen saldu gabe; hala ere, orduan gustu eta beharren arabera egiten zuten lan eta ongi ari ziren. Urte hartan, errentak eta uzta onak jasoko zituzten. Marko Garaik etxeko martxaren berri eman zion. Artaldeak, behi taldeak, bertze etxabereak ugariak z iren eta zaldien hazkuntza esku onetan zen. Azenarik hilabete eskasean justizia egiteaz gain herrietako administrazioaz arduratu behar zuen eta baita gerlarien trebatzeaz eta praktikaz ere. Arratsaldean Azenarik seme alabekin zalditegiak bisitatu zituen. G azteluko ukuiluetan eta ondoko itxituran ziritarren arabiar berebere hiru odol hariko behor, zaldiko, moxal eta ar batzuk zituzten. Bele, Tximista eta Gaztaina lehenengo zaldiak zaharrak ziren eta Urrezeko zalditegian zituzten, baina orduan haien ondorengo ederrak zituzten. Beste Bele eta Zuri ziren orduan Azenarik erabiltzen zituenak. Azenariren lagunek ere bazituzten odol bereko zaldiak. Tximista, Bele eta Gaztaina zaldien ondorengoak ziren, ongi nahasita hala ere. Noizean behin arrak trukatzen zituzten G ranadako hariekin. Gazteluko zalditegi batean, sarrerakoan, normalean soldaduek eta etxekoek erabiltzen zituztenak gordetzen zituzten eta ekialdekoetan sanhayarrak deitutakoak izaten zituzten. Une hartan erren bat eta erditu berritan behor eta zaldiko batz uk zeuden. Haurrei bezala heldu guztiei gustatzen zitzaizkien zaldiko haiek. Aurreko itxituran larru beltzeko jaioberria ikusi zuten, titia hartzen ari zena. Garzia berehala hasi zen eskatzen. –Atta oparituko didazu zaldiko hau? Nire pottoka ez da oso apr oposa trosta bizian ibiltzeko. Urte batean hau handituko da eta behar dut benetako zaldia. –Azenarik barre egin zuen berekiko. Seriotasuna mantenduz erantzun zuen Maddik ere antzeko eskaera egingo zuela jakinda. –Ongi portatzen bazarete eta asko ikasten b aduzue hurrengo urtean izango dituzue –Maddik, dena den, bazuen zer esan. –Atta, nik behor zuri polita nahi dut, urtea duena. Hodei izena jarri diot. –Heziketa jarraituko dugu. Zebedeori esango diogu zuentzat dela eta ezagutu behar duzuela, baina zaldiak portaera on eta probetxuzko ikasketekin ordaindu behar dituzue. Goazen zaldien itxituretara bertze zaldiak ikustera. –Umeek ez zuten txintik atera. Nahi zutena lortu zutela uste zuten eta ez zuten dena pikutara bota nahi. Atetxo babestu batetik beheko itx iturara jaitsi ziren. Han Zebedeo eta Ezkerro zain zituzten. Zebedeo zen haiekin irekiena eta konfiantza gehien zuena. Azalpenak ematen hasi zen. –Hemen sanhayarrak baino ez daude. Beste odol hari berezietakoak Ezkerrok bidali ditu Urrezeko landetara. Zalditegiak bisitatu behar zenituztela jakitean hemen itxoiteko esan diot. –Ezkerro lotsatia zen oso eta nahiago zuen inoren laudarioak baino lasai lan egin, horregatik izaten zen Urrezeko zalditegietan. Azenarik galdetu zion zuzenean. –Ezkerro , zer moduz daude bertze odol hariko behor eta zaldiko jaioberriak? –Jaio berriak eta behorrak oraindik ondoko korta horietan ditugu denbora batez. Gainerakoak Urrezera bidali ditugu leku zabaletan izateko. Itxitura mugatu hauetan denbora luzea pasa dute eta hobeki daude han. Zaldiko bat eta Gredoseko behor bat galdu dugu jaiotzetan. Ez dugu aukerarik izan salbatzeko. –Ezkerro, badakigu behorrak ongi zaintzen dituzuela… Odol erdiko behortegietan nola ibili zarete? –Ondo. Oraingo jaiotzetan lanpetuta gau de eta berehala hasiko gara zaldi gazteak hezten eta zikiratzen. Berorrek apartatu behar ditu hazitarako arrak baina gutxienez hirurogei bat moxal ditugu udazkenean saltzeko. –Ederki. Etzi edo etzidamu pasako naiz Urrezetik. Lan ona egiten ari zarete Ezke rro! –Ezkerrori berorika ez egiteko eskatzea alferrik zen. Aita haurrak paseoan zaldiak ikusten ibili ziren iluntzera arte. Erramun eta Txominekin ibili zen Azenari hurrengo goizean. Inguruko laboreak eta maizterrak bisitatzen aritu ziren eta hurrengo eg unean zerbitzari eta gerlari batzuen laguntzaz Azenari, Gaila eta haurrak gurdi arin batean Arlanzon errekaren jaiotzera joan ziren, ibilaldi hartan eguraldi ona zutela aprobetxatuz. Leonera abiatu baino lehen itzuli luzean Okan Joanesekin eta Agesen Otsoa rekin egoteko aukera izango zuen. Aspaldian ez zituen lagunak ikusten. Senbeno. Lapurdi eta iparraldetik Leonera. Semeno Enekones, aspalditik Senbeno deitua, Gaskoniako izenaren aldaeraren arabera, Gaskonian ibili zenetik, hango bi zaldunekin izaten zen. Akize inguruko euskaldunak ziren eta Antsok handik aurrera hara norbait bidali behar bazuen Senbeno bidaltzen zuen. Hori zela eta, Lapurdiko bizkonderri berrira joan zen hiru aldiz azken urteetan. Tolosarako kanpaina bukatu zenean Ga skoniako dukeak Antso erregeari Lapurdiko kostaldea eta barnekaldeko Baigorri, Oses, Size eta Armendarizeko lurrak eman zizkion zuzentzeko eta bikingoetatik defendatzeko. Antso erregeak, Lope Santxez Jauregiko Maiordomoa eta errege familiakoa izendatu zuen Lapurdiko bizkonde. Senbeno izaten zen Antsok aginduekin bidaltzen zuena. Orduan Leonera lagunduko zion Antso erregeari. Bidaian Azenari anaia ere joango zen. Hilabetea pasa zenean Leonerako bidaia egin behar zuten. Garcia kondeari Antso erregeak lagundu behar zion bidaian. Burgosera heldu zenean, Erregek, Mendo Fernandez Burgoseko tenentea eta praktikan konderriko Alferez Nagusiaren papera zuenarekin hitz egin zuen. –Mendo, prest al dago kondea Leonera joateko? –Prest dago, bai. Opariak prest daude eta bidaiarako beharrezko gurdiak, gauzak eta janaria prest daude. Hala ere, norbaitek esan behar dio kondeari noiz abiatuko garen eta ni ez naiz inor. Jauna, berorrek egingo al du? –Egin egingo dut gaur bertan. Bidaia bukatu nahi dut ekainean eta bihar ez b ada etzi goizean abiatu nahi dut. Bertze kontu bat dut zurekin hitz egiteko. Nik berrogei gerlari eramanen ditut zerbitzariez gain, baina komeniko litzateke gainera Gaztelako soldaduak izatea. Zenbat soldatu eraman ditzakezue, defentsa guztiak ongi mantend uz? –Nik ehun oinezko eta beste hainbeste zaldun eramango nituzke konfiantzazko bi kapitainen agindupean. Komeniko litzateke haiei kondeak berak agintzea. Hala ere, bi kapitainak baskoiak dira eta zure aginduetara daude. –Ongi da. Beharrezokoa da kondear en independentziaren itxura mantentzea. Beste kontu bat da nire babespekoa izatea eta seguruago izateko nire konfiantzazko alfereza jartzea. Utz iezadazu erraten ongi betetzen dituzula Gaztelako defentsa eta nire interesak ez zapuztea. –Ez da gauza erreza jauna, bi interes eta printzei leiala izatea. –Ez da izango! Hala ere, Burgos eta hemengo mugak ongi babestuta utzi nahi ditut. Ez dakit zenbat denbora pasako dugun Leonen. Baskoniako defentsa Fortun alferezak gordeko du eta espero dut zuk Guadarramako m uga zainduko duzula. Nirekin Azenari Enekones eta bere anaia Senbeno eramanen ditut. Fernando Muñoz konde leondarrak lagunduko digu gainera. Nor utziko duzu Burgosen? –Munio Gustios, Sancho Garciaren ezkutaria zena eta Gaztelako kapitainik onena kondearek in joango da Leonera eta bere bigarrena den Fernado Petriz geratuko da Burgosen. Gonzalo Muñoz Montaña, Asturiaseko Santillanakoa, nirekin eramango dut Adaja bailarara. –Ongi da. Kondeari galdetu behar diozue guzti honetaz. Handik ordu betera, Antso err egea, Garcia kondearekin ari zen hizketan. Diosalak eta beraien osasunaz elkarri galdetuta koinatuak hasi ziren bidaiaz mintzatzen. Beraien arteko harremana ez zen lagunena, baina ez ziren gaizki konpontzen. –Garcia, pozik egon zaitezke Leonekin sinatuko duzun itunagatik. –Banaiz. Eskerrak eman nizkizun Gaztelako bakea segurtatzeagatik. Ez nuen sinisten esan zenidanean. Egia bada Sancha polita eta argia dela, ezin naiz kexatu. Leonekin Ceako arazoa konponduz gero, Gaztela segurua izango da. Koinatu, hemen dik aurrera ez duzu zure babesa mantendu behar. Jadanik Enkarterriak, Mena, Losa, Bureba eta Juarroseraino zure menpean daude aitarekin egindako hitzarmena eta arrebaren dotearen arabera. Hurrengo urtean geure kabuz defendatuko gara... –Ulertzen dizut. Ad inez nagusia zara eta nazkatuta zaude nire itzalarekin. Hala ere, nire laguntza izango duzu. Gaztelaren bakea gure bakea ere bada. Bertzetik espero dut elkarrekin ongi konpontzea eta elkarri laguntzea. Zuek Toledoko mugarekin duzue borroka tokia eta guk Za ragozako taifarekin. –Konde gaztea une batez serio jarri zen. –Nik ere espero dut. Gustatzen ez zaidana da Muniari Mayor deitzea. Ni baino lehen jaio zen, baina bere dotea baduzue... Gaia aldatuz, galdetu behar dizut zer egingo dugun zehatz mehatz Leonen. Fernando Muñoz leondarrari galdetu diot, baina ez dit erantzun. Mendoren oso laguna da eta harekin hara eta hona ibilita ez dit hitz egiteko aukerarik eman –Antsok gorde egin zuen haserrea eta azaldu zion. –Zuk eta Sanchak elkar ezagutuko duzue eta adost asuna emango duzue hemendik urte gutxitara ezkontzeko. Andregaia oraindik gazteegia da, hamalau urterekin eta botoak baino ez dituzue egingo. Bestetik, bake hitzarmena sinatuko duzue zuk eta Alfonso erregeak. Ezteiak urte bat edo bi urte barru ospatu ahalk o dira. –Ez dakit zergatik, baina dena politegia iruditzen zait. Euria ari zuen Leonera abiatu zirenetik. Castrojeriz, Fromista, Carrion eta Sahagunen izan ziren eta bi egunetan Leonera helduko ziren. Nahiz eta euria egin, zaldunek euritarako jantziak e ramanda, ez zuten arazo gehiegirik ibiltzeko, oinezkoek ez bezala. Arrats guztietan nobleek eta Julian apezpikuak etxe onetan aurkitzen zuten aterpe. Bertzeek, sukalde, ikuilu eta kanpaina dendetan egiten zuten lo. Ilaran jarrita zigi zaga ikusten zen gerl arien erdian gurdiak eta zerbitzarien atzetik azkeneko zaldunak ibiltzen zirela. Aurretik bidalitako begiraleak aparte, buruan kondeak eta erregeak gidatzen zuten, gertuenek jarraitzen zituzten bitartean. Handik hurbil jatorriz Uharteko Azenari eta Senbeno Enekones anaiek jarraitzen zituzten. Denek Azenari enekotarra eta Senbeno deitzen zieten. Bi anaiek, urte batzuk lehenago adiskidetu zirenetik elkarrekin egoteko aukera bilatzen zuten. Ez zituzten haiek gerlariak zuzentzen, orduan Erregeren gertuko noble bezala ibiltzen baitziren. Momentu hartan Senbeno Cerezon tenentea zen eta Azenari Juarroseko alkaidea, biak Gaztela ondoko tenenteak eta Gaztelako defentsan zebiltzanak. Senbeno Donejakue bideari buruz ari zitzaion anaiari. –Garaziko Donibanetik honaino bide hau da nagusiena. Ikaragarria da urte gutxitan nola handitu diren bideko herri, komentu, monasterio, baseliza, ospitale eta ostatuak. Gaskonian lau edo bost dira bide nagusiak baina hemendik nabari da bidearen segurtasunak zer izan daitekeen. –Ez du t ulertzen... Kostako bidea oraindik erabiltzen da. Baskonian kostakoaz gain Ibañeta edo Sonportetik pasatzen da. Leku guztietan daude eliza, monasterio, herri eta ostatuak. Zer esan nahi duzu segurtasunari buruz? Beti izaten da arriskua! –Ez. Gaskoniako bide guztiak iparraldetik eta ekialdetik Pirinioetara anitzak dira eta ez dira seguruak, denak zaintzea ezinezkoa delako. Berdin gertatzen da frankoen dukerri eta konderri guztietan. Gu bide nagusi baten ondoan jaio eta bizi gara eta ez gara kon turatzen zer gertatzen den bide galduetan. –Ulertu behar dut bide nagusia izendatzeari esker askoz seguruagoa dela? Nik nabaritu dudana da Naiaratik Burgoserako bidean zenbat jende pasatzen den eta zenbat eraikin jaso den. Bai, uste dut ulertzen dizudala. –Gaskoniako bideetako egoera ezagutu izan bazenu, baita kostaldekoa eta Arabakoa,argiago ikusiko zenuke. Ez dakizu zenbat gaskoi, merkatari, artisau edo gerlari etorri den bideko herrietara. Franko deitzen diete, baina gehienak gaskoiak dira. Hemen ere, Leongo lurretan, asko ikusi dut eta baita leku askotako frankoak ere bai. Andi eta Izotz, ibiltarien zutabearen bukaeran zebiltzan, beren oinezkoen madarikazioak entzuten. Bideak lokaztuta izaten ziren eta beraiek pasatzen zirenean ezin zen ongi ibili. B i lagunek zaldietan errazago ibiltzen ziren, baina kexa eta biraoak entzun behar izaten zituzten. Andi ere kexu zen. –Nazkatuta nago euria eta lokatzarekin. Ez dugu zorte onik izan! –Lasai, bi egun barru Leonera helduko gara. Entzun dudanez kuarteletan l eku on bat aurkituko dugu. Asteak pasatuko ditugu hirian eta aukera izango dugu atseden hartzeko. Eguraldi ona izango dugu eta ehizara aterako gara inguruak ezagutzeko. –Hala izan dadila! Leongo egonaldia. Leonera heldu baino lehen eguraldia aldatu zen. Oskarbi zegoen. Muino batetik, lautadan erreka baten ondoko hiri erromatarra ikusi zuten, Legio deitutakoa. Legion baten kanpamendua hiri bilakatu zen eta harresiak ordutik berreraikiak baziren ere antzinatasuna nabari zen. Hirian ez ziren bost mila biztanle izango, baina harresien barnean kuartelak zituzten eta kanpo aldean, merkatua ez zenean maniobrak antolatzen ahal ziren. Gaztelua eta erregearen jauregia iparraldean ziren eta hiriaren erdian San Isidoro eliz handi polita plaza nag usiaren ondoan. Iritsi berriei etxe bat eskaini zieten erosoago izateko eta oinezko soldaduei kuartelak. Hala ere, Antsok nahiago izan zuen zaldunekin kanpoko kanpamendu batean gelditu, libreago ibitzeko eta ehizara atera ahal izateko. Hurrengo egunean ja uregian elkartu ziren bi erregeak, konde gaztea eta printzesa. Areto nagusian Leon, Gaztela eta Iruñeko nobleak; apezpikuak, apezak eta jauregiko zerbitzariez inguratuta ezagutu zuten elkar senargaiak eta andregaiak. Zeremonia batean hitzarmen politikoak s inatu ondoren festa eta bazkaria antolatu zuten. Ezkontza hitzarmena bertze egun baterako utzi zuten. Bazkaria baino lehen musika lasaiaren doinupean bertzeek kortesiaz hizketan ziren bitartean, ezkongaiak lorategietara atera ziren. Beranduago, handik bi e do hiru ordutara, Garcia eta Antso elkartu ziren. Garcia pozik nabari zen. –Neska zoragarria da Sancha. Kondesa ona izango dela ez dut dudarik. Esanekoa da, atsegina eta behar politikoari emana. Baina gainera, ederra eta zoragarria da. Esan dit poztu zela nire kondesa izan behar zela jakin zuenean. Leon hain urruti ez dagoenez, itzul daiteke noizean behin eta gainera, lagunik onenak berarekin eramango ditu Burgosera. Ezagutu nauenean esan dit bere gustukoa naizela eta hurrengo egunetan nirekin egon nah i duela. –Erran dizut, polita, ona eta atsegina zela. Maitekorra eta maitagarria zela ere erran zidaten. Ez nuen ezer aurreratu nahi, baina pozten naiz elkarren gustukoak bazarete. Aste hauetan ibiliko zarete, elkar ezagutzeko. Dena ongi izanez gero, ezko ntza hitzarmena sinatuko duzue, hemendik urte pare batean ezkontzeko eta ezteiak ospatzeko. –Ongi bidean ezkondu gaitezke. Uste nuen orain ezkondu ahal ginela. –Noiz? Bihar ala hurrengo astean? Ez konde. Gauzak behar bezala egin behar dira. Segurua badir udi ere, gauzak ongi egin behar ditugu. Konde gaztea hurrengo egunetan ez zen Leondik kanpora atera. Egunero ikusten zuten elkar konde gazteak eta printzesak. Leongo erregeak, Antso gonbidatu zuen inguruetan ehiza egitera. Azenari eta Senbeno beti Antsor en ondoan ibiltzen ziren eta beraz erregearen dendaren ondoko bertze denda banatan egiten zuten lo. Egun batean ehiza egitera joan ziren bi erregeak eta gertuko nobleak hogei bat zerbitzari eta bertze hainbertze soldadurekin. Gau bat edo bi pasatuko zituzt en mendi magaletan. Bernega errekatik gora lau legoa egin zituzten Gordon bailararaino. Kanpamendua antolatu ondoren bazkaldu zuten eta hurrengo eguneko ehizaldia prestatu zuten esploratzaileak bidaliz. Arratsean su batzuk piztu zituzten inguruan eseri eta istorioak kontatzeko. Erregeen suaren inguruan hamar bat noble zeuden mintzatzen. Elkarrekiko etsaigoei buruzko kontuak baztertu zituzten eta musulmanekikoak ziren aipatuenak. Leongo Alfonso erregeak Almanzorren razzia gogorren ondorioak gainetik kontatu zizkien. Gehiago zehaztu zituen bere erregetzako garaipenik handienak. Alfonso V.a Antsoren adinekoa zen, gaztea orduko. Ez zen handia. Itxuraz gizon nabarmena izan gabe, garbi zegoen erregea zela jarrera aginduzaleagatik. Larruazal eta ile argikoa zen, A ntsoren handitasuna eta ile bizar beltzekin kontrastean. Alfonso V.a txikitan umezurtz gelditu zen. Erregeordetzak lagunduta Almanzorren garaipenak eta Leongo suntsiketa ezagutu zituen. 1010etik aurrera erresuma baketu zuen, Galiziako Menendo Gonzalez kond earen laguntzaz. 1017an Leon berreraiki zuen hiriko foruaren bidez, hiriari eta erresumari antolaketa berria emanez. Sancho Garcia, Gaztelako aurreko kondea hil zenean Leongoak aprobetxatu zuen Monzon eta Saldañako konderriak eskuratzeko, Cea eta Pisuerga artean. Antsok, berriz, gaztelarrei lagunduz berreskuratu zien lurraldea. Ordutik Antsorekin hitzarmena egin eta haren arreba Urracarekin ezkonduta, musulmanen kontra egin ahal zuen Portukale deitutako lurraldeetan konkistak eginez. Leon eta Iruñeko erres umak bakean izanda, Dueroko mugetan bat egin zuten zenbaitetan musulmanen kontra. Antso Gartzesek Mendebaldeko mugetan arazorik ez zuela izango ziurtatuta, 1027an Gaskoniakoekin batetik eta Bartzelonako ejertzitoen laguntzarekin bertzetik Cervera eta Ebro beherean bi aldetiko razzia antolatu zuen Yahya tuchibiaren kontra borroka irabaziz eta harrapaketa handia eginez. Garaipen lehiaketa hartan, jarraitu zuen Leongoak. Nolanahi ere, Alfontso harro zegoen, bere hiriaz baino gehiago bere borrokez. Udako kanpai nan Viseo hiria hartu nahi zuela kontatu zuen. Egun haietan Azenarik lehenagotik entzunak bazituen ere, Leongo bi noble ezagutu zituen: Rodrigo Vela harroa zen, jatorri baskoia izanda ere, baskoiei laguntasunik erakusten ez ziena; bestea, Fernando Muñoz k onde gaztea zen, lagunkoia eta bidaian bezala, egun guzti haietan egonaldian lagundu ziena. Fernandok ehizaldiko lehenengo gauean erregeak lotara joateko mugitu zirenean Azenariri kontatu zion Rodrigoren jarreraren arrazoia. –Ez iezaiozu Rodrigo Vel ari kasurik egin. Errege Alfereza da eta Monzoneko borroketan galdu zuen Antsoren kontra. Hala ere, zuekiko eta Gaztelako kondeekiko haserrea istorio luze baten ondorioa da. Duela ehun bat urte, bere aurrekoak Arabako kondeak ziren eta Iruñeko erregeak Fer nan Gonzalezi behin behinean utzi zion Arabako konderria bizitza bitartean alabaren dote bezala. Velatarrak ordutik Kordoban eta Leonen izan dira, baita duela hamar urte Burgosen ere, baina Gaztelako Sancho Garciaren etsai amorratu bihurtu ziren. Horra asp aldiko istorioa. –Azenarik zeozer entzuna zuen hari buruz, baina ez zitzaion gehiegi interesa. –Ahaz dezagun ozpindu hori. Badut Armagnac eko pattar on bat dendan. Nik ez dut lo egiteko gogorik. Nahi al duzu dastatu su eder honen ondoan logalea heldu bita rtean? –Gustura dastatuko dut…, Azenari, ikusi ditut zure zaldi ederrak. Ni zaldizalea naiz eta nabari da bereziak direla. kontatu behar didazu non lortu dituzun. –Bi nobleek gaueko giro onean ordu batzuk pasa zituzten kontu kontari beren bizitzari buruz. Biak la gun onak egin ziren eta espero zuten elkarren kontra borrokatu behar ez izatea. Hurrengo egunean basurde familia bat eta orein mehar batzuk ehizatu zituzten. Ehiza piezak destripatu eta garbitu bitartean berandu egin zitzaienez, bertze gau bat egi n zuten leku hartan, goizean Leonera itzultzeko asmoz. Izotz eta Andi ere egunero elkartzen ziren ilundutakoan, egunez nor bere eginkizunetan ibiltzen baitziren, kondea zaintzen, Leon hirian edo inguruan; baina gauean aprobetxatzen zuten. Festa eta afari b atzuetara joan ziren gonbidatuta. Behin, larunbat batean afaltzen izan ondoren oinezkoen kuartelen aurrean zeuden banku batean eserita lotarako banatu baino lehen. Lasai zeuden hurrengo egunean igandea izaki, zaintzak antolatuta festa eguna zutelako. Izotz ek hurrengo egunekoa zuen buruan eta adierazi zion lagunari. –Leondar milite batzuek meza ondoren justa batzuk ospatuko dituzte San Juan plazan eta gurekin kontatu nahi dute. –Andik ez zituen gauzak oso garbi. –Denak ez dira oso lagunkoiak. Kapitain bat zuek oso zakar jokatu dute. Arraroa da bat batean gurekin tratua nahi izatea. –Armetan gurekin lehiatzeko egin nahi dute. Niri Fernando Lainezek desafio moduan egin dit biok ezpataka egiteko. –Kontuz ibili, Izotz. Lainez, Rodrigo Vela kondearen eskuin es kua da eta Alferezak oso jokaera hotza izan du gurekin. –Horregatik ez dut onartu. Erantzun iheskorra eman diot, agian bihar zaintzan egon behar izango dudalako aitzakian, gerta daitekeena bestalde. Garcia kondea San Juan elizan elkartuko da Sancha printz esarekin eta gero ez dakit zer egin nahi duen. –Leondarrek elizkizunaren ondoren lehiak ospatzen badituzte konde gazteak ikusi nahi izango ditu. –Ziur aski hala izango da. Andi, arrazoi duzu, edonola ere kontuz ibili behar dugu Lainez eta Alferezarekin. Rodrigo Vela. Vela familiakoen historia. Velatarrek lur batzuk zituzten Araban, ahaide batzuek mantentzen zituztenak. Momentu hartan Somozetan eta Leonen zituzten lur gehienak, etxeak eta ostatuak. Aita, Vela Iñiguez, Arabako kondeen ondorengoa zen et a bere helburu bakarra Arabako konderria berreskuratzea zen. Urte batzuk lehenago Rodrigo, Garcia infantearen aitapontekoa izan zen, baina Sancho Garcia kondeak Araba errekuperatzen lagunduko ez ziela konturatuta, besteak beste Araba Baskoniaren parte zela ko, kondearen kontra altxatu eta Leonera joan ziren 1014an, borrokarekin jarraitzeko. Dena den, Rodrigo, urtebetez Munia erreginaren zerbitzuan izan zen Naiaran. Azkeneko urteetan Leongo erregearen Alfereza izan zen eta konde deitzen zioten. Rodrigok, Dieg ok eta Iñigo Velak ahalbideratu egin zuten Cea aldeko konkista Leon erresumarako. Aurreko astean, Rodrigo, Diego eta Iñigo Vela beste velatar eta milite batzuekin elkartu ziren Iñigoren ostatuan. Zerbait egin behar zuten konde gaztearen kontra. Garcia Sanc hez, Fernan Gonzalezen ondorengo zuzen bakarra zen. Harrigarria izanda ere, Rodrigo, infantearen aitapontekoa izan zen gauzak konpondu zitezkeela pentsatzen zutenean. Ordutik etsaitu eta Leonera joan zirenetik ez zuen konde gaztearekin harremanik izan. Zai la izan zen egun haietan topaketa saihestea, baina muga auzi bat aitzakia Rodrigo Leonetik kanpo izan zen, aurreko egunetan agertu zen arte. Noizean behin nobleek justak antolatzen zituzten. Igande eguerdian, militeen artean lehiak antolatuko zituztela za baldu zuten. San Juan elizaren plazan bertan arma lehia batzuk izango zituzten hurrengo igandean. Egun horretan Gaztelako kondea eta Leongo printzesa lehenengoz elkartu ziren ezkongai bezala. Igandean errito hispanikoan meza luzea bukatu zenean bi ezkongai ak kanpoko ospakizuna jarraitzeko tribunara igo zirenean, leondar batek Rodrigo aurkeztu zion kondeari. –Jauna. Hona datorrena gure alfereza da. Rodrigo Vela kondea, zure aitapontekoa. –Garciak ez zuen gogoratzen, baina entzuna zuen gerlari ona zela eta ai tapontekoa ezagutzeko gogoa zuen. Zoriontsu sentitu zen, maiteminduta zegoen eta ez zituen etsaigo ilunak gogoratu. Harengana hurbildu ahala hitz egin zion, bakea adierazi nahian. –Aitapontekoa! Azkenik ezagutzeko eta adiskidetzeko aukera izango dugu. Rodrigo Velak, serio, ez zion erantzun. Velatarren aldekoek arkuekin geldiarazi zituzten inguruko beste gerlariak. Rodrigo hurbildu zitzaion Garciari eta ezer esan gabe labanaz hiru sastakada eman zizkion bihotz aldean. Kondea hilda erori zenean ozenki hitz egin zuen. –Gure familiaren mendekua burutu dut. Gure familiaren eskubideak zapuztu dituzte behin eta berriz. Fernan Gonzalezen Arabako konderriaren lapurreta ordainarazi diogu bere ondorengoari. Inguruan zeuden nobleak mutu geratu ziren. Handik ez urr un zeuden printzesa eta dontzeila oihuka hasi ziren. Arriskuez ohartuta, emakumeak babesteko Fernando Lainez izan zen printzesa eta bertze emakumeak elizara bultzatu zituena. Lainezek halakorik espero ez zuela zirudien. Velatarrek, erantzuteko aukera eman gabe ihes egin zuten. Ordura arte velatarren laguna zirudiena izan zen oihuka eta bultzaka odol isuria ekidin zuena. Arkulari batzuek eragotzi zuten zaindariek ezer egitea. Han zeuden Lainezek eta Izotzek bezala bertze gerlari batzuek ezin izan zuten ezer egin. Velatarren atzetik mugitu zirenean Leongo ateak kanpotik itxita zeuden eta ez zituzten berehalakoan jarraitu ahal izan. Iruñeko erregea ez zegoen Leonen eta topatu arte ia bi ordu pasa ziren. Dena den, Antso Gartzesek azkar jokatu zuen. Gorpua Gaztel ara eramateko agindu ondoren velatarren atzetik atera zen zaldieriarekin. Iruñeko erregea atzetik zutela jakinda, hiltzaileak Gaztela bidean Monzoneko gazteluan babestu ziren beren burua defendatzeko. Denbora gehiegi pasatu gabe, Antsok, Andi eta Izotzen agindupeko soldaduekin hartu ahal izan zuen gaztelua borroka latza izan ondoren eta guztiak hil zituzten. Gaztela eta Leonen arteko etsaigoa deusezten ahalegindu ondoren, Antso atsekabetuta sentitu zen. Gizonezkoetan Fernan Gonzalezen azken ondorengo zuzen bakarra hilda zegoen. Leongo erresuma eta konderriaren arteko mugak egonkortzen saiatu ondoren, berriro zalantzan zeuden. Momentuz Gaztelako konderria bere emazteari zegokion. Munia zen oinordekoa, baina emakumeek ez zuten zuzenean agintzen. Gaztelar rek emaztearen izenean gobernatzea onartu zioten Antsori; baina bestalde, ez zuten Iruñeko erresuman azpiratuak izan nahi. Egoera konplikatuagoa zen, gainera, Gaztela, Leonen menpe baitzegoen teorian eta bera Gaztelako kondea izanez gero, neurri batean Leo ngo erregearen menpe geratuko zen. Une hartan Antsok bertze erabaki bat hartu behar izan zuen. Iruñeko erresuma, berak zeukan bezala Gartzia seme oinordekoak jasoko zuen eta arazoak gertatuko ziren Gaztelako konderria emanez gero. Horregatik, hamah iru urteko Fernando Gaztelako konde izendatzea pentsatu behar zuen. Muniak berak zeukan hura erabakitzeko ahalmena eta azken hitza. Fernandorekin, Garcia infantearekin egina zuen bezala egin behar izango zuen. Hilabete bat pasa zen infantea hil zutenetik. Alfonso erregeari Sancharen eskua eskatu behar zioten Fernandorentzat, Garcia infantearen aurreko baldintza berdinetan. Leongo erregeak bere erantzunean onartuko zuen. Bertze kontu bat izan zen Garcia infantearen erailketaren inguruan kontatzen ziren gauzak. Gaztelan Baskoniaren beldurra zabaldu nahi zutenek Antso Gartzes jartzen zuten erailketaren atzean edo bestela ongi ez babestea leporatzen zioten. Beste batzuek Gonzalo Muñoz, Montañako kondea eta Gaztelako beste noble batzuk seinalatzen zitu zten erantzule. Velatarren ekintza zela ez zen dudarik. Hala ere, infantearen desagerpenarekin onuradunak bilatzen zituzten. Gertutik dena ikusi zutenen artean ez zuten horrelako zalantzarik. Andi eta Izotz zoritxarrekoa gertatu eta lehenengo aukeran, hiltzaileak harrapatzera joan baino lehen honela hitz egin zuten. –Andi, zuk denbora gehiago pasa duzu Gaztelako gortean. Uste al duzu inor egon dela erailketaren atzetik? Velatar madarikatu horiez gain esan nahi dut. –Antso erregea behintzat ez. Bera izan da Gartzia infantearen segurtasunaz arduratu den bakarra. Nik ez nuen ezer sumatzen askotan metro batzuetara eta bere inguruan mugitu naizenean. Gustios, bere laguna, lur jota dago eta ez du beste traidorerik aipatu. Berak, Gonzalo Muñoz Montañakoa ho rrelakoa agintzeko gauza ez dela esan du eta guri ez digu bat ere errurik leporatzen. –Edonola ere, izan dira akatsak. Guk gehiago egin ahal genuen, Andi! –Nik ere halaxe pentsatu dut, baina ez dakit. Dena den, kontua da inork ez zuela espero infantearen aitapontekoak hilko zuenik. Haserrea nabaria zen, baina hiltzeko asmoa oso ongi ezkutatu dute. Antso Nagusia 1028. urtetik aurrera. 1028tik berriro kanpoko afera batek eskatu zion arreta Antso erregeari. Alfonso V.a Viseoko harresien aurrean hil zutenean, Bermudo, hamabi urteko semea utzi zuen. Erregeordetzan apezpikuez gain Izeba eta amaordearen laguntza zuen Bermudo adin gutxikoak. Agintari militarrak bigarren mailan zeuden eta Galizia eta Leongo handikiek oldartu eta matxinatzeko aprobetxat u zuten. Urrakak, erregina alargunak, laguntza eskatu zion bere anaiari, Antso Baskoniako erregeari. Antsok, familia loturagatik eta elkartasunagatik eman zion laguntza adin gutxiko Leongo erregeari. Urraca Gartzes, amaordea eta Antso Gartzesen arreba zen ak agintzen zuen. Gainera, Antsok bere ama bidali zuen. Ximena, Leongo errege familiakoa zen eta semearen enbaxadore lanetan aritu zen. Berarekin kapitain batzuk eta gerlari talde handia eraman zuen. 1029tik ituna egin zuten bi erregeek. Antsok babesa eman go zion Bermudori Leon eta Astorga inguruko lurraldeak bakean mantenduz. Bitartean Antsoren arreba eta amaren laguntzaz Bermudok Asturias eta Galizian zuzenean aginduko zuen. Udan Antsok Leon erdiko lurrak baketzeaz gain Zamora hartu eta Salamanca inguruko mugak zaintzera abiatu zen armada handi batekin. Denbora batez bakean, Bermudo, Antsoren alaba bakarrarekin ezkonduko zen 1032an, berak hamasei urte eta andregaiak hogei bat urte izanda. Familia eta erresumen arteko itunen bidez bakea bermatzea lortu zut en. Zuriñe eta Maiaren ibilerak. Burgoseko bizitza. Hurrengo urteetan Zuriñek eta Maiak bizitza lasaia eta ona izan zuten. Zuriñek saskiak egiten, etxea gobernatzen eta haurrak zaintzen ematen zuen eguna Maratxoren laguntzaz. Muno, Arrosa, Albotx o eta Peru, azken hau Maratxo eta Izotzen semea, koskortzen ari ziren eta zoriontsuak ziren, Mikel eta Xusta, Maiaren seme alabak bezala. Bi lagunak Gutierren patioan edo tailerrean josteko elkartzen ziren arratsaldero eguraldiaren arabera. Batzuetan etxek oak eta lagunak inguruan izanda ere, haiek bazituzten harreman berezia eta gustuko gaiak. –Zuriñe, kontadazu Anbotoko Anderea nolakoa den. –Maia, badakizu ez dudala ikusi. Gure herriko amonatxo batek esaten zuen itxura aldatzen bazuen ere, eder ederra de la soineko zuri ederrak janzten dituela eta ile horia orrazten duela urrezko orraziarekin. Edonola ere, esaten zutenez Marik zaintzen gaitu. Haur eta ahulei laguntzen diena da eta haizeetan agintzen du eguraldia aldatuz. –Deban batzuek esaten zuten txingo rra eta ekaitza bidaltzen zituela eta zoritxarra ere zabaltzen zuela. –Ez dakit. Nik beti entzun dut on ona dela eta eguraldian eragina duela. Dena den, ez dut uste gaiztakeriak egiten dituenik. –Horrelako solasaldiak izaten zituzten, nahiz eta ez aipatu beste inoren aurrean, arrotzik bazen. Burgoseko auzoa handitzen ari zen. Jende gehiago ari zen agertzen egunetik egunera eta denak ez ziren erromesak. Auzoan eliza eraiki zuten erromes pobreentzako ospitalearen ondoan. Bizilagunak elizara joaten zir en. Kalean topatzean, Apezak egunero joan behar zutela errepikatzen zien. Infernura joan nahi ez bazuten kristau onak izan behar zutela aldarrikatzen zuen. Zuriñe eta Maia beste jende asko bezala ez ziren egunero joaten, festa nagusietan eta igandeetan bai zik. Apezak beldurra ematen zien. Gizonei eta umeei inork ez zien mezatara joateko eskatzen, lanagatik edo arrazoi praktikoengatik, baina orokorrean arazorik ez bazuten, emakumeei betebehar hori eskatzen zieten. Hori zela eta, Anjeliquek gaia atera eta oha rtarazi egin zien bi lagunei. –Maia, Zuriñe, gehiagotan joan beharko zenukete elizkizunetara. –Maiak asko estimatzen zuen Anjelique, baina ez zitzaion hura gustatu. –Zergatik diozu? Gu ongi portatzen gara eta langileak gara. Ez dugu denbora itxurakerieta n aritzeko! –Ez zarete konturatzen jendearen esamesak zein arin zabaltzen diren. Ni joaten naiz kantuek lasaitzen nautelako, baina ikusi eta entzuten dut zer esaten duten sorgin batzuek eta baita apezak ere eta iruditu zait zuek gaizki ikusten zaituztetel a. Nire ondoan isiltzen dira, baina ez zait gustatzen zer begirada botatzen dizueten –Maiak irribarrez erantzun zion. –Lasai zaitez emakume, ez dugu ezer txarrik egiten eta. Hala ere, kontuz ibiliko gara eta saiatuko gara mezetara gehiagotan joaten. Denbora batez gauzek berdin jarraitu zuten. Apezak eta ospitaleko monjek kristau onek egin beharreko otoitz eta penitentziaz beteriko bizitza aldarrikatzen zuten. Bizilagun “ onek” besteen bizimodua kritikatzen zuten eta etxeko emakumeak mezetara joatera be hartuta sentitzen ziren, baita Maia eta Zurine ere. Hala eta guztiz ere, bi lagunek ez zuten gustura egiten eta nabari zitzaien. Apezak agintzen zien bizitza penagarria egiten zitzaien, hipokrita, triste eta zentzugabea. Ia egunero joaten ziren, baina best e emakumeekin konparatuz jokaera libreagoa zuten. Bestela ere, biak desberdinak ziren: emakume gazteak, itxura onekoak, dirudunak eta alaiak ziren, koloretsu janzten zutenak. Beren lanagatik tratu zabala zuten jendearekin eta ez ziren gizon zapaltzaile bat en menpean bizi. Libreegi bizi ziren batzuen irudikoz. Arratsalde batean, bi apez agertu ziren Zuriñe eta Alboren etxeko atean joka, soldaduak ziruditen bi gizonekin, aguazilak omen zirenak. Apez zaharrak Zuriñez galdetu zuen eta esan zien berari eta sena rrari joan behar zutela apezpiku jaunaren aurrera hitz egitera. Senarra eta biak orduan bertan joan ziren apezpikuaren aurrera. Beharrezko men egin ondoren on Julian Apezpikuak adierazi zion Zuriñeri kristau txarra izateaz salatu zutela, jentilen sorginker iak egiteaz eta gaizki esaka ibiltzeaz. Zuriñe hasieran harritu zen, baina berehala haserre defendatu zen. –Apezpiku jauna, berorrek ez nau ezagutzen, baina leporatu ahal didaten gauza bakarra belar sendagarriekin edabeak ematea da. Ez naiz petrikilo, bai na familian ezagunak ziren sendagaiak eman dizkiet minez bizi diren ezagun batzuei. Ezin naiz egunero mezetara joan, lana eta haurren zaintzagatik, baina ez diot inori kalterik egin. Galde biezaie berorrek bizilagunei edo apezari. Ez naiz esamesaka ibiltze n eta ez dut inoiz Elizaren kontra ezer egin –on Julian apezpikuak, irribarretsu lasaitu zuen neurri batean. –Lasai zaitez alaba. Galdetu diot apezari eta adineko emakume on batzuei eta zuk diozuna baieztatu didate. Ez zara gaiztoa, baina ez dirudi oso el izkoia zarenik. Salaketa bat heldu zait. Ezin dizut norena den esan. Salatzaileek duela urte batzuetako jokaerak kontatu dizkidate. Nire asmoa abisatzea eta bizitza ona eramateko aholkatzea da. –Barkatu jauna, salatariak Santurtziko apeza, Edelmira andere a, Goya eta Luxana dira. Bekaizkeriaz eta gaitza egin nahian ibili ziren nire kontra eta gaizki esaka. Orain berriro egin nahi dute... –Lasai zaitez alaba. Izan zaitez kristau txintxoa eta emazte ona eta dena ahaztuko da. –Zuriñek zer eginik ez zuela uler tu zuen. Agurtu ondoren senar emazteak triste eta pentsakor itzuli ziren etxera. Hurrengo egunean Zuriñek lagunarengana jo zuen eginkizunak bukatu zituenean. Maiak ez zekien zergatik baina zerbait sumatu zion lagunari. –Zer gertatu zaizu Zuriñe? Aurpegi txarra duzu. –Atzo apezpikuak nire bila apezak eta aguazilak bidali zituen, berarengana eramateko. Salaketa bat jarri didate. –Bai… Atzo entzun nuen apeza eta aguazilak zuen etxean izan zirela, baina uste nuen lan konturen batengatik izango zela. Zer sa latu dute bada? –Zer salatu? On Julian Apezpikuak esan dit kristau txarra izateaz salatu nautela. Aspaldian, sorginkeria egitea eta gaizki esaka nenbilela ere leporatu didate. –Hori da Santurtzin leporatu zizutena. Uste al duzu aurkitu zaituztela? –Hala pentsatu behar dugu. Hango norbaitek ezagutu nau eta Edelmira anderea, Goya eta Luxana mugitu dira apezekin niri lelokeria horiek leporatzeko. –Lasaitu Zuriñe, ezin dizute ezer txarrik leporatu. –Hala nahi nuke, baina ez nago bat ere lasai. Salaketa ez da alferrik gertatu. Ziur naiz dena zabalduko dela eta egia ez bada ere, arazoak izango ditugula. –Zuriñe, zu ez zaude bakarrik, gu guztiok gaituzu eta. –Nahiz eta Apezpiku jaunak sinistu didan, ez dakizu zer esan didan! –Zer esan dizu? –Kristau on eta txintxoa izateko, emazte ezin hobea... eta dena ahaztuko duela. Egunero mezetara joan behar dut eta bizitza ezin hipokrita eraman behar izango dut. –Horrek mehatxua dirudi. Egun batzuetan ez zen ezer gertatu eta ez zuten arazorik izan. Une batean dena ahaztuko zela uste izan zuten. Gertatutakoa ez zieten ingurukoei kontatu. Ez Izotzi ezta Andiri ere ez zietela esango erabaki zuten. Dena ahaztuko zela espero zuten. Dena den, mezatara joaten ziren bi lagunak egunero goizean goiz eta kontu handiz jokatzen zuten, apezei edo Elizaren mandamenduei buruz ezer aipatu gabe. Apezak behin baino gehiagotan begiratzen zien, kristauek txintxoak izan behar zutela esanez. Sermoia botatzen zuenean emakume bekatariak, gaiztoak, gezurtiak eta mihiluzeak a ipatzean haiek zeuden aldera begiratzen zuen. Sermoietan edozein momentutan adierazten zuen emakumeek esanekoak eta isilak izan behar zutela. Horrelakoak izan ezean infernura betiko joango zirela mehatxatzen zuen. Maia kasurik ez egiten saiatzen zen, lepor atze eta mehatxu horiek berari zuzenduak izan ez balira bezala. Zuriñe, berriz, lur jota geratzen zen halako esanekin eta iruditzen zitzaion mundu guztiak erlazionatzen zituela hitzok berarekin. Bestela ere, emakumeek betiko bizitza egiten zuten. Goizeko m ezaren ondoren, haurrak jantzi, gosaria eman eta etxea atontzen zuten. Etxeko gauzetan, zerbitzari edo familiakoen laguntza zutenez Zuriñek saskiak eta Maiak bordatuak egiten zituzten. Lehen ez bezala ez zuten bezeroekin harremanik izaten, salmentak gizone k egiten baitzituzten. Dena den, batzuetan, Zuriñeri zein Maiari andere batzuek lan eta eskaera bereziez hitz egin behar zieten. Eguerdiko atsedenaren ondoren jarraitzen zuten lanarekin arratseko etena egin arte. Orduan bi familiakoak elkartzen ziren Gutie rtarren patioaren barruan beste jendearekin harremanik izan gabe. Igandeetan eta festa egun handietan ez zuten ohiko paseoa egiten. Norbaitekin elkartu nahi bazuten etxeetan egoten ziren. Urteetan egindako lagunak ohitu ziren ezkutatze haietara, baina hain hurbilak ez zirenak ezkutuko zerbait egiten ari zirela pentsatzen zuten. Azkenean jokaera aldaketak esames gehiago sortu zuen. Egoera txar hura hasi zenetik hiru hilabete luze pasa zirenean emakumeak nekatuta zeuden apezak jokaera aldatu ez zuelako. Auzo ko biztanleek gaizki begiratzen zieten eta etxeko gizonek, gertatutako guztia jakin gabe ere, ez zekiten zer egin Maia eta Zuriñe berriro pozik ikusteko eta bizitza normala eramateko. Festa egun arratsalde batean gizonak tabernan zeuden bitartean eguraldi ona eta iluntze polit luzea profitatuz Maia eta Zuriñe patioaren sarrera atarian eserita zeuden Maratxo, Felisa eta Cecilia laguntzaileekin hizketan kaleko joan etorriei kasu gehiegirik egin gabe. Bat batean lauzpabost gizon hurbildu zitzaizkien prostitut ak balira bezala jokatzen zutenak. Emakumeek bakean uzteko denetarik egin zuten, emazte zintzoak zirela esan, orratz handi batzuekin mehatxatu, laguntza eske oihukatu... Gizonak mozkortuta zeuden eta ez zuten kasurik egin. Eskerrak haurrak barnealdean zeud en! Gizonek inguratu zituzten. Jarraitu zuten teleka berarekin, oheratzeko zenbat nahi zuten galdetzen. Andi eta Izotz ondoko taberna batean ziren. Berehala jakin zuten oihal dendaren ondoan zerbait gertatzen ari zela eta hara mugitu ziren laster batean. Egoera ikusi bezain azkar asmatu zuten zer gertatzen ari zen. Bi lagunek lau kolperekin lurretik bota zituzten sarkinak. Andik soldadu haietako bat gehiago ezagutzen zuenez, estu hartu zuen eta galdeketa egin zion. –Nork kontatu dizue emakume hauek “emagalduak” direla? –Barkatu kapitain. Ez nekien zuen emakumeak zirenik! –Erantzun nire galdera. Nork esan dizue hona etortzeko? –Serafin deitzen duten gazteluko apez txikia apezpikuaren idazkariaren laguntzailea da eta gauza asko daki... –Izotz harrit uta zegoen, baina Andik jarraitu zuen galdeketarekin. –Emakume hauek ondraduak dira. Emazte eta ama onak. Ez duzue ikusten itxuragatik. Apez horrek zer esan dizue emakume hauetaz? –Emakume polit hauek itxura onekoak izanda ere, emagaldurik okerrenak dire la, deabruarekin ere oheratuko liratekeela. –Zer gehiago kontatu dizue? Zuzenean agindu al dizue hona etortzeko? –Ez. Eskatu digu ongi begiratzeko zein emakumerekin elkartzen garen. Dendaren kokapena eta emakumeen deskribapena egin digu. Emakume hauen ed ertasunaz mintzatu zaigu. Esan digu emakume likitsak direla eta jostunak direla esaten badute ere, emagaldurik gaiztoenak direla. –Eta zuek zuzenean etorri zarete!? –beste soldatu batek hitz egin zuen. Zaharragoa zen eta besteak baino azkarragoa zirudien. –Kapitain, konturatu gara engainatu gaituztela. Iraindu edo eragozpenak sortu nahi dizkizuetela dirudi. Gu bagoaz. Barkatu andreak, tratuagatik. Kapitain, utz iezaguzu joaten –ordura arte isilik egon zen Izotzek erantzun zion. –Bai, zoazte lehenbailehen . Sinesbera halakoak! –Gizonak, egindako okerraz konturatuta burumakur joan ziren. Lehenengo gizonak hitz egin zuen joaten ari zirenean. –Barkatu berriro kapitain horiek! Ez genekien zuen emazteak zirela! Arrats hartan hiru familietakoak, arin baino ari nago etxeratu ziren gertatutakoa ahaztu nahian. Hurrengo egunean Andik eta Izotzek jakin zuten nondik nora zabaldu ziren berriak. Apez txiki harekin hitz egin zuten zuzen zuzenean hurrengo goizean bertan. Adin jakin gabeko gizontxo itsusi hark goizeko meza ematen zuen gazteluan. Apezpikuaren jauregira joan baino lehen geldiarazi eta hitz egin zuten. Bi gerlari handi haien artean gizona are txikiago eta deusez sentitu zen. Andik egin zion lehenengo galdera. –Zer habil bi emakume onei buruz gaizki esaka? –Ez dakit zertaz ari zareten! –Begiek adierazten zuten gizonaren gaiztakeria. Makurtu eta hanka egin nahi zuela ikusita Izotzek harrapatu zuen soinekotik eta ataka estuan jarri zuen. –Ez egin tontoarena. Berehala egiarekin erantzuten ez baduk, akatuko haut oraintxe bertan. Nire arreba eta Andi kapitainaren emaztea iraindu dituk emagalduak direla esanez eta gizonak haiengana bidaliz. Zergatik egin duk eta nork esan dik egiteko –gizontxoak sinistu egin zuen mehatxua eta hasi zen aitzakika. –Ezkutuko emagaldua k zirela esan zidaten. Emakume horiek agerian uzteko agindu zidaten... –Nork agindu dik? –izan zen Andiren galdera zorrotza. –On Simeon decanusa k eta on Petronio arcedianusa k agindu didate. Eliza amaren kontrako sorginak eta emakume gaiztoak zirela baiez tatu zidaten eta soldaduekin agerian uzteko agindu... Barka iezadazue. Nire nagusien aginduz egin behar izan dut. Ez dut berriro egingo. –Andik joaten uzteko keinua egin zion lagunari eta garbi mintzatu zitzaion apezari. –Esaiek agintari gaizto horiei gez urrik eta jenderik ez erabiltzeko, bakean uzteko emakume ondradu horiek, bestela bizitzari agur egin behar izango diotela. –Gizontxoak arin egin zuen hanka, ez zuela berriro egingo errepikatzen zuen bitartean. Beste denboraldi batez bakean bizi izan zire n bi familiakoak. Auzoko apezak ere bakean utzi zituen eta aurreko bizitza eraman ahal izango zutela zirudien. Hala ere, itxura baino ez zen. Esamesak zabalduta zeuden eta eguneroko bizitzan eta baita salmentetan nabaritu zuten eragina. Mesfidantzazko giro batean bizi ziren. Soldaduen artean ere giro arraroa zabaldu zen. Negu gordinean hasi eta sortu zena udaberrian lehertu zen. Egun batean apezak eta aguazilak berriro agertu ziren Albo eta Zuriñeren etxe atarian. Berriro apezpiku eta bere laguntzaileengana joan behar izan zuten. On Julian apezpikuarekin on Simeon decanus a eta on Petronio arcedianus a zeuden. Aurreko salaketa berbera errepikatu zuten. Berriro Zuriñe gaixoak defendatu behar izan zuen bere burua. Okerrena izan zen sorginkeriagatik eta bekatari ohiturengatik auzia egin nahi izatea. Sorginkeria, sendatzeko otoitz egin gabe, edabeak eman eta ukenduak eta txaplatak jartzea leporatzen zioten Zuriñe gaixoari eta bekatuzko ohiturak omen ziren haurrak gehiegi garbitzea eta gehiegi musukatzea. Gizonekin gehiegizko tratua izaten omen zuen eta anaiarekin harreman hurbilegiak zituela esaten zuten. Sorginkeria aipatu zutenean, kasu eta gaixo bati buruzko kontua zela konturatu ziren. Boulogne ostalariak ziatika minak jota ibiltzen zen eta Zuriñe auzokide on bezala berak belar, masaje eta igurtzi batzuen bidez mina gutxitu ahal zirela esan zion. Zenbait astez ezkai, asun eta azeri buztanez egindako txaplata eta ukenduak jarri zizkion, masaje eta igurtziekin nerbio hura erlaxatze ariketak egunean bitan emazteari emanarazi ondoren. Zuriñek azaldu zien apez haiei bere familian aitonaren mina haiek gutxitzeko hala egiten zutela. Eliza gizonek zioten gauza haiek jentilen sineskeriak zirela, ordea eta bakarrik otoitz eta apezaren bedeinkazioaz eta ur bedeinkatuarekin lortu ahal zela jainkoaren laguntzaz, sendatu edo mina gutxitzea. Orduan gauza gehiago leporatu zioten Zuriñeri eta bere lagunari. on Petronio arcedianoak jarraitu zuen salaketa gehiagorekin. –Apezei ez diezue behar bezalako errespetua erakusten. –Zuriñek zer esan jakin gabe geratu zen. Errespetua? Beraiek ez zuten tratu gehiegirik auzoko apezarekin. Ez zuten ez errespetu ez ezer. Beraiek meza entzun besterik ez zuten egiten. Larritu egin ziren harekin. –Apezak dio ez zatzaizkiotela hurbiltzen eskuan muin ematera eta men egitera –Albok erantzun zuen egindako salaketari. –Nola egin behar dio men apez horri nire emazteaz gezurrak edo susmoak zabaltzen dituenean. Zuriñe emazte ona eta kristaua da. –Beste apezak jarraitu zuen. On Simeon decanoak begirada txarra bota zion Zuriñeri. –Zer izen da hori? Ez al zuten batailatu? Zuriñe eta Maia izen jentilak dira –Zuriñe jota zegoen eta Albok jarraitu zuen emaztea defendatzen. –Inmaculata jarri zioten batailatzean. Blanca, Zuriñe da baskoien hizkuntzan . Gu Enkarterriko autrigoiak, baskoiak gara eta horrelako ohiturak ditugu. Maia, zuen arteko Maria da. –Ikusten dugu ohitura bereziak dituzuela. Ez dakigu kristau zintzoen ohiturak diren –izan zen on Julian apezpikuaren erantzuna salaketekin bukatuz, baina zalantza adieraziz. Etxera joaten utzi zieten, agian berriro deituko zietela esanez. Laster batean Zuriñek dena kontatu zion Maiari. Berehala beren etorkizunaz hizketan hasi ziren. Zuriñek garbi zuen handik alde egin behar zuela eta horrel a adierazi zion lagunari. Honek ere guzti harekin handik aurrera bertan jarraituz gero, gaizki biziko zirela uste zuen. Zuriñek dudak zituen. –Gu joandakoan zuek berriro egongo zarete ondo. Ezin duzue zuen negozioa galdu –Maiak ez zuen horrela ikusten. –Begira, gure negozioa dagoeneko gaizki dabil. Ni zurekin joango nintzateke gustura Baskoniako hiri batera. Arazoa izan daiteke soldadu bezala nire gizona eta zure anaia postu onak lortzea hemendik aparte. Andik eta Izotzek jakin zuten apezpikuare n inguruko apezek era berean jokatzen zutela beste emakume batzuekin eta ez zituztela bakean uzten. Mendo kapitain nagusiarekin hitz egin zuten eta honek etsipena adierazi zien. Nobleek ezin zuten apezpiku eta Elizaren jokaeraren aurka ezer egin, batzuetan ezta Erregek ere. Handik egun gutxitara, mendok Azenari Enekonesekin hitz egin zuen. Honek Andiri eta Maiari mesede handia, bizia zor zielako eta Antso erregearen laguna zelako, hari gertatutako guztia kontatu zion eskutitz batean. Antsok Azenariri mesede a egiteagatik gustura lagundu zien. Erregeak ez zuen Burgosen irtenbiderik aurkitu, baina Andi eta Izotz ezagutzen zituenez eta kapitain baliotsuak zirenez beste postu batean kapitain ibiltzeko aukera eskaini zien. Bi familiak artisau eta saltzaileak ziren ez Donejakueko hiri handietako tenentziak aipatu zizkien. Naiaran beraiekin hitz egiteko aukera eman zien. Bi familiako partaide heldu guztiak elkartu ziren hurrengo festa egunean bazkalondoan. Denak ados zeuden Burgosetik joatearekin. Penarik han diena Gutier oihal merkataria uztea zen, baina ez zegoen arazorik bordatuak berari bidaltzeko. Albok larrugintzako produktuak saltzeko hiri handia behar zuen, Maiaren bordatuak eta Zuriñeren saskiak bezala. Guztiek nahiago zuten Baskoniara itzultzea, berai en ohiturak eta hizkuntza, arraroak ez ziren leku batean bizitzea errazagoa izango zelakoan. Hiru hiri zituzten aukera handian hiri komertzial eta tenentzia bezala: Naiara, Lizarra eta Iruñea. Burgosetik urruntzea beharrezkoa zelakoan eta ahalik eta handie na izatea komeni zitzaiela pentsatuz, Iruñea aukeratu zuten bizileku berritzat. Hurrengo hilabetean Izotzek eta Andik Antsorekin hitz egin zuten eta Iruñera joan ziren tenentzia eta soldaduak ezagutzera. Negualdian Andi izango zen gazteluko kapitaina eta Izotz bere bigarrena. Udaldia Funes aldean egingo zuten eta beraien gerlariak prestatzen hasi ziren. Albok ere hiri hartara jo zuen. Berak, bi denda, tailerrak eta bi familia, baina hiru bikote eta haurrentzako hiru etxe bilatu behar zituen. Garrantzitsue na denden kokapena zen. Arratsalde batzuetan hiru gizonak elkartzen ziren Albok aurkitutako lekuak bisitatzeko eta hitz egiteko. Nabarrerian elkartzen ziren bertakoak eta beraiek gusturago egongo ziren han biziz gero, baina han lantokiak eta bizitokiak top atzea oso zaila zen. Franko asko ziren auzoetan bizitza komertzial gehiago izaten zen eta aukera handiagoa zuten lantokiak eta bizitokiak aurkitzeko. Bi auzo berriak zabaltzen ari ziren eta eremu anitz eta onak zeuden eraiki gabe. Aukera handia zuten berritik hasiz gero. Arazo bakarra lantoki dendak eta bizitokiak eraiki bitartean hilabeteak pasatuko zirela. San Nikolas edo San Cernin auzoen hegoealdeko bukaeran harresi berrien ondoan bilatu zuten lekurik onena. Hiru etxeetarako lurrak San Nikolaseko z apatariak izeneko karrikan erosi zituzten prezio onean, eguteran gainera. Hiru eremu zabal ziren eta eraikitzaileak bilatu zituzten hasteko. Etxegileei material iraunkorrak erabiltzeko eskatu zieten. Planoak egin zituzten: behealdeak harrizkoak izango zire n eta goi parteak adreiluz. Hormak pezozkoak egingo zituzten. Hirian suteen arriskua handia zenez egurra eta material erregarriak baztertu zituzten kanpo alderako. Teilak jarri zituzten hirugarren pisuaren gainean. Beheko pisuan bi denda eta tailerrak izan go zituzten, kaletik sarrera izango zutenak. Izotzenean animalientzako ukuikuak eta atzealdeko patiora pasabidea egin zuten. Bigarren pisuetan bizitoki handi zabalak jarriko zituzten, pisu bakoitzean sukalde handia, egongela eta gela batzuk jarririk. Hirug arren pisuan tresnen biltokia eta janari pentsuen biltegia zeuden. Barnealdean hiruentzako patio handi bakarra utzi zuten lorategiaz gain, baratze txikia eta animalientzako itxiturak zituena. Patioak eta etxeek Burgoseko auzoan Gutierrena gogorarazten zute n. Lorategiaren ondoan estalpea eta eserlekuak jarriko zituzten hegoaldera begira, denak elkartu ahal izateko. Udazkenean bukatuta zeuden hiru eraikinak. Albo arduratu zen eraiki bitartean etxegileekin hitz egiteko. Langileak eta maisua artisau onak ziren eta ez zuten arazo handirik izan. Gutierrek Burgoseko etxeak eta denda saltzen lagundu zien. Handik gutxira, kapitainek udaldia bukatuta, Albo, Izotz eta Andi Burgosera joan ziren gurdietan familiakoak, altzariak eta lanbideetarako tresnak eta gaiak Iruñer a eramateko. Altzariak antolatu zituztenean, Zuriñe, Maratxo eta Maia pozik zeuden bizitoki berriarekin. Arratsalde batean, haurrak barneko patio handian jolasten ari ziren bitartean, emakumeak eguzkitan zeuden solasean. Maiak pozak zoratzen hitz egin zuen . –Lagunok, leku hau zoragarria da. –Maratxok, nabarmenena aipatu zuen. –Kale honen muturrean gaude eta inguruan ez dute eraikiko!! –Bai, hemen gustura biziko gara. Dena den, nik, Gutier, Anjelique eta Felisa izango ditut faltan –izan zen Maiaren aipame na. 1028etik aurrera. Muniadona edo Dona Mayor eta Gaila. 1028tik aurrera Azenari ez zen hainbestetan joaten Burgosera. Hiri hura komertzialki garrantzitsua zen, baina Juarros eta Bureba orduan administratiboki Naiararen menpekoak ziren, Men a, Losa eta Enkarterriak bezala. Gaztela gutxituta zegoen ekialdean, nahiz eta Duero hegoaldean zabaltzen ari zen eta 1032tik Cea eta Pisuergako lurrak bereganatu zituen. Gaila eta Munia aspaldiko lagunak ziren. Munia 995ean jaio zen eta Gaila hurrengo ur tean. Nobleziako kumeek ezagutzen zuten elkar. Burgosen eta inguruan bizi zirenak askotan ibiltzen ziren elkarrekin; bestela, festa eta Gorte edo Kuria bilera egunetan urrutikoak ere hara eramaten zituzten gurasoek. Bi neskak sei bat urte izango zituzten e lkar ezagutu zutenean. Hain zuzen ere Cerverako garaian, Almanzorren azzeifak zirela eta, jende asko babestu zen hirian, gehienak nobleen familiak eta zerbitzariak. Bi neskak, adineko besteekin batera Burgoseko gazteluan jolasten ziren panpinetara eta etxe ko andre izatera. Denbora gutxian lagun min bihurtu ziren eta besteen jolasa gidatzen zuten. Edonola ere, Gaztelako konde kondesaren alabak agintzen zuen eta naturalki besteen arreta erakartzen zuen. Munia, liraina, polita eta bere paperean ere adiskidetsu a, baina ez zen oso lasaia eta berehala lortu nahi zituen gauzak. Gaila hasieran ez zitzaion besteari gehiegi hurbiltzen, baina arazo eta era guztietan mina hartutako neskatoekin ulerkorra eta babesle gertatzen zenez nabarmendu egin zen. Behin edo behin bi neskato haserretu ziren Muniaren zorroztasuna eta Gailaren sentiberatasunagatik. Etsaigoan lehertu beharrean bien jarrerak batzen eta elkarri kasu egiten hasi ziren. Azken batean biak onak ziren eta giro ona bilatzen zuten jolaskideekin. Koskortzean ere oso lagunak ziren. Burgoseko nesken erregina txikiak ziren, bata ilehoria, bestea beltzarana. Kondesitak deitzen zizkieten beren berdinek eta baita inguruko beste batzuek. Hala ere, Gaila ez zen Burgosen bizi izaten. Okako tenentearen alaba bakarra zen eta hirian egonaldiak egiten bazituen ere, denbora gehiena Okan egiten zuen. Egoera hori zela eta, batzuetan lagunek hiruzpalau hilabete ikusi gabe pasatzen zituzten. Uda batean, elkar ikusi gabe denbora luzea eman ondoren Gaila gaztetxoa Burgosera heldu zenean ez zuen Munia topatu, amaren herrian zegoelako. Gailak lagun berria egin zuen orduan. Andregoto Burebako familia noble batekoa zen eta animaliak gustatzen zitzaizkion. Zaletasun hura zela eta, inude eta morroi baten zaintzapean hiri inguruetara ateratz en ziren zakurrekin paseatzera, habiak bilatzera eta zerbait harrapatzera. Handik egun batzuetara Gaila zoratzen zebilen animalien lagun eta mundu berriarekin. Munia itzuli zenean Gaila ez zen berehala harengana agertu, egun hartan errekan arrantza egin be har zutelako. Hurrengo egunean, Gaila Andregotorekin gaztelura Muniaren aurrera agertu zenean honek haserre bizian hartu zituen. Aurreko egunean, Muniak neska lagunen otordu bat antolatu nahi zuen aspaldian ikusi gabeko lagunarekin eta jakin zuen bera lagu n berriarekin eta animaliekin jolasean zebilela. Gailak txakurkume polit bat eman nahi zion Muniari, baina eskura eman zionean honek lurrera bota zuen indarrez. Bi lagunak oihuka hasi ziren elkarren kontra eta haserretuta banatu ziren. Ez ziren berradiskid etu eta uda hartan ez ziren elkarrekin ibili. Handik hilabete gutxitara gauzak asko aldatu ziren eta ez zuten adiskidetzeko aukerarik izan. 1010ean bere anaia Garcia jaio zenean, Munia Iruñera bidali zuten Antso errege gaztearekin ezkontzeko. Muniak eta Gailak denbora luzez ez zuten elkar ikusi eta behin edo behin Burgosen elkar topatu zutenean ez zuten mintzatzeko aukerarik izan. Urrundu zire n. 1015ean Gaila Azenarirekin ezkondu zenean Iruñeko errege erreginak gonbidatu zituzten; Antso, Azenariren txikitako laguna zelako. Bi emakumeak Arlanzonen lasai hitz egiteko aukera izan zuten gizonak ehizatzera atera zirenean. –Gaila, ez dakizu zenbat alditan damutu naizen gure haserrealditik berriro ez adiskidetzeaz. Zure txakurtxoa indarrez lurrera botatzea oso krudela izan zen. Haserre nintzen zu urruntzeagatik eta ezin nion amorruari eutsi. Barka iezadazu. Lagun berriarekin ibiltzeagatik nirekin ego n nahi ez izateak nire onetik atera ninduen. Barkatu. –Ulertzen dut. Animaliatxoa larri zaurituta geratu zen eta hil zen. Ni ere haserretu nintzen. Egia da lagun berriarekin oso gustura nenbilela, baina nik txakurtxoa oparitu nahi nizun eta uste nuen anim alien bila ere denok ibili ahal ginela. Ez nuen zurekin hitz egiteko aukera bilatu. Barkatu niri. –Orduan ezulertuak ahaztu eta berriro lagunak izan ahal gara. –Bai, gogoz gainera. –Besarkada handi batekin sinatu zuten bakea. Handik aurrera lagu n minak izan ziren. Gutxitan elkartuko zirela uste zuten, baina Sancho Garcia kondea hil zenean, Garcia infantea txikia zenez, kondea hil aurretik egindako itunaren arabera Antsok lagundu behar zion Erregeordetzari Gaztela bakean izateko. Era berean, Antso k, dote bezala Gaztelako lurralde euskaldunak beretzat hartu zituen betirako eta handik aurrera maizago ikusi zuten elkar Burgosen eta Naiaran. Gainera, bi emakumeak behin baino gehiagotan bitartekari ibili ziren orduan matxinatuak eta Antsoren artean. 1028ko uda hasieran Garcia hil zutenean Gaztelako oinordekoa Munia zen. Lehenagotik hala deituta ere, handik aurrera Muniadona edo Mayor deitzen zuten oinordetza eta lehen jaio izana adierazteko. Batzuek zabaldu zuten lehenago hartu zuela ezizen hori, nahiz eta erabateko egia ez izan. Handik aurrera Munia kondesa izan zen. Antsok agintzen zuen, baina askotan bera zen erabakiak hartu edota atzera botatzen zituena. Iruñeko eta Baskoniako erregina zen, baina era berean Gaztelako konderriaren independentzia mante ndu nahi zuen. Udazkenean Alfonso erregea Viseon hil zutenean, Bermudo adin gutxikoa zenez Leongo Erregeordetza Antsoren arreba urracak kontrolatu zuen. Berriro Antso izan zen erresuma hura baketu eta neurri batean agintzen zuena. Munia gehien kezkatzen zu ena Gaztela independente mantentzea zen eta horretarako Sancha, Bermudoren arreba, Garcia infantearekin ezkontzekoa zena bere seme batekin ezkondu nahi zuen Ceako lurrak dote bezala Gaztelarako uzteko. Arazoa zen Iruñeko oinordekoa aukeratua izanez gero, G aztelak independentzia betirako galduko zuela. Muniak Gailarekin konfiantza zuenez kontu eta kezka horiei buruz hitz egin zuen negu hartan. –Gartzia nire premu edo seme nagusia, Gaztelako konde izendatzen badut akabo Gaztelako independentzia. Gaila, ez in dut onartu... Are gehiago, Gaztelako jendeak ez du inola ere onartuko. –Ulertzen dut arazoa. Erdi bidea hartzen ahal duzu. Fernando izenda dezakezue Gaztelako konde, nahiz eta anaia nagusiaren agindupean izan. –Muniak ulertu zuen bidea izan zitekeela, orduan ere dena ongi ateratzeko arazoak susmatu arren. –Ez dakit nola saihestu Gaztela eta Iruñearen arteko tirabira eta bi anaien arteko etsaigoa. Edonola ere, Gartzia ezin da Gaztelako oinordeko garbi eta bakarra izan. Fernando Gaztelako konde izendatuk o dut eta Leongo Sancharekin ezkonduko dugu adinez nagusi izango direnean. –Bai. Irtenbide bakarra dirudi. Gaztelarrek hala ikusiko dute, baina Antsok onartuko al du? –Onartu behar izango du. Baskonia versus Gaztela. Muniaren erabakiak. Handik hilabete batzuetara, hurrengo udaberrian, Fernando izendatu zuten konde. Antsok onartu behar izan zuen erabakia. Berak, Antsok, zenbait hilabetez uste izan zuen erresuma handiagoa eta boteretsuagoa egingo zuela. Gero, konturatu zen Gaztela independentea ma ntendu behar zuela. Okerrena zen bi seme horiek lehiakorrak zirela eta gorentasunerako borroka egingo zutela. Gartzia eta Fernando ezagututa, Gaztela independente baina Baskoniaren eraginpekoa ez zen oso egoera iraunkorra izango. Fernandok ez zuen Garzia e rregearen lehentasuna eta nagusitasuna erraz onartuko. 1030eko udan Gailak hogeita hamalau urte zituen eta Azenarik lau gehiago. Maddik hamalau urte beteko zituen udazkenean eta Garziak hamabi. Gaila zoriontsua zen. Gaztetxoak eta etxekoak ziren bere kezk a eta debozioa. Hala ere, urrakak bideratzen zituen jauregiko lanak eta Marko eta Erramun administratzen zituzten gaztelua eta jaurerria. Gaila etxe hartako Ipar izarra zen, bere izaera eta jokaeragatik dena ongi bidean zegoela segurtatzen zuena. Aparteko kontua zen denek haurrei ez zietela behar bezala zorroztasunez tratatzen eta Gailak berak eta batzuetan Azenarik, egin behar zuten. Hala ere, jauregiko andreak gozoa izaten ere bazekiela erakusten zuen. Maddi neska liraina eta polita zen, oso argia gaine ra. Gailaren antza zuen eta haren begirada Azenarirena zen. Gauza asko interesatzen zitzaion eta jendeari galdetzen ibiltzen zen. Arazo bakarra zen gauzak gogo gehiegiz egiten zituela eta hori kontrolatzen ikasi behar zuela. Herrian eta inguruan nesken art ean lagunak zituen, baina gehienetan gustu berdineko Liziarekin ibiltzen zen. Lizia, Erramun eta Briziaren alaba zen eta bi laguntxoek Arlanzon eta Juarroseko leku eta eta jende asko ezagutzen zuten. Garzia ere mutil ederra zen. Aita eta amaren antzak naba ri zitzaizkion. Ile iluna zuen eta amaren aldeko aurpegiera, baina gorpuzkera Azenarirena zen. Berak ere Azenariren begi nabar berdinak zituen. Mugitua zen eta interes desberdin asko zuen, baina gauza guztien gainetik bere mundua, ehiza, zakurrak, zaldiak, armekin borroka eta gerlarien mundua zen. Bere lagunik handienak Ximo eta Mintxo, Txomin eta Urrakaren semeak ziren. Egun batean neguaren bukaeran Isarekin latina eta arabierazko testu iruzkinak egin ondoren, Azenariren etorreraren esperoan, afaldu baino lehen ari ziren arreba eta anaia hizketan etxeko saloi txikian amaren aurrean. Garzia hurrengo goizean egin behar zutenaz ari zitzaion arrebari. –Bihar goizean eguraldi txarra ez bada, Urkizara eta Urrezera joago gara hartz edo otsoen aztarnen bila. Ardi batzuk akabatu dituzte eta ehizatu baino lehen nondik ibiltzen diren jakin behar dugu. –Nik ere joan nahi dut. Badakit lakioak eta tranpak jartzen. –Ez. Gizonak joango gara eta zu etortzen bazara kezkengatik ez dugu lana behar bezala egingo. –Zu gizona al zara? Badakit neure burua defendatzen. Badakit azkona eta labana luzea erabiltzen. Arkuarekin zu baino hobea naiz. –Orduantxe Azenari agertu zen. Konturatu zen zein zen eztabaidaren arrazoia eta bere baldintzak jarri zituen. –Zuen amak uzten badizue b iak etortzen ahal zarete. Eguraldi ona izanez gero, aztarnak eta animalien ibilerak ikuskatu ahalko ditugu. Talde handia izango gara eta ez gara bakarka ibiliko. –Biek, alabak eta semeak baimena eskatu zioten amari. Gailak arriskurik izango ez zutelakoan b aimena eman zien, baldintzapean. –Joan ahal zarete ondo eta txintxo jokatuz gero. Ilundu baino lehen morroi batzuekin etxeratu behar duzue, nahiz eta gizonak ehizan jarraitu. Ikasketak jarraitu behar dituzue. –Bai, ama –izan zen bien erantzuna, pozik em anda gainera. Azenariren zaletasunak zaldiak eta olak ziren. Gehienetan gustura aritzen zen ehizan lagunekin giro onean arazoez ahazten zirelako. Dena den, ez zuen maite otsoak eta beste animalia batzuk akabatzea, herritarrak defendatzeagatik piztiak harrapatzera joan b ehar zutenean. Edonola ere, bere betebeharrik garrantzitsuenak hauexek ziren: Juarrostarren eta Okatarren gerrarako prestaketak zuzentzea eta lurraldea administratzea. Bestalde, esan zitekeen Azenari alkate eta epaile ona zela Gailari esker. Gaila beti ibi lia zen herritar pobre eta behartsuenei laguntzen. Epaileak Juarros eta Oka inguruan auziak eta arazoak konpontzeko itzulia egiten zuenean, emaztea berarekin joaten zen. Azenarik ezagutzen zituen herritarrak, baina Gaila zen norberaren istorio txikiak, xeh etasunak, egoerak, gora beherak zekizkiena eta berari esker epaiketak zuzenak izateaz gain, neurrikoak eta aproposak ziren. Gailak, Zuriñeren arazoa jakin zuenean nahiko berandu zen, baina berari esker ez zen gehiagora joan. Zuriñe eta Maiari soseguz joka tzeko eskatu zien eta bestela alferrik izango zelakoan Muniari laguntza eskatzera abiatu zen. Munia Burgosera joan zen dena argitzera eta konpontzera. Honek bi emakumeei deituta, dena goitik behera ezagutu ondoren, haien kontra eta beste emakume on eta ausart batzuen kontrako Elizaren gehiegikeria zela epaitu zuen. Apezpikuari eta apezei horrela jokatzeko arrazoiak eskatu zizkien. Munia kondesa izateaz gainera Elizari dohaintzak ematen zizkiona zen. Eliz gizonek ezin izan zuten egindakoa behar bezala justif ikatu. Bakean uztera eta publikoki barkamena eskatzera behartu zituen. Dena den, bi emakumeak nekatuta zeuden harrezkero eta Iruñera bizitzera joan ziren. Penintsulako egoera orokorra 1028tik aurrera. Edonola ere, azkeneko urteetan aldaketa batzuk i zan ziren penintsulan. Kordoban bertze kalifa bat zegoen, Hisham III.a, Abd al Rahman IV.aren anaia. Omeyatarrek hamuditarrak garaitu zituzten eta gobernu ahula jarri zuten Kordoaba eta inguruetan. Yahyak jarraitzen zuen agintzen Zaragozan eta Habusek Gran adako kora bere gorenera eraman zuen, Ibn Nagrella visirraren laguntzaz. Bertzetik, Gaztela Antsoren kontrolpean zegoen baina independentea zen. Gauza bera gertatzen zen Leonekin. 1028tik Antsok babespean zeukan erresuma. Bermudo adin gutxikoa zen eta nobl eek nahi zutena egiten zuten, haien artean eta herritarrekin bortizki jokatuz. Antso erregeak lurralde haiek baketu behar izan zituen. Gaztela eta Iruñeko erresumaren arteko muga eta administrazioaren aldaketak diferentzia txikiak sortu zituen. Orduan Bureba eta Juarroseko nobleak Naiarara joaten ziren negualdian Antso erregearekin arazoak konpontzeko. Enkarterri, Mena eta Losakoak ere gustura elkartzen ziren hiri hartan euskal izaera zutelako. Hala ere, Trasmiera, Arreba, Ubierna eta Gaztela Zaharra de itutako noble ordezkariak, une hartan lurralde haiek Antsorenak baziren ere, arrotz sentitzen ziren. Jatorri kantabriarrekoak, euskaldun askok birpopulatu zuten aurreko mendeetan, baina denboraren poderioz gaztelautu ziren. Trasmieran ia ez zegoen euskaldu nik, Gaztela Zaharrean bezala eta Urbel eta Ubiernan auzo batzuetakoak baino ez ziren neurri desberdinetan euskaldunak. Azenari, azken aldian Gaztela eta Leongo lurralde eta mugetan udaldiak egiten bazituen ere, gortea Naiaran izaten zenez ez zuen B urgoseko jauregia erabiltzen. Hala ere, ez zuten saldu nahi, eta alokatu zioten familia noble bati. Hori zela eta Naiarara joaten zirenean ez zuten leku aproposa izaten, Yahyaren erasoaren ondorioz beren etxea suntsituta geratu baitzen. Ekialdeko atariko e txearen ondoan Gailak eta Azenarik bertze etxe bat eta baratze batzuk erosi zituzten. Erdi erretako etxea garbitutakoan jauregi zabal bat eraikitzea agindu zuten Burgosekoa bezain erosoa eta zabala. Yahyaren razziaren ondoren Naiara erdi deseginda geratu bazen ere, laster hiri handiagoa eta seguruagoa egiten hasi ziren. Erregek laguntzak eta zerga salbuespenak eman zizkien han berriro eraikitzen zuten artisau eta merkatariei. Naiaran ostatuak eraiki ziren, asko gainera 1025etik aurrera. Frankoen kolonia eg onkortu zen. Judutarrak ere baziren etxe eta negozioak jartzen. Haien artean Isaak eta David ere judutarren auzoaren muturrean ekialdeko atariaren ondoan jarri zituzten dendak. Bi lagun judutarrak komenientziaren arabera mugitzen ziren hiri batetik bertzer a, Isaakek luxuzko artisautza denda eta Davidek liburu denda eta eskribania kudeatuz. Azenarik jarraitzen zuen haiekin harremanetan, orduan Isa ere beraiekin elkartzen zen laukotea osatuz. Isaakekin xakean egiten zuten eta Davidekin kulturaz aritzen ziren. Isaak leku askotan ibilitako judutarra zen, hizpide eta iritzi interesgarriak zituena. Gainera xakean zekien bakarrenetakoa zen eta iluntze askotan aritzen ziren horretan. David, katib a, literaturan eta kultur gaietan interesatuta zegoen. Laurak arabiera z aritzen ziren, xakezaleek partida munduko lasaitasun osoaz burutzen zuten bitartean. Isa, Azenarirekin bizi zen Arlanzonen, idazkariaren lana eginez. Arabieraz edo latinez idazkiak egiten zituen eta bereziki epaitegi aktak eta agiriak idazten zituen Azen arirentzat. Juarros eta Okako agiriak idatzi, eguneratu eta eskatzen zizkioten liburuak kopiatu egiten zituen. Lan hura edozein lekutan egiten ahal zuen, baina askotan Naiarara joan behar izaten zuen Daviden dendara idazkiak eramatera eta enkarguak jasotze ra. Burgosen ere famatu egin zen eta bere lana eta idazlan anitz batzuk eskatzen zizkioten. 1030 1031 neguko gertaerak Arlanzonen eta Naiaran. Azenari egun hartan ez zen lehen argi izpiekin esnatu, ohitura zuen bezala. Tanttok, mastin otso zakurrak milizkatu zuenean konturatu zen berandu zela. Aurreko gauean Al andaluseko historiari buruzko liburu bat irakurtzen berandutu zitzaion eta konturatzeko goizaldea zen. Une batez burura etorri zitzaion egun haietan zeukan helburu eta obsesioa. Eginkizunak L ehenbailehen burutu behar zituen bi egunetan Naiarara abiatzeko, Antsok bere ondora berehala agertzeko eskatu baitzion. Gaila, orduko, ez zegoen bere ondoan. Beharrik izan gabe ere, etxeko martxa ona segurtatzea gustatzen zitzaion. Dena ongi bidean, bere bereko kontuez arduratzen zen. Azenarik berdin egingo zuen, etxean askotan traba eta oztopo izango ez balitz. Behin kapitain eta administratzaileen bitartez dena behar bezala zegoela jakinda, gazteluan zeukan eginkizuna zaldien zaintza izaten zen. Gela ond oko komunean egin zituen egin beharrekoak. Ur korronte sistemari esker egin beharreko guztiak hantxe egiten zituzten bertze inor molestatu gabe. Pixontzia ohe azpian zuten badaezpada, baina komuna hurbil izatea erosoa zen. Bainu osoa hartzeko sukalde ondok o bainugela handira joaten ziren, ur beroa hantxe lortzen baitzuten. Beheko pisura jaitsi zen, saloia gurutzatu eta alboko atea zeharkatu zuen sukaldean sartzeko. Morroiak eta neskameak gosalduta zeuden eta hasiak ziren beren eginkizunetan. Sukaldean kasil dak eta bere alaba txikienak prest zuten dena etxeko guztiek gosaldu ahal izateko. Maddi eta Garzia apezarekin ziren ikasten. Zirudienez Azenari asko berandutu zen egun hartan. Mahai altuan eserita, esne zopak hartzen ari zela, Isa agertu zen erdi lotan. B i lagunek ia ez zuten agurrik ahoskatu, keinu bat baizik. Esnatu bitartean Azenarik ogiarekin urdaia hartzen zuen bitartean, Isak fruta pixka bat hartu zuen. Gizonak zerrikiari eta animaliari berari nazka hartu zien musulmanen artean bizi zenean. Bukatu zu tenean liburutegira joan ziren. Gela handia eta erosoa zen. Paretetan ehunka idazki zeuden antolatuta apalategietan. Tartean tapiz eta oihal batzuek kolorea ematen zioten gelari. Alde batean kuxinez betetako aldea zegoen, atseden eta aisialdirako tokia. Le iho aldean mahai handi batean lanerako gauzak, paperak, idazteko materialak eta liburu batzuk zeuden. Hantxe egiten zuen lan Isak. Bi lagunak aulkietan eseri ziren. Mahai gainean Isa kopiatutako idazkiak zeuden. Donibaneren ebanjelioen bertsio labur bat et a AlMutanabbiren poesia batzuk. Kopiatzaileak lagunari kontatu zion lan horien gora behera. –Aznenari, gustura ari naiz Al Mutanabbiren poesia zoragarriak kopiatzen, baina liluratuta nago ebanjelio honekin. –Azenari harritu zen hitz haiekin eta hala adie razi zion lagunari. –Zer diozu? Inoiz ez dizut hori entzun latinezko idazki bat goraipatzean. –Hau desberdina da. Benetan ez naiz ari ebanjelioari buruz, ezta apokalipsiari buruzko iruzkinak, marrazki miniatuei buruz baizik, ilustrazioez. Miniatura zorag arriak dira... –Isa... Badakit nolakoa den esku izkribu hori. Nik neuk ekarri dizut horietako zati batzuk kopiatzeko. Ulertzen ez dudana da zure poza, kopia horiek egitea gustatzen ez zaizulako. –Eta ez zait gustatzen. Hala ere, marrazkien xehetasunek, k oloreek eta gizakiak marrazteko maisutasunak liluratuta naukate. –Banengoen ba! Denbora galtzen ari zara margoak miresten. Dena den, ez da harritzeko: paradisuko marrazkiak, epaiketa, aingeruak, arkumea eta lau ebanjelistak..., irudi eta marrazki zoragarr iak dira. –Ez esan ongi eta garbi dakidana. Hara! Lan handia daukat eta uste dut Erramun zure bila dabilela. –Bai, banoa. Eta zuk egizu lan. Gero agertuko zaizkizu gaztetxo horiek arabierazko eskolak hartzera eta ez duzu denborarik izango ezertarako. Be randuago ikusiko dugu elkar. Saloira jaitsi zen berriro. Han ziren Urraka eta Lore etxeko garbiketak antolatzen neskame eta zerbitzariekin. Agurrak gurutzatu ondoren Erramun Garai agertu zen paper batzuekin. Jaurerriko martxaz hitz egin behar zuten. Marko Garairekin aurreko egunean mintzatu zen eta etxeko kontuak onbidean zirela segurtatu zuten. Erramunekin sarrerako saloi txikian egon zen kontuak ikuskatzen. Azenari Goiz erdian Ansur Martinez alkatearekin elkartu zen gazteluko harresietan ohit ura zuten bezala. Azenari Juarroseko alkaide, epale eta alkate orokorra bazen ere, Arlanzoneko berezko alkatearekin komunalaz eta galdutako animaliez batzarra prestatu behar zuen. Herriz herri komunalen mugak bermatu behar zituzten. Ansurrek kontatu zion A zenariri gertatzen ari zena. –Lur eta animalien lapurretagatiko epaiketa antolatu behar dugu. Ez da gauza handia, baina epaiketa egin behar dugu arazoa handitu baino lehen. –Ongi da. Bihar eguerdia baino lehen ospatuko dugu elizako plazan. Dei iezaiezu s alatu eta salatzaileei. Hala ere, garbi utzi behar dugu herritarrek mugarriak behar bezala errespetatu behar dituztela. Udaberrian komunalen mugak egiaztatu behar ditugu. –Bai, Azenari. Banoa biharko epaiketarako deialdia egitera. Eguerdia baino lehen b ukatu zuten arazoari buruzko solasa. Zebedeorekin zaltokietan elkartzekotan zegoela gazteluko atetik on Eloy eta Gaila sartu ziren, zirudienez Azenarirekin zerbaitez hitz egiteko asmoz. Seme alabak apezarekin lana bukatu eta Isarekin izango ziren ziur asko . Apezak haserre zirudien. On Eloy apezak gidatzen zuen komunitate kristaua. Herri hartan denak ziren kristauak, baina gizona kexu zen. Herritar batzuk elizara joaten ez zirelako. On Eloyk egunero meza pare bat ematen zuen, egunsentian eta eguerdi aldean, kanpaien deialdien ondoren. Eskola batzuk ematen zizkien herriko gaztetxoei, Maddi eta Garziari arreta berezia egiteaz gainera. Hala ere, bere eginkizunik handiena elizara heltzen zirenei laguntzea zen. Eguna otoitz egiten pasatzen zuen, gaixo batzuei bisi tak egiten ez zizkienean. Herritarrekin ez zen gaizki konpontzen, baina ez zegoen oso konforme jarrera batzuekin eta bazuen zertaz kexatu. Gaila mintzatu zen lehena, gizona erretolika amaigabean hasi baino lehen. –On Eloyk laguntza behar du elizaren teila tua eta pareta batzuetan agertutako arrakalak konpontzeko. Esan diot igeltsero bat eta gure morroi batzuk bidaliko ditugula berehalakoan. Dena den... –apezak berak jarraitu zuen bere haserrearen arrazoiak adierazten. –Barkatu, andre Gaila, eskertzen dizuet elizarako konponketak egiten badituzue, baina herritar batzuen jarrera onartezina da. Azenari jauna, herritarren agintari bezala agindu behar zenieke Elizarekin errespetu gehiago izatea... –Azenari bera tartekatu zen apezaren jardunean, on gi baitzekien bertzela adarretatik jarraituko zuela kexaka. –Ongi da on Eloy, baina jakiten ahal da zer egin dizuten? –Jauna, ez dira denak elizara etortzen eta goizero agertzeko agintzen diedanean, adierazten didate lan egin behar dutela eta ezin direl a egunero agertu. Ebanjelioek dioten bezala bakarrik kristau onak joango dira zerura. Bestela, infernura kondenatuko dira. –On Eloy... Ulertzen dizut, baina nik neuk askotan lan handia dut eta ezin naiz zure elizkizunetara egunero joan. Ulertu behar zenuk e... –Apezak ere erakutsi zuen bertzeen esana bere interesekoa ez zenean, jarioa eteten bazekiela. –Jauna, badakit zuk eginkizun garrantzitsuak dituzula. Nik eskatzen diet herritar arruntei gaixorik ez badaude egunsentiko elizkizunetara etortzeko. –Gaila eztabaida batean ez sartzeko mintzatu zitzaien goxo. –Aita Eloy, zu gure kontseilari espirituala zara eta ez dizugu behar bezala eskertzen. Hala ere, Azenarik aipatu dit behin baino gehiagotan ezin dituela herritarrak behartu eta askotan lan handia dute.. . –Gizon zaharrak ulertu zuen ez zuela kontu horretan ezer lortuko eta etsituta onartu zuen egoera. –Elizarako jasotzen ditut hamarrenak. Emakume on batzuek laguntzen didate eliza garbi mantentzen eta egiten dizkidate zerbitzu batzuk, janaria prestatu ber tzeak bertze. Herritarrek errespetuz hartzen naute. Hala eta guztiz ere, elizkoi batzuek salbu, ez didate kasurik egiten. Beraientzat mundua garrantzitsuagoa da eternitatea baino. Guztiok bizi behar genuke betiereko salbazioa lortzeko. Guztiok... –eten egi n zuen –. Baina, hobe izango da gaia uztea. Azenari zalditegiko bisita arratsalderako utzi behar izan zuen. Eguerdia zenez apeza gonbidatu zuten bazkaltzera. Bazkariaren zain, saloian ohiko hogeita hamar bat bazkaltiar ziren, etxeko lehenengo txandakoak. Apezak aprobetxatu zuen mahaia bedeinkatu baino lehen sermoi labur bat egiteko. Hura eginda eta lasaiago, otordu atsegina pasa zuten. Arratsaldean, Maddi laguntxoekin elkartu zen eta Garzia gerlariekin praktikatzera abiatu zen. Gaila, saloi txikian bertze emakumeekin solas ederrean zen, josten zuten bitartean. Azenari, erreka ondoko tailerretara hurbildu zen. Beira tailerrean izan zen lehen lehenik. Blasek, beira maisuak, azken aldiko produktuak erakutsi zizkion. Azenariri gustatzen zitzaion noizbehinka bei ra lantzea, tamalez ez zuen astirik. Edalontzi, pitxar eta bertzelako ontziak ederrak ziren, dotoreak eta handi samarrak. Beira garden berriak tonu berde urdin gehiago, pixka bat ilunagoa zeukan. Blasek adierazi zion bere ustea egindako berrikuntzekin. –Azenari, ez dakigu ontziak ongi salduko diren. Oraindik ez ditugu dendetara eraman eta ez dakigu erosleei gustatuko zaizkien. Tonua emateko kobre asko daukagu eta espero dut alferrik ez izatea. Edonola ere, betiko itxurazkoak egiten ere jarraituko dugu. –Ez larritu! Niri ere ederrak iruditzen zaizkit. Ikusiko dugu. Diozun bezala laster jakinen dugu dendariek eta erosleek nola hartzen dituzten. Ea orain arte bezala lan taldekook lan egiten jarraitzen duzuen. Denboralditxo bat eman zuen beira egiteko prozes uari begira. Labealdi bateko beirak nola moldatzen zituzten ikusi zuen. Handik gutxira, ondoko zeramika tailerrean ere egon zen nagusia. Obekok betiko zeramika egiten zuen eta dena ongi joaten zitzaien. Bere arazo bakarra buztin eskasa izatea zen eta mater ial berria bilatzeko beharraz kexatu zen. Egun batzuk emango zituzten leku aproposak bisitatzen. Urrezeko putzu batzuetan bilatzekotan geratu ziren. Bertzerik gabe, ilundu baino lehen Azenari gaztelu bertako zalditegietara heldu zen. Zebedeo haren esperoan zegoen, eta bere seme alabak ere bai. Zalditegia handia zen eta sabai altua zuen belar azau handiak mandioetan biltzeko. Kanpotik eta gainean gazteluko erronda bidea pasatzen zen. Zalditegiak gazteluaren harresietan integratuta zeuden zati batean, beste z ati batzuetan bihitegiak. Azenarik eta bi gazteek itxituren arteko atakatik pasa ziren. Itxitura bakoitzean behor bat eta bere zaldikoa ikusten ziren. Han ziren zaldi berebere aukeratuen hogei bat zaldiko ar eder askoak. Zaldiko emeak beren amekin ziren Urrezen. Zaldiko arren hautaketa egin behar zuten: zein utzi hazkuntzarako, zein hautatu Granadara Habusen zalditegietara odol hariak gurutzatzeko eta zein osatu edo zikiratuko zuten salmentarako utziz. Ez zen beraien gustuko eginkizuna eta gazteek ez zute n ebakuntza ikusi nahi, baina zaldi ar helduak zailak ziren maneiatzeko. Hazkuntzarako uzten zituztenak belazeetan biziko ziren bizitza lasaian arinki hezi ondoren. Bertzeak zikiratuta, bigarren urtean heziko zituzten gerra edota ehizarako. Zaldikoak it xura desberdinetakoak zituzten: zuriak, beltzak, gaztainkarak eta grisak. Haietatik talde bakoitzeko bat edo bi aukeratu behar zituzten semental, hazitarako bezala. Batzuk Granadara bidaliko zituzten. Zebedeok paper orriak pasa zizkion nagusiari zaldiko ba koitzaren informazioarekin. Sei bat hilabeteko zaldikoen artean zaila zen aukeratzea, hain ziren denak ederrak! Odol hari berrietatik aukeratu behar zuten, jatorria mantenduta ere odol berekoak ez izateko. Nola edo hala hautaketa egin ondoren gaztetxoak jo an ziren. Hurrengo egunean Zebedeok eta laguntzaileek ebakuntzak egingo zituzten. Hurrengo egunean epaia ospatu zuten. Mugarrien zalantzen aurrean batzuek aprobetxatu zuten bertzeen animaliak bereganatzeko. Behin justizia eginda eta zigor txiki batzuk eba tzita, meza ospatu zuten bakean. Arratsaldean, bazkaldu ondoren, planak egin zituzten. Handik hilabete batzuetara komunalen mugarriak ikuskatuko eta segurtatuko zituzten. Behin herrian lasaitasun giroa berreskuratuta, Azenari joan ahal izango zen Erregerek in elkartzera. Azenari aurreratu zen Naiarara joaten. Handik aste batzuetara joango ziren etxeko gehienak. Joan, Jakue eta Azenari, bi morroi eta gerlari batzuk abiatu ziren Naiarara egun lehorrak aprobetxatuz. Naiaran Erregerekin bakarka mintzatu behar z uen. Handik bi egunetara, Naiarara heldu zirenean, jauregi etxe berrian sartu ziren zuzenean, gautzen ari zelarik. Erregeri abisua bidali zioten. Zaldiak utzi eta beharrezko prestaketak egin zituzten gaua pasatzeko. Morroiek afaria atontzen zuten bitartean , Joan, Jakue eta Azenari garbitu azkarra eginda sukaldeko mahai handian eseri ziren ardo batzuk eta atseden hartzeko. Gutxi hitz egin zuten. Nekatuta zeuden eta mokadu batzuk egindakoan lotara joan ziren. Biharamunean, Azenari goizean goiz abiatu zen erre gejauregira. Berehala eraman zuten Erregeren aurrera. Antsok 38 urte zituen. Itxura ezin hobea zuen. Garaia, handia eta indartsua zen. Gerlari ikaragarria izateaz gain, bere bizar beltza eta ile ugariarekin bere loria guztian erakusten zuen begirada atseg ina eta argia. Azenari ez zen hain indartsu; gihartsu mantentzen zen eta irribarretsu zegoen ia beti bezala, kezkarik ez zuenean behintzat. Lagunek besarkatu zuten elkar. Antso mintzatu zen lehena. –Kaixo Azenari. Pozten naiz zu ongi ikusteaz. Itxura ona duzu. –Kaixo. Baita zuk ere Antso. Idazkian ez zenuen aipatzen zer zela eta horrelako presa lehenbailehen elkartzeko. Zerbait larririk gertatu al da? –Ai, Azenari... Laster etortzeko eskatzen nizun zurekin lasai mintzatu nahi nuelako gauza garrantzitsu batzuetaz. Uste dut garbi utzi nuela ezer larririk ez zela gertatzen. Badirudi nire deialdiak haserretu zaituela. –Antsok irribarre egiten bazuen ere, Azenarik pentsatu zuen bere jarrerarekin laguna eta erregea zena triste jarri zuela. Eskua s orbaldan jarriz eta irria ezpainetan berehala adierazi zion lagunari bere hitzen zentzua. –Ez da hori. Uste nuen larrialdi bat ezkutatzen ari zinela. Bi aste barru denak ginen etortzekoak eta egun hauetan herrietan itzulia egin nahi nuen. Presaka, premiaz koena egin dut eta hemen naiz. Ongi egin duzu deitzean, lasaiago egongo bagara. –Hau da hau nire laguna! Beti baikor eta lagunkoi nahi zaitut. –Hau da hau nire Errege! Beti presaka eta okerrena pentsarazteko prest. Barkatu baina argiago adierazi behar du zu presa zertarako sartzen diguzun. –Egia da. Arrazoi duzu, baina jakin behar zenuke nolakoa naizen! –Bai jakin behar nuen, baina ezin dut bertzela jokatu. Ez da errez asmatzen zerk sortu dizun premia. Errege zaren aldetik zure premiak oso larriak izan d aitezke. –Antsok ulertu zuen Azenarik arrazoi zuela. Segundo batzuetan elkarri begira, biek barrezka hasi ziren. Bi lagunek gosaldu zuten lasai, familiakoez eta beren bizitzako kontutxoez mintzatzen ziren bitartean. Ondoren gertukoen laguntzaz zaldiz pas eatzera atera ziren. Mendira jo zuten atzean egunerokotasuna utzi nahian. Ordu pare batean ibili ondoren, kanpamendu bat antolatu zuten eta morroiek bazkaria prestatzen zuten bitartean oinez ibili ziren bi lagunak harkaitzetaraino. Handik inguru guztia iku si ahal zuten. Inguruko larreak eta basoak eder ikusten ziren abendua bazen ere. Lasaitasun osoz mintzatu zitzaion Errege lagunari. –Azenari, zure aholkua behar dut. –Gizonak hura espero bazuen ere, ez zekien edo ez zuen imajinatzen Erregek zergatik egit en zuen horrelako tentu eta misterioarekin. Hark larria izan behar zuen. –Antso zure misterio horrekin ni larritzea lortuko duzu! –Barkatu. Ez larritu! Ezagutarazi behar dizkizudan kontuek gure erresumaren etorkizunarekin zerikusia dute. –Azenarik susmat zen zuen zerk kezkatzen zuen Errege. –Ez da oso argia izan behar erresumako etorkizunaz kezkatuta zaudela jakiteko. Baina ez dakit zer den zehazki. Gaztelarekin izango du zerikusia. Kontadazu behingoz zer den –Antso hasi zen kezkatzen zuena adierazten. –Badakizu Muniak ez duela onartuko Gaztela azpiratzea. Gaztela eta Baskonia elkartuta nahi ditu, baina bere jaioterria libre eta independente mantenduz. Fernando Gaztelako konde izendatu dugu eta bere autonomia segurtatuko dugu. –Hura aipatuta, Antsok geldi tu gabe bere nahiak eta itxaropenak adierazi zizkion lagunari. Bere erretolika nahasia eta kontradizioez betea zen. Ordu erdiz aletu zuenak bazuen zer argitu eta erabaki. Antsok erresuma handia utzi nahi zion seme nagusiari, Gartziari. Erregeren gogoaren arabera erresuma, Ribagorzatik Ceara helduko zen eta bertze semeak Garziaren agindupean konde izango ziren, erresuma handiagoa eginez. Aragoi Ramirorentzat, Gaztela Fernandorentzat eta Sobrarbe Ribagorza Gonzalorentzat izango ziren, Gartzia oinordekoaren nagusigoa onartzearen baldintzapean. Santxa, alaba, Leongo erregina zen eta Bermudo errege adin gutxikoa orduko. Horra orokorrean eta zehaztasunik gabe Antsoren ustezko etorkizun ideala. Hala eta guztiz ere, seme alaba guztiek Gaztelako zerbait jaso be har zuten Muniarengandik. Gaztelako kondea Fernando izango bazen ere, bertze anaiek eta arrebak herri eta lur batzuk jasoko zituzten. Gartziak, gainera, 1017tik, Sancho Garcia kondea hil eta Muniaren dote gisa Baskoniara lotuta gelditu ziren euskal lurrez gain, Trasmiera eta Gaztela Zaharra deitua jasoko zuen. Ordura arteko mendebaldeko muga, Enkarterri, Losa, Mena, Bureba, Tiron eta Oka Arlanzoneraino, Baskoniakoa bazen, handik aurrera mendebaldera muga bertze hogeita hamari bat kilometro gehiago mugituko zen Kantabriako badiatik ia Burgoseraino, Arreba, Urbel eta Ubierna herri eta bailarak hartuz. Azken lurralde horretan euskaldun askok populatu zuten, baina orduko erromanizatuta, Gaztelaren aldekoak ziren. Antsok gainera bertzelako arrazoiak eman zizkion Azenariri horrela jokatzeko, honen harridurarako. –Azenari, ikerketa handiak egin ditut lurraldeari buruz. –Ongi dago ikerketak egitea, baina horrek ba al du zerikusirik muga mendebaldera aldatzearekin? –Bai. Gure zenobioetako jakintsuei galdetu diet et a Erromako Aita Santuaren liburutegietan bilatu dute lur honi buruzko informazioa. Jakin behar zenuke erromatarrek hemen iparraldeko Akitaniaz gain, hegoaldean “jaketanoak, ausetanoak, baskoiak, beroiak, barduloak, karistioak eta autrigoiak” topatu zituzte la... –Azenarik moztu nahi zion erretolika, gutxieneko ikasketak egindako noble guztiek baitzekiten Estrabonen deskribapen hura. –Antso, ez didazu orain gogoraraziko hori guztia, ezta? –Ez larritu, labur kontatuko dizut. Autrigoiei buruz kontatzen zuten Nerbioitik Juliobrigaraino eta Tritium eta Biribesca beren hiriak zituztela, ia Ebro iturburaino heltzen zen eta egungo Arrebaraino. Urbel eta Ubierna, garbi da euskal jendeak populatu zituela. Horratx mugak mugitzearen arrazoia. –Antso, aipatu dituzun hi ri eta lekuak Autrigoniaren mugak dira. Baina, bertzeak euskal tribuak baziren ere, autrigoi guztiak halakoak ziren? Dakiguna da azken mendeetan euskal jendeak populatu zuela Autrigonia, Vardulia deitzen zutena –Antsori ez zitzaion hura gustatu eta bere ar razoiekin jarratu zuen. –Ez al da berdina? Kontua da Autrigonia eukal lurraldea dela. Gartziak euskal lurralde guztiak jasoko ditu, nire lurrak eta Muniaren partetik Trasmiera eta Gaztela Vetula, Arreba eta Urbeleraino. –Antso, aspaldiko euskal tribu iza n ala euskaldun askok populatuta, Burebatik mendebaldera eta Transmieran jendea ez da baskoi sentitzen eta bai gaztelau. Aspaldian kontatu nizkizun Gaztela Vetulako jendearekin izandako solasak eta badakizu gutxik nahi dutela Baskonian izan. –Azenari, ez izan beldurrik. Velazqueztarrek, Transmiera eta Vetulako noble nagusiek beren oniritzia eman didate, baita bertze jaun askok ere. –Noble horiek zure desioetara makurtu dira, zure indar eta faboreetara. Baina herritar gehienek eta egoeraren aldaketek kinka larrian jarri ahal dute erresuma. –Ez izan hain ezkor Azenari! Horretan geratu zen solasa. Edozein modutan ere, hura Erregeren desioa baino ez zen. Fernandok eta Muniak ez zuten onartuko bertzerik gabe Gaztela gutxitzea. Gauzak horrela, Fortun Santxez Naiarako jaunak, bitartekotza eta erdibidea eskaini zuen. Antsok bileran kontatu zion Azenariri hark pentsatutakoa. Fortun Santxez, Azenariren lehengusu txikia, Errege alferez eta Armada burua zen. Fortunek Naiarako tenentzia garrantzitsuena zuen eta erresumako bigarren boterea zen. Garzia oinordekoaren Aitano bezala, aitapontekoa, egoerak kezkatzen zuen. Berak aholkatu zion Antsori Gaztelari konpentsatu behar ziola Gaztela Zaharra galtzearen truke bertze lur batzuk emanez. Denbora gehiegi pasa gab e, Santxa, Leongo printzesarekin ezkonduko zuten Fernando eta dote gisa Cea eta Pisuergako konderriak ziurtatuko zizkioten, baita Toledoko pariak ere. Gainera, lur berrietarako bidea irekita zuten konderria handitzeko. Erregek eta Alferezak uste zuten horr ela bi erresumak eta anaiak konforme egongo zirela. Nolabaiteko indar berdintasun batean. Bestalde, Gartziak Iruñeko erresumaren nagusigoa ziurtatzeko Zaragozako pariak jasoko zituen eta Ebroko lurrak izango zituen jomuga. Nolanahi ere, Azenarik ez zuen arazoa konponduta ikusten. Gaztela gutxituta egongo zen ekialdean, nahiz eta Duero hegoaldean zabaltzen ari zen eta Santxa printzesaren ezkon sari gisa Cea eta Pisuergako lurrak ziurtatuko zituzten. Azenarik ez zituen planak ongi ulertu. Konderritik Gaztel a Zaharra deitua, Trasmierna eta Ubierna urbeleko lurrak kendu batetik eta Pisuergako konderriak eman bertzetik. Fernando desorekatu, iraindu eta era berean indartzen zuten. Horrek ez zuen horrela gehiegi iraungo. Gainera, Azenarik gogoan zuen Sancho Garci ari berak hitz emandakoa: ahal zuena egingo zuen Gaztela gutxitua ez izateko. Azenarik zendutako kondeari zor zion juramentuaz gainera bere esperientziak esaten zion Trasmiera, Gaztela Vetula eta Burebarekin mugan mendebaldeko Arreba, Urbel eta Ubiernako herriak ez zirela osotara euskaldun sentitzen. Asonetik, Bureba eta Okarainoko autrigoiak, euskaldun sentitzen jarraitzen bazuten ere, handik mendebaldera poliki erdalduntzen eta erromanizatzen ari ziren. Gaztela Vetula eta mendebaldeko Autrigonia, bertako ez gainera azken mendeetan kantabriar batzuek birpopulatu zituzten eta gehienak gaztelau sentitzen ziren. Azenarik gogoratzen zuen Guadarraman urte asko lehenago ezagutu zuen zaldunarekin izan zuen solasa. Arrebakoa zen, Gaztela Vetulako herri batekoa. Men dizerrako gaueko kanpamendu batean bertze talde batekin egin zuten gaua. Bertze zaldun esploratzaileen buru zen Santio Belezekin hitz egin zuen suaren ondoan zerbait afaldu ondoren. Gizonak normalean egiten zutena azaldu zion. –Arreba, Budron, Butron, Bez ana eta Zamanzas herrietakoak gara. Gure taldeak mendi bortu hau eta inguruak zaintzen ditu berrogeialdian eta askotan bertze hilabete batez. Talde txikia osatzen dugu eta zaintza egiteaz gain hemen gabiltza ehizatik biziz –adierazi zuen bere aurkezpena eg in ondoren. Azenarik gauza bera egin ondoren, bitxiak izan ziren gizonaren beste azalpen eta kexak. –Azenari, zuek hobeki zaudete gehiago mugitzen zaretelako eta jende desberdinarekin ibiltzean eta elkartzean. Juarrosekoak eta Burebakoak behintzat errege aren babespean zaudete –izan zen Santioren ezusteko adierazpena. Azenarik ez zuen sumatzen zergatik eta galdetu beharrik gabe jaso zuen gizonaren azalpena. –Zuek argi eta garbi erregearen babespean zaudete. Euskaldunak zarete eta Baskoniako lurralde anto latu batean egiten duzue bizitza; gu, berriz, ez. Gure lurraldea ez da garbi Gaztela ezta Baskonia ere. Gure kasuan arbasoak euskal jatorrikoak ziren. Gutako askok ulertzen dugu pixka bat zuen hizkuntza aitona amonekin ibili ginenez, baina orain jende gehi ena eta jauntxoak gaztelau sentitzen dira, Gaztela handi eta independente baten alde. Hala ere, Paramo, mendebalde eta Burgosetik hegoaldeko Gaztelak ez gaitu erabat onartzen eta bi uretan sentitzen gara. Ez gaituzte Burgoseko gorte eta kurietan aintzat ha rtzen. Ba al dakizu Gaztela Zaharrari duela gutxi arte Bardulia deitzen ziotela? –Azenarik ez zuen horrelakorik entzutea espero eta interesatuta galdetu zion gizonari. –Santio, zergatik kontatzen didazu guzti hau? –Ni euskaldun sentitzen naizelako. Zuek entzutean zuetako bat naizela pentsatzen dut, baina oso garbi daukat gure herritar gehienak gaztelautu direla eta jadanik gure lurraldean ia ez dela euskaldun petorik geratzen, zahar batzuk izan ezik. Gure batzarretan, Gaztelan gure partaidetza indartzeko iritziak zabaltzen ari dira. Nire gogoaren kontra ikusten dut zuengandik urrutiratzen ari garela. Ordutik Trasmiera eta Gaztela Vetulako bertze jende batzuekin mintzatu zen. Haietako gehienek jatorri euskalduna izan arren, beren iritzi eta pentsaerarekin Baskonian egoteko ezintasuna adierazi zioten. Jauntxoek eta jaunek ez zuten kontatzen. Haiek momentuko interesen arabera jokatzen baitzuten: une hartan Antso erregearen aldekoak agertzen zirenek bertze momentu batean Baskoniaren kontra jokatu ahal zuten. Ubierna eta Urbelekoekin ere berdin gertatzen zen, nahiz eta haietako batzuk euskaldunak izan. Edonola ere, gehienak gaztelau sentitzen ziren. Bestalde, Fernando eta Gartziaren izaerak ezagutzen zituen Azenarik. Gartzia harroa zen, ausarta eta gerlari ona ; onkotea baina era berean diruzale eta xuhurra, anaien aurrean bere lehentasun eta nagusigoa defendatuko zuena. Fernando, berriz, argiagoa zen, maltzurra eta ez zuen luzaroan menpekotasuna nolanahi onartuko. Antsok maite zituen seme alabak, baina Gartzia gehien, bera bezalakoa baitzen: indartsu, itxura onekoa eta asmo handikoa. Azenarik errege lagunari zuzentasunez jokatzea eskatu zion. Sancho Garcia Gaztelako kondearekin hitz egindakoa kontatu zion aspaldian. Hala ere, Erregek ezin izan zuen bere asmo ha ndia baztertu. Ez zuen ikusten etorkizuneko egoera ezegonkorra. Antsok ez zituen Azenariren arrazoiak eta bertze batzuen gogoa onartu nahi. Azenarik, berriz, uste zuen ezin zuela etsi. Bazekien arrazoi zuela. Antso burugogorra zen, baina konbentzitzen ahal zuen. Edozein modutan ere, erresumaren izaera eta etorkizuna jokoan zeuden. Antsok izugarrizko boterea zuen une hartan. Dena den, Antsok erabaki bat hartu behar zuen: penintsulako nagusigoa hartu ala bakarrik betiko erresuma piska bat indartsuagoa eta ind ependentea bilakatu behar zuen, Leon eta Gaztelaren berdina. Erresuma eta inperio anitz ala gehien bat baskoia, bietako baten alde aukeratu behar zuen. Iruñeko erresuma deitzen zioten ordura arte beren estatuari. Erregek. baita Fortunek eta Azenarik ere , txikitatik Baskonia Handia aipatzen zuten. Buruan zutena euskaldun guztiak, ordura arte erresuma, dukerri eta konderri desberdinetan banatuta, batzea eta erresuma handia eta egonkorra antolatzea zen. Antso Gillermo zen Gaskoniako dukea. Seme alabarik ez zuenez Antso Iruñeko erregeari dukerriko oinordetza utzi nahi zion. Antso Gillermoren lurralde hura zen aspaldian frankoek Baskonia deitzen zutena, Gaskoniako dukerria. Hegoaldeko Baskoniako baskoiei nafar edo nabar deitzen zieten iparraldean, horrelako ko loreetan janzten baitziren. Naba edo lautadengatik ere izan zitekeen izena, Iruñerria eta inguruak horrelakoak baitziren. Musulmanek Ebrotik iparraldeko biztanleei eta Arandiotik Ribagorzaraino baskoi deitzen zieten. Egiatan biztanle gehien gehienak baskoi eta euskaldun ziren arren, azken mendean franko asko agertu zen Donejakue bideko hirietan bizitzera. Gaskoiak ere baziren, baina berauek oso ongi integratzen ziren bertakotzen zirenean. Frankoak ez ziren ongi integratzen eta ez zuten bertakoen hizkuntza e rabili nahi eta Frantzia aldeko erromantzeak erabiltzen zituzten. Garrantzi gutxiago zuten Erriberako muga herrietara heldu ziren mozarabeek. Dena den, hauek ere erromantze mota batean mintzatzen ziren. Edonola ere, Ebro eta Errioxako lautadetako gehiengo erdaldunez gain, kanpotik etorritako franko eta mozarabe heldu berriek indartu egin zuten erromantzea erabiltzeko joera. Mende batean erresumaren zabaltze eta Donejakueren indartzearekin batera, talde ez euskaldunak handitzen ari ziren. Baskoi talde nagusi ak ez zituen hirietako franko erdaldunak integratzen. Kultura eta hizkuntza latinez ematen zen eta eratzen ari ziren klase burgesak elebidunak eta erromantzedunak ziren neurri handi batean. Baskonia ala Iruñeko erresuma bezala izendatzea zen beraz arazo ba t. Bi alternatiba zuten. Bata, erresumaren gehiengoa eta jatorriaren ezaugarriak indartzea zen, neurri batean bertze taldeen baztertzea ekarriko zukeena; eta bertzea, erresuma anitza bultzatzea. Antsok zioen erresumako biztanle guztiak ez zirela baskoiak; judutarrak, frankoak, musulmanak, Ebroko musulmanak eta mozarabeak ere bazirela. Erresuma anitz eta handia nahi zuen, bertan biztanle gehienak eta garrantzitsuenak baskoiak izaki. Antsok Errioxa eta Erriberako herri liberatuetara familia euskaldunak bidali ko zituen populatzeko. Hala ere, baskoiak eta euskalduntasuna neurri batean gutxietsiak zeuden ezjakin eta basati bezala hartuta. Gortean eta Kurian kultura latina eta bizitza arruntean erromantzea nagusitzen ari zen, euskaldunek gehienetan erromantzea eza gutzen baitzuten eta arrotzen bat tartekatuta kanpotarren hizkuntzara egokitzen zirelako. Gortean hizkuntza aniztasuna nagusi zen. Neskameak, morroiak eta laguntzaile arruntak euskaldunak ziren, gehienak; lanbide liberal, artisau eta tarteko laguntzaileak, batzuk euskaldunak eta bertze batzuk erromantzedunak. Erromantzea, bertakoa, Frantzia aldekoa edo mozarabea izan zitekeen. Goi mailako andere, ezkutari, militar, erlijioso edo idazkarien kasuan, gutxienak mintzatzen ziren euskaraz. Gehienek erromantzez eg iten zuten beren eginkizunetan, eta gutxi batzuk latinez egiten zuten. Baskoiera, denak euskaldunak zirenean baino ez zen erabiltzen. Ez zen ohikoena noble batzuen artean erabiltzea eta egoera hura, hau da, Errege eta hurbileko nobleen artean ohiko hizkunt za baskoiera izatea, berezia zen. Antso eta Fortunen inudea euskalduna zen eta inguruan familia nagusietako haurren hizkuntza nagusia baskoiera izatea izan zen egoera haren jatorria. Azenari saiatu zen erresumaren izaeraz Antsori azalpen argiaki ematen. –Antso, beti mintzatu gara Baskonia handia egiteaz eta orain zalantzan jartzen duzu erresumaren oinarria baskoiek osatzen dutela. Ongi iruditzen zait bertze taldeak babestea, baina euskaldunak baztertzen baditugu alferrik egingo dugu ezer handia. –Ez duzu ulertu. Izendatzea izan ezik, euskaldunei lagunduko diegu gehien bat eta mugetan komunitate handiak antolatuko ditugu. Gainera, Juliobrigatik Burgoserako mendebaldera zabaltzearekin batera gure erresuma handiagoa eta indartsuagoa egingo dugu. –Handiagoa e ta ahulagoa. Erresumaren desoreka eta arazo bide izango da hau. –Azenari, aski da! –Antso, nire iritzia galdetu egin didazu. Zoritxarrez, Trasmiera, Gaztela Vetula eta Urbel Ubierna lurraldeak utzi behar genituzke Gaztelan, euskaldun gutxi bizi delako. B aina, oraingoz isilduko naiz eskatzen didazun bezala. Antsok momentuz ez zuen betirako erabakirik hartu, ezta nahi ere. Ordura arte bezala jarraituko zuten. Ez zuten Baskoniako erresuma deituko; ez zuten erresumaren izena aldatuko, frankoak eta ez euska ldunak ez mintzeko. Aldi berean herritar euskaldunei lagunduko zieten Ebroko lautadak populatzeko eta indartzeko. Dena den, gauzak zeuden bezala, Antsoren oinordetzan Gartziak nagusigoa izateaz gain, erresuma handitua jasoko zuen zuzenean, baita Gaztela Ve tula edukitzeagatik arazoak. Juliobrigatik eta Arreba Ubiernatik Ribagorzara errege izango zen, Gonzalo Sobrarbe eta Ribagorzako kondea izanda eta Ramiro Aragoikoa; Fernando Gaztelako kondea izango zen, independentegoa. Hurrengo egunetan gero eta negutiar gehiago agertu zen Naiaran. Nobleak eta beren familiak elkartzen ari ziren kuria handia ospatzeko. Hurrengo asteetan bilkurak eta festak ospatuko zituzten. Erresumako arazoen zuzentzea gauzatu, hurrengo urteko prestakuntzak egin eta nobleen arteko harrema nak estutuko ziren. Azenariren familiakoak ere agertu ziren. Harriren familiakoak Oarsotik joan zirenekoa 1030ean. Kostaldeko herrietan erromes gutxiago eta lapurreta gehiago izaten zen. Donejakueko bide ofizial egin zutenetik Oarson ere nabaritu zuten. Bertze bidea, nagusia, babestuago izanda seguruagoa zenez, erromesek aukeratu egiten zuten. Ostalarientzat arazo handia zen, bidaiari gutxirekin ostatu batzuek itxi behar izan zutelako. Herribilduan egoera ez zen hain txarra inguruko gune e konomikoen pasabidea izateagatik. Portuan arrantza eta komertzio handia zegoen eta metalgintzarako mugimenduak ere laguntzen zuen harreman ekonomiko gehiago izaten. Baionarrak, horrela deitzen zieten Harri eta Ganiren familiakoei, ordura arte ongi bizi iz an ziren. Herribildutik kanpo ostatu zabala eta lur korta ederrak zituzten. Ginak eta Marak hamalau eta hamahiru urterekin asko laguntzen zuten etxean. Eki, bederatzi urterekin bihurria zen eta beti ibiltzen zen jolasten lagunekin. Botzo eta Fania, Harrire n anaia eta Ganiren ahizpa maitemindu eta ezkondu ziren, baina ez zuten umerik izan. Hiru eta Lau gustura zeuden bizitza harekin eta ezkongabeak ziren. Bederatziok lana izan zuten denbora batez, baina bidaiariei bertze ostatuak baino gehiago gustatzen bazi tzaien ere, azken urteetan justu bizi ziren. Erromesak Oarsotik pasatzeko Harrik egindako ahalegin eta ibilerek ez zuten luzarora arazoa konpondu. Haiek zituzten lurrek aurrera ateratzeko laguntzen bazieten ere, ez zuten etorkizuna bermatzen. Ganiren kezka , alaben eta semearen etorkizuna zen. Haiek familia egiteko adinera heldu baino lehen bilatu nahi zuen beren etorkizunerako modu seguruago bat. Kontua zen etorkizun hura ez zuela Oarson ikusten. Senarrarekin hitz egin zuen horri buruz. –Harri, gure alabek eta semeak ez dute hemen etorkizun gehiegirik. Gu hemen ongi gaude eta horrela biziko nintzateke nigatik balitz, baina ez dut berdin ikusten haientzat. –Nik ez dut hain gaizki ikusten etorkizuna. Bertze leku batzuetan ere berdintsu dabiltza. –Leku guzti etan ez. Zeuk esaten duzu Donejakue bide nagusian gurean baino hobeki daudela. –Leku zoragarri hau eta gure ostatua utzi behar genuke, ordea. –Hasieran bezala gauzak izango balira ni ere gustura egongo nintzateke. Baina ez ditut nire alabak nekazari etxe arrunt batean lanez lepo eta bizitza triste hori eramaten ikusi nahi. Ostatuan lana egiten dugu, baina bizimodua eta jendearekin tratuan bertzelako bizitasuna dugu. Mutikoarentzat ere ez dut etorkizunik ikusten. Ez dut ikazkin edo burdin gizon ikusten, ez ta merkatari edo are gutxiago arrantzale. Ausarta eta bizia da, baina ez da oso indartsu eta itsasoak ez du erakartzen. –Zuri asko gustatzen zaizu. Nola diozu lehorreko bidera joateko? –Han, nonbait, hau bezain ona izango den ostatua paratzeko. –Badaki t arrazoia duzula. Aspaldian bueltaka dabilkit gauzak nola aldatu, baina ez nuen asmatzen nola egin, hemen jarraituz gero. –Jaun Benitori entzun diot bere sasikoarentzat, seme naturalarentzat hau bezalako landetxea bilatzen duela. Baditugu lurrak eta anim aliak, baina ostatu bezala ez dugu etorkizunik. Hemen ez dago lekurik bi edo hiru familiarentzat. –Salmenta ona eginez gero, joaten ahal izango ginateke bide nagusiko hiri berri batera. Faniari ez dakit zer irudituko zaion, Botzo nik uste prest egonen li tzatekeela hemendik gurekin mugitzeko eta Hiru eta Lau anaiak ere gutarrak dira. Ez dut uste gizonezkoek eragozpenik jarriko dituztenik. –Fania hemendik joateko prest egonen da. Arazo gehiago izan ahal dugu Gina, Mara eta Ekirekin. –Ongi eta kontuz egine z gero, prest egoten ahal dira. Berandu baino lehen, maitemindu baino lehen egiten badugu lortuko dugu. Uste nuen ez zenuela itsasotik urrundu nahi! –Ez nuen nahi, baina gure haurren etorkizuna garrantzitsuagoa da. –Eskerrak mutikoari ez zaiola itsasoa gustatzen. Mendizalea eta animalia zalea da. –Harri, non bilatuko genuke bizitoki berria? –Iruñean konpetentzia handia dago. Lizarra izeneko hiria zabaltzen ari da asko. Nik aztertuko nuke aukera hori dirua eskutan izanez gero. Uste al duzu jaun Benitok dirua aurreratuko lukeenik? –Lortu behar dugu Harri. Lortu behar dugu! Antso Nagusia, familia eta kezkak. “ Sub nomine sancte et individue Trinitatis, qui est Pater et Filius et Spiritus Sanctus trina maiestas et una essentia. Hec est charta donationis vel tradditionis que ego Sanctius, gratia Dei Rex, iussi fieri vobis domino et presuli sanctissimo domno Sanct io, per remedium anima mea vel parentum meorum dono vel trado vobis in valle de Onsella, prope villa que dicitur Petiella, monasterium quod dicitur Sancti Joannis cum suis terminis... Facta charta traditionis die tertia feria, septimo kalendas Januarii, d escurrente era millessima septuagessima, regnans serenisimus supradictus rex Sanctius in Pampilona et in Aragone et in Suprarbi et in Ripacorza vel in omnem Guasconiam atque in cunctam Castellam et de supradicta amplius in Legione siue in Astorica imperant e Dei Gratia. Ego supra escriptus rex Sanctius in hac scedula donationis vel tradditionis quam fieri volui et legentem audiui manu mea roboravi. Domna Maiore regina confirmans; Ranimirus, proles regis, cfs.; Garsea, frater eius, cfs.; Gundessalvus, frater suis, cfs.; Ferdinandus, germanus eius, cfs.; Mantius, Aragonensis eps., cfs.; Sanctius, Pampilonensis eps., cfs.; Arnoldus, ripacorcensis eps., cfs.; Munio, alabensis eps., cfs.; Julianus, castillensis eps., cfs.; Pontius, obietensis eps., cfs.; Fortunius Sanctii, dominator Falces testas; Acenari Enneconis dor. Auca et Arlanzon, ts.; Fortunius Sanctii, dominator Caparroso ts.; Eximinus Garceiz dor. Vnum Castellum ts.; Acenari Fortunionis dor. Huarte, ts.; Garsea Fortunionis dor. Funes ts.; Lope Enneconis, dor. Arruesta cfs.; Fortunio Oxoiz, cantabriensis ts.; Don Patre, sub imperium regis imperans Naiala cfs.; Belasiu, ego ex palatio regis exaravi hec confirmatio de manu mea, et adhuc accepi pretium propter hanc scriptionem. ” ( 1032ko abenduaren 26an ) Jauregiko areto nagusian gorteko pertsonaia nagusien aurrean dohaintza idazki haren irakurketa egin zuen Belasko idazkariak. Konfirmazio eta lekukoen izenak aipatzean erregea, erregina, printzeak, apezpikuak eta nobleak hurbiltzen ziren sinatzera. Negu hartako gorteak ospatu ondoren egin zituzten diploma eta dokumentu batzuen baieztapenak. Haietako bat dohaintza hura izan zen. Idazkietan Antsoren menpeko hiri eta lurraldeak agertzen ziren. Sobrarbe, Ribagorza, Aragoi, Iruñean errege zela aipatzeaz gainer a, Antsok Gaskonia guztian, Gaztelan, Leonen eta Astorgan agintzen zuela adierazten zuten agirien bidez, azkenekoak bere lurrak baino gehiago babespekoak zirela aipatu gabe. Dokumentuan sinadurak jartzean garrantzitsua zen hurrenkera. Ohituraz erregeak eta familiakoek sinatzen zuten lehen lehenik. Apezpikuek egiten zuten gero eta nobleak maila eta garrantziaren arabera. Idazkaria azkena izaten zen. Eguberri haietan erresumako apezpiku guztiez gainera, Oviedo eta Gaztelakoak ere heldu ziren Naiarara. Gaztela koa nolabait erregearen menpekoa zen, baina Poncio Oviedoko apezpikua, Bermudo Leongo erregearen partez hitz egitera joan zen. Bermudo 1032ko aurreko udan ezkondu zen Jimenarekin, Antso eta Muniaren alaba bakarrarekin. Leon eta Astorgako lurrak Antsok bab esten zizkion suhiari. Aurreko erregea, Alfonso V.a, hil zenean handikiak matxinatu ziren erregeordetzari muzin eginez. Antsok ordutik musulmanekiko mugetan zaintza segurtatzeaz gain, Leon eta Astorga inguruko lurrak babestu zituen gehiegikerietatik, Erreg eordetzak nahikoa baitzuen Asturias eta Galizia kontrolatzearekin. Bermudok ezkontzean hamasei urte zituen eta Jimenak hiru urte gehiago. Era berean Errege erreginen agirietan, beraien izenpetzearen ondoren, printzeak agertu ohi ziren. Apezpikuak eta nob leak adinaren arabera zerrendatzen ziren gehienetan, baina batzuetan azkenerako garrantzitsuren bat uzten zen nabariago izateko. 1032an Ramirok hogeita bost urte zituen, Gartziak ia hogei, Gonzalok hamabi eta Fernandok hamasei zituen. Ordurako Fernando ber a ere Bermudoren arreba Sancharekin ezkonduta zegoen. Fernando 1016an jaoa, ez zen adinez nagusi, baina Gaztelako konde izendatu zuten 1029an. Han ziren guztiak nobleak ziren, agiriaren irakurketari adi. Dohaintza izkribuaren bukaeran Konfirmatu egin beha r zutenek hurbildu ziren testigantza baieztatzeko. Noble goren haiek armarik eta kaperarik gabe zeuden. Bakarrik emaztekiek estaltzen ahal zuten burua halako bileretan. Gizonak jauregian sartu ahala armak eta kapelak uzten zituzten. Sarrerako gelan geratze n ziren beraien arma gizonak eta zerbitzari gehienak. Azenari, ahaideekin zen. Antso erregeak enekotarrei, erresumako lehenengo errege familiakoei ohorezko aipamen eta keinuak egiten zizkien maiz. Printze eta apezpiku jaunen ondoren Faltzesko Fortun osaba k sinatu zuen eta gero Azenariri berari egokitu zitzaion. Izkribua prestatzean Azenarik ez zuen onartu osabaren aurretik egitea. Ohorezko hurrenkera izaten zen hura eta leinuko lehena izatea adierazi eta onartu nahi zioten. Enekotar agintari gehienak han z iren, noble sinatzaileen arteko bederatzietatik lau enekotarrak izaki. Osaba Fortun eta beraren ondoren, bi sinadura tartean, Uharteko jauna bezala lehengusua zegoen eta bukatzeko, Naiarako jauna eta erresumako bigarrena zen alferez nagusia Fortun Santxez lehengusu txikia, bera ere bertze adar bateko enekotarra zena, Antso erregearen esne anaia eta Gartzia oinordekoaren Aitano edo aitaponteko. Eskribau edo idazkari, osaba Belasko zegoen. Berak zinatu zuen azkena. Ximeno Gartzes Uncastilloko tenente bezala a gertzen zen; dena den, hura baino gehiago zen. Antsoren ordezkaria zen Aragoiko gobernuan eta batez ere hango mugen defentsan. Era berean ofizialki ez bazen ere Azenari zen stabularius a, Erregeren zaldiez eta zaldieriaz arduratzen zena. Sinatze ekitaldia bukatuta, festa antolatu zuten. Eguberrietako Gorteak ospatu eta gero, nobleak eta erlijiosoak nor bere eginkizun eta egoitzetara itzuliko zen. Goizeko meza nagusia ospakizun handia izan bazen, arratsaldeko agur festa zenez handikiro ospatu zuten. Jauregi ko areto handian suziriak pizten hasi ziren leiho handietako kristaletatik argitasun gutxi sartzen baitzen. Errege eta erreginari mahai bat jarri zieten edariak eta ahoratzeko zerbait zerbitzatu ahal izateko. Bildutako bertze guztientzat hormen ondoan antz eko mahaiak jarri zizkietenean, gonbidatuak areto osoan barreiatu ziren talde txikietan. Musika gozoa entzuten zen. Rabel, gaita eta panderoak jotzen zituzten musikariak txoko batetik ari ziren lanean. Printzeak handiki eta apezpikuengandik urrutirat u ziren. Ramirok Antsoren antza handia zuen, ilebizar beltzak eta begi ilun berdinak baitzituen, baina ez zen hain sendoa. Gartzia ile gaztainkara argikoa, anaiarekin hizketan, haren berdina zen baina sendoagoa eta pixka bat txikiagoa. Fernandok Gonzalori heldu zion bertzeengandik urrutiratzeko. Fernandok begirada zorrotza zuen. Ilehoria zen Muniaren antzera. Gonzalok bertze anaien antza zuen, hamabi urterekin orduko ezin zen asmatu bertzeak bezain handia izango ote zen. Denek jantzi dotoreak zituzten, bai na Fernando zen manerarik onenak erakusten zituena. Fernando, Gartzia eta Ramirorekin ongi konpontzen ez bazen ere, harremanetan bazekien atsegina izaten. Leongo Sancharekin berriki ezkonduta, Fernando Sancharengana zuzendu zen anaia txikiarekin. Ezkonberr iak ongi konpontzen ziren. Ramiro eta Gartzia ere itxura onekoak ziren eta ezkongabeak orduko, hogeita bost eta hogei urterekin. Dontzeilak eta bertze emakume asko hurbiltzen zitzaizkien, interesatuta edo interes berezirik izan gabe. Nobleak, jaun, andre eta andereño, solas arinetan ari ziren. Helduenek mahaietara hurbildu eta ondoan gelditzen ziren bitartean, gazteenek zerbait jan eta azkar edan ondoren, dantzan hasten ziren edo inguruko bertze leku batzuetara joaten saiatzen ziren. Dontzeilei, hala ere, gertutik begiratzen zieten beraien mirabeek eta damek. Neska eta mutiko batzuk algara eta jolasetan gelan eta kanpoan ibiltzen ziren alai eta zaratatsu. Andreek, behintzat, bilera haiek aprobetxatzen zituzten harreman sozialak egiteko. Gizonek maizago egit en zuten bizitza soziala beren eginkizunak zirela eta, baina emakumeak askotan beren jauregi eta gazteluetan isolatuta sentitzen ziren eta ospakizunak aprobetxatzen zituzten bisitak antolatzeko. Gizonek normalean baino dotoreago janzten zuten, beraien karg uen lepoko adierazleak eramanez. Andreek bitxiak janzten zituzten, soineko ederren osagarri. Azenari, osaba, izeba eta lehengusu lehengusinekin ibili izan zen aurreko egunetan. Gehienak bere etxean bizi izaten ziren Naiarara etortzen zirenean. Nahiarako F ortun Santxezekin, aldiz, ez zuen aspaldian lasai hitz egin, lanpetuta ibiltzen zelako. Alferez nagusia eta Gartzia printzearen aitabitxia izaki lanpetuta eta jende askorekin egoten zen. Edonola ere, egun batean edo bertzean lagunek aurkituko zuten tarte b at elkarrekin egoteko, ehiza egiteko aitzakian egun pare bat ez bazen. Ordura arte Azenarik ez zuen aukerarik izan Fermando Muñoz lagunarekin lasai hitz egiteko. Bi egun lehenago etorrita, ia inork ez zekien zertara etorri ziren Oviedoko apezpikua eta Le ongo noble hura. Lau urte lehenago ezagutu zuenetik, Garzia infante Leonera eraman zutenean, aukera handia izan zuten elkar ezagutzeko. 1029ko udako kanpainan Leongo inguruetan matxinatutako jauntxoak garaitu eta lurraldea bakean utzita, noble haiekin arma da handi bat osatu ondoren hegoaldeko mugetara abiatu ziren baskoiak eta leondarrak. Orduantxe izan zuten elkar ongi ezagutzeko aukera. 1029an, Azenarik hogeita hamazazpi urte zituen eta Baskoniako zaldieriaren burua zen. Fernando Muñozek hamar bat urte gu txiago eta leondarren postu berdina zuenez bi zaldun taldeak bateratsu gidatu behar zutenez elkarrekin ibili behar izan zuten askotan. Leon inguruetan bezala, Zamora eta Dueroko hiriak kontrolatu ondoren hegoaldeko mugako herrietara zuzendu ziren. Tormes e rreka jarraitu zuten. Han, Gaztelako mugaldeetan bezala herri handiak eta ongi hesituak izaten ziren bailaretan. Labore lurrak onak ziren baina gutxi eta benetako aberastasuna abeltzaintza zen. Laboreez gain, abeltzainek artadi zabaletan, zerriak eta larre etan ardiak eta behiak zituzten. Tormes bailararen goialdeetan Badajozeko musulmanek herriak suntsitu zituzten. Azenari eta Fernandoren zaldunek musulmanen erasoak neurri batean geldiarazi eta oinezkoek herri batzuk berreskuratu zituzten. Hala ere, musulma nak gehiago ziren eta ezin izan zituzten mendien bestaldera kanporatu, zaldun berbereek lagundu zien arte. Antso erregeak eta Azenarik egoeraren jakitun hilabete batzuk lehenago Habusi laguntza eskatu zioten eta honek Ekade kapitaina eta berrehun zaldun sa nhayar bidali zizkien. Berbereek, Antsoren eskaeraz Erriberan razzia bat egin ondoren Salamancan agertu ziren. Haien laguntzaz erabat garaitu zituzten Badajoztarrak. Fernando Muñoz, Azenari bezala zaldizalea zen. Berak ere zaldi leinu arin eta gogorrak h azten zituen bere lurretan. Aurreko aldian elkar ezagutu zutenean norberaren zaldi ederrek erakarri zituzten. Azenarik Bele III.a eta Tximista IV.a eraman zituen Leonera aurreko urtean. Muñozek zaldi arabiar nahasi gaztainkarak zituen eta elkarrekin moment u onak pasa zituzten zaldiekin. Azenari Leongo lagunarekin elkartu zen azkenean. Elkar besarkatu zutenean bizimoduaz galdetu eta gazteluko aretotik atera ziren lasai mintzatzeko. Saloi txiki batean banku batean eseri ziren kopa bana hartuta. Naiarako nobl eek susmatzen zutenez gauza larriak gertatzen ari ziren lurralde haietan bat batean agertzeko. Azenarik galdetu egin zion. –Fernando, denok kezkatuta utzi gaituzue. Zer gertatu da Leonen? –Fernandok sorbaldak jasoz ezintasuna adierazi zuen. –Handikiak be rriro matxinatu dira Galizian eta Leonen. Leon hiria izan ezik Leongo lautadak galdu ditugu eta Bermudo Oviedora itzuli da berriro. Iruñeko gerlariak erretiratzean ez dira jauntxoak lasai gelditu. Erregeari baldintzak eta eskubide gehiago eskatu dizkiote. Azkenean, altxatu, oldartu eta baztertu gintuzten duela hilabete bat. Bermudo erregea Oviedon babestuta dago, baina gure erresuman ez dago legerik. Jauntxoak aprobetxatzen ari dira lur gehiago lortzeko... –Zer gertatu da Bermudori men egin zioten nobleeki n? –Esan dizudana, matxinatuek garaitu gaituzte eta Leon hirian edo Oviedon babestu dira fidelak. Zuen laguntza behar dugu lurraldea baketzeko. –Horrela eginez gero, arrazoia ematen diegu konkistatzaile eta zapaltzaile deitzen digutenei. –Azenari, ez dago beste biderik. Haiek garaitu eta gu berrindartu arte laguntza eman behar diguzue. –Hain larria al da matxinada? Zenbat gerlari eta denbora behar izango dira egoera kontrolatzeko? –Hilabete gutxitan lortu ahal duzue, baina mugaldea berre skuratu behar dugunez urte osoa izango da beharrezkoa. Duela lau urteko egoera berdina da. –Erregek lagunduko dizue. Ez du beste erremediorik. Zer moduz daude Ximena eta Urraca erreginak? –Ondo. Bermudo eta Ximena errege erregina Oviedon daude. Ximena, z uen erregearen arreba alargunak ez zuen Leonetik joan nahi. Ez izan kezkarik, Fernando Lainezek hiria eta inguru hurbilak kontrolatzen ditu eta ez dago arriskurik. Fernando Lainez aspaldian zen Leon hiriko kondea. Alfonso V.ak izendatu zuen. Rodrigo Velaren laguna zen eta hasiera batean gaztelau eta baskoien etsaia, Garcia infantea hil zuten arte. Orduantxe konturatu zen lagunaren helburu gaiztoez eta bere erregeen eta erresumaren defendatzailea zenez, oso garbi zituen bere fideltasunak. Gazte lako Garcia infantearen erailketa egun zorigaiztoko hartan bertan Sancha printzesa bortizki bultzatu zuen eliza barnera, ez tratu txarra emateko, bere segurtasunerako baizik. Gertaeraren ondoren, ataria itxita aurkitu eta jauregira armak, gerlariak eta zaldiak hartzera itzuli zenean printzesarekin topatu eta bere jokaera azaldu zion. Bazirudien gazteak ulertu zuela. Ordutik Leon hiriko kondea zen. –Ez al da Lainez erregearen aurka matxinatu? –Ez. Bera beti izan da erregearen fidela. Bakea eta antolamendua ren zale amorratua izanda, Leongo nobleziaren berme bakarra da. –Azenariri bertze galdera bat etorri zitzaion burura. Irribarre egin zuen. –Zu ez al zara Leongo konde bat? Zu ez al zara fidela? –Ulertu didazu. Konde eta handikien artean inor ez da fidaga rria, bera izan ezik. –Eta zu bezalako konde eta jaunak? –Asturias eta Leongo mendialdeko jauntxook orokorrean ez dugu ez botere gehiegirik, ezta ondasun askorik. Ni Tercia eta Arbas herriko jauna naiz. Gure lurrak pobreak dira, labore gutxi daukagu eta abereak dira gure aberastasunak. Konde deitzen didate, baina berrehun bat familien jauna baino ez naiz. –Baskoia harrituta zegoen, uste baitzuen Leongo jaun guztiak boteretsuak zirela. –Noble guztiok ez al zarete lur aberats zabalen jabeak eta gerlari ask oren buruak? –Esan dizut. Leongo lautadako handikiak, bai badira. Asturias, Galizia eta Leongo mendialdeko lurrak, ordea, pobreagoak dira, basoen arteko lur emankor gutxi ditugu, herriak txikiak dira eta urrun daude leku batetik bestera. Abeltzaintza eta mendiko ustiapena dira gure aberastasunak. Ikusi dudanez berdintsu gertatzen zaizue Bizkaia, Ipuzkoa eta iparraldeko mendialdeko herrietan. Gurean berdina da. Mendi aldean jendea pobrea, baino berdianagoa da. Hegoaldean, berriz, herri handiak, labore asko eta handikiak dira herri askotan agintzen duten bakarrak, herritar arruntak oso txiroak diren bitartean. –Ulertzen dizut, bai. Handik ibili ginenean, Leon inguruetan eta Dueroko herrietara joan ginenean jaun boteretsuak baino ez nituen ikusi. Baina egia d a erresumako gerlari zintzoenak eta ausartenak mendialdeko herritarrak izaten direla, tribukoak edo. –Hegoaldeko zereal lurretako jaun handiek oinezko gutxi eta zaldun batzuk eramaten zituzten erresumaren defentsarako, baina menditarrak ziren oinezko gehie nak eta zaldunik ausartenak. Fernando Muñozek adierazi zuen Azenarik ere pentsatzen zuena. –Mila aldiz nahiago ditut menditar zintzoak, hegoaldeko jauntxoak baino. Zaldun korazatuak, zaldi astunen gainean talka egin ondoren ez dute gehiago egiten, baina b enetako lana oinezko herritar arruntek eta zaldun arinek egin behar dute. Zuena bezalako zaldieria da behar duguna. Sanhayarrena bezalakoa... –Fernandok orduan bere interesa adierazi zuen. Azenariren zaldiak gustatzen zitzaizkion eta batzuk lortu nahi zitu en. –Azenari, salduko al dizkidazu zaldi batzuk? –Azenarik espero zuen galdera. Gustura salduko zion zaldi berbere pare bat lagun salneurrian. –Bai, laguna. Etxerako itzulian emango dizkizut aukeran. –Orduantxe Garcia printzea agertu zen oihuka, lagunen solasaldia moztuz. –Stabularius... Azenari..., non zaude? –Ikusi zituenean hurbildu zitzaien bere nahia adieraztera. –Azenari, anaiekin eta bertze gazte batzuekin hitz egin dut. Zaldi lasterketa antolatu behar duzu. Aita ados dago. Eguraldia txartu baino lehen zaldi lasterketa eta arma lehiaketa antolatu behar dituzu –Azenarik berehala erantzun zion. –Zabaldu berria, baina ez daitezela hogei partaide baino askoz gehiago izan. Bihar egunsentian parte hartzaileok prest izan behar duzue iparraldeko atariare n ondoan. –Oinordekoa joan zenean lagunari azaldu zion hura guztia. –Bertze askotan antolatu ditugu noble gazteen arteko lasterketak. Stabularius bezala zaldunen gainean agintzen dut eta nire betebeharretako bat zaldunen arteko lehiak antolatzea da. Gizon batzuk bidaliko ditut aurretik leku desberdinetan parte hartzaileak kontrolatzeko. Cirueña, Badaran eta Cardenasen jarriko ditut heltzen direnei koloretako zapi bat emateko. Zortzi bat legoa dira bide lau eta menditsuetatik. Hiru ordu eskasetan egingo dut e lasterketa. Gero, arku lehiaketa eta ezpata borrokak antolatuko ditugu. Ez dugu justarik antolatuko. Nobleziako kumeentzat ez dago hori baino denbora pasa hoberik. Normalean proba desberdinetan irabazle desberdinak izaten dira. Beti asmatzen dut lehiaket aren bat gehiago partaideen arabera eta denak ateratzen dira pozik. Uste dut oinezko lasterketa egingo dugula edo harresietan zeharrekoa. –Eta noiz joango gara zure zaldiak ikustera? –Etzi edo etzidamu ezer gertatzen ez bada. Zuek jadanik hitz egin duzu e Erregerekin eta Leonera noiz joango garen erabakitakoan mezulariak bidaliko ditu Oviedora. Lasai, orain ez duzu presarik. Nirekin etorriko zara Arlanzonera. Apezpikua bitartean gera daiteke aste batez hemen atseden hartzen. Aski daukat on Eloy, herriko a pez on baina astunarekin. Hurrengo egunean, egunsentirako Azenarik zaldunak bidali zituen ibilbideko leku batzuetara, lehiakideak kontrolatuko zituztenak. Ikusle batzuk, haien artean Fernando Muñoz, han zeuden. Aristokrata gazteak agertu ziren. Gehienek zaldi arabiarrak zituzten ed o berebere arinak. Hiru printze nagusiak han ziren eta zaldunentzako ehiza arropak janzten zituzten. Bertze gazteak ere ikusgarriak ziren, altuak, gihartsuak eta ederrak. Haien artean hamasei urteko Garzia Azenariz zegoen, Azenariren semea. Hamabost bat za ldun ziren eta Azenarik berak eman zien lehenengo zapi berdea, tranpa eginez inor gehiago ez sartzeko. Hasiera emanda, lehenengoak goiz erdira arte espero ez zituztenez ikusleak gosaltzera joan ziren. Azenariren etxeko saloi txikian gosaltzen ari zirela Fe rnandok galderak egiten jarraitu zuen. –Zure semea itxura oneko gaztea da, alaia eta kementsua. Zenbat urte ditu, hemezortzi bat...? –Kementsuegia da batzuetan. Hamasei urte bete ditu eta ez dago modurik lasai ibiltzeko. Adin horrekin justu har dezake pa rte lasterketa eta lehiaketetan. –Zu ez al zinen ausarta? Nik adin horretan mundua jaten nuen, gauza guztietan sartzen nintzen eta dena ezagutu nahi nuen. –Azenarik baieztatu behar zuen Fernanok arrazoi zuela. –Uste dut arrazoi duzula. Nik adin horretan gerrara joan nahi nuen. –Fernandok gogoratu zuen Azenariz zekiena eta gaztetako bizitzaz galdetu zion. –Kontatu zenidan bezala. Urte haiekin sanhayarren esklabo bat zinen. –Bai. Baina esklabo arrunta baino, Habus, Garnatako oraingo emirraren ikaskide eta jolaskidea nintzen. Arabiar kultura eta hizkuntza ikasten genuen eta gerlarientzako praktikak egiten genituen. Adin horretan hasi ginen azzeifetan kapitainen ezkutari eta laguntzaile lanetan. Nahiz eta borroketan parte zuzena ez hartu, mandatuak egiten ge nituen. Garai hartan ikasketak baino gehiago gustatzen zitzaigun borroka gizoa. Orduantxe agertu ziren Gaila eta Maddi. Ama alabak antza handikoak ziren ile beltz beltzekoak, azal zuri politakoak, batak begi berdeak eta bertzeak nabar deigarriak zituzten . Bi ahizpak zirela ematen zuen. Fernando txundituta zegoen haien edertasunarekin. Azenarik aurkezpenak egin zituen. Andre Gaila mintzatu zitzaion gonbidatuari. –Pozten naiz zu ezagutzeaz. Azenari zutaz mintzatu zitzaigun. –Ni ere pozten naiz, andrea. Ez dut gogoratzen zuek bezain emakume ederrak inoiz ikusi izana, are gehiago biak batera. –Mila esker. Azenarik esan didanez, Arlanzonera etorriko zara gurekin. Ongi etorri gurera jauna! –Ongi hartua andrea! Gazteen lehiaketaz aritu ziren. Nagusiek barr e egin zuten gazteen presa eta zalapartak zirela eta. Une batean Maddi ez zen isilik geratu eta bere iritzi sentimenduak azaldu zizkien. –Nahi duzuena esan, baina mutilek zortea dute nahi dutena egin ahal izateagatik. Andereñook ezin dugu gauza handirik e gin, zapi ikusgarriak janztea ez bada. –Neskari amorrazioa baino etsipena nabari zitzaion, tristeziarik nabari ez zitzaion arren. Azenarik azaldu zion lagunari Maddiren jarrera. –Zer nolako andereño! Maddik zaldi lasterketan hartu nahi luke parte. Arma lehiaketetan izan ezik bertze edozertan ibiliko litzateke. –Maddik berak adierazi zuen bere pentsaera. –Guk ezin dugu gauza askorik egin. Zergatik ezin dugu neska gazteok zaldi lasterketetan parte hartu? Borrokak mutil oldarkorrentzat dira, baina ehiza eta arku lehiaketan egingo nuke gustura... –Gaila sartu zen solasean. –Barka ezazu Maddik horrela hitz egitea. Ez da pentsatzen duena. Ahobero bat da. Hala ere, ez luke horrela hitz egin behar. –Maddi ere desenkusatu zen. –Bai, barkatu, baina ezin dut diskri minazio hauekin. Aitaren laguna eta konfiantzazkoa zinelakoan hitz egin dut horrela. Emakumeok gauza pila bat ezkutatu behar dugu…, gehiegi. –Azenarik eta lagunak beren iritzia eman zuten. –Maddi, arrazoi osoa duzu eta gure artean hitz egin eta gauza asko egin ahal duzu, baina kontu gehiagoz egin behar duzu. Nola lortuko duzu bertzela senar bat? –Uste dut zure alabak ez duela arazorik izango senar on bat lortzeko. Horrelakoa izanda ere, senar tradizionala ere konbentzituko luke. Goiz erdian itzuli zi ren zaldun gazteak. Zaldi lasterketan Gartzia printzea izan zen garailea eta Azenariren semea laugarrena. Agian hasieran polikiago eta indarrak neurtu izan balitu, lehenago iritsiko zen. Mendialdean zaldiari gehiegi eskatu zion eta azken luzean aurreratu z uten. Gezi jaurtiketan Ramirok berdindu zuen bertze batekin; ezpataka Fernando izan zen hoberena eta harresietatik egin zuten lasterketa Jacobo izeneko noble gazte batek irabazi zuen oso arina izateagatik. Garzia Azenarizek ez zuen paper txarra egin bertze lehiaketetan, baina esperientzia faltak bere kontra egin zuen lan. Gorteko jendeak alaraka eta oihuka jarraitu zituen probak eta erremate ona izan zen gorteko bilkurari bukaera emateko. 1032. urte osoan Antso Gartzes Gaskoniako arazoez kezkatuta ibili ze n. Antso Gillermo semerik gabe hil zenean Baskoniako erregeak harekin gaztetan egindako oinordetza itunen arabera Gaskonia osoan aginduko zuen. Semerik ez uztekotan elkarri utzi zioten erresuma edo dukerria. Egoera bertzelakoa izan zen ordea. Antso Gillerm oren iloba zen Akitaniako Gillem dukeak bere burua oinordeko izendatuta bere osabaren konderria hartu zuen. Garai hartan Akitania Frantziako koroa baino indartsuagoa zen eta Antso Gartzesek onartu behar izan zuen. Neguko gorteetan azken bileran leondarrek publikoki adierazi zuten Leongo erresumako handikiak berriro matxinatu zirela eta Ordoñok bere aitaginarrebaren laguntza behar zuela. Hain zuzen ere, Oviedoko apezpikuak laguntza eskaera formala egin zuen Naiarako Gorteetan. Dena erabakita zuten aurretik; hala ere, jende aurrean aurkeztu zuten. Kontseilariek iritziak adierazi ondoren, Erregek erabakia behar bezala aurkeztu zuen: familia elkartasunaz eta denon hobe beharrez udaberriaren hasieran armada handiarekin Leonera abiatuko zen. Erresuma hura baketuk o zuela esan zuen. Negualdian noble batzuk Naiaran gelditzen ziren bitartean, gehienak beren herrietara joaten ziren hilabeterik hotzenak pasatzera, atseden hartzera eta etxe barnekoa ongi prestatzera. Arlanzonen egin zuen egonaldian Fernando Muñoz pozik ibili zen. Pentsatu zuen egun gutxi izan zirela, hain azkar pasatu baitzitzaizkion. Lehenengo egunetik Azenarirekin pasatzen zuen denbora. Egiten zuena egiten zuela, ezkutariarekin eta zerbitzari baten laguntzaz ibiltzen zen Azenarirekin. Bi egunetan bisit atu zituzten zalditegiak. Lehenengoan, goiza bertze eginkizunetan aritu ondoren, Azenarik gazteluan eta ondoko itxituretan zituen zaldiak erakutsi zizkion lagunari. Han Fernandok hazkuntzarako berrogeita hamar bat behor eta beren zaldiko eta moxalak ikusi zituen. Gaztaina kolorekoak gustatu bazitzaizkion ere, berak zituen bezalakoak zirenez, ez zien kasu gehiegirik egin. Beltzak, grisak eta zuriak, ordea, ezin ederragoak iruditu zitzaizkion. Haiekin txundituta zegoen noble leondarra. Bigarren egunean, berri ro arratsaldean, Urrez herriko animaliak ikustera abiatu ziren. Han, ehunka behi eta ahuntz eta milaka ardi ikusi zituen. Baita asto eta mando haztegia. Baina berriro zalditegiak izan ziren bere arretaren helburu. Berrehun bat behor, beren zaldiko eta moxa lekin aztertzen aritu ziren. Haiek ziren Azenarik salmentarako zituen zaldi arin gehienak. Azenari azienda eder baten jabe zen. Fernadok Arlanzonen egin zuen egonaldian urte berria ospatu zuen bere lagunaren familia eta hurbilekoekin. Bertze herri batekoak eta hizkuntzakoak izanda ere, ongi hartua sentitu zen. Aldiro Azenari ez bazen bertze batek azaltzen zizkion gauzak eta batzuet an kostata ere, erromantzez mintzatzen ziren harekin. Fernandok hogeita hamahiru urte bazituen ere ongi konpontzen zen Azenari eta emaztearekin, lagun eta zerbitzariekin ere bai. Garziak galdetzen zion bere bizitzaz eta herriaren inguruak erakutsi zizkion, Azenari auzi larri bat konpontzera joan zenean. Maddik, ordea, liluratu zuen. Hemezortzi urte eskasekin edozein maitemintzen zuen bere edertasun eta izaerarekin. Fernando adinaz aparte, ezkonduta zegoen eta zoriontsua zen emazte, alabak eta semearekin, be rtzela serioski pentsatuko zuen zer egin horrelako gazte batekin harreman seriotan hasteko. Laugarren egunean zeramika eta beira tailerrak bisitatu zituzten. Zerratokia, zurgindegia eta gurdi lantegia ongi antolatuta bazeuden ere, arruntagoak eta maizago i kusten ziren, baina zeramika eta beira lantegiak bereziak eta apartak ziren. Inon ez ziren halako zeramika eta beirak egiten. Han egiten ziren artisautza lanak miragarriak iruditu zitzaizkion. Fernando harrituta zegoen Azenariren ondasunengatik, bain a ez kantitateagatik. Ez zuen jaurerri handia. Juarroseko epaile, alkate eta alkaidea zen, baina bereak, hainbat herritako lur batzuk baino ez ziren. Ondasunen kalitatea zen harrigarriena. Lur eta aziendak ongi zainduta zeuden. Hala eta guztiz ere, edozere n gainetik Azenari miresten zuen, pertsona bezala eta jendearekin zeukan konfiantzagatik. Hurrengo bi egunetan Juarroseko herri askotatik pasa ziren. Urtero herrien egur hesiak ongi zeudela egiaztatzen zuen Azenarik. Bestalde, pobreenek zer jan, egurra zut ela eta ongi babestuta zeudela segurtatzen zuen. Herri bakoitzean batzarrak egin zituzten eta behar bezalako neurriak hartu zituzten horretarako. Azenarik lagunduko zien behar zenean, jakiak emanez eta etxeetako teilatuak konpontzeko lan taldeak antolatuz. Iparraldeko herri pare batean izan ziren goizean eta bertze bietan arratsaldean. Gauean Zerratonen zeuden Azenariren etxe batean. Elurra ari zuen eta sukaldeko suaren inguruan zeuden guztiak solasean afaldu ondoren. Banku handian eserita zeuden Fernando e ta Azenari. Bertzeen arretarik gabe, lehena orduan ezustean herrietako itzuliaz jaso zuen inpresioaz aritu zitzaion lagunari. –Ez nuen uste Burgos ondoan baskoiak hainbeste izango zinetenik. Gaztelako ekialdeko lurraldeak orain Iruñeko lurraldeak zirela entzun nuenean, Antso erregeak kondea adin gutxikoa zela eta gaztelauak ahulak izateagatik aprobetxatu zela pentsatu nuen. Errealitatea bestelakoa dela ikusi dut, ordea. –Bai. Juarrostar askok ez dute erromantzez hitz egiten. Gehienek ul ertzen dute, baina kosta egiten zaie. Bakarrik Burgosetik ondo ondoan dauden herrietan mintzatzen dira erraz erromantzez. –Naiaran izan nintzenean ere konturatu nintzen baskoiera asko egiten zela, eta uste nuen han bakarrik gertatuko zela, baina hona gent ozenean Errioxako bidean asko entzun dut zuen hizkuntza. –Leonen astureak bizi zirela entzun nuen. Uste nuen erromatarren garaiko gerretan han bizi zirenak zeltiarrak zirela. –Halaxe kontatzen dute kondairek. Edonola ere, Mila urte pasa dira eta erromata rrek garaitu ondoren, bisigodoak ibili ziren. Egun, erromantze ilun bat erabiltzen dute menditarrek. Eskerrak lautadan ongi ulertzen den mintzaira erabiltzen den! Zuk ez zenuen arazorik izan ulertzeko. –Egia da. Antza du Gaztelako erromantzearekin. Askoz desberdinagoa da frankoek erabiltzen dutena. Elur gutxi egin zuenez ibilaldiarekin jarraitu ahal izan zuten. Oka bailaratik aritu ziren hurrengo egunean eta gazteluan egin zuten lo. Azenari Okako jauna zen, aitaginarrebarengandik jasotako funtzio a. Arlanzonera itzuli ziren eta bertze egun bat egin zuen Fernandok han, abiatu baino lehen bertakoak agurtzeko gehienbat. Hurrengo egunean Oviedoko apezpikua espero zuten. Bera eta Fernado Muñoz Leonera itzuliko ziren. Lainez kondeak eskolta hobetzeko sol dadu batzuk bidali zituen, bideak seguruak ez zirelako. Goiz erdian etxeko guztiak erlijiosoaren etorreraren zain zeudela, Azenarik azken ezustekoa eman zion Fernadori. Azken hau saiatu zen aparteko zaldikoren bat erosten, baina ezuste txar bakarra izan zu en egonaldi osoan. Azenarik ez zion zaldirik saldu nahi. Orduantxe zaldimutil batek bi urteko zaldi pare zoragarri bat ekarri zien. Kondearen harridurarako Azenarik aho uhalak luzatu zizkion. –Nando, har itzazu gure laguntasunaren seinale. Hau da etxe hon etako guztion partez. –Gizonaren harridura ikusita, denak barrez hasi ziren. Larru zuriko behorra eta arra hartu zituen uhaletatik. –Gutaz ez ahazteko dira. Behorrak Edur du izena eta arrak Txuriko. –Izenen esanahia azaldu zion Garzia gazteak. Pozak zorat zen malkotan besarkada handia eman zien Azenari eta Garziari. –Banengoen ba! Ez nuen sinisten ezta erregututa ere saldu nahi ez izatea. Ez zen ezuste bakarra. Gurdi arin bat bete zeramika eta beira eraman zuen Leonera, lastoz ongi babestuta gainera. Martxoan Azenari Antsorekin hitz egitera joan zen, Leonerako kanpainaz aritu egin behar zuten eta. Kanpaina luzea izango zela susmatu zuen eta etxean dena antolatuta utzi behar zuen gizonak. Astorga eta Leongo lurrak baketzera mila oinezko armada eta berrehun zaldun eramateko asmoa zuten. Erriberako eta Aragoiko mugak ongi zainduta utzi ez ezik, Gaztela defendatu behar zuten. Lehenean Erregek Naiaran Fortun Santxez Naiarako Alfereza eta Aragoin Uncastilloko Ximeno Gartzes utzi zituen. Gaztela defendatzeko Mend o arduratu zen Senbeno Enekonesek lagundurik. Erregek Iruñean eta Naiaran, Jakan bezala, administratzaile eta epaileei aginduak eta jarraibideak utzi zizkien. Fernan Lainezek, Leongo kondea, eskutitz bat baino gehiago bidali zion premiazko laguntza eskatze ko. Antsok Azenarirekin hitz egin zuena eta geroa. Antsok heriotza edo gaixotasunen bat sumatu izan balu bezala, gauzak zalantzarik gabe utzi nahi zituen etxean. Garbi utzi zuen Iruñea, Naiara eta Aragoiko erresuma Gartzia oinordekoarentzat utziko zituela. Hala ere, Gaztela independentea Fernandori utzi zion lau urte lehenago, Gartziari nagusitasuna aitortzearen baldintzapean. Edonola ere, Iruñeko erresuma osoa Gartzia oinordekoarentzat izango zen. Gartziaren menpe, Ramirori, Aragoi utziko zion eta Gonzalori Sobrarbe eta Ribagorza. Biek konde titulua izango zuten. Arazorik handienak lehen Gaztelakoak ziren lur batzuk ziren. Gaztelarrek ez zuten arazorik lurralde euskaldunak Iruñekoak zirela onartzeko, lehen Fernan Gonzalez indartzeko Iruñeko erregee k Gaztelako kondeari utzi baitzioten kudeatzeko eta denek bazekiten noizbait Baskoniara itzuliko zirela. Oztopoa, Trasmiera, Gaztela Vetula eta Urbel Ubiernako lurrak ziren. Antsok handitu nahi zuen Iruñeko erresuma eta hango nobleek une hartan ez zuten er agozpenik jarri, baina hori alda zitekeen. Tarteko lur horietako jende gehiena ez zen baskoi sentitzen, gaztelar baizik. Antsok, Gartzia eta Iruñeko erresumaren nagusigoa segurtatzeagatik hartu zituen lur haiek. Gaztela gutxitu behar zuen, Iruñea gailentz eko eta bestalde gaztelarrak eta Fernanado kontentatzeko, Ceako konderrien nagusigoa eman zion. Nolanahi ere, Azenarik ez zuen horrela ikusten. Antso bere erregea zen, baina berriro adierazi behar zion garbi aurrikusten zuen zuen arazo handia. Gainera, zendutako Sancho Garcia kondeari hitz eman zion ahal zuena egingo zuela Gaztela gutxitua izan ez zedin. –Antso, dena utzi duzu behar bezala antolatuta, gauza bakar bat izan ezik. –Antso ez zen harritu, hura espero zuelako. Gaia gogoan zuela erakutsi zuen. –Trasmiera, Merindadeak eta Urbel Ubiernako lurrak Gaztelan bakean uzteko eskatu behar didazu! –Halaxe da. Kondeari agindu nion nire ahalegin guztiak jarriko nituela Gaztela gutxitua ez izateko. –Antso haserretzen ari zen, baina bere burua kontrolatu zuen, bai baitzekien egia esaten ari zitzaiola. –Lurralde horiek euskaldunek populatu zuten duela ehunka urte. –Baita bertze batzuk ere. Kontua da ez direla baskoi sentitzen, gaztelau baizik. Gutxi dira euskaraz mintzatzen direnak. –Nobleek ez dute eragozpenik jarri Baskonian sartzeko. –Antso, nobleek zure indarraren aurrean eta uneko komenientziaren arabera jokatu dute! Zu faltatuz gero, Gartziaren kontra egiten ahal dute. –Hain zuzen ere, horregatik jarri ditut Gartziaren menpe, Baskoniaren nagus igoa segurtatzeko. –Nagusigo faltsua izango da! –Azenari, aski da. Behin eta berriro saiatu zara kontu honekin. Kondeari emandako hitza bete duzu. Zure erregea naiz. Aurrerantzean auzia ez aipatzeko agintzen dizut. –Barkatu, ene errege, azkenekoz saiatz eagatik. Orain, lagun eta noble bezala diotsut. Zure erabaki honek Baskonia indartsua utzi baino, sasi euskaldunak diren lurraldeak Gaztelari kenduz gero, arazoa sortuko du. Gure galbidea eta arazoen kausa izanen da. –Antso haserre zegoen, baina isildu zen –. Mesedez, utz itzazu lur horiek Gaztelarako... –Azenarik Antsoren aurpegia ikusita, bukatu zuen erretolika –. Lasai, hemendik aurrera ez dizut berriro aipatuko. –Hala espero dut. Dena den, pentsatuko dudala esan behar dizut. Leongo kanpaina pr estatzen jarraitu zuten. Antsorekin, Azenari, Izotz eta Andi kapitainak joango ziren. 1034ko apirilaren hasieran abiatuko ziren. Azenarik ez zituen Juarros eta Burebako zaldun guztiak Leonera eraman, mugen defentsarako gehienak utzi behar baitzituen. Berre hun zaldun eramanen zituen, Joanesen laguntza izanda. Etxean, Txomin utziko zuen eta Otsoa arduratuko zen bailara haietako oinezkoak Gaztelako mugaldera eramateko. Mendo Gaztelako defentsaren arduraduna zen, baina Sajazarrako jaurerria eta Terminoko tenent zia emango zioten hurrengo urtean. Fernandok haren ordez Senbeno nahiago zuen Gaztelako alferez. 1034 1035. urteetan Antso Leonera joan zen Azenarirekin. 1034ko udaberrian Leonera abiatu ziren baskoiak. Apirilaren erdian hirira heldu ziren. Fernando Lainez hiriko kondea eta Fernando Muñoz beraien zain zeuden. Soldaduentzat kanpamentu bat antolatu zuten hiri ondoan. Bertako kapitain batek, Bermudo izenekoa, Andi, Izotz eta Joanes kapitainak eta soldaduak hara gidatu zituen. Antso eta Azenarirentzat, zerbi tzari eta ezkutariak lagundurik, jauregi handi bat utzi zuten. Antsok lehen pisu osoa zuen bera eta bere menpeko hogei bat pertsonarentzat, administratzaile, zerbitzari eta soldadu batzuentzat eta bigarrenean handiki batzuk biziko ziren. Azenarik, Jakue ez kutaria, Joan laguntzaile pertsonala eta bertze bi zerbitzari gehiagorekin egongela handi bat eta gela batzuk erabiltzen ahal izanen zituen. Berehala egin ziren egoeraren kargu. Lainezek Leon hiria baino ez zuen kontrolatzen, inguruko herriak ez baziren. Hilabete batean Leongo lautada zabala baketzen ibili ziren. Hala ere, ekialde, mendebalde eta Dueroko jaunak matxinatuta zeuden. Eskerrak erraz eta azkar errenditu ziren. Dueroko Toro eta Zamora hiriak hartu behar izan zituzten hegoaldeko mugaldera heldu aurretik. Denbora galdu gabe, hegoaldeko mugak defendatzera joan behar izan zuten. Izotz eta Joanesen zaldunekin Azenarik kanporatu zituen Badajozeko musulmanak eta Antsok kapitainen laguntzaz gidatu zituen oinezkoak mugako herrietara eta Salamanca segurta tu zuten. Bertako soldaduekin muga baketuta, jarraitu zuten Galizia aldeko nobleak legearen menpean jartzen. Negualdia eta eguraldi txarra heldu zenerako Leon erresuma erabat baketu gabe zegoenez lurralde haietan geratu ziren. Leon ekialdea hurrengo urtean baketuko zuten. Leon, Cea eta Gaztelako noble batzuen jokaera 1034ko udazkenean. Sahaguneko ostatu hartatik jende asko pasatzen zen; beste ostatuetan erromes pobreagoak gelditzen ziren. “ El Gallo ” deiturikoa ostaturik onena ez bazen ere, ospetsuena eta garestiena bai, behintzat. Bidaiari eta erromes aberatsenek hartzen zuten ostatua zen. Zerbitzarientzat gela handi bat zegoen; zaldi eta animalientzat ukuilu garbiak; nagusientzat gela zabal txukunak zituen eta janari goxoa. Garestia zenez b akarrik jauntxoak eta merkatari aberatsak sartzen ziren. Udazken hartan bidaiari asko ibili ziren Donejakuera bidean edo itzulian, eta aparteko gela batean elkartu zirenak bertzelako batzuk ziren, itxuraz. Urriaren bukaera zen eta garaiko ehiza eta fruitue n afaria hartu ondoren, patar gozo baten laguntza bakarraz, solasaldia entzungo zuen zerbitzarien belarririk izan ezean, lasai hitz egin ahal izan zuten inoren beldurrik gabe. Leon, Cea eta Gaztelako jaun batzuk ziren. Beraien berdinen ordezkariak agerikoa k ez baziren ere, izena eta izana zutenak ziren. Kezkatzen zuten gaia edo pertsona Antso erregea zen. Iruñeko erregea zena ez omen zen Aragoin, Naiaran eta Iruñean nagusitze edo erreinatzearekin konformatzen. “ Bacelonatik Leonera Errege, edota aurreko lek uez gainera, Gaztelan, Araban, Gaskonia osoan errege” jartzen zuen bere diplometan. Jaun haiek, bertze askok bezala, erregearen handinahiari beldurra zioten, Leon, Gaztela eta Ceako konderrien independentziaren bukaera litzatekeelako. Leongo Ruedako jauna hasi zen hizketan. Leon erresumako noble guztien izenean ez bazen, Leongo lautadako jaun gehienen izenean hitz egingo zuen, bai. Nobleziaren jarrera garbia zen, duda batzuk gora behera. –Jaunok, guk ez dugu uste Antsok Leongo lurrak luzaro azpiratu ahal i zango dituenik. Hala ere, ez diogu aukerarik eman nahi. Gure askatasuna eta ahalmenak gutxitu ditu eta edozertarako gaituzue prest. –Ceako Almanza bailarako nobleak bere iritzia eman zuen orduan. –Guk ere uste dugu zerbait egin behar dela. Gure independ entzia zalantzan dago. Antsok Gaztelaren menpe jarri nahi gaitu eta gu Campos herrikoak gara, bisigodoen ondorengoak eta zereal lurrik onenen jabeak. Gaztela bezain garrantzitsuak gara. Barka ezazue Gaztela eta Leongo noble horiek, baina gu ez gara gaztela rrak ezta leondarrak, are gutxiago baskoiak. Nazkatuta gaude gure dorre eta gaztelu batzuetan gerlari baskoiak izateaz. –Ubierna bailarako noblea mintzatu zen orduan. –Guri ez zaigu inporta Ceakook zer nahi duzuen. Axola diguna geure independentzia da. Gaztelakook Baskoniaren menpe jarri nahi gaitu errege horrek, independente itxuraz baina haren menpe. Gainera Gaztela erdia kendu digute. Ez dago eskubiderik... –Ruedako leondarrak gaia desbideratzen ari zela eta, erretolika moztu egin z ion gaztelauari. –Barkatu jaunok, baina geure eskakizunak eta eskubideak aldarrikatzea ez da gure helburua. Egoera iraultzea da egin behar duguna. Hitz egin dezagun egin ahal dugunaz. Gure artean elkarri ez erasotzeko ituna gauzatu behar dugu eta Antso er ditik kendu lehenbailehen... –Gaztelakoak galdetu zion orduan. –Zer egin ahal dugu ordea? Ni ados nago itunarekin. Gaztelauok errespetatuko dugu, baina nola saihestu menpekotasun egoera? –leondarrak zuzen erantzun zion. –Esan dizut: Antso erditik kenduz. –Denak isilik geratu ziren. Orduan Ceakoak bere adostasuna adierazi zuen. –Gu prest gaude horretarako. Zer egin ahal dugu? –Leongoak erantzun zion. –Ituna sinatzeaz aparte gauza bakar bat: gauzak egiten uztea. Prest bazaudete Antsoren garbiketa egingo duena aurkeztuko dizuet. Ondoko gelan dago. –Altxatu zen, atea ireki eta adineko gizon altu bat sarrarazi zuen. –Noble hau Antsoren ezaguna da eta erraz hurbildu dakioke. Ez dizuet aipatuko nor den eta zer egingo duen, baina hilabete gutxi barru egingo du . Gauza bat eskatu behar digu. Gizonak hirurogei urte baino gehiago izango zituen. Ile urdindua eta begirada sarkor beldurgarria. Orduan ere, indartsua zen, gihartsua eta mehea. Denek ezagutu zuten. Bai, ez zuen arazorik izango Antsori hurbiltzeko. Gizo nak zakar hitz egin zuen. –Denok ezagutu nauzue, ziurrenez. Garbi esango dizuet. Antsok baztertu nau eta ez dut bizibiderik. Mila dinarrengatik garbituko dut Antso. Ez dizuet esango nola eta noiz. Ziur eta kontuz jokatu behar dut, baina ados izanez gero l ehenbailehen egingo dut. Ados al zaudete? –gizonek elkarri begiratu zioten. Leonekoak hitz egin zuen lehena. –Jaunok, elkarri ez erasotzeko ituna egiteaz gain, leondarrok bostehun dinar emateko prest gaude. Zuek, eman behar duzue gainerakoa. Ez da zenbate koagatik, itunari zentzua emateko baizik –Ceakoak hitz egin zuen. –Itunarekin ados gaude. Gaztelakook prest bazaudete, guk berrehun dinar emango ditugu. –Ez dago arazorik. Ituna eta falta diren hirurehun dinarrak emateko prest gaude. –Gaztelarra mintzatu ondoren, beste gizona altxatu zen eta atetik atera baino lehen hozkirria ematen zuen begirada botaz lehor agurtu zituen. –Agur jaunak. Hemendik astera, gaur zortzi eta ordu honetan, mila dinarrak zuetako batek hona ekartzea nahi dut. –Semeno Santxezek ah oa bete hortz utzi zituen. Leonen urte osoa behar izan zuten erresuma baketzeko eta antolatzeko. Zergak biltzen hasi ziren eta administrazioa bere lana egiten hasi zen. Hala eta guztiz ere, momentuz Bermudok ezin zuen erresuma osoa kontrolatu. Galizia et a Asturias kontrolatzen zailtasunak zituenez, Antsok jarraitu behar zuen Leon ingurutik mugetaraino kontrolatzen, urte hartan behintzat. Beraz, Antsok administrazioa egonkortu zuen hegoaldean eta defentsak segurtatu zituzten. Hala eta guztiz ere, egoera ez zen ona. Leondarrek ez zuten begi onez ikusten kanpotarrek agintzea eta gainera baskoiek beraiek etxera itzultzeko gogoa zuten. Inor ez zegoen gustura egoera hartan, baina okerrena zen batzuek ez zutela besteen egoera benetan ulertzen. Leon hirian ez zen giro. Udaberriaren hasierako goiz batean egoera beren eskutatik ihes egingo ziela ikusita, Andi eta Izotz Azenarirekin hitz egitera joan ziren. Azenari Joanesekin zegoen hiriaren hegoaldeko atariaren ondoan kapitainaren zaldun taldea hurrengo egunean abiat uko baitzen mugaldera. Azenarik ikusi zituenean ongi etorri egin zien, une aproposean zetozela pentsatuz. Aurpegien seriotasuna ikusita, ordea, zerbait gaizki zegoela pentsatu zuen. –Andi, Izotz, ongi etorri! Zer gertatu da? –Izotzek erantzun zion. –Oraingoz ez da ezer larririk gertatu, baina gertatuko da ezer aldatzen ez bada. Gizonak oso erasokor daude eta borroka batzuk gertatu dira, normalean baino gehiago. Zaurituak baditugu kolpeengatik eta baita labanaz egindakoak. –Lehen ere izan ziren horrelako borrokak eta espero zuten zigor batzuekin, errieta eta arreta gehiagorekin gauzak bere senera itzuliko zirela. Azenarik seriotasunez erantzun zion. –Hori moztu behar dugu oraintxe bertan. –Andi mintzatu zen orduan, Azenarik egoera larria ulertu ez zuelako an. –Jauna, ez dira betiko borrokak kezkatzen gaituztenak. Gizonak nekatuta daude hemen egoteagatik. Itzuli nahi dute etxera eta beldur gara bertako herritarrekin borrokak zabalduko ote diren. –Denok gaude nekatuta. Hona etorri ginen udaldia pasatzera et a urte oso bat pasa dugu borrokatzen. Orain mugetara abiatuko gara guztiak –Joanes ere konturatu zen Azenarik ez zuela ongi ulertu eta ohartarazi zion. –Azenari, ez diezu osotara ulertu. Uste dut Andik eta Izotzek herritarrekin borrokak ez ezik hilketak e re izan daitezkeela esan nahi digutela. Gure gizonekin berdin gertatu da eta modu bakarra dago lasaitzeko... –Zer esan nahi duzue? Ez dut ulertzen. –Azenarik ez zuen asmatzen zer egin ahal zuten borrokak gelditzeko. Keinu batekin jarraitzera gonbidatu zue n laguna. Joanes argiago hitz egiten saiatu zen. –Azenari, modu bakarra dago borrokak geldiarazteko, eta ez da zigorrak emanez eta kuarteletik ateratzea debekatuz. Gizonei, Antsok udazkenean etxera itzultzeko asmoa duela esaten badiezu denak lasaituko dir a. Asmo hori gure gerlarien eta herritarren artean zabalduz gero, dena konponduko da. –Andik jarrera aldatu zuen eta ia haserre mintzatu zen. –Asmo horiek jakin izan banitu, aipatuko nizkien gure gizonei eta ez genuen arazorik izango. Zergatik ez diguzue aipatu? –Azenari desenkusatu zen. –Barkatu, baina Antsok herenegun esan zidan gizonak haserre eta nekatuta zeudela aipatu nionean. Ez zaituztet orain arte ikusi. Hala ere, lehenago adierazi behar nizuen eta ez dut egin... –Izotz gogotsu batek moztu zuen. –Jauna, ez dugu errudunik bilatzen jarraitu behar. Berri hori lehenbailehen zabaldu behar dugu. Axola ez badizue joango gara gizonak lasaitzera. –Arrazoi duzue. Goazen berria zabaltzera. Nik ematen badiet lehenago sinistuko dute eta ez dute aitzakia, juk utria eta asmakeria dela pentsatuko. Dei iezaiezue bilera orokorrera oraintxe bertan. –Egoera konponduko zelakoan arin abiatu ziren denak kuarteletara. Hurrengo hilabeteetan Antso erregea administrazioko maila guztietan gauzak onbideratzen ibili zen. Uda n Gortea elkarrarazi zuten, nahiz eta erresumaren hegoaldekoentzat izan. Bermudo Galiziako azken lurraldeak baketzen ari zen eta ezin izan zen agertu. Antsok eta Bermudok udazkenean elkartzeko plana egin zuten. Zaldun taldearen hasierako laguntza izan ezik , Leongo gerlariek beraiek zainduko zituzten mugak udazkenetik aurrera. Bestalde, gerlari baskoiek noble batzuen azken erresistentziak gainditu zituzten. Uda bukaeran Azenarik eta Antsok egoeraz hitz egin zuten. Antso nekatuta zegoen. Inork ez zion eskertu ko Leonengatik egin zuena. Erregea aspertuta sentitzen zen eta horrela adierazi zion lagunari. –Denek nahi dute ni hemendik joatea eta inork ez du nik baino gogo handiagorik. –Azenarik Baskoniara joateko agindua espero eta nahi zuen. –Gure gizonek urte e ta erdi pasa dute lurralde hauetan eta kexu dira arrazoi osoz, ia ez baitute irabazirik lortu. –Bai Azenari, baina okerrenak leondarrak dira. Askatasuna aldarrikatzen dute eta ez dira gogoratzen nola bizi ziren, zenbat hildako izaten zuten eta nobleen art eko borroka suntsigarriak zituztela –Antso erregeak jarraitu zuen –. Okerrena Bermudo da. Bere erresuma salbatu diogu eta zapaltzaile bezala hartzen gaitu. –Azenerik arrazoia emanez beste gauza bat aipatu zuen. –Ez du merezi bere zain egoterik. Lehenbaileh en joan behar genuke hemendik. Urte guzti hauetan ez da agertu egin duzuna eskertzeko. –Ez. Eta ez da agertuko. Bera eta erregina, nire alaba, ezin dira Oviedotik mugitu eta eskatu dit Baskoniara itzuli baino lehen haren gortean agertzea. –Jauna, eman iezadazu baimena etxera abiatuko garela gizonei berresteko. –Ez jauna eta ez jaunondo! Nazkatuta nago zerbait lortu nahi duzuenean jauna deitzeaz. Azenari, esaiezu bi egun barru gu iparraldera goazela zure zaldunekin eta gehienak Andi eta Izotzen agindupean hemendik abiatuko direla. –Mila esker jau... Antso. Denak poztuko dira eta gure familiak ere bai. –Ni ez. Guk oraindik bisita egin behar diogu Bermudori. Itzuliko ahal gara azkenik! Uda bukaeran Oviedora. Antsoren azken egunak. Irailaren bukaeran agertu ziren Oviedon. Ordoñok eta Antsok itun berriak sinatu zituzten. Bertan Antsok ezin izan zuen bere harrotasunari eutsi eta kanpaina guzti hartatik lor zezakeen bakarra atera zuen. Horrela ordainaraziko zion suhiari harengana joan behar izana . Ordura arte “ Barchinona tik Astorga eta Leonera imperante” sinatzen zuen diplometan, Gaztelan, Naxeran, Aragoin, Gaskonia osoan eta Iruñean ere bai, baina, sinatzaileak apezpikuak eta nobleak ziren. Orduan, Ordoñori berari sinaraziko zion bera Leonen imperante a zela, agintaria. Ordoñok Leonen pasatuko zuen negua. Elkar agurtzeko festa egin zuten. Hurrengo egunean Antso gaixorik sentitu zen. Sukarra zuen eta botaka zebilen. Zorabioa sentitzen zuen arren, buruz ongi zegoen eta medikuek ohean sar zedila es katu zioten. Zapi hezeekin eta bainuekin jaitsi zioten sukarra eta saldak hartzen zituen, batzuk elikatzeko, barazki eta oiloenak gehien bat; eta larre bildu saldena bertzeak, kamamilarenak alegia. Zertxobait hobera egin zuen urdaila lasaitu zitzaionean, b aina arratsaldeetan tenperatura igotzen zitzaion eta ez zitzaion zorabioa pasatzen. Horrela, hiru egun pasa zituenean, hobetzen ari zela ikustean erabaki zuten gurdi itxi batean pentsatu bezala etxera abiatzea. Osagileek aholkatu ez zioten arren, ez zuen k asurik egin eta urriaren lehenengo egunean abiatu zen gertukoekin eta Azenariren zaldunekin. Oviedotik ekialdeko bidea hartu zuten Santillanako Asturiasera heltzeko eta handik hegoaldera jo zuten Ebroko arroara heltzeko. Oña herritik ez oso urrun Antso ok errago jarri zen eta herrixka batean geratu ziren. Antso oso ahul sentitu zen eta oso gauza arinak baino ezin zituen jan. Nolanahi ere, burua ongi zuen eta Azenariri esan zion hitz egin nahi zuela. Bat batean aspaldiko solasaldia atera zuen hizpidera. –Azenari, baliteke zuk arrazoi izatea. Baskoniak lurralde sasi euskaldunak azpiratuz gero, Gaztela eta gaztelarren haserrea eta etsaigoa sortzen ahal dugu. Semeei idatziko diet lurraldeen banaketa aldatzeko. Hala ere, bertze anaiek Gartziaren nagusigoa onartu behar dutela aginduko diet. Esaiozu idazkariari etortzeko eta azken... eskutitza idazteko –Azenari tristatu zen. Egia zen Antsok gaixotasun larria zuela eta ez zela sendatzen ari. Hiltzen ari zela onatzea zen hura. Bera ere orduantxe konturatu zen. –Ants o, ez duzu horrela hitz egin behar... –Hiltzen ari naiz Azenari. Eskertzen dizut laguntza eta laguntasuna. Oñako Monasterioan berean hobira nazazuen nahi dut. Hemendik hasten da Bureba eta Baskonia... –Ene Errege, ene lagun, zer nahi duzu egitea!!? –Ekarri idazkaria, mesedez. Azken borondatea idatzi zuen Antsok. pixka bat hobeki zegoenez, hamar kilometrora zegoen Oñako monasteriora joan ziren. Bi egun beranduago, 1035eko urriaren 18an bertan hil eta hobiratua izan zen. Azken borondateen idazkia bid ali zioten Naiarako apezpikuari. Gartzia printzea Erroman zen eta hark jakinaraziko zien berari eta bertze anaia, arreba eta gorte osoari Erregeren azken borondatea. Gartzia Erroman zegoen bere aita hil zela erran ziotenean. Antsok oinordekoa bidali zuen hara, Aita Santuarekin mintzatzeko. Erresumako monasterio garrantzitsuenak erreformatzen ari ziren, gehienak Donejakue bidean, errito bisigotiko edo hispanikotik erromatarrera pasatzeko. Honekin batera monasterioak Erregeren agindupekoak izatetik, Aita San tuarenera pasa ziren, baina Antsok beraien gaineko nolabaiteko agintea mantendu nahi zuen, laguntzak eta ondasunak ematen zizkien neurrian. Auzia zen Antsok erresumako Elizako buruzagien gaineko agintea mantendu nahi zuenez, erdi bidea bilatu nahi zuela. E rromako Aita Santuak eta Cluny ko abadeak agintzen zuten beneditarren monasterioetan. Hala ere, erresumako monasterioen abade beraiek, alde batetik monasterioko monjeek aukeratuak eta Elizaren menpekoak zirenak, bestaldetik gero Erregek izendatzen zituen, apezpikuak ziren aldetik. Erregek Peñako Donibaneko abadea Aragoiko apezpiku izendatzen zuen, Leireko abadea Iruñeko apezpiku eta Donemiliagako abadea Naiarako apezpiku. Prozedura horrek, aspaldian erabiltzen zena gainera, bi aldeak konforme jartzen zituen . Dena den, gauza zaila eta konplikatua zen botereen arteko oreka eta adostasuna lortzea. Gartziak itun berria ekarri zuen Erromatik baina Eliza mimatzen jarraitu behar zuten erregeek, parien bidezko ondasunen parte bat emanez. Antso hil zela zabaldu zenean, bere azken borondate hura ez zen ezagutu. Idazkariak Naiarako apezpikuari bidali omen zion, baina honek esan zuen ez zuela jaso. Horretaz gain, mezularia ere ez zen inondik agertu. Testigu bezala sinatu zuten bakarrak idazkaria eta Azenari ziren e ta inork ez zien kasurik egin. Esan behar da inork ez zuela sinistu nahi. Azenarik eta Fortun Santxez Aitanok pertsonalki hitz egin zuten honetaz. Alferez nagusiak argi eta garbi hitz egin zion lagunari. –Sentitzen dut Azenari. Gezurti bat bezala gelditze n ari zara, Antsoren azken borondatea egia izan arren. Edonola ere, kanpoan zegoenez, Gartziak mezulariaren eta agiriaren desagerketan zerikusia ez badu ere, ez du onartuko Baskonia gutxitzea. –Bai eta Fernandok, Gaztelako kondeak ez du onartu nahi Gartzi aren nagusigoa. –Zer esan nahi duzu, Fernandok azken borondatea desagerrarazi zuela, Gaztelaren gutxitzea ontzat hartu duela? –Bai. Gai da, Gartziaren menpekoa izan ezean... Ulertzen ez dudana da Gartziaren jarrera. –Gartziak ez du Trasmiera, Gaztela Za harra eta Urbel Ubierna lurraldeak galdu nahi. Ez du hitzetan erran, baina sinisten dizu eta badaki lurralde horiengatik arazoak izan ahal dituela. Hala ere, ez du gutxitzea onartu nahi. –Ba, argi ibili behar du. Nik ezagutzen ditut gaztelarren sentimendu ak eta zailtasunez irentsi dute ekialdeko lurralde euskaldunak banatzea eta Baskoniak eskuratzea. Ez dute onartuko inola ere gehienbat gaztelauak diren lurraldeak galtzea. Oraingoz jaun batzuek onartu duten itunak ez du luzaro iraunen. Urbel eta Ubiernako herrixka batzuk izan ezik Trasmieratik Burgos bitarteko herritar gehienak gaztelauak dira. Euskaldunak oso gutxi dira eta besteek ez dute onartuko Gaztelatik kanpo egon eta Baskoniaren menpe izatea. –Fortunek baiezko keinua egin zuen. –Arrazoia izango duz u eta nik ulertzen zaitut, baina Baskoniako noble gehienek ez dute onartuko. –Fortun etsituta zegoen; Azenari, berriz, haserre mintzatu zitzaion. –Ez duzue onartu nahi eta ordainduko dugu: guk guztiok eta herritarrek lehenak. Izotz eta Andiren ibilerak. 1035eko udazkenean egunak motzagoak ziren, baina eguraldi ederra zegoen eta jendeak gustura ematen zuen eguna kalean edo kanpoan. Negua iragarri baino lehen denek aprobetxatu nahi zituzten egun eguzkitsu haiek. Arratsaldeetan lana bukaturik jendea etxeti k kanpo elkartzen zen lagun eta auzokideekin mintzatzeko eta egoteko. Harrezkero, erromesak ikusten zituzten bideetatik, baina ibiltzen zirenak etxera itzultzen ari ziren. Urte hartan labore onak jaso eta udazkeneko fruitu oparoak espero zituzten. Baratzea k eta fruta arbolak sasoian ziren. Nekazariak eta tratulariak, abeltzainak, unaiak eta artzainak pozik zeuden. Iruñean ere nabari zen urte oparoa, salerosketetan ere mugimendu handia izan zelako. Urte oparoa izanda, jende apalak bezala, jauntxoek, nobleek eta erlijiosoek bazuten zer eta zerekin erosi. Auzo guztietako saltoki eta dendetan lan handia egiten zuten. Lehengaiak eta landutako produktuak asko ziren: jakiak, arropak eta tresnak. Ostatuak eta tabernak betetzen ziren. Zuriñe, Maratxo eta Maia poz ik eta gustura bizi ziren Iruñeko San Nikolas auzoan. Alboren zapata eta larruzkoen denda martxa onean zen. Zuriñek saskiak egiten zituen. Maiak bordatuak egiten jarraitzen zuen, baina denda itxi zuen. Bazirudien erosleak bordatuez bakarrik interesatzen zi rela eta azkenean Iruñeko arropa saltzaile baten bitartez eta Burgoseko Gutierren bidez saltzen zituen bere eskulan eder gehienak. Maratxo, etxeko lanetan ari zen eta bertze bi emakumeek bertzelako lanak egin behar zituztenez, hiru etxekoen eguneroko otord uez eta lanez arduratzen zen neskame baten laguntzaz. Beraren etxean elkartu ohi ziren guztiak. Peru bere semearen hezkuntzaz eta Albotxo bere ilobarenaz arduratzen zen. Muno eta Arrosa, Albo eta Zuriñeren seme alaba handienak gazte ederrak ziren, Xusta et a Mikel, Maia eta Andiren alaba eta semea bezala. Bi neska gazteak mojen komentura joaten ziren eta mutilak fraideekin, heziketa ona izan zezaten. Hala ere, mutilek arma gizonen bidea jarraitu nahi zuten eta neskek ezkontzetan zuten burua, esku langile ona k izanda ere. Izotz eta Andi Iruñeko gazteluan ziren. Laneguna bukatuta elkartu ziren zaintza gelan. Izotzek kanpoan pasa zuen eguna zaldunekin mugimenduak praktikatzen. Uztak jasota, ez zuten arazorik izan larratz, labaki edo uztondoetan praktikak egiteko. Etxaurira joanak ziren goizetik eta maniobrak bukatutakoan urri zizak eta onddoak biltzen aritu ziren Iruñera itzuli baino lehen. Izotzek berak saski eder bat bete zuen mendialdean. Gaztelura itzulita zaldia zaldimutil bati pasa ondoren, Andi zaintza gelan zegoela jakin zuen. Honek ere oinezkoekin praktikak egin zituen goizetik eta hurrengo eguna bitarteko zaintzak antolatu zituen. Izotz harengana hurbildu zenean, zerbait gertatu zela pentsatu zuen. Andiren aurpegiagatik bakarka izan arte ezin ziola galdetu ulertu zuen. Bakarrik geratu zirenean Izotzek galdetu zion Andi misteriotsuari. –Zergatik duzu aurpegi txar hori, Andi? –Ez al duzu ezer entzun, ala? –Ez. Kontadazu, mesedez. –Erregea hil da. Eguerdian esan dute aginte gelan. Mezula ri batek... –Izotzek eten egin zion –Antso erregea hil dela? Ez da izango! Noiz gertatu da? –Izotzi mundua erori zitzaion. Orduan ulertu zuen Andiren aurpegia. Andik lasaiago berria kontatu zion. –Duela lau egun edo. Azkenean gaixotasunak eraman du. –Duela aste bat gaixorik zegoela zabaldu zen. Orduan Oviedon zenean sukarra eta beherakoa zuela esan zuten. Lau egunetan zabaldu da berria Oviedotik? Ezinezkoa da. –Ez da horrela. Duela hiru aste baino gehiago gaixotu zen, baina gurera berandu heldu zaigu berria. Bi edo hiru aste pasa dira eta bitartean hobekuntza aprobetxatuz gurdi batean etortzen ari ziren. Oñatik hurbil zegoela okerrago jarri zen eta hango santutegira eraman omen zuten hiltzera. –Zer gertatuko da orain, Andi? –Ez dakit ongi. Zer ba? –Beldur naiz ez ote diren gauzak aldatuko. Antso gure bizitza guztiko erregea izan da. Orain arte Baskonia handia izan da eta gure herriak garai ona izan du. Eraso gutxi izan dugunez oparotasun garaia izan dugu. –Izotzek beldur sakona sentitu zuen. –Nik e rrege on baten falta nabarituko dut. Antsok ongi hartu gintuen eta lagundu ere bai. Zaila izango da bera bezalako erregea izatea... –Neuk ere faltan izango dut Antso. Paregabeko erregea izan da. Horregatik diot beldur etorkizunari. Gartzia gazte aparta da , baina ez dakigu nolakoa izango den errege bezala. Eskerrak Bonopatrek lagunduko dion, bestela...!! –Arrazoi duzu, Naiarako Fortun Santxezek lagunduko dio Gartziari agintzen eta erresuma kudeatzen. Etxera joaten ari zirenean, auzoan berria zabaldu zela konturatu ziren. Jendea taldeka elkartzen ari zen Erregeren heriotza komentatzeko. Emakume bat aieneka ari zen eta morroia izango zen bertze gizon zahar batek oihuka erregerik onena hil zela zioen. Korroetan denak serioski ari ziren hizketan. San Cernin e ta San Nicolas auzoan, harresi inguruko ostatu eta taberna aurrean ere jendetza elkartzen ari zen berria komentatzeko. Tailer eta dendetan ere nabari zen zurrunbiloa. Artisauak eta dendariak beren lantokitik kanpo ziren beraien artean eta bezeroekin hizket an. Beraien etxera heldu baino lehen merkatari ezagun bat zuzendu zitzaion Andiri galdera egiteko. –Andi, egia al da Antso Oviedon hil dutela? –kapitaina zur eta lur geratu zen. Ez zuen horrelako galderarik espero. –Henri, ez dakit nondik atera duzun hor i. Nork esan dizu? –Berarekin ibilitako gerlari batek pozoitu zutela esan du. –Andi haserretzen ari zen. Dena den, gehiago jakin nahi zuen informazio horren inguruan. Henrik informazio interesgarriak eta egiazkoak lortzen zituen askotan. –Antso erregea h il delako berria gaur eguerdia arte ez du ekarri mezulariak eta leher eginda ez da gaztelutik atera. Nondik atera duzu berria? –Nik aipatu dudan mezularia duela egun batzuk etorri zen gaixotasunaren berriarekin. Orduan ez zen hilik, baina goizean azaldu d idanez Oviedon pozoitu zuten eta horren ondorioz gaixotu eta hil da. –Inork ez du hori baieztatu. Kontuz zer zabaltzen duzun! –Nik entzun dudana baino ez dut errepikatu. Bila ezazue aurreko mezularia edo galdetu gaixotasun arraro horretaz bertzela. Nik ez dut gezurrik esaten! –Henri, nik ez dut halakorik esan. Berriekin kontuz ibiltzeko baizik. Alboren zapata dendaren aurrean bertze gizon batzuk zeuden hizketan. Hurbiltzean Maia eta Zuriñe atari ondoko eserlekuan zeudela ikusi zuten bi lagunek. Agurtu o ndoren emakumeek kontatu zizkieten esamesak eta horren ondoriozko kezka. Zuriñek larriena aipatu zien. –Antso erregea pozoitu bazuten, nork agindu zuen eta zer ondorio izango du? –Zuriñek ez zuen ozenki esan. Berrien ondorioak adieraztea baino ez zen. Ana iak, hala ere, isiltzeko keinua egin zion. Ahopez adierazi zuen bere iritzia. –Ez dakigu inork hil duen. Boteretsuegia zen eta etsaiak anitzak zituen. –Nik ez nuke gehiegi hitz egingo. –Maia oso emakume praktikoa zen eta lortu zuen solasaldia etetea. Ing uruan auzokide bat baino gehiago zen zurrumurruak zabaltzearen zale eta batzuetan besteek errandakoa beren erara aldatzen zuten. Halaxekoa zen Filomene. Hurbildu bezain pronto hasi zen galdezka. –Andi, zer diote gazteluan Erregeren heriotzari buruz? Hiru familiakoak gustura zeuden San Nikolas auzoko mutur hartan. Beraien etxeak eta harresiak bitarteko gunea zabala zen eta merkatariak handik pasatzen ziren hegoaldetik edo hegoaldera. Azoka ere atari ondoan ospatzen zuten larunbatetan. Kokapenagatik seguruagoak zituzten salmentak eta leku handia zuten etxeen atzeko patioan. Gainera ataritik hurbil bizi zirenez erraz atera ahal ziren hiritik kanpora. Eguraldi ona zutenean, udazkeneko egun haietan bezala, etxekoak harresietatik ateratzen ziren inguru e derretara, larrainetara, ondoko baso txikietara, Argako inguruetara edo hegoaldeko bideetatik ondoko herrixketara. Familietako helduek, herri txikietan jaioak izateagatik, batzuetan hiritik atera behar izaten zuten naturaz gozatzeko eta haurrak, hiritarrag oak izanda ere, gustura ateratzen ziren inguruetan jolastera. Gortean edo Iruñeko Errege jauregiaren inguruan mugitzen zirenen artean ere zabaldu ziren Antsoren heriotzari buruzko zurrumurruak. Haien artean ere gehienek uste zuten pozoitu zutela, egile az adostasunik ez bazen ere. Batzuek Bermudok agindu zuela zioten; bertze batzuek handiki leondarrek edo gaztelauek egin zutela; eta baten batek errege familiakoren batek egingo zuela zioen, izenik aipatu gabe. Hala eta guztiz ere, Antso Leonera denbora lu zez joan zenez, Iruñeko erresumako gobernu organoak antolatuta utzi zituen eta orduan bera zenduta ere, ez zen herritarren bizitzan diferentziarik nabaritu. Gartzia oinordekoa zen eta errege bakarra, baina Fernando zen Gaztelako kondea, Ramiro Aragoikoa et a Gonzalo Sobrarbe Ribagorzakoa. Konderri bakoitzak administrazio autonomoa zuen. Gartzia Erroman zegoen, baina Naiarako Fortun Santxez, Bonopatre deitua, Errege Alfereza zen eta tenentziak eta defentsak kontrolatzeaz gain, administrazioko gainerako alde rdiak zuzentzen zituen. Une hartan erresumako administrazio hari gehienak Iruñean zeudenez, Alfereza hirian agertu zen. Mugak segurtatuta zeuden eta nobleak, erlijiosoak, merkatariak, artisauak eta herritarrak lasaitzea zuen helburu. Antsoren alaba eta sem e gehienak beraien jabego eta konderrietan zeudela, Muniadonak jaso zituen errege, duke eta kondeen doluminak. Leongo Bermudo erregeak mezu bidez dolumina bidali zion bere amaginarrebari. Leondarrak adierazi egin zuen Gartziarekin itunak mantenduko zituela . Eudonek ere, orduko Gaskonia eta Akitaniako dukea zenak berdin egin zuen. Bartzelonako Berenger Ramon berriki zenduta, Ramon Berenger gazteak eta Ermesinda bere amonak bidali zioten dolumina eta berdin egin zuten Frantziako erregeak, Tolosako kondeak, Ko minge eta konseranseko kondeak eta Foixekoak, gertukoenak eta ezagunenak aipatzeagatik. Aita Santua, Clunyko abadea eta hainbat apezpiku eta artzapezpiku ere ez ziren atzean geratu. Gartzia 1035 1054. Erregealdiaren hasiera. Handik gutxira Gartzia Erromatik itzultzen ari zelako berria izan zuten. Provenzatik Gaskoniara sartu zen eta Konmingen sartu zenean herritarrek erregetzat hartuta, festa antolatzen zuten pasatzen zenean. Antso Handiaren oinordekoa aita bezain handia zen, indartsu eta planta onekoa, aurpegi ederrekoa. Zaldun taldearen aurrean dotore eta harrigarri agertzen zen. –Gora Baskoniako erregea! –oihukatzen zuten herritarrek, Akitania, Gaskonia edo Komingeko dukeen menp ekoak zirela ahaztuz. Errege berriak Erromatik Boloniako San Vidal eta Santo Agrikolaren erlikiak eraman zituen, baita Aita Santuarekin egindako ituna. Itunaren arabera Gartzia Santxezek erresumako santutegi eta monasterio guztiei San Benitoren araut egiaren arabera antolatzen utziko zien eta meza guztietan Erromako erritoa jarraituko zuten, hispanikoa deiturikoa baztertuta. Horren ordez Erregek abadeen paperetan ez bazen, apezpiku bezala haien gaineko agintea mantenduko zuen. Gartzia bidaiatik itzuli zenean Antsoren hileta eta elizkizunak Oñan ospatu zituzten ofizialki, familiakoak, noblezia eta goi kleroaren laguntzarekin. Handik egun gutxitara, Gartzia Errege koroatu zuten Iruñeko eliza nagusian Eguberri festa egunean. Han ziren Muniadona, anaiak eta arreba, apezpikuak, nobleak eta herritarrak. Meza nagusia bukatutakoan, Erregek, herritarrak, nobleak, Elizarekiko ituna eta hirien foruak errespetatuko zituela hitz eman zuen. Hamabi leinuen ordezkariek ezkutuaren gainean altxatu zuten Gartzia Santxez. Azenari izan zen enekotarren partez ezkutuari heldu ziona. Ondoren, Gorteko mandatariek men egin zioten, Fortun Santxezek lehena. Anaiek ere Gartzia erregearen nagusitasuna onartu behar izan zuten, nahiz eta hura itxura baino ez izan. Erresumako a pezpikuek bedeinkapena eman zioten. Iruñean festa handia ospatu zuten. Une batean jauregian bazkaltzen ari zirelarik, Fernando eta Ramiro apalki hitz egiten ari ziren, Gartzia, Muniadona eta Jimena amonarengandik metro gutxitara. –Ramiro, zu zara anaion a rtean lehena. Zenbat denboraz onartuko duzu Gartziaren nagusigoa? –Fernando, oraintxe bertan onartu dugu errege nagusi bezala. Nik bihotzez hitz eman dut bere nagusigoa onartuko dudala. Aragoiko konderria zuzentzen nahiko lan eta buruhauste izanen dut. –Bai, legezko semea ez zarenez aski duzu bizi bitarteko Aragoiko konde izatea. –Sasikume deitu al nauzu? Jakizu ez nauzula haserraraziko, ez baitu inork nire semetasuna zalantzan jartzen. Errandakoarekin matxinatzeko asmoa adierazi duzu –Aipatu zuen Ramiro k, haserretik ironiara pasatuz. –Nik ez dut horrelakorik erran. Gartzia oinordeko nagusia izateak ez du erran nahi gure jabea dela eta nahi duena egin dezakeela. Ni Gaztelako kondea naiz eta zin egin dut ez dudala haren aurka egingo, baina ez nago prest zernahi jasateko. Gaztelako ondra eta nirea defendatuko nituela ere egin nuen zin. –Ramirok barre egin zuen. –Zin asko aipatu dituzu. Zure leialtasun nagusia zer edo norentzat da, Gaztelarako edo Gartzia erregearentzat? –Bientzat. –Fernando zen orduan h aserre zegoena. –Orduan onartu behar duzu Transmiera eta Gaztela Vetula eta bertzeak Gartziarentzat izatea? Ez al dira lur horiek Gaztelaren sorlekuak? –Oinordekoarentzat izan dira lur horiek. Bera ere bada Muniadona eta Fernan Gonzalezen ondorengoa. –Fernandok lortu zuen kontraerasoa gelditzea eta ongi jakitun zen horretaz. Hala ere, Ramirok jarraitu zuen bide beretik. Fernandok zirikatu nahi izan zuen bera eta itzuli nahi zion ziria. –Hala izango da, baina gure aitak azken borondatean aldatu nahi zuen ituna. Azken unean konturatu zen Gaztela erdibitzen ari zela. Euskal lurraldeak Baskoniakoak izatea gauza bat da, baina Trasmiera eta Merindadeak Gaztelakoak izan dira beti. –Fernandok onartu behar izan zuen ziria ongi itzuli ziola, baina jakin zuen erantz uten. –Tamalez ez da azken itun hori inondik ageri, desagertu da mezulariarekin. Lekukoak ez dira aski ezer aldatzeko. –Anaiak isildu ziren. Solasa eten zuten eta festarekin jarraitu zuten. Nola edo hala gaia ez zen isiltasun osoan geratu. Azena rik betebehar bat zuen. Hitzordua eskatu zuen Erregerekin egoteko. hitz egin behar zion errege gazteari Antsoren azken borondateaz eta Sancho Garcia bere aitona eta Gaztelako kondearen eskaeraz. Azenarik den dena kontatu zionean, Gartziak garbi erantzun zi on. –Ongi da, jaun Azenari. Sinesten zaitut. Gure aitak konfiantza handia zuen zugan. Zure egitekoa bete duzu, baina agiria desagertu da eta ez da ezer gertatuko. Ez duzu honetaz ezer gehiago aipatuko, ezta galdetzen dizutenean. Hau Erregeren agindu zuzen a da. Zoaz eta ongi ibili Azenari. –Jauna, baina arriskuan jartzen ari gara... –Errege gazteak eten egin zion. –Aski da. Ez da arazorik izango. Fernando ados dago egindako ondasun eta lurraldeen banaketarekin. Badaki ni oinordeko nagusia naizela eta ez d a gutxi Gaztelako konde titulua izatea, lur horiek galtzen baditu ere. Lasai, ez duzu gehiago kezkatu beharrik. Kontu handiz jokatuko dut lur horietan eta bertakoekin, baina ez dut Baskoniaren handitasuna gutxituko. Orain utzi bakean. –Azenarik ezin izan z uen bertzerik egin. Isilik eta goibel erretiratu zen Erregeren aurretik. Zuriñe eta Izotz. Santurtzirako itzulera. Hurrengo urtearen hasieran Albo hil zen. Ezustean gertatu zen. Burdin batekin zauri txiki bat egin zuen. Sendatu baino lehen zornatu eta eskua hanpatzen hasi zitzaion. Zortzi bat egunetan sukarrak jota egon zen ohean. Mina sentitzen zuen buruaren atzealdean eta barre eta negar imintzioak egiten zituen nahi gabe. Biriketako minez hil zen azkenean hamargarren egunean. Mundu guztiak maite zuenez gaizki pasa zuten hiletetan, Zuriñek eta seme alabek bereziki. Bere laguntzaileek tailer eta dendarekin jarraitu zuten. Ez zirudien gauzak gehiago aldatuko zirenik. Hala ere, pertsonaia baten etorrerak dena aldaraziko zuen denbora gut xian. Egun haietan Eneko Lopez, Bizkaiko jauna Iruñean agertu zen. Jaun horren menpeko enkarterritar eta bizkaitarrek erresumako gerlaririk leialenak izateko sona lortu zuten. Haiek izan ziren Antsorekin Leonera joan ziren asko, bertze baskoiak Guadarramat ik Erribera eta Aragoi Ribagorzako mugak zaintzera joaten baitziren. Jaun Eneko Lopez, Antsoren laguna zen eta Gartziari men egitera agertu zen. Egun batzuk pasa zirenean Izotzi deitu zioten Gartzia erregearen aurrera agertzeko. Jauregiko gela batera eram an zutenean Gartzia errege gaztea eskribau batekin eta jaun ezezagun batekin zegoen. Erregeri agur egin ondoren, Erregek berak erran zion ezezagun hark galdera batzuk egin behar zizkiola. Bere burua aurkeztu ondoren, ezezaguna zuzendu zitzaion. –Eneko Lop ez Bizkaiko jauna nauzu. Jakin izan dut bizkaitarra zarela. Nongoa zara? –Ibaurikoa naiz, Anboto eta Durango ondoko herrixka batekoa. –Leonen ibilitako zaldun batzuek kontatu zidaten Mundakakoa zinela... –Nahi gabe moztu zuen Izotzek. Ez zuen nahi solasa ldia bide hartatik jarraitzerik. –Urte batzuk Busturian pasa genituen eta bertze batzuk Santurtzin. Duela hamar bat urte Burgosen kapitain ibili nintzen eta azken urteetan Iruñean zaldun taldea zuzentzen dut. –Mila esker zure soldadu bizitza laburbiltzea gatik, baina galdetu nahi dizudana da Mundakan jatorria duzun, Eskoziako printzesaren eta Jaun Zuriaren ondorengoa zaren. –Nik ez dut halakorik inoiz esan. Gure aitona Mundakakoa omen zen eta Eskozia edo ipar jendearen ondorengo izango gara ziur aski, fam ilian gehienak ilehoriak eta zurbilak garelako, baina ez gara inoren ondorengoak, nik dakidanez, jauna. –Lasai Izotz. Mundakako batzuen esamesak aipatu dizkidatelako galdetu dizut. Niri inporta zaidana bizkaitarra zarela eta Bizkaieraz egiten duzula. Hari ra joanda, bizkaitarra izateaz gainera zaldun kapitain ona zinela esan zidatenean, Erregeri men ematera etorri behar nintzenez, bide batez eskaera bat egin diot eta baimena eman dit zuri galdetzeko. Zuri Bizkaiko eta Enkarterriko zaldunen burutza emateko d eitu dizugu –Gartzia erregeak jarraitu zuen. –Ongi onartua zara gurean, baina Bizkaian zaldunen kapitaina behar dute eta hemen baditugu zure lana egin ahal dutenak, Antso edo Aznar Fortuniones anaiek bertzeak bertze. Zer iruditzen zaizu? –Uharteko Aznar Fortuniones jaunak zaldieria zuzen dezake, bere anaia ez dut hain ongi ezagutzen –Erregek, barrez, argitu zion egoera eta berregin zuen galdera. –Izotz, nik ez zaitut zure postutik botako. Nahi baduzu Iruñeko zaldunen buru jarraitzen ahal duzu. Aukeran, Bizkaiko eta Enkarterriko zaldunak zuzentzeaz gain, ez zenuke Santurtziko jaurerria onartuko? –Izotz jelatuta geratu zen. Ez zekien zer erantzun. Hainbatetan pentsatu zuen Bizkaira gustura itzuliko zela, baina etxekoei galdetu egin behar zien. Egoeraz jabe tuta, bi nagusiek elkarri keinu eginez adierazi zuten adostasuna. Erregek hitz egin zuen. –Izotz, ez duzu berehalakoan erantzun behar. Jaun Eneko ez da astelehenera arte Bizkaira itzuliko. Bitartean pentsatu eta kontsultatu zure etxekoekin. Gaur, egun lib rea duzu. Joan zaitezke gure baimenarekin –gizonak mekanikoki agurtu zituen eta atera zen berri ematera. Izotz etxera itzuli zen eta Santurtziko tenentziaren eskaintza aipatu zien familia eta lagunei. Iluntze hartan bertan horretaz hitz egiteko aholkua e skatuko zien. Denentzat ezustekoa zenez denbora behar izango zuten hausnartzeko. Izotzek bitartean, pentsatzeko, zaldia hartu eta ibiltzera atera zen noraezean. Eskerrak orduan ez zuela bere lana bete behar. Konturatzeko Sakanatik hurbil zebilen eta ez zek ien nola heldu zen. Zekien gauza bakarra Santurtzi gustatzen zitzaiola, lagunekin itzuliko zela eta han etxekoak zoriontsu izan zitezkeela. Zoritxarrez berak Andirengandik eta etxekoek lagunik handienengandik urrundu beharko zuten. Itzuleran konturatu zen ez zuela David Lopez aurreko jaunaz galdetu. Ez zekien Zuriñek zer pentsatuko zuen. Maratxori ere galdetu behar zion. Handik ihes egiteko arrazoiak desagertu ote ziren zalantzan zen. Izotzek berak bertako jaun bezala geldiarazi ahal zituen sorginkeria eta gizon agintarien kontra ekiten zuelako salaketak deuseztuko zituen. Arratsean etxekoekin eta lagunekin elkartu eta eskaintza zehazkiago azaldu zienean, uste ez bezala Maratxo desiratzen zegoen. Zuriñek ere, joateko gogoa izateaz gain, ez zuen uste aurreko arazoak izango zituenik. Izan ere, Jaunaren familia bezala ez zuten inoren beldurrik izan behar. Zirudienez orduko lagunak uzteagatik pena eta faltaz gain, betidanik izan zuten herrimina, Santzurtziko eguraldia, inguruko herriak eta natura behar zi tuztela sentitzen zuten eta hala adierazi zuten. Seme alabek, giroaz kutsatuta ez zuten eragozpenik adierazi. Debakoak, Maia eta Andi, han geldituko ziren. Haiek kostaldeko herri txiki batekoak ziren, baina nahiago zuten Iruñea bezalako eguraldia eta are gehiago giroa. Maia gustura zegoen bere tailerrean egiten zituzten lanekin eta langileekin eta Andik nahiago zituen hiri handi bateko kuarteleko lana eta bizimodua. Sentitzen zuten lagunengandik banatzea eta urruti bizitzea, baina ez zuten erremediorik ikusten. Zuriñek Maiaren laguntasuna galduko zuen. Edozein modutan, Umeak izango ziren hasieran bertzeen falta gehien nabarituko zutenak. Arrosa eta Xusta; Muno eta Mikel beti elkarrekin ibiliak ziren. Txikienak Albotxo eta Peru elkarrekin ibiliko ziren, bain a Muno eta Arrosa triste aldendu ziren Santurtzira. Zuriñek, Maratxok eta Izotzek umeekin Santurtzira heldu eta berehala, gauzak garbi uztea erabaki zuten. Urte asko lehenago Zuriñeri autoritatearen eta kristau ohituren kontrako ekinbidea leporatu zioten ak deitu zituzten. Aurreko jauna, David Lopez hil zenean Edelmira alarguna bere herrira itzuli zen. Goya andereari, Luxanari eta apezari deitu zieten eta gauzak garbi utzi zizkieten. Ez zirudien arazo berririk izango zutenik. 1030 1037. Harriren f amilia Lizarratik Iruñera joan zen. Harrik hasiera batean Naiaran jarri nahi zuen ostatua. Hiri hura Donejakueren bidean zegoen eta ziur aski ostatuak aurrera egingo zuen. Gortea askotan ibiltaria zenez eta handik noble eta erlijiosoak pasatzen zirenez, leku aproposa zen ostatua jartzeko. Hala eta guztiz ere, bertze batzuek izan zuten asmo berdina eta ezin izan zuten ideia aurrera eraman. Edonola ere, Erregeren zerga salbuespenak zirela eta, Lizarran ostatua jartzen saiatu ziren Oiarsoarrak denbo ra batez. Garai hartan Harriren familiak urte bat pasa zuen Lizarran baina gaizki joan zitzaizkion gauzak. Lizarra handitzen ari zen eta bizitoki berria bilatzen zuten artisau frankoak eta gaskoiak hara joaten ziren. Bertakoak ere leku askotatik joanak, z erbitzari eta morroi lanetan ibiltzen ziren gehienetan. Ostatua izandako leku bat eskaini zieten erosteko, baina maizter bezala sartu ziren aproba egiteko. Eskerrak! Ostatua Leku handia zen harresietatik kanpo. Hasieratik bisitariak izaten zituzten eta ong i joan zitzaien. Handik gutxira, ordea, lehenagotik ostatuak jarri zituzten Borgoñar batzuek oztopoak jarri eta jukutriak eta txandrioak egiten zizkieten. Denentzako erromes pasatzen ziren handik, baina Oarsoarrek, hala deitzen zieten orduan, bertakoen art ean ere fama hartu zuten eta Borgoñarrek denetarik egiten zieten: animaliak pozoitu, janaria txartu edo bezeroei eraso egin. Lekua uztea eta bertze leku bat bilatzea erabaki zuten. Lehen baztertutako Iruñeko aukera berriz aztertu zuten. Neguko aste batean Harrik eta Botzok leku bat bilatu zuten Iruñean. Egia zen hirian ostatu asko zeudela, baina erromesak eta merkataritzagatik hirira joaten zirenak asko ziren. Sortu berri ziren auzoetan aztertu zuten ostaturako kokapena. San Nikolas eliza txikiaren ingurua n auzo bat zabaltzen ari zen eta etorkizun garbia ez bazuen ere, harresien barnean leku huts batzuk zituzten aukeran. Auzoaren hegoaldeko muturrean ostatua eta ukuiluak eraikitzeko eremu ona aurkitu zuten eta harresietatik kanpo baratze handia eta lur batz uk erosi zituzten. Udaberrian eraikitzaile batzuei ostatuaren lehenengo paretak eta ukuiluak altxatzeko agindu zieten. Udan aldatuko ziren lekuz eta ordurako beraientzako lekua, jantoki sukaldea, gela batzuk eta ukuiluak eginak izango ziren. Gauzak ongi jo anez gero hurrengo udazkenean zabalduko zuten ostatua. Ongi joan ere, handik urte eskas batera Oarsokoa bezain handia zen ostatua zuten eta kanpoko bisitariek ez ezik, bertakoek ere erabiltzen zuten taberna gisa. Negu aldean kanpotarrik ez zenean lan handi a zuten bertze denbora pasarik ez zuten ingurukoekin. 1037ko abuztuaren 30ean Tamarongo borroka. 1037. urteko udaberrian, maiatzaren 30ean Tamarongo borroka gertatu zen. Ordoñok, Leongo erregeak, Cea eta Pisuerga arteko Tierra de Campos deitzen zu ten lurraldea lortu nahi zuen berriro. Mende batez Gaztelak alde batetik eta Leonek bertzetik kontrolatu nahi zuten. Antsok konkistatu zuen lurraldea eta lehendabizi Garcia infanteari eta ondoren Fernandori utzi zioten, Leongo Sancha emaztearen dote gisa. Baina Bermudo ez zegoen prest galtzeko. Bermudok muga gurutzatu zuen, armada handi batekin. Campos hartzen ibili zen eta gero, Pisuerga pasata, Gaztelan sartu zen lortutakoa mantentzeko. Fernandok lehenengo momentutik laguntza eskatu zion Gartziari eta ind ar bilketa azkar batean beren gerlariekin Tamaron herriaren ondoan egin zioten aurre Leongo erregeari. Alde bateko eta bertzeko noble batzuek ez zuten lortu borroka ekiditea. Leongo erregeak, Fernando kondeak eta Gartziak ez zuten bilerarik ospatu. Bi eje rtzitoetan, bestalde, ez zegoen konponketarako girorik. Gaztelarrek Campos Gaztelakoa zela uste zuten eta leondarrek berea. Dena den, okerrena izan zen Ordoñok behin Campos berreskuratuta uste zuela Fernando kondeak onartuko zuela eta nolabait bere autorit atea ere bai. Leondarren artean Fernando kondeak esandako bat zabaldu zen, nondik atera zen inork ez zekiena. Horren arabera Fernandok esaten zuen Bermudok ez zuela pertsonalki borroka egingo eta borroka urrutitik eta salbu jarraituko zuela. Bermudok entzu tean, ez zuen ezer esan baina erabaki zuen beldurtia ez zela erakutsiko zuela. Gainera, bere ingurukoen barre urduriengatik burla egiten ziotela uste izan zuen. Borroka hasi zenean, Bermudo haserre bizian, bakarrik aurreratu zen Fernandori deika, Pelagiol o zaldiaren gainean. Bere gerlariengandik aparte, ia ez zen borrokarik izan. Zazpi gaztelarrek Pelagiolotik bota eta lantzaz hil zuten. Leondarrek, gaztelarrek eta baskoiek Bermudoren bukaera jakin bezain pronto borroka geldiarazi zuten. Beren lurretara it zuli ziren leondarrak. Edozein modutan, Bermudok ez zuen oinordekorik eta koroa Sancha haren arrebari zegokion, Fernandoren emazteari. Beraz, Bermudoren zerraldoa bidaiarako prestatuta, erregina berria eta Fernando ezkontidea Leonera joateko prestatu ziren . Joan baino lehen Gartziak eta Fernandok hitz egin zuten. –Fernando, orain Leongo erregea izanen zara. Leon baketu behar izango duzu. Baina zer harreman mota izango dugu guk bion artean? Orain arte agindu didazu ez duzula nire eta Baskoniaren kontra j okatuko. Lagundu dizut eta Leongo errege bezala ulertzen dut ez zarela nire menpeko. Itun bat sinatu behar genuke, gure arteko bakea eta gure lurren mugak errespetatuko ditugula baieztatzeko. –Fernandok egin zuen barre. –Gartzia ez duzu kezkatu beharrik. Gu anaiak gara! Horrela, geratu zen bien artekoa. Handik aurrera, Fernado, Leongo errege eta Gaztelako konde bezala oso boteretsua izango zen. Bestalde, Leongo noble guztiak ez zeuden prest Bermudoren hiltzaile uste zutena erregetzat hartzeko. Fernando S ahagunen geratu zen ia urte batez Leon erresumako noble leondar, asturiar eta galiziarrak konbentzitzeko. Leon hiriko kondea zen Fernando Lainezek ez zuen berehalakoan onartu eta hilabeteetan ibili ziren Gaztelakoaren partaideak hura eta bertze nobleak aldeko bihurtzeko. Ordura arteko Gaztelako kondeak, Leongo fueroak onartu eta babestuko zituela agindu zuen, baita “ Liber Iudiciorum” edo “ Lex visigothorum” legedia ere. Poliki, egoerak onera egin zuen eta behinean erregetzat onartuko zutela esan zuten leonda r noble askok. Fernando Lainezek ere Leongo ateak ireki egingo zizkien Fernado eta Sanchari. 1038ko ekainaren 22an Leonen sartu ziren Sancha eta Fernando, Curia alde baitzuten. Leongo Santa Maria elizan Servando apezpikuak koroatu zituen. Aipatu bezala Le ongo Fueroa baieztatu zuen Fernandok eta “ Kodigo Bisigotikoa ” erabiltzen hasi zen. Hala ere, urteak behar izango zituen Fernandok erresuma osoa benetan kontrolpean izateko. Galizia eta Asturiasera joan behar izan zuen maiz, nobleak menperatzeko. Gartzia erregearen ezkontza. 1038an Bartzelonan ezkondu ziren Gartzia Santxez, Iruñea, Aragoi eta Naiarako erregea eta Estefania, Conserans, Foix eta Bigorrakoa. Andregaiaren familia, Ermesinda Bartzelonako kondesarekin oso lotuta zeudenez ezteiak eta e zkontza Bartzelonan ospatu ziren. Erramun Berenger I.aren lehengusina zen Estefania eta Bartzelonako kondeak handikiro hartu zituen ezkongaiak. Eztei elizkizuna, Gerona, Jaka eta Naiarako apezpikuek ospatu zuten. Andregaiak edertasuna eta grazia zitue n. Soineko urdinean brokatu dotoreez jantzita, erreginaren jokaera eta printzesa baten edertasun paregabea erakutsi zituen. Gartzia ere ikusgarria zen. Gizon garaia eta indartsua zen eta ongi eraman zituen belaunetarainoko jantzi urdina, izar gorriez betea . Mantu morea urrezko fibula eder batek lotzen zuen. Galtzerdi grana eta zapata beltz urreztatuak jantzi zituen. Baina denaren gainetik bere begirada bizia nabarmentzen zen, ile gaztainkaraz inguratuta eta koroatutako buruaren aurpegian. Errege baten eredu a betetzen zuen. Izan ere, Gartzia famatua zen, bere ausardia, adore eta borrokalaria izateagatik. Ondasunak, emakumeak eta zaldiak maite zituen, baina zikoitz fama ere bazuen. Azenari eta Gaila elizaren lehenengo postuetan zeuden elizkizunari so. Erromak o erritoa laburragoa izango zen, baina ordu bat eta erdi eman zuten meza hartan, Gaskonia, Languedoc, Baskonia eta Bartzelonako handikien artean. Erritoa bukatutakoan kondearen jauregira hurbildu ziren plaza zeharkatuz, herritarren artetik soldaduek egiten zuten bidetik. Besaluko kondea, zeinen Azenari, Gaila eta beren jarraitzaileak apopiloak ziren, hurbildu zitzaion Azenariri berri bat zuela erranez. Jauregira sartu zirenean atariaren alde batean geratu ziren hitz egiteko. Berri txarrak emateagatik sentitzen zuela esan ondoren, Granadako Habus ben Maksan emirra gaixotasunez hil zela erran zion Azenariri. Habusek berrogeita sei urte zituen, Azenarik bezala. Txikitako lagunik minena galdu zuela entzutean ospakizunagatik sentitzen zuen poza ziplo desagertu zitzaion. Ia ez zuen kasurik egin, Granadako Sanhayarrek Badis haren seme nagusia aukeratu omen zutela eta ibn Nagrella lehen ministroak administrazioa zuzentzen jarraituko zuela esan ziotenean. Gailak eskutik hartu zuen lur jota zegoen Aze nari eta Jakueri eta Joani hurbiltzeko keinua egin zien. –Jakue, esaiozu Erregeri edo bere ezkutariari Azenari ez dagoela ongi eta Besaluko kondearen jauregian gaudela. Habus Maksan hil dela eta, ondoeza handia izan duelako. Zu, Joan, lagundu iezadazu eramaten. Senbeno Gaztelako armigerra zena berriro iparraldean. Senbeno zenbait urtez Gaztelako armadako oinezkoen kapitain nagusia izan zen, Alferez eta Armigerra. Antso hil zenetik Fernando gaztearen agindupean egon zen eta Tamaron bitartean ez zuen arazorik izan. 1038tik aurrera arazoak sortu ziren. Fernando Leongo erresumako errege izan zenetik urrundu zen Gaztelatik. Burgosera joan zen batean, Senbenori deitu zion defentsarako agindu berriak emateko. Fernandok Gartziaren antza zuen, ez zen hain gi hartsua, ordea. Bestalde, lasaiago eta atseginagoa zen tratuan, baina nahi zuena lortzen anaia eta baita aita bezain saiatua zen, burugogorra. Irribarre batekin Senbeno hartu zuen bakarka jauregiko gela batean. Inoren testigantzarik gabe, zer nahi zuen err an zion garbi. –Semeno Enekones, erregeen ondorengo zuzena zaitugu, baina ez duzu zurea den jaurerririk. Kapitain ona zara eta konderriko defentsak mantendu dituzu urte hauetan. Ez al zenuke jaurerri bat nahi izango hemendik urte gutxitara? –Barkatu jaun a, ez dakit zer erran nahi duzun. Edonori gustatuko litzaioke jaurerri bat izatea. Zer eskatu nahi didazu? –Gaztela seguruagoa izateko lan egitea eskatzen dizut. Mugan borrokatu behar duzu zure jaurerria irabazteko. Horratx egin behar duzuna... –Senbenok susmatu zuen muga hura ez zela Guadarrama aldekoa. –Ez dut erabat ulertu. Nongo muga zabaltzea nahi duzu? –Orain erran behar nizun. Ia Burgosen bertan daukagu muga. Badakit zure anaia Arlanzonen dagoela, baina muga hori Vivar iparraldean dago eta ez zenu ke berarekin borrokatu behar izango. Ubierna eta Urbel bailara osoak berreskuratu behar ditugu iparraldeko lurretara bide egiteko. Ez dut guda sortu nahi, gaztelarrak diren jendea eta lurrak berreskuratu baizik. Euskal lurraldeak Iruñeko erresumakoak dira, baina Merindadeak eta Trasmiera gaztelarrak berreskuratu behar ditugu poliki poliki. –Jauna, ez dakit horri nola deitu, gerra ala Gaztela osatzeko borroka txikiak, baina Iruñeko erresuma erasotzea litzateke. Nik ez dut nire anaiarekin edo herrikideekin b orrokatu eta odola isuri nahi. Jauna, Gaztela defendatzeko prest nago, baina hori ez... –Kapitain ona zarenez eskaini dizut jaurerria. Ikusten dut ez zarela gauza izango bertze baskoi batzuen aurka egiteko. Hala ere, Burgoseko defentsa lurren berreskuratz earekin lotuta dago. Eskertzen dizut orain arte egin duzuna, baina... Diego Lainez kapitainari eskainiko diot Vivarreko jaurerria, berak jakingo du bere menpeko lurrak zabaltzen. –Bai. Ulertzen dut. Kapitain onak dituzu... Bihar jasoko ditut nire gauzak e ta abiatuko naiz kanpora. –Pena da. Badakit honetaz zerbait aipatu egingo duzula, baina jakin ezazu nire partez ez dela inoiz horretaz solasaldirik izan. Ez dut guda agerian egin nahi, Gaztelarako lur batzuk berreskuratu baizik. Gure eskuzabaltasunaren pr oba emanen dizut eta zure borondatez aldenduko zara hemendik. Lasai, ez zaitut etsaitzat hartuko, nire aurka borrokatzen ez zaren bitartean. Zoaz bakean. Libre zara nahi duzunerako. –Jauna, badakit ezin dizudala ideia kendu, baina anaien arteko gerra pizt uko duzue. Senbenok utzi behar izan zuen Burgos. Senbeno Enekones, andere Santxa emaztea, Eneko, Uxue, Garzia eta Grazi seme alabekin gauzak jaso eta abiatu bitartean Azenarirengana joan zen hitz egitera. Azenari 1039ko negu hartan Arlanzonen zen. Orduko , berrogeita zazpi urte bazituen ere, indartsu eta sasoiko gizona zen. Ilea urdindua zuen neurri handi batean eta bazituen zimur batzuk ere bai. Begirada, ordea, gazte batena zen. Goiz hartan Erramunekin lurren kudeaketaz aritu ondoren, gosaltzen ari ziren sukalde handian. Etxe hartan, jauregia izanda ere, bizitza eraikina nagusiaren ondoko sukalde zabalean egiten zuten denek, baita jaunak eta andreak. Horregatik une hartan sukaldariez gain, ondoko mahaian morroi batzuk gosaltzen ari ziren; jaunak eta admin istrariak bertze batean egiten zuten bezala. Goizean Villasurreko burdinoletara joateko asmoa zuten eta hara lagunduko zietenak agertu bitartean esne zopak bukatzen ari ziren. Orduan Joan agertu zen Senbeno gizon batzuekin etorri zela esatera. Azenarik eto rri berriak agurtu eta gosaltzera gonbidatuta zituen. Hala ere, Senbenok anaiari adierazi zion bakarka mintzatu nahi ziola. Bi anaiak harresietara joan ziren. Senbenok benetan kezkatuta zirudien. Azenarik anaia txikia zahartuta ikusi zuen, kopeta ilunak ar eagoturik. Biak urrutiko mendietara begira isilik zeudela, Senbeno, Fernandok errandako eta eskatutakoa azaltzen hasi zen, askotan etenak eginez. Senbenok azalpena bukatu zuenean Azenari mintzatu zitzaion anaiari. –Jarri zaizun aurpegiagatik zu horren err udun zarela ematen du. Senbeno, espero ahal zena gertatu da. Lur horiek gure herriaren galbide izanen dira. Transmiera edo Merindadeak bezala, Urbel eta Ubiernako lurrak ez dira neurri handi batean euskaldunez populatuak. Baskoiak ziren asko gaztelautu dir a pixkanaka. Bestalde, Gaztelakoak izan dira betidanik eta gaztelarrek beren herriaren parte bezala hartzen dituzte. Lurraldea baskoiok kendu diegula uste dute. Antsok berandu ikusi zuen arazoa eta Gartziak, handikeriaren menpe, ez ditu lur horiek utzi nah i izan. –Kezkatzen nauena gerra da. Fernandori ez dio axola Vivarretik Ubierna eta Urbel konkistatu nahi dituela guk jakitea. Ez du gerrarik aipatuko, baina egin egingo du, jauntxo batzuen kontua balitz bezala, eta kontraerasoa eginez gero okerragoa izane n da, agerian egiteko aitzakia emanen diogulako –Semeno atsekabetuta zegoen eta nabari zitzaion. Jarraitu zuen galdera batekin. –Zer egiten ahal dugu? –Azenarik sorbaldatik helduz lasaitu nahi izan zion. –Gauza handirik ez, ziur aski. Dena den, Gartziare kin hitz eginen dugu... eta zuri eginkizunen bat bilatuko dizugu. Senbeno lasaitu zenean Azenarik konbentzitu zuen bi egunen buruan Naiarara joateko eta Erregerekin hitz egiteko. Erresumak konfiantzazko tenenteak eta kapitain onak behar zituen. Ordura arte Senbenok ez zion Azenariri bere familiaz galdetu. –Azenari, zer moduz daude nire ilobak eta Gaila? –Gaila Ibeasen ari da laguntzen. Garzia Okan dabil neska baten atzetik eta Maddi zoriontsua da Naiaran. Dakizunez, bi biloba ditut, Uxue eta Fortun, Ant so Fortunionesen seme alabak, Fortun lehengusuaren bilobak direnak. Zer moduz zure familia Semeno? –Santxa gauzak jasotzen ari da denbora gutxian bizileku berrira joan ahal izateko eta Eneko, Uxue, Garzia eta Grazi oso bihurri daude. Ez dakit zer egin hai ekin bizitza antolatzeko adinean daude eta ez dakit zer eginen duten. Bi anaiak Naiarara joan ziren. Senbenok bizibide berria behar zuen. Azenari eta Naiarako Fortun Santxezekin izandako elkarrizketak zirela eta iparraldeko euskaldunekin eta gaskoiekin e nbaxadore izendatzea aholkatu zioten Gartzia erregeari. Gartziak ez zuen Gaskonian aginpide handirik ezta Piriniotik iparraldera. Hala eta guztiz ere, bazuen jaurerri bat ondorengorik gabeko aurreko jaunak utzi ziona. Baiona ondoko Bokale herrian gaztelua eta lurrak aski ziren jaurerri txikia mantentzeko. Lapurdiko bizkonde jaunaren menpean egonda ere, mantentzeko nahikoak ziren eta enbaxadore funtzioak betetzen ahalbideratzen zioten. Gaskonia eta Akitaniako dukearekin harremanetan jartzeko agiriak eman ziz kioten. Hala ere, ez zuen familia eraman. Haiek Burgosen ez, baina Naiarako Gortean geratu ziren. Eginkizun eta postu hura urte gutxi batzuetarako baino ez zen izanen. Senbenoren bertze betebehar bat merkataritza ahalbideratzea izanen zen, administratzaile baten laguntzaz. Gartziaren menpeko lurren produktuak, hau da, Errioxako ardoa, artilea eta burdina, bertzeak bertze, kanpora garraiatu eta kanpotik Gaskoniako eta Burdeoseko ardoa, zerealak eta oihalak erakarri egingo zituzten, haietako a sko inguru haietatik itsasoz eta ibaiaz garraiatuz. Baionako portuaren ondoan zegoen Bokale herria eta arrantzaleak ziren biztanle gehienak. Senbenoren eginkizun bat izango zen merkatariak erakartzea eta egin zuen lehenengo gauza itsasontzi handiak lehorre ratzeko kaia eraikiaraztea izan zen. Bokaletik Bizkaiko eta Ipuzkoako portuekin komunikazio ona izaten zen. Urruneko lurraldeekin ere bazegoen komunikatzeko biderik. Ingalaterra, Bretainia, Normandia eta Flandeseko portuetara joaten ziren itsasontzirik h andienak. Itsas garraioa batzuetan itsas barnetik egiten zen, baina gehienetan kostatik hurbil portuz portu gauetan lehorreratuz. Bokale herrian, kaietan ostatu handi bat eta hornitegiak eraikiarazi zituen Senbenok merkatariei erraztasunak emateko. Senbeno k ostalari eta merkatari batzuekin alokairu akordioak burutu zituen, portua erabilgarri izateko. Bestalde, agindu zioten bezala, Izotzekin harremanetan jarri zen. Bien artean Baskoniako merkataritza erraztu zuten. Eskutitzez eta mandatarien bidez erlaziona tzen ziren bi agintariak. Santurtzi, Oarso eta Bokale iparralderako kabotaje bidean ziren. Bigarren urterako Senbeno aspertuta zegoen. Lapurdiko bizkondearekin harreman ona mantentzen zuen eta Gaskonia eta Akitaniako dukearekin komunikazioa segurtatua zue n Akizeko eta Marsanseko kondeen bidez. Dena den, Senbeno bakarrik sentitzen zen, seme alabek ez baitzuten Naiaratik joan nahi izan eta emaztea beraiekin geratu zen. Senbenoren eskaeraz ordura arte beraren laguntzaile ibilitako Antso Gartxotek jauregi hart an jarraitu zuen eginkizun haietan ordezko eta bera hegoaldera itzuli zen. 1040. urteko udaberria Arlanzonen. Gartzia erregea eta Azenari. Azenari bainu bat hartzen ari zen bere gizonekin. Bainugela handia, sukalde ondoan zegoen, urkorronte sistema bat baitzuten. Bera Al Andalusen bizi izan zenez hango jauregietan izaten ziren bezalako ur hornikuntza zen. Sukalde ondoan, komunen gainean, pertsona batzuek har zezaketen bainu bat ur ontzi handian. Normalean gizonek eta emakumeek une desberdinetan baina tzen ziren, emakumeak goizetan eta gizonak arratsaldeetan. Egun hartan beroagatik gizonak izerditan itzuli ziren etxera. Gainera zikin zeuden eta urrintsu behorrei zaldikoak erditzen laguntzen aritu ondoren. Jakue, Txomin eta Joan bainatu ondoren lehortu z iren eta joan ziren bertze eginkizun batzuetara. Azenari, ordea, geratu egin zen ur epeletan gustura baitzegoen. Itxura aldetik, Azenari gizon heldua zen. Berrogeita zortzi urte bete zituen udaberriaren hasieran eta orduan ere indartsu eta gazte mantentze n zen. Gertutik ile urdinduak eta zimur batzuk ikusten zitzaizkion, baina bizi biziak ziren bere mugimendu eta begiradak. Bainutik atera eta gorputza lehortzen hasi zen. Orbain handi batzuk zituen, baina denak garrantzirik gabekoak. Gezi batek sorbaldan ukitu txikiena egin zion eta ezpataz eta lantzaz soinean, hanketan eta eskuin besoan egindakoak nabariagoak baina beti gainetikoak. Bizitza osoan jasandako kalterik handiena, eskuin eskumuturra aldeko hezur haustura izan zen zalditik eroriko baten ondorioz i zan zuena. Hala ere, osorik zegoen, osasuntsu eta sasoiko sentitzen zen. Lehortu zenean Gaila agertu zen. Arropa garbia zekarkion. Emakumeak musu bat eman ondoren, behor eta zaldikoez galdetu zion. –Zer moduz erditzeetan? –Azkenetakoak izan dira eta bag enekien zailak izango zirela. Belagileak emandako edabeari esker eragin ditugu erditzeak. Lehenengoan behor zaharra zen eta galdu du umea... –erran orduko konturatu zen Gaila mindu zitekeela, baina honek moztu zion. –Azenari, mesedez, umeak galtzeagatik e z naiz errudun sentitzen, ez baita nire errua. Sentitzen dut galdu izana, baina gainditu dut. –Badakit, baina iruditu zait tristatuko zinela –emakumeak moztu zion eta gaira zuzendu zuen solasaldia. –Bertze behorra eta kumea onik daude? –Bai. Bi zaldiko izan ditu, horregatik luzatu da hainbertze erditze aldia. –Edonola ere, Gailak bertze kontu batzuk zituen buruan eta atera zituen hizpidera. –Azenari, ez al zara gogoratzen gaur arratsaldean Maddi, Uxue, Gailatxo, Fortun eta Antso Fortuniones agertuko direla? Espero dut zu hemen geratzea eta Okatik pasatzen direnez, Garzia, Amaia eta Azenari txikia beraiekin etortzea. –Ez nuen orain buruan, baina etorriko zirela jakin nuenetik erabaki nuen egun hauetan ahalik eta gutxien mugitzea ingurutik, ez er gertatzen ez den bitartean behintzat. –Ez zenuen zeure alaba maitearekin egoteko aukera galduko, ez! –Gailak irribarre maltzurraz adierazi zuen. Urteak pasata ere, gazte eta geldiezin mantentzen zen. –Ezta zuk ere. Ni bezain txotxolo zabiltza gure sem ealabekin eta bilobekin erabat lelotuta. Isa liburu gelan ari zen lanean. Gailak musu eman zion arropa aldatzen ari zen Azenariri eta jarraitu zuen bere zereginetan. Azenari, jantzi ondoren goiko liburutegira joan zen Isaren bila. Txikitako laguna izand akoak denboraldi luzea pasa zuen egoera berrira moldatu arte. Kosta egin zitzaion aske zela barneratzea eta bertzetik Al Andaluseko kultura giroa faltan izaten zuen. Azenarirekin Juarros eta Okako auzietan idazkari ibiltzen zen, baina baita bere kabuz Naia ra, Bureba eta Burgosen bertze lan batzuk egiten. Arabieraz zekien eskribau gutxi izaten zen, berak bezain ondo inor ez, eta handikiek eta erlijioso kulturadunek askotan deitzen zioten, gehienetan izkribu literarioei buruz kontsultak egiteko. Arlanzonen ba skoieraz egiten zuen inguruko jendearekin eta erromantzez bidaiariekin eta bertze batzuekin, baina etxekoekin saiatzen zen arabieraz egiten. Azenari, Gaila, Erramun, Urraka, Txomin eta etxe hartako seme alabekin han zeudenean arabieraz mintzo zen, haiek Az enarik izan ezik, trebetasun maila desberdinak izanda. Isa ez zen ezkondu. Behin, itzuli eta denbora gutxira harremanak izan zituen emakume batekin, baina hura gaixotu eta hil egin zen berehala. Ordutik Azenarirekin geratu zen. Azenarik etxeko mantenuaz ga in, notario lana eta kopiak egiteagatik urtero ordaintzen zion soldata bat. Gainera, kanpoko bertzelako lanengatik diru sari politak ematen zizkioten. Aipatu bezala, Isak Azenarirentzat eskribau lanak egiteaz gainera, jauregian Azenaren ehunka liburuxka k opiatzen zituen, gehienetan saltzeko. Liburuen kopiatze lana neketsua izaten zen, baina Azenarik ongi ordaintzen zion. Askotan liburu osoak ez, liburu zatiak edo poema batzuk baino ez zituen kopiatzen, baina kopia asko izaten ziren. Goiz hartan bertze asko tan bezala aritu zen liburu baten kopiak egiten. Liburutegiko hegoaldeko leihoaren ondoko mahaian zen. Ikusmena deskantsatzeko altxatu eta leihotik begiratu zuen. Gazteluko patioa, harresiak, herria eta inguruko erreka, soroak eta urrutiko mendiak ikusten ahal zituen. Batzuetan karriketara begira al Andaluseko hiri batean zegoela imaginatzen zuen. Pentsamendu haietan zebilela Azenari agertu zen. –Salam aleikum Isa. Zer moduz zaude? –Aleikum salam. Deskantsatzen ari naiz. Hamar orri luze baino gehiago id atzi ditut jarraian atsedenik hartu gabe eta... –Mila aldiz esan dizut ikusmena gehiago zaintzeko. –Isak egindako lanei begiratu bat bota zion. Beti bezala idazkera ezin hobean egindakoak ziren. –Atseden hartzen dut nekatzen naizenean. –Gizonak, beti bezain lasai, ume begirada mantentzen zuen. Burusoil geratu den umea zirudien masail gorri haiekin. –Noiz joango zara Burgosera? –Hurrengo astean. Ez dakit. Zergatik galdetu didazu? –Gogoratu, gaur Maddi eta Garzia etorriko direla umeekin. Egun batzuk p asatuko dituzte gurekin. Umeei ipuinak kontatu eta jolasak egin behar dizkiezu. –Bai, gogoratzen nuen. Horregatik ez naiz berehala joango. Davidi liburu eta liburuki kopiak eraman behar dizkiot eta bizpahiru egun pasatuko ditut bera eta Isaakekin egon aha l izateko. Azenari, etorriko zara nirekin, ezta? –Judutarrak berriro ziren Burgosen. Haiek askotan aldatzen zuten bizitokia. –Ikusiko dugu egin ahal dudan. Baditut eginkizun diplomatiko batzuk egiteko eta gustura aprobetxatuko nuke zuekin egoteko. –Isak aldatu zuen aurpegiera, zerbait gogoratu izan balu bezala. –Azenari, mezulari batek Naiaratik eskutitz batzuk ekarri ditu, zu behortegira joan berritan. Hor dituzu. –Bazen Premiazkorik? Noren eskutitzak dira? –Ez dakit. Ez dute ezer berezirik esan. –Azenarik haserre antza egin zuen. –Zenbat aldiz erran behar dizut mezuak irekitzeko. Nire idazkaria zara eta zerbait larria izanez gero... –Halakoetan esan egiten dute. –Azenarik bazekien jarraitzea alferrik izango zela eta eskutitzak hartuta ireki zuen it xuraz Erregerena izango zena. Bertze eskutitzak Naiarako merkatari eta jaun batzuenak ziren, mezularia aprobetxatuta bidalitakoak, horiek pertsonalak edota aktibitate ekonomikoarekin zerikusi zutenak. Ez ziren arraroak Azenariren tailerretako zeramika, b eira eta burdin produkzioak kontuan izanda. Baina jauntxoen interesik handiena zaldi hazkuntzan zegoen eta gehienetan zaldiak erosi nahi zizkioten. Azenarik berebere arraza berezi berrogei bat zaldiko hazten zituen urtero salmentarako eta gehiago ziren egi ten zizkioten eskaerak. Bertze zaldi arruntago batzuk ere, baina arinak eta gogorrak hazten zituzten. Azken horiek ziren zaldun gehienek ehiza eta kanpainetarako erabiltzen zituztenak. Gartzia erregeak idatzi zion eskutitza luzea zen. Azenarik berarekin e ta Fortun Bonopatrerekin elkartu behar zuen gobernuko kontuak jorratzeko eta bertzeak bertze hamabost egunen buruan Donemiliagan elkartzeko eskatu zion Erregek. Nola ez, berak ere zaldi arin on bat eskatu zion. Eguerdiko otordua egin baino lehen Jakueri de itu zion Erregerentzako zaldia aukeratzeko. Jakue agertu zenean azaldu zion bere kezka. –Jakue, Erregek zaldi arin bat eskatu dit eta ez dakit zer egin. Aurreko batzuetan oparitu diot zaldi zuri edo beltza eta ez dakit zer nahi duen. Ziur asko zaldi desbe rdina nahi izango du, bertze haiek oraindik gazteak direlako. Zer iruditzen zaizu? –Zuk bezala pentsatzen dut. Gaztainkararen bat oparitu zenion aspaldian. Hala ere... –gizonak eten egin zuen jarduna eta pentsatzen geratu zen. Azenari urduri zegoen kontu harekin. Denek nahi zituzten zaldi haiek, baina Gartziak... Gartziak beti hoberena eta desberdina nahi zuenez, haserretzen hasia zen zer egin ez zekielako. –Hala ere, zer? –Hala ere, badugu berezia izan daitekeena. Fernando Muñoz kondeak bidalitako gazta inkara zaldi ederra da. Gure gaztainak eta bere zaldien nahastetik lehenengo zaldia da. Badu asturkon puntu bat arintasuna galdu gabe. –Ideia ez zitzaion gaizki iruditu, baina zalantzak zituen. –Zaldia ez dago gaizki. Erregerentzako opari ideala da, baina Fernandok oparitua da eta gaizki hartzen ahal du, lehenengo zaldikoa Gartziari ematea. –Kondeak ulertuko du. Zure laguna da eta jakingo du ulertzen. Gure zaldien ondorengoa den gaztainkara hori bertze batzuen lehenengoa bertzerik ez da. Erregeren apeta azalduz gero, ulertu ez ezik harrotzeko arrazoia izango du. Bazkaldu ondoren Azenari zaltokira joan zen. Inor ez zebilen inguruan eta bere zaldiak agurtzen ibili zen. Tximista IV.a lasai ari zen bazka jaten. Hura izen bereko lehenengo Tximistaren biloba, hura bezain bizia eta era berean lasaia. Laztandu zuenean zaldiak buruarekin ukitu zuen erantzun gisa. Belu gaztea ere izen beretsukoaren ondorengoa zen eta erresistentzia ikaragarrikoa. Egun oso batez jasaten zuen gelditu gabe. Agurtu zuen eta Astur deit zen zuten moxalaren ondora hurbildu zen. Bertzeak baino gihartsuagoa zen, baina arina ere bazen. Mendialdean ehiza egiteko zaldirik aproposa zen. Bai, Gartzia erregeari gustatuko zitzaion. Pena zen galtzea, baina bertze antzeko bat izango zuten berehala. E zin zuen gogoari eutsi eta zaldimutil bati eskatu zion Asturkon prestatzeko. Bitartean, Jakue, Joan eta bi zaldunei abisatu zien ingurutik itzuli bat egiteko. Handik bi astera Donemiliagara abiatuko zen. Gartzia Erregea zaldien zaletu amorratua zen. Hilab ete gutxi lehenago Fortun Santxok, Clavijoko tenentea, Ozaburu izeneko zaldia eman zion. Bostehun sueldo balio zuen eta Erregek erosketa izan ez zedin Aoiz ondoko Zalurribarreko San Salvador monasterioaren errenta bat eman zion horren ordez. Udaberri buka era hartan, Naiarako bilera egin baino lehen, Errege eta bere gertuko noble batzuk Donemiliagan elkartu ziren. Meza ospatu ondoren dohaintza batzuk gauzatu ziren eta baita dokumentuak idatzi. Horietako batean Azenariren oparia ere hizki handiz jasota utzi zuten pergamino dotorean: Naiarako Gartzia erregeak “ fideli meo ” deitzen zion A. E. ri (Azenari Enekonesi) 1040an Kukulako Donemiliagan. Gartzia erregeak etxe bat oparitu zion Iregua errekaren ondoan. Era berean A. E.ek 500 sueldo balio zuen zaldi gaztain kara bat eman zion Erregeri, Fernando Muñoz Leongo kondeak aurretik berari, A. E. ri oparitua. 1038 1040 urteak bitartean Diego Lainezek, Vivar herritik Ubierna eta Urbel bailarak konkistatu zituen bi udaldietan, bertze jauntxo batzuen laguntzaz. Ia ez ze n borrokarik izan. Herri horietako biztanleek eta nagusiek ez zuten ezer egin erasotzaileen aurka, gudariak agertzen zirenean errenditzen baitziren. Gartziak diplomazia erabili zuen. Fernandok jaso zituen kexak, baina berak zerikusirik ez zuela esanez dese nkusatzen zen. Herri haiek nahita Gaztelara pasa zirela egia zen neurri batean. 1041etik aurrera, Gartzia eta Fernando berriz adiskidetuta, anaien arteko harremana nahiko ona zela aprobetxatuz, Senbeno denbora batez itzuli zen berriro eta Burgoseko gortean egon zen, maiordomo. Ez zuen kapitain papera hartu nahi Baskoniarekin borrokatzeko arriskua zegoelako. Azenari lau legoara zegoen Arlanzonen bizi zenez, elkarrekin egon ahal izaten ziren: denbora zutenean ahal zuenak bertzearengana jotzen zuen. –Azenari, badakizu Semeno, Beltza, Burgosen agertu zela? –Azenarik ez zuen berri hura espero. Bere bizitzatik desagertu zenetik burutik kendu zuen eta pozik bizi zen bera gabe. Beldur zen ez ote zen berriz inguruan izango, baina ez zuen amets gaiztoa gauza tu nahi. Ahalik eta naturalen erantzuten ahalegindu zen. –Leonen zegoela uste nuen. –Senbenori nahi gabe irriak ihes egon zion. Berari ere jasanezina zitzaion osaba gaiztoa. Edonola ere, bazekien Azenariren ustez deabrua bera baino gorrotagarriagoa zela. –Ez larritu. Fernandorekin agertu zen, baina itzuli da Leonera. Fernandok urteak behar izanen ditu galiziarrak eta asturiarrak menperatzeko, hala ere, leondarrak ez ditu erabat menperatu eta Semeno da matxinatuak zigortzeko erabiltzen duena. –Deus erran gabe, bi anaiek lasaitua adierazi zioten elkarri begirada hutsez. Orduan bertze gauza bat erran zuen Senbenok. –Bada marka hirurogei urte baino gehiago beteta gerlarien buru ibiltzea! –Senbeno, zu orain ez zabiltza gerlariekin, baina nik berrogeita hama r urte beteko ditut eta zuk berrogeita zortzi. –Horretaz ari zarela, zer moduz portatzen ari da zure seme Garzia kanpainetan? Azken urteetan zurekin ibili da. –Bai eta sutsuegia izateagatik egoera larrietan sartzen zen. Orain, ordea, zentzuten ari da eta ez da zaldizkoen kapitain txarra. Jaun baten eginkizunetan trebatzen ari da, oraingoz betebehar batzuk astunak egiten bazaizkio ere. –Azenarik, anaiaren semeak gogoratu zituen. –Zer moduz dabil Eneko? –Bihurrikeriak egiten oraindik. Azenari, onartuko zenuke zure iloba zaldun bihurtzeko? –Gustura. Mesedez, ekarri bisitan Santxa, Uxue, Garzia eta Grazi. Gailak behin baino gehiagotan erran dit gutxitan ikusten dituela. 1043. urtean Azenari, Gaztelako kondearen aurrean ibiltzen zen Bur gosen, Iruñeko Erresumako enbaxadore eta muga hartako tenente nagusi aldi berean. Askotan ibiltzen zen Arlanzonetik Burgosera bi erresumako harreman onak mantendu nahian. Gezurra zirudien arren, bi eginkizun kontrajarriak zituen. Nahiz enbaxadore bezala be re helburu nagusia bakea zaintzea izan, Burebako alkaidea ere bazen, milizien agintari nagusia. Bere betiko eta eginbehar berezkoena, dena den, Juarros eta Oka bailarako epaile eta alkate nagusiaren funtzioa zen. Garzia semeak jaso egin zituen Oka bailaret ako jaunaren betebeharrak eta Joanes jarri zuen alkaide, Bureba eta Juarroseko zaldunen kapitaina izateaz gain. Azenarik Naiarako jaun Fortunekin harreman estua zuen. Lehengusu txikia erregeordea zen eta armadako alferez nagusia. Bien artean Gaztelarekiko diplomazia zuzentzen zuten eta Gartzia erregearen gertuenak ziren. 1038tik, Fernandok Leongo erregetza lortu zuenetik, lan handia hartu zuen Galicia, Asturias eta Leongo nobleak menperatzeko. Gaztela bakean zen arren, Fernandok urteak eta urteak eman beh ar izan zituen Leongo erresuma erabat baketzen. 1039an Urbel eta Ubierna bailarak kendu zizkion Iruñeko erresumari jauntxo batzuen arteko liskarrak izan balira aprobetxatuz. Ez zen gerra adierazpenik izan, baina denek zekiten Fernandok, Vivarreko jauna zen Diego Lainezi bailara haiek eskuratzeko baimena eman eta agindu ziola. Azenarik kexatu bertzerik ezin zuen egin. Fernandok ez zion erantzunik eman; Gartzia erregeak kontuz jokatzea eta erasorik ez egitea agindu zion eta Fortunek izan ezik, korteko bertze handikiek arriskuaren aurrean ezikusiarena egiten zuten. 1043ra arte Gaztelan egon zen Senbeno denbora batez Burgoseko erregearen jauregiko maiordomo. Erantzukizun militarrak Larako Gonzalo Fernandezi eman zizkion Fernando erregeak. Senbeno defentsarako a proposa ez bazen ere, Baskoniarekiko harremanak mantendu ahal zituen anaiaren bitartez. Lehenagotik konderriko behar administratiboak ezagutzen zituen eta erregea Leongo erresuman zegoen bitartean, Gaztelako bizitza publikoa martxan izan behar zen. Behin A zenarik Burgosen egin zuen bisita batean bi anaiak mugako egoeraz mintzatu ziren. Jauregiko gela batean bi aulkitan eseri ziren kopa bat ardo edaten. Azenarik bere kezkak adierazi zizkion anaiari. –Senbeno, zer dakizu mugako mugimenduez? Entzun dut gudari ak mugitzen ari direla Monasterio alderdi horretan. –Senbeno altxatu zen eta izkribu batzuk atera zituen kutxa batetik. Haiek gainetik irakurri eta anaiari zuzendu zitzaion. –Azenari, hemen azaltzen dute Monasterioko gudariek eraso batzuk burutu dituztela muga ondoko Gaztelako herrietan. Herenegun bidali zuten mezu hau Gonzalo Fernandez alferezari erakutsi behar diot, etzi Burgosera etortzen denean. –Badakizu ez dela egia, edo bertzela baten batek egindako ekintza ñimiñoa. –Hala uste dut nik ere, baina D iego Lainezek badaki justifikatzen eta aitzakiak bilatzen ditu pixkana herriak eskuratzeko. –Ez dakit zer gertatuko den. Edonola ere, nik gizon gehiago eraman behar dut Monasteriora. Nahi baduzu idatziko dizut eskutitz bat alferezarentzat, kexatzeko eta e ztizko mehatxua egiteko. –Egin dezakezun gauza bakarra da, bai! Bi anaiek bertze auzi batzuk zituzten mintzatzeko. Okan monasterio bat zegoen gero eta garrantzi handiagoa zuena. Izatez Oka apezpiku hiria izan zen aspaldian eta orduko Burgoseko apezpikua k nahi zuen ofizialki Burgos eta Okako apezpikua izan. Gaila Gartzes Okakoaren ibilerak. Gaila zen betidanik herritarren beharrez kezkatzen zena. 1043an emakumeak 47 urte zituen, Azenarik 51, Maddik 26 eta Garziak 24. Gailak bolada txar batzuk pasatu zituen aspaldiko urteetan. Maddi lehenago eta Eneko eta Garzia bikiak jaio ondoren, Fortun eta Uxue txiki txikiak zirenean galdu zituzten. Beranduago, Eneko galdu zuten. 1023an Fortun jaio zen, baina urtea baino lehen hil zen biriketako gaixotasunez eta h andik urtera Uxue hilabete eskasekin berdin. Handik aurrera haurrak galdu zituen jaio baino lehen. Maddi eta Garzia koskortu zirenean bertze eginkizun batzuk hartu zituen Gailak. Gaixo, ahul, zahar eta pobreei laguntza ematen zien, berez lehenago egiten zu en gauza bera, bestalde. Gainera, Oka gehiago ezagutzeagatik hango auzietan era pertsonalean aritzen zen gauzak konpondu nahian. Azenarik ikusten zuen Gaila epaile ona izango zela gizona izan balitz eta itxurak egin behar zituen hainbat gizon eta jendarte osoaren aurrean, berak epailearena eginez emaztearen bitartekari izan balitz bezala. Gaila argia zen eta justiziaren zentzua zuen. Edonola ere, handikiek ez zituzten emakumeak agintzen onartzen, etxeko eremuan ez bazen. Horregatik Azenarik epaile eginkizu netarako ez ezik alkate eta enbaxadore kontuetarako iritzia eskatzen zion, nabarmen eta publikoki egin gabe. Gailari kosta egiten zitzaion pentsatzen zuena isiltzea eta horren arabera jokatzea. Hori zela eta, ezin zuen gaizki zegoena bertzerik gabe utzi. B aina, hala ere, berarentzat familia lehenengoa zen. Etxekotzat zituen Urraka, Txomin, haien haurrak, Lorea eta Danila; garaitarrak, Kasilda eta beraien umeak. Brizia laguna zen eta Otsoa eta Xana, Joanes eta Feli, baita bertze zerbitzari batzuk neurri txik iagoan. Edonola ere, Azenari, Maddi, Garzia eta bilobak ziren bere kutunak. Suhi eta errainarekin ongi konpontzen zen. Maddi, Antso Fortunionesekin ezkondu zen sei urte lehenago. Antso, Fortun Santxez lehengusu txikia Alferez Nagusiaren semea zenez, udaldietan bidaltzen zuten defentsak indartu behar ziren lekuetara. Bestalde, Naiarako kapitain nagusi aritzen zen negualdian. Maddi ez zen etxean geratzen, alabak eta semearengatik ez bazen. Bere amak egiten zuen bezala, ahal zuenean zer egin aurkitzen zu en gaixoak bisitatzen, behartsuak eta zaharrak laguntzen eta baita aitaginarrebarekin gobernuko kontuak jarraitzen. Uxue eta Gailatxo neskatoak, neskame batzuen laguntzaz artatzen eta eramaten zituen leku gehienetara, aldean Fortun txikia ere eramanez. Mad diren anaia, Garzia Azenariz, orduan Okako jaun izendatu zuten. Amaiarekin ezkondu zen bi urte lehenago eta Azenari txikiak urtea bete behar zuen. Familia osoa elkartu egiten zen urtean bitan, udazkenaren erdian eta eguberrietan. Denek nahi zuten egun batz uetan elkarrekin egon. 1043an Tafallako borroka, arrankada deitua. Udaren erdian berri latza zabaldu zen Baskonia osoan. Aragoiko Ramiro kondeak, Gartziaren anaia, armada batekin eraso egin nahi zuen Baskoniaren erdian. Zaragoza, Lerida, Oska et a Tuterako musulmanen laguntza omen zuen eta bi aldetatik egingo zieten eraso. Ezusteak Gartzia erregea Gaskonian harrapatu zuen, Conseransen hain zuzen ere, Estefaniaren gurasoen hiriburuan. Fortun Bonopatrek gerra deia egin zuen, Naiaran eta Iruñean elka rguneak izendatuz. Erregeri jakinarazi zioten eta honek, agertu bitartean ejertzitoaren bilera horiei oniritzia eman zien, Naiaratik Unkastillora mugak zaintzeko eskatuz. Alferezak Azenariri deitu egin zion Burebako eta bere lurraldeko gerlariekin Naiaran lehenbailehen agertzeko. Azenarik gutxieneko laguntzarekin handik hiru egunetara heldu zen. Garbitu azkarra baino ez zuen egin Azenarik Fortunen aurrean agertu aurretik. Alfereza, kapitain batzuekin hizketan harrapatu zuen Azenarik. Agurtu ondoren, Azenari k azken berriez galdetu zion armadaren burua zenari. Fortunek atseden egiteko erran zien menpekoei, lagunarekin lasai gelditzeko. Bi gizonak eseri ziren mahai baten atzean. Ardoa ekarri zietenean jarraitu zuten solasaldia. Azenarik harridura erakutsi zuen erasoaz. –Fortun, zer berri? –Zaharrak berri. Ez da ezer berezirik gertatu. Dakigunez Onsellako bailaran eta Tuteran elkartzen ari dira Aragoiarrak eta musulmanak bi armada multzoak aparte ibiliz. Oraingoz Ramirok mila bat oinezko eta hirurehun zaldun di tu Sosen eta ben Hud ek, Zaragoza, Lerida eta Tuterako emirra, lau aldiz kopuru horiek Tuteran. Gudari gehiago elkartu nahi dituztela dirudi, ez baitute leku haietatik mugitzeko keinurik egin. Gure esploratzaileek zaldun talde txikiak aurkitu dituzte Arago i errekan zehar eta Valterra inguruan. –Fortun, ez dut ulertzen. Zergatik egin du Ramirok hau guztia? Ez nuen espero. –Alferezak, aldiz, aspaldian barneratu zuen aukera hura, garrantzirik eman ez bazion ere. Galdera erantzun baino gehiago bere buruari arg itasuna eman nahian egin zuen. –Ramiro ez zegoen pozik. Ez diogu kasu gehiegirik egin eta azkenean matxinatu egin dela dirudi. Dena den, nik uste dut Sulayman ben Hud ek bultzatu duela. Egoera pixka bat korapilatsua denez, zaila da bi hitzetan azaltzen. –Barkatu, baina Gartziak ez al zituen Zaragozako pariak jasotzen? –Hori da koska. Zaragozak bakea ordaintzen du urtero, garesti ordaindu gainera. Arazoa da Ramirok horren arabera ezin duela mugetan erasorik egin eta ez du parietatik ezer jasotzen. Aragoik o gerlariek, ez zereginik ezta irabazpiderik ez dutenez, kondea bultzatu dute zerbait egitera. Gainera, ben Hudek erabili du Ramiro, Gartzia gainetik kentzeko. –Honek zentzua du. Nik ez nuen hau espero. Entzuna nuen ben Hud al Mustain deitzen duten Zarag ozako emir berria burutsua zela eta ikusten dut bi anaiak elkarren kontra jartzen jakin duela... –Bai, halaxe da. Orain zalantza da zer egingo duten eta nondik eginen diguten ereaso aste bat pasatu baino lehen. Zuk zer uste duzu Azenari? –Azenarik pixka b atean pentsatu ondoren erantzun zion. –Arrazoi duzu, berehala eginen digute eraso, gure prestakuntzak burutu eta Gartzia Conseransetik agertu baino lehen... Nik uste dut bi lekutan elkartzeak erran nahi du bietatik erasotuko gaituztela. Beren helburua, zi urrenez Aragoi bailararen behe aldean izan daiteke. Non elkartuko dugu gure armada? –Gerlari guztiak mobilizatu ditugu, baina beraien azken mugimenduak jakin gabe ezin dugu gauza handirik egin. Aragoiko mugan elkartzen bagara, Ramirok Iruñea eraso egiten ahal du edo atzetik harrapa gaitzake. Momentuz mendialdekoak Iruñean elkartzen ari dira eta mendebaldeko gerlariak Azagran elkartzeko asmoa dugu. Tamalez mugimendu zehatzen esperoan egon behar dugu. –Azenarik bertze zalantza bat zuen eta adierazi zuen. –Honetan Fernandok parterik izan duela uste al duzu? –Bai, baina ez zuzenean. Berak ez du Hud eta Ramiroren erasoa bultzatu; hala ere, Gartzia ahultzeko bideak jorratu dituela ez dut dudarik. Ramiro eta Gartzia lagunak ziren eta ziur nago Fernandok Ramiro zirikatu duela. Bestalde, berak, Fernandok ere, Zaragozako pariak nahi ditu. Bi ahaideek gaia utziz, bazuten solasgai gehiago eta otordua bitartean hitz egin zuten. Udako barazkiak eta arkume goxoa Errioxako ardoaz lagundu zituzten. Azenarik suhia ren zereginaz galdetu zion haren aitari. Une batean berriro gerra mintzagaira itzuli zirenean. –Nora bidaliko duzu nire alabaren senarra? –Ez dakit oraindik. Antso, nire seme nagusia, bihar aterako da gerlari gehienekin Azagra aldera. Espero dut gure ind arrak aipatutako bi elkarguneetan bizpahiru egunetan izatea. Zure lehengusu Aznar Fortunionesek Iruñearen defentsan den bitartean, Funesko jaun Garzia Fortunionesek defendatuko du Aragoi errekako muga. –Batbatean kezka batek gaia aldarazi zion Fortuni. –Azenari, solasaldia erabat aldatu baino lehen erranen didazu nola utziko duzun Burebako muga eta zenbat gerlari ekarriko duzun? –Ez dut uste ezer gertatuko denik. Garzia semea eta Otsoa utzi ditut kapitain, defentsa eskasen buru. Handik zortziehun oinezko eta laurehun zaldun agertuko dira hemendik bi egun barru Joanesen agindupean. –Ongi da. Espero dezagun Funes inguruan gutxienez hiru mila gerlariko armada elkartzea. Zuen zaldunak behar beharrezkoak ditugu Zaragozako mila zaldun baino gehiagoren kontra e giteko. –Biak isilisilik geratu ziren. Handik lau egunera Azagra ondoan ziren armada baten buru. Bi esploratzaile hurbildu zitzaizkion alferez nagusiari. Haietako zaharrenak musulmanen azken berriak eta mugimenduak eman zizkion Fortuni. –Jauna, musulma nek Aragoi erreka pasatu dute ekialdetik eta Tafalla aldera joaten ari dira. Zaldunek babesten diete atzea. –Nola dakizue Tafallara joaten ari direla? –Gure espia batek erranda. –Ongi da. Mila esker. Joan zaitezkete. Atseden hartu eta jarraitu orain bezala lanean. –Mila esker zuri jauna. Bi esploratzaileek Azenari agurtu zuten eta beren gurasoen partez goraintziak eman zizkioten. Bata Erroko Fago zen, Arranoren semea eta bertzeari Ezkaraiko Katu deitzen zioten eta Balzen seme txikiena zen. H izketan aritu ziren, Azenarik beraien aitak ezagutu zitueneko garaiaz. Une hartan Arrano Erroko tenentea zen eta bertzea Ezkaraikoa. Harrigarria zen esploratzailerik onenak garai bateko esploratzaile aparta haien semeak zirelako. Fortunek Azenariri ko mentatu zion egoera: –Honek baieztatzen du goizean erran digutena. Ramiro Zangotza eta Oibarretik pasa zen atzo eta Tafalla aldera zihoan. Nik ere uste dut Tafalla dutela helburu. –Hura hartu nahi badute inguratuko dute. Fortun zer egingo dugu? –Aragoik o muga zaindu eta Tafallara haien atzetik joan. Haiek Tafalla inguratzen badute, guk beraiek inguratuko ditugu. Zuen zaldunak behar ditugu haien zaldunengandik defendatzeko. Iruñetik abiatuko da Gartzia hango armadarekin. Abisatuko dugu azkeneko berriak bi daliz. –Mezu azkarra idatzi ondoren mezulari bati eman zion, arin ibiltzeko eta musulmanen bidea saihesteko eskatuz. Azenarik galdera baino baieztapena egin zion. –Orduan Tafalla ondoan izango da borroka!? Abuztuaren 5ean gertatuko zen Tafallako borroka . Aurreko egunean Azagratik joan ziren indar baskoiek mendixka batean kanpatu zuten. Musulmanak Tafalla inguratzen ari ziren eta Gartzia erregea iparraldetik Iruñeko indarrekin agertu zenean, hurrengo egunerako utzi zuten borroka. Erregek kapitain guztien oniritziarekin berehalakoan eraso eginen zien musulmanei eta aragoiarrei, hobeki antolatuta izan baino lehen. Erregea gelditu gabe ibilia zen azken zortzi egunetan, baina denek zekiten nola jokatzen zuen eta ez zuela atsedenik egin gerla tokira lehenbaileh en heltzeko. Gartziarekin Fortun Santxez Bonopatre elkartu zen, Alferez Regis deitua eta armadaren komandante nagusi. Haiekin batera, Azenari zaldunen buru, Uharteko Aznar Fortuniones, Funesko Garzia Fotuniones Aragoi araneko mugako burua, Garzia Oriolez jauregiko maiordomoa, Iñigo Lopez Bizkaiko kondea eta Garzia Enekones Ipuzkoakoa elkartu ziren. Hurrengo egunerako oinezkoak lerro trinkoetan antolatzea erabaki zuten. Zaldunek bi aldeetatik inguratzea saihestuko zuten. Azenarik gidatuko zuen mendebaldeko zaldunekin eskuin aldea. Mendok eta Uharteko lehengusuak gidatuko zuten Errioxa eta Iruñerriko zaldunekin ezker aldea. Musulmanen artean, Ramiro Santxez kondeak erasotzaileen erdialdea gidatuko zuen. Aldeetan, Ben Hud al Mustain eskuin aldean eta Lu bb ben Sulayman bere semea ezker aldean egongo ziren: alde bakoitzean oinezko musulmanez gain, zaldun talde handia zegoen. Goizean goiz antolatu ziren nafarrak, ongi eta lerro trinkoetan hegoadera begira. Aragoarrak eta musulmanak lautadan zabaldu ziren iparraldera begira. Gartziak erdialdean erasoa agindu zuen eta aldeak ez ziren atzean geratu. Ordu eskas batzuetan, borroka latz eta gogorrak izan ondoren, iruñarrak garaitzen hasi ziren, askoz gutxiago izan arren. Aldeetan zaldunek borroka txikiak egin zi tuzten talde txikietan, baina ez ziren beren lekuetatik gehiegi mugitu. Iruñeko oinezko konpainia batzuk aurreratu ziren eta aragoiar musulmanen kanpamenduan sartu ziren. Ramirok, galtzen ari zirela ikusita ihes egiteko agindu zien bere gerlariei eta ezer jaso eta eraman gabe etorritako lekutik Aragoi bidea hartu zuten. Borroka baino lehen, uste zuen borrokarik gabe herri batzuk eta harrapakina lortuta, dena bukatuko zela. Ez zuen espero Gartzia eta bertze baskoiekin zuzen zuzenean borrokatzea eta berdin gertatu zitzaien bere gerlariei. Beranduago, musulmanek ere ihes egin zuten. Orduko, ez zen eguerdia eta Gartziak borroka geratu zuen. Aragoiko iheslarien atzetik abiatzea hurrengo egunerako atzeratzeko agindu zien zaldunei. Oinezkoek musulmanak jarraituko z ituzten poliki, defentsa postu batzuk hartu eta mugaldea defendatuko zuten. Iruñarrek beraiek hildako gutxi izan zuten eta zaurituak zaindu zituzten. Musulmanek hildako pila bat izan zuten eta kanpamenduko ondasunak utzi behar izan zituzten, harrapakin iz ango zirenak. Fortun Santxez Bonopatrek Ramiroren zaldi ederra aurkitu zuenean Gartziari eman zion, honek ordean eta borroka aurretik egindako mobilizazioa eta prestakuntzak eskertzeko Ororbia herria eta Etxarriko beheko eliza eman zizkion bere “eskuineko eskuari”, alferezari. Arratsaldean meza baten ondoren, Erregek eta Bonopatrek bertze handiki batzuen aurrean zaldunen kapitainei, Mendori, Azenariri eta Aznar Fortunionesi, deitu zieten beraien ekina eskertzeko. Bonopatrek hitz egin zuen Erregeren partez: –Iruñeko oinezkoen lanez gain, zalduneriari esker irabazi dugu borroka hau. Musulmanak gu baino askoz gehiago ziren, bai oinezkoen kopuruan, baita zaldunetan ere. Gure zaldunen blokeo jokoei esker ez gaituzte inguratu. Zaldun kopuru bikoitza zuten Zarago zarrek baina ez diegu mugitzen utzi. Zaldieriako hiru buruok jakin duzue zuen zaldun taldeak gelditu gabe erasoei eusten. Mila esker Arlanzoneko jaun Azenari Enekonesi eta Uharteko jaun Aznar Fortunionesi, baita zuri ere Mendo. Erregek, zuek eta zuen zaldu nek harrapakin bikoitza hartzeko agindu du. –Bi lehengusuek hitzik gabeko komunikazioa egin zuten. Arlanzoneko Azenarik hartu zuen hitza, bere izenean eta baita Mendo eta lehengusuaren izenean. –Guk eman behar dizkizuet eskerrak. Eskerrak urte luzeetan gu re zaldieria prestatzen uzteagatik. Guk aukera izan dugu gure zaldun taldeak ongi prestatzen eta hori ezinezkoa izango zen zuen konfiantzarik gabe. –Bertze zaldun buruek aurrez aurreko hartan erdi lotsaturik eta hunkiturik ez zuten gehiago erran. Bertze aipamen batzuk egin ziren. Garaipenaren ondoko zeremonia ofiziala zenez, ez zuten xehetasun gehiegirik aipatu. Hala ere, behin ardoa eskaini ondoren zeremonia festa bihurtu zenean, lasaiago, kontu asko aipatu ziren bildutakoen artean talde txikietan banatu ta. Gartzia erregea eserita zegoen Bonopatre eta Azenarirekin ardo kopa bana edaten. Borrokaren xehetasunak aipatzean galdera bat egin zion Erregek bere eskuin eskuari. –Aitano, Iruñeko oinezkoek oso ongi jokatu dute borrokan. Bertze talde batzuek ongi eg in dute, baina horiek mantendu dituzte gure lerroak irmo. Ramiroren zaldunen erasoari ere eutsi diote, berehala lerroak berreginez. Zeinek lortu du horrelako irmotasun eta trebetasun maila? –Fortun poztu zen Gartzia konturatu izanaz. Aspaldian nahi zuen oi nezkoen buru hura goraipatu. –Gartzia, Iruñeko kontuak eta jendea nahiko ahaztuta dituzu. Beti mugitzen zara Naiaran edo mugetan, Iruñean geratu gabe. Andi, zure aitaren konfiantzazko kapitaina zen. Iruñeko gazteluko gerlarien burutza lortu zuen aspaldia n eta hango oinezkoak trebe, gogor eta ausart bihurtu ditu. –Emazkiozu zorionak eta handitu beraren diru saria. –Gartziak bazekien hura gutxi zela bertzeekin egindakoarekin konparatuz, baina ezin zuen mundu guztia goraipatu. Edonola ere, zerbait gehiago m erezi zuelakoan bere eskuzabaltasuna erakutsi zuen –. Iruñeko ondasunen bat emango diot hurrengo bisitan. Aurkeztu behar didazu Aitano. –Bai, jauna. –Fortunek behin baino gehiagotan aipatu zion Andiren lana. Eskerrak Tafallan beraren jokaeraz konturatu zen. Bai, gogoraraziko zion. Gartzia eta zaldunak Aragoin sartu ziren Ramiroren atzetik. Jakaraino heldu ziren eta kondea Sobrarberaino joan zen ihesean. Builetik errendizio adierazpena egin eta barkamena eskatu zion Gartzia errege anaiari. Den bora gutxian bakea egin zuten bi anaiek. Are gehiago, Fernandok ere mezuak bidali zituen bitartekariarena eginez bakea gauzatzeko. Peñako Donibanera joan ziren meza baten bidez bakea ospatzera. Gartziaren aholkulariek, Azenarik eta Fortun Bonopatrek Ramiro ren aurreko egoera kontuan hartuta kondeari kasu egiteko aholkatu zioten. Gartziak herri batzuk utzi zizkion Aragoi bailaran behera Onsellaranen eta musulmanen kontra borroka egiteko baimena eman zion. Egun haietan erabaki zuten Sulayman ben Hud al Mustain Zaragozako emirraren aurka joko zutela hurrengo urteetan. 1043 1045. Andi eta Maia. Andik Tafallako borroka kontatu zion Harriri, bere lagun berriari. Irailaren bukaera zen eta Harriren ostatuan lan handia bazuten ere, honek beti hartzen zuen une bat egunaren bukaeran lasaitzeko. Kanpoan edo ostatuan bertan lagun batekin, bertze batekin edo egun haietan ezagututako baten batekin hartzen zuen poteren bat lasai, bizitzaz eta beraiei buruz hitz egiteko. Harrik bere alaben eta semearen lagunen bidez ez agutu zuen Andi aspaldian. Bera laguntxo haien aita zen, gerlaria. Gerlariak ez zitzaizkion gustatzen Harriri, baina gizon handikote hura ez zen bortitza, ezta zalea ere. Hark gezurra zirudien, baina Andi, sentibera, lagunkoi eta apala zen, Iruñeko soldadu en burua izan arren. Denbora gutxian lagun min bihurtu ziren, kofiantza osokoak. Beraien pentsamenduak ez ezik sentimenduak adierazten zizkioten elkarri. Andik ere Izotzekin laguntasun harreman handia izan ondoren, ez zuen bertze inorekin horrelako konfian tza izatea espero. Egun hartan Iruñera etorri berritan, soldaduak kuarteletan utzi zituen festa egun batzuk baitzituzten. Arratsean etxekoekin afaldu eta izan ondoren lagunaren bila joan zen ostatura. Iraileko gau epela zen, oskarbian izarrak nabarmen ikusten ziren. Espero zuen bezala Harri atsedena hartzekotan zen eta ez zuen inorekin konpromezurik. Bi lagunek besarkatu zuten elkar. –Azkenean, Andi. Borroka izan zenetik, onik zeundela baino ez genuen jakin. Zertan ibili zara egun hauetan? –gizona beltzara n eta zoriontsu ikusten zen. –Lana burutzen. Dena ez da borrokarekin bukatzen. Musulmanen atzetik atera ginen, preso hartu genituen asko eta gero mugan gazteluren bat eta defentsa tokiak hartu behar izan genituen. –Pentsatzen nuen hala izango ze la. Seguru ondasun asko lortu duzuela. –Hori ere hala da. Harrapakina banatu dugu eta hartutako presoengatik sosak lortu ditugu. Ez dizut zenbat irabazi dudan esango, oraindik sinisten ez dudalako eta inoiz horrelako dirutzarik izan ez dugulako. Ospatu be har dugu! –Ez esateko, dirutza izango da, baina oinezko arruntek ere asko jaso al dute? –Ez hainbertze. Niri burua izateagatik askoz gehiago eman didate. Presoak askatzeagatik lortutakoa bakarrik kapitainen artean banatu da. Gainera, lan saria handitu didate. –Gai hura ez zitzaion gehiegi axola Harriri. Jakin min gehiago sortzen zion laguna borrokan nola ibili zen jakiteak. –Aski da diruaz hitz egitea! Nolakoa izan zen borroka? –Odoltsua –esan zuen nahi baino lehorrago. –Hori imajinatzen ahal dut. Nola gertatu zen? Konta iezazkidazu xehetasunak mesedez, ez baitut ulertzen zer izaten ahal den. –Andi hasi zen kostata eta poliki kontatzen, dena gogoratzen zuen bitartean. –Hasteko esan behar dizut beldurtuta geundela. Aurreko egunean presaka j oan ginen eta beldur ginen nekatuta borrokatu behar ote genuen. Eskerrak borroka hurrengo egunerako utzi zen. Arratsaldean jakin genuen etsaiak zenbat ziren. Gu lau mila oinezko ez ginen izango eta eta haiek sei baino gehiago… –Eta sei musulmanengatik be ldurtu zineten? –eten zuen Harrik brometan. –Sei... mila. Zaldunak ere gureak baino askoz gehiago omen ziren. Eskerrak ez gintuzten inguratu, bestela… hiltzeaz aparte, gure erresuma suntsituko zuten! –Handi, zuek irabazi zenuten. Ordu batzuetan etsaiak gainditu eta beraien kanpalekua hartu zenuten. Ez dago bertzerik. –Andi barneko min sakon bat izan balu bezala sentitu zen. Harrik sentimendua ulertu zuelakoan isildu zen. Dena den, ez zuela erabat ulertzen ikustean, honek azaltzea merezi zuela pentsatu zu en Andik. –Besterik da, bai. Ez dakizu nola sufritu genuen eta zenbat kostatu zitzaigun gailentzea. Kontatuko nizuke hasieratik nola egin genuen. Arkularien hasierako lana, sumatutako zaldunen mugimenduak, haien erasoa jasan eta lantzadunen hainbat orduta ko ibilia azalduko... nizkizuke eta ez zenuke asmatuko benetan jasan genuena. –Barkatu, Andi. Ez nuen uste horren gogorra izan zenik. Zergatik diozu benetan jasan zenutena. Zuek maiz egin duzue borroka eta egunero praktikatzen dituzue maniobra horiek... –Andik ulertu zuen gehiago azaldu behar zuela, baina baita uste baino gehiago, sufritu zuena kanporatu behar zuela. Beste inori ezin zion kontatu ezta bertze kapitain bati ere, beldurti bat bezala ez gelditzeko. –Begira Harri, beste batzuetan egin dugu bor roka. Dena den, inoiz ez dugu bizitza horrenbertze jokatu. Nire lankideak ordutan aritu ziren lantza erabiltzen eta ezpataka azkenean. Nik maniobretan bezala jokarazi nien. Din dan jo eta jo metalarekin kolpeka zaurituta izan arte edo erabat nekatu arte. Borrokatzen ziren lehenengo lerrokoak atzera bidaltzen nituen atseden hartzeko eta bertze batzuk borrokatzera bidali. Nik soldaduak animatzen nituen. Ordezko armak pasarazten genizkien aurreko lerrokoei zituztenak puskatzen zirenean. Adore ematen saiatzen n intzen beldurrez beterik. Aurreko lerroen ondoan nintzen zaldi baten gainean, baina ez nuen borrokan parte hartu, animatzen eta antolatzen aritu behar bainuen atsedenik gabe. Lagun, geziek jota hiltzeko baino musulmanen eskuetan erortzeko beldurrak nengoen eta galduz gero, familiaren etorkizunaren beldur. –Hori normala da Andi. Ongi jokatu zenuen eta orain zure sentimenduak eta beldurrak aireratu behar dituzu. –Ez dakizu nola! Ezin nizkien soldaduei gauza hauek kontatu, are gutxiago Maiari, ez beldurtzeko . Eskerrik asko Harri, entzuteagatik. –Ez horregatik. Nik ere nire arazoak eta penak kontatzen dizkizut. –Bi lagunek gaia aldatuz ardo potea edan zuten gau epelean. Maia gustura bizi zen bordatuak egiten eta senarra eta seme alabak zaintzen. Faltan izan zuen denbora luzez Zuriñe, baina Gani eta Fania ezagutu zituenetik lagunak zirela sentitu zuen. Emakumeak ostatuan aritzen ziren bisitariei lotarako lekua eta otorduak eskaintzen, baina tartean goiz erdian edo arratsaldean Maia joaten zen bisit an haiekin egoteko. Denboraz Gina eta Mara, Xustaren lagunak egin ziren. Ezkontzeko adinean zeudenez interes berdinak zituzten. Ostilamenduak, arropa, etxerako altzariak, hornikuntzak, gizon gazteen ibilerak eta antzeko gauzetan pentsatu eta aritzen zire n. Familia burgeseko beste neskekin mojetan ikasten goiza pasa ondoren beren etxeetan laguntzen zuten, baina egunaren bukaeran denbora aurkitzen zuten elkarrekin egoteko eta hitz egiteko. Ekik, ordea, Mikel ezagutu zuenean etsaigoa sentitu zuen hasiera batean. Biak harro samarrak ziren eta bazekiten arrebak lagunak egin zirela. Iruñera etorri berritan, ostatutik ateratzen zenean, Ekik egun batzuk eman zituen harresien kanpotik itzuliak egiten. Inguruan lagun talde batzuk ibiltzen ziren bere adinekoak, baina batzuen jolasak umekeriak iruditu zitzaizkion eta bertze batzuenak bihurrikeriak, animalia eta haur txikiekin sartuz, krudelak. Mikelek adineko zenbait gaztetxorekin abenturak bilatzen zituen errekan eta inguruan. Bera bezala soldadu buru batzuen semeak z iren eta gerra jokoak zituzten gogoko. Behin batean, Eki, ezpataka ari zirela ikusten ari zenean, Mikelek berarekin neurtzeko erran zion. Eki, mutil handikotearen trebezia ezagututa, harrotasunez umekeriak egiteko gogorik ez zuela erranda joan zen. Hala er e, Mikelek bertze interes batzuk ere bazituen. Jakin min handia zuen natura eta jendearekiko. Arratsalde batean, Mikelek musulman eta judutar talde bat ikusi zuen ostatu berrian. Produktu bereziak zekartzaten al Andalusetik, Iruñean eta Pirinio gaindik ha runtza saltzeko. Artisautza, urrea eta bitxiak ekartzeaz gainera zaldiak ere ekarri zituzten. Lehenengo egunean zaldimutilek zaldiak harresitik kanpora eraman zituztenean bertako batzuek beren ibilerak jarraitu zituzten. Zaldiak, arabiar arrazako ikusgarri ak ziren. Zaldunek hezituta zituzten agindu batzuk betetzeko eta kristau noble batzuei dirutza eskatzeko. Ostatuko ukuiluetan sartu zituztenean Mikel Ekirekin topatu zen eta zaldiez galdetu zion interes handiz. –Ederrak dira zaldi hauek. Badakizu haiekin zer egingo duten? –Ekik ikusia zuen mutila bera bezala zaldiei jarraiki eta ez zuen arazorik erantzuteko. –Bi egun pasatuko dituzte hemen iparraldera jo aurretik. Ez dut uste hemen salduko dituztenik, garestiak baitira eta Frantzian nahi dutena lortuko d ute. Noble frankoek hirurehun edo laurehun sueldo ordainduko dute onenengatik. –Mikelek harrituta begiratu zion mutilari. –Nola dakizu hainbertze zaldi horiei buruz? –Gure ostatuan daudelako eta judutar saltzaile batek erran didalako. –Mikelek interes handiagoz begiratu zion beste mutilari, Ekiri. Orduan ulertu zuen. Ostalarietako bat zen, etorri berria. –Jende berezi asko ezagutu duzu? Hizkuntza asko al dakizu? –Gure ostatuetan denetarik pasatzen da eta moldatzen naiz mintzatzen. –Zer suertea... Nola duzu izena? –Mutila ez zen hain harroputz eta bortitza, zirudienez. –Eki dut izena. –Ni Mikel naiz, Andi kapitainaren semea. Orduan zu zara ostalari berrienetakoa!? –Bai. Harri ostalariaren semea naiz ni. –Bi mutilak elkarri begira geratu ziren. Mekele k berehala erreakzionatu zuen. –Barkatu atzo gogor jokatu izana. Ez nuen asmo txarrik ezpataka nirekin egiteko esan nizunean. –Uste dut ez dudala zuk bezain ongi egiten. Egia erranda kikildu nintzen. –Ausarta izan behar da hori esateko. Nahi baduzu erak utsiko dizut ezpataka egiten. –Eskerrik asko. Nahi baduzu etor zaitezke nirekin ostatura. Aurkeztuko dizut zaldimutil bat. Horrela ezagutu zuten elkar Mikelek eta Ekik. Ostatuko mutilak gonbidatu zuen bertzea barnera sartzera eta zaldimutil batekin egon ziren hizketan. Zaldimutilak erromanze arraroa egiten bazuen ere ulertu egiten zitzaion. Nagusi judutarrak sabat eguna ospatu ondoren mugituko ziren iparraldera. Ordutik bi egun pasatuko zituzten hirian. Hiru mutilak hurrengo egunerako geratu ziren. Handi k aurrera, elkar ezagutu zutenetik Mikel eta Eki lagunak izan ziren. Kalagorria hartzeko lehen aipamenak. Kalagorri setiatzeko eta harresiak hartzeko prestatzen hasi ziren. Tafallako borrokan ia gerlari erdiak zaurituta gertatu ziren, batzuetan ondo rio larriekin eta bizitza osorako ezinduta. Laurdena hil zen orduan borrokan edo zaurien ondorioz hurrengo tenoreetan. Dena den, bertze borroketarako prestatu behar zuten eta handik gutxira soldadu eta mertzenario asko hartu zuten, gehienak gaskoiak eta ba skoiak, baina baita franko kopuru handi bat. Gartziak eskalatzaile konpainia batzuk antolatzea nahi zuen. Horretarako frankoak hartu zituzten. Eskalak eta dorre batzuk erabiliz praktikatzen zuten Iruñeko harresi zati batean. Ehunka soldadu haiek sei taldetan antolatu zituzten eta batzuek harresiak defendatzen zuten bitartean bertzeek erasoa egiten zuten. Babesak ongi erabiltzen ere ikasi zuten. 1044an Gartzia erregea Sojuellan elkartu zen Fernando eta Ramirorekin San Julian monasterioa sortzeko. Edon ola ere, benetako arrazoia Kalagorriren konkista izan zen. Urte batzuk lehenago, Gartzia zapelatzen bidezko ehizaldi bat egin zuenean, eper bati jarraipena egitean kobazulo batean sartu zen. Ziotenez Erregek Amabirjina eta Haurra imaginaren ibi aldeetan au rkitu zituen bi animaliak, zapelatza eta eperra, lapiko batean lore sorta usaintsu bat, kandela eta kanpaia. Leku hartan, monasterio, eliza eta erromesentzako ostatu bat eraikiko zituen handik urte gutxitara. Erresuma osoan zabaldu zen Erregek kobazuloan l oak hartuta amestu zuela musulmanak garaituko zituela eta Kalagorri konkistatuko zuela. 1045eko udaberrian apezpikuak eta nobleak elkartu zituen Kalagorri konkista prestatzeko. Fernando eta Ramiro ere agertu ziren. Apirileko azken egunetan hartu zituzte n harresiak, ez setioz, indarrez baizik. Andik trebatutako eraso tropa frankotarrek harresiak hartu zituzten bi leku desberdinetatik. Konkista ondoko eliz ospakizunetan, Gartzia erregearekin, Naiarako Santxo apezpikua, Fortun Santxez Bonopatre, Fernando er regea, Ramiro Santxez kondea, Azenari Enekones eta bertze tenente asko elkartu ziren. Donemiliagako Santxo abadeak eta Iratxeko Muniok Naiarako Santxori lagundu zioten meza ematean. Gartzia erregeak Donemiliagari emankizun handiak egin zizkion, santuak ger lariei laguntzeagatik eta harresiko lekurik aproposena erakusteagatik. Apirilaren 30ean sartu ziren Kalagorrin. Gartziak apezpikutza berrezarri zuen Gomesano apezpiku izendatuz. Naiarako apezpikuaren eta Donemiliagako abadearen oniritzia jaso zuen. Katedra l berria Emeterio eta Zeledonio santuen babespean jarri zuen. Naiarako Donamaria eliza katedrala. Naiarako Gartzia erregea. 1045. urtean erregeak Naiarako Andre Maria Erreginaren monasterioa eta eliza eraikitzea agindu zuen Kalagorriko harrapakinaren a berastasunak aprobetxatuz. Santa Maria la Real deitu zuten. 1052rako obrak aurreratuta zeuden eta abenduaren 12an sakratu egin zuten tenplua. Santuen erlikiekin aberasteko asmoz, Erregek, Antso Txikia Iruñeko apezpiku, Gartzia Arabako apezpiku eta Gomez Bu rgoseko apezpikuen onespena eskatu zuen. 1052an, Arabako apezpikuaren oniritziaz, Bilbilis eko Felixen gorpuzkinaren lekualdatzea erabaki zuen. Horretarako, Bilibioko haitzetara joan zen zaldun askorekin batera. Hilobia ireki zuenean, apezpikuari ahoa bihu rritu zitzaion. Gainera, ekaitz gogor batek jo zuen. Zeruaren ezetza zela pentsatuz, ez zuten mugitu. Berdin gertatu zen 1053ko maiatzaren 29an Donemiliaga ere lekualdatzea saiatu arren, ezin izan zituzten idiak mugiarazi, nahi ez zutelako. Idiak, aurreko monasteriotik hurbil gelditu ziren lekuan monasterio berria eraikitzea erabaki zuten, gerora Yusoko Donemiliaga monasterioa izango zena. Erregek dohaintza batzuk eman zizkien Donamaria eta monasterio berriei. Gartziak Boloniako Agrikola eta Vidal santuen eta Santa Eugeniaren erlikiak ekarri zituen Erromatik. Haiek aberastu zuten Naiarako Donamaria eliza katedrala. Apezpikuek sagaratze ospakizunak handikiro antolatu zituzten errezo mozarabiarrean. Gartzia erregea bere handitasun osoan agertu zen. Errege, ga zte, garai eta ikusgarria zen. Indartsu eta eder agertu zen. Baina edozeren gainetik ile gaztainkarak, bizar ugariak eta bekain lodiek ederki nabarmentzen zuten begi bizi haien begirada zorrotz ederra. Garaiko lekukoek, adoretsu eta izukaitz deskribatzen z uten. Zaldien zale amorratua izatea naturala zen gerlari batengan. Emakume ederrak maite zituen eta seme alaba batzuk izan zituen ezkontzaz kanpo, Estefaniarekin izandako zortziez gainera. Silosko Domingok itxura ederra eta indartsua zuela errateaz gain ho nela deskribatu zuen: sutsu, odolbero, geldiezina, diruzale eta batzuetan zintzo jokatzen ez zuena. Erregealdiaren hasieran, Gartzia eta Fernando anaien arteko harremanak onak izan ziren. Hala ere, laster anaien arteko tirabirak hasi ziren, Gaztelako muga ko herrietan nork aginduko zuen. Azenari Atapuerca aurretik. 1044.urtea. Urte haietan, Arlanzoneko jaunak bere jaurerria eta lurrak gobernatu zituen eta zaldi zaintzaz arduratu zen. Bere agindupekoak ere, nekazaritzaz, abeltzaintzaz eta batzu k artisautzaz bizi ziren. Jaunak zergak jasotzen zituen, nahiz eta herri bakoitzean batzarrek eta aukeratutako alkateek agintzen zuten. Behar zutenean Azenarik epaile lana egiten zuen. Bureba eta mugako alkaide nagusia zen eta enbaxadore lanetan aritu beha r zuen. Gerlarien buru izan arren, gero eta gutxiago zuzentzen zituen kanpainak, denboraren poderioz eginkizun hura gutxiago gustatzen zitzaiolako, baina baita bere kapitainek lan horiek ongi egiten eta betetzen zituztelako. Orokorrean Burebako administraz io ardurak zuzentzen zituen. Edozein modutan, gauza batzuk ez ziren ongi joaten. 1053. urtean uzta txarrak jasotzen ari ziren. Udaberrian lehorraldi handia izan zen, bereziki Duero osoko arroan. Euri gutxi egin zuenez, zituek, zerealek, ez zituzten bi hiak behar bezala garatu. Leku gehienetan uzta eskasak izan ziren, normalean jasotzen zutenaren erdira heldu gabe. Larriagoa izan zen aurreko urtean ere uzta txarrak izan zirelako. Nekazariak gosetuta zeuden eta nobleek askotan ez zuten jasotzen nahi zuten bezainbertze. Zorretan ziren nekazariak eta nobleak haserre. Gaztelako nobleek, penintsulako bertze batzuek baino are gehiago sufritu zuten uzten galera. Guztiak haserre zeuden. Nekazariek ezin zuten onartu uztetako eta bertzelako zergak garai onenetan be zala ordaintzea. Gosetuta zeuden eta familiak aurrera eramateko edozer jaten zuten. Matxinada batzuk izan ziren eta jauntxoek gogorki zapaldu zituzten altxamenduak. Gainera, Fernandok, Leongo errege eta Gaztelako kondea zenak, jauntxoei mugetan erasotzea e ta harrapakinak egitea baimendu zien, baita ekialdeko mugetan ere, Juarros eta Bureba herrietan. Juarrosen hobeki zeuden ekonomikoki. Azenarik bere eraginpeko lurretan sistema eraginkorra ezarri zuen urte txarretan hain gaizki ez bizitzeko. Uzta onet ako urteak txarrekoak baino gehiago izaten ziren. Hango nekazariek soberakinak gordetzen zituzten txarretan aurrera egin ahal izateko. Bihitegiak ez zeuden hutsik. Horri esker ez zuten orduan asko sufritu. Uda hartan aurrekoan bezala biltegietatik atera zu ten zereala hiritarren artean banatzeko. Produktu fresko gutxi zuten eta kanpotik ekarri behar izan zuten. Martin Ansurez oinezkoen kapitaina izana zen Azenariren agindupean. Orduan bere seme Ansur zen kapitaina eta bera zahartuta Arlanzoneko alkatea zen, bere aita izan zen bezala. Nolako zura halako ezpala. Alkatea eta jauna jauregiko gela batean elkartu ziren, herritarrek bertze edozeinetan solasaldia aldiro moztuko baitzieten. Martin zuzendu zitzaion Azenariri. –Azenari. Produktu freskoak behar ditugu, frutak eta baita barazki batzuk kontserban erosi ere. Zure laguntzari esker bizirauten dugu aurreko urteetako uztekin. Bertze batzuetan bezala Gaskoniako uztak onak izan dira eta beren fruituak erosi nahi dizkiegu. Hala eta guztiz ere, herri honetan eta Juarroskoetan ez dugu nahiko gurdi eta animaliarik hori egiteko. Gurdiak, animaliak eta diru pixka bat behar dugu. zure laguntza behar dugu. –Ongi da Martin. Zuek laguntzeko asmoa nuen. Gure etxerako ere ekarri behar dugu janaria. Karabana bat antolatu beh ar dugu. Ditudan gurdiak, zuenak eta tailerretan egun gutxitan muntatu ahal dituztenekin prest izango ditugu, mandoak ere bai. –Azenari, diru askorik ez daukagu... –Badakit. Nik bai guztioi esker. Urteetan gordetako dirua aurrera egiteko izan behar da! –Dirutza da hori! –Martin, ez al duzu inoiz entzun al Andalusetik urre pila ekarri nuela? –Bai, entzun egin ditut ipuin horiek, baina ez ditut sinetsi. –Egizkoak dira, gehienak behintzat. Urre harekin erosi nituen lurrak. –Ez al zizun konde zaharrak jaurerria eman? –Beno, lurrak erosi nituen eta Sancho Garciak Arlanzoneko jaun titulua eman zidan niregan konfiantza zuelako. Konturatu gabe bi gizon helduak ari ziren kontu kontari ardo pixka bat lagundurik. Orduak pasatu zituzten arratsalde h artan. Azenarik kontatu zizkion alkateari konde zaharrekin izandako bizipenak, lortutako urrearen jatorria; eta azkenik, ildo horretatik tiraka, Afrikan eta al Andalusen izan zituen abenturak. Fernando eta Gartziaren arteko harremanen gaiztotzea. 1044 45. Fernandok hamasei urte pasa zituen bere erresumako gatazkak konpontzen eta handiki batzuen jarrera aldatzen. Leongo erregea izatea lortu zuenetik, 1037tik, ez zuen kanpainarik bat ere antolatu mugetatik kanpoko etsaien kontra, musulmanen kontra. L eongo Fueroa, bere aitaginarreba Alfontso erregeak emana baieztatu zuen. Handikiek erregeari Bisigodoen Kodigoa erresumako oinarrizko legetzat hartuz errespetatzea eskatu zioten eta Sancha erreginaren eraginez Fernando egokitu zen Leongo bere erresuma berr iaren ohituretara. Leongo Fernando erregeak Leongo erresuma boteretsu eta aberats bilakatu zuen, administrazioa, seme alaben heziketa, legislazioa eta ejertzitoa kudeatuz. Gerora, historiagileek kontatzen zutenez, orduantxe hasi omen zen Gartzia anaiaren inbidia, oparotasun guzti haren irrikatik sortua. Bertzetik, Fernandok, lasaia, ona eta gupidatia izateko fama zuen, Garziaren gutizia disimuluz jasaten zuelarik. Gartzia gaixotu zenean, Naiarara joan zen anaitasunaren sentimenduak aginduta. Haren ondoan z egoela, Fernandok entzun zuen atxilotu nahi zutela eta ihes egin zuen bere lurraldeetara. Handik gutxira, Fernando gaixotu zenean, Gartzia hurbildu omen zitzaion umilki eta ziotenez barkamena eskatzera, baina egiatan bere erresumaz jabetzeko helburuarekin , Gartziaren burutazioetan anaia gaixotasunez hiltzea desio zuelako. Ziotenez, Fernando guzti horretaz jabetu zenean, haserrearen haserrez agindu zuen Gartzia atxilotzea eta Ceako gazteluan giltzapetzea. Edonola ere, Gartziak bere gizon batzuekin ihes egit ea lortu zuen. Ordutik etsaigoa agerian, guda hotsa zabaldu zen, Fernando etsai izendatuz eta ahal zuen mugetan sarraskiak eginez. Hala zabaldu zen behintzat, Fernandoren erresumako monasterioetako kroniketan, ezagunena “ Cronica legionense” deituan. Horre la bada, Fernandok bere erregealdiaren hamaseigarren urtean bere anaia nagusiaren kontrako gerrari aurre egin behar omen zion. Bi anaiek Bureba, Gaztela Zaharra, Trasmiera, Enkarterriak eta Oka mendiak nahi zituzten. Antso Gartzes Nagusia hil zenean lurral de horiek, Gartziarentzat geratu ziren, Gaztela Zaharra eta Trasmiera amarengandik jasoz, Gaztela konderritik apartatuz eta Iruñeko erresuman sartuz. Erasoak berehala hasi ziren. Garaiko legalitateaz aparte, gaztelarrek eta Fernandok ezin zuten onartu Gazt elako bihotza zen Gaztela Zaharra eta Trasmiera galtzea. Enkarterriak, Bureba eta Oka mendialdeko lurrak euskaldunak ziren neurri handi batean; bertze euskal lurraldeekin bat eta gustura zeudenak. Denboraz, Gaztelako hirietan erraten zutenaren arabera Gar tziak gerra prestatu zuen lagun musulmanak deituz eta Gaztelako lurrei eraso eginez. Ez omen zituen Fernandoren mandatariak onartu, ezta bakoitza bere lurraldean bakean bizitzeko eskaera. Anaitasunaren izenean, armak baztertu eta bakean bizitzeko deia zaba ldu zuten monasterio batzuetako monjeek. Hala egin zuten Silosko Domingok, Kalagorriko Gomesanok eta Oñako Iñigok bertzeak bertze. Alferrik. 1054ko abuztuaren azken egunerako Gaztelako armadak muga pasatu zuen eta Atapuercako soroetan egingo zuten topo Gartziaren armadarekin. Atapuercako guda aurretik, Azenariren beldurrak eta azken prestakuntzak. 1054 udan Azenarik hirurogeita bi urte zituen, Fortun Santxezek, Bonopatre Aitanok zituenak. Edonola ere, Fortun orduan ere Alferez Nagusia zen eta Gartzia erregearen eskuin eskua. Bi ahaideak zaharrak baina kementsuak ziren eta hamaika alditan desadostasunak zuzentzen ahalegindu ondoren Erregeren ondoan egon behar zuten. Sasoiko sentitzen ziren bi erregeen borondatezko gerra hartan etxean geratzeko. Ez ziren lehenengo lerroetan borrokatuko, hala ere, Erregeren ondoan egongo ziren borroka edo dena delakoa zuzentzeko. Aipatu behar da ez zutela borroka odoltsurik espero, indar erakusketa eta gehienez armigerren, kapitain kementsuenen lehia soila baizik. Abuztua ren erdialdean gerra deia egin zutenean, hamabostaldia bukatzean elkartu behar zuten Ages herrian. Azenari aste bat lehenago udako larretan ibili zen animaliak eta zaldiak ikusten. Guda aurretiko atsedenaldia izango zen hura Azenarirentzat. Udaldietan Dema nda edo Arandioko goiko larreetara eramaten zituzten animalia gehienak. Han behi gehienek, behorrek eta milaka ardiek bazkatoki onak zituzten eta freskura handiagoa zuten. Goiko larre haietan, artzain, unai eta zaldimutil batzuen zaintzapean zeuden Azenari ren animaliak. Behorren talde handira hurbilduz gero, talde txikiagoz osatuta zegoela nabari zen. Arraza arabiar berbereetakoak ziren aukeratu batzuk eta bertzeak nahasiagoak izanda ere itxura eta ezaugarri onekoak. Denak zaldi arinak. Azken berrogei urtee tan kristauek zaldun korazatuentzako zaldi handikoteaz gain zaldi arinak hazten zituzten musulmanen zaldieria arinaren pare. Ohitura aldaketa hori neurri handi baten Azenariri esker gertatu zen Gaztela eta Baskonian Antso Handiaren garaian eta bertze erres uma eta konderrietara zabaldu zen denborarekin. Azenari kezkatuta zegoen, ez hainbertze borrokagatik, ondorioengatik baizik. Ziur asko bi armadetako armigerrek edo bertzela talde batzuek, baina ez armada osoek, garaipena emango zioten talde bati. Hamarkad etan lagunak eta baita armakideak izandakoek ez zuten elkarren kontra gogo biziz eta ankerki borrokatu nahi. Lur batzuen jabegoa zegoen zalantzan, baita neurri batean bi erregeren artean nagusigoa ere, baina ez zen etsaien arteko borroka, ahaideen artekoa baizik. Hala eta guztiz ere, behin borroka gertatuta, ahaideen artean odola isurita, gorrotoaz gain bi erresumen etorkizuna erabakiko zen. Ordura arte, Gartziak, oinordekoa izateagatik, aitaren lur gehienak zituen, Baskonia Handia; Fernandok, ordea, Leongo erresuma handia eta Gaztela gehiena zuen. Berdintasunaren garaiarekin behin bukatuta, erresuma batek menperatuko zuen bertzea. Leongo erresuma azpiratzaileak bisigotarren erresuma berreraiki nahi zuen, penintsula osoa menperatuz. Baskoniak, aldiz, bere os otasuna eta bizi iraupena zuen jokoan. Azenari beldur zen ez ote zen desagertuko Antsok amestutako erresuma. Harrezkero, Gaskonia Akitaniako dukearen menpe zegoen eta frantziarrek Piriniotik hegoalderako Baskoniari Nafarroa deitzen zioten, Baskonia izatek o iparraldeko Gaskonia falta zitzaionez. Iruñeko eta Naiarako erresuma deitzen zioten hari, baina biztanleei baskoi deitzen zieten musulmanek, gaztelarrek edo ekialdeko konderri kataluniarrek. Baina erudizio eta kontu haien gainetik etorkizunerako beldurra sentitzen zuen jaun hark. Azenari, goibel eta pentsati ibili zen aurreko asteetan, gazteluan, harresi, dorre eta zalditegietatik, inguruetan jende gutxi edo inor ez zebilen lekuetatik, ezertarako gogorik ez zuenez. Ez zuen inorekin solasteko gogorik. Ingu rukoak justu justuan agurtzen zituen. Goizean goiz gosaltzen zuen, egunsentia baino askoz lehenago inor gutxirekin ez topatzeko. Orduko, borroka egunerako aste bat falta zela Gailak serioski hitz egin zuen berarekin, gauean oheratu zirenean. Emakumea behin baino gehiagotan saiatu zen modu desberdinetan senarra onbideratzen eta ez zuen lortzen. Ordurako egunak pasata, desesperatuta zegoen. –Azenari, aski da! Aldatu behar duzu zure jarrera –Gizonak ez zuen hura espero. Loarekin bere espirituarentzako atseden a espero zuenean, ez zuen emazteak zirikatzea espero. Minduta erantzun zion. –Zer egin dut, ba? –Arima penatu bat bezala ibili, batetik bestera. Denak atsekabetzen dituzu, zu hain abailduta ikusita. Zahar marmarti bihurtu zara. Denok kezkatzen gaituzu. –Azenari konturatu zen arrazoi osoa zuela. Denak kezkarazten zituen bere jarrera eta zalantzekin, baina ez zuen asmatzen zer egin ahal zuen. Gailari begiratu zion. Hari irribarre egin zion, baina gupida nabaritu zion eta ez zitzaion bat ere gustatu. Bere ezinegona eta errua onartu behar zuen. –Bai. Egia da. Ez dut nire atsekabea gainditzen eta zuek kezkatzea baino ez dut lortu. Zer egiten ahal dut? Aste baten buruan, ziur asko, borroka izango dugu eta ez dakit nola aldatu. –Bilatu bakea n egoteko modurik. Ideia eta kezkak uxatzeko egizu zerbait desberdin. Atera zaitez norabait. Zoaz gizon batzuekin ehiza egitera. –Ez dut animalia gaixoak hiltzeko gogorik. Ez dakit zergatik baina ez dut asmatzen nola lasaitu. Hemendik behorrak eta zaldiko ak baleude sikiera! Ez da momentu aproposa moxalak hezitzeko. Ez dakit zer egin! –Zergatik ez zara goiko larretara joan, zure moxalak, zaldikoak eta behorrak ikustera? –Bai. Hori da! Jakuerekin joango naiz goi larretara lau egun pasatzera. –Bere burua be hor maiteen artean imajinatu ondoren, lasaiago eta gustura sentitu zen. –Eskerrik asko laguntzeagatik. –Eskerrak zu eta besteok lasaitzeko modurik aurkitu dugun! –Bai... Bihar bertan joango gara. Horrela eten zuen alferriko hausnarketa eta kezkatuta ibiltze hura. Espero ez bazuen ere, Gaila eta etxekoekin egoteaz gain, egun haiek mendian eta zaldiekin egoteko ideiak eman zion behar zuen lasaitasuna. Jakue, Joan eta morroi batekin joan zen hara. Artzainen txabolak zeuden eta h aietako batean sartuz gero artzainak estuago izango zirelako ustean, kanpadenda batean geratu ziren haiengandik ez oso urruti, baso baten ondoan. Errekasto batetik hurbil eta zaldientzako aproposa zen belardi batean zeuden. Goizero, Azenari igotzen zen mu inora egunsentirako. Bakarka eguzkiari agur egin ondoren paisaia irekiari begira geratzen zen eternitate labur eta ederraz gozatzen. Han muinoen forma jarraituz larre irekiak ziren nagusi, beheragoko baso txikiek ixten zituztenez. Animalia taldeek lasai ba zkatzen zuten. Ordu erdi luzea pasa ondoren beheko basora jaisten zen lakiotan harrapatutakorik erori ote zen ikusteko. Untxi edo erbirik eroriz gero bazuten zer jan eguerdian, bertzela ere itzulia gustura egiten zuen. Kanpadenda aurrean gosaltzen zuten or duan, zer egingo zuten komentatzen zuten bitartean. Heldu eta lehenengo arratsaldean, itzuli txikia egiten eman zuten denbora. Bigarren goizean artzainei egin zieten bisita. Zaldiak ez bezala, behiak eta ardiak ziren gauero itxitura eta artegietan biltzen zituzten animaliak. Egunero jetzi egiten zituzten behiak eta ardiak larretan aske utzi baino lehen eta egunaren bukaeran berriro. Unai eta artzainen lan nagusia gazta egitea zen. Ardi bakoitzak esne gutxi eman arren, milaka artean ehunka gazta izateko eko izten zuten. Nahiz eta gazta prest izateko hilabeteak behar zituzten, behin aste beteko gazta freskoak osatu ondoren, egunero jaisten zituzten gurdi batean Urkizako biltegietara. Ardien zaintza, bertzeena bezala, errazagoa zen artzain zakur handiei esker, bertzela hartzek eta otsoek akatuko zituzten. Jakuek eta Azenarik gazta egileen ibilerak eta lanak jarraitu zituzten eta itzulia egin zuten inguruan eguerdiko mokadua bitartean. Mendialde hartan Arandioko ipar mendebaldean bazkatzen zuten juarrostarren ani maliek. Egun batean alde batera egiten zuten itzulia eta bertzaldera bertze batean. Oinez ibiltzen ziren denbora gehiago kostata ere, presarik ez zutelako. Tartean animalia zaintzaile ezagunekin egiten zuten topo eta hizketan gustura ematen zuten tarte bat . Bazkari arinaren ondoren kuluxka egiten zuten eta zaldiz egiten zuten arratsaldeko martxa. San Millan deituriko mendiko azken maldetara heltzen ziren ilunabarra bitartean eta kanpa tokira itzultzen ziren erabat ilundu baino lehen. Basapiztiarik gutxi iku sten zuten, udatiarrak, animaliak eta gizakiak, inguru haiek betetzen zituztenean haiek inguru basatiago eta ezkutuagoetara erretiratzen baitziren. Hirugarren eta azken egun osoa zaldiekin pasa nahi zuen Azenarik. Gosaldu ondoren Joan eta Jakuerekin, behorrak, moxalak eta zaldikoak ikustera joan behar zuen. Zaldiak larrerik goienetan ibiltzen ziren muinoetatik hurbil eta eguerdiko eguzkia saihesteko beheragoko baso txikietako zuhaitzen artean babesten ziren. Azenarik bere behor kutunak bilatu zituen, e rraza izango ez zena behor taldeak kilometroetan barreiatzen baitziren talde txikietan. Gainera, askotan, behiekin nahasita zailagoa zen nahi zituzten behorrak aurkitzea. Behi eta ardiei estuki begiratzen zieten jetzi egiten zituztelako, baina behorrak ez zituzten hainbertze kontrolatzen. Edonola ere, estuki ez bazen ere, zaldimutilek bazuten behor taldeen berri. Azenarik kutunei buruz galdetu zien zaldi zaintzaileei eta hauek lagundu zieten bilaketan. Buztin izeneko behorra bere familiako bertze batzuekin larre eta iratze eremu batean topatu zuten. Azenari hurbildu zitzaion azenario bat emateko. Behor ederrak zaldikoarekin Azenariri agurtu zion buruarekin gizonarena ukituz. Gehiago kostatu zitzaion zaldi zurien artean Zuriñe eta Lili topatzea eta espero ez zuenean bilaketa luze baten ondoren, ia hegoaldeko eremuetan Ikatzekin izan zen une batez. Lurrin izenekoa, ordea, ez zuten topatu zaldimutilak erran zuen bezala Arandioko iparraldera urrundu baitzen. Behor hura beren eremuetara hurbiltzeko agindua eman on doren prestatu ziren herrira itzultzeko. Azenari askoz lasaiago itzuli zen Arlanzonera. Bi egunen buruan abiatuko ziren gudariak Agesera. Eguna eta gaua han egin ondorenean izan behar zen borroka. Familiarekin egon nahi zuen Agesera joan baino lehen. Gail a, Maddi eta Garziarekin; erraina, suhia eta bilobekin pasatuko zuen eguna. Gaila eta Maddiren laguntzaz, haurrekin jolasean pasa zuen goiza erreka ondoko zumardian. Uxue eta Fortun handienekin etxetxo bat egiten ibili zen aitona. Hamaiketakoa hartzen zute n bitartean alaba eta emaztearekin hitz egin ahal izan zuen. Maddik Gailatxori eman zion jaten eta amonak Azenari txikia zeukan magalean. Bi urte eskaseko bilobak joko bat bailitzan hitzak eta esamoldeak errepikatzen zituen. Alabak harritu zuen Azenari. –Atta, uste nuen gaixotuko zinela. –Lehenengo unekoa gainditu eta arrazoi zuela pentsatu zuen Azenarik. –Halaxe izanen zen zure amak ostikoa ipurdian eman izan ez balit. –Aipatutakoak barrez adierazi zuen erantzuna gustukoa izan zuela. –Ez dakizu nolako p ena ematen zenuen! Ez zenuen Agesera joan behar, Atta! –errandakoa errepikatu zuen Azenari txikiak. Amona bilobatxori zuzendu zitzaion. –Azenari, zuk horrela esaiozu aitatxiri: “ Etzenun Agesa joan behar, aitatxi! ” –“Etzenun Agesa oanbiar Tatxi !!” –Mutik oak besoak luzatu zizkion aitonari. –Joan behar dut Erregerekin. –Erantzuna bertzeei baino bere buruari egin zion. Bazkaldu ondoren hitz egin zuen Azenarik seme errainarekin. Tenore hartan zuten hizpidea Ageseko borroka zen. –Amaia, zer egin b ehar duzue? –Emakumeak ez zuen galdera ulertu. –Zer egingo dugun? Ez dizut galdera ulertu. Zuek Agesen izan bitartean asmoa dugu hemen geratzeko, denak zuen zain. Hori zen galdetu nahi zenuena? –Bai. Gaila hobeki sentituko da zuek guztiok elkarrekin gera tuz gero. –Baita gu ere, aita. Maddik atzo gauza bera galdetu zidan. Asmo horrekin etorri ginen guztiak, denok elkarrekin egoteko. Agesera eramango zituen zaldiak aukeratzera joan zen Azenari. Jauregiko beheko pisuan, ukuiluetan, hornitegiak eta animalia gutxi batzuentzako tokia zegoen. Zalditegian familiakoek erabiltzen zituzten zaldiak izaten ziren. Edonola ere, leku eskasa zutenez, egunez sarrera ondoko itxiturara ateratzen zituzten, garbitzeko, itzuli batzuk eginarazteko edo beren kasa pixka b at mugitu ahal izateko. Azenarik azenario eta sagar batzuk hartu zituen eta itxituran sartu zen. Zaldiak hurbildu zitzaizkion. Azken aldian normalean erabiltzen zuen zaldia, Belaso, zahar samarra zen. Laztandu zuen. Bere beretzat zituen zaldiak hiru ziren eta bi gazteagoak eramatea erabaki zuen. Laino, zaldi zurikara, zikiratua zen eta lasaia, Agesen izateko aproposena. Hurbildu zenean laztandu eta azenario bat eskaini zion. Ordezko bezala, Gor eramango zuen, horrela deitzen zuen, txikitan, moxaletan, gorr a ez bazen ere, kasu egiten ez zuelako. Orduan, zaldi abegikorra zen eta buruarekin laztandu zion aurpegia. Bertze zaldi batzuk ere hurbildu ziren janaria sumatu zutenean. Denei azenario edo sagar puska bat eman zien. Zaldimutil bati esan zion hurrengo goi zean bi zaldiak prest izateko. Bere gelara joan zen. Txoko batean gerra eta ehizarako jantziak zituen zintzilikatuta. Prest zeuden janzteko. Kutxa handi batetik ezpata berezi bat atera zuen. Ez zen musulmanek erabiltzen zuten alfanjea, ezta kristauek erab iltzen zuten ezpata ere, bien artekoa baizik. Saif edo sable hura Habusek oparitu ziona zen, arina eta bi ahokoa, bi aldeetatik erabili ahal zena. Hartu eta laztandu zuen zorro babesetik atera gabe. Aspaldian zendu zen laguna gogoratu zuen. Aspaldiko gazte garaiaz oroitu z: Habusekin izandako lehenengo abenturez eta ikasketez. Goiz afaldu zuten eta goiz oheratu. Biharamunean argitu baino lehen abiatu nahi zuten Agesera. Gauean uste baino errazago hartu zuen loak. Goizaldean Gailak esnatu zuen senarra eta s aloi txikian elkartu ziren heldu guztiak gosaltzeko. Isilik, hitzak soberan zirelako, agurtu eta besarkatu zuten elkar. Prestatu ondoren, gerlariak urrundu zirenean, harresietatik agurtu egin zituzten etxeko guztiek. Denbora gutxian Agesera heldu zirenean , abuztuaren azken egunean, Baskoniako armada osoak Vena erreka ondoko eremu handi bat bete zuen. Burebarrak zeuden aldean jarri zituzten kanpadendak Juarrostarrek. Azenari eta Garzia, dendak jartzeko agindu ondoren, Erregeren denda handira hurbildu ziren. Gartzia erregeak, berrogeita bi urterekin heldu aroan, Antsoren antza are handiagoa zuen. Gorpuzkera handia eta indartsuaz gainera, Ilea argiagoa izanda ere, begirada zorrotza aitarena zuen. Izaera irekia eta buru gogorra nabari zen berehala. Ozenki ari z en aginduak ematen. Entzuleak, hau da, noble agintariak, errespetuz entzuten ari zitzaizkion Erregeri. Haren ondoan Ramiro, Aragoiko kondea, Antsoren antza zuena ere, sasoiko eta itxura onean mantentzen zen. Gartzia erregea hurbilenen laguntzaz azken agind uak ematen ari zen. –Zuek Ageseko ekialdeko malda txikian luzatuko duzue zalduneria eta atzean oinezkoak. Gaztelarrak Atapuercatik Vena errekaren bestaldeko aldapetan jarriko dira. Errekan ez dago ur handirik eta hor nonbait egingo dute borroka bi aldeeta ko armigerrek. –Zalduneriako eskarmentu handiko kapitain batek galdetu zion zehatzago bere eginkizuna zein zen. –Jauna, zaldunak borrokatuko al dira? Noiz hartuko dugu parte borrokan? –Gartziak ez zuen pazientzia handirik, baina ulertu zuen aginduak beha r zituztela. Garbi utzi behar zuen zer nahi zuen. –Presta itzazue, badaezpada ere, ditugun zaldun talde guztiak. Baina, garbi gera dadila ez dudala borroka zabaltzerik espero. Nire aginduen zain egon behar duzue. Armatuta egongo zarete eta zuen lekuan. Ha la ere, ez duzue borrokatu behar izango, agintzen ez badizuet. Dena erranda omen zegoen eta Erregek erretiratzeko baimena eman zien. Gizonei prest izateko, baina ez zutela borrokarik egin behar izango errepikatu behar zieten. Erregea, Ramiro, Azenari, Garzia eta Bonopatrerekin geratu zenean, agurtu zituen. Bera eta Garzia lagun handiak ziren aspalditik, ezkongabe garaietatik. Hurrengo egunekoaz aritu baino lehen, Gartziak hitz batzuk izan zituen bere lagunarentzat. –Garzia Azenariz, pozten naiz zu ikuste az. Bihar erabakita utziko dugu mugen auzia. –Garziak konfiantza zuenez ez zituen bere zalantzak ezkutatu. –Gartzia, biharkoa gaizki atera daiteke. Zuk uste duzu gure armigerrak garaituko duela bertzea eta gaztelarrak erretiratuko direla, baina ez bagara konformatzen borroka odoltsu bihur daiteke. Asko galdu ahal dugu, ordea. –Azenariz. Zure aitaren antza uste baino handiagoa da. Utzi pentsamendu ilunak. Gero, geratu nirekin ardo kopa batzuk edateko. –Erregek etenik egin gabe azaldu zion Azenariri egoera. –Azenari, zuek Bureba eta mugakoak ezker muturrean jarriko zarete. Zaldunak aurrean eta oinezkoak maldetan dena ongi ikusteko moduan. –Azenarik, hala ere ez zuen erabat ulertu eta argitzeko eskatu zion Erregeri. –Jauna, ez dut semeak errandakoez ezer ai patuko eta entzun dizut aurreko solasaldia, baina zein da gure eginkizuna? –Bihar armada osoa jarriko da posizioan; hala ere, armigerren borrokarekin aski izango dela espero dut. Tamalez, ezin dugu bertzerik gabe erregeok borroka egin. Jadanik egin dugu e gin ahal zen guztia, baina ez da nahikoa. Ejertzitoen aurrean erakutsi behar dugu nork duen arrazoia –Fortun Bonopatrek hitz egin zuen errespetuz, baina berak ere zalantzak erakutsi zituen argi eta garbi. –Horretarako daude Jainkoaren auziak. Aita Santu ak eta Elizaren jakintsuek dioten bezala, kristauen erregeen gora beherak konpontzeko, aski zenuten torneo batekin. Armada osoekin arriskua daukagu borroka odoltsua zabaltzeko. –Erregek, hura aditu bai, baina garrantzirik eta gehiegizko zentzurik izan ez b alu bezala jarraitu zuen. –Ez dago arriskurik. Armigerren atzean erregeok eta sei zaldun baino ez gara egongo. Armadak lekuko baino ez dira. –Eta zein izango dira sei zaldunak? –galdetu zion Bonopatrek. –Nire guardiako sei zaldun. –Fortun ez zegoen ordu an oso konforme. Berak egon nahi zuen, Erregeren aitano, haren aitaponteko bezala. Semebitxia babestu behar zuen. –Nik zure ondoan egon nahi dut. –Erregek bazekien onartu behar zuela, bertzela hark ez zuela bakean utziko eta berak ez zuela bakerik izango. –Bai, Aitano. Bertze inor gehiago ez dut ondoan onartuko, nire guardiakoak izan ezik. Funesko Antso Fortun eta lau zaldun gehiagorekin aski dut. Borroka orokortuko balitz, zuek eta bertze kapitainek prest izango dituzue zaldunak... –Atrebentzia handiz mo ztu egin zion Fortun Bonopatre deituak. Bakarrik bera ausartzen zen horrelako eten bat egitera. –Gartzia, hamaika aldiz erran dizut ez naizela Antso Fortunekin fidatzen. Bellakoz kantabriar horiekin ere ez nintzateke fido izango. –Gartziak abentura bat izan zuen Funesko Antso Fortunen emaztearekin eta senarrak ez zuen egoera ongi eramaten, itxurak egiten bazituen ere. Bellakoz edo Belazkez haiek Trasmiera eta Enkarterriko jaunak ziren eta konde deitzen zieten. –Beldurti hutsak zarete zuek biok. Zoazte bakean... –Zoazte eta utzi bakean zen erran nahi zuena. Azenari eta Fortun ziren, beti gustatzen ez zitzaizkion gauzak erraten eta aholkuak ematen zizkiotenak. Garzia, lagunarekin geratu zen edaten. Erregeren dendatik bertze hiru gizonak ate ra ziren. Ramiro bere dendara joan zen. Azenari eta Fortunek lasaiago hitz egin zuten hurbil zegoen alferez nagusiaren dendan sartu zirenean. Azenarik hitz egin zion lagunari. –Ez dugu zer eginik. Ez du ikusi nahi eta haserretzen ari da gurekin... Kontura tu al zara armadak lekuko izateko baino ez daudela erran ondoren, zaldunak edozertarako prest izateko agindu digula? –Bai eta arrazoiek ez dute ezertarako balio. Azenari, Garzia, Joanes, Mendo, Otsoa, Joan eta Jakue elkarrekin eman zituzten arratseko ordu batzuk, lotara joan baino lehen. Bertako ardoa lagun, urteetako pasadizo, istorio eta bitxikeriez solastu ziren, orduko egoera aipatu gabe. Berandu arte geratu ziren lotara joan baino lehen. Nor bere dendara joaten ari zenean Mendok zerbait bitxia aipatu zion Azenariri. –Lagun, zerbait gertatuko balitzait, zain itzazue Ageda eta haurrak. –Esandakoak baino gehiago esateko moduak hunkitu zuen Azenari. –Mendo, zer diozu? Ez zaigu ezer gertatuko. –Hala izango da ziurrenik, baina guk ez d ugu ahaide hurbilik eta zuri eskatu behar dizut badaezpada. –Badakizu edozer egingo dudala, behar izanez gero. –Bai, badakit. Ondo lo egin Azenari! –Baita zuk ere Mendo. Lasai zaitez! Atapuerca. 1054ko irailaren 1ean. Borroka Azenariren ikuspuntutik. Azenarik orduak pasa zituen loak hartu gabe. Denetarik izan zuen gogoan eta bueltaka egon zen. Hala ere, saiatu zen lekutik altxatu gabe egoten, dendako inor ez esnatzeko. Konturatu gabe loak hartu egin zuen azkenean. Hiruzpalau orduz behinik behin hartu zuen atseden. Goizean, garbitu eta gosari arina egin ondoren borroka baterako jantzi zen. Bero egingo zuen, baina Joanek lihoz eta kalamuzko oihal bikoitz arina jantziarazi zion. Bere azken borroka izan zitekeela pentsatu zuen. Ondoren, sare kota jantzi z uen eta gainean jantzi zuen tunika. Jakuek prestatuta zituen zaldiak. Bere kapitainak agurtu zituen lasaitasun mezu isila ematen saiatuz. Bureba eta mugaldeko gerlariak prest zeuden eta beren tokira gidatu zituen, Garzia, Joanes, Mendo, Otsoa eta Jakueren laguntzaz. Bigarren ordurako, aurreko egunean adostu zuten bezala, beren agintarien atzetik malda txikian zeuden eserita hiru mila oinezko soldaduak. Seiehun bat zaldunak zutik zeuden, zaldien ondoan uhaletatik heltzen zituztelarik. Maldaren beheko aldean , zaldi gainean bakarrak kapitain nagusiak eta beren laguntzaileak ziren. Azenari hurbildu zen Errege eta sei zaindariengana, baina berrogei bat metrora geratu zen. Guztien aurrean errekaren bi aldeetan armigerrak eta bestaldean gaztelar eta leondarrak, na farrak bezala malda batetik begira. Fernando bere sei laguntzaileekin han zen hasiera emateko prest. Bi erregeen keinuei jarraiki armigerrek hasiera eman behar zioten borrokari. Bi gerlariak korazatuta zeuden zaldi handien gainean, justa guztietan egiten z uten bezala, lantza luzea eta ezkutuaren atzetik. Bero ari zuen, nahiz eta aire fresko batek giroa leundu. Bi gerlariek Vena errekaren ondoko hondartza handia aukeratu zuten borrokatzeko. Une batez geldituta, begira egon ziren elkarrengandik berrehun metro ra. Zaldiek mugimendu txikiak egiten zituzten. Bi gudariak geldirik, mugitu egin gabe denbora pasatzen ari zenez, bi aldeetako gerlariak urduritzen ari ziren. Bost minutu haiek eternalak egin zitzaizkien guztiei. Bazirudien bi armigerrak ordu hartan bertze mundu batean zeudela. Beldurtuta baino kontzentratuta zeuden, norberak eta bereziki bertzeak zer egingo zuen hausnarrean. Batbatean ia une berean elkarren kontra jo zuten. Lasterka geldia egiten zutela ematen zuen. Orduan, oihukatu behar zutenean, arnasa hartu gabe zeuden ikusleak. Hurbiltzean, abiadura gehiago hartu eta lantza bertzearengana zuzendu zuten. Talka baino kraka egin zuten ezkutuetan lantzak puskatu zirenean. Kolpearen ondorioz erortzeko zorian, biek estriboetan zutituz, zela gainean mantentz ea lortu zuten. Gerlari guztiak oihuka hasi ziren. Zaldiek aurrera jarraitu zuten pixka batean eta buelta egin zuten. Zaldunak gelditu ziren berriro arnasa lasaitu beharrean. Ondoren, ezpatak aterata abiatu ziren elkarren kontra. Kolpe ikaragarri bana eman ondoren berriro desorekatu zirenean, metro batzuetara gelditu ziren. Giraka motelean jarraitu zuten minutu batez erasorik egin gabe. Gaztelarrak kolpe ikaragarri batzuk eman zizkion bertzeari, honek ezkutuan gelditzen saiatzen zen bitartean. Nafarrak berd intsu egin zuen. Azken kolpeak sorbaldan eman zion gaztelarrari, ondorio garbirik izan gabe. Momentu batean zaldiek topa egin zutenean nafarra erori zen. Erorikoa mingarria izango zen arren berehala altxatu zen. Gaztelaua inguruan ibili zen bertzearen guar dia hautsi nahian baina bertzeak ezkutu eta ezpatarekin prest zegoela ikusita ez zen erasotzera ausartu. Zaldia ez zegoen ongi kolpe batengatik edo, eta ezin zuen nahi bezala gobernatu. Abantaila ezin zuela aprobetxatu pentsatuta, lurrera jaitsi zen. Biak lur gainean zutik, kolpe txandak egin zituzten, beso hanketan elkarri zauriak eginez. Ez ziren zauri handiak, baina kolpeek gutxitu eta mugatu zituzten beraien mugimenduak. Neka neka eginda zeuden eta urrutiratu ziren arnasa berreskuratzeko. Orduantxe, ba tbatean, ikurrak adierazten zuen bezala, Leongo hamar bat zaldun mugitu ziren aurrera borrokatzeko prest. Beren agintariak eta armigerrak saihestuz Iruñeko erregea eta zaingoa zeuden lekura zuzendu ziren. Ekintza horrek ezustean harrapatu zituen bertzeak, aldeko eta kontrakoak. Inork ez zuen ikusi armigerrek egin zutena. Baskoiak defendatu ziren eta bertze zaldun batzuen laguntza jaso zuten. Fernando saiatu zen erasoa gelditzen, mandatariak aginduekin bidaliz. Berdin egin izan zuen Gartziak baina haren oi huak inork gutxik entzun zituen. Azenarik ere geldi egoteko agindua helarazi nahi zien bertze zaldunei. Hala ere, Gaztelako zaldun gehiago sartu zen borrokatzera eta berdin egin zuten baskoi batzuek. Denbora laburrean zaldun asko, ehun bat, borroka itsuan ari ziren. Eskerrak oinezko guztiak aparte geratu ziren. Trasmiera, Enkarterri eta baita Merindadeetako soldaduak ere kanpamendura erretiratu zirenean borroka mugatuta geratu zen. Fernando sartu ez bazen ere, tamalez, borroka latza antolatu zen Gartziaren inguruan. Azenarik oinezkoei ez mugitzeko agindu ondoren Errege defendatzera abiatu zen Jakue eta zaldun juarrostar batzuekin. Zaurituak eta hildakoren bat gertatu zenez, ez zegoen hura gelditzerik. Leondarrek Gartzia harrapatu edo hil nahi zuten eta honen zaintzaileek irmo defendatzen zuten. Azenarik ezpataren alde lauarekin kolpeak ematen zituen Erregerengana hurbildu nahi zuten arerioen kontra. Une batean zerbait arraroa gertatu zen erregearen ondoan eta oihu batzuk zabaldu ziren. Gartzia larri zaurituta gertatu omen zen. Bat batean gerlariak banatu ziren eta eremuaren erdian zauritu eta hildakoak asko zirela ikusi ahal izan zuten, ehun bat. Azenari hurbildu zenean lurrean etzanda zegoen Gartzia. Erregek aiztokada bat zuen lepoan, zauri larria, eta ura es katzen zuen. Kanpalekura hurbildu nahi izan zuten, baina hilzorian semea deitzen ari zen. Larriagoa izan zen esan zuena. Antso Fortunek erail nahi izan zuela zioen. Aipatutakoa han zen hilda, Aitano bezala. Funeskoak erasoa aprobetxatuz Gartziaren kontra j o zuenean, Fortun Santxez Aitanok, kontraeraso zuen eta hil omen zuen traidorea, baina bera ere larri zaurituta gertatu zen. Hildakoak asko izan gertatu ziren, berrogei bat. Neurri desberdinetan zaurituak gehiago zirenez, sarraskia gelditu zenean ongi zeud enak bertzeak laguntzen hasi ziren. Zaldiak bueltaka ari ziren. Gaztelau, leondar edo baskoi izanda ere, nork bere herriko bati lagundu zion. Azenari, lehengusu txikiaren gorpuaren ondoan geratu zen penaz beterik, berari odola zeriola konturatu gabe. Erre gearen ondoan Garzia ikusi zuenean konturatu zen semea behintzat bizirik zegoela. Erregea kanpalekura bidean hil zen odolusturik, ondoan Oñako Iñigo abadea eta Antso semea izanda. Fernando, Leongo erregea eta Gaztelako kondea, handiki baten laguntzaz haiek in zebilen ilobaren ondoan. Dendara heldu zirenean handiki batzuek errege izendatu zuten Antso. Justa hartako ondorioetan Gartzia erregearen hilketa izan zen lehena, baina bertze batzuk izango ziren denbora gehiegi pasa gabe. Atapuercan Gartzia erregea h il ondoren. Azenari zaurituta zegoen, besoan baino gehiago ariman. Errege eta Aitano kanpamendura eraman zituztenean zaurituak artatzen hasi ziren. Erreka ondora eramandako zaurituei, boluntario, petrikilo eta sendagileren batzuk laguntza ematen hasi zitzaizkien. Zauritu arinek, batzuek bertzeei lagundu zieten zauriak garbitzen. Larriei odol jario handiak geldiarazi, zauri handiak josi eta kasu batzuetan gorpuz adarrak moztu egin behar izan zizkieten. Azenarik ezpata zauria zuen ezker besagainean , sorbalda ondoan, ez oso handia kotak kolpe gehiena gelditu zuelako. Jakuek garbitu zion urez eta zapi garbi batzuekin. Sendagile judutar batek han itxoiteko eskatu zion, ahalik eta lasterren josi egingo ziola esanez. Harri handi samar baten gainean eseri zen. Ezagun batzuek agurtu eta zauriaz galdetu zioten. Batek erran zion Joanes zaurituta zegoela eta bilatzen hasi zen. Leku hartan zeuden zauritu larriak eta halaxe zegoen laguna. Topatu zuenean laguntzen ari zitzaizkion, baina odol asko nabari zen eskui n aldean, saihetsetan. Ez zen zauri arina, sakona baizik. Erdi zorabiaturik zegoen, baina Azenariren ahotsa entzun zuenean, begietara begira, kostata mintzatu zitzaion. –Azenari, sentitzen dut... –honek ez zuen ulertu esan nahi ziona. Eskutik hartu eta es tutu zion. –Zer sentitzen duzu Joanes? Nik sentitzen dut zu zaurituta aurkitzea. –Arnasa hartzea kosta bazitzaion ere, esan zion esan zionez. –Ez dakizu, beraz. Ez, laguna. Ni banoa; baina, Mendo ikusi dut hilik, buruan kolpe handia zuela. Sentitzen dut. .. Oraindik lagun batzuk eta familia duzu... –Lagun, ez zaitut ahaztuko, Mendo bezala. Tristeago biziko naiz... –Esaiozu Feliri maite dudala. Zure semea benetako gizona da, nik ere izan ez dudan seme bezala maitatu dut. Emaiozu musu bat nire partez... –Zeuk emango diozu. Ez zaitez hil... –Negarrari eman zion. –Otsoa eta Txomin agurtu nire partez... –Halaxe egingo dut. Ez kezkatu Feligatik, zainduko dugu eta. –Badakit... –Dardar bat egin zuen, eskua lasatu eta azken arnasa bota zuen. Azenar ik maite zuenaren begirada galdua ikusita, itxi zizkion begiak. Jakueren laguntzaz Mendoren bila abiatu zen. Aurkitu zuenean, lurrean eseri, besoetan hartu eta besarkatu zuen negarrari ezin eutsiz. Barnean eta zintzurrean minaz gain, hutsik sentitu zen A zenari. Hilotzak kanpalekura eraman zituzten lehenbizi eta beren herrietara hurrengo egunean, familiakoek eta lagunek azken agurra eta hileta elizkizunak antolatzeko. Joanes Okan ehortzi zuten elizan beharrezko agurra antolatu ondoren. Feliren ondoan gert ukoak izan ziren, Azenari, Gaila, Maddi eta Garzia hurbilenetakoak izanda. Ia denborarik gabe joan ziren Sajazarrara Mendoren hiletetara. Mendo azken urteetan izan zen hango jaun eta Cellorigoko tenentea. Ageda emaztea, Fernando eta Sanga seme alabaren ond oan egon ziren Arlanzonekoak orduan. Mendok ia bizitza erdia eman zuen Gaztelako alferez nagusiaren funtzioetan eta noble gaztelar batzuk agertu ziren doluminak ematera. Bi egun eman zituzten herrian. Bi familiakoek elkar kontsolatu zuten. Agertu ziren ka npotarren artean Fernado Muñoz Leongo kondea eta denbora luzez Azenari eta Mendoren laguna topatu zuten. Nando deitzen zuten, bertze batzuekin ez nahasteko. Une batean hitz egin ahal izan zuten bi lagunek. Biek susmo eta beldur bat zuten eta garbi adierazi zion Nandok Azenariri: –Azenari, ezin dizut ezkutatu. Gaztelarrek berreskuratu nahi dituzte Bureba, Araba eta Errioxa erdia. Araba handiko konderria, Gaztelakoa dela diote... –Ez dut ulertzen. Orain arte lagunak izan gara eta ezegiteko bat ez da bertze batekin konpontzen. Orain muga egonkorragoa finkatu eta bakea sinatuko dute erregeek... –Hala balitz, baina denbora gutxian, udazken honetan berean, Gaztelako armadak ahalik eta lur gehien hartuko du. Bureba, Losa, Trasmiera eta Enkarterriak berreskuratu nahi dituzte. –Hori, lur gosea duten batzuen burutazioa baino ez da. Errege Fernandok ez die utziko... –Fernandok berak bultzatuko du erasoa. Leoneko ideia inperialak hartu ditu eta berdin dio Iruñeko erresuma desegitea. –Zu leondarra zara. Zergatik ari zara hori esaten. Ez al zara haren fidela? –Nire erregea da eta bete behar ditut hare n aginduak, baina autokrata bat da eta ez ditu Leoneko foruak errespetatzen. –Nando, ez nuen uste hain independentea zinenik. –Gure herriek, zuen herriek bezala askatasunak dituzte, antzinako ohiturak eta legeak, erregeek ere errespetatu beharko lituzket enak. –Orduan... –Orduan, ezer ez. Bete behar ditut nire erregearen aginduak, zin egin nuen bezala. Hala ere, ez zait gustatzen herrien beharren gainetik aritzea. Hori dela eta, iruditzen zait Fernandoren botere goseak ez duela justifikatzen herriak zapa ltzea. Esaten ari natzaizuna da Erregek gaztelarrak bultzatuko dituela zuen erresumako ahalik eta zatirik handiena hartzera. –Espero dut lur gose hori gelditzea. –Nik ere bai. Tamalez Erregeek herrien eta herritarren gainetik jokatzen dute. Guk nobleok e re lur eta aberastasun gosez jokatzen dugu. –Nando, ez nuen uste hain herrizalea zinenik. –Azenari, zu ere ez zara itsu. Nabaritu dut zuk beti herritarren alde egiten duzula, zure leialtasunaren pare. Handik Naiarara joan ziren Errege eta Fortunen hile taelizkizunak handiki ospatuko baitziren. Familiako etxean elkartu ziren guztiak. Hura zen beren bigarren etxea, urtean bitan denen bizitokia zenez, leku erosoa. Neguko Gorteak han ospatzen zirenean bertzelako festa giroa bazuten ere, giro iluna eta trist ea zuten une hartan. Fortunen aldeko elizkizunak ia familia giroan ospatu zituzten, familia nobleetako partaide batzuk baino agertu ez zirelako. Azenari lur jota zegoen. Bertzela gertatu zen Gartzia erregearen hiletetan. Naiarako Andre Maria Erreginaren e lizan hilobiratu zuten Gartzea III.a Santxez erregea, 1045. urtean eraikitzen hasia eta 1052rako kontsakratutakoa. Orduko, ia bukatuta zegoen eta erresuma osoko herritarrek bisitatzen zuten, baita erromesek ere. Santa Maria la Real deitzen zuten eta erresu mako garrantzitsuena bihurtu zen, eliza katedral zen bezala, monasterioa zena. 1054an Diego Lainezek, Ubierna eta Urbel bailara oso osorik konkistatu zituen, Lapiedra eta Urbel del Castillo hartu ondoren. Uda eta udazken hartan Ageseko borroka tokitik abiatuta iparraldeko bidea segitu zuen Fernandoren armadak. Bureba mendebalde osoa hartu zuten. Poza saihestu zuten bertan defendatzaile indar handia zegoelako. Hala ere Oña, Gaztela Vetula, Losa, Mena, Enkarterriak Ugarteraino eta Trasmier a azpiratu zituen Gaztelak. Horretan garrantzi handia izan zuten Galindo eta bere anaia Lope Vazquezek, edo “ Bellacoz ” anaiek beraiek sinatzen zuten bezala. Ordura arte Iruñeko erresumakoak ziren Colindres, Mena, Tudela eta Lantenoko jaunak zirenek, emanda ko laguntzaren ordainez borobildu eta bermatu egin zituzten agintepeko lurrak. Santanderreko Asturiaseko kondeak deitzen zituzten. Galindo, Tetelia eta Gaztela Vetula osoko “ dominator ” izendatu zuten, Fernando erregearen agindupean. Baskoniako mugak Nerbio iko itsasadarretik, Poza, Bribieska, Monasterio eta Arlanzon izan ziren, momentuz. Santxo Lopezek Pozako tenentzia eta Lope Fortunek Monasterio defendatzen zuten, Azenarik Juarrosen egiten zuen bitartean. Bureba ekialdea, Pozatik, Pancorbo, Arlanzon garaik o Juarrosera, Oka eta Tiron bailarak ere, Baskonian mantendu ziren, momentuz. Istorio bitxi bat zabaldu zen Juarrosen 1055eko urtarrileko egun batean. Burgoseko mezulari batek Semeno Santxez Beltzaren mezu bat eman zion Arlanzoneko jaunari. Mezuan modu zu zen eta hotz batean Beltzak eskatu zion Azenariri jaurerria eta Juarros Gaztelara pasatzeko. Are gehiago, berak hartu behar zuen eskualdeko agintea. Horrela egin ezean, herriak suntsitu eta herritarrak hilko zituzten. Azenari jota geratu zen. Ez zuen esper o Beltza orduko bizirik egotea eta gutxiago horrela agertzea. Arlanzonen ez ziren gauzak gehiegi aldatu. Joanesen faltarekin zalduneriaz arduratuko zen kapitain berria Ximo zen, Txomin eta Urrakaren seme nagusia eta Garzia Azenarizen laguna. Azenariren semea, Garzia, gehiago arduratzen zen Juarros eta Arlanzoneko jaurerrian aitari lagunduz, Okako jaurerria zuzenean eramateaz gainera. Betiko lanez gain, muga zaintzea zen beraien kezka nagusia. Bertzela, jauregian eta herrian ez zen itxuraz aldaketa handirik gertatu. Azenari ez zen aurreko sasoiko jaun alaia. Ez zen gaiztotu, baina goibel eta pentsakor ibiltzen zen. Bertze aldaketa bat, Gailaren inguruan gertatu zen. Gero eta denbora gehiago pasatzen zuen elizan. Aurreko apeza hil zenean, Tello izeneko apez b erriak zuzentzen zuen Arlanzoneko Eliza lana. Gaztea, atsegina eta langilea zenez bere eragina nabaritu zen herrian. Azenariren umore ilunaren kontrara, apezaren eragin baikorrak hurbildu zuen Gaila. Handik hilabe gutxitara Tello eta Gaila lagun handiak zi ren. Gaila bertze goizetan bezala meza entzun ondoren Tellorekin zen hizketan. Andrea, dena den, hirurogei urte betetzekotan artrosiagatik nabaritzen zuen eguraldi txartzea. –Tello, gaur lan handia egin behar dugu. Herriko gaixoak bisitatzeko gaizki nago , hezurrek min handia ematen baitidate. Uste dut etxeko su ondoan geratuko naizela josten –apez gazteak animatu zuen orduan ere ederra zen andrea. –Andere, har ezazu ongi egiten dizun belar salda hori eta lagun iezadazu gaixoak bisitatzen. Zurekin hobeki sentitzen dira. –Gaila, apez gazte eta atseginaren eraginez beharrezko sentitzen zen eta baita animatuta ere. –Arrazoi duzu. Eskerrak zuk animatzen nauzun! Bai, goazen gaixoak bisitatzera. Lorek betiko janariaz aparte ezti pasta batzuk ekarriko ditu hai ei emateko. Urrakak oso goxo egiten ditu –Tello oroitu zen Azenarirekin eta familiakoekin. –Zer moduz daude etxekoak? –Kasilda hil zenetik Lizia arduratzen da etxeaz, Urrakaren eskuin eskua da eta ez zaigu ezer falta. Garai anaiak eta Brizia zahartzen ar i dira gu bezala eta laguntza behar dute... –Apeza kezkatuta zegoen Azenarirekin eta adierazi zion andreari. –Zure seme alaba eta bilobengan pentsatzen ari nintzen galdera egin dizudanean, baita... jaun Azenarirengan. Oso triste ikusten dut. –Azenari... Atapuercakoa izan zenetik ez da bera. Ea bolada luze eta txar hau pasatzen zaion. –Jaun Azenari ona da eta gehiegi kezkatzen da, ia gerra egoeran gaudelako. Gehiago egon behar genuke berarekin. –Bai, halaxe izango da, baina triste jartzen nau. Antso IV .a Gartzes, 1054tik 1060ra. Antso IV.a, 1039an jaioa, 1054tik Iruñeko erregea zen, 15 urte zituenetik. Naiarako Gartziaren seme nagusia zen. Umetatik ere haserrekorra eta bortitza izatearen fama zuen. Atapuercako borrokan aita hil zutenean bertan aldarr ikatu zuten Errege. Dokumentuetan ere errege apetatsu samarra agertzen zen. Kuriako postuetan borondate aldakorraren arabera izendatu eta kentzen zituen postu nagusietako kargudunak, inoiz eman ez zen maiztasunaz. Atapuercan bertan errege izendatu eta gora tu zuten –Nafarroako erregeak, Europako bertze zenbait ez bezala, ez ziren "unzio" edo jainko Aita Santuaren bedeinkazioz izendatzen, baizik eta nobleek beraiek aukeratzen zuten zoruaren gainetik altxatuz –. Bere anaia arreben eta Nafarroako nobleen aurrez aurre jarri zen; gorteko ordura arteko kargu politiko eta administratiboen banaketa aldatu eta bere aitona Antso Nagusiak ezarritako eliz karguen antolaketa deuseztatu egin zuen. Erabaki horiek etsai asko sortu zizkioten. Betidanik karguen cursus a edo nobleek denboraz progresiboki jarraitzen zuten postuen promozioa igotzen zen baxuenetatik hasiz eta denboraz altuenetara igoz. Askotan, ohitura zenez botiller edo pincerna izendatzen zituzten pixkana tarteko postuetatik gorenekoetara, azkenik nobleetako ba ten bat mundu militarreko Errege Alfereza edo administrazioko Erregeren Maiordomo postura heltzeko. Antso IV.ak ez zuen hierarkiarik errespetatu eta nahiaren arabera izendatzen zituen lagun gazteak postu onenetarako, gorenetarako esperientzia eta adinez me rezi zituztenak baztertuz. Are okerragoa izan zen goi postuetatik erauziz behekoenetara degradatzen zituenean. Antso Nagusiaren garaiko bertze ohitura bat abadeak apezpiku izendatzea zen. Leireko abadea Joan Iruñeko apezpiku izendatu zuten Atapuercako gara ian, baina handik aurrera Antso IV.ak, ohitura hura ere ez zuen errespetatu eta horren ondorioz handitu ziren goi klero eta nobleziaren ezinegona eta azpijokoak gortean. Jauregian azpikeriak sortu ziren arrazoi horiengatik. Errege berriaren anaia arrebek j oko horietan hartu zuten parte mesprezatutako nobleziako handikiekin, gerora arazo larriak sortuz. Kanpo arazoetan ere errege gazteak ez zuen oso jarrera apala eta iraunkorra. Arroa zen eta bere osaba Ramirorekin harreman maitekorrak izan zituenez, honek herri batzuen truke ilobari lagundu zion musulmanen aurka. Hala ere, Gaztela eta Leongo Fernandoren menpeko bat bezala jokatu zuen. Zaragozako emirrari ateratzen zizkion pariei esker bizitza oparoa izan zituen, baina bertze printzeen eta gorteko askoren be kaizkeria sortu zuen. Herriak eta herritarrak. Mandatari batek mezu berezia eraman zion Azenariri Erregeren partez. Mezulariak gogoratzen zuen gaztetan nolakoa zen Arlanzon herria eta jauna ere bai. Garai hartako herria ekarri zuen gogora. Erreka ondoko muinoaren maldan herria altxatzen zen. Egurrezko zubitik hurbil, bidetik hirurogei bat metrora atari nagusia zegoen, uretatik sei bat metro altuagoan. Hesiaren ondoan plaza eta kale nagusitik maldan gora herriko etxe gehienak topatzen ziren, estuak eta luzeak ekialdetik mendebaldera zuzenduak. Normalean, etxeen atetik etxe guztia zeharkatuz, atzeko patioetara heltzen zen: etxeko gela nagusi edota sukaldetik, animaliak eta pertsonak ukuiluetara eta atzealdeko patiora pasatzen ziren. Ukuiluetan, mandoak, astoak, zerriren bat eta oiloak izaten ziren. Hesien ondotik ingurubideko bigarren atari batetik sartzen ziren ardiak eta bertze animalia batzuk, etxeetako atzealdeko sarreretara sartu ahal izateko. Jendeak atari ondoko egongelan edo kalean egite n zuen bizitza. Lehenengo pisuetan, logelak izaten ziren. Aspaldian, herriak zituen hogeita hamar bat etxe bakoitzean hamar bat pertsona bizi ziren, maiz gehiago. Bikote gazteekin seme alabak bizi ziren, askotan ezkondu gabeko senide batzuk eta aitona amo nak. Baziren lur askorik ez zutenak eta ardiak izateagatik artegi batzuk zeuden hesi barnean, baita alboetan atari nagusiaren ondoan ere bai. Beheko plazaz gain bazen goiko plazan eliza eta beste atari bat. Handik hurbil, bigarren muino batean, gaztelua e do haren aztarnak eta hondarrak zeuden. 1056an, aldiz, herria askoz handiagoa zen. Harrizko oinarrizko hesiaren barnean hirurogei bat etxe baino gehiago zituen herriak, gehienak aurrekoak baino handiagoak eta bizpahiru solairukoak. Patioak eduki arren, ba ratzeak eta artegiak kanpoan zituzten herritarrek, artegiak beste hesi batez inguraturik. Erreka parean ekialderago, zeramika, beira eta gurdi lantegiak zeuden, urrunago erreka beherago, burdinolak. Berrogei bat urte pasa ziren handik ibili zen lehen aldit ik eta herri bizia eta aberatsa zela pentsatu zuen mezulari zaharrak, etxe gehiago eta handiagoak izateaz gainera. Herri barneko bidetik jo zuen gaztelura joateko, ingurubidetik heldu zitekeela ahaztuta. Edonola ere, gustura jarraitu zuen kale nagusitik go iko atarirantz. Etxe handi eta altuen aurretik mugimendu handia zegoen eguerdia zelako. Ahal zutenek bazkaria edo eguerdiko otordua egiten zuten etxeko sukaldean. Kanpoan zirenek bazkari legearen zain zeuden. Beheko plazaren iturriaren ondoko azpilan anima lia batzuk ari ziren edaten, astoak eta mandoak gehienak eta haur batzuk jolasten ari ziren inguruan. Giroa animatua zen kaletik gora joan zenean. Adin guztietako jendea prestatzen ari zen eguerdiko etenaldirako. Goiko plazan mugimendu gutxiago zegoen. Eli zatik apeza eta adineko andre batzuk atera ziren. Goiko ataritik atera zenean konturatu zen alferrik egindako paseoaz, baina jakin ere bazekien herri barnetik pasada egin nahi zuela. Handik gaztelura zuzendu zen. Bertze muinoan, hegian, ingurua nagusituz gaztelua ikusten zen, gotor eta era berean dorreagatik lirain. Kanpotik, dorre nagusi garaia eta jauregiaren teilatuak ikusten ziren harresi altu eta gotorren gainetik. Dorrean begirale bat. Inguratzen zuen bideak gazteluko atarira eramaten zuen. Horren g ainean bi dorre txikien gainetik, matakanean, bertze zaintzale bat ikusten zen. Mezularia ezagutu eta pasatzen utzi zuten. Behin gazteluaren barnean lorategiz inguratutako patioa eta jauregia nagusitzen ziren kanpotik gotorra eta beldurgarria zena. Gaztelu an baziren biltegiak, sukaldea, kuartela, zalditegia eta baita zerbitzarien bizitokiak ere, baina patio handiaren inguruan lorategi txikiak eta jauregi ederra ziren nabarmentzen zirenak, harrien urre kolorea eta landareen berde dirdiratsuak nagusi. Jauregi aren eraikina, arina eta leihoz betea zen goiko pisuetan, harrizkoa eta indartsua behekoetan. Zaldia hartu zioten mezulariari eta erran zioten jauna goiko pisuan zegoela. Zerbitzari batek lagundu zion Azenarirengana. Beheko solairuan ukuiluak eta biltegia k zeuden gaztelu askotan bezala. Kanpoko egurrezko eskailerak igo zituzten saloi handian sartzeko. Zerbitzari batzuk bazkarirako mahaiak prestatzen ari ziren leihoen ondoan astotxo batzuen gainean oholak jarriz eta banku batzuk hurbilduz. Egurrezko eskaile ra zabal batetik goiko pisura igo ziren. Pasabidetik, egongela txikia, liburutegia, etxekoen logelak eta gonbidatuenak ikusten ziren. Liburutegiaren atean jo zuen zerbitzariak eta sartzeko baimena eskatuta, mezulariaren etorrera adierazi zuen. Jaunak sartz eko baimena emanda, hurbiltzeko erran zien. Jauna, liburutegi hartan etxeko maiordomoa izango zenarekin ari zen paperetan zerbait idazten. Leihoaren ondoan bertze eskribau bat zerbait ari zen idazten mahai batean liburu pilen artean. Haren ondoan bertze gi zon batek gerlari itxura zuen, ezpatak erakusten zuen bezala. Azenari jaunak hurbiltzeko erran zion. Mezulariari mezua hartuta, irakurtzen hasi zen, mezularia liburuz betetako gelagatik harritzen zen bitartean. Noblea ezer erran gabe geratu zen pentsakor. Mezulariak pentsatu zuen hirurogei urte baino gehiago izango zituela, nahiz eta orduko gihartsu eta mugimendu azkarrak egin. Jaun hura atsegina izateko fama zuen. Begiradarekin zain egoteko adierazi zion. Gizona nekatuta ikusten zen. Hala ere, begirada biz ia zuen, zimur nabarmenak eta ile urdindua bazituen ere. Jaunak hitz egin zion: –Mezulari, zoaz garbitzera nahi baduzu, gurekin bazkaldu eta hartuko duzu atseden. Arratsaldean emango dizut erantzuna, gelditzerik baduzu. Esaiozu Pipori, zerbitzari buruari, zerbait behar baduzu. Mezularia joan eta Erramun atera zenean jaunak komentatu zion Otsoari mezuan idatzi ziotena. Isak idazkitik altxatu zituen begiak Erregeren azkenekoaz arduratuta, ezer erran gabe, hala ere. –Erregek agindu dit erasorik ez erantzut eko eta inola ere ez sartzeko Gaztelako lurretan. Badaki noble gaztelar batzuek eraso azkarrak egiten dituztela beldurra sortzeko. Hemendik gutxira antolatuago izanez gero, herriak eta gazteluak irabaziko dituzte –Otsoak hitz egin zuen. –Azenari. Jokaera horrekin baimendu egiten die jarraitzeko, gure herriak defentsarik gabe utziz. Azken urtean galdutako lurrak, berriro errekuperatu ahal ditugu negua baino lehenagoko kanpaina azkar batean. Herritarrek gogoz hartuko dute parte helburu hori duen kanpainan. D enek galdetzen didate noiz deituko diezun... –Badakit. Aspaldi luze honetan herri guztietako gerlariek esaten didate prest daudela defendatzeko eta nekatu naiz lasaitzeko esaten. Ikusten duzu Erregeri zerbait egiteko baimena eskatzen diodanean zer erantzu ten didan. Mugako haranetako gerlariei baino ez nieke deituko eraso azkar batean galdutako herriak berreskuratzeko. Gainera, Bureba, Juarros eta Errioxako alkateek gure alde egingo lukete. Baina, Antso errege gazteak debekatu dit erantzutea. –Herritarrek ezin dute egoera luzaro jasan... Geldiarazi behar ditugu Gaztelako zaldun bihozgabeak! –Ez dakit nola egingo dugun, Otsoa. Galdetzen dizutenean esaiezu Erregek baimena ematen digunean herriak berreskuratuko ditugula. Mezuari erantzunez berriro saiatuko naiz egoeraren larria adierazten. Idatziko diot gaztelarrek Bribieska inguruko herriak hartzeko asmoa dutela. –Espero dut Burebako armada mugiarazteko baimena noizbait ematea, bertzela pixkana eta gutxika galduko dugu Bureba osoa. Momentu hartan Gaila sartu zen liburutegian. Nahiz eta hirurogei urte beteko zituen eta azken urteetan pixka bat loditu zen, arin mugitzen zen batetik bertzera zituen eginkizunetan. Ilea urdindua zuen, txirikordetan eta zapi batean bilduta. Begi berde polit haiek beti bezain a rgiak eta irribarretsuak ziren. Zimur batzuek ez zioten edertasuna estaltzen. Azenarik ezagutu zuen andre Maddalenen antza handia zuen eta jarrera alai eta atsegina erakusten zuen. Berak pentsatu zuen gizon haiek beren gauzetan sartuta ez zirela konturatuk o zein ordutan bizi ziren. Beraz, erabaki zuen bazkaltzera deitzea. –Badakit erregearen mezu bat jaso duzuela eta zerbait eztabaidagarria izango dela. Utzi oraintxe bertan kontuak eta jaitsi zaitezte bazkaltzera. Denak zuen zain daude goseak amorratzen. Gero, bazkaldutakoan kontatuko didazue dena. Jaitsi zaitezte ordu erdi bat barru. Liburutegia jauregiko gelarik erosoenetakoa zen. Txokoan kuxin erosoetan egoten ahal ziren irakurtzen beharrezko argitasuna leihoetatik sartzen zelako. Han pasatzen zituen o rduak eta orduak Isak. Idazkaria, gehienetan mahaian ongi eserita aritzen zen izkribu legalak txukun idazten, baina gehienetan liburuxka batzuk kopiatzen. Gailak, gutxitan, baina Azenarik ere han pasatzen zituen orduak, ahal zuenean lagunarekin hizketan et a irakurtzen, negu luzean bereziki. Azenarik eta Isak kopiatutako liburuxkak aztertu zituzten. Azenariri asko gustatzen zitzaizkion Isak egindako kopiak. –Isa, zoragarria da zure idazkera dotorea. Inork ez du idazten arabieraz zuk bezain ongi. –Nahiago d ut arabieraz idatzi, latinezko hizki aspergarriak baino. Zergatik bidaltzen dizkiezu erlijio liburuxkak monasterioetako monje ergel horiei? –Berari ez zitzaion lan hura gustatzen, horrek gustukoenetatik urrutirarazten baitzuen. Azenarik pentsatzen zuena ad ierazi zion lagunari. –Gezurra dirudi zu nobizio ibili izanak. Garai batean gustura zinen haien scriptorium ean. Kristauak gara... Beno, kristauok ongia egiten dugu izkribu santuak berreskuratzen eta monasterioetara bidaltzen. Batzuetan ez dakit ez ote z aren mahometar bihurtu? –Nik ere ez dakit. Latinezko liturgia liburuxkak eta Donibaneren ebanjelioak ez dira oso poetikoak. Naiarako elizara eta Donemiliagara bidaliko ditugu eta kitto. Ez dut latinajoz idatzitako izkribu gehiagorik kopiatu nahi. –Une bat ean Isa isilik geratu zen eta zerbait galdetu zion lagunari gaia aldatuz. –Azenari, Erregek zergatik ez ditu zaldun gaztelarren erasoak erantzun nahi? –Azenarik ulertu zuen Isak ez zuela gaiarekin jarraitu nahi eta bertzetik ez zuela hura ulertzen. Isak b uru argia zuen gauza askotarako, baina batzuetan ez zuen politikaz gehiegi ulertzen eta gauzak sinpleki kontatu behar zizkion Azenarik. Egia erran, jende gutxik ulertzen zuen Erregek egiten zuena. Nekazariek eta gerlariek ez zuten ulertzen zergatik ez zute n erantzuten edo behintzat zergatik ez ziren defendatzen. Azenarik ere horretaz galdetzen zion bere buruari. Gai aldaketa ontzat emanda, bere hausnarketa azaldu zion intelektualari. –Antso errege gazteak ez du gudarosterik bidali nahi mugako jauntxo gazte larren kontra, Fernando ez haserretzeagatik. Fernandok gerlari gehiago dauka eta gure agintariei beldurra ematen die zuzeneko borrokan askoz gehiago galtzeak; beren bizitza galtzeaz ez hitz egiteagatik. –Isa pentsatzen geratu zen une batez zerbait esan bai no lehen. –Ulertzen dut. Hala ere, gerlariek esaten dute okerragoa dela urtero herriren bat galtzea; horrela jarraituz gero Ebroraino eta Errioxaraino helduko direla. Zergatik ez duzue ezer egiten? –Erran duzuna egia da. Nik uste dut beldur mota guztiak aparte ezer ez egiteko arrazoia... –Zergatik isildu zara? Bota behingoz buruan duzuna. Badakizu ez dudala ezer zabalduko. –Barkatu, ez da ez dudala zugan konfiantzarik. Gertatzen dena da ez dudala onartu nahi. Uste dut ez diela axola jendeak..., ezta lurrak galtzeak. Errege gazteak eta bere ingurukoek nahikoa dute pariak jaso eta dirutza horrekin luxuzko bizitza izatearekin... Galduta gaude! Zein inozoak izan garen! –Ez izan hain ezkor. Noizbait aldatuko dira gauzak. –Isak izu aurpegia jarri zuen ideia haiek hunkituta. Berak ere ez zuen ideia haietan sakondu nahi. Baina, Azenarik behin hasita jarraitu zuen bere beldurrak adierazten. –Ez dakit. Horrela jarraituz gero..., akabo Baskonia. –Azenari..., ez izan hain ezkor. Baskoiok jakingo dugu aurrera egiten. –Ez dut horretaz zalantzarik. Kontua da errege honekin eta jokaera hauekin jai dugula. Ez dakit libre izaten iraunen dugun edo Gaztelak menperatuta biziko garen! Gureak egin du! –batbatean bazkariaz gogoratu zen –. Gaia utzi behar dugu. Goazen bazkaltzera. Martin Ansurez, Ansur Martinezen semea, aita hil zenean hamabost urte lehenago, etxeko nagusi gelditu zen. Juarroseko milizien kapitaina izan zen Ansur, urte luzez haren seme batek ordezkatu zuen arte. Familia etxean, Martin, emaztea, familiako beste guztiak, neskame bat eta bi morroi bizi ziren. Bizitza luze batean lortutako aberastasunekin lur berriak erosi zituzten eta azienda ederra zuten. Orduan ere lur batzuk errentan lantzen zituzten, baina askoz hobeki bizi zir en. Lanik astunena bi morroiek egiten bazuten ere, anaiak, semeak eta hirurok ere lan handia egiten zuten. Etxeko emakumeek ere lana izan arren ez ziren gaizki moldatzen eta parte hartzen zuten komunitatean. Martin, lehen aita bezala, Arlanzoneko alkatea z en. Azenarik titulu bakarra zuen, Arlanzoneko jaunarena. Dena den, Juarros eta Okako epaile nagusia, Juarroseko alkaide eta alkate orokorraren funtzioak betetzen zituen eta gainera Burebako agintari militarra eta erresumako enbaxadore zen. Hala eta guzt iz ere, herri bakoitzean bertako alkateak izaten ziren. Haietako bat, Arlanzonekoa, Martin zen. Azenari eta Martin, 1055ko udazken arratsalde eder batean elkartu ziren azken aldiko arazoez hitz egiteko. Herrian normalean algaraka ibiliko ziren haurrek bi g izonen aurpegi eta jarreragatik bakean utzi zituzten. Herriko ate nagusitik atera ziren oinez erreka eta zubiaren ondora. Zugarrondo urreztatuen ondotik, ez ziren ingurunearen edertasunaz ohartu. Gaztelako zaldun talde batzuen erasoak ziren beren kezka itu rri. Hain zuzen ere, Martin Ansurezek serioski hitz egiteko beharra adierazi zion Azenariri, berau herrira aspaldian kanpoan izanda itzuli zenean. Martinek gaiari heldu baino lehen animalia batzuen gaixotasuna aipatu zion. Ardi batzuek gaixotasun kutsakorr a zuten eta berrogeialdiaz gain, batzuk hil behar izan zituzten. Dena den, jendearen kezkak bestelakoak ziren. Martinek garbi esan zion jaunari. –Azenari, zaldun batzuk agertu dira Ibeasen, herenegun jendea bortizki erasotzen eta animaliak lapurtzen zebil tzala... –Azenarik antzekoak entzun zituen uda eta udazken hartan. Egoerari buruzko mezuak bidali zizkien alferez nagusiari eta erregeari. Gerra eta talde handien eraso garbia ez zen artean, ezer ez antolatzeko erantzuten zioten behin eta berriro. –Ezin d ugu ezer egin. Nik antzeko erasoen abisua izan ondoren, erantzuteko baimena eskatu dudanean erregeak agindu dit ez erantzuteko, gerra ez pizteko. –Errekatik gora ari ziren poliki bidetik, baina Martin gelditu zen bat batean Azenarirengana bueltatuz. Haserr e zegoen eta keinuz eta hitzez adierazi zuen. –Zu, enbaxadorea eta baita muga honetako agintari militarra zara. Ezin dituzu zure babespeko herritarrak defentsarik gabe utzi. –Badakit, baina agindu didate ez erantzuteko, gehienez herritarrak armatzeko eta abisupean izateko, baina talderik ez antolatzeko. –Jauna, barkatu, baina izan dira zaurituak eta ehunka ardi lapurtu dituzte. –Tratamendu aldaketak bere erantzukizunez galdegiten zion. –Barkatu. Kontaidazu Ibeaseko erasoa. Zer eta non gertatu da? –Ibea seko artzainek ikusi zituzten zaldun talde txikiak ingurua miatzen eta dagoeneko bi artzain eraso eta zauritu dituzte. Ehunka ardi lapurtu dizkiete. Laborari batzuei ere berdin egin diete, ez dakit zenbati. Artzainek lautadako uztondoak jorratu gabe utzi d ituzte badaezpada ere mendialdean bazka kaskarragoen bila. Ibeas herriaren inguruan ere ikusi dituzte zaldunak eta herenegun Garin zaharrak, gure herrikoak, zaldun ezezagun susmagarri batzuk nabaritu zituen urrunean. Badakit Galarden ere arazoak izan dituz tela. Herritarrak beldurtuta daude. Badakite edozein egunetan norbait hilko dutela. –Ez nuen uste hemen ere gertatuko zirenik. Antzeko istorioak entzun ditut Bribieska inguruko herrietan. Gaztelarrek hartutako herriez gain inguru hartako gure herri etan zirikatzen ari dira. Gartzia erregea hil zenean Bureba mendebaldea, Merindadeak eta Trasmiera konkistatu zituzten gaztelarrek. Baina orain herri euskaldunetan ari dira zirika. Gaztelarrek badakite ez dugula haien kontrako kanpaina egingo eta aprobetxa tzen dute. Jauntxo malapartatuek dibertsioa eta animalia batzuk lortzen dituzte eta guk dena jasan behar dugu... –Barkatu jauna, baina nekazariak eta artzainak dira erasoa eta babesgabetasuna jasan behar dutenak. –Bai. Arrazoi duzu. Zaldun partida batzuk antolatuko ditut egunero mugetan zaintza egiteko. –Ordua zen. Jauna, eman abisua herrietan. Gutarrak direla erakutsi behar dute urrutitik. Ikur bat eraman dezatela herritarrek jakinaren gainean izateko. –Martin, arrazoi duzu babesgabetasuna niri leporat zen, baina Errege aginduen kontrako ekimena izango da. Aldez aurretik abisatu diet muga ondoko Gaztelako jauntxoei erasoak geldiarazteko. Espero dezagun erasoak gelditzea. Hurrengo egunean bertan, hamar zaldunetako bi talde bidali zituzten mugako inguruk o herrietara, talde bana Galarde eta Ibeasen eta begiraleak jarri zituzten goialdeetan zaintzak egiteko. Berdin egin zuten Piedrahitan, Monasterion, Galbarrosen, Quintana urrian eta Pozan. Handik egun gutxitara zaldun gaztelar batzuk gerarazi zituzten eta laster Azenariri mezu bat bidali zion erresumako buru militarrak. Alferez nagusiak mugetan erasoak egitea leporatzen zion. Argi eta garbi adierazten zuen erregeak ez zuela Gaztelarekin inolako arazorik nahi eta Bribieskako jaun bati eman zioten mugako defe ntsaren ardura. Azenarik jarraitu zuen zaintza haiek egiten Burebako zaldunen laguntzaz eta alkateen eskaerei kasu eginez. Bitartean, buru militar berriak ez zuen ezer egiten laborari eta artzainei laguntza emateko, eta mugako herriek beren kabuz jokatzea z gainera Azenariri pasatzen zioten informazioa. Erriberan elkartzen ziren artzainak. Erronkariko Miel Xarra eta Zaraitzuko Peru Meharra Bardeetan ematen zuten negualdia. Pirinio aldeko artzainak Aragoi eta Bardeetako bazkatokietara jaisten ziren udako borroka eta eraso garaiak bukatzen zirenean, azaro aldean. Heldu berritan, aspaldiko lagun haiek elkarrekin egin zuten topo. Agurtu eta familiaz galdetu ondoren, momentuko arazoez aritu ziren. –Zaraitzuko artzain gehiago ikusi dut aurten. Ez a l da Meharra? –Bai. Mendialdeko belardiak lehenago agortu zaizkigu eta inguru honetan elkartu gara gehiago, bidean Aragoi ibarrean jateko gutxi geratu baita. –Uste nuena. Gure artzainekin berdin gertatu da. Arazoa izango da hemengo belardiak laster agort zea. Oraingo bake egoerak egin du Bardeetara jende gehiago elkartzeko. Artzain Tuterarrak ere agertu dira. –Egia da arazoak izango ditugula. Xarra, bilerak egin behar izango ditugu elkarrekin borrokatzen hasi baino lehen. Zarrakaztelutik hegoaldera Bard ea Zuriraino mendialdeko artzainek belar goxoak aprobetxatzen zituzten. Bailara txikietan pinu beltzak goialdetan izaten ziren; behealdeetan, aldiz, uztondo eta belardi ederrak zeuden. Lautada hartan Laplana deituan ibiltzen ziren artzain baskoiak. Hegoald ean, berriz, eskualde musulmanetako artzainak ibiltzen ziren. Meharrak arratsalde batean hegoaldeko artzain batekin topatu zen. Jusuf ben Martin Balterrakoa zen eta bertze artzain musulmanek edo musulmanen menpekoek bidali zuten mendialdekoekin solasteko. –Egunon jainkoak, Meharra deitzen didate eta Zaraitzukoa naiz. –Ni Jusuf naiz Balterrakoa. Baskoieraz mintzatzen ahal gara nahi baduzu. –Erromantzez moldatzen naiz. Baina tira, eskuaraz eginen dugu nahi baduzu. Zer moduzko urtea izan duzue hegoaldean? –Urte ona. Bakea denean hobeki bizi gara herritarrok. –Bai, halaxe da. Iruditu zait zuzenean etorri zarela niregana. Zerbait nahi al duzu? –Asmatu duzu. Nire lagunek bidali naute zuek bertze urteetan baino gehiago zaretelako eta kezkatuta daude. –Egia d a. Udazkeneko euriteek belardi ederrak utzi dituzte hemen eta horrek erakarri gaitu. Dena den, guk ere nabaritu dugu gehiegi elkartu garela eta artzain erdiak itzuliko dira Aragoi arrora. –Pozten naiz. Baskoiok ongi konpondu behar dugu gure artean. –Mehar rak ez zuen hura espero. Hala ere, entzuna zuen Tutera aldeko biztanleak ere baskoi sentitzen zirela eta Antso Nagusiaren alde jarri zirela behin edo behin. –Harrigarria! Lehenengoz entzuten diot musulman bati baskoia dela. –Ni eta gutako asko ez gara m usulman, mozarabe baizik... –Mozarabe? Zer da hori? –Musumanen erresumetako kristauak. Gainera, Ebro iparraldeko biztanleak baskoiak gara zuek bezala. Gertatzen dena da baskoiera galdu dugula. Batzuetan zuekin izan dugu harreman gehiago. Nire amaren aita Uxuekoa zen eta baskoieraz erakutsi zidan txikitan. –Konbentzitu nauzu Jusuf. Hitz egingo dut bertze artzainekin. –Meharrak eskua luzatu zion bertzeari. Eskuak elkarri estutu ondoren aldentzen hasi ziren nor bere artaldera. Urrutitik Jusufek a zken mezua luzatu zion menditarrari. –Behar baduzue Aragoi arroatik behera jaitsi ahal zarete artzain gutxi batzuk. Kadreita parean ibiliko naiz hemendik hilabetera eta ez dugu arazorik sortuko zuetako batzuk agertzen bazarete, ez sei edo zazpi artzain ba ino gehiago. –Mila esker gonbitagatik. Ikusi arte, Jusuf baskoia. Antso errege gaztea Azenarirekin haserretu zen. Arlanzon eta Juarros osoan 1056ko uztak txarrak izan ziren, bertze leku askotan bezala. Berriro ere aurreko urteetako erreserbei esker egin zuten aurrera. Txarragoa izan zen egoera politikoa: gaztelarrek Ibeas hartu zuten eta Juarros osoaz jabetzeko ahaleginetan ari ziren. Hala ere, okerrena Antso errege gaztearen jarrera zen. Ez zien gaztelarrei aurre egingo eta Azenarir i kendu zion zeukan autoritatea. Nairara deitu zion eguberriak aurretik bere aurrera agertzeko. Garbi zegoen bertze handikien aurrean epaitu nahi zuela. Antso errege gazteak titulu eta ohore guztiak kendu zizkion Azenariri berarekin haserretu zenea n. Arlanzon utzi behar izan zuten, Azenarik, bere gerlariek eta familiakoek ez ezik, baita Erregeren jokaeraren kontra zerbait esan zuten batzuek ere. Hilabete bat eman zieten, gerlariak eta jaun berria agertu arte. Bureba mendebaldea erabat galdu zen. Ga ztelako soldaduek hartu zituzten herriak. Juarros, Atapuercako mendizerra bitartean Gaztela menpean geratuko zen. Azenarik Arlanzoneko jaurerria galdu zuen eta Juarroseko alkaide, alkate nagusi eta epaile funtzioak kendu zizkioten. Bakarrik Okako Arraia, Z erraton eta Gailaren familiakoak izandako lurrak mantendu zituzten, orduko Okako jauna eta nagusia bikotekideen seme Garzia Azenariz zelarik. Denbora, 1015ean erositako lurrak gaizki saltzen eman zuen Azenarik; baita, animaliak eta bizitza osoan bildutako gauzak garraiatzeko modua antolatzen ere. Jabego partikularra ezeren truk eman edo saldu zien maizter izandakoei, gehienetan hurrengo urteetan gutxika ordainduko zutelako ustean. Herritar askok ondasunak jasoko zituzten eta gurdietan sartuta abiatuko zire n erresumako ekialdera. Animaliak ere eramanen zituzten. Konplikatua izan zen zeramika, beira, burdinola eta gurdindegi tailerrak desmuntatzea. Azken haietan hogei gurdi baino gehiago bukatu zituzten, beste gurdiekin berrehun herritar baino gehiago eta ber en ondasunak garraiatzeko beharrezkoak. Momentu hartan zoria ez zuten erabat aurka. Jendetza eta animaliak finkatzeko tokia aurkitu zuten. Hain zuzen ere, Urbasa eta Andiaren magalean Deierri deituriko eskualdean jaurerri bat eta bere lurrak salmentan jar ri zituzten. Jauna eta bere semea hilik gertatu ziren Atapuercan. Antso Fortuniones, Azenariren suhiak erosi zituen hainbat herritako lurrak aitaginarrebaren azken urre eta zilarraren trukean. Huraxe behar zuten, hainbat juarrostarrentzako bizitokiak, lurr ak eta lantokiak izateko. Lurrak eta herriak erdi hutsik zeuden azken hamarkada tamalgarriaren ondorioz. Uzta txarrek jendea mugarazi zuen bertze leku batzuetara, Donejakueko herrietara bertzeak bertze. Abartzuza, Lezaun eta Iturgoien herrietan zeuden lur gehienak, baina baita gutxiago batzuk Ibiriku, Arizala, Azkona, Arizaleta eta Arandigoienen. Jendea gidatzen, Maddi eta Antso Fortuniones arduratu ziren, beraiek ere Erregeren faborea galdu zutelako. Abenduaren hasieran egun lehor eta epel batzuk aprobetx atuz hasi ziren migratzaileak Deierri bidean. Egun batzuk eman zituzten txandaka ateratzen, gerlariek lagunduta. Azkeneko bi egunetan mugitzen, animaliak izan ziren. Milaka ardi, ehunka behi, mando, asto eta zaldi gidatu zituzten zaindariek; baita beraieki n behor sanhayarrak ere. Naiarara heltzean Azenarik erregearekin elkarrizketa eskatu zuen. Honek bi egunen buruan eguerdian agertzea agindu zien. Azenari, Gaila eta familiakoekin aurkeztu zen agindutako egun eta orduan. Han zen gorte osoa zain. Antso IV.a Gartzes beranduago agertu zen bere konfiantzazko agintariekin eta apezpikuarekin. Jarlekuan eseri zenean, Azenari Enekones epaiketara deitu zuen bozeramaileak. Naiarako epaileak eta maiordomo nagusiak, erregearen lagun handienak ziren. Haiek goraipatu egin zituzten erresumaren handitasuna, erregearen maiestate eta prestutasuna; eta baita honen legeen bertuteak ere. Gero, Azenari kapitainaren gaiztakeriak eta errebeldiak aipatzen hasi ziren. Gerra bere kabuz egitea eta erregeari muzin egitea leporatu ziote n. Bere erruz eta Gaztelako alkaideak zirikatzearen ondorioz galdu omen zituzten Bureba eta Juarroseko herri gehienak. Jaungoiko eta lurreko berorren ordezkariaren legeak haustea eta ez betetzeagatik, tontsuratzera eta Albeldako monasterioan monje bizitza eramatera zigortu zuten. Hil izan balitz bezala munduko bizitzatik aparte izatera behartuko zuten. Handik aurrera ez zen ez gerlaria ezta senarra izango. Bere ondasunak koroarentzat izango ziren. Gaila, orduan ere Okako jaurerriko burua izanda, bizi alarg un bihurtu zen. Azenarik, Gaila, Maddi eta Garziarentzat aurretik utzi zituen ondasunak eta eman zizkien dohaintzan, agiri batean agertzen zen bezala. Lekuko askoren aurrean Atapuercako guduaren aurreko egunean Naiarako Gartzia erregeak berak, eta bertze h andiki batzuek sinatu zuten, Burgoseko eta Naiarako apezpikuek bertzeak bertze. Horregatik ezin izan zieten ondasunik kendu. Naiarako apezpikuak manupeko artxidiakonoari agindu zioten denen aurrean Azenari Enekones tontsuratzeko. Monje arropa jantziarazi zioten eta soldadu batzuek eramanen zuten Albeldara. Tontsuratu behar zutenean familia nobleetako partaide asko atera ziren aretotik. Gailak, Maddik, Garziak, Amaiak, Senbeno anaiak, Aznar Fortuniones lehengusuak eta Antso Fortuniones suhiak, lehen lerroan jasan zuten ikuskizuna eta ile adats gabetzea. Ia ez zieten agur egiten utzi, Azenari eraman zutenean. Senbeno Enekones ia elbarri geratu zen urte bat lehenago 1055ean eroriko baten ondorioz. Naiaran bizi zen Santxa emaztearekin. Uxue eta Grazi alabak ez ziren urrun bizi eta bizitza lasaia izaten zuen ezinbertzean. Azenari epaitu zutenean anaiak ahal zuena egin zuen beraren bizimodua leuntzeko eta handik hilabetera bisitatu ahal izan zuen ia ezkutuan, familiako bertze guztiek egin zuten bezala. Eneko, Se nbenoren seme zaharra, umetan hil zen gaixotasun batengatik eta bigarrena Garzia Ximenez deitua, Burgosen ibili zen kapitain. Bera izendatu zuten Arlanzoneko jaun eta Juarroseko alkaide nagusi, Azenari deserriratu zutenean. Jaun gazte berriak ongi tratatu zituen herritarrak. Bestalde, familiako gertuenak beren betiko bizileku eta herrietan jarraitu zuten. Aznar Fortunek eta bere semea Fortun Aznarez Uharten ziren eta bere bertze lehengusuak Faltzesen, alkaidea Antso Fortuniones lehengusua izanik. Osaba Fort un urte batzuk lehenago hil zen, Beltza bezala. Deierrin Arlanzoneko jauregian izandako gehienek antolatu zuten bizitza. Deierri, lurralde zabal bat izendatzeko erabiltzen zuten. Hala ere, Deio edo Deierriko gaztelu eta tenentzia lurraldeko hegoaldean zeg oen eta herriak Andia eta Urbasa mendizerren magalekoak ziren, Alloz ekialdetik Ameskoetaraino mendebaldera. Azenariren azken diruarekin Antso Fortunionesek erosi zituen lur eta etxe gehienak Lezaun, Iturgoien eta Abartzuza herrietan banatuta zeuden. Arlan zoneko jauregiko biztanle gehienek Lezaunen hartu zuten etxe, aurreko jaunaren dorretxean. Han Antso Fortunionesek eta Maddik antolatu zuten jauregia etxekoen laguntzaz. Herritarrik gertuenak familiako lurrak eta aziendak zaintzen jarri ziren Lezaun, Iturg oien eta Abartzuza herrietan, gainerako juarrostarrak, Ibiriku, Irañeta, Azkona, Arizala eta Arizaletan zeuden maizter. Gaila batzuetan Lezaunen bizi zen, Antso, Maddi, Uxue, Fortun eta Gailatxorekin; baina bertze urte erdia Okan ematen zuen, Garzia, Amaia eta Azenari bilobarekin. Garzia Azenariz Okan. Garzia Azenariz Okako jauna zen eta muga hartako alkaidea. 1057an 39urte zituen eta beraren ekinari esker mantentzen zuen Baskoniak mendebaldeko gotorleku hura. Bertze bi alkaidek osatzen zuten Baskoni ako erresistentzia: Pancorboko Antso Fortunek eta Pozako Antso Lopezek. Gaztelako Lainezek eta bertze jaun batzuek poliki hartu zituzten Burebako herriak eta gazteluak, Bribieskatik Pancorbo bitartean. Gaztelarrek Juarros eta Bureba gehiena aurreko urteeta n menperatu zuten. Hiru alkaideak defentsan baino ez ziren ibiltzen, nola edo hala. Okako gaztelutik bailarako goiko herriak gobernatzen zituen Garzia Azenarizek. Saloian josten aritzen zen Amaia andrea, neskame eta morroien bidez etxeaz arduratzen zen bi tartean. Azenari Garzia txikiak zortzi bat urte zituen harrezkero eta derrigorrezko betebeharrak eginez gero, zerbait ahoratu ondoren arratsaldean, herrian, zalditan edo inguruko basoetan ematen zuen denbora bertze haurrekin. Hirurogeita bat urteko Gaila andrea herrian zegoen apezarekin jendeari laguntza ematen. Gaila anderea ez zen etxeko gauzetan sartzen, Amaiak denaz arduratzen baitzen. Andere zaharrak bere aitarengandik jaso zuen jaurerria eta denbora batez bere senarrak kudeatu ondoren, adin egokira helduta semeari pasa zioten aginte zuzena. Azkeneko urteetan senarra monasteriora zigortu zutenean bizialargun geratu zen. Deierritik Okara eta Okatik Deierrira mugitzen zen urtean zehar, semearen familiarengandik alabarenera eguraldiaren arabera egonaldia k eginez. Bidaia haiek aprobetxatuz Ireguako Albelda monasterio Azenariri egiten zion bisitai urtean bitan. Udazken hartan Deierrirako bidaia prestatu ondoren, semearekin hitz egin zuen abiatu aurretik. –Seme, prest nago abiatzeko. Bi egun barru Albeldan izango naiz zure aitarekin. Nahi al duzu zerbait ematea edo esatea zure partez? –Badakit arropa eta jateko zerbait eramango diozula. Hala ere, bai badaukat bererentzat mezu bat. Esaiozu, galdetuko dizulako, gaztelarrak geldiarazten ari garela eta inongo e rasorik izango ez dela segurtatuta, hari bisita egingo diogula. Azkeneko bi urteetan ez dugu ikusi. –Hirurak joango al zarete bisitan? –Ez dakit Amaiak egin ahal izango duen. Hala ere, Azenarik bisitatu nahi du aitona eta agian hilabete bat barru Deierri ra egingo dizuegu bisita, Maddi aspaldian ikusi ez dugulako. Albeldako San Martin monasterioa. Azenari Enekonesen azkena. Iregua errekaren ubidearen ondoan, baratz eremu handien gainetik, hareharrizko kobazuloetatik hurbil Albeldako San Martin monasterioa zegoen, Donemiliagaren parekoa. Itxitura hartan, eliza, monjeen bizitokia eta etxalde handi baten eraikinak ikusten ziren . Handik ez urrun herria zegoen, monasterioaren zerbitzura. Monasterio hartan komunitate handia bizi zen. Zerbitzari eta morroiez gain, ia berrogeita hamar monje eta hamabi nobizio bizi ziren. Klaustroaren ipar aldean eliza zegoen. Ekialdetik mendebaldera zuzenduta, hiru nabeko eremuan monjeek otoitz egiten zuten ordu kanonikoen arabera. Klaustro eta patiotik mendebaldean jantokiaren gainean, monjeen logela handia zegoen, bigarren pisuan. Ekialdean klaustrotik aparte itxitura ondoan ukuiluak eta biltegiak k okatzen ziren eta hegoaldean hura ere klaustrotik aparte, sukalde handia eta janari biltegia. Klaustroaren ibiltokiaren gainean, hegoaldean, bi gela eta scriptoriuma zeuden, argitasuna aprobetxatuz. Gela batean abadeak zeukan lotarako eta egoteko tokia eta bertzean Azenari Enekonesek. Azenari atxilotuta eraman zutenean, monjeen bizitza egin behar zuela esan zioten Anselmus abadeari. Honek, zigorra aipatzen zuen apezpikuaren agiria jaso zuen. Hala ere, ez ziren gutxi Azenarik urteetan bidalitako liburu sak ratu eta kultura izkribuak, baita dirutan emandako dohaintzak. Hori zela eta, baita adinagatik, tratu berezia eman zioten. Sukalde gaineko bigarren gela berari utzi zioten. Monje kontsakratua ez zenez, ez zuten gizona erregelak betetzera behartu. Azenarik handik denbora gutxira bizitza lasaia izaten zuen, paseoak eginez eta denbora idazten pasatuz. Monje gazte batek laguntzen zion behar zituen gauzetan, liburutegia osatzen bertzeak bertze. Monasterioaren erritmoa otoitzaldien arabera antolatzen zenez, monj eek lanean eta otoitzetan banatzen zuten denbora. Hala ere, monasterioaren beharrak asetzeko eta lurrak lantzeko maizterrak eta zerbitzariak zituzten, monjeek otoitz egin behar baitzuten. Otoitzaldien artean lo egiteaz gain, otorduak egin eta lan anitzak b etetzen zituzten. Azenariren lana idaztea zen eta Aureliorena Azenariri laguntzea. Gaztea euskalduna zen, Arabako Biasterikoa. Gazteak Azenari konbentzitu nahi zuen elizkizunetan parte hartzeko. –Jauna, barkatu baina on egingo lizuke elizkizunetan parte h artzeak. –Ez deitu jauna; Azenari aski da. Ez naiz jauntxo bat, baina ez naiz monjea eta ez naiz izango. Hemen naiz, behartuta, eta lasaitasuna behar dut. Beraz, ez jarraitu zure sermoiekin. Zu monjegaia zara eta zure betebeharrak dituzu. Ni zaharra naiz eta paseoez gain liburuak eta idazkiak ditut atsegingarri bakarrak. –Barkatu. Hala ere, uste dut otoitz egiteak on egingo dizula. –Primetara joaten naiz gehienetan, Visperetara ere bai. Aski da. Eraman liburuki horiek apalategietara eta ekar ri paper gehiago. Ez ahaztu tinta gehiago egiteko. Otoitzaldiak edo ordu kanonikoak ziren monasterioaren bizitza antolatzen zutenak. Monjeek eguna pasatzen zuten otoitzen artean, salmoak kantatzen. Egunean zortzi deialdi izaten zituzten, “otoitzaldiak” d eituak: Prima , egunsentiaren ondoren gosaldu aurretik; Tercia , egunsentitik hiru ordutara gutxi gorabehera goizeko 9etan; Sexta , eguerdian izaten zen eta ondoren bazkaltzen zuten; Nona , arratsaldeko hiruretan; Visperas , iluntze aldean, lan egunaren bukaera n eta afaldu ondoren; Completas , handik ordu gutxitara; Maitines, gauerdian eta Laudes egunsentia baino lehen. Ordu nagusiak, Maitines, Laudes eta Vísperas ziren eta komunitate osoa elkartzen zen errezatzeko. Bertze ordu gehienetan monjeak lanean ziren lek utik etenaldia egiten zuten otoitz bat egiteko eta ondoren, egiten ari zirenarekin jarraitzen zuten. Goizetan Prima entzun ondoren, Azenarik monjeekin gosaldu egiten zuen eta bertzeak beren eguneroko lanetan hasten ziren bitartean, berak itzuli txikia egit en zuen monasterioaren inguruan. Gogoaren arabera egiten zuen ibilaldia. Askotan, egun oskarbietan behintzat, ekialdeko muinoetara jotzen zuen bailara osoari bistadizoa ematera. Ireguako bailara aberatsa zen, barazkiak eta fruta arbolak onenetakoak baitzir en inguru hartan. Goialdetik, mendebaldean urrun mahasti mugagabeak begiztatzen ziren eta ipar ekialdean gari lurrak. Ez zituen ikusten, baina han inguruan imajinatzen zituen herriak. Heldu berritan, egun batzuetan, mando baten gainean egin zuen itzulia go goratzea gustatzen zitzaion. Hegoaldetik mendebaldera eta handik iparraldera itzuli eginez, izenak ahoskatzen zituen: Nalda, Bigera, Sorzano, Sojuela, Entrena, Lardero eta Alberite. Ekialdean Klabijoko gaztelua zegoen. Gero, monasteriora jaisten zen lanera . Han gustukoena egiten zuen, liburuak irakurri eta kopia batzuk egiten zituen. Berak gehien maite zituenak arabierazko zientzia eta Geografiako idazkiak ziren. Scriptoriumean liburuki asko zeuden, berak bidaliak gehienak. Egun arruntetan, nahi zituen lib uruak hartuta, bere gelara eramaten zituen. Leiho ondoan zegoen mahaiaren aurrean esertzen zen eta irakurri egiten zuen. Batzuetan poesiak edo Koramaren kapituluak gogoratzen eta errezitatzen zituen, monjegai gaztearen harridurarako. Hizkuntza harekin mold atzen zenez, arabieraz egiten zuen Azenarik harekin, latinez, erromantzez edo baskoieraz egiten ahal zuen bezala. Halakoetan, arabierazko idazkiak irakurtzen zituenean hizkuntza hartan egiten zuten. Bertzela ere, latinezko izkribuak ere irakurtzen zituen. Aurreko egunetan topatu zuen Crónica Albeldense irakurtzen hasi zen. Chrinicon edo Codex Conciliorum Albeldensis seu Vigilanus , latinez idatzita zegoen eta 430 orriz osatuta zegoen liburuak penintsulako antzinateko historia, Visigodoen monarkia, omeyata rren garaia eta Asturiaseko sorkuntzaz kontatzen zituen. Dulcinius izeneko monje batek idatzi zuen 881. urtean eta Vigila edo Vela izeneko bertako monje batek bukatu zuen 976. urtean laurogeita hiru urte lehenago. Azenarik 12. orrian mirarizko irudi miniat uak begiratu zituen. Orri anitzetan poemak, kontzilio eta erregistro; kanonak eta legeak azaltzen ziren; baina berezienak, arabiar zenbakiak ziren, zeroa izan ezik. Azenari Enekones nola edo hala pozik zegoen leku hartan, nahiz eta bertze erremediorik ez zuen, erregeak deserriratuta han bizitzera zigortu baitzuen. Urtean behin edo bitan etxeko batzuk etortzen zitzaizkion bisitatzera. Ezkutuan eta negualdean egiten zuten maiz, kurian ez jakiteko moduan eta bisitak ez eragozteko, debekatuak izan ez zitezen. Hirugarren urtean, 1059an, nekatuago eta gaixo zegoenean, bere memoriak idaztea erabaki zuen. Denborarik gabe zebilela uste zuen eta idatzi baino ez zuen egin nahi. Aureliok ezin zuen ezer egin. Burugogorra zen Azenari eta gehiago bihurtu zen orduan. Ez zu en elizkizunetara joan nahi, ezta ohiko bietara ere. Otorduak ere ez zituen errespetatzen eta janaria gazteak eraman behar izaten zion egunean bitan. Zaharrak egiten zituen bisitaldi bakarrak komunera izaten ziren. Azenari Enekonesen idazkia. Bizitza os o baten zentzuaren bila. Albelda. Monasterio hartako gela batean Azenari Enekones baskoi zaharra bizi zen. 1059ko udazkeneko egun gozagarriek neguaren hurbila iragarri zutenetik idazteari ekin zion buru belarri eta ez zen agertzen, ez anaien otoiz kantatuak entzutera, ezta otorduetara ere. Bertzeek bake santuan uzten zuten. Monasterioetan ezohikoa zen egoera hura. Horrela jokatzeko arrazoiak anitzak ziren: zaharreria, han eta kanpoan eskuratua zuen entzute handia, eta garrantzitsuena, azken aldian nahi zuena egiteko erakusten zuen kasketa. Eguna hasten zenetik ahalik eta gehien idazten saiatzen zen. Bazirudien heriotzaren abisua sentitu zuela eta zerbaitek bere historia kontatzera bultzatzen zuela. Gorputz zaharrak edo begi nekatuek askotan lana uztera behartzen zuten, nahi baino gehiagotan. Baina, errekuperatu bezain pronto ekiten zion lanari. Ezin zuen monasterioko ofizioetan denbora galdu. Paper mordo batean idazten zuen. Musulmanek garatu zuten industria zen papergintza. Scriptorium etan pergamino ba ino ez zuten erabiltzen. Hala ere, merkatari musulmanek zerbait merkeago behar zuten beraien dokumentu eta kontuetarako. Papera, Ekialde Urrunean asmatua, aspaldian Valentzian, Mediterraneoko hiriaren kanpoaldean lantzen zuten. Merkatari kristauek ere hasi ak ziren trapuz eta landare desberdinez egindako papera erabiltzen. Azenari, aparteko kasua zen monjeen artean. Bera denbora luzez bizi izan zen Korduban, Kalifen hiriburuan, eta paperetan idaztea eta bertze ohitura batzuk ekarri zituen kristau lurraldeet ara itzuli zenean. Are gehiago, monje bizitza eramatera behartu bazuten ere, bertzelako bizitza izan zuen: bazuen emaztea, harengandik eta noble baten bizimodutik aparte bizitzera kondenatu zuten arte. Ez zekien norentzat idazten zuen, artean bizirik zeud en seme, alaba, emazte, biloba eta geratzen zitzaion kultura handiko lagun bakanentzat; edo... etorkizuneko auskalo norentzat. Lehen orrian honela idatzi zuen: “Ego, A. E. gratia Dei omnipotestis, qui me fecit sub habitun Sancti Benedicti vivere...” Euskaraz idazten zuen, garaian ezohikoa zena. Latinezko hizkiak erabiltzen zituen eta tarteka, erromantzez, latinez edo arabieraz idazten zituen glosak, hitz edo adierazpen batzuk argiak ez zirenean edo zalantzazkoak. Lehen hitzak idatzi ondoren, idazteare n arrazoia azaldu zuen. Gutxi ziren berak bizi izan zuena zekitenak. Bere ustez zerbait garrantzitsua kontatu behar zien etorkizuneko irakurleei. Behintzat, honela idatzi zuen baskoieraz: “Kristau lurralde desberdinetan bizi izan naiz. Herritar xeheak, er rege, noble, monje eta zaldunak ezagutu ditut. Musulmanen artean ere hamaika urtez, beraien kultura, erlijio eta sozietateak ezagutu ditut. Umetan esklabo hartu nindutenetik, beraiekin ikasi, Afrika handian ibili eta gerlarien kapitain aritu nintzen, eraba t libre lurralde hauetara itzuli arte. Errege nafar batzuk ezagutu ditut: nire laguna izan zen Antso Nagusia, bere seme Gartzia Santxez Naiarakoa, azken honen seme malapartatua... Bertzelako pertsonaia handiak ere ezagutu ditut: Gaztela eta Baskoniako nob leak eta herritarrak; baita musulmanen artean, Almanzor eta bere semeak; Hisham, Sulayman al Mustain eta al Mahdi kalifa omeyatarrak; Zawi ibn Ziri, eta Habus ibn Maksan sanhayarrak; ibn Hazm poeta eta politikari arabiarra eta ibn Nagrella judutarra haien artekoak ziren; berbereak, judutarrak, mozarabeak eta arabiar jatorrikoak; gerlariak, jakintsuak eta agintariak. Herritar xeheen artean maisuak eta langileak, artisau eta artistak, maila sozial desberdinetako emakume interesgarriak eta merkatari eta bidaia riak izan ditut bidelagun. Musulmanen artean urte batzuk pasa eta gero, berriro kristauen artean, Sancho Garcia, Gaztelako konde handia eta bere seme Garcia Sanchez ezagutu nituen. Eta uste dut kristau ala musulman izanda ere, badagoela zer ikasi bertzeeng andik. Andaluziar, gaztelau edo baskoi, guztiekin gorabeherak izan ditut, baina baita harreman sakon, interesgarri eta estuak ere. Baina, has gaitezen hasieratik...” Oharra Azenari Enekonesi buruzko aipamen historikoak (A. E.ri bezala ageri da izkribuet an): Naiarako Gartzia erregeak “ fideli meo ” deitu zion. A. E. 1040, Kukulako Donemiliaga. Garzia erregeak etxe bat eman zion Iregua errekaren ondoan. Era berean A. E. ek 500 sueldo balio zuen zaldi gaztainkara bat eman zion erregeari, Fernando Muñoz Leongo kondeak aurretik berari eman ziona. 1040, S.M. (Donemiliaga). Epilogoa. Azenari Gailarekin hizketan. Ia urte bat eman zuen oroitzapenak idazten, zortzi bat hilabete. Udazkenetik egunaren gehiena ematen zuen eskuz izkiriatzen. Kostata, hatzen erreumak zailtzen baitzuen egitea, ehunka orri bete zituen. Hasieran, ehun bat orri beteko zituela uste bazuen ere, horiek betetzean bere bizitzako lehenengo urteetakoak baino ez zituen kontatu. Berrikusi eta berridatzi zituen ongi ulertzen ez ziren esaldi ak. Hasi zenean zergatik egiten zuen ez bazekien ere, aurrera egin ahala bere esperientzia eta ondoko belaunaldientzako mezu bat utzi nahi zuela ulertu zuen. Bizitza oparoa eta zoriontsua izan arren, azkeneko urteetan Baskoniak bizi izan zituen zorigaiztok o gertaerak azaltzen saiatu zen. Antso IV.a Gartzes errege gazteak pikutara bota zuen ordura arte hamarkada luzez penintsulako indartsuena izandako erresuma. Antso Nagusia eta Naiarako Gartzia erregeak, nahiz eta gauza batzuetan ez asmatu, eta erabaki bat zuk txarrak izan, gehiago kezkatu ziren erresumaz eta jendearen bizitzaz. Gauza onak eta txarrak, baita adierazi zuen bezala, garai bateko mota guztietako pertsonaien historiak ere kontatu zituen Azenarik. Irakaspena, orduko gizon eta emakumeek ikasiko zu ten, baina denborak ezabatu edo lausotuko zuen gertatutakoa. Agian, batzuek nahita edo nahi gabe itxuraldatu eta nahasi ahal izango zuten gertatutakoa. Errege txar batek zapuztuko zituen erresumaren biziraupena eta itxaropena. Bertze errege eta erresumek z apalduko zuten Baskonia, baina herriak eta herritarrek jakin eta asmatuko zuten aurrera egiten. Boteretsu ala ez, asmatuko zuten beren etorkizuna egiten, agintari txarren gainetik. Udaberria aurreratu ahala egunak luzatzen ari ziren bitartean, azkeneko ik ustaldia eman zion idatzitakoari. Paper orri haiek galtzen ahal ziren, baina laburpen batzuk idatzi eta leku askotara bidaliko zituen, monasterio eta jauregietara gehienetan. Bere istorio pertsonala baino gehiago, bizi zuen garaiaren gora beherak etorkizun eko pertsonek uler zitzaten nahi zuen gizon zaharrak. Nekatuta zegoen, gaixorik, baina pozik era berean eginkizuna bukatu zuelako. Urte txarrak pasa zituen erresuma eta jendearen sufrimenduen aurrean. Erregeak zigortu zuen, tontsuratuta bizitzatik erauziz . Dena den, bere makalaldia aurretik zetorren, haserre eta erretxin jokatu baitzuen errege Gartzia hil zenetik. Momentu hartan, zahartuta, ohean pasatzen zituen denbora luzea, baina bakean sentitzen zen. Bazekien alferrik zirela umore txarra eta ezkortasun a. Gauza bakar bat falta zitzaion, maite zituenei agur egitea. Aureliok gosaria ekarri zion. Esne zopak hartu zituen. Hobeki sentitu zenez, ohetik altxatu zen eta hezur giltzaduren minak uzten zuen neurrian gelatik mugitu zen batetik bertzera, ohea eta id azmahaiaren artean atetik leihora lau metro haiek behin eta berriz eginez. Bihotz gaixoa hobeki ari zen egun hartan. Garbitu ondoren gaueko arropa kendu eta abitu beneditarra jantzi zuen. Egun eguzkitsua zuten eta klaustrora jaistea pentsatu zuen. Orduantx e agertu zen Aurelio pegar bat bete ur eskuetan. Irria ahoan mintzatu zitzaion gizon zaharrari. –Jauna, bisitariak dituzu... Zure etxekoak etorri dira. Gaila anderea agertu da eta hona dator... Azenari poztu zen. Bere desiorik minena betetzen ari zen. K apusaiduna sartu zen gelara, emakumeek estalita sartu behar baitzuten etxe hartan. Kapelera kendu zuen. Gaila, zahartuta ere, arin eta sasoikoa mantentzen zen. Pixka bat lodiago, zimur batzuekin eta ilea urdinduta ere, ederra zen. Irribarrez mintzatu zitza ion senarrari. –Ongi ikusten zaitut, Azenari. Zer moduz zaude? –Senar emazteak hurbildu ziren begitara begira. Elkarri musurik gozoena eman zioten. –Ongi nengoen eta orain ezin hobeki zuri esker. Gaztetan bezain eder zaude, maitea!! –Ikusten dut hobeki zaudela. Umorez mintzatzen ari zara aspaldiko partez. –Bai. Bakean nago. Nire oroitzapenak bukatu ditut eta nire ezkortasuna gainditu dut; baina zuk poza eta zoriona ekarri dizkidazu berriro. –Gehiago poztuko zara etxeko guztiak etorri garelako. Hesiaren ondoan kanpamendua jartzen ari dira. Zure seme alabek, bilobek eta lagunek ikusi nahi zaituzte –Azenari harritu zen. –Lagunak? Otsoa eta Isa etorri al dira? –Bai. Haiek eta Urraka, Txomin, Lore, Jakue eta Joan, gure lagunak. Erramun, Marko eta Lizia ezin izan dira Deierritik etorri, hura zaintzen norbait gelditu behar zelako. –Sentitzen dut haiek ez ikustea, baina pozten naiz lagunik handienekin egon ahal izango naizelako. Ez dakizu nola pozten naizen! Senbeno hemen izango ahal zen! –Hemen da, bertzeak bezala zu ikusteko irrikan! –Goazen ba…, haiek agurtzera. Tirriki tarraka, Azenari gaixo eta zahartuta kanpora atera zen, Gailak eta makilak lagunduta. Ezinduta zegoen, baina pozik eta ilusioz beteta. Bibliografia nagusia: # Sancho el Mayor de Navarra. Historia de España. Fray Justo Perez de Urbel. # Sancho III el Mayor, rey de Navarra. Carmen Orcastegui, Esteban Sarasa. # Historia de España. 3. liburua. Manuel Tuñon de Lara. # Euskal Herria XI. mendean. Antso III.a Nagus iaren erregealdia (1004 1035). Manex Goyhenetche. Roldan Jimeno. Aitor Pescador. Tomás Urzainqui. # Sancho el Mayor. Rey de los Vascos. A. de Ortueta. # Historia de Navarra. Lakarra. # Historia de España. E. Lévi Provenzal. # Historia de España. Torres Balbás. 5. liburukia, Menéndez Pidalek zuzendua. Erdi Aroko al Andaluseko bibliografia: # La ciudad hispano musulmana. Leopoldo Torres Balbás. # Córdoba de los omeyas. Antonio Muñoz Molina. # Zawi. José Luis Serrano. # Historia de España. 3. liburua. Manuel Tuñon de Lara. Eleberriaren helburua Egileak interes handia zeukan aspalditik Euskal Herriko XI. mendeko garai ilun horretako historian murgiltzeko eta aztertzeko. Datu eta idazki faltagatik, historia lantzeko zailtasunare n aurrean, bertze helbururik izan ezean, nobela historiko moduan hurbilpena gauzatzea bururatu eta istorio hauek idazten hasi zen. Eleberri honetan Goi ertaroko giroan fikziozko Azenari Enekones, Eneko Aritzaren ondorengo zuzen baten bizipenak ezagutuko d itugu. Al Andalus, Gaztela eta bereziki Baskoniako gora behera historikoak aparte, orduko bizimodu eta pertsonaia erreal batzuk azaltzen dira. XI. mendearen hasieran Almanzorrek agintzen zuen penintsulan, hil zen arte. Eleberrian ageri diren protagonista e rreal eta historiko nagusiak hauek dira: Abd al Malik, Sanchuelo, Zawi ben Ziri, Gaztelako Sancho Garcia, Antso III.a Nagusia, Fortun Santxez Aitanoa, Naiarako Gartzia eta Antso IV.a Peñalengoa. Narrazioan Azenari Enekones asmaturiko pertsonaia, lehenengo errege leinuko partaidea, Antso Nagusia eta Naiarako Gartziaren ondoan ageri da. Eleberri honen bidez, egileak hausnartu nahi izan du Euskal Herriko historiaren garai ilun hartaz, hutsune batzuetan argitasun pixka bat bilatuz. Alde ilun horietako bat Ants o Nagusiaren inguruan eman zen, eginak eta asmoei buruz. Dena den, honako hauek dira argiago aztertu nahi izan diren alderdiak: # Baskoniaren hedadura eta mugak garai desberdinetan. # Antso Nagusiaren jarrera eta eginak Gaztelan eta Leonen nagusitu zenean. # Antsoren heriotzaren inguruko susmoak. # Antso Nagusiaren testamenduaren helburuak eta ondoren izandako gertaera historikoak. # Naiarako Gartziaren izaera eta Fernandorekiko harremanak. # Peñalengo Antso IV.aren jokaera. Sinopsia Lehenengo liburuak kontatzen zuen penintsulako erresumen historia XI. mendearen hasieran. Azenari Enekones, mutiko eta ondoren gazte baten begietatik. Dena den, ikuspegi zabalez, al Andalusuen, Gaztelan eta Baskonian gertatu ziren gora beherak ezagutaraziko dizkigu. Hurrengo liburuetan Azenari Enekones heldu bat azaltzen da bertze pertsonaia askoren aurkezpena egiteko. Nolanahi ere, lehenengoaz gainera, bertze bi liburuetan luzatuko da garai hartako bizitzari buruzko gorabeheren kontaketa. Gaztela eta Leoneko erresuma z gain, Baskoniako historian murgilduko gara, hain garrantzitsuak izan ziren Antso Gartzes Nagusiaren erregetza eta erresumaren banaketaren auzian murgildu ahal izateko. Naiarako Gartzia eta Gaztelako Fernandoren arteko gatazka eta ondoren gertatu zena ule rtu nahiak bultzatuta, garai hartako egoera eraiki nahi izan du egileak, Nafarroako erresumaren bilakaera ulertzeko helburua izaki.

2023-12-01

Heptamerona_2.-eguna-1

AITZINSOLASA Biharamunean, bezperan halako plazer handia eman zien lekura itzultzeko gogo betez altxatu ziren; izan ere, hain prest zuten guziek beren istorioa, non berantetsirik zeuden noiz emanen zuten aditzera. Oisille anderearen irakasgaia eta meza entzunik, zeinet an nork bere izpiritua Jainkoari gomendatu baitzion hitza eta biltzarrean jarraitzeko grazia eman ziezazkien, otordua egitera joan ziren, batzuek bertzeei iraganeko zenbait istorio oroitaraziz. Bazkaldu ondoren, eta beren ganberetan atsedena hartu eta gero , adostu orduan itzuli ziren pentzera, non iduri baitzuen eguna eta aroa aldeko zituztela beren zereginerako. Eta guziak belarrezko jarleku naturalean jarri zirelarik, Parlamentek erran zuen: «Bart arratsean nihaurek amaitu nuenez hamargarrenarekin, eni da gokit egun nork hasi behar duen hautatzea. Eta Oisille anderea izan zenez mintzatu zen lehen emaztea, jakintsuena eta zaharrena izaki, gazteenari —eta ez diot zoroenari — emanen diot hitza, segur baita horrela, hari jarraituz gero, ez dugula nehor bezperen beha atxikiko atzo ukan genituen bezain luze. Hortaz, Nomerfide, zurea duzu gaur txanda ongi errateko zereginetan. Baina, arren galdatzen dizut, ez iezaguzu gure eguna berriro negarrez hasarazi». «Ez duzu zertan otoizka ibili —erran zuen Nomerfidek —, zeren taldeko batek hautarazi zidan istorioa hain dut barnean, non ez baitut bertze bat kontatzen ahal; eta tristura sorrarazten baldin badizue, zuen izaera dateke malenkoniatsua». HAMAIKAGARREN ISTORIOA Roncex eko andereak, Thouars eko frantziskotarrenean zegoela, hain presatua ikusi zuen bere burua bere zereginak egitera joateko, non, batere behatu gabe komunontzia xahu zegoen ala ez, jarri egin baitzen, hain leku lohian, ezen ipurdi mazelak eta jantziak oro zikindu zituen, halako moduan, non, sokorri galdez oihu egin eta garbitzen lagunduko zion emazteren baten eske hasi zelarik, gizonak jin baitzitzaizkion zerbitzuan, eta biluzgorri eta emazteki bat ager litekeen egoerarik makurrenean ikusi zuten. Bazen Trémouille ko anderearen etxean Roncex izeneko dama bat, zeinak, nagusia Thouars eko frantziskotarrenera joana zen batean, premia handi bat izan baitzuen neskamea igorri ezin den lekura joateko. Eta deitu zuen neska bat, La Mothe izenekoa, berarekin joan zedin. Bain a, ahalketia zenez eta nehork ikus ez zezan, Mothe hori ganberan utzi eta komun ilun samar batean sartu zen bakar bakarrik. Komuna kordelier1 guziek erabiltzen zuten, eta hain ongi emana zuten jan guziaren berri leku hartan, ezen Bakoren eta Ceres jainkos aren muztioak, kordelierren sabeletik pasatu ondoren, arras estaltzen baitzuen komunontzia eta inguru guzia. Emazteki gaixoa, hain presatua zen, non doi doia izan baitzuen astirik soinekoa altxatzeko komun gainean jartzerakoan, halako zortez non komun osok o lekurik lohi eta satsuenean jarri baitzen. Han, lekedaz itsatsirik baino erantsiagoa gelditu zen, eta bere ipurdi mazela, jantzi eta oinak hain xoragarriki andeaturik, non ez baitzen ausartzen ezein aldetara biratzen, are okerrago izanen ote zen beldur. Orduan, oihuka hasi zen ahalik eta gorakiena: —La Mothe, laguna, galdurik eta laidoturik naukan. Neska gaixoa, zeinak entzuna baitzuen bertze batzuetan kordelierren gaiztakerien berri, eta susmatuz han barnean kukuturik haietarik batzuk egonen ote ziren em aztea behartu nahian, ahalik eta lasterrena irten zen, kausitzen zuen orori honela erranez: —Zatozte Roncexeko anderea sokorritzera, kordelierrek bortxatu egin nahi dute komun horretan. Han zirenak prestutasun handiz hurrandu ziren, eta han zuten kausitu R oncexeko dama gaixoa, laguntza eske, garbitu ahal izanen zuen emaztekiren bat ondoan ukaiteko nahian. Gibelaldea agerian zuen osoki, eta jantziak hurbiltzeko izi zen, andeatuko zitzaizkion beldur. Oihua entzun orduko sartu ziren zaldunak, eta espektakulu e derra ikusi zuten, baina ez zuten han kausitu emaztea tormentatzen zuen bertze kordelierrik, haren ipurdi mazelak goraino lekedatuak zituen zikinkeria hura baizik. Eta horrek irria eragin zien gizonei, noski, eta ahalke handia andereari; izan ere, garbitze n laguntzeko emazteak izan orde, biluzgorri eta emazteki bat agertzen ahal zen egoerarik makurrenean ikusi zuten gizonak izan zituen zerbitzuko. Eta, haiek ikusiz, xahu zegoena satsutzen finitu zuen, soinekoa beheititu baitzuen gorputza estaltzeko, gizonak ikustean sentitu ahalkeagatik hango zikinkeria ahantziz. Eta, leku ezain hartatik kanpo izan zelarik, biluztu eta jantzi oroz gabetu eta aldatu behar izan zuten, komentutik partitu aitzin. Anderea La Mothek eman sokorriaz aise kexu joan zen; baina aditu zuelarik gaizo neskak pentsatu zuela anderea hagitzez egoera makurragoan zela, sumindura alde batera utzi eta irriz hasi zen bertze guziak bezala. 1 Kordelier edo frantziskotarrak. (I. O.) «Iduri zait, ene andereok, istorio hau ez dela luzea izan, ez eta malenkoniatsua ere, eta ukan duzuela enegandik espero zenutena». Bildurikoak irri karkailaka hasi ziren orduan. Eta erran zien Oisillek: «Kontua zikin eta lohia bada ere, nori agitu zitzaion jakinik, ez genuke nardagarritzat hartuko. Baina plazer handiz ikusiko nukeen La Motheren begitartea, bai eta berak halako sokorri ona eman zion bertze harena ere! Baina, hain laster finitu duzunez —erran zion Nomerfideri —, emaiozu hitza horren arinki ariko ez den norbaiti». Nomerfidek ihardetsi zuen: «Ene hutsaren ordaina nahi baduzue, emanen diot hitza D agoucini, zeina hain baita zuhurra, ezen nahiago bailuke hil erokeria bat erratea baino». Dagoucinek eskerrak eman zizkion bere zentzu ona hain estimu handian zuelako, eta honela hasi zen: «Kontatzeko hautatu dudan istorioaren xedea da zuei ikusaraztea nol a amodioak itsutzen dituen bihotzik handi eta onestenak, eta nola den zaila gaiztakeria garaitzea, ongia edozein dela ere». HAMABIGARREN ISTORIOA Florentziako dukeak, zeinak sekula ezin izan baitzion adierazi dama bati zion amodioa, haren anaia zen zaldun bati azaldu zion gordean zeukana, arrenka galdatuz lagundu zezan emaztekiaz gozatzen. Hura, kontrako erasia batzuk egin ondoren, akort izan zen ahoz soilik, zeren ohean zetzala hil egin baitzuen dukea, garaiezintzat zuen hur a garaitzeko esperantzan zen unean berean, eta, horrela, herria tirano batez libratu zuen, eta bere bizia eta bere etxearen ohorea salbatu zituen. Duela hamar urte2, Florentziako hirian, bazen duke bat, Medicitarren etxekoa eta Marguerite anderearekin esposatua3 —Enperadorearen alaba bastarta, hura —; emaztea oraino neskatila izaki, ordea, dukeari ez zitzaion zilegi harekin oheratzea helduagoa izan arte, eta arrunt goxoki tratatzen zuen, eta, gupidesteagatik, hiriko bertze dama batzuen amo rante izan zen, zeinengana gauez joaten baitzen emaztea lotan zegoela. Bertzeak bertze, dama eder, zuhur eta onest baten amoros izan zen, zeina dukeak bere burua bezainbat maite zuen zaldun baten arreba zen; zaldun horrek halako aginpidea zuen dukearen etx ean, non haren hitza dukearena bezala obeditzen baitzuten, eta dukearenari bezalako beldurra baitzioten4. Eta dukearen bihotzean ez zen zaldunari adierazi gabeko sekreturik, halako moldez non zalduna eta dukea bat eta bera zirela erraten ahal baitzen. Eta ikusiz dukeak gizonaren arreba hain zela emazteki zuzena, hainbat non ez baitzuen modurik kausitzen zion amodioa adierazteko, ahal zituen aukera guziak bilatu eta gero, horrenbertze maite zuen zaldunarengana joan eta erran zion: —Balitz mundu honetan hir egatik, ene laguna, eginen ez nukeen gauzarik, lotsa nindukek hiri ene fantasia adierazteko, eta areago laguntza galdeginez etortzeko. Baina halako moduz maite haut, ezen, hire bizitza salbatzeagatik, ene andre, ama edo alaba ere erabiliko bainituzke, hi tormentupean hiltzen utzi aitzin; eta uste diat hire eneganako maitasuna enearen parekoa dela, eta nik, hire nagusia izaki, halako atxikimendua baldin badiat, hirea ez duk ttipiagoa izanen. Zeren gordean dudan zerbait adierazi behar diat, isilpean ukaiteak ikusten nauan egoera honetan jartzen bainau, zeinetan hobekuntzarik ez dudan espero, ez baldin bada heriotzaren edo hik ematen ahal didaan laguntzaren bitartez. Zaldunak, bere maisuaren arrazoiak entzunez, eta ikusiz negarretan busti begitartean ez zela ne holako faltsukeriarik, urrikalmenduz beterik erran zion: —Jauna, zure kreatura nauzu; mundu honetan daukadan ongi eta ohore guzia zuhaurengandik ditut hartuak: mintzatzen ahal zatzaizkit zure arimari bezala, eta zaitez segur ene ahalmenean dagokeena zure e skuetan izanen dela. Berehala hasi zitzaion dukea haren arrebari zion amodioa deklaratzen, zeina hain zen handia eta azkarra, ezen, hartaz gozatzea gizonaren laguntzaz erdiesten ez bazuen, ez baitzuen uste luzaz bizitzen ahal zenik. Ongi baitzekien damaren aldera guziz alferrik zirela otoiak eta opariak. Eta horregatik galdatu zion ezen, bere bizitza berak harena bezainbat maite baldin 2 Istorio hau 1547koa dateke, dukearen hilketa 1537an gertatu baitzen. (I. O.) 3 Mediciko Alexandre. (I. O.) 4 Zalduna Mediciko Lorenzo da, “Lorenzino”, dukearen lehengusua. (I. O.) bazuen, bila zezala berak ongi hura eskuratzeko moduren bat, hura gabe ez baitzuen esperantzarik nehoiz ukaiteko. Damaren a naiak, zeinak arreba eta bere etxearen ohorea maiteago baitzituen dukearen plazera baino, eragozpenen bat jarri nahi izan zion, otoiztuz bertze zernahitan balia zezan, eta ez beretako hain krudela zen eta bere odolaren desohorea ekarriko zion zerbaiten xer ka; eta ez bere odola, ez bere bihotza eta ez bere ohorea ere ezinen zituela jarri berari halako zerbitzu bat egitearen mende. Dukeak, haserre jasanezin batez sutan, eria ahora ekarri eta, azazkala ausikiz, honela ihardetsi zion sumindura handiz: —Ongi duk , ez dudanez hiregan neholako adiskidetasunik kausitzen, bazekiat zer egin behar dudan. Zaldunak, ezagun baitzuen nagusiaren krudelkeria, beldur izan zen eta erran zion: —Ene jauna, hala nahi duzunez, mintzatuko natzaio arrebari, eta erranen dizut zer eran tzuten duen. Dukeak honako hau ihardetsi zion, abiatzear zela: —Ene bizia maite baduk, era berean maitatuko diat nik hirea. Zaldunak ongi aditu zuen hitz horien erranahia. Eta egun pare bat eman zuen dukea ikusi gabe, zer egin behar zuen pentsatuz. Alde batetik, nagusiari zor zion obligazioa zegoen, harengandik zituen hartuak ongi eta ohoreak; bertzetik, bere etxearen ohorea, arrebaren onestasuna eta kastitatea, zeinak, ongi baitzekien, halako gaiztakeriarik ez baitzuen sekula onetsiko, ez bazen haren engainuz edo bortxaz menderatua bederen; gauza damugarria hura, zeinak betiko ekarriko baitzuen beraren eta etxekoen izena zikintzea. Eta hala, deliberatu zuen nahiago zuela hil, arrebari —Italia osoko emazterik onestenetakoa bera — halako juku tria gaiztoa egitea baino; izatekotan, bere herria libratu behar zuela halako tirano batez, zeinak bortxaz zikindu nahi baitzuen beraren etxea. Izan ere, segur zen, dukea hil ezean, bere eta bereen bizia ez zegoela segurtatua. Eta, arrebari eta munduko ber tze nehori hitzik erran gabe, deliberatu zuen bere bizia salbatzea eta bere ahalkea mendekatzea bide bakar batez. Eta, handik bi egunera, dukearengana jo eta erran zion lanak izan zituela baina bairatu zuela finean arreba, eta haren nahia betetzeko prest z ela, betiere kontua isilpean izatekotan, halako gisaz non anaiak ez bertze nehork e z baitzuen haren berri jakinen. Dukeak, halako berria entzun nahian baitzegoen, aise sinetsi zuen. Eta, mezularia besarkatuz, galdatzen ahal zion oro agindu zion; eta bere l ana lehenbailehen bete zezan eskatuz, elkarrekin xedatu zuten eguna. Dukea kontent gelditu ote zen, galdetu beharrik ere ez dago. Eta ikusirik hurbil zela hainbat desiratu zuen gaua, non espero baitzuen garaiezintzat izan zuen hura garaitzea, goiz erretira tu zen, zaldun harekin bakarrik; eta ez zuen ahantzi bere burua ahalik eta ongienik apaintzea, buruko zein atorra usaineztatuz. Eta denak erretiratuak zirelarik, damaren egoitzara joan zen gizonarekin, eta han ganbera txukun batera eraman zuten. Zaldunak o heko atorra erauntzi eta ohean etzanarazi zuen, erraten ziola: —Ene jauna, banoa ganbera honetan gaur gorritu gabe sartuko ez den haren bila; baina espero dut goiza baino lehen ukanen dituela zuregandik bermeak oro. Dukea han utzi eta bere logelara joan ze n, non bere gizonetarik bakar bat kausitu baitzuen, eta erran zion: —Izanen huke enekin etortzeko bihotzik, mundu honetan dudan etsairik handienaz mendeku hartu nahi dudan leku batera? Bertzeak, zaldunak zer egin nahi zuen ezjakin, ihardetsi zion: —Bai, ja una, baita dukearen beraren kontra bada ere. Orduan, hain bat batean eraman zuen gizona, non hark ez baitzuen astirik izan bertze armarik hartzeko, han berean zeukan sastakai bat baizik. Eta dukeak entzun zuelarik gizona bazetorrela berriz, hainbat maite z uen hura zekarkiola pentsatuz, erridauak eta begiak zabaldu zituen hain luzaz iguriki zuen ongi hura behatu eta errezibitzeko; baina, bere biziaren euskarri zatekeen dama ikusi orde, gainera heldu zitzaion heriotza ikusi zuen, hots, zaldunak zorrotik osoki kanpo zuen ezpata bat, zeinarekin jo baitzuen atorra has zetzan dukea; hark, armarik ez bazuen ere bihoztun, ohean jarri eta, gizonari gorputzetik helduz, erran zion: —Hau da agindu didaana? Eta, ikusiz hortzak eta azazkalak zituela arma bakar, ausiki egi n zion gizonari eri gizenean, eta beso ukaldiz defendatu zen, halako moldez non biak erori baitziren ohatzearen ondora. Zaldunak, ez baitzuen bere burua oso segur ikusten, oihu egin zion zerbitzariari; hark, ikusiz dukea eta nagusia bata bertzearen ondoan, eta nor zen nor bereizi ezinik, oinetatik tiraka atera zituen biak erdialdera, eta dukeari zintzurra sastakaiaz mozten entseatu zen; dukea defendatu egin zen, harik eta odol galtzeak guziz ahuldu zuen arte, hainbat non ezin izan baitzuen gehiago. Orduan, zaldunak eta zerbitzariak ohean paratu zuten, eta sastakadaz sastakada osoki hil zuten. Gero, erridauari tira egin eta joan egin ziren, gorpua ganberan hetsirik utziz. Eta, ikusi zuelarik etsai handi hura garaiturik, zeinaren heriotzaz pentsatua baitzuen herria askatzea, zaldunak pentsatu zuen ezen bere obra ez zela osatua izanen ez bazien bertze hainbat egiten dukearen hurbileko bertze borzpasei laguni. Eta, xedea erdiesteko, erran zion zerbitzariari ezen banan banan jinaraziko zituela, dukearekin egin be zala egiteko. Baina zerbitzariak, ez baitzen ez ausarta eta ez zoroa, erran zion: —Iduri zait, ene jauna, aski egin duzula oraingoz, eta hobe zenukeela zure bizia nola salbatu pentsatzen hastea, ezen ez bertzeri nola kendu. Izan ere, bertze horietarik bako itzaz libratzen dukearekin eman hainbat denbora emanen bagenu, egunak agerian utziko luke gure asmoa bururatu baino lehen, baita gure etsaiak defentsarik gabe kausituko bagenitu ere. Zaldunak, zeina kontzientzia gaiztoak beldurturik baitzen, sinetsi egin z ion zerbitzariari, eta, berarekin bakarrik, hiriko ateak irekitzeko eta zaintza posten gaineko ardura zuen apezpiku batengana jo zuen. Zaldunak erran zion: —Arratsean jakin dut anaia bat hilzorian dudala; dukeari baimena galdatu berri diot, eta eman egin d it: horregatik, arren eskatzen dizut postetakoei agin diezaiezun presta diezazkidatela bi zaldi on, eta hiriko atezainari zabaldu diezadala atea. Apezpikuak, gizonaren galdea bere nagusi dukearen manutzat hartzen baitzuen, berehala prestatu zion agiri bat, eta haren bitartez, zaldunak eskatu gisan, zabaldu zioten atea eta prestatu zizkioten zaldiak. Eta, anaia ikustera joan orde, Veneziara joan zen zuzenean, non sendatu zizkioten dukeak egin zizkion ausikiak, eta handik gero Turkiara jo zuen5. 5 Dukea hil ondoren, Lorenzinok Marziko apezpikuari eskatu zion hiriko ateak irekitzeko, bere anaia Julien eri zela eta. Eta egia da Veneziara jo zuela aurrena, non tiranoaren etsai zen Filippo Strozzik hartu baitzuen; gero Konstantinoplara eta azkenik Fran tziara, non bizi izan baitzen 1537tik 1544ra; handik Veneziara joan zen berriz, eta han hil egin zuten bera ere, istorio hau idatzi eta urtebetera, testuaren hasieran dioena egia baldin bada. (I. O.) Goizean, zerbitzari guziek, berantetsirik dukea azaltzen ez zelako, damaren bat ikustera joana zatekeela pentsatu zuten naski; baina, ikusirik hain berandu zetorrela, haren xerka hasi ziren alde guzietarik. Dukesa gaixoak, zeina senarra biziki maitatzen ha sia baitzen, ikusiz ez zutela kausitzen, atsekabe handia ukan zuen. Baina ikusirik hark hainbat maite zuen zalduna ere ez zela agertzen, etxera joan zitzaizkion bila. Eta, ganberako atean odola kausitu zutelarik, barnera sartu ziren; baina han ez zen ez za ldunik ez zerbitzaririk berririk emateko. Eta, odolaren hatzei jarraikiz, dukea zegoen ganberaraino iritsi ziren gaizo zerbitzariak, baina atea hetsirik zegoen; berehala behartu zuten, ordea. Eta ikusiz lekua osoki odolez beterik, erridautik tira eta han k ausitu zuten gorputz gaixoa, lotan, ohatzean, betiereko loan. Pentsatzen ahal duzue zer nolako dolua izan zen gorpua jauregira eraman zuten gaizo zerbitzari haiena, eta hara arribatu zen apezpikua, zeinak kontatu baitzien nola partitu zen zalduna gauez, za luki, anaia ikustera zihoalako alegian. Horrela, argi gelditu zen hura izan zela hilketa haren egilea. Eta frogaturik gelditu zen, orobat, zaldunaren arrebak ez zuela nehoiz deus jakin; eta, estonaturik bazen ere agitu kasuaz, bere anaia areago maite izan zuen, hark, bere bizia arriskuan jartzeko beldurrik gabe, libratu baitzuen halako printze etsai krudel batengandik. Eta gero eta bizitza onest eta bertutetsuagoa eramaten jarraitu zuen, halako gisan non, pobreturik ere —etxea bahitu baitzioten6—, kausitu baitzituzten, bai ahizpak eta bai berak, Italia osoko gizonik onest eta aberatsenak esposatzeko; eta harrezkero bizitza ohoretsua izan zuten beti. «Hara, ene andereok, jainko txiki horren beldur izatera eraman behar zaituzten zerbait; izan ere, printzeak z ein pobreak, azkarrak zein ahulak tormentatzen hartzen du plazer, eta halako moduan itsutzen ditu, non Jainkoa eta beren kontzientziak, eta, finean, beren bizia bera ahantzarazteraino eramaten baititu. Eta haren beldur izan behar dute, halaber, printzeek e ta agintean daudenek, berak baino gutiago direnak nahigabetzeko; ez baita nehor kalte egin ezin duenik, Jainkoak bekatariaren mendeku hartu nahi duelarik, ez eta handikirik ere min ematen ahal dionik Haren zaintzapean dagoenari». Bildurikoek ongi aditu zut en istorioa, baina iritzi desberdinak sorrarazi zizkien; zeren batzuek alegatzen baitzuten ezen zaldunak bere bizia eta arrebaren ohorea salbatzeko egin beharrekoa egin zuela, bere herria halako tirano batez libratzeaz gain; bertzeek, berriz, ezetz zioten, esker gaiztokoa zela hainbat ongi eta ohore eginak zizkion hari heriotza ematea. Damek zioten gizona anaia on eta herritar bertutetsua zela; gizonek, aitzitik, traidorea eta zerbitzari gaiztoa zela. Eta polita zen bi aldeetarik alegatu arrazoiak entzutea. Baina damak, halakoa izaki haien ohitura, arrazoiz bezainbat pasioz mintzatzen ziren, eta erraten zuten hain merezia zuela heriotza dukeak, ezen ongi zorionekoa zela kolpea eman ziona. Horrela, ikusiz Dagoucinek nolako disputa sorrarazi zuen, erran zien: «Jainkoarren, ene andereok, ez ezazue liskarrik pitz iragan kontu batengatik, baina begira ezazue ez dezan zuen edertasunak sor nik kontatu dudan moduko hilketa krudel gehiago». Parlamentek erran zion: «Halako eritasun xarmantak ez duela nehor hiltzen irakatsi digu urrikalmendurik gabeko dama ederrak7». 6 Ondasun guztiak konfiskatu zizkieten eta Lorenzinoren etxea suntsitu egin zuten. Filippo Strozzi bankariaren semeekin ezkon du ziren bi ahizpok. (I. O.) 7 “La Belle Dame sans mercy ” Alain Chartier en poema ospetsu bat da, 1424koa. (I. O .) «Jainkoak guarda, ene anderea —erran zion Dagoucinek —, hemen zaudeten emazte orok jakinen ahal duzue zein faltsua den iritzi hori! Eta, ene iduriko, ez zenukete gupidagabe izendatuak izan nahi, ez eta dama sinesgogor haren antzik ukan ere, zeinak maitatzaile on bat hiltzen utzi baitzuen erantzun atsegin bat eman ez ziolako». «Zuk, orduan —erran zuen Parlamentek —, nahi zenuke guk gure ohore kontzientziak perilean jartzea maite gaituela dioen baten bizitza salbatzeagatik?». «Ez dizut halakorik erran —ihardetsi zuen Dagoucinek —, osoki maite duenak beldur handiagoa bailioke bere damaren ohorea laidoztatzeari hura bera laidoztatzeari baino. Zeren benetan uste baitut ezen erantzun onest eta grazios bate k —nola behar bezalako adiskidetasun onest batek galdeginak — ohorea handitu eta kontzientzia hobetu baizik ez lukeela eginen, ez baita benetako maitatzailea kontrakoaren xerka dabilena». «Nolanahi ere —erran zuen Ennasuitek —, horrela bururatzen da beti zur e prediku oro, ohoreaz hasi eta kontrakoaz finituz. Eta hemen den gizon orok egia erran nahi badu, sinetsiko diet, zinpean egiten baldin badute». Hircanek zin egin zuen, ezen, berak bederen, ez zuela nehoiz bereaz bertze emaztekirik maitatu, eta ez liokeel a hari Jainkoa dorpeki irainarazi nahiko. Bertze horrenbertze erran zuen Simontaultek, eta gaineratu zuen ezen sarri desiratu zuela berea ez bertze emazteki guziak gaiztoak izatea. Geburonek erran zion: «Egiazki, zurea bertzeak izatea nahi duzun modukoa iz atea merezi duzu; baina, nitaz denaz bezainbatean, zin egiten ahal dizuet emazte bati halako amodioa izan niola, ezen nahiago izanen bainukeen hil, berak enegatik nion estimua gutiagotuko lukeen deus egin behar izatea baino. Zeren ene amodioak haren bertut ean baitzuen oinarria, hainbat, non ez nukeen harengan neholako tatxarik ikusi nahiko, zeinahi izanik ere nihaurek ukan nezakeen ongia». Saffredent irriz hasi zen, erraten ziola: «Geburon , pentsatzen nuen ezen emaztearen amodioak eta zure zentzu onak jarriko zintuzketela amoroskeriatan ibiltzeko periletik kanpo, baina ongi dakusat ez dela hala; izan ere, oraino erabiltzen dituzu emaztekirik zorrotzenak tronpatzeko eta zuhurrenek entzun gai tzaten erabili ohi ditugun hitzak. Zeren, nork itxiko dizkigu belarriak ohoreaz eta bertuteaz hasten garelarik? Baina gure bihotza den bezala erakutsiko bagenie, damen artean ongi etorriak diren gizon anitz ez lituzkete haiek kontuan ere hartuko. Gure barn eko deabrua asmatzen ahal dugun aingerurik ederrenaz estaltzen baitugu. Eta estalki horren pean errezibitzen ditugu txera eder asko, ezagutuak izan aitzin. Eta, agian, emazte horien bihotzak erakartzen ditugu haiek, bertutearen bidetik zuzen dabiltzalakoan , bizioaren berri izan baino lehenago, eta orduan ez dute ez biderik ez astirik izaten gibelerat egiteko». «Egiazki —erran zuen Geburonek —, uste nuen zure mintzoa ez bezalakoa zinela, eta laketago zenuela bertutea plazera baino». «Nola —erran zuen Saffrede ntek —, ba ote da Jainkoak agindu bezala maitatzea baino bertute handiagorik? Iduri zait askoz hobe dela andere bat andere gisa maitatzea, zenbait emazte imajina bat balira bezala idolatratzea baino. Eta, nitaz denaz bezainbatean, iritzi fermua dut ezen hob e dela usatzea abusatzea baino». Damek oro egin zuten Geburonen alde, eta Saffredent isilarazi zuten; hark erran zuen: «Aski da eta ez dut bertzerik erranen, hain izan bainaiz gaizki tratatua, ezen ez bainaiz berriz honetaz mintzatuko». «Zure gaiztakeria d a tratamendu txar horren kausa —erran zion Longarinek —; zeren, zein emaztek nahi zintuzke amorantetzat, erran dizkiguzunak erranik?». «Batere nekagarria atzematen ez nauten haiek —erran zuen Saffredentek — ez lukete beren onestasuna zuenaz kanbiatuko; baina isil gaitezen, ez dezan ene hirak atsekaberik sor, ez nihauri, ez bertze nehori. Ikus dezagun nori uzten dion hitza Dagoucinek». Hark erran zuen: «Parlamenteri utziko diot; pentsatzen baitut berak bertze nehork baino hobeki jakinen duela zer nolakoa den a modio onest eta betegin bat». «Nihaur naizenez hautatua hamahirugarren istorioa kontatzeko —erran zuen Parlamentek —, beti ene adiskiderik onenetakoa izan den eta pentsamendua nehoiz gorde ez didan dama bati gertatua kontatuko dizuet». HAMAHIRUGARREN ISTORIOA Galera kapitain batek, zeina dama batez osoki amorosturik baitzegoen, diamante bat igorri zion, baina dama hark kapitainaren emazteari gibel igorri zion. Hartara, kapitainaren kontzientzia zuritzeko profitatu zuen, eta, horren bitartez, senarra eta emaztea adiskidantza onean elkartu ziren berriz. Frantzisko erregearen ama zen erreginaorde anderearen etxean8, bazen dama bat oso elizkoia, iduriko nahikariak zituen zaldun batekin esposatua, eta, nahiz eta senarra zaharra iz an eta bera gaztea eta ederra, munduko gizonik gazte eta ederrena balitz bezala maite eta zerbitzatzen zuen. Eta, gizonari neholako nahigaberik ez emateagatik, haren adineko emazte bat balitz bezala bizitzen hasi zen, emazteki gazteek laket ohi dituzten la gunarte, edergailu, dantza eta joko oro saihestuz; bere plazer eta aisialdi guzia Jainkoaren zerbitzura bilduz horrela. Horregatik, senarrak biziki maite zuen eta konfiantza osoa zion, eta berak gobernatzen zituen senarra zein etxea, nahierara. Eta egun ba tean, zaldunak erran zion ezen gaztetatik izan zuela Jerusalemera bidaian joateko nahia, ea zer iduri zitzaion galdetuz. Andereak, senarrari atsegin ematea bertzerik ez baitzuen buruan, erran zion: —Lagun, Jainkoak haurrik ez baina ondasunetan nahikoa eman digunez, horien parte bat bidaia saindu hori egiten baliatzea nahi nuke; izan ere, noranahi zoazela ere, delibe ratua naiz zu ez abandonatzera. Hain kontent gelditu zen gizona, non iduri baitzitzaion Kal bario mendian zegoela jadaneko. Eta horretan ari zire la, jin zen gortera zaldun bat, turkoen kontrako gerlan ardura ibilirikoa, eta orain Frantziako erregearen izenean haien hiri baten kontrako kanpaina bat egiteko asmotan zebilena, ekintza horrek giristino herriarendako irabazi handiak ekartzen ahal zituela koan. Zaldun zaharrak bere bidaiaz galde egin zion. Eta zer asmo zituen entzun ondoren, galde egin zion ea bidaia haren ondoren eginen lukeen bertze bat Jerusalemera, emazteak eta biek hara joateko gogo bizia zutela eta. Kapitaina oso kontent egon zen nahi kari haren berri izanik, eta agindu zion eramanen zituela eta kontua gordean izanen zuela. Luzetsirik ibili zen gizona emaztea noiz kausituko, zer egin zuen kontatzeko; bidaia gauzatzeko emazteak zeukan gogoa, baina, ez zen senarrarena baino ttipiagoa. Hor i horrela, bada, maiz mintzatzen zen kapitainarekin, zeina, haren solasari baino gehiago berari behatuz, osoki amorostu baitzen emaztekiaz, halako moduan, non maiz, itsasoan barna egin bidaiez mintzo zitzaiola, nahasten baitzituen Marseillako portua Artxip elagokoarekin, edota, ontzi batez hitz egin nahi eta zaldi batez mintzatzen baitzen, nola zoraturik eta sena galdurik dagoena; baina halakoa iduritu zitzaion andrea, non ez baitzen agerian gelditzera ausartzen. Eta disimulatzen ibiltze hark halako sua sort u zion bihotzean, non maiz eritu egiten baitzen, eta emakumea gurutzeaz eta bere bidearen gidariaz bezainbat arduratzen zen gizonaz; eta hainbatetan igortzen zuen jendea hura bisitatzera, non gizona, ikusiz andereak artatzen zuela, bertze botikarik gabe se ndatzen baitzen. Baina jende batzuk, jakinik kapitain haren fama areago zela ausart eta lagun onarena giristino onarena baino, estonatu egiten ziren damak halako harreman hurbila eskaintzen ziola 8 Savoiako Louise, zeina 1515ean izan baitzen erreginaordea lehen aldiz, erregea Italian gerlan zebilelarik. (I. O.) eta. Eta ikusiz osoki kanbiatua zela, maiz joaten baitzen el izara, prediku eta kofesioetara, susmo gaiztoa hartu zioten ez ote zen dena damaren faborea ukaiteko izanen; eta ezin izan zioten eutsi gizonari ele batzuk erran gabe. Kapitaina, damak zerbait entzun eta horrek beregandik bereiziko ote zuen beldur, erran z ien senarrari eta biei prest zela Erregeren igorria izateko eta partitzeko, eta bazituela zenbait kontu haiei errateko; baina, beren arteko hura isilean izateagatik, ez zuela nahi berekin jendearen aitzinean hitz egitea gehiago, eta galdatzen ziela baten b at igortzeko bere bila, biak erretiratu eta gero. Zaldunari ongi iduritu zitzaion, eta gauero gauero, huts egin gabe, goiz oheratzen zen, eta emaztea ere erantzarazi egiten zuen. Eta bere jendeak oro erretiratuak zirelarik, kapitainaren xerka bidaltzen zuen baten bat, eta Jerusalemerako bidaiaz solastatzen ziren; horretan ari zirela, baina, gizona maiz lokartu egiten zen, debozio handiz. Kapitainak, ikusiz zaldun zaharra lo ohatzean, eta bera kadira batean bere iduriko munduko emaztekirik eder eta onestena zenaren ondoan, hain izaten zuen bihotza tinkaturik solas egiteko beldurraren eta desiraren artean, non ardura mintzoa galtzen baitzuen. Baina, emaztea ohart ez zedin, elestan hasten zen Jerusalemeko leku sainduez, zeinetan baitaude Jesu Krist ok digun amodio handiaren zeinuak. Eta amodio horretaz mintzatuz berea estaltzen zuen, damari sekula ohartzen ez zen negar eta hasperenez so eginez. Baina haren jarrera debotoa ikusiz hain gizon saindutzat zeukan, ezen bere bizitza konta ziezaion galdegin baitzion, eta nola heldu zen Jainkoa modu hartan maitatzera. Gizonak aitortu zion zaldun pobre bat zela, eta, aberastasuna eta ohorea izateagatik, bere kontzientzia alde batera utzi eta sobera hurbileko emazte batekin esposatu zela, oso aberatsa zelako hur a, itsusia eta zaharra izan eta maite ez zuen arren; eta, hari sos guziak atera ondotik, abentura bila jo zuela itsasora, eta hainbertze egin zuela bere lanari esker, non egoera ohoragarri batera heldua baitzen. Baina bera ezagutu zuenez gero, beraren hitz eta etsenplu sainduek bizitza aldarazi egin ziotela, eta osoki deliberatua zela, egin beharreko zuen mandatutik onik itzultzen bazen, bera eta senarra Jerusalemera eramatera, neurri batean kitatzeagatik horrela eginak zituen bekatu handiak, zeinetatik arr unt apartatua baitzen, nahiz eta oraindik kitatzeko zituen emaztearekikoak, zeinarekin laster baketuko zela espero baitzuen. Damaren gustukoak izan ziren gizonaren asmoak oro, eta, oroz gainetik, halako gizon bat Jainkoaren amodio eta beldurrera erakarri i zanak pozten zuen. Hala, arratseroko solasaldi luze haiek gizonak gortea utzi zuen arte jarraitu zuten, eta hura ez zen sekula ausartu bere benetako asmoak aitortzera. Eta Gure Errukizko Amaren gurutzefika bat opari egin zion, hari begira egunero beraz oroit zedin otoiztuz. Partitzeko tenorea heldu zitzaion, bada, eta, senarrari adio erran eta gero, hura loak hartu baitzuen, damari agur erratera jin zen, begiak malkotan hark zion amodio onestagatik, zeinagatik bere pasioa pairaezin egiten baitzitzaion, eta, hura aitortzera ez menturatzeagatik, ia trenputxarturik erori zen adio erratean, halako izerdi guzizko batez, non ez baitziren begiak soilik malkotan zituenak ezpada gorputz osoa. Eta horrela, hitzik egin gabe partitu zen, eta dama arras estonaturik gelditu zen; izan ere, berak ez zuen sekula ikusi hartarainoko dolu zeinurik. Zernahi gisaz, ez zen deusetan aldatu gizonaz zuen iritzi ona, eta otoitzez eta orazioz lagund u zuen. Handik hilabetera, dama bere egongiara itzultzen zen batean, kapitainaren letra bat zekarkion zaldun bat kausitu zuen, bereiz irakur zezan galdegiten ziola; eta erran zion berak ikusi zuela nola ontziratu zen kapitaina, Erregeren atsegingarri eta g iristino herriaren emendatzeko zen oro egitera arrunt deliberatua, eta bera Marseillara itzultzekoa zela, haren aferak antolatzeko zereginarekin. Dama leiho batera erretiratu zen bakarrik, eta letra ireki zuen, paperezko bi orri alde bietatik eskribituak, non honako gutun hau baitzetorren: Ene oihuok gorde isiltzeak, bada, erakarri dit eni malura hau, hara, ez baitaukat nehola kontsolamendurik, ezpada hitz eginez edo eta hilik. Zugandik isilean behartu ditudan hitzok izan ditut zain, hementxe menturan, nihaur bakar bakarrik egon nendin arte, sokorritikan urrun, han harat, aparte; entseatu edota hiltzea, horra hor, hori bera dut haien aholku emankor. Areago, honaino dirade etorri, eskutitz honetara orririkan orri, erranez begi hauek ez dutela, hara, bizi hon en jabea ikusterik jada, zeinari begiratuz bainintzen esnetan eta hari entzunik poz pozik benetan, orain ezinbestean jalgiren direla, zure begi ederren aitzin aitzinera, ene garrasi oro, bai eta oihuak, guziz eraiten bainau haien isilduak. Zu hor ez zaudeneko mintzatze ergel hau, zeinak zaudelarikan txit lotsatzen bainau, paperetik osoki kendu nahi izan dut, nehork aditu ere nahi ez zezan beldur; erranez ene baitan: “Hobe isildu, hil, ezen ez ene bizi honixe heldu, bil, hainbertze maite dudan hura unaraziz, harexengatik hilez uros bainaiz guziz”. Ni hiltzeak, ordea, ekartzen ahal dio egiazki sobera, bai, sufrikario, ene bizi osasun guziak opari emanen nizkioke ene dama hari. Ez ote nizun, dama enea, agindu bidaia luze, dorpe hau onik azkendu eta zur eganaino helduko nintzela senarra eta zuhaur xuxen gidatzera, zoazten Jainkoari biok otoiztera debozioz beterik Siongo Mendira? Ni hil banadi nehork ere ez baitzaitu garraiatuko eta dolutuko zaizu, ikusirik deseinu eder horrek baiki peko errekarat jo duela blaiki. Biziko nauzu hara zu gidatzearren, zalu zugana, bada, nauzu itzuliren. Herioa ez da, ez, txarra enetako bizi bainaiz bakarrik zure zuretako. Biziko banaiz, bada, behar beharrik du bihotz gaixo on honek eztitu, arindu, gu biondako baita txit pairae zina isiltzea dizudan amodio zina, hain baituzu handia, on eta mardula, berdinik ez da izan munduan sekula! Zer diozu, bada?, ai, solas txit hardita! Zer diozu, bada?, ai, zurea da hitza. Ausartuko zarea hari maitasun hau aitortzera? Bai zera!, ez zenuke berau erdikalaxe ere aldarrikatuko: erranen ote duzu, egin gabe uko, begi haiek dutela bihozño hau hautsi erdiratu, urratu, xehe xehe utzi!, hura gabe ez baitut indarrik batere? Ai, ene solas hits hau, hain zara zu mehe, ezin ote diozu adierazi nola begi haiek didaten lotu bihotz zola? Gutiago harexen eleak goretsi, hain zara ilaun eta enul eta etsi, erranen bazenio hitzen bat bederen: nola mutu, tetele gelditzen nintzaden haren grazia eta bertuteen aitzin, eta hari beha maiz ene begioki n, amodio malkoak isuri ahala solasa bera ere mudatzen zidala, maite nuela erran beharrean, hara, zodiakoa eta izarrak, iparra eta eguerdia aipatzen nik soilik. Ai, ene mintzo hori!, ez zaude jarririk hari hitz egitera ene harriduraz, diodan maitasunak sor tu abailduraz, ene gaitz eta minez ere mintzatzera! Ene amodioa hari aitortzera ere ez ote zara nehoiz ausartuko, eta joko onen bat orain asmatuko? Dendena ezin bada segi bururaino, Konta ezazu bederen, errazu honaino: “Pena zintezen beldur luzaz izan nauzu, amodio hau zure isilean duzu, Jainkoaren aitzina ezin baita azal, orobat zure aitzin, hain zara zu mazal, horixe da eta baiki haren oinarria tormentu latzen ere txit goxagarria, horren tresor ederrak behar du ezagun ororen aitzinean bistara dezagun. Nork salatzen ahal du maitale bat, baina, oro bertute daten dama batengana hurbildu eta, hura beregana guran, bipil ausartu dena eta oro eman? Gaitzetsi behar dena, bertze hau, ordea: horren xerka dabilen maitasun gabea. Baina hain maite izan dut eta bihotzez, izan baita garaile maitasuna berez. Ez da ez amodio arina, hutsala, ederrari begira nola edo hala funtsatua, ez eta ere neholatan likistu nazan ezein erokeriatan. Deus ez da funtsatua gozamenik zugan kausitzeko ameski, espero itsuan, ez baita ene baitan, ez, nahikunderik erdiesteko gogoz kontrako plazerik. Bidaia honetan hil desira nuke nik ondrarik ez duzula jakin aitzinetik, zure gorputz bihotzen bertuteak oro enetako jada ez badira haboro. Nehoizko beteginen desira zaitut zu, ontasun h andi hori deusek ez baitizu zuri kendu nahiko, hura duzu ene atxikimendu honen kausa, bide, berme; zenbatez maiteago, halatan, kutuna, hainbat osoagoa ene maitasuna. Ez naiz ni kontsolatzen maitasunaz soilki, ez eta emaztetan itsuan ibilki. Amodio hau duzu onest eta presta, hain dama laketari emana, ez baita ez Jainkorik eta ez nehon aingerurik, nik zutaz diodana hark ez dioenik; ezin bazaitut maita aski dut bederen izan zure nehoizko sehirik beteen. Sinestatuko duzu, segur naiz horretaz, txit ongi ikasiko baituzu denboraz betebehar bihurtu dudala osoki zu maitatzea indar guziaz zintzoki. Eta zugan ez badut hainbat kausituren, zu maitatzeaz kontent naukazu bederen; ez zaizu deus galdatzen, hitz ematen dizut, ezpada ene bihotz gorputzak zerbitzu zurean sutan jarriz, amodioari eskaini aldarean betiko opari. Onik itzul banadi, segurtatzen dizut, sehi xalo izanen nauzu, zin degizut; hiltzen banaiz, ordea, zure sehia hil eta ezinen da nehon nehoiz parerik bil. Uhinek edekiko dizute honela mundu hontan izan d en sehirik onena. Itsasoak eraman dezake gorputza, baina ez zure bahi den haren bihotza, zure ondotik ezin baita nehoiz bereiz, ez enegana itzul gibelerat berriz. Ura bezain aratza duzun zure hori amiñi bat lortuko banu, a zer zori!, ez nintzateke beldur, ez, garaipenaren, aintza zure bihotzak bailuke ukanen. Ikus dezagun, baina, zertan den kontua! Dadoa aurtikirik, horra ene gura, mudatuko ez dena, ez nehola ere. Eta hobeki adi dezazun, andere, ene leialtasuna, hitzokin ekarri dizut diamante hau, fermutasu n harri; zure eri zurian arren jar ezazu, ezinago lorios ezarriko nauzu. Diamantea, errak: 'Zuregana nator, amantea igorle, zeina bidezidor gaiztoetan dabilen, obraz, egitatez, merezimendu xerka; dadila bertutez jauntzien mailara hel, zure hurbil izan, luzaz baitabil hura berorren peskizan'.”. Damak gutuna burutik buru irakurri zuen, eta liluraturik gelditu zen kapitainaren amultsutasunaz; are eta gehiago, ez baitzuen haren neholako susmorik. Eta eraztun beltzez esmaltatu bati lotua zen diamantearen taula eder eta handiari behatuz, pena handia sentitu zuen egin behar zuenagatik. Eta gau guzian asmo horiek gogoan erabili ondoren, lasaitu egin zen ohartzean ez ziola arraposturik igorri behar, ez baitzegoen mezularirik, eta bere baitan pents atu zuen ezen kapitainak bazuela nahikoa lan bere nagusiaren zerbitzua zela eta, eta ez zuela, beraz, berak zertan haserrearazi egin asmo zion erantzun txarrarekin, zeina hura itzuli arte gibeleratu baitzuen. Baina diamanteak arrangura handia eragiten zion ; izan ere, bera ez zegoen batere ohitua bere senarraz bertze nehoren kontura apaintzen. Horregatik, adimen handikoa baitzen, pentsatu zuen eraztun hari kapitainaren kontzientziarako probetxuzkoa izanen zen zerbait atera behar ziola. Eta zerbitzari bati de itu, eta kapitainaren emazte nahigabetuarengana igorri zuen gutun batekin, zeina Tarascon eko serora batek eskribitua balitz bezala eskribitu baitzuen, honako hau zioela: «Andere hori, zure senar jauna hemen izan zen ontziratu baino apur bat lehenago, eta, giristino on gisa kofesatu eta Sortzailea hartu ondoan, bere kontzientzian zuen zerbait aitortu zidan, hots, damu duela zu behar bezala maitatu ez izana. Eta arrenka otoiztu ninduen, partitzerakoan, letra hau zuri igor niezazun diamante honekin, zeina har en amodioagatik gorde dezazun galdegiten baitizut, eta segurtatzen dizut ezen, Jainkoari esker onik itzultzen bada, ez dela bertze emazterik nehoiz izan zu izanen zaren bezain ongi tratatua; eta fermutasunezko harri hau izanen duzu horren berme. Zure otoit z onetan gogoan izan dezazun galdegiten dizut, zeren eneetan, bizi naizen artean izanen baitut». Gutun hori, serora baten izenean osatu eta sinatua, igorri zion damak kapitainaren emazteari. Eta gutuna eta eraztuna hartu zituelarik, ez dago erran beharrik ere nola egin zuen negar atso on hark bozkarioz eta doluz, bere senar onak, zeina aspaldi ez baitzuen ikusten, estimatu eta maitatzen zuela ikusirik. Eta eraztuna behin eta berriz musukatuz, malkoz ihinztatu zuen Jainkoa benedikatuz, bere denboraren hondar rean bihurtua baitzion senarraren amodioa, luzaz galdutzat ukana zuena; eta halako ongiaren iturri zen serorari ahalik eta arraposturik onena egin eta igorri zion, eskerrak emanez. Mezulariak biziki zalu eraman zion ihardespena bere nagusiari, zeinak irri handiz irakurri eta halaxe entzun baitzituen zerbitzariak kontatu zizkionak. Eta gogobeterik gelditu zen diamanteaz halako modu probetxugarrian libratu zelako, zeren, senar emazteak amodio onean bilduz gero, iduri baitzitzaion erreinu bat irabazi zuela. Handik gutira jakin zen gaizo kapitainaren desegigo eta heriotzaren berri9, eta nola abandonatu zuten sokorritu behar zutenek eta nola salatu zuten haren zeregina Rodastarrek, zeinek isilean gorde behar baitzuten; eta hala, bera eta berarekin lehorreratu zi ren guziak, laurogei bat orotara, hilak izan ziren10: haien artean ziren Jehan izeneko zaldun bat eta delako damak amabitxi gisa zurkaiztua zuen turkiar bat, bi biak damak emanak kapitainari bidaia berarekin egin zezaten. Horietarik bat kapitainaren ondoan hil zen, eta turkiarra, geziz zauriturik hamabortz aldiz, ontzi frantsesetara igerian joz salbatu zen. Eta hari esker soilik jakin ahal izan zen agitu zen guziaren berri; izan ere, bazen han bertze zaldun bat, kapitainak adiskide eta laguntzat hartua zuen a, eta Erregerengana eta Frantziako handikiengana hurrantzen lagundu izan ziona, zeinak, kapitaina lehorreratzen zela ikusi orduko, bere ontziak hartu eta gibelera egin baitzuen, itsasorantz berriz. Eta kapitainak, ohartu zelarik agerian geldituak zirela eta inguruan lau mila turkiar baino gehiago zeudela, erretiratu nahi izan zuen, horixe baitzen haren eginbeharra. Baina zaldunak, zeinarengan hain konfiantza handia izan baitzuen kapitainak, ikusirik kapitaina hilez gero armada handi haren kargu bera bakarr ik gelditzen zela eta orobat beretako zirela irabaziak, azaldu zien bere zaldunei ez zuela merezi Erregeren ontzidia menturatzea, ez eta ontzietan ziren hainbertze jende on ere, ehun pertsona soilki salbatzeagatik; eta oso ausartak ez zirenak akort izan zi ren berarekin. Eta kapitainak, ikusiz zenbat eta gehiago deitu hainbat eta gehiago urruntzen zirela haiek berei sokorri ematetik, turkiarrengana jo zuen, eta, hondarrean belaunetaraino sarturik ere, hain bihoztun jokatu zuen armekin, non iduri baitzuen ber ak bakarrik garaitu behar zituela etsaiak oro, haren lagun traidorearen beldurra handiagoa baitzen garaitzeko gogoa baino. Hondarrean, egin zituen balentriak gorabehera, hainbertze gezi ukaldi errezibitu zituen beren arkuen helmenari esker baizik iristen e z zitzaizkion haiengandik, non odol guzia galtzen hasi baitzen. Orduan, turkiarrek, ikusirik giristino on haien ahulezia, zimitarrakada handiz eraso zieten; giristinoak, Jainkoak indarra eta bizia eman zien bitartean, azken bururaino defendatu ziren. Kapit ainak bere dama hark emana zion Jehan izeneko zalduna eta turkiarra deitu zituen ondora, eta, ezpataren muturra lurrean paratuz, belauniko jarri zen, gurutzea besarkatu eta muinkatu, eta erran zuen: —Jauna, har ezazu arima hau zure eskuetan, zure izena gor esteagatik bere bizia gupidetsi ez duen honengandik. 9 1520an, Christophe Le Mignon kapitain frantsesa Rodas eko zaldunei laguntzeko helburuz atera zen, eta haren flota Beirut o ndoan desegin zuten. (I. O.) 10 Heptameronaren bertsioren batean denak hil zirelak o hori ez da agertzen; zeren, irakurleak berehala ikusiko duenez, bat behintz at salbatu egin zen. (I. O.) Jehan izeneko zaldunak, ikusiz hitz haiekin bizia ihes zihoakiola, kapitaina eta hark eskuetan zeukan ezpataren gurutzea besarkatu zituen, laguntzeko, baina turkiar batek, gibeletik jinik, bi izterrak mo ztu zizkion; orduan, “Ea, bada, kapitaina, goazen paradisura, Hura, zeinarengatik hiltzen baikara, ikustera!” goraki oihukatzen zuela, lagun izan zuen heriotzan, gaizo kapitainaren bizitzan izana zen bezala. Hamabortz gezi ukaldiz zauritua zen turkiarrak, berriz, ikusiz ez zitzaiela baliagarri ez batari eta ez bertzeari, ontzietarantz jo eta errezibi zezaten galdegin zuen, bera bakarrik baitzen laurogei haien artean ihes egitea lortu zuena, baina zaldun traidoreak errefusatu egin zuen. Baina berak, biziki o ngi baitzekien igerian, itsasora bota zuen bere burua, eta hain ongi moldatu zen, non ontzi ttipi batean hartu zuten, zeinetan, handik denbora batera, bere zaurietatik ere sendatu baitzen. Eta atzerritar gaixo hari esker jakin ahal izan zen benetan agitu z en guzia, kapitainaren ohorez eta haren lagunaren lotsarako, zeinaren gaiztakeria handiak, Jainkoaren nahiz gizonen alderakoak, nolanahi ere heriotza merezi zuela estimatu baitzuten bai Erregek eta bai gertatuari buruzko zurrumurrua entzun zuen jende on or ok. Baina itzuli zelarik hainbat kontu faltsu eman zuen aditzera, eta hainbat opari egin zuen, non ez baitzen zigorraz bakarrik libratu, baizik eta, sehi izatea ere merezi ez izanagatik, haren kargua ere ukan baitzuen. Berri hits hura gortera heldu zenean, erreginaorde andereak, biziki estimatzen baitzuen kapitaina, dolu handia izan zuen; orobat Erregek eta hura ezagutzen zuten jende on guziek ere. Eta hura gehien maite zuen damak, halako heriotza bitxi, hits eta giristinoaren berri izanik, harendako gordea k zituen ele gogorrak negar eta auhen bihurtu zituen, zeinetan senarrak lagun egin baitzion, beren bidaia zapuztua zela ikusirik. Ez dut ahantzi nahi izan zela andereño bat, damaren zerbitzukoa eta Jehan izeneko zaldun hura bere burua baino gehiago maite zuena, zeina, bi zaldunok hil zituzten egun berean, jin baitzitzaion nagusi andereari erratera maite zuen hura ikusi zuela ametsetan, xuriz jauntzirik, despeditzera etorria eta bere kapitainarekin batera paradisura zihoala erranez. Baina jakin zuelarik amet s hura egiazkoa zela, halako dolutan ezarri zen, ezen nagusi andereak lanak izan baitzituen hura kontsolatzen. Denbora baten buruan, gortea Normandiara joan zen; zalduna hangoa zen, eta haren emaztea huts egin gabe etorri zitzaion erreginaorde andereari gu r egitera. Bitarteko gisa, bere senarrak hainbertze maite izan zuen damarengana jo zuen. Eta, eliza batean zirela orduaren zain, hasi zen emaztea bere senarraren falta sentitzen eta hura goresten, eta, bertzeak bertze, honako hau erran zion damari: —Ondiko z, ene anderea!, sekula emazte batek izan duen handiena duzu ene malura, zeren nehoiz maite izan ninduen baino gehiago maitatzen hasi orduko kendu baitit Jainkoak senarra. Eta hori erranik, malkoak begietan zituela erakutsi zion erian zeukan eraztuna, hare n amodio perfektuaren seinale. Haren aitzinean, damak, doluz bazen ere, irri egiteko halako gogoa izan zuen, ikusirik bere enganioak sortu ongia, ezen ez baitzion emaztekia erreginaordeari aurkeztu nahi izan eta bertze baten esku utzi zuen; eta bera kapera batera erretiratu zen, non ase baitzuen irri egiteko zeukan gogoa. «Iduri zait, ene andereok, halako kasuak agitzen zaizkienek dama prestu hark bezalaxe jokatu beharko luketela eta halako fin ona erdiesteko moduak xerkatu; izan ere, ongi egileen bozkarioa ongi eginak direla edirenen lukete. Eta dama hori enganioz akusatu gabe, haren zentzu ona estimatu beharra dago, berez deus balio ez zuenetik halako ongia sortu baitzuen». «Berrehun ezkutuko diamante eder batek ez duela deus balio erran nahi duzu —erran zuen Nomerfidek —? Segurtatzen dizuet ezen, ene eskuetara heldu izan balitz, ez emazteak eta ez ahaideek ez zuketela deus ikusiko. Deus ez da norberarenago opari bat baino. Zalduna hila zen, nehork ez zekien deus, eta dama aise egoten ahal zen atso zahar gaixo hari hainbertze negar eginarazi gabe». «Alafede —erran zuen Hircanek —, arrazoi duzu, bai baitira emaztekiak, zeinak, bertzeak baino hobeak direla erakusteagatik, beren izaeraren kontrako egintza agerikoak egiten baitituzte, denok baitakigu ez d ela nehor emakume bat baino sos goseagorik. Haatik, beren harrokeria handiagoa da maiz beren sos gosea baino, eta nahi ez dutena eginarazten diete beren bihotzei. Eta, sinets ezazue, diamantea modu hartan utzi zuenak ez zuen halakorik eramatea merezi». «Zaude, zaude! —erran zuen Oisillek —, bai badakit, ustez, nor den dama hori, eta horregatik otoizten diz ut ez kondenatzeko jakin gabe». «Ene anderea —erran zuen Hircanek —, ez dut kondenatzen, baina, zalduna zuk diozun bezain bertutetsua bazen, dama ohoratua z atekeen halako zerbitzaria izateaz eta hark eman eraztuna eramateaz; baina litekeena da maitatua izatea merezi ez zuen batek ukaitea dama eritik atxikirik, halako maneran non eraztuna ezin baitzen sartu ere egin». «Egiazki —erran zuen Ennasuitek —, atxikitz en ahal zuen berak eraztuna, nehork ere ez baitzekien deus». «Nola —erran zuen Geburonek —? Gauza oro da haizu, hortaz, maite dutenendako, nehork ez jakitekotan?». «Ala ene fedea! —erran zuen Saffredentek —, ez dut ezagutzen zigortu den gaiztakeriarik, ezpada ergelkeria; ez baita ez hitzailerik, ez ohoinik, ez adulterorik, gaizto bezain maltzur izanez gero, justiziak harrapatuko duenik, ezta gizonek gaitzetsiko dutenik ere». «Zuk nahi duzuna erranen duzu —erran zuen Oisillek —: Jainkoak soilik jujatzen ahal du dama horren bihotza, baina, nitaz denaz bezainbatean, haren egitea hagitz onest eta bertutetsu kausitzen dut. Eta ihardukitze hau bururatzeko, arren galdatzen dizut, Parlamente, hitza eman diezaiozun be rtzeren bati». «Gogo onez emanen diot Simontaulti —erran zuen Parlamentek —; izan ere, azken bi istorio triste horien ondotik ez du huts eginen, eta negar eginaraziko ez digun bat kontatuko digu». «Eskertzen dizut —erran zuen Simontaultek — hitza eni ematea, baina ez duzu zertan ni irrieragile izendatu, deitura hori nardagarria iduri baitzait oso. Eta mendeku hartzeko, erakutsiko dizuet badirela batzuen artean, edo denbora batez, xahu direlako alegia egiten duten emazteak; baina, hondarrean, diren bezala gel ditzen dira agerian, istorio txit egiazko honen bidez ikusiko duzuen moduan». HAMALAUGARREN ISTORIOA Bonnivet eko jaunak, milandar dama baten krudelkeriaz mendeku hartzeagatik, italiar zaldun baten ezagutzak egin zituen; damak maite zuen zaldun hura, oraino hitz onak eta maite zuelako bermea baizik eginak ez bazizkion ere. Eta xedea iristeko hain aholku onak eman ziz kion jaunak, ezen damak eskaini baitzion zaldunak hain gogo handiz nahi izan zuen hura. Zaldunak eman zion horren berri Bonniveti, eta hura, ilea moztu eta bizarra eginik, eta zaldunaren iduriko moldez jauntzirik, joan zitzaion damari gauerdi aldera bere m endekua betetzera. Orduan, damak, entzun ziolarik bere bihotza irabazteagatik zer asmatu zuen, agindu zion ezen ez zituela gehiago maite izanen bere herrialdekoak eta berari atxikiko zitzaiola. Milango dukerrian, Chaulmont eko maisu handia gobernadore zen garaian11, bazen zaldun bat, Bonniveteko jauna izenekoa, zeina, bere merezimenduei esker, Frantziako amiral izan baitzen gero. Milanen zela, aipatu maisu handiaren eta jende ororen estimu handia zuen bere bertuteengatik, eta dama guziak biltzen ziren oturu ntzetan egon ohi zen gogo onez, zeinen aldetik frantses batek nehoiz izan baino estimatze handiagoa baitzuen, bai bere edertasun, grazia eta mintzatzeko gaitasunagatik, zein bere garaiko soldadurik trebe eta ausartena zelako sona ematen ziotelako batzuek e ta bertzeek. Ihauteri egun batean, maskaraturik zebilela, hirian zen damarik prestu eta ederrenetako bat atera zuen dantzara; eta, oboeek eten bat egin zutenean, ez zuen huts egin hari amodiozko hitzak egiterakoan, zeinak hobeki egiten baitzituen bertze ne hork baino. Baina damak, ez baitzen gibelera gelditzekoa erantzuten, aitzinera egin zezan galarazi eta geldiarazi egin zuen bat batean, segurtatuz berak ez zuela nehoiz bere senarra ez bertze nehor maiteko, eta ez zezala neholako esperantzarik izan. Zaldun ak ez zuen bere burua errefusatutzat hartu arrapostu horrengatik, eta ondotik ibili zitzaion biziki garizuma erdira arte. Nolanahi ere, emaztekia fermu aurkitu zuen ez bera ez bertze nehor ez maitatzeko asmoan; baina gizonak ezin zuen sinetsi, senarraren dohain eskasak eta damaren edertasun handia ikusirik. Eta, emaztekia disimuluan zebilenez, berak ere enganiotan hastea deliberatu zuen; eta berehala utzi zion gibeletik ibiltzeari, eta, damaren bizitzaz ongi ikerturik, jakin zuen italiar zaldun txit zuhur e ta onest bat maite zuela. Aipatu Bonniveteko jaunak zaldun haren ezagutzak egin zituen emeki emeki, hain fin eta maltzurki, ezen bertzea ez baitzen ohartu ere egin zertarako hurbiltzen zitzaion, eta hain estimu handia hartu zion, non bere damaren ondotik j aun hura baitzen munduan gehien maite zuen izakia. Bonniveteko jaunak, bertzearen bihotzeko sekretua erauzteko, berea errateko itxurak egin zizkion, sekula pentsatuko ez zuen dama bat maite zuela erranez eta isilean gordetzeko galdatuz, modu hartan bi biek bihotz eta pentsamendu bakarra ukan zezaten. Zaldun gaizoak, elkarrenganako amodioa agertzeagatik, Bonnivetek mendekua hartu nahi zuen damari zion amodioa aitortu zion burutik buru; eta egunean behin elkartzen ziren biak non edo han, egunean barna gertatu menturen berri elkarri emateko, eta bata gezurrez eta bertzea egiaz mintzatzen ziren. Eta aitortu zuen zaldunak hiru urtez maite izan zuela dama hura, deus ere ukan gabe ezpada hitz onak eta maite zuelako segurtamena. Aipatu Bonnivetek xedea iristeko ahal izan zuen bide oro aholkatu zion; eta hain ongi egin zuen, ezen handik egun gutira galdaturiko guzia eman baitzion damak. Modua kausitzea baizik ez zen gelditzen, eta laster 11 Charles d'Amboise, Chaulmonteko jauna, Georges d'Amboise kardinalaren iloba, Milango eskualdea defendatzeko ardura zuen armadaren burua eta Milango gobernado re izendatua 1507an. (I. O.) lortu zuten, Bonniveteko jaunaren aholkuei esker. Eta egun batean, afaldu aitzin, erran zion zaldunak: —Jauna, atxikiago nauzu munduko bertze edozein gizon baino, zeren, zure aholkuei esker, espero baitut gaur gauean ukaitea hainbertze urtez gutiziatu izan dudana. —Otoitzez galdatzen diat, laguna —erran zion Bonnivetek —, ezen konta diezadaala hire egingaia zertan den, enganiorik edo perilik ba ote den ikusi eta lagun on gisa balia nakian. Zaldunak erran zion damak bide bat asmatu zuela gau hartan etxeko ate nagusia zabalik uzteko, anaietarik baten eritasuna aitzakiatza t harturik, zeinaren premiengatik beharrezkoa baitzen hirira edozein tenoretan joaten ibiltzea. Eta korralean sartu ahal izanen zela segurki, baina kasu eman behar zuela eskaileratik ez igotzeko; horren orde, eskuinaldean zegoen maila batetik pasatuko zela , eta kausituko zuen lehen galeriara sartuko zela, eta harat ematen zutela damaren aitaginarrebaren eta koinatuen ganberen ateek; eta aipatu maila horretatik hurbilen zen hirugarren atea hautatu, emeki bultzatu, eta hetsirik kausitzen bazuen, alde egin beh ar zuela, zeren orduan segur egoten ahal baitzen senarra itzulia zela, nahiz eta bi egun baino lehenago ez zuen itzuli behar; baina, irekirik kausituz gero, emeki emeki sartu eta berriz hetsi behar zuela segurki, morroiloz, zeren orduan dama bakarrik izane n baitzen ganberan. Eta, batez ere, erabil zitzala feltrozko oinetakoak azantzik ez egiteko; eta kasu eman behar zuela ez etortzeko gauerdia jo eta bi ordu iragan arte, zeren eta haren koinatuak, jokozale sutsuak berak, nehoiz ez baitziren oheratzen ordu b ata aitzin. Bonnivetek ihardetsi zion: —Hoa, laguna, Jainkoa lagun dakiala; nik otoizten zioat begira hazala ezein ustekabetatik; eta, ene konpainia beharrezkoa baduk, ez diat ahal dudanik deus gupidetsiko. Zaldunak esker handiak eman zizkion, eta erran zi on afera horretan ezin zela sobera bakarrik izan; eta han partitu zen, beharrezko prestakuntzak egitera. Bonniveteko jauna, bere aldetik, ez zen lotara joan. Eta ikusiz tenorea zuela bere dama krudel hartaz mendekua hartzeko, garaiz erretiratu zen bere ego itzara, eta bizarra zaldunak zeukan luze zabalean motzarazi zuen; orobat motzarazi zuen ilea ere, ukituz gero diferentzia ezin zedin hauteman. Ez zituen ahantzi feltrozko eskarpinak eta zaldunaren jantzien iduriko gainerakoak. Eta, emaztekiaren aitaginarre baren estimu handikoa zenez, ez zuen beldurrik izan etxe hartan tenorez agertzeko, pentsatuz hautematen bazuten gizon on haren ganberara joko zuela zuzen, bai baitzuen harekin aferaren bat esku artean. Eta gauerdi aldera sartu zen damaren etxean, non jende anitz kausitu baitzuen joan jinean. Baina nehork ezagutu gabe iragan zen haien artean, eta heldu zen galeriara. Eta lehen bi ateetan joz, hetsiak kausitu zituen, baina ez hirugarrena, zeina emeki pusatu baitzuen. Eta damaren ganberan sartu orduko, morroil oz hetsi zuen, eta ikusi zuen ganbera osoan zintzilik oihal zuria zegoela, orobat zola sabaietan, eta ohatzea, hain tela fin eta zuriz landuaz jauntzia, ezen ezinezkoa baitzen deus ederragorik. Eta barnean, dama bera bakarrik, bere buruko zapi eta perla et a harri biziz estali atorraz jauntzirik, zeina erridauaren izkinatik ikusi baitzuen, hark bera hauteman aitzin; argizarizko zuzi handi bat baitzegoen han, ganberan egunekoa bezalako argitasuna egiten zuena. Eta emaztekiak ezagutuko zuen beldur, zuzia iraun gitzera jo zuen lehenik; gero, erauntzi, eta damaren ondoan etzan zen. Emazteak, hain luzaroan bera maite izan zuen hura zelakoan, ahalik eta txerarik onena egin zion. Baina gizonak, ongi baitzekien bertze baten lekuan zegoela, kontu handia izan zuen hitzi k ez egiteko, eta buruan bere mendekua gauzatzea baizik ez zeukan: damari ohorea eta kastitatea kentzea, deusengatik ere zorretan gelditu gabe harekiko. Baina, bere nahiaren eta deliberoaren kontra, hain pozik zegoen dama mendeku harekin, non pentsatu bait zuen gizona ongi sariztatua zela pairatu guziagatik, harik eta ordu bata jo eta adio errateko tenorea heldu zen arte. Orduan, ahalik eta apalenik, gizonak galdetu zion ea bera damarekin zegoen bezain kontent ote zen bera ere. Damak, laguna zelakoan, erran zion ez zela kontent soilik, baizik eta haren amodioaren handiak liluraturik zeukala, ordu betez ihardetsi ezinik egonarazi baitzuen han. Orduan, gizona irri karkailaz hasi zen, erraten ziola: —Eta orain, anderea, berriz ere errefusatuko ote nauzu, orain a rte egin izan duzun bezala? Dama, bozetik eta irriagatik ezagutu baitzuen gizona, hain zen etsiturik atsekabez eta ahalkez, ezen hamaika aldiz erran baitzion gaizto, traidore eta tronpatzaile bat zela, eta ohetik behera jauzi egin nahi zuen aizto baten xerka, bere buruaz bertze egiteko, hain sentitzen baitzen malurus batere maite ez zuen gizon batengatik ohorea galdurik, zeinak, mendeku hartzeagatik, afera hura leku guzietara hedatzen ahal baitzuen. Baina gizonak beso artean eutsi zion, eta, ele on eta eztiz, maite zuen hark baino gehiago maite zuela segurtatu zion, eta, haren ohoreaz denaz bezainbatean, hain ongi gordeko zuela, ezen nehoiz ez zutela horregatik gaitzetsiko. Eta tuntun hark sinetsi egin zion; eta, gizonari entzunez zer asmatu zuen et a nolako lanak hartu zituen bera irabazteko, zin egin zion bere sekretua gordetzen jakin ez zuen bertze hark baino hobeki maitatuko zuela berak, ongi baitzekien zein faltsua zen frantsesei oker egokitzen zitzaien fama; italiarrak baino zuhur, saiatu eta is ilagoak ziren, izan ere. Eta hemendik harat bere herrikoen ikusmoldeari utzi eta berarenari helduko ziola. Baina otoizka galdatu zion ezen denbora batez ez zedin ager bera egonen zen leku edo oturuntzetan, ez bazen maskaraturik; damak bai baitzekien hain a halketurik izanen zela, ezen bere jarrerak jende ororen aitzinean salatuko zuela. Gizonak agindu zion hala eginen zuela, eta otoiztu zion orobat, ezen laguna jin zedinean, ordu bietan, txera ona egin ziezaiola, eta gero emeki emeki libratu ahal izanen zela beraz. Nekez bada nekez onartu zuen damak hori, eta, ez balitz zion amodioagatik, ez ziokeen nehola ere baietza emanen. Nolanahi ere, agurtzean hain kontent utzi zuen, ezen gizona luzazago gelditu izan zedin nahi izanen baitzuen. Altxatu eta bere jantzia k hartu zituelarik, ganberatik ilki eta atea erdi irekirik utzi zuen, kausitu zuen bezala. Ordu biak jotzear zirenez, eta zalduna bere bidean atzemateko beldur zenez, eskailburura erretiratu zen, non bere gibeletik berehala ikusi baitzuen hura pasatzen eta damaren ganberan sartzen. Eta bera bere egoitzara joan zen, egin lanaren hats hartzera; eta halako moduan pausatu zen, non goizeko bederatzietan oraino ohean baitzen. Jaiki zelarik heldu zen zalduna, zeinak huts egin gabe kontatu baitzion bere mentura, ez berak espero zuen bezain ona, erran baitzion nola, damaren ganberan sartu orduko, altxaturik kausitu baitzuen gaueko berokia soinean zuela, sukar handi batek joa, pultsua arras nahasirik, bisaia sutan eta izerdi jario handi batek hartzen hasia, halako gis an non galdatu baitzion berehala lekutu zedin handik; izan ere, arazoren bat izateko beldurrez, ez zela ausartu neskatoak deitzera, baina hain zegoela gaizki, non behar handiagoa baitzuen heriotzan pentsatzekoa amodioan baino, Jainkoaren berri izatekoa Cup idorena baino, eta beragatik zaldunak hartu perilagatik atsekabeturik zegoela, ikusirik ezin ziola mundu honetan eman bertzean sarri ematea espero zuen ordaina. Horiek horrela hain estonatu eta nahigabeturik gelditu zen zalduna, non su bozkarioak horma eta tristura bilakatu baitzitzaizkion, eta berehala partitu zen handik. Eta goizean, argi hastean, igorri zuela norbait haren berrien xerka, eta jakin zuela egiatan zegoela hain gaizki. Eta, bere saminen berri emanez, hain negar handiak egiten zituen, ezen id uri baitzuen arima itzuri eginen zitzaiola bere malko haietan urturik. Bonnivetek, zeinak bertzeak negar egiteko bezainbateko gogoa baitzuen irri egiteko, ahalik eta ongienik kontsolatu zuen, erranez luzaroko amodioek beti izan ohi dutela hastapen zaila, e ta Amodiok gibelamendu hau eginarazten ziola gozamen handiagoa kausi zezan gerora; eta, hori erranik, joan egin ziren. Dama egun batzuetan ohean egon zen, eta, osasuna kobratu zuelarik, kanporatze agiria eman zion lehen amoranteari, ukan zuen heriotzaren b eldurrean eta bere kontzientziako harrean funtsaturik, eta Bonniveteko jaunari atxikirik gelditu zen, zeinarekiko amodioak, usaian bezala, mendiko loreek iraun ohi dutena iraun baitzuen. «Iduri zait, ene andereok, dama horren hipokrisiak ongi mereziak zitu ela zaldunaren amarruak, emazteki onaren halako itxurak egin eta gero hain zoroa agertu zenez». «Nahi duzuena erranen duzue emaztekiez —erran zuen Ennasuitek —, baina zaldun horrek eginikoa jokaldi gaizto bat da. Onargarria ote da gizon bat maite duen dama bat bertze batek ukaitea halako amarru batez?». «Sinets ezazue —erran zuen Geburonek — halako gaiak salgai jarriz gero, gehienik eta goienetik eskaintzen duenak eraman ohi dituela. Ez dezazuela pentsa damen gibeletik dabiltzanek halako lanik hartzen dutenik haien amodioagatik; beren amodio eta beren plazeragatik baizik ez baitute egiten». «Alafede —erran zuen Longarinek —, nik sinesten dizut; izan ere, egia erraten badizut, ene denboran izan ditudan amorante guziek beti ekin diote beren eleketari nitaz mintz atuz, ene bizitzaz, ene ongiaz, ene ohoreaz interesa agertuz; baina, hondarrean, berengatik izan ohi da dena, beren plazer eta beren loriagatik. Onena, beraz, da beren solasaren hastapenetik bidaltzea, zeren, ondorengoa heltzen delarik, ez da hain ohoretsu a errefusatzea, bizioa, berez, ezagutu orduko baita errefusatzekoa». «Orduan —erran zuen Ennasuitek —, gizon bat ahoa zabaldu orduko errefusatu beharko genuke, zer erran nahi duen ere jakin gabe?». Parlamentek ihardetsi zion: «Ene lagunak ez du horrela uste ; zeren ongi jakina baita emakume batek hastapenean ez duela sekula egin behar gizon batek zer nahi duen konprenitzen duelakoa, ez eta sinesten diolakoa ere hark zer nahi duen aitortzen diolarik; baina, hura zin eta zin hasten zaionean, iduri zait onestago a dela damentzat gizona bide on horretan uztea, hondarreraino iristea baino». «Baliteke —erran zuen Nomerfidek —, baina gizonek gaiztakeriaz maite gaituztela pentsatu behar ote dugu horregatik? Ez al da bekatua lagun hurkoa epaitzea?». «Sinets ezazu nahi duzuna —erran zuen Oisillek —, baina egia izan dadin oso beldur izan beharra dago, zeren pindar bat hauteman orduko egin behar zaio ihes su horri, ohartu aitzin erretzen baitu bihotza». «Egiatan —erran zuen Hircanek —, gogorregiak dira zue n legeak. Eta emaztekiek, zeinei hain ongi baitatorkie gozotasuna, zure aholkuari jarraiki hain zorrotzak izan nahi balute, guhaurek ere aldatuko genituzke gure galde eztiak, amarru eta indar bihurtuz». «Ene iduriko —erran zuen Simontaultek —, onena da nork bere izaerari jarraitzea. Maite duenak zein batere maite ez duenak erakuts dezala disimulurik gabe». «Jainkoak nahi dezala —erran zuen Saffredentek — lege horrek ekar dezan plazer bezainbat ohore!». Dagoucin ezin izan zen gelditu erran gabe: «Hil nahiago l uketenak beren nahia nehork ezagutzea baino, ez lirateke akort izanen zure ordenantzarekin». «Hil! —erran zuen Hircanek —; oraino sortzeko da halako kontu arrunt batengatik hil nahiago lukeen zaldun ona. Baina utz ditzagun ezinezko solas hauek, eta ikus dez agun ea nori ematen dion hitza Simontaultek». «Longarineri emanen diot —erran zuen Simontaultek —, zeren begira nagokio eta solasean bakarrik ari dela dakusat; erranen nuke gertakari onen bat gogoratu zaiola, eta ez du egia gorde ohi, gizonaren zein emakume aren kontrakoa izan». «Horren egiatitzat nauzunez —erran zuen Longarinek —, kontatuko dizuet istorio bat, zeinak, nahiz eta ez izan emakumeen laudoriozkoa nik nahi bezainbatean, erakutsiko baitizue badirela gizonezkoak bezain bihotz eta gogo oneko emakumeak , bai eta haiek bezain amarrutsuak direnak ere. Eta ene istorio hau luzetxoa bada, ukan ezazue pazientzia apur bat». HAMABORZGARREN ISTORIOA Frantzisko erregeari esker, haren gorteko zaldun xume batek oso emazteki aberatsa esposatu zuen, baina emazteki hura hagitz gaztea zenez eta berak bihotza bertze nonbait zuenez, hain kasu guti egin zion, ezen emazteak, erresuminez itsu eta etsiak jorik, eta haren gogara egiteko bide oro entseatu ondotik, senarrarekin zituen nahigabeetar ik bertze nonbait kontsolatzea deliberatu baitzuen. Frantzisko Lehenaren gortean bazen zaldun bat, zeinaren izena hain ongi ezagutzen dudan ezen ez baitut izendatu nahi. Pobrea zen, bostehun liberako errenta ere ez zuen, baina hainbertze estimatzen zuen Er regek, gizona bertutez betea baitzen, ezen hain emakume aberatsa esposatu zuen, non jaun handi bat ere gogara egonen baitzatekeen. Eta oraino arras gaztea zenez, berarekin ukan zezan galdegin zion zaldunak gorteko damarik handienetako bati, eta oso gogo on ez hartu zuen hark. Bada, hain onest, eder eta graziaz betea zen zaldun hori, ezen gorteko dama guziek kasu handia ematen baitzioten. Eta, bertzeak bertze, Erregek maite zuen batek, zeina ez baitzen ez zaldunaren emaztea bezain gaztea ez eta hura bezain ed erra ere. Eta halako amodio handia zionez emakume hari, oso kasu guti egiten zion emazteari, eta urtean doi doia behin baizik ez zen harekin oheratzen. Eta hari guziz ere jasangaitzago egiten zitzaion senarrak nehoiz ez egitea solasik berari, ez eta amodio zko zeinurik ere. Eta, haren ontasunez gozatzen zuen arren, hain parte ttipia egokitzen zion, non emaztea ez baitzen zegokion moduan jaunzten, ez eta nahi zuen bezala ere. Eta berarekin zegoen damak maiz erasiatu egiten zuen zalduna, erranez: —Emazte eder, aberats eta etxe onekoa duzu, eta guziz bertzela balitz baino kasu gutiago ematen diozu; eta hori behar izan du pairatu hark bere haurtzaro gaztaroetan orain arte. Baina beldur nauzu, handitu eta ispiluak nolakoa den erakusten diolarik, ez ote dion, estim atzen ez zaituenen batek, berak duen eta zuk hain guti prezatzen duzun edertasuna ikusaraziko, eta, hisiak jorik, ez ote den ausartuko zuk ongi tratatuko bazenu nehoiz pentsatuko ez lukeena pentsatzera. Zaldunak, bihotza bertze nonbait baitzuen, trufa egit en zion damari aise, eta ez zion utzi, haren irakaspenak gorabehera, zeraman bizimodua eramateari. Baina bizpahiru urte joan ziren, eta emaztea nehoiz Frantzian izan den emakumerik ederrenetarik bilakatu zen, halako moduz ezen gortean parekorik ez zuelako fama baitzuen. Eta zenbatenaz ere sentitzen zuen maitatua izatea merezi zuela, hainbatenaz enoatzen zen ikusirik senarrak ez ziola kasurik ematen; hainbertze, ezen, halako nahigabe handia hartu zuen, non, nagusi anderearen kontsolamendurik ezean, etsimendu aren ertzean egonen baitzen. Eta senarraren gogara egiteko modu oro bilatu ondoren, bere baitan pentsatu zuen ezinezkoa zela hark bera ez maitatzea —berak zion amodio handia ikusirik —, non ez bazen bertze fantasiaren bat zuela gogoan; eta horren xerka hasi zen, hain era sotilean, ezen egia ediren baitzuen: gizona gauero bertze nonbait okupaturik zegoen, eta ahantziak zituen bere kontzientzia eta emaztea. Eta segur egon zenetik senarrak zuen bizimoduaz, halako malenkoniak hartu zuen, non ez baitzuen haboro b eltzez baizik jauntzi nahi, ez eta harrera onik eginen zioten nehora joan ere. Nagusi anderea horretaz ohartu eta eginahal handiak egin zituen pentsamolde hori harengandik uxatzeko, baina damari ezinezkoa zitzaion. Eta senarrari ardura gaztigatu bazioten ere, haren joera areago izan zen trufatzea erremedioa ematea baino. Badakizue, ene andereok, bozkariorik handienaren ondoren negarrak etorri ohi diren gisa berean etorri ohi dela bozkarioa nahigaberik handienaren ondotik ere. Eta horrela, egun batean agitu zen ezen jaun handi bat, nagusi anderearen ahaide hurbila zena eta maiz etortzen zitzaiona, senarrak tratatzen zuen modu bitxia ikusiz, halako moduan urrikaldu zela, non dama kontsolatzera entseatu baitzen; eta, harekin eleketan, hain iduritu zitzaion eder , zuhur eta bertutetsu, non senarraz mintzatzea baino gehiago —ez baldin bazen hura maitatzeko zein motibo guti zuen erakusteko — beraren faborea ukaitea desiratu zuen. Dama, ikusirik bere burua maite behar lukeenak abandonaturik, eta, bertzalde, halako printze eder batek maitatua eta gorteatua, franko uros sentitu zen haren grazia onean. Eta beti bere ohorea gordetzeko grina ukan bazuen ere, plazer handia hartzen zuen gizonarekin mintzatu eta bere burua maitatua eta estimatua ikusirik, horren gose baitzen. Harreman horrek denbora bat iraun zuen, harik eta Errege, zeina senarraren lagun ona baitzen, ohartu zen arte, ez baitzuen hark neholako lotsa edo nahigaberik pairatzerik. Horrela, biziki galdegin zion Erregek prin tze horri bere fantasia hura ahantz zezan, eta, hartan jarraitzen bazuen, atsekabe handia emanen ziola erran zion. Printzeak, zeinak estimatuago baitzuen Erregeren grazia munduko dama guziak baino, agindu zion Erregeren amoreagatik uko eginen ziola bere asmoari, eta arrats hartan berean erranen ziola adio damari. Eta horrela egin zuen dama bere egoitzara erretiratua zela jakin bezain laster. Senarrak emaztearen gaineko ganbera batean lo egiten zuen, eta, arrats hartan leihoan zenez, han ikusi zuen printzea emaztearen ganberan sartzen, berearen azpian baitzegoen; baina printzeak, zaldunaz ohartu bazen ere, ez zion uko egin sartzeari. Eta adio erranez damari, zeinarekiko amodioa hasi berria bertzerik ez baitzen, Erregeren agindua alegatu zion arrazoi bakartzat . Gaueko ordu bata arte iraun zuten zenbait negar eta doluren ondoren, damak honako hau erran zion bukatzeko: —Jainkoari gorazarre egiten diot, jauna, atsegin izan zaiolako zuk eneganakoa galtzea, hain baita arina eta ahula, ezen gizonen manupean hartu edo uzten ahal baituzu. Ene aldetik, ez diot nehoiz baimenik eskatu ez nagusi andereari ez senarrari, ezta ene buruari ere, zu maitatzeko; zeren Amodiok, zure edertasuna eta onestasuna lagun, halako indarra ukan du enegan, non ez baitut bera ez bertze jainko edo erregerik ezagutu. Baina, zure bihotza ez dagoenez beldurrarendako lekurik ez izateko bezain amodio egiazkoz beterik, ezin zara amorante perfektua izan, eta nik ez dut maitatuko inperfektua den nehor zu maitatzea deliberatu nuen bezain perfektuki. Adio , bada, ene jauna, beldurtiegia baitzara ene amodio prestu hau merezi izateko. Horrela, negarrez alde egin zuen gizonak, eta, gibelera begira, han zuen ikusi senarra oraino leihoan, zeinak ikusia baitzuen sartzen eta ateratzen. Biharamunean, bada, kontatu zion senarrari zergatik joan zen emaztea ikustera eta Erregek emana zion agindua, eta zalduna biziki lorios gelditu zen, Erregeri eskerrak emanez. Hala ere, emaztea egunetik egunera ederrago bihurtzen ari zela ikusirik, eta bera zahartzen eta itsusten ari zela, bere jokamoldea aldatu eta emazteari luzaz ezarria zion papera betetzen hasi zen, ohi zuena baino maizago joaten baitzitzaion eta kasu ematen baitzion. Baina zenbatenaz eta gehiago bilatzen zuen berak, hainbatenaz ihesago egiten zion andereak, gizona k guti maitatu izanak sortua zion saminaren parte bat itzuli nahi baitzion ordainez. Eta ez galtzeagatik horren goiz amodioa ematen hasia zitzaion plazera, zaldun gazte batengana jo zuen, zeina hain zen eder, mintzo oneko eta dohaintsu, non gorteko dama gu ziek maite baitzuten. Eta pleinuz tratatua izan zen moduagatik, beraz urrikal zedin akuilatu zuen, halako moldez non zaldunak dena eman baitzuen dama kontsolatzeagatik. Eta dama, abandonatu zuen printzearen galeragatik bere burua sariztatzeko, zaldun hura maitatzen hasi zen, hain bizi non iragan nahigabeak ahantzi baitzituen, eta bere amodio hura trebeki gobernatzea baizik ez baitzuen gogoan. Eta hain ongi asmatu zuen horretan, ezen nagusi anderea ez baitzen sekula jabetu, zeren, haren aitzinean, ongi begir atzen baitzen gizonari mintzatzetik. Baina zerbait erran nahi ziolarik, gortean bizi ziren dama batzuengana jo ohi zuen, eta haien artean bazen bat zeinarekin senarrak amoros zelako itxurak egiten baitzituen. Bada, arrats batean, afaldu ondotik, ilun zela, aipatu dama hori lekutu egin zen ezarian, bertze nehor gabe, eta damen ganberan sartu zen, non kausitu baitzuen bere burua baino gehiago maite zuen gizona; eta, haren ondoan jarririk, mahai baten kontra, eleketa hasi ziren, liburu batean irakurtzen ari zi relako alegia eginez. Senarrak zelatan jarria zuen bat jin zitzaion emaztea non zen erranez, baina bera, zuhurra baitzen, deus adierazi gabe joan zen hara ahalik eta lasterrena. Eta ganberan sartzean ikusi zuen emaztea liburua irakurtzen, baina ikusten ez zuelako itxurak egin eta bertze aldean ziren damengana jo zuen zuzenean. Emazteki gaixoa, ikusiz senarrak kausitu zuela haren aitzinean sekula mintzatu ez zen gizonarekin, hain nahasirik sentitu zen ezen burua galdu baitzuen, eta, banku gainetik ezin pasat uz, mahaiaz gaindi egin zuen jauzi, senarra ezpata atera eta gibeletik balu bezala. Eta bere egoitzan erretiratzear zen nagusi anderearengana jo zuen. Nagusi anderea erauntzi zenean, dama erretiratu egin zen, eta emakumeetarik bat jin zitzaion erratera sen arra bila zebilkiola. Damak garbi ihardetsi zion bera ez zela joanen, gizona hain zela gogorra eta larderiatsua, non beldur baitzen ez ote zion kalterik eginen. Finean, ordea, deus makurragoren beldur, joan egin zen. Senarrak ez zion hitzik erran, harik et a ohean egon ziren arte. Damak, ez baitzekien senarrak bezain ongi disimulatzen, negarrari eman zion. Eta senarrak galdegin ziolarik zergatik zegoen horrela, erran zion beldur zela haserre izanen ote zen berarekin, zaldun batekin irakurtzen ari zela kausit u zuelako. Senarrak ihardetsi zion berak ez ziola nehoiz debekatu gizonekin solastatzea, eta ez zitzaiola gaizki iduritu han eleketan egotea, baina bai bere aitzinean ihes egitea, zerbait gaitzesgarria egin izan balu bezala; eta ihes egite horrek berak pentsarazten ziola zaldun hartaz amoros zela. Hortaz, debekatu egin zion harekin mintzatzea berriz, jendaurrean nahiz bakarka, eta segurtatu zion hala egiten zuen lehen aldian pietaterik eta urrikalmendurik gabe hilen zuela. Oso gogo onez onetsi zuen hori damak, bere buruari aginduz ez zela berriz hain ergela izanen. Baina, nahikarien kontuan, zenbatenaz eta debeku handiagoa ezarri hainbatenaz desiratuagoak izaten direnez, emazteki gaixoak berehala ahantzi zituen senarraren mehatxuak eta bere promesak ; izan ere, arrats hartan berean, bertze dama batzuekin eta haien zaintzaileekin lotara joana zelarik bertze ganbera batera, igorri zuen baten bat zaldunarengana gauez etor zekion galdeginez. Baina senarrak, zeinak ezin baitzuen lo egin, hain zegoen jelosi ak arranguraturik, bertzea gauean jitekoa zela jakin orduko, soingaineko bat eta ganbera sehia berarekin hartuz, anderearen egoitzara joan eta ate joka hasi zen. Emaztea, ez baitzen bertze nehoren aiduru, bakar bakarrik jaiki zen eta ondoan zituen berokia eta bota motz forratuak hartu zituen; eta ikusiz berarekin ziren hiruzpalau dama lo zirela, ganberatik jalgi zen eta jotzen ari zirela entzun zuen aterantz jo zuen. Eta “Nor da?” galdetu zuelarik, maite zuen haren izena ihardetsi zioten; baina, segurtatzea gatik, leihatila bat ireki eta erran zuen: —Diozun hori baldin bazara, erakuts iezadazu eskua eta ezagutuko dut. Senarraren eskua ukitu zuelarik, ezagutu egin zuen, eta, leihatila zalu hetsiz, oihuka hasi zen: —A, jauna, zure eskua da! Senarrak ihardetsi z ion, haserre handiz: —Bai, promesari eutsiko dion eskua duzu; ez ezazu, beraz, huts egin zure galde baten bat igortzen dudanean. Hori erranik bere egonlekura joan zen, eta emaztea ganberara itzuli zen, hilean bizirik baino areago, bere damei heiagoraka er raten ziela: —Jaiki zaitezte, lagunok, ongiegi egin duzue lo enetzat, zeren zuek tronpatu nahirik ene burua tronpatu baitut lehenik. Hori erranik, ganberaren erdian etzan zen, alde bat trenputxarturik. Oihua entzunik, dama gaixoak jaiki egin ziren, hain es tonatuak ikusirik beren anderea hilik bezala, lurrean etzanik eta halakoak erranez, ezen ez baitzekiten zer egin, ezpada dama bere onera ekartzeko erremedio bila abiatzea. Eta damak, mintzatzeko m oduan izan zelarik, erran zien: —Hona hemen, lagunok, mundua n den kreaturarik malerusena! —eta, laguntza galdegiten ziela, izan zuen mentura txarra kontatu zien, bere bizia galdutzat baitzuen. Suspertzen laguntzen ari zitzaizkiola, senarraren ganberazain bat jin zen, zeinaren bitartez senarrak berehala beregana joa teko agindua igortzen baitzion. Dama, bere dametarik bi besarkatuz, oihuka eta negarrez hasi zen, ez zezaten joaten utz otoiztuz, segur baitzen hila izanen zela. Baina ganberazainak segurtatu zion ezetz, zin eginez bere biziaren izenean ez zuela neholako g aitzik pairatuko. Damak, ikusiz ez zuela buru egiteko modurik, zerbitzari gaixo haren besoetara jauzi egin, eta erran zion: —Hala behar duenez, eraman ezazu gorputz dohakabe hau heriorat! Eta berehala, tristeziaz erdi alditxarturik, eraman zuen ganberazai nak bere nagusiaren egonlekurat. Haren oinetara eroriz, honela erran zion gaizo damak: —Jauna, otoi, urrikal zaitez nitaz; zin egiten dizut, Jainkoari zor diodan fedeagatik, egia erranen dizudala osoki. Berehala gizonak, etsiturik, erran zion “Jainkoarren , erranen didazu, bai, baldinbere!”, eta kanporat igorri zituen zerbitzariak oro. Eta bere anderea betidanik debototzat ukan zuenez, bere baitan egin zuen ezen ez zela hura ausartuko faltsuki zin egiten egiazko Gurutzearen aitzinean; galdatu zuen ekar ziez aioten berak zeukan arras eder bat, eta, biak bakarrik gelditu zirelarik, haren gainean zin eginarazi zion galdegiten zion guziari egiaz ihardetsiko ziola. Baina damak, heriotzak eragin lehen beldurrak jadaneko gainditurik, kuraia bildu zuen berriz eta deliberatu zuen hobe zuela, hil baino lehen, egia ez gordetzea, baina baita ez erratea maite zuen zaldunari kalte egiten ahal zion deus. Eta senarrak egin galde guziak entzun ondotik, honela ihardetsi zion: —Ez dut nehola ere, jauna, susmatzen duzun zaldunari diodan amodioa zuritu edo zure aitzinean ttipitu nahi, zeren eta ezin izanen baitzenuke sinetsi, ez eta sinetsi behar ere, egun izan duzun esperientzia izanik; hala ere, amodio horren zergatia adierazi nahi nizuke. Jakin ezazu, jauna, emazte batek ez duel a nehoiz bere senarra maite izan nik zu baino gehiago, eta zurekin esposatu nintzenetik ene egungo adinera iritsi arte ez dela bertze amodiorik sartu ene bihotzean. Ongi dakizu, ezen, haurra nintzela oraino, ene gurasoek zu baino aberatsagoa eta etxe hobek oa zen norbaitekin esposatu nahi nindutela, baina ezin izan zutela horretarako ene adostasunik lortu ezagutu zintudan unetik; izan ere, haien iritzia gorabehera, fermuki eutsi nion zu ukaiteko nahikariari, zure pobreziari eta haien erasiei kasu eman gabe. Eta ezin duzu ez ikusiarena egin orain arte eman didazun tratuaren aitzinean, ongi dakizu nola maitatu eta estimatu nauzun; hainbertze atsekabe eta nahigabe sortu dizkit horrek, ezen, jarri zenidan damaren laguntzagatik izan ez balitz, etsia harturik izane n bainintzateke. Baina hondarrean, ikusirik ene burua heldurik eta zuk ez bertze guziek edertzat hartzen nindutela, hain biziki hasi nintzen sentitzen egin zenidan kaltea, ezen zureganako amodioa herra bilakatu baitzen, eta zuri obeditzeko desira mendekua hartzeko nahi. Egoera etsigarri horretan nengoela, printze batek aurkitu ninduen, zeinak, Erregeri men eginez amodioari baino areago, abandonatu egin baininduen ene tormentuak maitasun onest batek kontsolatzen zituela sentitzen hasi orduko. Printzeak utzi ninduenean, bertze zaldun hori ezagutu nuen, eta hark ez zuen lan handirik izan ni ukaiteko, zeren haren edertasun, onestasun, grazia eta bertuteek ongi merezi baitzuten emazteki zentzudun oro beren xerka eta eske ibiltzea. Halako onestasunez maitatu izan nau —ene galdez, ez bereaz —, ezen sekula ez baitit ohoreak eman ez liezaiokeen deus galdegin. Eta zu maitatzeko izan ditudan aukera eskasek zureganako ez federik ez leialtasunik ez izateko desenkusa ematen bazidaten ere, Jainkoari eta ene ohoreari diedan m aitasuna aski izan dut orain arte aitorpen edo lotsarik behar lukeen deus egitetik begiratzeko. Ez dizut nehola ere ukatuko ahal bezainbat aldiz jantzi gela batean sartu izan naizenik harekin mintzatzeko, ene otoitzak egitera joateko itxurak eginez, zeren ez baitut sekula nehoren —ez gizon, ez emazteren — esku utzi afera horren gidaritza. Bertzalde, ez dut ukatuko ere, hain leku sekretuan eta susmo guzietarik salbu egonik, zuri baino gogo hobeaz pot eman diodanik. Baina ez diot Jainkoari barkatzeko galdegite n gure artekoa sekula handik aitzinerat joan baldin bada, ez bainau berak nehoiz hertsatu, eta ene bihotzak ere ez du horretarako desirarik izan; zeren hain pozten bainintzen bera ikusteaz, iduri baitzitzaidan ez zela munduan plazer handiagorik. Eta orain, jauna, ene maluraren kausa bakarra zaren horrek, mendeku hartu nahi al duzu zuhaur aspaldi etsenplu izan zaitudan jokabide batengatik, zure kasuan ohorerik eta kontzientziarik gabekoa izan dena, gainera? Zeren badakizu, eta nik ere ongi dakit, maite duzun emakume hori ez dela kontentatzen Jainkoak eta zentzu onak agintzen dutenarekin. Eta gizonen legeak desohore handiz jaunzten baditu ere senarra ez bertze gizonik maite duten emazteak, Jainkoaren legeak ere ez ditu dispentsatzen emaztea ez bertze emakumeri k maite duten senarrak. Eta zure laidoa eta enea bata bertzearen aldean jarri behar badira, zu gizon zuhur eta esperientziaduna zara, gaizkia ezagutu eta saihesteko; ni, berriz, gaztea nauzu, eta amodioaren botere indarren ezjakina guziz. Zuk emazte bat du zu, bere bizia baino maiteago eta estimatuago zaituena; nik, berriz, iheska ibiltzen zaidan senar bat daukat, gorroto nauena eta neskato bat baino gutiago estimatzen nauena. Zu jadanik zaharra den emakume batez amoros zaude, itxura eskasekoa eta ni bezain ederra ez dena; nik, berriz, zu baino zaldun gazteago, ederrago eta atseginago bat maite dut. Zuk munduan dituzun lagunetarik onenetako baten emaztea maite duzu, zuhauren jaunaren amorantea, eta, beraz, batetik adiskidetasunari egiten diozu laido eta bertz etik jaun horri zor diozun errespetuari; nik, berriz, lotura bakarra eneganako maitasuna duen zaldun bat maite dut. Juja ezazu, bada, xuxen, bietako zein den zigorgarriena edo desenkusagarriena: edo zu, gizon zuhur eta esperientzia handikotzat dutena, ene aldetik neholako motiborik eman gabe gaizki jokatu duzuna, ez bakarrik enekin, baizik eta bai hainbertze zor diozun Erregerekin ere; edo ni, gaztea eta ezjakina, zure aldetik mespretxatu eta gutxietsia, eta Frantziako zaldunik ederren eta onestenak maitatu a, zeina nihaurek ere maite baitut, zuk sekula maite izanen ez nauzulako ezintasunaren etsipenez? Senarra, egiaz beteriko ele horiek halako begitarte ederraz erranak entzunik, eta halako segurtasun ausart eta graziosaz, ezen emazteak ez baitzuen adierazten ez beldurrik ez neholako zigorrik merezi zuenik, hain gelditu zen liluraturik eta estonaturik, non ez baitzuen zer ihardetsi jakin, ezpada gizon baten eta emazteki baten ohoreak ez direla ber gauza. Baina, nolanahi ere, damak zin egin zionez ez zela bertz e deus egon maite zuen gizon haren eta beraren artean, gizona prest egon zen emaztea ongi tratatzeko, betiere hura ez bazen berriz lehengora itzultzen, eta ez batak eta ez bertzeak ez bazituzten iragan kontuak gogora ekartzen gehiago. Emazteak promes egin zion hala izanen zela, eta elkarrekin oheratu ziren, adostasunez. Goizean, neskame zahar bat, zeinak beldur handia baitzuen damaren biziaz, jin zitzaion jaikitzerakoan eta galdegin zion: —Eta, ene anderea, zertan zara? Hark, irriz, erantzun zion: —Jakin ezazu, laguna, ez dela enea baino senar hoberik nehon, sinetsi egin baitu ene zina. Eta horrela joan ziren borzpasei egun, eta senarrak hain hurbiletik ematen zion kasu emazteari, ezen gau eta egun baitzegoen haren zelatan. Baina ez zuen hain ongi asmatu zelatatzen, eta damak kausitu zuen maite zuen harekin mintzatzeko modurik, arras leku ilun eta susmagarri batean. Haa tik, hain gordean zeraman bere afera, non nehork ere ez baitzuen egia jakiten ahal. Sehiren batek zabaldu harrabotsa baizik ez zen izan, ordea, erran baitzuen hark kausitu zituela zaldun bat eta emazteki bat ukuilu batean, damaren nagusi anderearen ganbera ren pean. Goganbehar handia izan zuen orduan senarrak, eta zalduna hilarazteko deliberoa hartu zuen; eta bildu zituen ahaide eta lagun andana bat hura hiltzeko, nehon kausitzen ahal bazuten. Baina ahaidetarik nagusia hain zen bila zebiltzan zaldun haren la gun handia, ezen ustekabean atzeman gabe haren kontra egiten zuten guziaren berri ematen baitzion. Zalduna, bere aldetik, hain estimatua zen gorte osoan, eta hainbertze adiskide zituen, non ez baitzen etsaiaren boterearen beldur batere, eta, horrela, ez zu ten nehon kausitu. Zalduna, baina, etorri zen eliza batera maite zuen damaren nagusi anderearengana, zeinak ez baitzekien deus agitu guziaz, ez ziren eta oraino haren aitzinean mintzatu. Zaldunak kontatu zion zertan zen susmoa, eta beraren kontra senarrak zuen nahikari gaiztoa, eta, errugabea izanagatik, deliberatua zela bidaia luze batean partitzeko, biziki hazten ari ziren erran merran haiek isiltzeagatik. Printzesa hori, damaren nagusi anderea zena, arras estonaturik gelditu zen ele haiek entzunik, eta s egurtatu zuen senarra oso oker zebilela susmo txarra harturik halako emazte onaz, zeinari sekula ez baitzion ezagutu bertutea eta onestasuna baizik. Nolanahi ere, senarraren autoritateagatik eta harrabots deitoragarri hura iraungi zedin, denbora batez urru ntzeko aholkatu zion, segurtatuz berak ez zituela halako zorakeria eta susmoak sinesten batere. Zalduna eta dama, elkarrekin baitziren printzesarekin, biziki kontent gelditu ziren andere haren aldetik zuten iritzi onarekin. Printzesak aholkatu zion zalduna ri partitu aitzin mintzatzeko senarrarekin; eta halaxe egin zuen berak, aholkuari jarraikiz. Eta Erregeren ganberatik hurbil kausitu zuen, galeria batean, non, begitarte fermuz, eta haren kondizioari zegokion ohorea eginez, erran baitzion: —Jauna, ene den bora guzian zu zerbitzatzea izan da ene nahia, eta, ordainsaritzat, jakin dut bart arratsean ene gibeletik zenbiltzala ni hiltzeko. Otoizten dizut, jauna, pentsa dezazun ni baino autoritate eta botere handiagoak dituzula, baina, nolanahi ere, nihaur ere za lduna nauzu zure gisa. Lastima handia litzateke ene bizia deus ezengatik ematea. Arren eskatzen dizut pentsa dezazun hain emazte ona duzula, ezen, kontrakoa dioen gizonik baldin bada, gezur hutsez ari dela erranen baitiot. Eta nitaz den bezainbatean, ez du t uste deus egin dudanik eni aiher izan zakizkidan motiborik emateko. Eta, nahi baduzu, zure zerbitzari izaten jarraituko dut, edo bertzenaz, Erregeren zerbitzaria naiz, eta horrekin kontent nauzu. Eleok entzunik, zaldunak erran zion baietz, ukan zuela be raren gaineko susmorik, baina gizon ontzat zeukala, eta nahiago zuela adiskide etsai baino. Eta adio erranez, kapela eskuan, adiskide handi baten moduan besarkatu zuen. Pentsatuko duzue, jakina, zer erraten zuten bezpera arratsean gizon hura hiltzeko manda tua izan zutenek, halako ohore eta adiskidetasun zeinuen aitzin: nork berea erraten zuen. Horrela partitu zen zalduna. Baina ez zegoenez edertasunez bezain ongi horniturik sosez, damak senarrak emana zion eraztun bat eman zion, hiru mila ezkutu balio zuena , eta zaldunak bahian eman zuen mila eta bortzehunengatik. Gizona partitu eta puska batera, senarra damaren nagusi anderea zen printzesari joan zitzaion, emazteari bere ahizpetarik batengana denbora batez joateko baimena eman ziezaion galdeginez. Printzesa ri bitxi samarra iduritu zitzaion eskaria, eta horretarako motiboak zein ziren galdegin zion; zaldunak partez azaldu zizkion, baina ez osoki. Agurtu zituen esposa gazteak bere nagusi anderea eta gorteko guziak, eta, negarrik eta neholako nahigabe keinurik egin gabe, joan zen senarrak nahi zuen leku hartara, zaldun batek gidaturik, zeinak dama artoski zaintzeko ardura hartu baitzuen espresuki, eta, oroz gainetik, ez zezala hark bidean susmopean zen gizonarekin elerik egin. Damak, bai baitzekien manu haren be rri, alarmak pizten zizkien egunero, haietaz eta haien arta eskasaz trufatuz. Eta, egun haietarik batean, egoitzatik jalgitzean kausitu zuen damak kordelier bat zaldiz, eta, bera bere palafre gainean zela, eleketan aritu zitzaion bazkalondotik afal ordura arte. Eta egoitzatik legoa laurdenera zelarik, erran zion: —Ene aita, hona hemen bi ezkutu gaur arratsaldean eman didazun kontsolazioagatik, paper batean bildurik ematen dizkizut, ongi baitakit ez zinatekeela ausartuko ukitzera12, eta otoizten dizut, ezen , enegandik partitu orduko, bidean barna joan zaitezen eta hemen daudenek ez zaitzaten ikus. Zure onetan erraten dizut, eta zurekiko dudan betebeharragatik. Kordelierra, ontsa kontent bere bi ezkutuekin, lauhazka ederrean partitu zen landetan barna. Eta na hikoa urrundu zenean, hasi zitzaien dama goraki zerbitzariei: —Zerbitzari onak zaretelakoan eta artoski zaintzen nauzuelakoan zaudete, baina egun osoz izan da enekin, eleketan, zuek ongi zelatatzeko agindua zenuten hura, eta utzi egin diozue! Merezi duzue nagusiak, zuetaz hainbertze fidatu baita, soldataren partez makilakada batzuk ematea. Damaren ardura zuen zaldunak halako erresumina sentitu zuen hitz horiek entzun orduko, ezen ezin izan baitzuen ihardetsi. Bi lagun berekin hartu, zaldia ziztatu, eta ha in zalu abiatu zen, non kordelierra atzeman baitzuten, nahiz eta hura, gibeletik zetozkiola ikusiz, ihesari eman zitzaion ahalik eta hobekienik; baina, bertzeek zaldi hobeak zituztenez, harrapatu egin zuten gaizoa hondarrean. Eta berak, ez baitzekien zerga tik jin zitzaizkion, urrikal zitezen galdegin zien, eta, txanoa kendu zuelarik, buru has umilkiago otoizteko, ohartu ziren bertzeak ez zela hura xerka zebiltzana, eta nagusi anderea berez trufatu egin zela; eta are hobeki trufatu zen itzuli zirelarik, erra ten baitzien: 12 Kordelier edo frantziskotarrek ez zuten zilegi dirua eskatzea edo hartzea, eta horregatik ematen dizkio sosok paperean bildurik, badakielako fraideak ez duela dirurik ukitu behar. (I. O.) —Halako jendearen esku utzi behar dira damak, zain ditzaten: uzten diete solasean, norekin ari diren jakin gabe, eta gero, haiek erranak sinetsiz, Jainkoaren zerbitzariak lotsarazten dituzte. Trufakeria horien guzien ondotik, senarrak manat u lekura joan ziren, non bi ezkonahizpek eta haietako baten senarrak ongi menean baitzeukaten. Denbora horretan jakin zuen senarrak bere eraztuna bahian zegoela mila eta bortzehun ezkutuan, eta biziki haserretu zen, eta, emaztearen ohorea salbatu eta erazt una berreskuratzeko, arreben bidez eskatu zion erretira zezala, ordainduko zituela berak mila eta bortzehun ezkutuak. Damari axola guti zion eraztunak, sosak lagunak baitzeuzkan, eta hari eskribitu zion erranez nola senarrak beharturik zihoan eraztuna erre tiratzera, baina, ez zezan pentsa estimua ttipitu zitzaiolako egiten zuenik, nagusi andereak emana zion diamante bat igorri zion, zeina zeukan bertze edozein eraztun baino gehiago maite baitzuen. Gogo onez itzuli zion orduan zaldunak merkatariaren obligazi oa, eta kontent sentitu zen mila eta bortzehun ezkutuak eta diamantea ukanik, eta damaren faborea atxikitzen zuela ikusirik, nahiz eta, senarra bizi zela, ez zuen modurik harekin elekatzeko izkribuz ez bazen. Senarra hil zelarik, eta dama kausituko zuelako an hark agindu zion bezala, laster joan zitzaion ezkontzaz galdeginez; baina zaldunaren absentzia luzeak ekarria zion damari hura baino maiteagoa zuen bertze lagun bat. Eta halako dolua kausatu zion horrek, ezen, emaztekien konpainiari ihesi, leku arriskut suen xerka hasi baitzen, non sekula gizon gazte batek ukaiten ahal zuen bezainbat estimurekin bururatu baitzituen bere egunak. «Hara, ene andereok, eta gure sexukoekiko barkabera izan gabe, erakutsi nahi izan diet senarrei nola bihotz oneko emazteak erraz ago garaitzen dituen mendekuaren hirak amodioaren saminak baino: kontatu dizuedan horrek gogor egin zion luzaz azken horri, baina etsimenduak garaitu zuen finean. Eta ez zen, naski, emakume ona izanen, zeren, nolanahi ere, ez baitago modurik gaizki egina d esenkusatzeko. Izan ere, zenbatenaz eta handiagoak izan aukerak, hainbatenaz bertutetsuagoak izan behar dute emaztekiek gaizkiari gogor egin eta ongia bilatzen, eta ez gaizkia gaizkiaz errendatzen; bertzeri egin nahi zaion gaitza norberarengana bihurtzen b aita ardura. Dohatsuak Jainkoaren bertutea kastitate, mantsotasun, pazientzia eta eskuzabaltasun gisan agertzen dutenak!». Hircanek erran zion: «Iduri zait, Longarine, aipatu duzun dama hori despitaren menera erori zela amodioarenera baino areago, zeren, a legia egiten zuen bezainbat maite izan balu zalduna, ez zukeen bertze batengatik abandonatuko; eta, kontatu duzunagatik, pertsona gaitzitu, aihertsu, tematsu eta mudakortzat har dezakegu». «Plazer duzun gisan mintzatu zara —erran zion Ennasuitek Hircani —, baina ez al dakizu zein bihotz erdiragarria den maitatzea norbera maitatua ez delarik?». «Egia da —erran zuen Hircanek — ez dudala nik hori maiz pairatu, zeren, txera txarrik hartu orduko, h ain sarri uzten baititut nik amodioa eta dama, biak batera». «Bai, zuk naski —erran zuen Parlamentek —, zure plazera baizik ez duzu maite eta; baina emazteki on batek ez du horrela utzi behar bere senarra». «Nolanahi ere —ihardetsi zuen Simontaultek —, istor ioko horrek ahantzi egin du, denbora batez, emakumea zela, zeren gizon batek ez zukeen jakinen mendeku ederragorik hartzen». «Zuhurra ez den bakar bat dela medio —erran zuen Oisillek —, ez dago zertan bertze guziak halakotzat hartu». «Haatik —erran zuen Saf fredentek —, denak emakumeak baldin bazarete, jantzirik ederrenak eta onestenak beztituagatik, jantzion azpitik artaz mira dezanak emakume kausituko zaituzte». Nomerfidek erran zion: «Zuei entzuten egon beharko bagenu, eztabaidan emanen genuke egun osoa. Ba ina berantesten hasirik nago bertze istorio bat entzuteko, eta galdeginen diot Longarineri hitza baten bati eman diezaion». Longarinek, Geburoni begiratu eta erran zion: «Emakume onesten baten istoriorik baldin badakizu, has zaitez zuhaur, otoi». Geburonek erran zion: «Ongi iduri zaidana egin behar dudanez, Milango hirian agitu gertakari bat kontatuko dizuet». HAMASEIGARREN ISTORIOA Milango andere bat, italiar konde baten alarguna, eta ez berriz ezkontzeko ez eta berriz nehor maitatzeko deliberoa hartua zuena, hain biziki gorteatu zuen zaldun frantses batek, ezen, zion amodioaren fermutasunaren hainbat froga erakutsi ondotik, damak eman egin baitzion gizonak hainbertze desiratzen zuena, eta zin egin zuten betiko maite iza nen zutela elkar. Chaumont eko nagusi handiaren denboran, bazen Milango hirian dama bat, garai hartako onestenetakotzat hartua zutena. Konde italiar batekin esposatua eta alargun gelditua, bere ezkonanaien etxean bizi zen, eta ez zuen entzun ere egin nahi berriz ezkontzeko konturik. Hala, hain zuhur eta sainduki gobernatzen zen, non ez baitzen dukerri osoan ez frantsesik ez italiarrik biziki estimatzen ez zuenik. Egun batean, ezkonanaiek eta ezkonahizpek egin zioten oturuntza bat Chaumont eko nagusi ha ndiari, eta damak han egon behar izan zuen, halakoetan bertze nehon egoteko ohiturarik ez bazuen ere. Eta frantsesek ikusi zutelarik, haren edertasuna eta dohainak beteki estimatu zituzten, eta guzien gainetik izena erranen ez dudan batek, baina aski izane n duzue jakitea ez zela Italian frantsesik hark baino estimu handiagoa merezi zuena, zaldun batek ukaiten ahal zituen edertasun eta grazia ororen jabe baitzen. Eta dama ikusi zuenean, nahiz eta dolu xingola zeraman eta gazteengandik bereiz zegoen izkina ba tean atso batzuekin, harengana jo zuen eleketan ezein gizon edo emaztekiren beldur ez den baten gisan, maskara kendu eta dantzak utziz harekin egoteko. Eta arrats osoan ez zen handik mugitu, dama eta atsoekin solasean arituz, zeinekin plazer handiagoa ukan baitzuen gorteko emakume gazte eta eleganteenekin aritu izan balitz baino, halako gisan ezen, erretiratzear zela, iduri baitzitzaion ez zuela oraino esertzeko ere astirik izan. Eta zaldunak halako egoera batean aipatzen ahal diren kontu arruntak baino aip atu ez bazizkion ere, damak ongi zekien gizonak sakonago ezagutzeko desira zuela, eta, hartara, bere burua ahalik eta ongiena begiratzea deliberatu zuen. Hala, zaldunak ezin izan zuen nehoiz gehiago ikusi ez oturuntzetan ez eta bertzelako bilkura handietan ere. Zaldunak anderearen bizimoduaren nondik norakoez galdetu zuen, eta jakin zuen elizetara eta komentuetara joaten zela maiz; eta hain zelata ona jarri zion, non dama ezin baitzen nehorat heldu hura baino lehen, eta elizan geldituko zen emaztekia han ikusteko ditxa zeukan bitartean. Eta dama han zegoen denbora guzian hain amultsuki begiratuko zion, ezen hura ezin izanen baitzen gizonak zion amodioaren ez jakinean gelditu. Hori saihesteko, damak aldi batez eri zegoelako itxurak egitea erabaki zuen, eta me za etxean entzutea; zaldunak, orduan, ezin atsekabe handiagoa hartu zuen, elizan ez bertze biderik ez baitzuen hura ikusteko. Dama, ohitura hura etenarazi zuelakoan, lehen bezala hasi zen elizetara joaten, eta berehala jakinarazi zion Amodiok hori zaldun f rantsesari, zeina lehengo debozioetara itzuli baitzen. Beldur zenez damak ez ote zizkion eragozpenak jarriko eta ez ote zuen berak aukerarik izanen zeukan nahikariaren berri hari emateko, goiz batean, zeinetan damak uste baitzuen ongi kukutua zela kapera b atean, gizona damak meza entzuten zuen aldarearen mutur batean ezarri zen, eta, ikusiz dama jende gutirekin zela, apezak corpus Domini a erakutsi orduko han joan zitzaion, eta, ahots goxo eta maitekor batez, honela erran zion: —Ene anderea, apezak eskutan duen Horrek zigor nazala ez bada egia zuhaur zarela ene heriotzaren kausa, zeren, zurekin mintzatzeko bideak oro kentzen badizkidazu ere, ezin baituzu ene nahiaren ez ikusia egin, egiak nahikoa argi deklaratzen dizu eta nolakoa den hura, ene begi hits eta ene aurpegi hil honen bitartez. Andereak, deus aditzen ez zuelako alegia eginez, ihardetsi zion: —Jainkoa ez da nehola ere alferretan hartu behar. Baina poetek diote jainkoek irri egiten dietela amoranteen zin egite eta gezurrei; horregatik, beren ohorea estimatzen duten emaztekiek ez dute ez sinesberak ez urrikalgarriak izan behar. Eta horri erranik, altxatu eta bere egonlekura itzuli zen. Halako eleek zaldunarengan eragin zuten samurraren nolakoa aise irudikatuko dute horren pareko esperientziarik izan dutenek. Baina hark, bihoztuna baitzen, nahiago izan zuen arrapostu txar hura hartu izana bere nahikaria adierazten huts egin izana baino. E ta horrela, hiru urtez eutsi zion fermuki, eta gutunez eta bertzela ibili zitzaion gibeletik, astirik eta aukerarik galdu gabe. Hala ere, damak ez zion bertzelako erantzunik eman hiru urtez, baizik eta ihes egin zion, otsoak gibeletik datorkion xarlangoari egiten dion bezala, eta ez herra ziolako, ezpada bere ohorearen eta ospe onaren beldurrez. Gizona hain ongi ohartu zen horretaz, ezen nehoiz baino bizikiago jarraiki zitzaion bere temari. Eta, hondarrean, hainbat errefus, neke, estira eta etsimenduren ond oren, eta ikusiz haren amodioaren handia eta jarraikitasuna, dama urrikaldu egin zen zaldunaz, eta hainbertze desiratu eta hain luzaz igurikatu zuena eman zion. Eta nola eginen zuten adostu zutelarik, menturatu zen zalduna damaren etxera joatera, nahiz eta bere bizia peril handian zegoen, han bizi baitziren damaren ahaideak. Gizona, ederra bezain abila baitzen, zuhur gobernatzen zen eta damak erran orduan sartu zen haren ganberara, eta han berean kausitu zuen hura, bakar bakarrik, ohatze eder batean etzanik . Eta harekin oheratzeko presaka biluzten ari zela, han entzuten du atarian azantz handi bat, ahapetik eleketan bozak eta ezpata hotsak, harresiaren kontra igurzten ari. Alargunak, erdi hilik den emakume baten begitarteaz, erran zion: —Orain dira, bada, zu re bizia eta ene ohorea izaten ahal diren perilik handienean, zeren ongi baitakit ene anaiak direla hor zure xerka dabiltzanak, zu hiltzeko! Horregatik, arren galdegiten dizut ohatze honen pean kukutu zaitezen. Izan ere, kausitzen ez zaituztelarik izanen dut nik aukera haiekin samurtzeko, neholako motiborik gabe asaldarazi izanen nautelako. Zaldunak, zeina ez baitzuen sekula beldurrak gibelarazi, honela ihardetsi zion: —Eta nor dira, bada, zure anaiok, gizon on bat beldurtzeko? Familia osoa elkarrekin direl a ere, segur naiz ez direla ene ezpataren laugarren kolpearen aiduru geldituko. Beraz, zaude lasai ohean, eta utz iezadazu eni ate hori zaintzen. Berehala, soingainekoa beso inguruan eta ezpata zorrotik kanpo zituela, atea irekitzera joan zen, entzun azant za sorrarazia zuten ezpatak hurbilagotik ikusteko. Eta ireki zuelarik, bi ganberazain ikusi zituen, zeinak baitziren azantz haren egileak, bina ezpata eskuetan zituztela, eta honela erran zioten: —Barkatu, ene jauna, nagusi anderearen manua baitugu horrela egiteko, baina ez duzu gure aldetik bertze trabarik izanen. Zaldunak, emazteak zirela ikusirik, deabruetara igortzen zituela atea muturrean itxi bertzerik ezin izan zuen egin. Eta ahal bezain laster damarekin oheratzera joan zen, zeinari beldurrak ez bai tzion ttipitua amodioa; eta borrokatxo haien motiboak galdegitea ahantzirik, bere desira asetzea bertzerik ez zuen gogoan izan. Baina, ikusiz eguna argitzera zihoala, galdatu zion gizonak zergatik egin zion halako jokaldi makurra, bai hain luzaz beha izan zuelako, eta bai azken gorabehera harengatik ere. Damak, irriz, honela ihardetsi zion: —Ene deliberoa sekula berriz ez maitatzekoa izan zen, eta ongi bete dut alargun gelditu nintzenetik; baina zure onestasunak, oturuntza hartan mintzatu zintzaizkidanetik, mudarazi egin zuen ene iritzia, eta zuk maite ninduzun bezainbat zu maitatzea pentsatu nuen. Egia da beti gobernatu nauen ohoreak ez zidala uzten amodioagatik ene ospe onari kalte eginen zion deus egiten. Baina, nola herioz jo duten orein emea aldatzen ba ita lekuz bere baitan duen mina alda dadin, hala joaten nintzen ni, elizaz eliza, bihotzean neraman hari ihes egiten; eta horren froga izan da ohorea amodioarekin adostarazi duen adiskidantza perfektua. Baina segur izateko ene bihotza eta ene amodioa gizon on batengan jartzera nindoala, neskatoekin egin dudan azken proba hori egin nahi izan dut, eta segurtatzen dizut, ezen, zure bizia galtzeko izuz edo bertze edozein arrazoirengatik ikusi izan bazintut ene ohepean etzaterainoko beldurrez, altxatu eta bertze ganbera batera joatera deliberatuko nintzatekeela, eta ez zintuzkedala berriz nehoiz hurbiletik ikusiko. Baina, kausitu ditudanez zuregan erran izan didaten baino edertasun, grazia, bertute eta ausartzia handiagoak, eta ezin izan duenez beldurrak nehola e re zure bihotza hunkitu, ezta didazun amodioa amiñi bat epeldu ere, deliberatua nauzu zure ondoan gelditzera ene egunak bururatu arte, segur izanik ez nukeela jakinen ene bizia eta ene ohorea esku hobeagoetan jartzen, ezpada bertute orotan paregabea kausit zen dudan horrengan. Eta, gizonaren borondatea aldaezina bailitzan, beren ahalean ez zegoena zin egin eta agindu zioten elkarri: hots, betiko amodioa, zeina ezin baita ez sortu ez eta gelditu ere gizonaren bihotzean. Eta hori ongi dakite halako erabakiek zenbat iraun ohi duten esperimentatu izan duten emazteek! «Horregatik, ene andereok, zuhurrak baldin bazarete, begiratuko zarete guregandik, nola oreina, adimenik balu, begiratuko litzatekeen bere ehiztaritik. Zeren gure omena, zoriona eta poza zuek atzem anik ikustean dautza, zuei bizia bera baino gehiago maite duzuen hori kentzean». «Nola, bada, Geburon —erran zuen Hircanek —? Noizdanik bilakatu zatzaizkigu predikari? Zeren, garai batean, ez zinen horrela mintzatzen». «Egia handia da —erran zuen Geburonek — ene bizi osoan erran dudanaren kontra mintzatu naizela arestian, baina ehizakia ere mastekatu ezinik nabilenez, haintxe ditut ahul haginak, gaztigatu diet orein emeei ehiztarietatik begiratzeko, horrela kitatuz, zahartzaroan, ene gaztaroan egin nahi izan dudan makur guzia». «Eskertzen dizugu, Geburon —erran zuen Nomerfidek —, gure hobe beharrez gaztigatu diguzulako, baina ez gatzaizkizu, halere, oso atxikiak horretan, ez baituzu nehola ere halako elerik izan ongi maite izan duzunarendako; asko maite ez gai tuzun seinale da hori, beraz, eta ezin duzula oraino jasan maita gaitzaten. Alta, uste dugu zuk gaztetan luzaz ehizatu izan dituzun haiek bezain zuhur eta bertutetsuak garela; baina erran ohi da zaharrei beti iduritzen zaiela beren gibeletik datozenak bain o zuhurragoak izan direla». «Ongi da, Nomerfide —erran zuen Geburonek —, sinetsiko ote didazu zure amoranteetarik batek engainatu eta gizonen gaiztakeria ezagutzen duzunean?». Oisillek erran zion Geburoni: «Iduri zait ezen zalduna, zeina hainbertze laudatze n duzun bere ausartziagatik, amodioaren karragatik laudatu beharko genukeela, izan ere, hain da azkarra amodioaren indarra, non munduko koldarrenei ere eginarazten baitie ausartenek, egin aitzin, bitan pentsatuko luketena». Saffredentek erran zion: «Ene an derea, ez balitz izan uste zuelako italiarrak trebeagoak direla solasean egintzetan baino, bazuen zaldun hark motiborik beldur izateko». «Bai —erran zuen Oisillek —, baldin eta bihotzean ukan ez balu beldurra erretzen duen surik». «Iduri zait —erran zuen Hircanek —, ezen ez duzuenez haren ausartzia aski laudagarri atzematen, laudagarriagoa den bertzeren baten berri behar duzuela». «Egia da —erran zuen Oisillek — hori laudagarria dela; baina badakit nik are laudagarriagoa den bertze batena». «Arren galdatzen dizut, ene anderea —erran zuen Geburonek —, hala baldin bada, ene lekua hartu eta konta dezazula». Eta honela hasi zen Oisille: «Bere bizia eta bere damaren ohorea gordetzeko milandar batzuen kontra fermuki jokatu zuen gizon bat hagitz ausartzat hartu beharko bagenu, zer ez genuke erran beharko batere premiarik gabe, jitezko ausartzia hutsez baizik, kontatzera noakizuen hau egin zuenagatik?». HAMAZAZPIGARREN ISTORIOA Frantzisko erregeak, salatu ziotenez Guill aume kondeak bera hiltzeko dirua eskuratu zuela, hura erreinutik haizatu beharra zeukan baitezpada, eta, kondea zertan zebilen susmoa bazuenik adierazi gabe, halako jokaldi sotila egin zion, ezen kondeak berak haizatu baitzuen bere burua, Erregerengandik u rrunduz. Bazen Dijon eko hirian, Borgoinako dukerrian, Frantzisko erregearen zerbitzurat Alemaniatik jin konde bat, Guillaume izenekoa13, Saxonia etxekoa, zeinarekin Savoia hain dago bat eginik, ezen behiala bat bakarra baitziren14. Konde hori, Alemanian sekula izaniko zaldunik galanten eta ausartena jotzen zutena, hain ongi hartu zuen Erregek, non ez baitzuen soilik bere zerbitzurako hartu, ezpada beregandik eta bere ganberatik hurbil atxiki baitzuen15. Borgoinako gobernadoreak, z eina Trémouille ko jauna baitzen16, zaldun zaharra eta Erregeren zerbitzari leiala bera, beti izaten zituen espioiak gobernuaren inguruan etsaiek egiten zutena jakiteko, nola bere nagusiari kalterik edo makurrik eginen dioten susmoz bizi denak, eta hain zuhur gobernatzen zen, ezen gauza guti agitzen baitzen haren gordean. Hartu zituen gaztiguen artean, egun batean adiskide batek eskribitu zion erranez Guillaume kondeak eskuratuak zituela sos batzuk, eta are gehiago agindu zizkiotela, Errege ahal zitekeen edozein modutan hilarazteagatik. Trémouilleko jauna berehala jin zitzaion Erregeri gaztigu ematera, eta ez zion kontua gorde haren ama Savoiako Louise andereari ere, zeinak, aleman harekiko aliantza ahantziz, galdatu baitzion Erregeri haiza zezala handik kondea lehenbailehe n. Hark agindu zion ez errateko deus, ezinezkoa baitzen halako zaldun prestu eta txit onak hein hartako gaiztakeria egiteko asmorik ukaitea. Handik denbora batera bertze gaztigu bat heldu zen, lehenbizikoa baieztatuz. Orduan gobernadoreak, nagusiarekiko am odioz sutan, baimena eskatu zion edo haizatzeko edo haiza zezaten agintzeko. Baina Erregek espresuki galdatu zion ez egiteko deusen alegia, pentsatuz ederki jakinen zuela berak egia bertze moduren batez. Ehizan jalgi zen egun batean, nehon zen ezpatarik o nena arma bakartzat hartu eta Guillaume kondea eraman zuen berekin, hurbiletik jarraiki zekiola aginduz. Baina, oreinaren gibeletik denbora batez lasterka ibili eta gero, eta ikusiz bere zerbitzariak, kondea salbu, urrun zituela, bide orotatik aldaratu zen . Eta ikusi zuelarik kondea eta biak bakarrik zirela, oihanaren barren barrenean, ezpata atera eta erran zion kondeari: —Ezpata ederra eta ona iduri zaizu hau? Kondeak, muturretik helduz, erran zion ez zuela hura baino hobea iduritu zitzaion bertzerik ikus i. —Arrazoi duzu —erran zion Erregek —, eta erranen nuke ezen ni hiltzeko asmoz litzatekeen zaldun batek, ene besoaren indarra eta ene bihoztasuna ezagutu, eta ezpata honekin nagoela ikusirik, bitan pentsatuko lukeela eni oldartu aitzin; nolanahi ere, jende 13 Fürstenberg eko Guillaume (Wilhelm), Frantzisko I.aren zerbitzuan jardun zuen infanteriako kapitain ezaguna. Istorio honetan kontatzen dena benetan gertatua da. (I. O.) 14 XVI. mendearen hasieran, Artois, Frantziako Flandria eta Charolais eko lurraldeak Borgoinako et xearen mende zeuden. (I. O.) 15 Erregearen Ganbera, haren etxeko zerbitzu pertson ala osatzen zutenak. (I. O.) 16 Trémouilleko Louis II.a, Thouars eko bizkonde eta Talmont eko printze. (I. O.) tzartzat ukanen nuke, biok bakar bakarrik eta lekukorik gabe izanik, ausartuko ez balitz hasteko ausartzia izan zuen hura gauzatzera. Guillaume kondeak, argiki estonaturik, ihardetsi zion: —Jauna, egingai hori asmatzea bera gaiztakeria handia litzateke, baina ez litzateke ttipiagoa gauzatu nahi izateko erokeria bera. Erregek, irriz hasiz, ezpata zorrora bihurtu zuen, eta, ehizaldikoak hurbil zebiltzala aditurik, zaldia ezproiez jo eta ahalik eta lasterrenik joan zen haiengana. Heldu zelarik ez zion nehori deus erran afera hartaz, eta segur izan zen ezen Guillaume kondea, oso zaldun azkar eta prestua izanik ere, ez zela halako goi asmo bat betetzeko gizona. Baina Guillaume kondeak, atzeman zutelakoan edo susmagarria zelakoan, Erregeren finantza sekretarioa zen Robertet engana17 jo zuen biharamun goizean, eta erran zion Erregek berekin gelditzeko eman nahi zizkion faboreak eta diru sariak ikertu zituela, eta ez zitzaizkiola aski urte erdiz ere irauteko, eta haren bikoitza eman nahi ez bazion, utzi egin behark o zuela. Arren galdegin zion Robertet horri lehenbailehen jakin zezala Erregeren nahia zein zen, eta hark erran zion mementoan joatea bertzerik ezin zuela berak egin. Eta gogo onez egin zuen mandatua, bai baitzekien gobernadorearen gaztiguen berri. Eta hor rela, Errege iratzarri orduko joan zitzaion mintzatzera, Trémouilleko jauna eta Bonnivet amirala han zirela, zeinek ez baitzekiten deus Erregek kondeari bezperan egin jokaldiaz. Erregek, irriz, erran zien: —Guillaume kondea haizatu nahi zenukete, eta bista n da berak haizatzen duela bere burua. Hortaz, erranen diozu ezen, ez baldin bada kontent ene zerbitzuan sartzeko onartu zuen egoerarekin, zeinarekin etxe oneko jende anitz pozik litzatekeen, zentzuzkoa dela bertze nehon xerkatzea fortuna hoberik. Ene alde tik, ez diot batere trabarik jarriko, eta kontent izanen naiz merezi duen bezala bizi ahal izateko moduko abantailarik ateratzen badu. Robertet Erregeri galdea aurkeztera bezain zalu joan zitzaion kondeari arrapostua jakinaraztera. Kondeak erran zuen ezen, baimena zuela ikusirik, partitzeko erabakia hartzen zuela. Eta, nola beldurragatik ihes egitera beharturik denak, ez zuen hogeita lau orduz er e berandutzerik jasan, eta, Errege mahaira jarri orduko, adio erratera jin zitzaion, damu handia zuelako itxura eginez, zeuzkan premiek han jarraitzea galarazten ziotela eta. Joan zen, orobat, Erregeren amari ere agur egitera, eta hark jin zelarik senide e ta lagun gisa hartu zuen bezain arraiki despeditu zuen. Horrela itzuli zen bere herrialdera. Eta Erregek, ikusiz bere ama eta zerbitzariak estonaturik zirela kondea bat batean partitu zela eta, kontatu zien nola beldurtu zuen, eta erran zien ezen, akusatze n zuten hartaz hobengabea balitz ere, nahikoa beldur handia sentitu zuela, oraino izaera eta ohiturak ezagutzen ez zizkion nagusiarengandik urruntzeko bezainbertzekoa. «Ene iduriko, andereok, ez dut arrazoirik ikusten Errege halako gizon estimatuaren aurka horrela, bakarrik, menturatzeko, non eta ez zuen nahi, erregeek borrokarako prest menekorik aurkitzen ez duten konpainia eta lekuei uko eginez, etsaitzat jotzen zuen baten pare jarri, bere buruari bere bihotzaren ontasuna eta kemena frogatzeagatik». «Arra zoi zuen —erran zuen Parlamentek —, dudarik gabe, gizon ororen laudorioek ezin baitute bihotz on bat kontentatu norberak Jainkoak eman dizkion bertuteen gainean dukeen jakinduria eta esperientziak adina». 17 Florimond Robertet, Frantziako diruzaina eta f inantza sekretarioa. (I. O.) «Aspaldi du —erran zuen Geburonek — lehengoek irakats i digutela Famaren tenplura heltzeko Bertutearenetik iragan beharra dagoela. Eta nik, ezagutzen baititut zure istorioko bi pertsonaiak, ongi dakit Errege zinez dela bere erreinuan den gizonik ausartenetarik bat». «Alafede —erran zuen Hircanek —, izan ere, G uillaume Frantziara etorri zen garaian, haren ezpataren beldurrago izanen nintzatekeen ni gorteko lau italiar zaldunik prestatuenena baino». «Ongi dakigu —erran zuen Ennasuitek — hain dela estimatua, non gure laudorioek ez bailukete haren meritua balioesten asmatuko, eta gure eguna ongi joana litzateke hemen gauden guziok gure iritzia eman orduko. Horregatik, arren galdegiten dizut, ene anderea, eman diezaiozula hitza gizonen fabore deus onik erratekorik duenen bati, halakorik baldin bada oraino». Oisillek e rran zion Hircani: «Iduri zait hain ohiturik zaudela emazteez gaizki mintzatzen, ezen aise kontatuko baitiguzu istorio on bat gizonen laudorioz; horregatik, zuri ematen dizut hitza». «Aise eginen dut hori —erran zuen Hircanek —, duela guti kontatu baitidate zaldun baten laudoriozko istorio bat, zeinaren amodioa, fermutasuna eta pazientzia hain dira goresgarri, non ez nuke ahanzturan eror dadin utzi behar». HAMAZORTZIGARREN ISTORIOA Zaldun ikasle gazte batek, dama txit eder batez amorosturik zenak, bere burua eta amodioa menperatu zituen bere helburua lortzeko, nahiz eta hitza ez betetzera eramaten ahal zuten tentazio anitz izan zituen. Eta horrela, atsekabe oro poz eta sari bihurtu zitzaion, bere amodio irmo, pazient, leial eta beteginak merezi zuen moduan. Frantziako erresumako hiri ederrenetarik batean bazen etxe oneko jaun bat, eskolan zebilena, gizon bertutetsuek bertutea eta ohorea nola lortzen dituzten jakitera iritsi nahian. Eta jakinduria horreta ra heldu, eta hamazazpi edo hemezortzi urte zituela bertzeren gida eta eredu zirudien arren, Amodiok, haatik, eman zion berea ere bertze ikasgai guzien ondotik. Eta, hobeki entzun eta har zezan, herrialde osoan zen damarik ederrenaren aurpegi begien gibele an kukutu zen, hirian baitzen hura auziren bat konpontzera etorria. Baina Amodio dama haren edertasunaren bitartez gizona garaitzen entseatu aitzin, irabazia zuen hark emaztekiaren bihotza, damak ikusiak baitzituen jaunak berezko zituen betegintzarreak, ze ren ez baitzen bertze nehor, edozein zela ere haren egoera, hura baino gehiago zenik edertasunean, grazian, zentzuaren onean eta mintzoaren ederrean. Zuek, bai baitakizue zein bide hartzen duen su horrek bihotzaren eta fantasiaren muturren bat hartzen duen ean, aise antzemanen diozue ezen Amodio ez zela ia gelditu bi pertsona hain beteginen aitzinean, harik eta bere manupean izan zituen arte, eta halako argiz bete zituela biak, non haien pentsamendua, borondatea eta mintzoa ez baitziren amodio haren sugarra baizik. Gaztetasunak, beldurra sortzen baitzion mutilari, ahal zuen emekien ibilarazten zuen bere aferaren gibeletik. Baina damak, amodioaren amodioz, ez zuen indarraren premiarik. Nolanahi ere, emaztekiengan ahalik gehiena irauten duen ahalkeak begiratu z uen aldi batez bere nahia erakustetik. Baina, finean, bihotzaren indarrak, zeinetan bizi baita ohorea, lur jo zuen, halako moduan, non dama gaixoa ados jarri baitzen ordura arte batere desados egon ez zen hartan. Baina, amorantearen pazientzia, irmotasuna eta maitasuna probatzeko, oso kondizio zaila jarri zion hark galdegiten ziona emateko, segurtatuz ezen, betiko atxikitzen bazuen, bete betean maiteko zuela, baina, huts eginez gero, egoten ahal zela segur ez zuela nehoiz ukanen. Bera kontent zela harekin e leketan aritzeko, ohean, bi biak etzanik eta beren atorrak jauntzirik, baina betiere ez ziezaiola bertzerik eska, ezpada elea eta potak. Gizona, zeinari iduri baitzitzaion ez zela damak agintzen zion bozkarioa bezalakorik, akort izan zen. Eta arratsa heldu zelarik, bete zen agintza, halako moduan, non, ez emaztekiak egin fereka gozoengatik, ez gizonak izan tentaldiengatik, ez baitzuen hark eman zina hautsi nahi izan. Eta, bere zigorra ez zela purgatoriokoa baino txikiagoa iritzi bazion ere, zuen amodioa hai n zen handia eta esperantza irmoa, segur baitzen halako nekez lortu amodio hark betiko iraunen zuela, pazientziaz jasan zuen eta damari neholako nahigaberik eman gabe altxatu zen haren ondotik. Emaztekia, ene iritziz, halako jarreraz miretsiago zegoen kont ent baino, eta berehala susmatu zuen edo gizonaren amodioa ez zela berak uste bezain handia, edo ez zuela hark kausitu berarengan espero zuen edertasunik, eta ez zituen kontuan hartu gizonak bere zina betetzeko izan zituen onestasun, pazientzia eta leialta sun handiak. Eta deliberatu zuen ezen, agindurikoa bete aitzin, bertze proba bat gehiago eginen zuela gizonak zion amodioa egiaztatzeko. Eta hori lortzeko, galdegin zion hitz egiteko bere zerbitzuko neska bati, zeina bera baino gazteagoa eta txit ederra baitzen, eta am odiozko eleak egin ziezazkiola, hartara, bere etxera hain maiz etortzen ikusten zutenek pentsa zezaten neskatila harengatik zela eta ez berarengatik. Jaun gazteak, segur baitzen bere maitasunaren adinakoa zela berari ziotena, damak manatu orori obeditu zio n, eta, zion amodioagatik, bere burua behartu zuen neska hari gortea egitera, zeinak, hain iduri zitzaion gizona ederra eta mintzo onekoa, bertze edozein egia baino gehiago sinetsi baitzuen haren gezurra, eta hark arras maite balu bezainbat maitatu zuen. E ta damak ikusi zuelarik afera hain aitzinatua zela eta, hala ere, gizonak fermuki galdegiten ziola agindu ziona, akort izan zen ikustera jin zekion gauerdia jo eta ordubetera, erranez hain ongi baieztatu zituela zizkion amodio eta obedientzia, ezen merezi baitzuen ordainsaria luzaz izan zuen pazientziagatik. Ez dago neholako dudarik zer nolako bozkarioa izan zuen amorante hark, eta ez zuen huts egin erran orduan etortzeko. Baina damak, haren amodioaren fermutasuna probatzeko, erran zion bere zerbitzari eder rari: —Ongi dakit gizon horrek dizun amodioaz, eta erranen nuke zure harenganako pasioa ez dela ttipiagoa. Eta ene zuenganako gupida hain da handia, ezen deliberatua bainaiz elkarrekin gustuan egon eta luzaz solasta zaitezten lekua eta denbora emateko. Hain xoraturik gelditu zen neska, non ez baitzuen bere gogo bizia disimulatzen jakin, baina erran zion ez zuela huts egin nahi. Eta hala, damaren aholkuari jarraikiz, eta haren manatuz, biluzi zen, eta bakar bakarrik sartu zen ohe polit batean, ganbera batean , zeinaren atea erdi irekirik utzi baitzuen damak, eta argia piztu zuen barnean, neskatilaren edertasuna garbi ikusterik egon zedin. Eta bazihoalako alegia eginez, ohatzearen ondoan gorde zen, hain ongi ezen ezinezkoa baitzen ikustea. Amorante gaixoa, agin du bezala dama kausituko zuelakoan, errana zioten orduan sartu zen ganberara, ahalik eta emekienik. Eta atea itxi, arropa erauntzi eta brodekin forratuak kendu zituelarik, joan zen ohera sartzera, non uste baitzuen desiratzen zuena kausituko zuela. Baina e z ahal zituen besoak luzatu bere dama zela uste zuena besarkatzeko, ezen neska gaixoak, gizona osoki berea zuelakoan, luzatu baitzituen bereak haren lepo inguruan, begitarte eder batez hain ele goxoak erraten zizkiola, non ez baita ermitau saindurik bere p aternosterrak18 ere galduko ez lituzkeena. Baina, ikusiz nahiz entzunez, neska ezagutu zuelarik, amodioak, zeinak halako presaz etzanarazia baitzuen, are eta arinago jaikiarazi zuen, ohartu zenean hura ez zela hainbertze sufrikario ekarria zion dama. Eta, damarenganako zein neskatilarenganako erresuminez, hala erran zion: —Zure erokeriak eta hemen jarri zaituenaren maleziak ez nindukete naizena ez bertze bat eginen; entsea zaitez emazteki ona izaten, zeren, enegatik behintzat, ez baituzu izen on hori galduk o. Eta hori erranik, ezin haserreago, jalgi zen ganberatik, eta luzaz egon zen bere dama zegoen lekura itzuli gabe. Haatik, Amodiok, zeinak beti eusten baitio esperantzari, segurtatu zion ezen, zenbat eta handiagoa eta ezaguna izan bere maitasunaren fermutasuna hainbertze probaren kari, hainbat luzeagoa eta urosagoa izanen zela gozamena. Dama, zeinak entzunak eta ikusiak baitzituen solas horiek guziak, hain kontent eta harriturik gelditu zen haren amodioaren fermutasuna eta handitasuna ik usirik, non luzetsirik egon baitzen berriz ikusi eta jasanaraziak zizkion makurrengatik barkamena eskatu zion arte. Eta harekin egon zen bezain laster hainbertze ele on eta onest erran zion, ezen gizonak, jasan nahigabe guziak ahantzi ez ezik, urostasun emailetzat hartu baitzituen, ikusiz bere fermutasunaren ospe ona eta amodio haren segurtatze ezin hobea ekarri zizkiotela. Eta handik harat, desiratzen ahal zuen gozamena izan zuen gizonak amodio hartan, neholako traba edo samurraldirik gabe. 18 Arrosarioak, eta, hedaduraz, otoitzak. (I. O.) «Arren galdatze n dizuet, ene andereok, ediren iezadazue emazteki bat, gizon hura izan zen bezain fermu, pazient eta leiala! Halako tentazioak izan dituzten gizonek ezdeustzat dituzte San Antonioren pinturetan ageri direnak19, zeren emazteen edertasunarekin, amodioarekin, denborarekin eta jostetekin xahu irauteko gai denak deabru oro garaitzeko bertute aski izanen baitu». «Lastima da —erran zuen Oisillek — gizon hori ari ez izana bera bezain bertutetsua zen emazte batekin, zeren sekula entzun izan dugun amodiorik betegin et a onestena bailitzateke hura». «Baina arren galdatzen dizuet —erran zuen Geburonek —, erradazue, zuen ustez zein da bi probetarik zailena?». «Ene iduriz —erran zuen Parlamentek —, azkena duzu, zeren despita bertze edozein baino tentazio handiagoa baita». Longarinek erran zuen bere iritziz lehena izan zela konplitzen zailena, zeren, agindua betetzeko, gizonak bere burua eta amodioa garaitu behar izan baitzituen. «Aise ari zarete zuek —erran zuen Simontaultek —, baina guk, bai baitakigu kontua zertan datzan, ema n beharra dugu horren gainean dugun iritzia. Ene ustez, lehenean zozoa izan zen eta bigarrenean zoroa, zeren iduri baitzait, damari egin agindua betetzean, gizonak hainbateko nahigabea —edo handiagoa — zuela damak. Emakumeak zin eginarazi bazion, zena baino emazteki hobearen itxura egiteko izan zen, segur baitzen amodio handi bat ezin dela lotu, ez manuz, ez zin eginez, ez bertze nehola ere. Baina bere bizioa hain bertutetsu agerrarazi nahi izan zuen, non ezin baitzen bertute heroikoz baizik garaitu. Eta big arrenean, gizona zoroa izan zen, bera maite zuen eta kontrara zin egina zion hark baino gehiago balio zuena uzteko; eta desenkusa ederra zeukan, gainera, bere arima betetzen zuen despitean». Dagoucinek zuzendu egin zion, erranez berak kontrakoa pentsatzen zuela; izan ere, lehen aldian gizona fermu, pazient eta egiati aritu zela, eta bigarrenean leiala eta ezin amorante hobea izan zela. «Eta zer dakigu guk —erran zuen Saffredentek — ez ote zen “De frigidis et maleficiatis” kapitulu hartan20 aipatzen diren horietarik? Hircanek osatu nahi izan bazuen bere laudorioa, kontatu behar zigun gizona maitatzaile ona izan ote zen galdatzen zuena ukan zuelarik; eta, hartara, guk jujatu ahal izanen genuke orain zerk egin zuen hain zuhur, bere bertuteek e do ezintasunak». «Pentsatuko duzuen bezala —erran zuen Hircanek —, halakorik erran izan balit ez nukeen isilduko gainerakoa baino gehiago. Baina, hura eta haren gorpuzkeraren berri izanik, beti uste izanen dut amodioaren indarrak gidatu zuela eta ez neholak o ezintasun edo hoztasunek». «Bada —erran zuen Simontaultek —, diozun bezalakoa baldin bazen, hautsi egin beharko zuen bere zina. Zeren emakumea hain gutigatik haserretu bazen, oso gutirekin eztituko baitzen». 19 San Antonio (K. o. ko III. mendea), monasterioetako bizimodua Ekialdean fundatu zuena, ezaguna da basamortuan jasan zituen tentaldiengatik, eta gai hori askotan erabi li izan da pinturan. (I. O.) 20 Izenburu h ori du Bonifazio VIII.aren garaian argitaraturiko dekretaletako XV. kapituluak (VI. liburua, 1294), eta bertan aipatzen dira magia bidez etsaiei sexu ezintasuna kausatzen zietenei zegozkien zigorrak. Saffredentek erabiltzen du hemen kapitulu hori, zeina Ra belaisek ere aipatzen baitu bere Pantagruel en, istorioaren protagonistaren gizontasuna auzitan jartzeko. (I. O.) «Baina —erran zuen Ennasuitek —, agian, emakume ak ez zukeen onartuko orduan?». «Gainera —erran zuen Saffredentek —, ez al zen nahikoa azkarra emaztekia behartzeko, hark bidea emana zionez?». «Ama Birjina Maria! —erran zuen Nomerfidek —, lasterka bizian zoaz! Hori ote da onest eta zuhurtzat jotzen den emaz te baten grazia eskuratzeko modua?». «Iduri zait —erran zuen Saffredentek —, ez legokeela modu hoberik halako kontuak erdietsi nahi ditugun emazte bat ohoratzeko, ezpada behartuz, zeren damatxorik eskasenak ere gibeletik arrenka luzaz ibil dakizkion nahi iz aten du. Eta badira bertze batzuk, zeinei opari ugari egin behar baitzaizkie, garaituko badira; bertze batzuk, berriz, hain dira ergelak, zeinak ezin baitira argudioz eta amarruz garaitu, eta halakoekin moduak bilatu beharra dago. Baina emakumea, zeinareki n baitugu afera, hain baldin bada zuhurra ezen ezinezkoa baita tronpatzea, eta hain ona ezen ezin baita ez ele onez ez eta opariz ere garaitu, ez ote da bidezkoa ahal den modu oro bilatzea garaitia erdiesteko? Eta aditzen duzuelarik gizon batek emazteki ba t bortxaz hartu duela, sinets ezazue emazteki horrek kendua diola bertze ezein bidez ukaiteko esperantza, eta ez ezazue gutxiets bere amodioari bide emateko bizitza perilean jarri duen gizona». Geburon irriz hasi zen eta erran zuen: «Ikusi izan ditut, bert ze batzuetan, setiatu eta bortxaz harturiko plazak, ez zelako posible hango zaintzaileekin solastatzea ez diruz ez eta mehatxuz ere; izan ere, negoziatzen duen plaza erdi garaitua dela erraten da». «Uste dut —erran zuen Ennasuitek — munduko amodio ororen funtsa direla erokeria horiek; baina badira maitatu eta luzaz jarraiki dutenak aitzina, eta horien xedea ez da horrelakoa izan». «Halako istorioren bat baldin badakizu —erran zuen Hircanek —, hemen uzten dizut ene lekua konta dezazun». «Badakit, bai —erran zuen Ennasuitek —, eta gogo onez kontatuko dizuet». HEMERETZIGARREN ISTORIOA Pauline , ikusiz hark bera bezainbat maite zuen zalduna, berarekin mintzatzeko eginak zizkioten debekuak zirela medio, fraide joan zela Obserbantziara21, sero ra sartu zen Santa Klaran, non errezibitu zuten eta hartu zuen beloa, eta hala bete zuen zaldunaren eta bere arteko amodioari azkena emateko bere nahia: iduriko abituan, egoeran nahiz bizimoduan. Mantuako markesaren garaian, zeina Ferrarako dukearen arreba rekin esposatua baitzen22, bazen, dukesaren etxean, Pauline izeneko andereño bat, markesaren zerbitzuan zebilen zaldun batek hain maitatua, non haren amodioaren handitasunak harridura eragiten baitzion jende orori, ikusirik pobrea zela eta hain lagun atseg ina, ezen, nagusiak zion maitasunagatik, emakume aberats bat xerkatu beharko baitzuen; baina harendako munduko altxor guzia Paulinerengan zegoen, eta uste zuen ukanen zuela harekin esposatuz gero. Markesa andereak, zeinak berari esker Pauline aberaskiago e zkontzea nahi baitzuen, ez zuen nehola ere gogoko gizona, eta maiz galarazi egiten zien elkarrekin eleketa aritzea, eta adierazten zien ezen, ezkontza egiten bazen, Italia osoko behartsurik urrikalgarrienak izanen zirela. Baina arrazoi hori ezin sartu zen zaldunaren adimenduan. Paulinek, bere aldetik, ahalik eta ongienik disimulatzen zuen bere maitasuna, baina, hala ere, ez zuen hartan lehen baino gutiago pentsatzen. Amodio hark luzaro iraun zuen, denborak fortuna hobea ekarriko zien esperantzan. Denbora ho rretan gerla piztu zen, eta zaldun hori presoner hartu zuten, bera Italian bezainbat Frantzian amorosturik zebilen frantses batekin batera. Eta beren fortunetan kide zirela ohartu zirelarik, bata bertzeari sekretuak azaltzen hasi ziren. Eta frantsesak aito rtu zuen bere bihotza harena bezain preso zegoela, presondegiaren izena aipatu gabe. Baina bi biak Mantuako markesaren zerbitzuan ari zirenez, ongi zekien zaldun frantses hark lagunak Pauline maite zuela, eta, haren ongia eta probetxua nahi zituenez, fanta sia hura baztertzeko aholkatu zion. Baina zaldun italiarrak zin egin zion hori ez zegoela bere esku, eta, Mantuako markesak ez bazion emazteki hura saritzat ematen kartzelaturik egon zen denboragatik eta eginak zizkion zerbitzu onengatik, kordelier joanen zela eta ez zuela nehoiz Jainkoa ez bertze nagusirik zerbitzatuko. Eta hori ezin zuen sinetsi kartzela lagunak, ez baitzuen harengan ikusten erlijio zeinurik batere, ezpada Paulinerenganako zuen debozioa. Bederatzi hilabeteren buruan libra tu zuten zaldun frantsesa, eta hain ongi lehiatu zen, ezen laguna libre ateratzea erdietsi baitzuen; hura ahal izan zen guzia entseatu zen gero, markes jaun andereen aitzinean, Paulinerekin esposatzea lortzen. Baina ez zuen deus erdietsi, eta begien aitzin ean jarri zioten zein pobre bizi beharko zuten bi biek, bai eta alde orotako ahaideak ez zituztela aldeko ere. Eta debekatu zioten andereñoarekin gehiago elekatzea, fantasia hura absentziak eta ezinak itzaliko zutelakoan. Eta ikusi zuelarik obeditu bertze erremediorik ez zuela, baimena galdegin zion markesa andereari Paulineri adio errateko, aginduz ez ziola berriz nehoiz ere elerik eginen; akort egon ziren, eta berehala honela hasi zitzaion Paulineri: 21 Frantziskotar edo kordelierren komentua, non Frantzisko Asiskoaren arauak modu hertsi eta zorrotzea n betetzen zituzten. (I. O.) 22 Gonzagako Giovanni Francesco II.a, Mantuako IV.a markesaz ari da (1466 1519), 1490ean Isabelle d'Este rekin ezkondua, zeinaren anaia Ferrarako duke bihurtu baitzen. Ferrara eta mantuatarrak izen handiko familiak dira Errenazimentu garaiko Italian, eta haien gorteak kulturaren eta artearen gune nagusiak ziren. (I. O.) —Zeru lurrak kontra ditinagu, Pauline, ez soilik galar azteko gu biok ezkontzea, ezpada, areago dena, elkar ikustea eta elkarrekin mintzatzea, halakoxe manu zorrotza egin ziguten, izan ere, gure nagusiek, zeinak harro egoten ahal baitira gu bion bihotzak kolpatu izanaz ele bakar batez, halako moduz, ezen gorpu tzok ezinen bailirateke ilaundu bertzerik egin, eta ongi erakutsi diten horrela ez dutela beren bihotzetan nehoiz sentitu ez amodiorik ez urrikalmendurik. Ongi zekinat beren xedea gutarik bakoitza aberaski esposatzea dela, ez baitakite benetako aberastasun a bozkarioan datzala; baina halako makurra eta nahigabea eragin zidaten, non ezinezkoa baita gogo onez nik haiek sekula zerbitzatzea. Segur nagon ezen, esposatzeko konturik aipatu ez banie, ez zuketela hain eskrupulu handiz jokatuko, eta utziko zidaketela hirekin mintzatzen, baina segurtatzen dinat nahiago nukeela hil ene iritzia makurrago batez kanbiatzea baino, hi halako amodio onest eta bertutetsu batez maite izan ondoren, eta hiri buruz xerkatu dudala biziki nornahirendako defendatuko nukeena. Hi ikuste n jarraituz gero ezin izanen nukeenez penitentzia gogor hau jasan, eta ikusiko ez bahindut, berriz, ene bihotza, zeina ez baita hutsik egotekoa, malurra bertze finik ez lukeen etsipenen batez beteko litzatekeenez, deliberatu dinat, eta ez dun kontu berria, fraide sartzea. Eta ez ez dakidalako egoera orotan salbatzen ahal dela gizona, ezpada asti gehiago izateko Jainkoaren ongia kontenplatzeko, zeina, espero, urrikalduko baita ene gaztaroko hobenez eta aldaratuko baitu ene bihotza, maita ditzadan izpirituare n gauzak mundu honetakoak maitatu ditudan bezainbat. Eta Jainkoak bere grazia erdiesteko dohaina ematen badit, ene neke oro Berari hire alde etengabe otoitz egiten emanen dinat. Eta arren galdegiten dinat, bion artean izan den amodio fermu eta leial honeng atik, ezen nitaz oroit hadin hire otoitzetan, eta eska diezaionan Gure Jaunari eman diezadala hi ikusiz eman didan pozaren hainbateko jarraikitasuna hi ikusi gabe irauteko. Eta, ene bizi osoan espero izan dudanez hiregandik ezkontza bidez erdiestea ohoreak eta kontzientziak haizu uzten dutena, esperantza horrekin kontentatu izan naun; baina, orain, galdu dudalarik, eta ezin izanen dudanez hiregandik sekula izan senar bati dagokion tratamendua, adio errateko gutienik, arren eskatzen dinat anaiatzat hartu eta pot bat ematen utz diezadanan23. Pauline gaixoa, zeina hagitz zorrotza izana baitzen beti harendako, jakinik haren samina nolakoa zen eta galdea onesta zela, halako etsimenduan hain gauza zentzuzko batekin kontentatzen baitzen, besoak lepora luzatu zizkion bertze deus ihardetsi gabe, negarrez hipaka, eta hitzak, ahotsak eta indarrak huts egin eta haren besoetan erori zen trenputxarturik. Gizona, berriz, urrikalmenduak, amodioak eta tristeziak jo eta alditxartu egin zen bera ere, hainbertze, non neskaren lagunetarik batek, bata alde batera eta ber tzea bertzera erortzen ikusiz, sokorri eske jo baitzuen, eta botika batzuei esker susperrarazi zituzten. Orduan, Pauline, zeinak bere sentimenduak disimulatu nahi izan baitzituen, lotsa izan zen, zein suhar agertu zen ohartu zelarik. Haatik, zaldun gaixoa ren urrikalmendua baliatu zuen emakumeak bidezko desenkusatzat, hark, betiko adio erran izana jasan ezinik, fite alde egin baitzuen handik, bihotza eta hortzak hain estu, non, bere egongian sartuz, izpiriturik gabeko gorputz, bere burua ohatze gainean eror tzen utzi baitzuen, eta gaua hain auhen urrikalgarritan eman zuen, ezen zerbitzariak pentsatzen baitzuten gurasoak eta lagunak, eta munduan zeuzkan ondasunak oro zituela galduak. Biharamun goizean, bere burua Gure Jaunari gomendatu, eta, bere zerbitzarien artean zeuzkan ondasun apurrak banatu eta sos batzuk berekin hartu ondoren, debekatu zien bere jendeei jarrai ziezaioten, eta bakar bakarrik partitu 23 Haurridetasunezko pot edo besarkada santua, Kristorengan senide direnek elkarri eman behar diotena, San Paulok dioenez [2 Korintiarrei 13, 12]: «Agur ezazue elkar besarkada santuaz». (I. O.) zen Obserbantziako komenturat abitu eske, handik nehoiz ez zela aterako deliberaturik. Guardianoak, zeinak ikusia baitzuen bertze zenbaitetan, pentsatu zuen hasieran trufa edo ametsa zela, ez baitzen herrialde osoan kordelier izateko hark baino dohain edo kondizio gutiago zuenik, harengan biltzen baitziren zaldun batengandik espero izatekoak ziren bertute on et a onestak oro. Baina haren eleak entzun, eta begitartean negar xortak latsak nola zerizkiola ikusi ondoren —haien kausa zein zen ez bazekien ere —, gizatasunez hartu zuen. Eta haren jarraikitasuna ikusiz, berehala eman zion abitua, zeina debozio handiz hart u baitzuen zaldunak. Horren berri jakin zuten markes jaun andereek, eta hain bitxi kausitu zuten, ezen doidoia sinesten ahal baitzuten. Paulinek, ez adierazteagatik ezein amodioren mende zegoenik, ahalik eta ongiena disimulatu zuen gizonarengatik zuen dol ua, halako moduan, non jende orok baitzioen laster ahantzi zuela bere amorante leialari zion atxikimendua. Eta horrela joan ziren borzpasei hilabete, bertze neholako erakustaldirik egin gabe. Denbora horretan erakutsi zion fraideren batek kantu bat, haren amoranteak abitua hartu eta gutira eskribitua. Kantu horren airea italiarra eta aski ezaguna da, eta frantsesera ekarri nahi izan dut ahalik ongiena; hona hemen hitzak: Zer erranen du?, zer eginen du ikusten nauelarik abitua jauntzirik? Ai, gaixo hori, bakarbakarrik, isilisila askitan, ileak nahasirik, desesperaturik! Bitxia!, eginen du bere baitan, eta pentsamenduok, menturaz, hetsiko dute klausuraz eta komenturat bidaliko. Zer erranen du, etab. Zer erranen dute biona galarazten entseatu diren horiek, ikustean amodio gurea denik eta onena dela, zer erranen dute haiek? Ene bihotzari so eginen eta damu dira izanen, negarrez dira hasiko. Zer erranen du, etab. Eta jinen balira elkarrengandik urrutira aldaratzeko asmotan, ozen diegu erranen hilko garela he men, geldituko garela bertan, haien jaidurak jauntzarazi beztidurak ez ditugula erauntziko. Zer erranen du, etab. Eta jinez gero otoizka, ezkon gaitezen galdezka, tenta eta tenta eginez? Halako moduan izanik izanen garela pozik, egoerarik laketena denez; erranen diegu gure arimak direla soil Jainkoarenak eta hala izanen betiko. Zer erranen du, etab. Oi, amodio handia, ataka honen gaindia doluz didazuna pasarazi, ez nadila leku honetan Jainkoari otoitzetan aritzeaz gogoetsi; gu bion amodioa, hala, hain iz anen da espirituala Jainkoa baitu gogobeteko. Zer erranen du, etab. Utz ditzagun izateak, baititugu kateak, gogorrago burdina baino; utz dezagun fama, zeinak arima baitarama urguiluz infernuraino; egin alde irrits gaizto oroz, eta har dezagun gogoz Jesusen inozentzia sekulako. Zer erranen du, etab. Zatoz, bada, laguna, ez berandutu, kutuna, hemen nauzu, betegin, beldurrik gabe hartzeko abiturik hautsezko: mundu etsaitik ihes egin, zeren amodio handiaren hautsetarik ateraren baita fenixa betiereko. Zer erranen du, etab. Aratz garbia zen izan hemengo mundu honetan gure amodio betea; klaustro barnean, berriz, eginen du, iduriz, txit luzeagoa bidea; zeren amodio zintzoak, azkenik ez duen mintzoak, zerura gaitu igorriko. Zer erranen du, etab. Neska, kapera batean bakarrik zela kantua osorik irakurri zuelarik, halako maneran hasi zen negarrez, non paper guzia negar tantaz ihinztatu baitzuen. Eta ez balitz izan egokia zena baino atxikimendu handiagoa zuela agertzeko beldurragatik, berehala joan zatekeen ermita ren batera, sekula ere munduko izakirik berriz ikusi gabe. Baina berez zuen zuhurtziak denbora batez disimulatzera behartu zuen. Eta, mundua osoki uztera deliberatua izanagatik, guziz kontrakoaren alegia egiten zuen, eta halako moduan mudatzen zen haren be gitartea, non, jende artean zelarik, ez baitzirudien bera zenik ere. Bihotzean gorderik eraman zuen delibero hura borzpasei hilabetez, ohi baino arraiagoa agertuz. Baina egun batean Obserbantziara joan zen bere nagusiarekin meza entzutera, eta apeza, diakr ea eta sudiakrea jantzitegitik ateratzen ari zirela aldare nagusirat joateko, han azaldu zen haren maitatzaile gaixoa, zeinak ez baitzuen oraino probazko urtea bete, akolito lanetan, ur ardo ontziak eskuetan, zetazko oihal baten azpian zituela; eta lehena zetorren, lurrerat begira. Pauline, ikusi zuenean gizona abitua jauntzirik, zeinak haren edertasun eta grazia areagotu egiten baitzituen gutitu baino, hain gelditu zen hunki eta nahasirik, non eztulka hasi baitzen begitartera heldu zitzaion kolorea estaltz eko. Eta haren maitatzaile gaixoa, zeinak hobeki aditzen baitzuen hots hura bere monasterioko ezkilena baino, ez zen menturatu burua itzultzera, baina, emaztekiaren aitzinetik iragatean, ezin izan zien galarazi bere begiei hain luzaz hartu ohi zuten bidea har zezaten. Eta, Paulineri begira tristeki, halako gisan hartu zuen ia iraungia uste zuen suak, ezen, nahi baino gehiago estali nahirik, zerraldo erori baitzen haren aitzinean. Eta afera agerian geldituko zen beldurrak erranarazi zion ezen elizako lauzatu agatik izan zela, inguru hartan hautsia baitzegoen. Paulinek, jakin zuelarik abitua aldatzeak ezin ziola hari bihotza aldatu, eta hainbertze denbora zela gizona komentuan zela, ezen jende orok desenkusatu egiten baitzuen bera harekin ahantzia izatea, delib eratu zuen beren adiskidantzari abituan, egoeran nahiz bizimoduan iduriko fina emateko zuen nahikundea obratzea, etxe berean eta nagusi beren menpean bizi zirelarik izana zuten bezalakoa. Eta, lau hilabete baino gehiago lehenago erlijioan sartzeko behar zu en guzia agindua zuenez, goiz batez, Santa Klarara meza entzutera joateko baimena galdegin zion markes andereari, zeinak eman egin baitzion, zergatik galdegiten zion ez jakitun. Eta kordelierrenaren aitzinetik iragatean, galdatu zion guardianoari deitzeko bere maitatzaileari, zeinari ahaide erraten baitzion. Eta, kapera batean biak bakarrik zirela ikusi zuelarik, erran zion: —Ene ohoreak baimena eman izan balit erlijioan hi bezain laster sartzera ausartzeko, ez nikean hain luzaro igurikiko; baina ene pazien tziaz xahutu ditudalarik ongi orde gaizki epaitzen duten horien iritziak, deliberatu nauk higan ikusten ditudan egoera, jantzi eta bizimoduak hartzera, ene buruari galdetu gabe zertan dautzan. Beraz, hik horretan ongia kausitzen baduk, hala kausituko diat nihaurek ere, eta hik gaizkia hartzen baduk, ez diat nik horretaz libro gelditu nahi; zeren hi paradisura hoan bide beretik jarraitu nahi baitiat nik, segur izanik ezen egiazkoa, perfektua eta “Amodio” deitura ukaiteko duin den bakar Hura dela bere zerbitz ura deitu gaituena, adiskidantza onest eta zentzuzko baten ondorioz, zeina osoki bere eginen baitu Izpiritu Sainduaren obraz; eta arren galdatzen diat ahantz ditzagun Adam zaharrarengandik heldu zaizkigun gure gorputz hilkorrak, espos dugun Jesu Kristorena hartu eta jaunzteko. Maitatzaile erlijioso hura hain kontent eta pozik gelditu zen neskaren borondate saindua entzunik, ezen, loriaz negarretan, haren erabakia ahalik hobekiena indartzen entseatu baitzen, erranez ezin zituela beragandik mundu honetan hitz ak baizik ukan, eta uros sentitzen zela zegoelako leku batean, non beti izanen baitzuen moduren bat bera berriz kausitzeko, halako gisan, ezen bi biak ezin hobeki egonen ziren, Jainkoaren borondateak gidatu amodio, bihotz eta izpiritu baten baitan, eta Har i otoizten ziola bere eskuetan ukan zitzan, haietan ez baita deus hiltzen. Eta hori erranik, amodioz eta pozez negarretan, muin egin zion eskuetan; baina emaztekiak aurpegia beheititu zuen eskuetaraino, eta, hala, egiazko karitatez, atxikimenduzko pot sain dua24 eman zioten elkarri. Eta arraitasun horretan partitu zen Pauline, eta serora sartu zen Santa Klaran, non errezibitu zuten eta hartu zuen beloa. Markes andereari jakinarazi zion gero, eta hain harriturik gelditu zen hura, ezen ezin baitzuen sinetsi, baina han jin zitzaion biharamunean monasteriora, neskarekin egon eta zuen asmotik aparta zedin entseatzeko. Paulinek ihardetsi zion ezen, hezur haragi zko senar bat —munduan gehien maite izan zuen gizona — berari kentzeko ahala izan baldin bazuen, kontent egoten ahal zela hilezin eta ikusezin zen Harengandik bereizten entseatu gabe, zeren Hura ez baitzen haren ahaletan, ez eta munduko ezein kreaturareneta n ere. Markes andereak, ikusiz haren deliberamenduaren fermua, pot eman eta utzi egin zuen, ez baina dolu handirik gabe. Eta Pauline eta haren maitatzailea hain modu saindu eta deboziozkoan bizi izan ziren gero beren Obserbantzietan, non ezin baita duda er e egin ezen Hark, zeinaren legearen xedea karitatea baita, ez ziela erran, beren bizitzak finitu zirelarik, nola Magdalenari, beren bekatuak barkaturik zeudela25, ikusiz hainbertze maite izan zutela, eta ez zituela bakean erretirarazi gizakien merituak oro gainditzen dituen sariaren lekura. «Ezin ukatuko duzue oraingoan, ene andereok, gizonaren amodioa denik eta handiena izan denik; baina emazteak hain ongi itzuli zion, ezen nahiko bainuke halakoetan nahasten direnek neurri bereko saria hartuko balute». «Nehoiz izan diren baino ero gehiago, emazteki zein gizon, leudeke, orduan —erran zuen Hircanek —?». «Erokeria erraten diozu gaztetan oneski maitatzeari —erran zuen Oisillek —, eta amodio hori gero Jainkoaganat osoki bihurtzeari?». Hircanek, irriz, ihardetsi zion: 24 Ikus aurreko oharra, San Paulok agindurik o besarkada santuaz. (I. O.) 25 Magdalena bekatariari barkatzen dioteneko gertakaria aipatzen da hemen [Lukas 7, 4 750]: «Bekatu asko ditu, baina hainbesteko maitasuna ageri badu, Jainkoak barkatu d izkion seinalea da». (I. O.) «Malenkonia eta etsimendua laudagarriak baldin badira, orduan erranen nuke Paulinek eta haren maitatzaileak merezi dutela laudatuak izatea». «Jain koak baditu hainbat bide gu Bere gana biltzeko —erran zuen Geburonek —, zeinak, hasiera txarrekoak idurit uagatik, xede onekoak diren». «Bertzalde, iduri zait —erran zuen Parlamentek — ezen nehoiz ez duela gizon batek bete betean Jainkoa maitatuko, non eta ez duen bete betean maite izan lehenago mundu honetako kreaturaren bat». «Zeri erraten diozu zuk bete bete an maitatu? —erran zuen Saffredentek —: maitatzaile betetzat al dituzu gibelean gelditu eta damak urrunetik maite dituztenak, beren nahia azaltzera menturatu gabe?». «Maitatzaile perfektu erraten diet —ihardetsi zion Parlamentek — maite duten horretan perfek zioren bat xerkatzen dutenei, dela edertasuna, ontasuna nahiz grazia, betiere bertuterantz joz, eta hain bihotz goi eta onestak ukanik, nahiago dutenei hil ohorearen eta kontzientziaren kontrako egitate makurrak egitea baino; zeren arimak, zeina bere ongi gorenera itzultzeko sortua baita, ez baitu, gorputzaren barruan deno, hartara heltzea bertze xederik. Baina zentzumenak, zeinen bitartez ukaiten baitu ororen berri, ilunak eta haragizkoak direnez —lehen aitaren bekatua dela medio —, ez dira gai perfekzioare n gisakoenak diren ageriko gauzak baizik erakusteko, eta horren ondorioz arimak lasterka egiten du, edertasun, grazia eta bertute gorenak ediren nahian kanpoko edertasun batean, ikusten ahal den grazia batean eta bertute moraletan. Baina xerkatu eta probat u dituelarik, eta kausitu ez duelarik haietan maite duen Hura, gainetik iragaten da, nola haurrak, txikia denez, maite dituen panpinak eta bertze gauza ttipi batzuk —bere begiak ikusten ahal dituen ederrenak —, eta gauza handitzat dituen harri koskorrak pil atzen ibiltzea; baina handitu ahala panpina biziak maitatzen hasiko da eta giza bizitzarako beharrezkoak diren ondasunak pilatzen; eta, esperientzia handiagoa dela medio, ezagutzen duelarik ez dela perfekziorik ez zorionik lurreko kontuetan, haien egileare n eta iturburuaren xerka joko du. Haatik, Jainkoak ez badio fedearen begia irekitzen, ezjakina izatetik filosofo ezleial bilakatzeko perilean izanen da, zeren fedeak baizik ez baitu erakusten eta harrarazten ahal haragizko gizonak eta animaliak aditu ezin duten ongia». «Ez zara ohartzen —erran zuen Longarinek — ezen lur landugabea, hainbat zuhaitz eta landare dituena, nahiz eta ezdeusak izan, gutiziatua dela han erein eta gero fruiturik emanen duelako esperantzagatik? Orobat gizonaren bihotza, zeina, ageriko gauzetarako amodiorik sentitzen ez baldin badu, ez baita nehoiz helduko Jainkoa maitatzera Haren hitza hazitzat hartuz, beraren bihotzeko lurra antzua, hotza eta ezdeusa baita». «Hara zergatik —erran zuen Saffredentek — doktorerik gehienak26 ez diren espir itualak, zeren ez baitute sekula maite izanen arnoa eta neskato itsusi eta zikinak baizik, dama onest bat maitatzea zer den probatu gabe». «Latinez ongi mintzatuko banintz —erran zuen Simontaultek —, San Joanek dioena alegatuko nizueke: “Ikusten duen haurri dea maite ez duenak, nola maitatuko du ikusten ez duen Jainkoa27?” Izan ere, ikusten diren gauzen bidetik heltzen gara ikusten ez direnak maitatzera». 26 Doktore horiek teologiako doktoreak dira, antza, eta esaldia testuaren zenbait bertsiotatik kendua izan da. (I. O.) 27 Joanen lehen gutunetik [1 Joan 4, 20]: «“Jainkoa maite dut” esan eta senideari gorroto diona gezurti da; izan ere, «Baina —erran zuen Ennasuitek — “quis est ille et laudabimus eum”28, nor da zuk diozun bezain perfektua de n hori?». Dagoucinek ihardetsi zuen: «Badira hainbertze eta hain perfektuki maitatzen dutenak, non nahiago bailukete hil beren amorantearen ohore kontzientzien kontrako deus desiratzea baino, eta ez dute nahi izaten ez emakumea eta ez bertze nehor horretaz ohartzea». «Horiek —erran zuen Saffredentek — kameleoiaren eitekoak dira, zeina airetik bizi baita29. Ez baita gizonik munduan nahi ez duenik bere amodioa aitortu eta maite dutela jakin, eta ez dut uste halako amodio suharrik denik, zeina ez den it zaltzen kontrakoaren berri duelarik. Nitaz denaz bezainbatean, berriz, mirakulu nabariak ikusi izan ditut honetaz guziaz». «Arren galdatzen dizut —erran zuen Ennasuitek —, hartu ene lekua eta kontaguzu damarengan desiratzen zuenaren kontrakoa kausitzeagatik heriotik bizira piztu izan den nehoren zerbait». «Hain beldur naiz —erran zuen Saffredentek — andereon laket ez izateko, zeinen zerbitzari izan eta izanen bainaiz ene denbora guzian, non, haiek espresuki manatu gabe, ez bainintzatekeen menturatuko haien ak atsen berri ematera; baina, obeditzeagatik, ez dut beren egia isilduko». ikusten duen senidea maite ez duenak ezin du maite ikus ten ez duen Jainkoa.»(I. O.) 28 “nor da hura eta laudatuko dugu ” (I. O.) 29 Plinio Zaharraren garaitik hala ust e zen, itxura denez. (I. O.) HOGEIGARREN ISTORIOA Riant eko jauna, biziki amorosturik zena dama alargun batekin, eta kausitu zuelarik harengan desiratzen zuenaren eta hark usu sinetsarazi zionaren kontrakoa, hain lur jorik gelditu zen, ezen une batean despitak izan baitzuen denboraren luzeak eta hainbat gorabehera k ttipitzen asmatu ez zuten sua itzaltzeko ahala. Dofinerrian bazen zaldun bat, Rianteko jaun izenekoa, Frantzisko I.a erregearen etxekoa, zeina ezin eder eta onestagoa baitzen30. Luzaz maite izan zuen dama alargun bat, zeina hainbertze gurtzen zuen, non, haren grazia ona galtzeko beldurrez, ez baitzen menturatzen ere gehien nahi zuenarekin n ardatzera. Eta, bere burua edertzat eta maitatua izateko ontzat baitzuen, fermuki sinesten zuen damak ardura zin egiten ziona: munduko edozein gizon baino maiteago zuela, eta, zaldun batendako zerbait egitera hertsaturik kausituko balitz, berarendako soilk i izanen litzatekeela, bera baitzen sekula ezagutu zuen beteginena, eta arren galdatzen ziola adiskidantza onest harekin kontenta zedin. Eta, bertzalde, segurtatzen zion ezen, jakinen balu gehiago nahi zuela eta ez zela arrazoizkoa zenarekin kontentatzen, osoki galduko zuela. Gaizo zaldunak, kontentatu ez ezik, arras zorionekotzat zeukan bere burua, ikusirik bereganatua zuela halako dama bere ustez onestaren bihotza. Luze joko luke hemen zuei kontatzeak nolakoak ziren haren amodio eleak, damarekin zein maiz egon ohi zen eta hura ikusteko egiten zituen joan etorriak. Baina kontua da, ezen, gizagaixo hau, halako su goxo baten martiri, zeinetan zenbat eta gehiago erre hainbat eta gehiago erre nahi izaten baita, bere martirioa nondik handituko zuen zebilela beti . Egun batez, nahikeria izan zuen zaldiz joateko bere burua baino maiteago eta munduko emazte oro baino estimatuagoa zuen dama ikustera. Eta, haren etxera heldurik, ea non zen galdetu zuen: erran zioten bezperetatik heldu berria izaki oihan aldera joana ze la bere zerbitzua osoki bururatzera. Zalditik jautsi eta emaztekia zegoen ehiza eremura jo zuen zuzenean, eta han kausitu zituen haren damak, zeinek erran baitzioten promenatzera joana zela bakar bakarrik bide handi batean barna. Gizonak fortuna ona ukaite ko nehoiz baino esperantza handiagoak izan zituen orduan. Eta ahalik eta emekienik, batere azantzik egin gabe, haren xerka hasi zen alde guzietarik, bakarrik kausitzea desiratuz bertze deus baino gehiago. Baina, zuhaitz plegatuz eginiko pabilioi batetik hu rbil egon zelarik, ezin leku eder eta laketagoa bera, han sartu zen tupustean, nola maite duen hura ikusteko luzetsirik dena. Baina sartzerakoan zer kausituko, eta emaztekia etzanik belarretan, bere etxeko zaldizain baten besoetan, hain itsusi, zikin eta o ies hura, nola zen Riant eder, azkar, onest eta gisako. Ez natzaizue hasiko orain gizonaren despita nolakoa izan zen azaltzen, baina hain izan zen handia, non izan baitzuen ahala denboraren luzeak edo bertze zernahik itzaltzen asmatu ez zuten sua itzaltzek o. Eta, izana zuen amodioa bezainbateko despitez, erran zion: —On egin diezazula, anderea! Egun, zure gaiztakeria dela medio sendatu egin naiz, eta bai libratu ere zuregan uste nuen onestasunak eragiten zidan samin etengabeaz. Eta, bertze adiorik gabe, jin baino zaluago partitu zen handik. Gaizo emazteak ez zion bertze arraposturik egin, ezpada bisaia eskuez estali zuen; izan ere, zuen lotsa estali ezinik 30 Dokumentatuta dago Frantzisko I.aren etxean izan zela, 1522an, Rianteko jaun erraten zioten ezkutari bat (François de la Forest), gerora kapitain grad ua izan zuena. (I. O.) begiak estali zituen, ez ikusteagatik bera, disimulatzeak disimulatze, sobera argiki ikusten zuen hura. «Horregatik, ene andereok, arren galdatzen dizuet ezen, bete betean maitatzeko asmorik ez baduzue, ez dezazuela itxurarik egin gizon on baten aitzinean, zuen handikeriagatik hari nahigabeak ekarriz; zeren hipokritek merezi duten ordaina eskuratzen baitute , eta Jainkoak xaloki maite dutenen alde egiten baitu». «Egiazki —erran zuen Oisillek —, ederra gorde diguzu egunaren bukaerarako! Eta ez balitz guziok egia erratea zin egin dugula, ez dakit sinetsiko nukeen halako kondizioko emazte bat hain gaiztoa izatea arimaz, Jainkoaz denaz bezainbatean, eta gorputzez, halako zaldun ohoretsu bat mandazain erdeinagarri batengatik uzteraino». «Ondikoz!, anderea —erran zuen Hircanek —, jakinen bazenu zer nolako aldea dagoen bizi osoan arnesa jauntzi eta gerlan ibili den zaldun baten eta bere lekutik mugitu ez den sehi ongi bazkatu baten artean, aise desenkusatuko zenuke alargun gaixo hura». «Ez dut uste, Hircan —erran zuen Oisillek —, diozuna diozula, harengandik neholako desenkusarik onartuko zenukeenik». «Nik entzun izan dut —erran zuen Simontaultek — badirela emazteak ebanjelistak eduki nahi izaten dituztenak haien bertutea eta kastitatea predika ditzaten, eta ahalik eta txerarik onen eta pribatuenak egiten dizkietela, segurtatuz ezen, kontzientziak eta ohoreak gibelatuko ez balitu, beren desirak betetzeko bidea emanen lieketela. Eta ergel horiek, nornahirekin daudela haietaz mintzo direlarik, zin egiten dute eria ere sutan jarriko luketela erre gabe31, emazte onak direla erakusteagatik, zeren haiekiko amodioa bururaino es perimentatu baitute. Horrela, emakume horiek laudorioak erdiesten dituzte gizon onesten aldetik, eta diren bezalako azaltzen dira beren idurikoen aitzinean, horretarako hautatuz mintzatzeko ausartziarik ez dutenak; izan ere, mintzatuko balira, ez lieke neh ork sinetsiko, arrunt eta erdeinagarriak dira eta». «Horra —erran zuen Longarinek — lehen ere aditua nuen iritzi bat, gizonik jeloskor eta goganbehartsuenengandik, baina ameskeria hutsa duzue; zeren, emazteki gaixoren bati halakorik nehoiz agitu baldin baza io ere, ez da horregatik bertze nehorengan susmatzeko moduko deus». «Bada —erran zuen Parlamentek —, zenbat eta barnago sartu solas horretan, orduan eta gehiago edertuko dute jaun on hauek Simontaultek brodatu digun oihala, eta dena gure bizkar. Horretaz, hobe dugu bezperak entzutera joan, ez ditzagun aiduru ukan atzo ukan genituen bezain luzaz». Han z iren guziak akort izan ziren, eta Oisillek, harat zihoazela, erran zien: «Gutarik nehork Jainkoari eskerrak eman behar badizkio gaurko egunez kontatu duen istorioaren egiazkotasunagatik, Saffredentek barkamena galdegin beharko dio, emazteen kontrako halako itsuskeria bat gogora ekartzeagatik». 31 Jainko epaien aipamena da hori, zeinak Erdi Aroan egin ohi ziren epaiketa edo proba batzuk diren: suak ez du erreko egia dioen hobengabea . (I. O.) «Alafede! —ihardetsi zion Saffredentek —, egia dela ene istorioa, entzueraz baldin badakit ere. Baina oreinaren erreporta eginen banizue ikusirikoez32, gurutzearen seinale gehiago eginaraziko nizueke emazteez dakidanag atik eliza bat sagaratzeko egin ohi direnak baino». «Hagitz urrun da damua —erran zuen Geburonek —, kofesioak bekatua gaizkiagotzen duenean». «Halako iritzi txarra duzunez emazteez —erran zuen Parlamentek —, beren solasaldi onest eta harremanetatik kanpo utz i beharko zintuzkete». Baina berak ihardetsi zion: «Badira ene inguruan emakume batzuk, zeinak, zuk eman aholkuari jarraikiz, gauza onest eta bidezkoetarik urrundu eta apartatu bainaute, eta, zer makurragorik erran eta egiten ahal banie guziei, ez nuke de us gupidetsiko, eta akuilatuko nituzke halako bidegabean naukan hartaz mendeku hartzeko». Saffredentek ele horiek erran zituelarik, Parlamente, sudur xingola jarri33, eta, bertzeekin batera, elizan sartu zen, non, bezperak ongi joak izanagatik, ez baitzego en oraino fraiderik haiek errateko, entzuna baitzuten ezen pentzean biltzen zirenek ezin gauza atseginagoak kontatzen zituztela, eta, nola plazerak otoitzak baino laketago dituenak, hobi batean kukutuak ziren haiek ere, ahuspez etzanik, hagitz hesi lodi ba ten gibelean. Eta hain ongi entzun zituzten istorioak handik, non ez baitzuten aditu beren monasterioko ezkila jotzen. Ongi bistan gelditu zena presaka heldu zirelarik, halako gisan, ezen hatsa falta baitzitzaien ia bezperak kantatzen hasteko. Eta kantatu zituztenean, aitortu zieten, galdetu zietenei zein zen kantu berantiar eta gaizki intonatu haien motiboa, istorioak entzuten aritu zirelako izan zela. Horregatik, haien borondate ona ikusirik, baimena eman zieten egunero jiteko hesi gibelera, plazer zuten bezala jarri eta entzuteko. Afaria alegeraki iragan zen, pentzean bururatu gabe utziak zituzten eleketak berrituz, zeinetan arrats osoa eman baitzuten, harik eta Oisille andereak erretiratzeko galdatu zien arte, beren izpiritua, pausu luze eta on baten ond oren, erneago egon zedin biharamunean, erraten baitzuen hobe zela gauerdia aitzin ordubetez pausatzea ezen ez hiru orduz haren ondoren. Eta horrela, abiatu ziren guziak, nor bere ganberara, bigarren egunari fin emanez. Bigarren egunaren amaiera. 32 “Oreinaren erreporta” ehiza arloko termino bat da: Goizean, ehiza txakur trebatuaren laguntzaz oreina erakarri edo bazterraraziko duen lekai oak aipatu errepo rta egiten du, abereari buruz dakien guzia erranez; hala, Saffredentek dio berak eman dezakeela ikusi duenaren berri (eta ez soilik ent zueraz dakienarena). (I. O.) 33 Txanoari loturiko oihal banda, emakumeek aurpegiaren beheko aldea estaltzeko erabiltzen zutena. (I. O.)

2023-12-01

booktegi_liburua_zaharkitze_programatua

booktegi.eus GARBINE UBEDA zaharkitze programatua 2020ko Loraldirako s ortua Nekropolian, Don Inorrez Momiak atera dira paseatzera mugiro bila dabiltza nekropolian mugiro bia nekropolian Auzoak hustu ziren mende hasieran Inditex izurriteak eraginda turistak dira ugaztun berriak Kanpaiak entzuten dira hiriaren bestaldean hileta martxa atsegin bat Jende desegokia, toki egokian mugiro bila dabiltza nekropolian Kanpaiak entzuten dira hiriaren bestaldean hileta martxa atsegin bat hiriaren bestaldean Momiak atera dira paseatzera mugiro bila dabiltza nekropolian Eboluzioaren teoriaren arabera, Homoa ez da beti Sapiens izan. Hori baino lehen , eta Australopithecusaren garai urrunetatik hasita , beste hamaika deitura bitxi ere ukan ditu . Ez noa , noski, historia goitik behera azaltzera , baina komeni da argitzea Sapiens izendapena —ezagueraren edo jakitatearen labela, alegia — giza espezie modernoaren jaiotza zedarritzeko aitzakia sinple bat besterik ez dela, eta ez duela baitezpadako loturarik espezie osoaren benetako izaerarekin. Nola ulertu bestela, Homo Sapiens Sapiensak eta Homo Artaburu Artabu ruak patroi genetiko, antropologiko eta kasik politiko berberekoak izatea gaur egun. Aipa dezagun horren harira, Sapiens Sapiensaren funtsezko kontraesan hori Grezia klasikoko homo ero batek jarri zuela agerian, eta ez zela preseski Homero izan . Homerok , gehientsuenok jakingo duzuen bezala, nahiko lan izan zuelako odisea luze batetik onik ateratzen. Homo ero diot, eta ez adibidez homo intelektual, batetik , pitoa izan behar delako gero, demokraziaren aurka aritzeko, non eta demokrazia asmatu zutenen joko zelaian eta hoolligan guztien aurrean. Eta bestetik, batere zentzu logikorik ez duen axioma bat proposatu zuelako egia objektiboak bilatzeko metodo gisa eta sapientzia sublimeenaren etsenplu . “Nik dakidan gauza bakarra da, ez dakidala ezer”, bota zuen tipoak ziplo , dizipulu guztia k apunteak hartzen ari zire n batean . Eta halere, eskola sortu zuen, aizue. Delako ero ezjakin a gaurdaino izan da gogoratua. Hura, hortaz, ezjakintasunaz kexu , eta XX. mendeko Homo Sapiens Sapiensik burutsuena , berriz, jakitateari berari garrantzia kendu nahian . Ez dut izenik esango, baina imajina ezazue tipo kalpar harro bibotedun bat, arbelean e=mc2 idatzi ondoren, umemoko bihurriek bezala mingaina luze atera, eta batere ironia sokratikorik gabe, honoko hau esaten: “Edozein babok jakin dezake. Gakoa ulertzea d a”. Alegia, Bilboko kafetegi dotore batean sartu, mesedez eta silabak ongi ahoskatuz kafesne bat eskatu, eta “no entiendo” esaten dizutenean bezala. Nabarmendu dezagun, halaber, homo megainteligente horrek , logikoa denez, jenio ikaragarri bizia zuela , edo euskara jatorrean esanda, sekulako aiurria, eta aho bilorik gabe, gordin baino gordinago larderiatzen zituela larderiatu beharrekoak , bere aurrean aita santua bera paratuko bazitzaion ere. Erran nahi baita, “nire uste apalean”, edo “beharbada oker nengoke baina”, edo antzeko manera oneko formula leungarririk erabili gabe , beti tinko eta zuzen, nahiz eta, paradoxikoki, erlatibitatearen aita dela esaten den. Jarraian datorren esaldia ere berea da: “Bi gauza dira mugagabeak edo infinituak. Bat, giza er gelkeria , eta bi, unibertsoa; eta bigarrenaz ez nago horren ziur” . Ez nuke esan gabe utzi nahi, gizaki moderno bilakatzeko bide horretan, primateen ordenako bi genero edo kondenatu zirela ostrazismora. Batetik, Homo Habilis delakoa, espezie gisa ageri zai guna, baina paleogenetista askoren ustez, homo z aparteko beste genero batean sailkatu beharko litzatekeena. Eta bestetik, jakina, genero femeninoa. Eta bigarren kontu honetaz, aitor dezadan azkar azkar, gehiegi lokaztu gabe eta bitxikeria gisa, askoz argi bide hobeak dakartzala King Kong teoriak, gure eboluzioaren gaineko beste edozein teoriak baino. Huskeria dirudi, baina nahaspila latza da ni naizen homo artaburu honentzat. Orain ez baitakit gorilak garen, ala moroak garen, behe laino artean. Eta l ehentx eago aipatu dudan Homo Habilis delakoaz, esan, inguruko baliabideak partekatu nahi izan ez zuelako bidali zuela Homo Erectusak zakurraren ipurdira , jada Pleistozenoan . Oso jatorra, oso apar ta, lanabesak asmatzen ere ikaragarri iaioa, baina utikan Homo Habilisa. Horra hor , garai postmodernootaraino heldu den leitmotiv ik behinena. Horra hor, eboluzioa eboluzio, sapientzia kasik itzalean uzteraino nabarmendu zaigun ezaugarria: gure ongizatea, besteen iraupenaren bizkar antolatzeko sena. Oportunismoa. Errautsen argia, Don Inorrez Zimiko bat izaten da, tximista bat begien artean; gero urteen osinean amiltzen naiz argi zuri batek kopetan jo arte. Eta orduan oroitzen naiz, eta hiltzen naiz. Oroitzen naizenean hiltzen naiz. Bihotz jauzi bat izaten da, erresumina garondo erdian gero dirdai bizi bat sartzen zait buruan, eta ahiturik uzten nau iraganean. Eta orduan oroitzen naiz, eta hiltzen naiz. Oroitzen naizenean hiltzen naiz. Pello Lizarralde Tira. Ez dezagun dramara jo. Garbi dagoena da, kontraesan handi baten gainean dagoela eraikia sapienstasuna. Eta garbi dagoena da , bestalde , gizaki moderno deitzen den horrek urrats askoz ere azkarragoa daramala beste edozein arbaso hominidok baino. Airoso doa eboluzioan barrena, arin baino arinago, ziztu bizian alajaina, bidean gurutzatzen dituen gainerako espezie guztiak barregarri utziz, eta erdiko hatza homo erectusa bera baino tenteago jarriz. Egia esan behar bada, ez sinestekoa da hartu duen abiadura. Lehen milaka urte behar zituen tokian, orain, pare bat hamarraldi eta to, Homo Sapiensak beste zedarri bat ipini du denboraren lerroan, eta ziurrenik , geruza berri bat Zumaiako Flyschean. Homo Sapiensa Homo Whatsappiens bihurtu da bat batean. Jada ez du jakituria handirik behar aurrera egiteko . Aski du , komeni denean Wikipedian begiratu. Jakitea, izan ere, z ama da garaiotan , zorro bete harri noranahi eraman beharra bezain astun. Areago. Jakitea aberrazioa da, eta kurioski, baita giza eskubideen aurka joan litekeen zerbait ere. Galdetu bestela Navarra Sumako ekuazioaren barruan sartzen diren homoei, zergatik ari diren lingua navarroruma Nafarroako eskoletan irakastea eragozten. Zer arraroa euskararik gabe Nafarroa , abestu zuen orain ez aspaldi homo gazte histrioniko batek. Baina ez. Zer diote batuketa kenketaz ebazten duten apologista matematika zale berri horiek? “Etorkizuna ez jakitea da . Etorkizuna kontu horiek behin betiko alboratzea da eta bestela ez da etorkiz unik izango zuentzat, hombre ya est á bien” . Pin eta pan piper poto sakratuaren izenean, eta kito. Akabo Homo Artaburu artaburuen eskubideak errespetatzen ez dituzten Homo Sapiens sapiensen inposaketak. Ignorantzia da berdinduko gaituena. Eta ignorantzia ho rren alde dagoen justizia inpartzialari dagokio berdintasun arlote hori bermatzea. Adibide honi tiraka, eta apur bat gehixeago zehaztuz, hortaz, nabarmendu dezagun adarretatik joan gabe, kontua ez dela jakin ala ez jakin. Baizik eta ZER jakin. WHATsappien s. Eta zer demontre da Homo whatsappiensak behar duena, jakituria atzean utzi badu edo jakingarri jakin batzuk interesatzen ez bazaizkio? Zer da Eboluzioaren AHTa hartu duen gizaki horrek eskatzen duena? Bada, sarea. Komunikatzeko, kontsultarako, segurtas unerako, kontrolerako, lanerak o, aisiarako, ostiarena jotzeko, bullingerako, denetarako, sarea, sarea eta sarea. Horixe da oroz gainetik behar duena. Baina ez pentsa horren orig inala denik edo gaur gaurko nobedadea denik ere. Badirelako gutxienez bi mila u rte, sarearen aldarrikapena eskubide uniberts al gisa airean dantzan dabilela . Jesus ene, eskrit ura zaharretan ere ageri da eta. Begira zer dioen Bibliak, beren berengi: “Eman gizonari arrain bat, eta egun bateko jana izango du. Emaiozu sarea eta arrantzan ikasiko du”. Eta eman zitzaion. Berandutxo, baina eman egin zitzaion. Eman zitzaizkion, sare sozialak. Eta geroztik ozeano zabalean ematen du eguna, gehienetan arrantzan, eta batzuetan , edo uste baino askoz gehiagotan, arrantzaka. Mem eak dira bere mementoko arraina , komeni bezala multiplikatzen ditu gainera. Izan ere, gure homo sasijainkotxoak klik zirtzil batez lor lezake lehen mirari hutsez baizik gerta ez in zitekeena, alegi a multiplikazioa, nahiz eta gaur egun, oso alimalekoa denean behintzat, biralizazio esaten zaion, izurriteekin zerikusirik ez izanagatik ere. Dagoeneko h iztegia behar bezala erabiltzen ere ez dakielako izango da , agian . Batek daki. Homo berria hitz bakarr ean definitu beharko banu, plastikoa dela esango nuke. Eta arrazoi bat baino gehiago neukake hautu hori justifikatzeko . Esate baterako, delako elementua zopetan ere azaltzen zaigulako, eta jaten duguna garelako. Baina jo dezagun argudio begi bistakoen ez ha rago . Homo berria plastikoa da, inoiz baino malguagoa delako. Hain da malgua, hainbestekoa du plastikotasuna, ezen, plastikoaren inbasioaren errudun eta biktima izateaz gainera, homo eta jainko izan litekeela lehentxeago esan bezala, edo turista eta bertak o, hurbil eta arrotz, doninorrez eta san handiuste... eta dena aldi berean... Garai postmodernoan, Don Inorrez Garai postmodernoan Sozialista eta liberal biak aldi berean Garai postmodernoan Komunista eta kontsumista ateo eta elizkoi sozialista eta liberal dena aldi berean Gero eta gehiago dira ustel jatorrak politikoki zuzenak Garai postmodernoan Gure aita Homo Sapiensa zen. Zehatzago esanda, sarda sozialak sare tekno pelagikorik gabe batzen ziren garaikoa. Paper fabrika batean ari tu zen lanean, bazterrak kirasten eta kirasten , burutik ezin kendu diren abestien gisan, buklean. San Panfletok agintzen zuen garaiko proletarioa izanik, goiz, arrats eta gaueko lanaldiak txandakatu behar izan zituen ia berrogeita hamar urtean. Ikaragarri zekien zelulosaren kalitateaz, ibaia urdin edo arrosa kolorez tindatzen duten prozesuez, paper bobinak metatzeko sistemez edo patronalaren potroez, eta noski, ezer gutxi sare bidezko arrantzaz. Baina bizi izan balitz, ziur naiz azkar baino lehen helduko zi okeela garai berriotako amuari. Izango zatekeen, influentzerra, edo twitterren epelak esanda hartzen duena plazera. Eta izango zukeen kanala YouTuben, like asko Snapchaten eta espazio bat ETBn, noren eta Felix Linaresen aldamenen. Gure aitak bazuelako egun doko etorria. Eta eboluzi onatzeko egarria. Eta bazuelako izaki malgu eta kontraesankorren artean kamuflatzeko dohaina, fabrikako ordu estrak amaitzen zituenean. Ez dakit ez ote zen bera ere, hain justu, denborei aurrea hartutako homo whatsappiens bat... Iz an ere, zer whatsappiensago, Sapiensaren txiste merkeak kuadrillakoen poteoan errepikatzeari utzi, eta eguneko perla, eguneko pizgarri filosofikoa, txio batek iraun dezakeen luzeran sintetizatzea baino... Behin, otordu oparo eta jendetsu horietariko baten postrean gazta mahairatu zigutenean, esan zigun bere hizkuntzan: “Lo mejor del queso, el membrillo”. To. Apeta txoroa dirudi. Edo modu literario klasikoago batean esanda, Whatsappiensaren gauerdiko eztula. Niri, ordea, Homo Euskariensear i buruz ari zela iruditu zitzaidan, hau da, euskalduna Bilboko jauregi baten izena baino gehiago dela frogatu behar izaten duen populuaz ari zela . Eta esango didazue ez duela ez hanka eta ez ipurdi. Edo gazta zati batekin nire pelikula egin nuela, beste Ma ia bateko tipo batek egin zuen moduan . Baina gauza bat esango dizuet nire hipotesiaren alde: gaztak eta euskara parekatzea, euskaragatik gaztakoak hartzea bezain tradizio handikoa izan da azken mende pasatxoan, eta ez soilik Idiazabalen. Baita, demagun, ni re bizitoki Hendai an ere. Duela gutxi arte, esate baterako, kaleko afixa handi batekin egiten nuen estropezu, ia goizero. Hendaiako bide bazterrik estrategikoenean zegoen jarrita. Alegia, nire moduko despistatuak ez ezik, gizakiak paseatzen dituzten zakur rak, hondartza inbaditzaileak, eta oro har, jitoan mugitzen diren turista saldoak joan etorrian harrapatzeko moduan. Kurioski, afixa horretatik oso metro eskasetara dagoen etxe batean bizi izan omen zen erbesteratuta, Migel Unamunokoa, bakardade argigarria ren bila aritu zena, eta beharbada horregatik, diot nik, argitasun horretan tematu zelako hain zuzen, euskara bonbilla batekin nahastu zuena, zaharkitze programatua besterik ez baitzion aplikatu nahi izan. Nahi zion, eutanasiaren gisako zerbait ezarri, eta nahi zuen homo euskariensea bere buruaz beste egitera behartu, ez ziolako garai modernoetarako erabilgarritasunik ez malgutasunik ikusten. Esan dezagun Unamunoren defentsan, halakorik ez ikustea, hein batean behintzat, normala izan zitekeela, gehiegizko a rgitasunak itsutu egiten baitu . Orduan ez zuten jakingo gaur dakiguna: e klipseei erreparatzeko ere betaurreko bereziak behar izaten direla . Baina joan gara berriro adarretatik, esplikatu beharrekoak ondo esplikatu gabe lagata. Kaleko afixa bati buruz ari ginen. Ba, delako afixak, gogoan dudanez, Irati aldeko ardi gasna bikain bat zuen ageri, holaxe aurkeztuta: “ Le fromage qui parle basque” . Nik, egia esan behar bada, gauza handirik ez dakit artaldeez edo jatorri izendapenez, eta are gutxiago %100 Basq ue deritzen aferez. Baina handik igarotzen nintzen bakoitzean, Itxaro penaren Bordan nintzela iruditzen zitzaidan. Zeren eta, bada marka, esaten nuen nik nire kolkorako : hain zaila, hain bihurra, hain artifiziala eta hain urruna omen gaurko euskara batzuen ustez, eta horra, materia grisik gabeko elementu batek, tak: azalaz eta mamiz, euskara, eder eta natural. Ez aparteko konplexurik, ez ofizialtasun mugarik, ez chauvinistekin talkarik, ez suprefetaren baimen beharrik, ez bazterkeria salaketarik, ez bestela ko betiko folklorerik ere. Ezin uka garrantzia. Ezin uka, gertaerak aurreikuspen et a uste guztiak apurtzen zituenik . Ziur nago, euskararen sustapen lanetan dabilen bati baino gehiagori zerbaitek krak egingo ziola bihotzean, inventariuma egitean. Eta hiru arrazoi emango ditut horretarako. Batetik, euskaraz mintzo ziren gazta horiek ez zirelako gaur behin eta berriz aipatzen diren arnas gune edo arigune horietako batetik atereak; kontrara, gure aitak fabrikatzen zuen papera bezain industrialak zirelako. Alegia, euskarari historikoki ukatu izan zaion esparrukoak, ez Txomin Agirreneako garo artean sortuak edo Urepeleko artzainaren mendi hegaletan gorakoak. Bigarrenik, turismoari edo bederen besteei zuzendutako produktua izanik ere, hizkuntzak definitzen zituelako, eta ez Pays Basque delakoak, zeinak, bide batez esanda, Euskadik edo Basque Country ospetsuak bezainbeste mutila tzen duen. Eta hirugarrenik, nosk i, iragarkiak zekarren informazio begi bistakoenarengatik. Gaztak zirelako. Hortaz, ez gorila eta ez moro, gaztak gara beheeeeeee laino artean, eta orain horretara dau zkagu egokitu beharra , bai gure estereotipoa, bai eta gure kan tutegia ere. Aitorren hizkuntz zaharra nahi degu lako zabaldu oraindik ere , baina munduaren aurrean gizonki azaldu behar izan gabe. Nolanahi dela ere, gu gazta bagara, zer da orduan menbrilloa? Zer da gailentzen zaigun elementu gozo likatsu hori? Gure merituak beregana tzen dituen aprobetxategia da, ala akatsak estaltzera datorren edulkoratzailea? Tamalez, sinonimo argi bat eman baino lehen joan zen aita, bere aforismoak, bere lo mejor del queso el menbrillo delakoak eragin zidan dardara airean utzita. Baina ez nuke har ia aske utzi nahi. Bertsolariek erantzun hoberik asmatzen ez badigute behintzat, eman dezagun erantzuna norberaren araberakoa dela. Eman dezagun, menbrilloa zirkunstantziala dela, baldintzatzen nauen bizipena dela , eta gaztago egiten nauena . Eman dezagun, pentsalari baten esaldia nire eginez, ni naizela ni eta nire menbrilloa. Dardara hura, Don Inorrez Han ginen, aita, senideok; joan zinenean utzitako baratzera bilduak. Leuna eta gozoa zen haizea, bizia belar berriaren usaina. Eta bat batean isildu egin ginen. Zu al zinen, aita, airean zebilen dardara hura? Zu al zinen? Han ginen, aita, hitzik gabe, Zuk ukituak zenituen haiek ukitzeko beldurrez. Lanabe sak, altzariak, harria… Denak egunen joanak izoztuta. Begiak jaso genituen orduan. Zu al zinen, aita, Airean zebilen dardara hura? Zu al zinen? Pello Lizarralde Gazta gara. Superfizie handietan , zatikatuta, hutsean plastifikatuta eta hotzean kontserbatu ohi den jenero batekoak, alegia. Eta j z idazten den jeneroak eta g z idazten den generoak funtsean zerikusirik ez duten arren, ekidinezina zaigu alderaketa. Gogora dezagun Pleistozenoan gertatutak oa. Gogora dezagun Homo Habilisa; paleogenetista askoren ustez homo z aparteko genero bat osatu beharko lukeena; eta, oso jatorra, oso aparta, oso trebea, baina Homo Erectusak eboluzioaren lerrotik utikan bidali zuena, baliabideak ez partekatzearren. Gara i posmodernootako Homo Habilisa ote da euskaraz mintzo den homoa? Batzuek esango digute, zalantzarik gabe ezetz. Ez dela negarti alarmista izan behar . Eta beste batzuek aldiz , esango digute baietz. Z alantzarik gabe baietz. Bagarela. Pleistozenoko Homo Habi lisaren patu txarra ari garela tentatzen. Eta zergatik? Ba, kurioski, hemen ere, letra baten dantzagatik. Zehatzago esanda, bokal batengatik. GAZTA ez delako GAZTE. Eta gezurra dirudi E minuskula ziztrin ezdeus batek nola alda dezakeen panorama, nola itzulipurdika dezakeen etorkizuna . Baina momentuz, gazteak, oro har, ez darabil euskararik bere egunerokoan, eta hortaz, GAZTEA ez da GAZTA, eta kontraesan itzela da, gaztea GAZTA ARO betean bizi baita. Kontraesanak kontraesan, ezin uka , gazta gaztetzen ez bada , eta era berean gaztea gaztantzen, ez gabiltzala oso oker etorkizun ez urrun batean gaztarenak egin go duela esanda. Baina zer da bi letra zirtzilek osatzen duten aho korapiloa, debeku guztien gainetik irautea, zahartze programatuari aurre egitea, h aren gaineko kalapitak gainditzea eta euskara estandarra definitzea , puntueus domeinua martxan jartzea, Whatsappiensaren abiadura n atzean ez gelditzea edota adimen artifizialean oinarritutako itzultzaile automatiko bat plazaratzea lortu eta gero. Zer ote da bok al minuskula baten dantza... Bilbo aldeko olerkari Sapiens Sapiens batek ere, justuki, A eta Eren alternantzian oinarritu zuen bere obrarik ezagunena. Eta hartara noa ni zuzen, HARRIak eta HERRIak izenburutik batu zituen olerki liburu horretara, eta zehaz ki, aitaren ondarea aipatzen duen orrira, GAZTEN eta GAZTEEN arteko erlazio iheskorra ulertzen lagunduko didalakoan. Eta otutzen zait, poemak dakarren profezia gureari aplikatuta, Galduko duela, ergatiboa, hitanoa, aditz trinkoa. Galduko duela, tzren ahoskera, berezko doinua , legezko hiztegia eta joskera jatorra. Baina gaztaren etxeak iraunen duela zutik. Eta zer nolako bermea daukat nik, hementxe alaitsu eta kementsu agertzeko eta etorkizunean zutik eta indarrean iraunen duela baieztatzeko... Ba hizkuntzak berak ematen didan bermea. Gaztearen aroa gaztaroa den bezala, gaztaren etxea gaztetxea delako, nagusiki hamaika bider eta azkar azkar errepikatzen baldin bada . Egin aproba: gazta etxea, gazta etxea, gaztaetxea, gaztaetxea, gaztetxea... Homo euskarienseak Whatsappiensaren garaian bizi duen dilema argitzeko eta etorkizuna igartzeko aski ote d en ? Nire uste harroan, bai. Baina auskalo. Auskalopitekus bat besterik ez naiz, nire behe lainoa noiz saretuko zain.

2023-12-01

booktegi_liburua_masetto_lamporecchiokoa

booktegi.eus GIOVANNI BOCCACCIO Masetto Lamporecchikoa Alibech ermitau egiten da Dekamerona, III, 1 eta 10 Itzultzailea: Matias Mugica Hitzaurrea: Josu Zabaleta Hitzaurrea Covid 19aren ondoriozko itxialdia hasi zenean hauxe izan zen denborapasa irakurtzeko (nola edo hala denbora pasatu behar baitzen eta zer hoberik denbora pasatzeko irakurtzea baino ?) aholkatu ziguten lehenengo irakurgaia , aholkatzaile adituari burutik pasatzen zitzaion lehenengo asoziazioa : Dekamerona . Ezin asoziazio errazagorik aurkitu irakurri den edo zeharka ezagutu den irakurgai baten eta aisialdirako espero zen perspektibaren artean : bi asteko itxialdi batean hamar gaztek elkarri kontatzen dizkioten ipuinak une hartan hamalau egun iraungo zuela espero zen itxialdi baterako irakurgai . Ezin jakin , orduan , itxialdia ez zela hamalau egunekoa izango , nahikoz luzeagoa baino . Bestela ez zen faltako proposatuko zuenik Dekamerona irakurri ez baina euskarara itzultzea , Gabriel Arestiren eta Matias Mugicaren itzulpenen ondoren itzultzeko falta zena besterik ez zen. Beste irakurgai proposamen batzuk ere izan ziren , hala nola Jack Londonen Izurri gorrimina (The Scarlet Plague ) irakurtzekoa , pandemiari konponbiderik aurkitzen ez bazaio egia bihurtzeko arriskua izan lezakeen distopia , edo Margarita Nafarroakoaren Heptameron . Ez nuen ikusi Defoeren Izurriaren urteko egunkaria (A Journal of the Plague Year ) irakurtzeko aholkurik , ez baita –egia esan – etxe zokoan egoteko osooso biotzpizgarria . Alessandro Manzoniren I promessi sposi eta A. B. Chandler en The Hamelin Plague ren aholkuak ere iritsi zitzaizkidan . Dekameroneari gagozkiola , ez Gabriel Arestik 1979 an argitaratutako Dekamerone tipi batean ez Matias Mugicak berak 2011 n argitaratutako Dekameron . Hamar ipuinean agertzen ez diren bi ipuin berri dakartza azkeneko honek oraingoan : Dekameroneko hirugarren eguneko lehenengo eta azkeneko istorioak . Boccaccioren Dekameroneak badu , hain zuzen , erakarmen berezi bat literaturaren eta itzulpenaren historia interesatzen zaion edonorentzat , itzultzailearentzat batez ere, literatura lan oro literatura lanean kate luze batean kokatzen baita , aurrekoen zordun eta ondokoen hartzekodun . Literatura lana, bere sorkuntzaren historiari begira, ezin uler daiteke besteekiko loturarik gabe, kate luze bateko kate begi gisa baizik. Ezin uler daiteke aurrekaririk edo ondokorik edo jarraipen esperantzarik gabe behintzat. Katearen ideiak mugatu egiten du, ordea, literatura lanetan, literatura lan guztietan, gertatzen den, neurri batean mamitzen den, elkarre raginen mataza, literatura lanak ez baitira sortzen eragin soka bat bakarretik, eragin hari askoren, askotan ordenarik edo logika askorik sumatzen ez zaiten eragin hari askoren eraginetik baizik. Eta gerta daiteke literatura lan bat beste eragin hari askor en abiapuntu izatea. Eta ezin ahaztu eragin hari horietako asko itzulpenaren bidez gauzatzen direla, itzulpenik gabe ezin uler daitezkeela, gerora eraginik handiena izan duten literatura lani dagokienez batez ere. Hala uste dut irudika daitekeela Boccacc ioren Dekameroneak literaturaren historian, Europako literaturaren historian batez ere, izan duen eta duen lekua. Hala, Boccacciok bere istorioaren hamar protagonisten ahotan iturri askotatik jasotako istorio eta kontakizunak jarriz osatzen du bere hamar eguneko kontalarien istorioa. Istorio horiek ez dira, noski, Boccacciok hutsetik sortuak. Aurrekariak dituzte Bocc accioren garaian, latinez batez ere, oso zabalduta zeuden istorio bildumetan, hala nola predikariek sermoietan erabiltzeko prestatutako exempla edo enxiemplo, agiografia, santu bizitza eta gisakoetan. Baita haien oso bestelakoak ziren frantses roman eta Dekameronean ironia eta txantxetarako aukera ugari emango zioten fabliauxetan ere. Roman eta, batez ere, fabliaux hauen iturria ere historian atzerago eta geografian urrutiago bilatu behar da gehienetan. Ugari dira, hain zuzen, bide askotatik iritsi eta azken Erdi Aroko garaietan zabalduta zeuden antzinako Greziako, arabiar literaturako eta are ekialde urrunagoetako autoreen aztarrenak: iturrien artean aipatzekoak dira, esate baterako, Barlaam eta Josafate n bizitzako zenbait istorio, obra hori bera Budaren jataka en bizantziar moldaera bat delarik. Esoporen fabuletatik hartuak dira, bestalde, 1180an argitara eman zen eta Dekameronean eragina duen Roman de Renart (euskarara Joan M. Arzallusek itzulia: Azeri axiantea , guztiz gozagarria): edo itzulpenen katea ilustratzeko atzerago eta urrutirako joz, K.a.ko III. mendetik K.o.ko III. mendera bitartean metatutako Indiako Pantxatantra fabula bildumaraino irits gaitezke: Kosroes II.aren garaian palhavi ra eta sirie rara itzulirik, VIII. menden Al Muqaffa irandar itzultzaileak arabierara bihurtu zuen (Kalila wa Dimna). Ipuin eta istorio altxor hori hainbat bidetatik iritsi zen, seguru asko, Europara eta zabalduko zen han: gurutzadetan preso hartu eta eta islamdarren artean bizi izan ziren bitartean ezagututa Europara itzultzean ekarririk, edota Iberiar penintsulan egin ziren itzulpenen bitartez. Hala, adibidez, Al Muqaffaren itzulpena, Kalila wa Dimna, bost mende geroago, Alfonso X.a erregearen aginduz, nonbait, hebr aierazko itzulpen batetik edo arabierazko itzulpenetik gaztelania zaharrera itzuli zen: Calila e Dimna . Beste horrenbeste esan daiteke Boccaccioren Dekameronea baino mende bat lehenago Alfonso X.a erregearen anaia Don Fadriqueren ekimenez itzulitako Sendeb araren eraginaz. Ez lirateke ahaztu behar, orobat, Gallanden itzulpenak Europan testu osoa ezagutarazi baino lehen mendebaldean aski ezagunak ziren Mila eta bat gauetako pasarteak. Garai horretako arabiar munduaren eta Europa kristauaren arteko loturak ezagutzeko ez dago nahitaez gurutzadetara edo Iberiar penintsulara begiratu beharrik; Italian bertan ere, ohikoa zen kristau eta islamdar kulturen arteko harremana eta elkarren ezagutza: Dante Aligherik berak denboratxoa eman zuen Sizilian, eta zalantzarik e z dago hango kultura islamdar kristau hibridatuan arabiarren arteko kontakizunak ez ezik, haien jakintza, haien literatura, erlijioa eta filosofia ezagutzeko aukera izan zuela. Istorioak zedarriztatzeko ipuin zabalago baten barruan kokatzeari dagokionez, prozedura zaharra da (Apuleioren Urrezko Astoa , adibidez), edo, aurrekoari jarraituz, bai Mila eta bat gauetako bai Sendebar eko egitura bera errepikatzen du Boccaccioren Dekameroneak , eta egitura horretan protagonismo berezia ematen die emakumeei, haietan bezala, Mila eta bat gauetako protagonismo positiboarekin, Sendebar eko misoginiatik urruti. Tradizio horietatik guztietatik edanez, hala ere, Boccaccio ez zen mugatu 1348an Florentziak pairatu zuen izurri beltzaren aitzakiarekin bilduma bat egitera, bai zik eta aurrekari horien guztien oihartzuna eguneratu eta bere garairako birformulatu egin zuen, Erdi Aroko mundua gainbehera zetorren, mundu hartako balioak eta aurotitatea gatza uretan bezala desegin eta balio berriak eta gizartearen protagonista berriak sortzen eta indartzen ari diren garai baterako. Hala, Dekameroneko istorioetan behin eta berriro uzten dira barregarri hiltzen ari den gizarte zaharraren agintariak, sinesteak, balioak, gizarte zahar haren euskarri diren irozgarriak. Oraingo protagonista positiboak ez dira nobleak, heroi fededunak, Boccaccio bizi den gizartean nagusitzen ari diren hirietako burgesak eta langileak baizik. Gizartea den bezala, bere ilun eta argi guztiekin erretratatzen saiatzen da, eta gizarte horretan onartuak diren balioak gauzatzen eta gorpuzten dira kontakizunetan: hizkuntza bera, besteren artean. Orain helburu nagusia ez da dagoeneko gizarte ideal baten irudikatzea eta onbidearen irakaskuntza, jostaketa baizik; eraikitzen ari den gizarte berri horretan balio onartua dela ko jostaketa soila. Hizkuntzari dagokionez, mundu klasikoaren miresle eta aditua zen Boccacciok, beste lan askotarako baliatu zuen latina baztertu eta Toscanako italiera, Florentziako hizkera eta prosa (eliteetan estimu handiagoa zuen bertsoaren ordez) ha rtu zituen adierazmoldetzat, Dante bere maisu miretsiaren ereduari eta haren De vulgari eloquentia ri jarraituz, bide batez literaturaren hartzailea zen elite zaharra arbuiatu eta elite berri bat, burgesia ikasia, hartzaile duintzat deklaratuz. Boccaccior en lanak bi eratako eraginak izan zituen Italian eta Europako gainerako herrialdeetan. Alde batetik, haren latinezko lanak erreferentziazko obrak izan ziren antzinatea ezagutzeko, latina zelarik jakintzaren alorreko nazioarteko hizkuntza eta halaxe jarrait uko zuelarik luzaroan. Beste alde batetik, Dekameronea , herri hizkuntza jasoan idatzia, hizkuntza bernakuluetako prosa landu dotorearen eredu bihurtu zen; ospe handia eman zion Boccacciori eta berehalaxe hartu zuen, Danteren eta Petrarcaren poesia lanekin batera, itzulpenaren eta imitazioaren bidea. Artean inprentarik ez bazen ere, ezin konta ahala kopia egin ziren eskuz, han eta hemen. Italiako literatura Europako literaturen erreferentzia nagusietako bat bilakatu zen. Dekameronearen itzulpenak egin ziren Europako hizkuntza nagusietara; frantses, katalan, ingeles… Alde guztietan izan zituen imitatzaileak: Ingalaterran aipatzekoa da, lehenik eta behin, Geoffrey Chaucer (1343 1400). Haren Canterbury Tales bukatu gabean, Dekameronearen egitura ez ezik, haren hainbat istorio moldatzen dira. Italian imitatzaile ugari izan zituen, Matteo Bandello (1490 1560), Franco Sachetti , Giraldi Cinthio , eta abar . Frantzian ezin aipatu gabe utzi Margarita Nafarroakoa (1492 1549) Heptameron aren egilea . Espainian, Cervantes bera, bere Novelas Ejemplares etan Boccaccioren iturritik edaten duena. Edo Lope de Vegaren Novelas a Marcia Leonarda . Gerora Shakespeare , Molière , Balzac eta Goethe ren obretan ere Dekameronaren aztarrenak agertzen dira. Geroztik ere literatura unibertsaleko obra handi horren eragina ez da itzali munduko literaturetan. Gurean Gabriel Arestiren itzulpena eta Matias Mugicaren lehengoa eta oraingo berri hau ditugu gozagarri. Oraingoz, osorik itzultzen ez den bitartean. Josu Zabaleta MASETTO LAMPORECCHIOKOA Masetto Lamporecchiokoa mutua dela itxura egin eta moja komentu bateko baratzezain egiten da eta moja guztiak elkarrekin borrokan dabiltza harekin oheratzeko. Dama txit ederrak, makina bat gizonek eta emakumek, ero alaenak, errazegi uste izaten dute ze neska gazte bati buruan oihal zuria edo soinean abitu beltza jarri orduko bertan emakume izateari utzi eta emakume gurariak ez dituela jada sentitzen, moja egitean harrizko egin balute bezala; eta beren uste horren kontrako eze r aditzen badute, haserretzen dira naturaren kontra bidegabe handia eta kriminala egin balitz bezala, pentsatu edo burutan hartu gabe zer gertatzen zaien beraiei, nahi dutena egitea libre dutelarik, libertate horrek ez baititu asetzen, eta kontuan hartu er e gabe zer indar handia duten aisiak eta tentazioek. Eta beste makina batek ere errazegi uste dute nekazariei aitzurrak eta palak eta jan zakarrak eta bizimodu deserosoak erabat kentzen dizkietela haragiaren desioak eta erabat lakazten diela bai adimendua bai asmamena. Nik, ordea, nahi nuke, erreginak horrela agindu baitit, eta egin digun proposamenetik atera gabe, ipuintxo baten bidez argitu zeinen oker dauden horrela uste dutenak. Gure eskualde hauetan, bazen, eta bada gaur ere, emakume komentu bat bere santutasunagatik oso famatua (ez dut izena aipatuko bere fama den mendrena ere ez gutxiagotzeko). Hartan, aspaldi ez dela, zortzi moja eta abadesa bat bizi ziren, denak gazteak, eta, behin beren jardin ezinago ederreko baratzea lantzen zien gizontxo prestu a bere soldatarekin kontent izan ez eta mojen administradoreari kontua eskatuta, Lamporecchiora itzuli zen, bere jaioterrira. Han, alaiki errezibitu zutenen artean bazen nekazari bat gaztea eta sendoa eta, nekazaria izateko, ederra, Masetto izenekoa. Hark galdetu zion, bada, non egona zen hainbeste denboran. Gizon prestuak, baitzeritzan Nuto, kontatu zion eta Masetto hark galdetu zion zer lan egiten zuen monasterioan. Horri Nutok erantzun zion: –Han daukaten baratze handi ederra lantzen nuen eta horrez gai n aldian behin basora joan egur bila, ura atera eta antzeko lan txikiak egiten nituen; baina monjek hain soldata txikia ematen zidaten non ozta ozta nuen dirua galtzak erosteko. Eta gainera mojak dira denak gazteak eta nire iduriko deabrua gorputzean duten ak, ezin baita ezer haien gustoko egin. Are gehiago: behin edo beste baratzean ari nintzela batek esaten zidanean: “Jartzazu hauxe hemen”, eta beste batek: “ Jartzazu hauxe han”, eta beste batek aitzurra eskutik kendu eta esaten zidan: “Hauxe ez dago bada ongi”, hainbeste nazkatzen ninduten non lana utzi eta baratzetik alde egiten nuen; eta horrela, hau zela hura zela, ez nuen gehiago gelditu nahi izan eta hemen naiz. Eta, bide batez, haien administradoreak esan zidan inor ezagutzen banuen lan hartarako on zenik, bidaltzeko, eta nik hala agindu nion; baina, Jainkoak errainak zainduko ahal dizkio, nik ez baitiot inor lortu ez bidali behar. Nutoren hitzak adituta, izugarrizko gogoa jarri zitzaion Masettori moja haien artean egoteko, goitik behera urtzeraino, Nutoren hitzetatik igartzen baitzion han berak nahi zuen zerbait lortzeko bidea izanen zuela; baina antz eman zion ez zuela lortuko Nutori ezer esaten bazion, eta hortaz: –A, zein ongi egin duzun etxera itzulita! Zer da, ba, gizon bat emakume artean? Hobe bai deabru artean ere! Zazpitik sei alditan berek ere ez dakite zer nahi duten. Baina gero, solasa bukaturik, Masetto hasi zen mojekin egon ahal izateko bideak bilatzen eta bai baitzekien ongi trebatua zegoela Nutok esaten zuen lan klasean, ez zuen beldu rrik hortik huts egiteko, baina bazekien ez ziotela harrera onik eginen gazteegia eta ederregia izateagatik. Horregatik, gauza asko pentsatu ondoren, imajinatu zuen: –Tokia hemendik oso urruti dago eta inork ez nau han ezagutzen; mutua izateko itxura egiten badut, seguru ongi hartuko nautela. Eta ideia hori gogoan, aizkora soinean harturik, inori esan gabe nora zihoan, pobre baten itxuran joan zen monasteriora, eta hara iritsi eta sartu zen, eta kasualidadez administradorea topatu zuen patioan eta hari ke inuka, mutuek egiten duten bezala, jatea eskatu zion Jainkoarren eta adierazi zion berak moztuko ziola egurra, behar bazuen. Administradoreak gogoz jatera eman eta ondoren zenbait enbor jarri zizkion aurrean, Nutok ezin moztu izan zituenak, eta hark, izuga rri sendoa baitzen, berehala pikatu zituen hondarreraino. Administradoreak, orduan, basora joan behar baitzuen, berekin eraman zuen eta han egurra mozteko esan zion; ondoren, astoa aurrean jarrita aditzera eman zion etxera eramateko egurra. Masettok ederki egin zuen eta hortaz administradoreak zenbait egunez eduki zuen behar zituen gauza batzuk egiten, harik eta halako egun batean abadesak ikusi eta administradoreari nor zen galdetu zion arte. Eta hark erantzun zuen: –Andrea, gizagaixo mutua eta gorra da, orain egun batzuk limosna eske etorria. Nik lagundu diot eta behar ziren egiteko batzuk eginarazi. Baratzea lantzen baldin badaki eta gelditu nahi badu, uste dut zerbitzu ona eginen ligukeela, haren beharra baitugu, eta sendoa baita eta nahi duena egin bai tezake; eta gainera zure gazte horiekin broman ibiltzeko kezka gutxi zenuke. Eta abadesak horri: –Hori egia esan duzu, alafede! Galde iezaiozu baratzea lantzen badakien eta egizu eginahala geldiarazteko: pare bat galtza xar eman, kapote zaharren bat, eta balaka ezazu, zaindu, emaiozu ongi jatera. Administradoreak esan zuen halaxe eginen zuela. Masetto ez zen urruti, patioa eskobatzeko itxura egiten ari, hori dena entzuten, eta pozik zioen berekiko: “Hor barna sartzen banauzue, egundo ez bezala landuko di zuet, bai, baratzea”. Orduan, administradoreak ikusi zuelarik ederki lantzen zekiela, eta keinuka galdetu ziolarik han gelditu nahi zuen, hark ere keinuen bidez erantzun zion nahi bezala eginen zuela. Eta baratzea lantzeko agindu zion eta egitekoak jarri; ondoren, monasterioko beste lan batzuen atzetik joan zen, Masetto han utzita. Eta baratze lan hartan, eguna joan eguna etorri, mojak hasi zitzaizkion zirika eta adarra joka, mutuekin maiz egiten den bezala, eta munduko hitzik kruelenak esaten zizkioten, u stez hark ulertzen ez ziela; eta abadesari, inondik ere uste baitzuen mutuak mingainik ez zuen bezala buztanik ere ez zuela, ez zitzaion ezer inporta. Orduan egun batez, Masetto asko lan egin eta atsedena hartzen ari zela, bi mojatxo gazte, baratzetik pas eoan, hurbildu ziren Masetto itxuraz lo zegoen tokira; eta haietako batek, ausartxeagoak, besteari esan zion: –Sekretua gordeko didazula uste banu, kontatuko nizuke maiz izan dudan pentsamendu bat, agian zuri ere balioko lizukeena. Besteak erantzun: –Esan ezazu konfiantzarekin, zaude seguru ez diodala inoiz inori kontatuko. Orduan ausart hori hasi zen: –Ez dakit erreparatu diozun nola gauzkaten bijilatuak, eta hemen ez dela gizon bakarrik ere sartzera atrebitzen non ez den administradorea , zaharra baita, eta gero mutu hau; eta askotan aditu diet hona etorri diren andre askori munduko gozotasun guztiak hutsa direla emakumea gizonari batzen zaionean sortzen den gozotasunaren aldean. Horregatik askotan gogoratu zait mutu honekin proba egitea ea egia den, ezin baitugu beste inorekin egin proba, eta hura munduan denik eta hoberena baita horretarako, ez bailezake nahita ere ezer konta: ikusten duzu nola den gaxte tontoa, zentzua sartu baino lehen handitua. Pozik adituko dut zer iruditzen zaizun h au. –Ai ene! –esan zuen besteak –. Zer diozu? Ez al dakizu Jainkoari eskaini diogula gure birjintasuna? –O! –esan zuen besteak –. Zenbat gauza agintzen zaizkio egunero Jainkoari eta bakarrik ere ez kunplitzen! Guk eskaini badiogu, bila ditzala beste bat ed o batzuk agindua kunplitzeko. Eta lagunak orduan: –Eta izorra gelditzen bagara? Zer gertatuko da? Orduan besteak: –Etorri baino lehen gogoratzen zaizu gaitza; hori gertatzen denean, orduan izanen da denbora hartaz pentsatzeko; mila modu izanen dira ino iz ezer jakin ez dadin, gerok ezer esaten ez badugu. Hori aditurik besteak, bere lagunak baino ere gogo gehiago baitzeukan gizon bat zer animalia klase den probatzeko, esan zuen: –Konforme, Nola egiten dugu? Eta besteak: –Ikusten duzu arratsaldeko hirurak jotzeko daudela: uste dut gure moja lagun guztiak lo daudela gu ezik; begira dezagun baratzean ea inor dagoen, eta inor ez badago, aski izanen da mutila eskutik hartu eta horrako etxola horretara eramatea, non bera euritik babesten den , eta han gutako bat harekin barnean dagoela, besteak guardia eginen du. Mutila tontoa da erabat eta nahi dugun bezala eginen du. Masettok hitz horietatik dena aditzen zuen eta, obeditzeko prest, haietako batek hartzea besterik ez zuen espero. Hortaz, zok o guztiak ongi arakatu ondoren eta inondik ere ezin inork ikusi zituela konprobatuta, solasa hasi zuen mojak Masettori hurbildu, esnatu, eta Masetto berehala zutik jarri zen; orduan mojak laztantsu eskutik hartu, Masettok barre tontoa egiten zuen bitartean , eta etxolara eraman zuen, non ez zion Masettori gehiegitan eskatu behar izan berak nahi zuena egiteko. Eta lagun leiala baitzen, nahi zuena izan zuenean, besteari utzi zion lekua eta Masettok, beti ere tontoarena eginaz, gustoa eman zion hari ere; eta ho rtaz, alde egin aurretik bakoitzak behin baino gehiagotan probatu nahi izan zuen mutuak nola egiten zuen zaldiz, eta ondoren bien artean solasean maiz esaten zuten gauza gozo ederra zela hura, uste baino puskan gehiago ere bai; hortaz, ordu egokiak aprobet xatuz, joaten ziren mutuarekin dibertitzera. Gertatu zen egun batez haien lagun bat, bere gelako leihotxo batetik kontuari antz emanik, beste biri erakutsi ziela; eta lehenbizi pentsatu zuten abadesari salatzea, baina gero iritziz aldatu eta, elkar aditut a, Masettoren saileko parte bat hartu zuten eta, haiei, gainerako hiruak ere erantsi zitzaizkien, hainbat bidetatik eta hainbat unetan. Azkenik abadesa, gauza horietaz oraindik konturatu gabea baitzen, bero handiko egun batez bakar bakarrik baratzean zebil ela Masetto topatu zuen –zeina gauean gehiegi zaldiz ibilita leher eginda gelditzen zen eguneko edozein lanekin – luzeluze almendrondo baten itzalean etzanda lo; eta haizeak aurreko arropa jasotzen baitzion, dena agerian zeukan. Hura ikusirik, andre abades ari, bere burua han bakarrik ikusita, bere mojatxoei bezalako gogoa jarri zitzaion eta Masetto esnaturik berekin eraman zuen gelara eta han egun askotan eduki, ordu arte besteengan deitoratu zuen gozotasun hura behin eta berriz probatuz, gainerako mojen a tsekabe handirako, Masetto ez baitzitzaien etortzen baratzea lantzera. Azkenik, abadesak bere gelara itzultzen utzi eta oso maiz deitzen baitzuen etortzeko, bide zen baino gehiagoko partea hartuz harengandik, Masetto, hainbeste emakume ezin aserik, kontur atu zen bere mututasunari eusten bazion kalte handia etortzen ahal zitzaiola; hortaz, abadesarekin zegoen gau batez, mingaina askatu eta hasi zen esaten: –Andrea, fama da oilar bat aski dela hamar oilorentzat, baina hamar gizonek doi doi eta nekez ase deza ketela emakume bakarra, eta nik, berriz, bederatziri eman behar kontentu! Ezin nuke inolako moduz iraun: are gehiago: orain arte egin dudanak ezer egiteko gauza ez naizela utzi nau, asko nahiz gutxi, eta hortaz, edo Jainkoaren bakean joatera uzten nauzu ed o konponbideren bat bilatzen diozu kontu honi. Andreak, ustezko mutua hizketan adituta, erabat trublaturik, esan zion: –Hau zer da? Ez al zinen mutua? –Andrea, –esan zuen Masettok – hala nintzen, baina ez jaiotzez, baizik eta hitza kendu zidan gaitz bate n ondorioz, eta gaurko gauean lehenbiziko aldiz sentitu dut bihurtu zaidala hitza eta eman ahala esker ematen dizkiot hortaz Jainkoari. Andre abadesak sinistu, eta galdetu zion zer esan nahi zuen bederatziri kontentu ematen ziola esatean. Masettok esan, e ta abadesak, orduan, ulertu zuen beste moja guzti guztiak bera baino azkarragoak zirela eta hortaz, emakume argia baitzen bera ere, Masettori joaten utzi gabe, erabaki zuen bere mojekin konponbidea bilatzea kontu honi, Masettok monasterioaren izen ona ez z ikintzeko. Eta nola egun haietan administradorea hila zen, denak konforme jarrita, denek agerian deklaratu zuten ezkutuan egin zutena, eta erabaki zuten, Masettoren poz handirako, inguruko jendeari sinistaraztea beren otoitz eta monasterioko zaindari zen s antuaren merezimenduei esker bihurtu zitzaiola Masettori hitza eta, hortaz, administradore egin zuten, eta ongi eraman ahal izateko moduan banatu zizkioten lanak. Eta nola lan horien ondorioz fraidetxo asko sortu ziren, hain diskrezio handian eraman zuten kontua non inork ez zuen ezer jakin abadesa hil zen arte, Masetto zahartua zela eta etxera itzuli nahi zuenean; eta hori jakin zenean gogo onez eman zioten baimena. Hala, bada, Masetto, zahartua, aitatua eta aberastua, bere umeak hezteko lanik ez gasturik bere gain ez zuela, bere gaztaroa ongi aprobetxatu ondoren, behin aizkora soinean zuela ateratako herrira itzuli zen, zioela Kristok horrela tratatzen zuela koroan adarrak jartzen zizkiona. ALIBECH ERMITAU EGITEN DA Alibech ermitau egiten da eta Rustico monjeak erakusten dio nola sartu deabrua infernuan; ondoren, handik eramaten dutenean, Neerbaleren emazte bihurtzen da. Dioneok, Erreginaren ipuina arreta handiz entzun ondoren, aditu zuenean bukatu zuela eta orain bera bakarra gelditzen zela bere ipuina kontatzeko, aginduari itxaron gabe honela hasi zen, irribarrez: Dama xarmagarriak, seguru asko zuek ez duzue inoiz aditu izanen nola sartzen den deabrua infernuan, eta horregatik, egun osoan ahotan izan duzuen gai horret atik den gutxiena apartatu gabe, nik esan nahi dizuet nola; hori jakiteak agian arima salbatzeko aukera emanen dizue eta ikasiko ere duzue ze, egia bada ere maitasuna gustorago bizi izaten dela jauregi alai eta logela atsegingarrietan, aldian behin baso sa rrietan, mendi lakatzetan eta hartzulo jendegabeetan ere erakusten duela bere indarra, zeinak aditzera ematen duen gauza guztiak daudela haren menpe. Hala, bada, harira etorriz, diot Gafsako hirian, Berberian, izan omen zela behin gizon bat izugarri abera tsa, zeinak beste seme alaba askoren artean alabatxo bat bazuen eder galanta, izenez Alibech. Alibech honek, kristaua ez baitzen eta hirian zeuden kristau asko maiz aditu baitzituen kristau fedea eta Jainkoaren zerbitzua goratzen, egun batez galdetu zion h aietako bati nola serbitzen ahal zuen berak Jainkoa hobekien eta oztopo gutxienekin. Kristau hark erantzun zion munduko gauzetatik ahalbait urrutien ihes egiten zutenek serbitzen zutela Jainkoa hobekien, hala nola, esaterako, Tebaidako basamortu bakartira joaten zirenek. Neskatoa, oso inozoa baitzen, eta hamalau bat urtekoa, gurari ordenatu batek ez baizik eta ume oldar batek eramanik, biharamunean bertan, guztien isilik, ezkutuan eta bakar bakarrik, bidean jarri zen Tebaidako basamorturantz, eta eginahal h andia eginik eta oldar horrek irauten baitzion, iritsi zen desertu hartara eta urrutitik etxetxo bat ikusita hartara egin zuen eta han gizasantu bat aurkitu zuen atean, zeinak, han aurkitzeaz harriturik, galdetu zion zeren bila zetorren. Neskak erantzun zi on ze Jainkoaren goi arnasak harturik, aurkitu nahi zuela haren zerbitzuan nola jarri eta bai Jainkoa serbitzen nork erakutsi ere. Gizon prestu hark, neska hain gazte ederra ikusirik, berekin atxikitzen bazuen demonioak tentatuko ote zuen beldurrez, asko alabatu zion jarrera on hura eta belar sustrai eta basa fruitu batzuk eta datil bakan batzuk jatera eta ura edatera eman ondoren, esan zion: –Alaba, hemendik ez oso urrutira bada gizasantu bat ni baino askoz ere maisu hobea dena zu bila zabiltzan horretar ako; zoaz harengana. Eta erakutsi zion bidea eta neska, harengana iritsirik eta harengandik lehengo hitz berberak harturik, eta aurrerago joanik, ermitau gazte baten hartzulora iritsi zen noizbait, gizon debota eta ona, Rustico izenekoa, eta hari ere egin zion besteei egindako eske bera. Rusticok, bere burua proba handi batekin neurtu nahirik, ez zuen besteek bezala neska bidali edo aurrerago pasarazi, hartzuloan atxiki baizik; eta gautu zuenean zoko batean kamaina bat atondu zion palmera hostoz, eta han a tseden hartzeko esan zion. Hori eginik, istantean hasi zitzaizkion tentazioak bere indarrei gerra egiten, eta gizasantuak, ikusirik indar horietan konfiantza gehiegi izan zuela, gehiegi eutsi gabe bere indarrez etsi eta amore eman zuen. Eta alde bat utzi ta pentsamendu santuak eta orazioak eta diziplinak, hasi zen neskaren gaztetasuna eta edertasuna imajinatzen, eta horrez gain pentsatzen ere zer bide eta zer modu hartuko zuen ez neska konturatzeko gizon haragikoiaren gisan lortzen zuela harengandik nahi z uena. Eta galdera batzuekin probatuz, konturatu zen neskak ez zuela artean gizonik ezagutu eta iduri bezain tolesgabea zela egiaz; hortaz, gogoratu zitzaion nola eramango zuen, Jainkoa serbitzeko itxuran, bere gurariak asetzera. Eta lehenbizi hitz askoreki n erakutsi zion zein etsai handia zen gure Jainko jauna deabruarekin, eta ondoren aditzera eman zion Jainkoari egiten ahal zitzaion zerbitzurik handiena zela deabrua infernuan sartzea, hara kondenatu baitzuen gure Jainko jaunak. Neskatoak galdetu zion orduan hori nola egiten zen eta Rusticok erantzun: –Aurki jakinen duzu eta hartarako nik egiten dudan gauza bera egin behar duzu zuk ere. Hasi zen zituen jantzi apurrak eranzten eta erabat larruhutsik gelditu zen eta neskak ere gauza bera egin zuen; ordua n Rustico otoitz egiteko bezala belaunikatu zen eta neska bere aurrean jarrarazi. Eta horrela jarrita, Rustico, neska hain ederra ikustean, inoiz baino sutuagoa zela, etorri zen haragiaren pizkundea eta Alibechek hura ikusi eta harriturik esan zion: –Rustico, zer da hori orain kanpora ateratzen ikusten dizudana eta nik ez daukadana? –O, alaba nirea, –esan zuen Rusticok –, hauxe da, ba, deabrua arestian aipatutakoa, eta begira nola egiten didan orain ezin jasanezko mina. Orduan neskak: –O, bedeinka dakio la gure Jainko jaunari! Ikusten dut zu baino hobeki naizela, nik ez baitut horrelako deabrurik. Esan zuen Rusticok: –Egia esan duzu hori, baina baduzu beste gauza bat nik ez daukadana, eta honexen lekuan eduki ere. Alibechek orduan: –Zer? Eta Rusticok : –Infernua daukazu zuk eta esaten dizut, nire ustez Jainkoak hona bidali bazaitu, nire arimaren osasunerako izan dela, zeren deabru honek orain arte bezala tormentu hau ematen segitzen badu, nitaz urrikitu eta deabrua infernuan sartzen uzten badidazu, atsegin eta mesede ikaragarria eginen didazu, baldin egia bada asmo horretan etorri zarela toki hauetara. Neskak fede onez erantzun: –O, aita! Nik infernua baitut, nahi duzunean izan dadila. Esan zuen orduan Rusticok: –Alaba nirea, Jainkoak bedeinka! Goazen, bada, eta sar dezagun infernuan, ondoren bakea eman diezadan. Eta horrela esanik, gaztea bere ohatze batera eramanda, erakutsi zion nola jarri behar zen Jainkoak madarikatu hura kartzelaratu ahal izateko. Gazteak, ez baitzuen ordu arte inongo deabrurik infernuan sartu, lehenbiziko aldian min pixka bat sentitu zuen eta, hortaz, Rusticori esan zion: –Zinez, aita, izugarri gaiztoa behar du inondik ere deabru horrek eta Jainkoaren benetako etsaia zeren besteei ez ezik, infernu barrenean sa rtzean ere min egiten baitu. Esan zuen Rusticok: –Alaba, ez da beti horrela izanen. Eta hori ez berriz gertatzeko, ohetik jaiki baino lehen sei bat aldiz sartu zuten deabrua infernuan, hainbateraino non erabat beheratu zioten buruko harrokeria eta gogo onez baketurik gelditu zen. Baina nola ondoren oso maiz harrotu baitzen atzera, eta neskak, beti obedient, kentzeko mesede egiten zion, gertatu zen gustatzen hasi zitzaiola josteta hura eta hasi zitzaion Rusticori esaten: –Ongi ikusten dut egia esaten zu tela Gafsako gizon haiek Jainkoa serbitzea ongi gauza gozoa dela, eta egiaz ez naiz oroitzen inoiz beste ezer eginik hainbesteko gustoa eta plazera eman didanik nola deabrua infernuan sartzeak; eta horregatik juzgatzen dut Jainkoa serbitzeaz beste ezertan aritzen dena abere handia dela. Hortaz, bera joaten zitzaion maiz Rusticori eta esaten: –Ni Jainkoa serbitzera etorri naiz hona eta ez alferrik egotera; sar dezagun, bada, deabrua infernuan. Eta hura eginik batzuetan zioen neskak: –Rustico, ez dakit zergatik egiten dion ihes deabruak infernuari zeren bera hain gogoz balego infernuan nola infernuak errezibitzen eta edukitzen duen bera, ez litzateke inoiz handik aterako. Hala bada, neskak maiz gonbidatzen baitzuen Rustico Jainkoa serbitzera, honi hainbeste higatu zitzaion jipoiaren barnealdea non hotza sentitzen zuen beste edonor izerditan egongo zen tokian. Hortaz, hasi zitzaion neskari esaten ez zegoela zertan beti ibili deabrua zigortzen, burua harrotu eta jasotzen zuenean baizik: “Eta guk, Jai nkoaren graziaz, hainbeste otzandu dugu deabrua non bera ari zaion Jainkoari eskaka bakea emateko.” Eta horrela denbora baterako isilik utzi zuen neska. Baina neskak, ikusirik Rusticok ez ziola deitzen deabrua infernuan sartzeko, egun batez esan zion: –Rustico, zure deabru horrek ederki zigorturik ez badizu zuri ja tormenturik ematen, ni, berriz, ezin nagoke nire infernuarekin, beraz ongi eginen duzu orain zuk zure deabruarekin laguntzea nire infernuko amorrua baketzen, nik nire infernuarekin lagundu nuen bezala zure deabruari harrokeria beheratzen. Rustico, belar sustraiez eta urez elikatzen baitzen, apenas gauza zen desafioa edukitzeko eta esan zion sobera deabru beharko liratekeela infernu hura baketzeko baina hark ahal zuentxoa eginen zuela. Eta horre la behin edo beste ase bidea ematen zion, baina hain bakanki, non hura lehoi baten ahora babatxoa botatzea bezala ipuinaren efektu komikoa. Hortaz, neskatoa, iruditzen baitzitzaion ez zuela Jainkoa nahi bezain maiz serbitzen, ez zen gelditzen kexatik. Baina Rusticoren deabruaren eta Alibechen infernuaren arteko liskar hura gertatzen zelarik, bataren gehiegizko desiragatik eta bestearen potentzia eskasagatik, gertatu zen Gafsan sute handi bat piztu eta Alibechen aita, haren seme alabak eta familia osoa ber e etxean bertan kiskali zirela eta, hortaz, Alibech haren ondasun guztien jabe gelditu zela. Horregatik, Neerbale izeneko gazte batek, bere fortuna osoa gorteko bizitzan gastatuta, aditurik Alibech bizirik zela, haren bila hasi eta aurkitu ere egin zuen, g orteak aitaren ondasunak ondorengo faltan bahitu baino lehen, eta ondoren Gafsara eraman zuela Rusticori arindu ederra emanaz, neska, gogoz kontra behartuta, han emaztetzat hartu eta haren ondare handiaren hartzaile bihurtzeko asmoz. Baina andreek galdetu ziotenean Alibechi desertuan zela zertan serbitzen zuen Jainkoa, Neerbale ez baitzen oraindik harekin oheratu, erantzun zien deabrua infernuan sartuz serbitzen zuela eta Neerbalek bekatu handia egin zuela bera halako zerbitzu handi batetik ateratzean. Andreek galdetu zioten nola sartzen den deabrua infernuan. Neskak, erdi hitzez erdi keinuz erakutsi zien nola, eta haiek hainbeste barre egin zuten non oraindik ez duten atertu, eta esan zuten: –Ez zaitezela tristerik egon, alaba, hori hemen ere egiten baita ongi. Neerbalek eta zuk ongi serbituko duzue horretan gure Jainko jauna. Ondoren, batak besteari esan eta esan, leku komun bihurtu zuten Jainkoari egiten ahal zaion zerbitzurik atseginena dela deabrua infernuan sartzea eta esaera horrek, itsasoaz honat pasaturik, gaur ere irauten du. Eta horregatik, zuek, andre gazteak, Jainkoaren graziaren premian baitzaudete, ikasazue deabrua infernuan sartzen zeren horrek gusto handia ematen baitio Jainkoari eta bai bi parteei ere, eta hortik on handia etorri eta segitu baitaiteke.

2023-12-01

Rysanek-jauna

booktegi.eus JAN NERUDA Ryšánek jauna eta Schlegl jauna Txekieratiko euskaratzailea: KARLOS CID ABASOLO Jatorrizko testuaren izenburua: Pan Ryšánek a pan Schlegl I Irrigarria izango litzateke nik zalantzan jartzea nire irakurleetako batek edo bestek ez duela ezagutzen Pragako Malá Strana auzoko Štajnic taberna. Auzoan sartu eta hantxe da jatetxea: Karlosen zubiko dorrea ren atzean, lehendabiziko eraikina ezkerrera, Zubi a eta Bainuetxe a kaleen kantoian. Leiho handiak, beirazko ate handia. Kalerik jendetsuenean ausarki jarritako jatetxe bakarra, eta , gainera, espaloira zuzen egiten duena −gainerako jatetxe guztiak, edo alboko kaleetan daude, edo etxeko ataritik dute sarrera, edo , bederen , arkupea dute aurrean, Malá Stranako apaltasunari dagokion bezala. Horre xegatik ez dira joaten Štajnicera Malá Stranatar peto petoa k, txoko poetikoz betetako kale isil horietako seme direnak . Bai, ordea, goi mailako funtzionarioak, katedra dunak , ofizialak −halabeharrak Malá Stranara hartaratuak, eta , agian , laster bertatik eraman go dituenak− , pentsiodun bakan batzuk, zenbait etxejabe zahar aberats, zeinek aspaldi utzi baitzizkieten beste batzuei beren lanak , eta kito. Izaera burokratiko aristokratiko ko jendea . Orain dela urte asko, artean batxilergoko ikasle xumea nintzela, Štajniceko bezeroek halako izaera berealdiko hura zuten, baina , hein batean , oraingoa ez bezalakoa. Labur esanda, Malá Stranako Olinpoa zen jatetxea, Mal á Stranako jainkoen biltoki. Historiako egitate ukaezina da jainkoak beren herria rengandik sortzen direla zuzenean. Jehova jainko kopetiluna zen, gaizto eta mendekaria, anker eta odolzalea, nazio judu guztia bezala. Greziako jainkoak dotore eta argiak zire n, eder eta alaiak, den denetan helenikoak. Jainko eslaviarrak... barkatu : izan ere, eslaviarrok ez dugu nahikoa indar plastikorik izan ez estatu handiak sortzeko, ezta jainko jakin batzuk osatzeko ere. Gure jainko zaharr ek −Erben poeta txekiarra , Kostomarov historialari errusiarra eta horrelakoak bazter utzita −, gaur egun ere talde lainotsua izaten segitzen dute, leuntasun hutsa, ziurgab etasun hutsa. Baina , agian , artikulu berezi bat idatziko dut noizbait , berariaz burutsua, jainkoak eta gizakiak alderatuz. Hemen bakarrik esan nahi dut, bada, Štajnic en bildutako jainkoak, duda izpirik gabe, Malá Stranako egiazko jainkoak zirela. Malá Stranak −etxeak eta jendea hartuta − badu zerbait isil, duin , zaharretik , baita −esan dezagun − logaletu tik ere, eta honetaz guztiaz, logale honetaz kutsaturik zeuden jaun haiek ere. Funtzionarioak, milita rrak, katedra dunak , pentsiodun ak ziren, bai, gaur bezala xe, baina , garai hartan , funtzionarioak eta militarrak ez ziren batetik bestera herrestan erama nak izaten : aitak semea ikasketak bukatu arte Pragan gelditzea lortzen zuen , funtzionario bihurtzen laguntzen zion, eta entxufeak bilat zen zizkion bertan betiko gera zedin . Štajnic eko bezero ak unetxo batez kanpoko espaloian elkartzen zire nean , agur egiten zien bertatik pasatzen zen edozein herritar rek, ezagutzen baitzituen. Batxilergoko ikasleontzat, berriz, Štajnic eko Olinpoa halako moldez zen Olinpo, non bertan izaten baitziren gure katedra dun zaharrak ere . Zaharrak ? Zergatik diot “zaha rrak”? Ondo ezagutzen nituen gure Malá Strana maitagarriko jainkook, eta beti iruditzen zitzaidan haietako bat ere ez zela sekula gazte izan , edo, hobeto esanda, umetan ere halako itxura izan zutela, hori bai, txikixeagoak izanik. Gaur balitz bezala ikusten ditut denak neure aitzinean ! Lehenengo eta behin , apelazio kontseilari jauna. Luze, ihar, eta neurrigabeki errespetagarria. Artean j ardunean zegoen , baina inoiz ez nuen ondo ulertu zein zuen eginbeharra. Goizeko hamarrak ingu ruan eskolatik ateratzen ginenean , kontseilari jauna Karmeldarren kaleko bere etxetik irten, eta serio serio joango zen Ostruha kalera, Txardaren ardandegira. Ostegun etan, eguerditik aurrera klaserik eduki ez eta Ama Birjinaren murrailetan barrena bihurrikeriatan aritzen ginela rik, hura hango parkean ibiliko zen paseoan, e ta arratsaldeko bost ak aldera Štajnic en sartu. Hori ikusita, i kasle saiatua izateko erabaki trinkoa hartu nuen halako apelazio kontseilari izatera iristearren , baina gero nola bait ahaztu nuen kontua. Hurrena , kon de jaun begibakarra. Egia da Ma lá Stranan sekula ez zela kon degabeziarik izan, baina begibakar hura zen , beharbada, Malá Stranako taberna hartara joaten zen konde bakarra , garai hartan, behintzat . Handia, hezurtsua, ile motz urdindu na, ezkerreko begian lotailu beltz bat zuen a. Bi ordu zedo gelditzen zen Štajnic aurreko espaloian. Egun batean, handik igaro behar nuela eta, itzulinguru bat egin nuen. Izan ere, naturak nobleei profil jakin bat eman die, “aristokratiko ” deritzona eta hegazti harraparien antz antzeko egiten ditu ena. Konde jaunak, egia ri zor, zapelatz jakin baten itxura zuen . Zapelatz hark , bere ohiturari ankerki atxikirik, egunero, eguerdiko hamabiak aldera, San Nikolasen elizaren kupularen gainean uso harrapatuarekin pausatu eta , harrapakina urratzen zuen, halako moldez , non uso hegalak plazaraino hegaldatzen baitziren. Horrenbestez, kon dearen ingurutik igaro tzean , beldur zehaztugabea nuen ez ote zitzai dan buruan mokoka hasiko. Jarraian, Armadako Buruzagitzako sendagile jaun lodia zen, artean sasoi onekoa inondik ere, baina jadanik erretiroa hartua. Hartaz kontatzen zenez, Pragako erietxeak ikuskatzen ari zen goi mailako pertsona ospetsu batek iruzkin bat egin zion, eta berak honela erant zun omen zion goi mailako pertsona ospetsu hari: − Ez duzu ezer ulertzen. Horregatik hartu zuen erretiroa , eta, aldi berean , gure maitasuna, zeren mutilok iraultzaile prestuzat hartu baikenuen jaun lodi hura . Xaloa eta hitz jarioa ere bazen. Bere gustuko mutiko bat topatzen zuenean −neskatxa ere izan zitekeen −, hura geldiarazi, aurpegia laztandu, eta honela esaten zion : “eman goraintziak aitari ”, nahiz eta agian ez ezagutu. Eta hurrengoa ... hurrengorik ez, ordea ! Agure haiek guztiak bat batean areago zahartu , eta gero hil egin ziren . (Ez ditzagun itzalak hilobi etatik atera ). Plazer dut gogoratzean ze une bikainak pasatu nituen haien artean, ze independentzia, gizontasuna, handitasuna sentitu nuen, unibertsitatean hasi eta estrei nakoz −eta katedra dunenganako beldurrik gabe − Štajnic era sartu nintzela, izaki goren haien artera. Ez zidaten jaramon handir ik egin, egia da. Hobeto esanda, ia bat ere ez. Izan ere, b ehin, zenbait asteren buruan, zera gertatu zen , Armadako sendagile jaunak, nire mahaitxoa inguratuz kanpora bi dean zihoalarik , honela esan zidala: “Bai, bai, gazte, diotena diotela, gaur egungo garagardoa ezin txarragoa da! ”, eta , aldi berean , mesprezuz begiratu zien mahaikide izan berri zituenei. Brut o halakoa! Ausartuko nintzateke esaten irain egingo ziokeela Zesarri berari , “ez duzu garagardoaz ezer ulertzen” aurpegiratuz . Nik, hala er e, jaramon egiten nien zaharroi. Askorik ez nien entzuten, baina asko behatu bai, ordea. Izaki haien kopia xumetzat daukat neure burua, eta haiengandik daukat nire baitan gorenetik dagoen guztia. Alabaina, guztietatik bi gizon gertatuko zaizkit ahaztezinak , bihotzaren barru barruan tinkatu zaizkidanak: Ryšánek jauna eta Schlegl jauna. Bi hauek ezin zezaketen elkar ikusi ere egin. Baina barkamena eskatu behar dut, nahiago duteta haietaz bestela hasi. Zubia kaletik Štajnicera sartu ta, billarmahaiak dauden tokian, hau da, eskuin aldean , hiru leiho ageri dira, Bain uetxea kalera ematen dutenak. Leiho bakoitzaren hutsartean mahai txiki bat dago, eta , ondoan , ferra itxu rako jarleku bat. H iru pertsonak dute beti han tokia , bata k leihoari bizkar emanda, beste bi ek elkarren aurrean, jarle kuaren muturretan. Bi hauek ere leihoari bizkar emanda esertzekotan, bil larmahairantz jiraturik eser tzen dira, jokoari so denbora pasan . Sarreratik eskuinera dagoen hirugarren leihoan , eskuarki , Ryšánek eta Schlegl herritar errespetagarriak esertzen ziren, egunean egunean, arratseko seietatik zortzi etara . Toki hura erreserbaturik zeukaten beti. Beste edonor jaun horien ohiko jezarlekuetan esertzen ausartzea ezinezkotzat eta burutik baztertu beharrekotzat joko lukete Malá Stranatar zintzo eta moral onekoek. Izan ere, ez zegoen hori buruan ematerik ere. Leiho ondoko tokia hutsik zegoen beti . Sarreratik gertuag o zegoen ferra itxurako jezarlekuaren muturrean Schlegl jauna esertzen zen; beste muturrean, kana bat haratago , Ryšánek jauna. Beti ere leihoari bizkar emanda esertzen ziren biak, eta , beraz, era berean mahaitxoari eta elkarri erdizka bizkar emanda, bil larmahaiaren aldera begira . Zurrut egiteko edo pipak betetzeko baino ez ziren mahaitxorantz jiratzen. Hamaika urte emanak zituzten horrela eserita, egunez egun. Eta hamaika urte haietan ez zioten elkarri hitz bat bera ere egin, ezta elkarri erreparatu ere. Malá Stranan barrena ezagun zen elkarri zioten herra gupidagabea. Elkarren arteko etsaigoa zaharra eta ezin adiskidetuzkoa zen. Ezagun zen, halaber, horren zioa, gaizki osoaren sorburua: emakume bat. Biok maite izan zuten emakume bera . Hark , hasieran, Ryšánek jauna aukeratu zuen, zeina aspalditik merkatari autonomo baitzebilen. Gero, supitoki , ustekabean bira eginez, Schlegel jaunaren besoetan erori zen, hura Ryšánek jauna baino ia hamar urte gazteagoa zelako edo. Kontua da Schlegelen emazte bihurtu zela. Ez dakit Schlegel andrearen aparteko edertasunak justifika ote zitzakeen Ryšánek jaunaren min etengabea eta ezkongabetasun betierekoa. Aspaldi egin zuen hemengo aldia andreak. Lehenengo sabelondoan hil zen, alabatxo bat utzi rik, amaren ber din berdina, nonbait . Hizpide dudan garaian, Schlegel andereñoak hogeita bi urte beteak zituen. Ezagutzen nuen, askotan etortzen baitzitzaion bisitan gurearen gaineko pisura Pold ýn kapitainaren emaztea ri, zeinak , kalean hogei urrats egin orduko , estropezu egiten baitzuen. Schlegel andereñoa arrosa baino ederragoa omen zen. Baliteke, bai, baina zentzu arkitektonikoan: dena bere tokian, bere neurri zuzenean. Baina arkitektoez beste guztientzat, etsitzeko modukoa. Ja uregi bate ko fatxada bezain tinko zeukan aurpe gia. Begi rada , espresiorik gabe a, leiho garbitu berria bezain distiratsua. Ahoa, arabesko ñimiño bat bezain ederra, ate bat bezain geldiro irekitzen zitzaion, eta gero, edo alderik alde ireki ta geratzen zitzai on, edo irekitzean bezain geldiro ixten zitzaion . Horrez gain, zuritu berria bezala zuen azala. Balite ke gaur egun , bizi baldin bada, jada hain polita ez izatea , baina bai ederragoa : antzeko eraikinak zenbat eta hondatuagoak, are eta eder eta distiratsuag oak dira. Damu dut irakurleari kontatu ezin izana nola egokitu ziren Ryšánek jauna eta Schlegel jauna hirugarren leihoaren ondoko mahaitxoan. Horren erruduna kasualitate madarikatua izan zen, egunean egunean bi agureok samindu nahi izaten zituena. Kasualitate ezezagun hark han eserarazi zituenean, lehenengo aldi an gizon harrotasunez atxiki bide zituen beren lekuetan. Bigarren aldian , setaren setaz eseri ziren bertan, antz a. Hu rrengoan, bakoitzaren irmotasunaren erakusgarri eta amen omenen beldurrez . Bada, Štajnic eko guztiak antzina ohartu ziren gizon ohore kontua zela hura bientzat, eta ez batak ez besteak ezin zezaketela amore eman. Seietan iristen ziren, bata minutu ba t lehenago gaur, bestea bihar. Agur egiten zuten alde guztietara adeitsu, elkarri izan ezik. Zerbitzariak kapelua eta makila hartzen zizkien udan, eta neguan larruzko txanoa eta longaina, eta haien eserlekuaren atzeko gakoan esekitzen. Jarraian , bietako bakoitzak baiezko keinua egiten zuen gorputzaren goiko partearekin , usoe n antzera −zaharr ek aurpegiko keinu hori egiten du te eseri nahi izaten du tenetan −, gero esku bat bermatzen zuten mahaitxoaren ertzean −Ryšánek jaunak ezkerr a, Schlegl jaunak eskuin a−, eta poliki esertzen ziren, leihoari bizkar emanda, bi llarmahaira so. Tabernari lodia iristen zenean , beti irribarre z eta berritsu , gizalegezko tabako hautsa eskaintzera, bakoitzaren kutxatxoan kox kox egin behar izaten zuen eta bakoitzari iruzkindu eguraldi ederra zegoela kanpoan . Osterantzean, ez batak ez besteak ez zuten tabako hautsik hartuko, entzungor eginez. Inork ez zuen inoi z ere lortu biekin aldi berean hitz egiterik. Inoiz ez zioten elkarri erreparatu ere egin . Bakoitzarentzat ez zegoen beste inor mahaian . Zerbitzariak baso bana garagardo jartzen zien. Handik pixka batera mahaitxorantz jiratzen ziren −baina inoiz ez aldi berean, elkarri zeharka begiratuz baina axola gabetasun plantak eginez −, eta bularreko poltsikotik ateratzen zuten zilarrez landutako pipa handi bana , eta tabakoz betetako poltsatxo bat jakaren hegaletik. Pipa bete, piztu, eta berriz ere jiratzen ziren leiho aldera . Hala ematen zituzten bi ordu jesarrita : hiruna basokada garagardo edan, gero altxatu −bata minutu bat lehenago gaur, bestea bihar −, pipa patrikaratu, poltsatxoa gorde, eta guztiei egiten zieten agur, albokoari izan ezik. Nahita esertzen nin tzen tximiniaren ondoko mahaira. Honela , zuzen zuzen begiratzen nien aurpegira Ryšánek jaunari eta Schlegel jaunari , eroso eta isil misilka. Ryšánek jauna mihise saltzailea izandakoa zen; Schlegel jauna , aldiz, burdindegi baten jabea. Orain , biek, aberasturik, negozioa utzia zuten, baina beren aurpegiek, nolabait esatearren, etengabe ekartzen zituzten gogora garai bateko beren lanbideak. Ryšánek jaunaren aurpegiak beti gogorarazten zidan marra zuri gorridun mihisea; Schlegel jauna almeriz zahar jubi latua iruditzen zitzaidan erabat . Ryšánek jauna luzeagoa zen, iharragoa , eta, esan bezala, zaharragoa. Jadanik ez zen eskailu bat bezain osasuntsua. Ahul zegoen maiz , eta ahoko baraila nahi gabe bereizi eta jaisten zitzaion. Adar beltzezko a rmazoiko betaurrekoak erabiltzen zituen begi grisen aurrean. Ile bakan batzuek estaltzen zioten burua , eta, betile ez guztiz urdinduen arabera, uste izatekoa zen Ryšánek jauna ilehoria izana zela. Hondoratuak eta zurbilak zituen ma sailak, hain zurbilak, ezen sudur luzea karmin kolorea hartzeraino gorritzen baitzitzaion. Horren kariaz, antza, tanta bat ageri ohi zitzaion sudur puntan, malko bat, barne barnetik isurtzen zitzaiona. Haien biografo arretatsua naizen aldetik, ohartarazi b ehar dut Ryšánek jauna beranduegi ahalegintzen zela malko hura lehortzen, zeren ordurako eroria baitzitzaion altzo errukiorrera. Schlegel jauna mozkote samarra zen, lepogabea , alegia . Bonba bat bezalakoa zuen burua; ilea, oso grisa, beltza ; aurpegia, bizar egindako aldean, urdin beltza , eta alde bizargabean, ordea, arrosa kolorekoa. Funtsean, haragi puska distiratsu bat, eta gero puska ilun bat, Rembrandten erretratu bat bezain iluna. Miresmen handia nien bi heroi horiei, bai, mira egiten nien. Han eserita zeuden moduan, egunean egunean bataila handi, anker, errukigabe bati ekiten zioten. Beren armekin borrokatzen ziren: pozoiz blaitutako isiltasunaz, erdeinurik astunenez. Eta bataila hura erabakitzeke gelditzen zen beti. Nork jarriko ote zuen azkenean hanka lehiakide garaituaren lepoan? Schlegel jauna indartsuagoa zen fisikoki, erabat motza eta laburra. Hitz egiten zuenean, dorretik jausi eta plaust! egin izan balu bezala zen. Ryšánek jauna samur eta luzeago mintzatzen zen: ahula zen, baina heroitasun berberaz isiltzen zen, eta gorrotatzen zuen . II Zerbait gertatu zen. Asteazkena zen, Jubilate ren, hots, Bazko osteko hirugarren igandearen aurreko a, hain zuzen . Schlegel jauna tabernara iritsi eta jesarri egin zen. Eseri, pipa bete, piztu, eta kezko hodeitxo bat jaurti zuen, sutegitik aterea zirudiena. Orduan , tabernaria sartu eta zuzen zuzen joan zen harengana . Tabako hautsaren kutxatxoan kox kox egin eta apur bat eskaini zion. Gero , berriz ere kutxatxoa itxi eta, aldi berean ate aldera so, ohartarazi zuen: − Ba, g aur ez dugu Ryšánek jauna ikusiko. Schlegel jaunak ez zuen erantzun, harrizko axolaga bekeriaz ezerezari begira. − Hala esan du Armadako sendagile jaunak −jarraitu zuen tabernariak, ateari bizkar emanda. Jiratzen zenarekin batera, bere begiradak Schlegel jaunaren aurpegia zeharkatu zuen −. Ohi bezala ohetik jaiki, eta bat batean sukarrak jota, berehala oheratu behar izan du berriz ere, eta azkar joan dira sendagilearen bila, ziztu bizian . Diagnostikoa: alborengoa. Gaur jada hiru aldiz joan zaio etxera Armadako sendagilea. Ryšánek jauna zahar ra da, bai, baina esku onetan dago. Hala espero dezagun! Schlegel jaunak, ezpainak itxita, purrust egin zuen. Ez zuen txintik atera , ez zuen begirada aldatu. Tabernaria hurrengo mahaira joan zen. Une hartan , Schlegel jaunaren aurpegira adi adi begira nengoen. Luzaro gelditu zitzaion aurpegia zirkinik ere egin gabe: ezpainak ireki baino ez zitzaizkion egiten eta kea jaurti, eta noizbait ezpain ertz batetik bestera irristatzen zitzaion piparen ahokoa. Gero , ezagun bat hurreratu zitzaion. Solasean ari zirela, Schlegel jaunak ozenki egin zuen barre zenbait aldiz. Higuingarria egin zitzaidan haren barre hura . Dudarik gabe, Schlegel jauna inoiz ez bezala jokatzen ari zen egun hartan. Aurrekoetan , bere lekuari iltzatu rik, soldadu bat bere garitari legez. Oraingoan, ordea, ipurtarin, zalapartatsu. Billarrean ere aritu zen, Köhler jaun dendariarekin. Doublé raino zortea izan zuen partida guztietan, eta aitor dut ia ia opa izan niola azken doublé an huts egin zezala eta Köhler jauna nagusitu zekiola. Gero, berri ro eseri, erre, eta edan egin zuen. Norbait hurbiltzen zitzaionean, Schlegel jaunak ozenago hitz egiten zu en, inoiz ez bezalako esaldi luzeak ebakiz. Ez nuen bistatik galtzen haren higidura txikiena ere. Argi ikusten nuen barrenetik pozik zegoela , ez zuela sentimendu arruntena ere etsai gaixoaren alde. Higuingarri iritzi nion. Zenbait aldiz bere begirada Armadako sendagile jauna eserita zegoen tokiaren ondoko arasan pausatu zen. Ziurrenik , eskua estutuko zion gaixoarekin lan gehiegi egin ez zezan. Gizon gaiztoa, inon gaiztorik bada! Zortziak aldera , sendagile jaunak alde egin zuen. Hirugarre n mahaitxoaren parean gelditu eta “gau on ” esan zuen, “gaur beste behin joan behar dut Ryšánek jaunaren era, artaren beharra du eta ”. − Gau on −Schlegel jaunak hotz arrapostu. Egun hartan , lau basokada edan zituen Schlegel jaunak , eta zortzi eta erdiak arte gelditu zen bertan . Igaro ziren egunak, igaro ziren asteak. Apiril hotz eta zakarraren ostean , maiatz beroa heldu zen. Urte hartan udaberri ezin ederragoa izan genuen. Maiatza eder dene an, Malá Strana paradisua da. Pet řín muinoa lore xuriz bildu ta dago, han hemenka esnea borborka isuriko balitzaio beza la, eta Malá Strana osoa lili usainez basitua dago. Ryšánek jauna jada arriskutik kanpo zegoen. Udaberriak, baltsamoa izango balitz legez , on egin zion. Parkean paseatzen topatzen nuen. Geldiro ibiltzen zen, makilan bermaturik. Lehen iharra zen, eta orain, berriz , are iharragoa. Artean z intzilik zeukan beheko baraila. Kokotsa zapi batez lotu, begi lausoak itxi eta hilkutxan sar zezatela : ez zuen besterik behar . Baina, bat batean, suspertu egin zen. Ez zen Štajnic era joaten. Han, hirugarren mahaiaren jaun eta jabe zebilen Schlegel jauna, beti bakarrik, eta bere gogara mugit zen eta esertzen zen. Azkenik, ekainaren bukaeran, Petri eta Paulo Deunen egunean hain zuzen, hara non bat batean ikusten ditudan han, berriz ere elkarren ondoan, Ryšánek jauna eta Schlegel jauna . Ostera ere, Schlegel jauna bere tokian jesarrita zegoen, iltzatu ta bezala, eta biak jiraturik zeuden, leihoa ri bizkar emanda. Auzokoak eta ezagunak joan zitzaizkion Ryšánek jaunari eskua luzatzera. Guztiek ongi etorri bihotzekoa ema n zioten, eta agurea, atseginaren atseginez asaldaturik, dardarka, irribarrez, aha peka mintzatu zen, samur ki. Schlegel jauna, bil larmahaira so, erretzen ari zen. Une batez bakarrik gelditzen zen bakoitzean, Ryšánek jaunak so txiki bat egiten zuen sendagilea eserita zegoen tokirantz. Esker oneko arima. Berriz ere har antz begiratu, eta ordua n Schlegel jaunak, tupustean , amiñi bat mugitu zuen burua alde batera. Geldiro altxatu zuen begirada, zorutik gora Ryšánek jaunaren gaindi, haren belaun zorrotzetan zehar eskuraino, zeina mahaitxoaren txoko batean baitzetzan, larruz estalitako hezurdura baten gisa . Unetxo batez esku horretan atseden hartu, eta berriz ere gora egin zuen, baraila dilindari eta aurpegi zurbilduraino. Baina , orduan , begirada apartatu zuen , eta ostera ere tentetu zitzaion burua. − Hau poza, hau ! −bota zuen tabernari ak, sukalde edo sototik heldu berritan. Ryšánek jauna ikusi bezain laster, harenganantz azkartu zuen pausoa −. Gure artean zaitugu berriz ere, osasuntsu, Jainkoari esker! − Aintza Jaunari ! −irribarre egin zuen Ryšánek jaunak −. Oraingo honetan onik atera naiz. Dagoeneko s asoian nago . − Baina Ryšánek jauna k ez du erretzen, ala? Tabakorako gogorik ez, ala? − Gaur bai, aspaldiko partez. Erre egingo dut. − Tira, tira, seinale ona da hori −tabernariak kutxatxoa itxi, kox kox egin, Schlegel jaunari eskaini ohartxoren bat egiteaz batera, eta alde egin zuen. Ryšánek jaunak , pipa atera eta , poltsikoa arakatu zuen tabako poltsatxoaren bila. Burua z ezezko keinua egin , bigarrenez arakatu, hirugarrenez, eta , azkenik , zerbitzari xumeari hots egin zion: − Hoa nire etxera. Badaki k non bizi naizen? Hortxe, kale kantoian, bai. Esaie k nire tabako poltsatxoa emateko, mahaian egon behar dik eta. Mutila , jauzi egin eta, eta korrika atera zen. Orduan, Schlegel jauna mugitu e gin zen. Eskuineko eskua geldiro geldiro poltsatxo irekira luzatu, eta hurreratu egin zuen, kasik Ryšánek jaunaren aurrera. − Plazer baduzu... Nik tabako nahas te onona dut −esan zuen bere modu laburrean, eta eztul arina egin zuen. Ryšánek jaunak ez zuen erantzun. Ryšánek jaunak ez zuen begiratu . Burua best e aldera jiraturik zeukan, aurreko hamaika urteetan bezain axolagabe. Zenbait aldiz eskua dardaratu zitzaion, ahoa itxita. Schlegel jaunari eskuin eko esku a poltsatxoari itsatsita gelditu zitza ion, begia k zoruari finkaturik . Orain atxikia ematen zion pipari , orain triki traka egiten zion eztarriak . Une hartan itzuli zen zerbitzaria. − Eskerrik asko . Dagoeneko neure poltsatxoa daukat, begira −esker rak eman zizkion orduan Ryšánek jaunak Schlegel jaunari, hari begiratu gabe baina −. Neuk ere erretzen dut tabako hori −erantsi zuen handik gutxira, zerbait gehixeago gaineratu beharra sentituko balu bezala . Pipa bete, piztu, eta atxikia eman zion. − Atsegin zaizu? −purrust egin zuen Sc hlegel jaunak, ahots ohi baino ehun aldiz lakarragoz. − Bai, Jainkoari esker. − Jainkoari esker, bai −errepikatu zuen Schlegel jaunak. Tximistak zeru ilunean bezala, ahoko giharrak uzkurtu egin zitzaizkion, eta azkar gaineratu zuen: − Hemengo jendea beldur ginen ez ote zitzaizun zerbait gertatuko . Orduantxe bai, orduantxe jiratu zuen burua Ryšánek jaunak, poliki poliki, Schlegel jaunarenganantz. Bi gizonek topo egin zuten begiz begi. Eta, aurrerantzean , elkarrekin hitz egin zuten Ryšá nek jaunak eta Schlegel jaunak hirugarren mahaitxoan.

2023-12-01

booktegi_liburua_borreroak_baditu_milaka_aurpegi

booktegi.eus TXEMA ARINAS Borreroak bad itu milaka aurpegi I Arratsaldeko zazpiak eta laurden inguru, banabil ezin sinesturik, eta agian apurtxo bat atsekabeturik ere, beharko, nahiz eta kale gorrian ia ordubete zain egon, oraindik hemen bainauzue tinko tinko, Kikeren zorioneko bezeroari ataurre horren goialdeko etxebizitza bat erakustearren, dagoeneko etxean eta batez ere bainuontziko ur epelean murgildurik goxo goxo egon beharrean, Alde Zaharreko kale kantoi ilun eta lohi batean dar dar eta asper asper zeharo eginda. Baina, hau al da bene benetan txiki txikitandik ezagun dudan nire hiriko Alde Zaharra? Aitortu beharrean nago, behin baino gehiagotan eta batez ere kartzelatik irten eta gero arrotz samar sentitzen naizela, gehienbat ondoko kaleetan denda arruntak zein lehen begiratu aspertuan ondo asko bereizten ez diren bestelako establezimendu batzuk ireki berri dituzten Senegal, magrebiar edo hispanoamerikar jator riko jabe eta bezero etorkinetako bat nire aldamenetik pasatu eta bere aurpegia ez antzemandakoan. Alabaina, nire irribarreak eskeintzen dion abegi zabal eta guztiz profesionalean erreperatzeke paso egiten duenean begiratu txunditu bat edota iseka barre ba t bizkar atzean uzten dit. Galduta nago, aspertuta eta agian nahiko hozminduta ere, baina ezin dut alde egin, agindu egin diot nire lankide izorranteari. —Zor didak. —Zer dela eta? —Jabearen iloba haizelako. Ezin ezetz esan guztiz konbentziturik utzi ninduen argudio horren erruz. Hortaz, eta betidanik lanorduz kanpoko bisitaldiak biziro gaitzetsi edo gorrotatu arren, langileok inola ere onartu behar ez dugun gehiegikeria bat den aldetik, horra hor orain dela gutxi arte izan nintzen borrokalari suh arraren azkeneko zantzuetan murritzena, ordubete baino gehiago kale ainube honetan zeharo gogait eginda eta dardaraz zein esperoan naukan bezero ezezagun eta lotsagabekoari esker, normalean odolestutzen hasi aurretik jasan dezakedana baino geroago. (Ez nu en inola ere bueltatu behar erabat arrotz, mingor, zakar, suertatu egin zaidan sorterrira) Nolabait ere, zorioneko bezero hau lehenbailehen, edo behintzat nire onetik atera baino lehenago, ez baldin badator behingoz, badakit noiz edo noiz nire ohiko aiko maikoetan hasiko naizela, hau da, nire burua gutxienez edozein lelokeriaz beteta izateko besterik ezean, hau baita aspaldi honetan egiten saiatzen naizen jardun bakarra: kasketea berotu. Zorionez egun ikaragarri ederra izan da aspaldiko partez, apiril erdi ko uda harrigarri xume bat, guztiz eguzkitsua eta aldi berean ere epela, goxoa, nik zinez ikaragarri gustuko ditudanak hain zuzen ere, eta oso kontutan hartzeko datu bat hiri honetako udaberria nolako definizio hutsala den behin jakinda ere. Bestalde, orai ntxe bertan nahiago nuke nire urtegi ondoko txaletean zain dudan sofan etzanda eta telebista aurrean bapo bapo afaltzen egon, Alde Zaharreko, hau da, gaur egun Urraitz edo erdaraz “La Almendra” deritzoten auzo ikaragarri hotz, ilunbetsu eta agian gaur egun arriskutsu ere honetan baino. —Ez hasi hain azkar aineka, ikusiko duk zer nolako neska puska. Nik uste, ala hori da behintzat espero dudana, nire lankide ez hain maiteak ni poztu eta animatzearren bota egin zidala, bera bezain gonazalea edo lizunkoia naizela sinesturik ere, bere saltzaile elokuentziaz bezero izan ohi dituen neska koitaduak di da eta ia erreskadan liluratzen dituena, edo bere berbajarioaz lur jota utzi ohi dituelakoan behenik behin, agian ere adierazi nahian nik antzeko zerbait egiteko parada izango dudala oraingoz behintzat kale gorrian zain eta dar dar nauen bezero dagoeneko malapartatuarekin. —Lan hau izugarri aproposa duk mota guztietako neskak ezagutzeko, eta egin kontu, bakarrik baldin badatoz ez ezak aukera galdu. Kikeren uste zko ateraldi lizun iguingarriak, bulegoan barra barra bere emakumeekiko ezintasuna agerian etengabe utziz, hainbeste gustatzen zaizkion lizunkeria ezinezko horiek egiteko benetako parada balu, dagoeneko kartzelapean legoke. Zorionez gure Kike buruberoak ahoa zakila baino beroago du. Egia esan, sexu kontuetan erabiltzen duen organo bakarra, eta ez hankartean hain zuzen ere. Kike gaixoak, berotasunetik gaixotasunera hain tarte txikia dagoela medio, ez dit inolako penarik ematen, aitzitik, Kikek biziro gogait egiten nau, ez besterik. Tamalez, ez da ere bere meritu hutsa, aspaldiko partez inguratzen ninduten gizakume gehienek gogait egin ohi naute, nire ustez oso supituan itzuli naizelako ia zeharo ahaztua nuen bizimodu zibilera edo. —Buenas tardes, y perdónam e si llego tarde, acabo de salir del trabajo. Lehenengo eta behin, ezustean eta estreinakoz Kikerekin bat etorri beharrak eragin didan ondoeza. Bai neska puska, batez ere gazte, dotore eta fina, nola ez onartu bistan dagoena, nola ez onartu ere ez nagoela ohituta, ez behintzat barkaka eta totelka hasi baino lehen, oraingoan datorkidana bezalako neska pospolin batekin tratatzera, hau da, hain gaztea, dotorea, fina eta gainera itxuraz edo zolia ere ematen duen emakumezko batekin. Hori izan da, duda izpirik gabe, nire aurreneko zirrara, berriro diot, nire moduko astapotro baten ohiturari jarraituz itxuran bakar bakarrik erreparatuta, hau da, eta takoi luzeeen oinaze sekularra alde batera lagata, hain gaztea izanda eta ezin nabariago, batez ere bere amari agian propioago, txukunago, egokituko zitzaion orraz keran zein bere adineko neska bati berez oso faboragarria ez zaion soineko urdinkara, molde txit klasikoa eta seguruenik ere oso garesti eta etiketadun horretan maiz soinekoek emakumezko askori mesede bainoago kalte egiten diote eta, hau da, adinez oraind ik ez dagokien derrigorrezko zein gezurrezko dotoretasun soil eta serio bat adierazi nahian , oso goiz andere, andere eman nahi duena, baliteke ere agurtzerakoan erabili duen tonu behar bezain gizalegezko, atsegin edo adiskidegarriarengatik. —¿Subimos? Lipar batez ez nekien noraino, gogoeta lizunpean nengoen eta, Kikeren parean. Berehala, ostera, konturatu naiz neska zain eta urduri nuela. Ireki dut atea ezin aztoratuagorik. Goazen ba, guztiz berria zaidan zoko ilun batera sartzen gara. Alde zaharreko etxe gehienak oso antzekoak dira, ikustekoak bederen, otutzen zaidan lehenengo gauza hutsala, hau da, kontura ezin egoki eta ergelago datozen topikoen bila, alde zaharreko etxe zaharkitu eta beharbada ere hondatuei buruz dakidan apurra, hots, Kik ek berak hona etorri baino lehenago hainbat arinen irakatsitakoa, eta doi doi itsumustuan gogoratuz. Hona hemen topo egiten dudan bigarrengo topikoa edo ni bezalako eta ustezko bakarrik ere etxe saltzaile saiatu batek ezin hobeto ezagutu behar zuen estakur ua. Ez dago igogailurik, bagoaz laugarren solairuraino eta tarteka ere oso fidagarriak ez diren eskailera mehar eta laiotz baten zurmailetatik igotzekotan gaude. Nire lanaren nondik norakoei eutsiz gezurretan hasteko garaia heldu zait, hau da, halako eskai lera deseroso edota arriskutsu baten agerikoaren ezeztapena. —Y esto no es lo peor de este tipo de casas. Orduan, bat bateko senak edo eraginda, nire lankide Kikeren gomendio edota aholkuetatik ahalik eta gehien bereizten saiatzen naiz, baliteke ere be re berba lizunei darien kiratsa uxatu nahian edo nire begi guztiz indiskretoak neskaren alderdirik eme emetatik saihestearren. —Contentos si no nos despeñamos antes de llegar al último piso. Ez da oparitzen didan lehenengo irribarrea, baina bai, agian, gizalegezkoa soil soilik ez dena, hau da, nire ateraldi inozoak eragindakoak. Orduan bai, alde zaharraren goialdean dagoen Correria kaleko teilatupe bateraino laguntzen ninduen eta behin berriro bere adineko batentzat behintzat soineko urdinkara, txit kla sikoa eta garestia janzten duen neskaren aurpegi politari lehendabizikoz so egiten ausartzen naiz, oraingoz soslaiz bakarrik baldin bada ere, zeharo herabe, agian nik bakarrik gordetzen dudan gizalegeak behartuta, agian ere Kike madarikatuak sekula egingo ez zukeen bezala. (Ezingo dut inoiz ahaztu bere sagutxo sudurra) Soineko urdinkara beti gogoan izanda, edonor bezala ere nire aurreiritzien menpeko, berehala begitantzen zait lan kontuetan denbora alperrik galtzen ari naizela eskuan dudan giltzari dago kion sarrailaz bestaldean estu estu zabaltzen zaigun etxebizitza erakusterakoan. —Beharbada ez da gogoan duzuna. Sabaia Portugaleko eliza baten barnean egokiago legokeen urre kolore batez margotua, hormak zeru urdinez eta zoruan koba barruraino ziho an moketa gorri bat; duda izpirik gabe Kikek adierazi eta bere moduko edozein zakilberok gutiziatuko zuen txortatoki edo pikadero bikaina. Baina, jakina, ez diot ezer esan, badira hilabete gutxi lan honetan nagoela eta oraindio oso kontu handiz ibili beh arrean nago, gaurdaino nigandik espero zen behar beste etxe saldu edo alokatu arren, hau da, hilean bizpahiru gutxienez —niretzat soberan, eta batez ere jabearen iloba naizen aldetik —, nire bizitzaren beste zenbait arlotan hain ohiko eta sarri izan ditudan hanka sartzeak beste behin ez egite aldera. —Me parece demasiado estrecho y la pintura un poco exagerada, pero bueno.... Nik uste dut inoiz, edo behintzat lan honetan ari naizenez geroztik, ikusi dudan pisurik mehar eta zatarrena dela. Eta horma margo tuen nabarmenkeriaz zer esanik ez. Baina, tira, bere gustukoa baldin bada, bezeroaren gustukoarekiko oro lege baita kursiloan ondo asko irakatsi bezala, ez du inporta egiaren laurdena baino esateak, hau da, iruzur egiteak, pisua egiatan ez dena sinestarazt ea, hain meharra, zatarra eta batez ere zaharkitua ez dela etengabe baieztatzea. Okerrena, dagoeneko erdi konbentziturik sumatzen dudala, edo agian ere zerbait okerrago, behartuta, edozein pisu hainbat arinen onartzeko premiaz, egundoko hanka sartze bat eg itekotan. —El anterior inquilino lo pintó de arriba abajo para hacerlo más habitable. Ezin ageriagoa nola edo hala adierazten saiatzen naizena, aurrean dudan bezeroa, hots, aspalditik ikusi dudan neskarik pertxentena, atseginena, sotilena, xaloena —irribarretxo xume batez nahikoa izan du hau eta orain kontura ez datorren beste hainbeste gogoan har nezan — eta beharbada ere babesgabekoena nolabait ohartarazita egitear dagoen erruaz. —La mayoría de estos pisos tienen graves problemas estructurales, vamos, que por mucho que los maquillen por fuera, por dentro se están cayendo. Berak irribarre egin du. Hasia naiz atsekabetzen. Honaino iritsita nola ez aitortu neure buruari sarri askota n esan ohi diodana, nire buruari harrika egiten diodala halabeharrez, badagoela motibo bat bezeroa nagusiarengana joan dadin kexatzeko asmoz, saldu beharrean uxatu gura ninduela ematen zuen, horra hor berriro neure etorkizuna kolokan, ezin diet osabak egit en dizkidan mesede guztiei muzin egin, berak ez ninduen inondik ere onartu behar bere inmobiliarian lan egiteko, egia esan, bazituen aldez aurretik gura eta behar adina saltzaile, eta guzti guztiak Kike kaskailua bezain azkarrak eta batez ere emankorrak. —Por otra parte, se trata de un tipo de piso ideal para jóvenes profesionales y... Neska gero eta irribarretsuagoa. Eta? Ezkongeentzat ere ezin aproposagoa? Eta niri zer axola? Arren, ezin dut sinistu hain dorpea naizenik, eta hurrengoa zer? Etorriko al zara nirekin afaltzera? Txortan egingo dugu oraintxe bertan? Momentuz totelka ari naiz. Neskak seguru asko pentsatuko du ez nagoela nire onean, gizajo hutsa naizela. —La pintura le da un toque muy original, puede que muy alegre, acaso demasiado, pero a mí, la verdad, tanto color como que me marea. Leiho bakarra kale ainubera begira, pasilloa inora eroaten ez duen hodi luze, ilun eta estu baten modura, egongelara sartzerakoan ozta ozta gizakume bi eta beti elkar oztopatuz, guztiz oso garbi antzematen ez den moketa baten gainetik zapata zolak ia pega pega eginez, eta bertatik irten barik ere sukaldeaz topo egiten dugu txoko batean erdi ostendurik. Zelan ez esan, ustekabean izanda ere, eta beti erdi txantxetan, tarteka marteka bakarrik egiten ditudanak urduri eta ahomotel nagoela, kobazulo hau alokatu gura duena pozarren egon behar duela logela nagusi eta bakarrean etzanda doi doi kabitu ezkero. —... demasiado oscuro y estrecho. Eta ezin zuzenago dagoela erantzuten diot. Noski baietz, azkeneko maizter rak oso gustu eskasa ei zuen, bai koloreei dagokienez, bai utzi izan dituen apaingarri bakanetan erreparatzekotan, begi bistan dago —eta honako hau nire bezeroak esana — azkeneko maizterrak ere diruaz malabarismoak egin behar zituela. Bestela, ikusi besteri k ez dugu egin behar, honezkero guztiz begikoa begitantzen zaidan neska eder honek txino batean hamaika aldiz topatzen uste izan duen plastikozko herensuge zein loto loreez betetako pitxerra edo ia etxe guztietan eskegita omen dagoen Gernikaren ditxosozko erreprodukzioa. —Accedí a ver el piso por el precio; pero, aún así, no me veo viviendo en él. Ez dago eztabaidatzekorik, bere aurpegian ezin argiago nabarmentzen zaio bere erabateko ezadostasuna, ezin du bere burua etxe honetan ikusi txikiegia, zikineg ia eta behar bada ere bitxiegia baita bera bezalako emakume fin eta pospolin batentzat, eta gutxi balitz bezala ikaragarri garestia ere hiriguneko beste antzerako pisu batzuen aldean. Berarekin bat nator berehala, ezinbestean, hiri honetako alokairuen pr ezio gehienak neurriz kanpokoak dira, abusu hutsa, legeztatutako lapurreta. Ez dit batere inporta niregan zorionez dagoen onestasun aztarna erakusteak, sasi guztien azpitik eta hodei guztien gainetik ondradu izaten jarraitu nahi duen gizona aldarrikatzeak. Hori dela eta, nik ere pisu kaskar honetan topa tzen ditudan faltak eta akatsak zenbatu eta zehazteari ekiten diot. Nik ere ezin dut bera bezalako neskato bat hemen sartuta irudikatu, batez ere aldez aurretik jakinda azkeneko maizterra pikadero modura erab iltzen zuela, bere behin behineko amodio ustelak honaino erdi arrastaka eta ezinbesteko alkohol kopak zurrupatu ondoren erakartzeko asmotan, Kikek behin baino gehiagotan kontatu bezala maizterraren laguna omen baitzen, egia esan amaigabeko irribarretxo bat ez eta derrigorrezko keinu lizunaz ere kontatu egin zidan, bere lagun zakilberoetako bat, Txapeldun goitizena jarri omen ziotena, hain zuzen ere. Bestalde, eta neskak inolako lotsarik gabe bere diru estualdia aitortu didala medio, nik uste dut egon behar direla halabeharrez beste pisu zabal eta merkeago batzuk, baita Alde Zaharrean bertan ere. Dei bakarra egin behar dut, oraingoan Kike da mesede bat zor didana, bera da auzoko etxebizitza guztiak ondo baino hobeto ezagutzen dituena, eta berak ere esango dit, noski, zein den auzo honetan ezinbestez omen dagoen pagotxa. —Hobe dugu hemendik lehenbailehen ospa egitea. II Orain dela bi ordu lehenagoko bero saparen arrastorik ez, gure benetako, hots, betiko apirilak berriro gogor jotzen gaitu hiri honetan jaun eta jabe den hotz sakonaren indarraz, gauzatzekotan dagoen gauaren ilunaz bailatzen dela badirudi kalean eta ordu tx arrean galdutako bi gizajoren aurka gogoz, ezusteko erneguz hobeto esanda, jarduteko asmoz. Egia esan, biok hozmintzen hasiak gara. Zorionez, orain Alde Zaharreko kale eta kantoietan zehar ia antxintxika goaz Kikek telefonoz iragarri didan eta auzoaz besta ldean dagoen etxebizitza liluragarria, egiazko pagotxa, deskubritzearren. —No sé cómo agradecerte las molestías que te estás tomando. Eragozpenik baldin badago erlojuak jotzen duen orduaz ari da, gaueko bederatziak aldera agentziatik giltzak eskuratzeko pasatu eta Bakardadea Kantoiraino arnasestuka iritsi ahala. Ez dakit zenbat aldiz batere ardura ez didala erantzun diodan, eta hala eta guztiz ere bera etengabe barkatzeko eskatuz. Ez dakit ere nire eskuzabaltasuna zuritzeko edo niri bizitzari buruz eman dizkiodan zertzelada eskasak gehiegizkoak diren edo agian, eta bera bezalako neska pertxenta bati egindakoak bereziki, apurtxo bat susmag arriak ere nire benetako intentzioen aldetik; inor etxean nire zain ez dudala aitortu berri diot eta, alajaina. Baita hemendik hogei kilometrotara, eskualdeko urtegiaren ondoko txalet xume eta ikaragarri moñoño batean bizi naizela ere. Dena dela, berandu egi da gure moduko gizabanako bi Alde Zaharreko kale itzaltsu eta ustez —akaso gero eta horiztagoak omen diren egunkarien aburuz bakar bakarrik — beti arriskutsuetan gora eta behera arduragabeki ibiltzeko. Iluntzen ari da eta niri bost, gainera ez zait bate re gustatzen urtegi aldean dudan etxeraino gauez gidatzea, bolanteari atxikita hain baldarra naiz eta, ez da izango gaua agentzian pasatzen dudan aurreneko aldia, eta hain gustura nago neska honekin berbetan, bai berbetan, aspalditik inorekin ez bezala, e z behintzat hain sarri eta aise edozein huskeriarengatik barre eragiten didan norbaitekin, barre ikaragarri zabal zabala. Bestalde, berari ere nabari zaio ez duela inora joateko presarik, ez eta premiarik ere, edota, eta baliteke hau gehiegi suposatzea ere , ez dela aspalditik inorekin berbetan goxo goxo eta batez ere hain patxadan egon, hau da, inolako erantzukizun gabekoan. Azkenean iritsi gara Kikek emandako helbidera hainbat kale eta kantoi arin arin zeharkatu eta gero, eta orain arte bizi izan dugun a rrisku bakarra neure bezeroaren zapaten takoien desoreka izan omen da. Horra hor, orain dela gutxi goitik behera berritxuraldatu egin duten eraikina, Alde Zaharreko Erdi Aroko etxebizitzen kutsua ustez edo behintzat errespetatu nahian, hau da, alforjazkoak deritzaten adreiluzko hormak zein zurezko habeak apaingarri gisa utziz, baina barrutik, ostera, den dena berri berria, osagarririk aurreratuenak eta garestienak erabiliz eta lekua behar bezain larrien aprobetxatuz begietara, antza, ahalik eta zabalen eta erosoen eraldatzeko. Bigarren teilatupe bateraino igotzen ari gara. Eskaileran gorantz goazela pisua, aurrenekoak baino eskailera sendoago bat izateaz gain, orain dela gutxi arte arkitekto batena izan dela jaki narazten diot nire bezeroari. Goraino irit si eta, orain arte guztiz ezezagun nuen neska honekin hasiera hasieratik zeinen ondo konpontzen naizen, zein gustura egiten dudan hitz eta pitz, zein gutxi aspertzen naizen gogoeta eginez, atikoko atea zabaldu dut. —La vas a dejar boquiabierta. Gaitzer di, aspaldiko partez edo Kike zuzen zegoen, alafede. Etxeak ia arnaestuka egindako lasterketa merezi izan du. Laura —dagoeneko, hau da, honaino elkarri begiratzeke gentozela, bere izena eman dit eta— harri eta zur gelditu egin da, ziur asko ni bezainbeste. Ageri da ez zuela inola ere halako etxe zabal, eroso, garbi eta batez ere horma banaketarik gabeko bat espero. Arkitekto batena da, berak moldatu zuen ahalik eta leku eta bereziki argi gehien izatearren, horra hor ba, lekuko edo bitarteko gisa edo, etxe b arreneko sukaldearen atzean topatzen dugun leiho handia, lorategi ezkutu edo behintzat eraikin artean babestu batera jotzen duena. Leiho horretatik, egunez apika argia barra barra sartzeaz gain, beherantz begira ez du ematen Alde Zaharreko pisu batean gaud ela, hiri inguruko txalet xume eta sano dotore batean baizik, seguru asko hiriaren goialde honetako haize garbiaz gozatzeko aukera ezin hobea, luxu bat. Gainerakoa, izugarri handia eta garbia, lehenengo maizterrak ia ia altzairu guztiak utzi arren, altzair u minimalistak bainoago minimoak eta gehienbat pisuari eman nahi omen zion kutsu ultrafuntzionalaren apaingarri modura. Niri dagokidanez begi zabalik, ez baldin bada erdi zoraturik ere, jarraitzen dut bitxikeria honen topaketaz, eta burutzen zaidan aurrene koa zintzilikatuta dauden metalezko apaletan utzitako lekua aipatzea; zeure liburuak kokatzeko, esan berri diot izugarrizko aurpegi zein ahots ergel batez. —No sé cómo agradecerte las molestias que te estás tomando. Ez dakit zer erantzun, kalean geundela berbajario jardun dut nire nondik norakoen kontura, hain urduri nengoen eta, baina orain mintzogabe nago, benetan aho zabalik. Hori dela eta, eta nire egin beharra zein den supituki gogoratuz, sabaian egindako bigarren solairu bateraino laguntzeko eskatzen diot. Badirudi arkitektoak, beheko adreilesi guztiak amildu ostean goiko parte berri hori nola edo hala eraldatadu egin zuela logela gisa. —En cuanto a l os materiales... Esku keinu sotil batez adierazten dit ez dudala xehetasun hutsaletan sartzeko inolako beharrik edo gogorik. Bistan dago arkitektoak lan bikaina egin zuela etxea eta geure ustez estudio modura ere erabiltzen zuen teilatupe hau bere gustu txit funtzionalera txukun txukun moldatze aldera. Hemen nirea bezalako txaletetxo batean baino goxoago egongo zara. Esatekotan nengoen, baina badaezpada gehiegizko konfiantzazkotzat hartuko zuen isildu egin naiz. Dena dela, bere aurpegi guztiz irribarr etsu eta asetsua ikusi besterik ez dut egin behar bere kautan ere nirekin bat datorrela asmatzeko: bai mauka handia hauxe! — En serio, no sé cómo... Fitsik ere ez esateko erregu egin diot. Nire lana besterik ez dut egin, nahiz eta, zalantza barik, hilabete guztiotan lehendabizi gogoz eta atseginez bene benetan egin. Eta hain ezustean harrapatu egin nau ezen, eta honezkero beti bere begiratu zorrotzet atik ahalik eta disimulu gehienez ihesi, hau da, etxe saltzaile modura nire ustezko betekizunetako bat bailitzan, etxeko zoko guztietan arakatzen ari nintzela bar altzairuan topatu berri dudan botila bat Oportoz baliatuta, eta beti bere erabakia ezin zuzen agoa, elkarrentzako ezin egokiagoa, ospatzearren, edalontziez ozen ozen topa egitea proposatzen diodan. —¡Por un acuerdo satisfactorio para las dos partes! Batbatean isilune luze, oinazegarri zein amaigabeko bat. —Decidido, me lo quedo. III Gaur goizean oso berandu iritsi berri naiz agentziara, eta Kikeren aurrean aitzakiak emateko edo aiko maikoetan hasteko astirik izan aurretik, nik uste bere lagunetako bat behingoz bilakatzeko asmotan edo, den dena, hau da, bera bezalako astapo tro batek bakar bakarrik asmatuko zituen mota guztietako detaile lizun zein zikinez, jakinmin duela adierazten dit. Berriro ere, hau da, egunero edota une oro legez, popatik hartzera bidaltzekotan nago. Bai, aski dut nire lankide maiteak ezagutu nuen lehen engo egunetik duen uste txarra behin berriro areagotzeaz. Ez nau, ez, oso aintzakotzat hartzen. Hogeita hamazazpi urte, oraindio bizitzan funtsezko ezer egin gabea, hots, urteak pasa ahala nolabait aurreratu egin dudala adieraz dezakeen zerbaiten jabe, ez etxe propiorik —pantanoko txalet tippia osabaren ezagun batek alokatzen dit eta—, ez benetako automobilik, ez eta hau guztia eskuratzeko premia, kemen edo denborarik ere, eta gutxi balitz bezala ere eman nuen urrats bakar eta benetan erabakikorrean ere por rot garbi garbia egindakoa, banatuta eta noizbehinka bakarrik ikus dezakedan seme batekin, bere moduko benetako gizonezko bati sekula eta inola ere jazoko ez zitzaiona, eta horra hor ni bezelako koitadu guzti guztiak inolako erreparo barik gutxiesteko zio nagusia. Eta hau guztia bart mamizko ezer suertatu ez zela adierazi izanagatik. —Ez zen ezer gertatu. Ezin da inoiz ezer gertatu bere moduko neska handiusteko eta larrusendo batekin. Azkenean eta ia ezinbestean sinistu egin dit. Ziur asko gogoratu berri du Laurak berarekin ere oso zakar jokatu zuela bere berezko harropuzkeria lizuna ri aurre egin behar izan orduko, orduan nirekin zergatik ez?, nola ez? Beharrezkoa da bera bezain gezurrontzia den norbait Laura bezalako emakume baten kontura asmakizunetan lasai asko denbora alperrik galtzeko, eta ni, tamalez, ez naiz batere berritsua, e z naiz sekula izan, ez behintzat nire amesgaiztorik gogorrenetan ere bururatuko ez zitzaidan lankide zatarrena limurtzeko bezainbeste. Egia esan, ez zuen nigandik besterik espero. Hala eta guztiz ere, eskerrak ere ematekotan nago. Nola ez, berari esker bakarrik ezagutu ahal izan dut Laura, gaurgero nire Laura maitea. Eta ezustean ere esan zidan ni musukatzeko irrikan zegoela. Bigarren kopa Oporto ote zen, berehala burura igo zitzaion ardo gozoak eraginda, agian elkar ezagutu genuen aurreneko unetik biziro bero bero irrikan zegoelako, nik bezainbat desideratzen zuena, sikiera nire antzera ametsetan edo betidanik halako zerbaiten zain egon zelako, eta batez ere, berak ondo baino hobeto azaldu zidanez, egundoko gogo bizia zuelako. Bai, gogoa, pelikuleta n soil soilik suertatu ohi diren ustekabeko topaketa ero, lizun, ia pornografiko bat izateko. Batbatean Hollywoodeko antzezle bihurtua, agian ez izar handi haietako bat, agian ere bigarren mailako bat edo, zin zinez esateko, pelikula porno bateko amateu rra ez beste, eta baliteke ere horregatik bart bizi zein gozaturiko guzti guztiaz oroimen fotografiko eta batik bat lizunerako pelikula bat moldatzeko berebiziko ahaleginak egiten ari naizela, egunsentian Alde Zaharreko etxetik nire urtegi ondoko etxerantz ezin nahastu eta alaiago alde egindakoan. Ezin sinistu Laura ikusterakoan lehenbizi markesa galanta begitandu zitzaidan sagu sudurreko neska argal eta mazal horrekin oheratu izana. Ez dakit bart izara artean egindakoa nire ogibide berriaren arauekin b at datorrenentz. Kikerenekin behintzat bai, duda izpirik gabe, berak behin baino gehiagotan aitortu bezala, kontratu on bat sinatzeko denetarik egiteko gauza da eta. Ez dakit, beraz, nik ere antzekorik egin dudan, hots, nire lehenbiziko kontratua osabaren agentzian landalan jardun dudanez geroztik. Hots egin behar diot lehenbailehen kontratuaren nondik norakoez berba egiteko. Nik ez nuen bilatu, ez nintzaion oldartu bere musuaren bila, nik ez nuen ezer egin berak ni musukatzeko erabakia har zezan ezuste an, zoro moduan hobeto esanda, ia goitik behera irentsi nahi ninduela, di da biluztu eta ohera iritsi aurretik nire zakilaren jaun eta jabe egin zela marisorgin baten antzera, ohe ertzean bertan esererazi eta nire narritaduraren ikurra ahoratu orduko zeruk o ateak ikusi nituela, atejoka hustu nintzela lehenbizikoz. Bestalde, nola eutsi niretzat gaur arte indarrean zegoen kodigo bati Laura bezalako neska jator eta eder baten aurrean, nola ez makurtu bere ezpainetan marraztu eta mota guztietako lizunkerietarak o bide ematen zuen irribarretxo oker eta lohi hartara. Sekulakoak izan ziren izara artean eman genituen minutu amaigabekoak, denborarik egon baldin bazen behintzat, ohean bageundela hain mingarria eta gupidagabekoa den denbora supituan erabat gelditu zela sinistuta bainoago, gure gorputz biluzi biak eta ordura arte inorekin eta inola egiten otu ez zitzaizkidan haragikeria guztiak, gure bi gorputzen zirrikitu guztiak aztertzea zein laztantzea lege bakarra izan bagenu bezala. Ordubete edo pasioaren gatibu, ba ita aspaldiko zein aparteko arduraz eta atseginez, eskuartean, hankartean ere, ia iltzaturik nuen emakume ezezagun horrekin beste behin gozatzeko parada izango ez nuelakoan. Gau bateko lorea. Biharamunean, ez, biharamunean ez, gustatuko baina ez, txort an egin eta gero, ezin baldarrago jokatu nuen, nirekin ohean etzanda zegoen neskato pinpirina ikusita, eta lotsak eraginda, arineketan jaiki eta jantzi nintzen eta. Nora nindoan itaundu zidan. Nola aitortu ez nintzela azalean nabarmen nabarmen nuen lotsa gatik aurpegira begiratzera ausartu, badudala oraindik nire gainean, hamabi urterekin Duranako ikastolera aldatu aurretik, nire aurreneko eskola urteetako abadeek ondo baino hobeto erakatsi ohi zizkidaten beldur eta lotsa guztien zantzua, urtetan nire buru tik uxatzeko zein ukatzeko mota guztietako eginahalak egin arren, batez ere jasotako heziketaren atzean ezkutatzen zen ideologia atzerakoiaren kontra, edo hori behintzat zen nik urtetan gogoz eta bihotzez uste izan dudana, eliza kutsuko edozein gauzaren ko ntra harrika egin behar dudalakoan beti printzipioz, funtsean zena inkontzientetik ihesi egin nahi bezala, baina beti haiek ezin eraginkorrago irakatsi bezala ere, hau da, euren Kristoren urratsen atzetik, txiroen alde bizia emanez baina oraingoan misiolar iaren biblia barik, oraingoan, berriz, ezker muturreko borrokalariak tabernarik taberna banatzen zituen panfleto zirtzilen bidez, edonoiz eta edonola ere langilegoa, ustez gertuen nituen txiroak, pariak, eta aberria uztartu guran, bere bizitzaren zentzuare n bila zela, bere ondokoenak ozta ozta arriskutan ipini egin zituena. Eta ez naiz inoiz Jaungoikoarengandik hain gertu egon bart bezala. Gaur goizean ere abade eskolako haur ikasle xume eta lotsati hura, aspaldi barneratu fedearen aurka biraoka, berriro ere bere erruz nire zoriontasuna zapuztekotan nengoen eta. Sekula ez bezala, goxo goxo emakume batekin ohean eta larrutan geundela, izerd ipatsetan behar bezala, sexu galdatan hain bizkor bizkor zihoazen gure bi bihotzak, elkarren gainean arnasestuka, inolako lotsa edo kulpa barik, bere gorputz mehe eta xamurraren arrakala guztietan usnaka, bere bular, izter, belarri eta abarretan fereka, s udur punta berezi hartan musuka, titiburuetan etengabe atximurka, hatz luzea alu bustian galduta, katu bat sagutxo harekin olgetan. Eta txortan egin orduko ohetik jaikitzen naiz bide ertzean topaturiko puta batekin egon berri banintz bezala. IV —Llamo para preguntar por lo del ático que vimos anoche. Jokuz kanpo harrapatu nau. Beharbada bestelako berba batzuk espero nituelako telefonoa hartu eta haren ahotsa entzun bezain laster. Gutxienez hitz eztiago, xaloago batzuk, konfiantza zein konpli zitatezkoak, ez maitasunezkoak, bai zera!, ez eta bart izara artean iziotu zen sutearen txingarren hotsa ere. Bart ikusi genuen atikoaren nondik norakoez itauntzen zidan ahots bero edo agian amoltsu bat espero nuen soilik, inola ere ezezagun arteko gizabid e hotza. Bart sekula ez bezala larrutan egin nuen, egundokoa izan zen guzti guztia, mundiala. Eta ez, ez pentsa aspaldi egin barik nengoenez, aspaldi egiazko pasioaz egiten ez nuelako baizik, aspaldiko partez bera bezalako neskato atsegin, lirain eta fi n bat topatzen ez nuelako. Alaznerekin apurtu eta gero antzeko amodio zoro edo inozo bat inoiz berriro sentituko ez nuelakoan nengoen. Izan ere, ez nuen sentitu nahi, maitasunak min egiten omen du. Ez, hori ezta egia, amodioa zoragarria da, mintzen duena desamodioa da, hau da, pasioaren ondorengo guztia, hondakin erresumindua. —....pasarme esta misma tarde a firmar el contrato. Berriro etxe saltzaile huts bat banintz bezala, bart ezer gertatu ez balitz bezala, ohean huts egin banu bezala. Baliteke ere emakume haietariko bat izatea. —Emagaldu bat? Emagaldu, urdanga, lilitxo, pailarda, bordion, prostituta, puta, puta handi bat, putatzarra, munduko emakumerik putena. Ez, inola ez, hori ez litzateke larregitxo esatea, hori litzateke betidanik gorrotoen izan ditudan gauzetariko bat, astapotro taberna zulo ahobero baten modura emakumezkoak iraintzea, hain zuzen ere Kike bezalako a stapotro taberna barbakoa zulo ahobero bati egozten diodana. Onartu beharrean nago nahitaez, bai ahotsean, bai berbetan erreparatzekotan, ez bide duela inolako asmorik bart gertaturakoa gogora ekartzeko. Baliteke ere damututa egotea. Egundoko ahaleginak egin behar dituela bere txorta gura menperatzeko eta hala eta g uztiz ere... Baina ez, ez dirudi edonoiz eta edonorekin oheratzen direnetakoa. Horixe nioen nik, emagaldu bat. Noski ezetz, ezin zait bera bezalako andre dotore, harro eta buruargi bat edonoren besoetan begitandu, oso gogoko izan behar du gizonezko bat , haren tankerakoei guztiz preziatua izan behar zaien ustezko duintasuna arriskutan ipin dezan, hau da, nire moduko arlote batekin oheratzera umildu dadin birritan. Dena dela, hori baldin bada bere nahia, errespetatu besterik ezin dut egin. Baliteke bere halaxe berotzen den bakarra ni naizela, ganoragabekerietan jo eta ke ari dena ere bai. —Hay un problema. Batbatean isilaldi luze eta ustez edo txit adierazgarri bat telefono hariaz bestaldean. Berdin dio, nire lana bete behar dut halabeharrez, gogoan esateko ditudan hamaika berba alde batera lagata. Hau da, bart ikusi genuen atikoaren jabea atzerrian dagoela, Kalifornia aldean bizpahiru hilabetez egongo dela eta bera bueltatu arte ezin dela inolako kontraturik sinatu. Erantzun dit ez zaiola batere ar dura itxarotea, atikoa oso gustuko duela, itzel. Hori dela eta, eta kontuan hartuz ere atikoaren abantailak erakutsi egin nion aurreneko atikoaren aldean, merezi du arkitektoaren zain egoteak. Gainera, oraingoz haren izeko osaben etxean oso gustura bizi da eta euren konpainiaz apurtxo bat gehiago gozatzeko parada aprobetxatuko du, badira bi egun bakarrik haren sorterrira itzuli berri dela. Ezin dugu egin bart gure artean ezer gertatu ez balitz bezala. V Azken azkenean bizitzaz berriro gozatzeko mamizko motibo bat. Aspaldi ez nintzen hain ondo, batez ere nire buruarekin lasai, lasai asko, Laurarekin bezala. Oraingoz ezin dut esan maite dudala, baina bai berarekiko lotura gero eta handiagoa dela, nire aldet ik behintzat. Ez dakit berak ere antzeko zerbait gogoan duen, auskalo. Nola jakingo ba, apenas berba egiten badugu, geure azken egunotako topaketak, hau da, Cordoneria kaleko teilatupean, guztiz arrapaladatsuak eta lizun lizunak izan baitira, nik pasioak e raginda asmatu nahi ditut, badirudi hura beti haren osaba izeben etxera garaiz bueltatzeko larri larri ari dela, eurekin gaur gauean dituen ez dakit zer nolako ezinbesteko betebeharrak direla bide edo, afaria prestatu behar ote dien edota erdi elbarri edo direla oheraino laguntzea. Hori da behintzat ematen didan aitzakia, larrutan jotzen bukatu orduko neure besoetatik albait arinen askatu eta ospa egindakoan. Hala eta guztiz ere, eta hiru bider bakarrik elkar ikusi ostean dagoneneko ezin argiago dut: Laurak berpiztu nau. —Deberíamos replantearnos todo esto que estamos haciendo, por qué lo hacemos, para qué. Eta oraindio ohean gaudela, oraindio arnasestuaren hondarrez arkitekto handiustekoaren ohe erraldoi ezin postmodernoagoan txortan ezin kemen et a trebetsuago egin eta gero, eta neure aspaldiko garai benetan bihurriagoetan bezala, erdi ezkutuka edo hiru aldiz erabili eta aldi berean ere lekuko bakarra dugun atiko erdi hutsetik alde egitekotan dagoela, Laura aiko maiko sumatzen dut aurreneko aldiz. —No quiero que te lleves una opinión equivocada de mí. Gaixoa, ez daki aspaldi utzi egin niola inolako usterik izateari, badaezpada behin berriro kale egiten nuen, badaezpada berriz hondatzen nintzen erabat, behin betiko. Nolakoa zen atsotitz zahar hor i?: usteak erdia hutsa eta beste erdia putza. Hari buruz dakidantxoaz ondo baino hobeto moldatzen naiz, hau da, aspaldiko partez ez bezala harekin ikaragarri zoriontsua naizela, egia esan inoiz ez bezala, eta ohean edo nire ondoan etzanda goxo goxo izan ez ezik, arratsaldeko ezkutuko topaketa hauetaz gogoeta egiten dudanean ere, agian batez ere harekin gogoeta egiten dudanean. Nire ustez ez dut inolako eskubiderik nirekin zerbait mamitsuagoa edo agian iraunkorragoa izan dezan eskatzeko, arrapaladan izan dit ugun topaketa hauetaz landa zer edo zer. Ikusi, besterik ez dut egin behar, edo gogoratu, Laura nire gainean edo azpian larrua joka, eta bera aspalditik ere, eta agian neurri berezi eta niretzat guztiz ezezagun batean, txortagurak zegoela begitantzen zait. Bestela ez zait kasketean kabitzen ohean jaun eta jabe izateko duen irrika eroa. Ez dit inolako aukerarik ematen, ohean etzan orduko nire gorputzaz jabetzen da eta biok asetu arte ezin diogu elkarri zentzunezko ezer serio serio eta ozen ozen esan, arnases tuka baino edota hilzorian bagina bezala. Nire urtegi ondoko etxeraino eroan gura zaitut. Atzera egin du, nire ateraldiak apurtxo bat ikaratuta. Ageri da bizkorregi goazelakoan dagoela, horregatik susto ederra hartu du ustekabean, ez baitu niregandik a ntzeko proposamenik espero, biok orain arteko elkarrekiko arduragabekeriaz guztiz konforme geundela uste zuen eta. Egia esan, eta baita berak ondotxo adierazi egin didanez ere, ez du gogoeta handirik egin gure arte koaz —nolabait esateko oraingoz inolako izenik jartzeko ausartzen ez naizena —, agian ez zuelako, ezkutuko txortaldioz aparte, besterik gura edo espero, batez ere ni bezalako gizonezko osasuntsu, heldu eta diskretu bat topatutakoan, adinak zein nire egoera pertsonalak, hots, banatuta eta oso lant zean behin bakarrik dakusakedan seme batekin, eraginda inolako eragozpenik emango ez ziona. —Deberíamos replantearnos todo ésto, adónde vamos, quiénes o qué somos en realidad. Nik egina badut eta horregatik hurrengo topaketa, gure artekoa benetan aurrera joan dadin benetan nahi izan ezkero, nire urtegi ondoko etxean izan behar dela horrenbestez azaltzen diot, beharbada oso makala den aitzaki bat gaineratuz; Kikeren jakin minaren beldurra. Ez baitut inola ere ezkutuan erabiltzen dudan giltzaren falta sumatu orduko zer edo zer asmatzeko motibo franko ematea, kontuan hartuta, batez ere, nire lankidearen berezko maltzurkeria, hau da, bera bezalako saltzaile lukurreroei berezkotzat eg otzi ohi zaiena, beti zelatan ea edozein huskeriarengatik hanka sartzen dudan, nire uztez berehala nire osabarengana kontuaz joateko, niri egindako mesedeari zein muzin eta oker erantzun diodan erakustearren edo. Usteak erdia hutsa eta... Laura, ostera , ez dago oso ados nire bat bateko eskakizunarekin, badirudi inoiz gainditu behar ez nuen mugaz urrunerago joan berri naizela. Badirudi ere oso argi eta garbi duela, horregatik aitortzen dit bere sorterrira itzuli dela asmo bakar eta sendo batez, lasai ond o bizitzera eta eragozpen zein nahi handirik gabeko lan batean murgil/aspertzera. Geurea, gure artekoa, beraz, denbora pasa moduko zerbait begitantzen zitzaion, besterik ez, itzulera apurtxo bat arinago, goxoago apika, egiten zion ustekabeko istorio laino bat. —No quiero que te lleves una opinión equivocada de mí. Nola ez esan harengandik espero nuen bakarra hauxe zela: nire aldamenean urtegi zabalera ahoa zein begiak zabal zabalik egotea. Askotxo kostatu egin baitzait, hamaika aitzakia zein erregu eman eta gero, merezi didan garrantzia sinestaraztea, batez ere Kikeren mihigaiztokeria argi eta garbi azalduta. Ez zuen inola ere ni laguntzea nahi. Egia esan, bazeritzon gehiegizkoa, oraindik oso ondo bereizten ez zekien zerbaitera behartzen zuelakoan edo. H ala eta guztiz ere, eta nik bakarrik dakidanez, eta behin eta berriro erreguka egin ostean, Laurak men egin du bihar larunbata izango den aitzakiaz. Honaino gentozela, aldiz, ezin urduriago ematen zuen autoan etengabe zabuka edo, azienden nondik norakoak e ragozteko zoruan jarritako burdinsareak zirela eta, jauzika, guztiz okerra eta meharra den bigarren mailako bide erdi asfaltatu berritik. Infernuraino edo neramala beldurrak egon da harik eta azken urteotako eraikitzaile lukurreroen neurrigabeko arrakasta delakoak oraindik orain bere errautsetatik aterata berpiztu egin duen Bagoeta herrixkara iritsi garen arte. Etxera sartu garela, ostera, ikaratuta ez, harri eta zur geratu egin da, gaixoa, zurbil eta guzti. Errua neurea izan da, ez baitut betarik ezer ko npontzeko, biltzeko, garbitzeko edo bederen apurtxo bat abegikorrago uzteko. Den dena zegoen hankaz gora, hau da, bakarrik eta gehienetan inolako ardura barik bizi den gizonezko baten modura, eta utzitako anabasaz gain, nik uste etxearen beraren txirotasun ak ere eragin handia izan duela Laura txunditzerakoan. —Supongo que no me habrás traído hasta aquí para que te recoja la casa. Irribarretxo maltzur bat egin eta atoan biok ohera zuzen zuzen berriro. Agian ordura arte ez ezagututako esku/hanka/laztan/musuzabaltasun batez ere, larrua joka ihardun dugu. Bizpahiru isurialdiz gero urtegiaren gaineko ilunkeraren aitzakiaz Laura ohetik j aiki, nire gaurko elastiko urdina jantzi eta logelako leihoa ziplo zabaldu egin du. Urtegi ondoko etxe batean bakar bakarrik bizi den gizona. Horra hor hemen bizitzeko zio bakarra, hiriko zaratots zein mihizgaiztoen marmarretik hainbat urrunen bizi nah ia, baso, larre eta nire urbanizazioaren ondoko pagadi artean, ezin lasaiago nire etxearen osteko mendilerroaren itzalpean edota urtegi aldetik heltzen zaidan sosegu likido telurikoaren eraginpean. Leihoa zabaldu ahala, edozein arima baretzeko moduko posta lezko ikuspegi atsegin horrek ni ere arrunt zoratzen nau, ia egunero. Alabaina, ez zait sekula bizian gustatu herri txiki batean bizi izatea. Ezta nirezko bizi esparrua ere. Nahiz eta inguru honetako edertasun zein baretasun amaigabekoaz gozatu, nekazal giroa beti arrotza eta batik bat bihozgogorra ere begitandu zait, nire oraingo eta geroko nekazal zaletasuna itxurakeria besterik ez da izango. Hileak, egunak, urteak pasa ahala, badago beti zer edo zer, ez dakit kaleetako joan etorriaren bakakardea edota taberna falta hutsa, nahitaez atsekabetzen nauena, nire burua kaletar peto petotzat jotzen dut eta. Jakina, Laurak ez du hitzen beharrik honaino etorritakoaren zergatiaz galdetzeko. Nire hiritik kanpo urtetan bizi naiz eta ez nuen inolako gogorik lehen agotik lagun edo ezagunak ez beste ziren gizakumeen artean bizitzeko, ondotxo dakizunez, behartuta bakarrik itzuli naiz, ez bainuen nora jo ez baldin bazen nire senitartekoen altzora, babesera, hots, nire osabaren agentziara. Lagunik? Izan nituen adiskid e edota lagun guztiak nire ustez gehiegitxo koskortu eta agian mantsotu ere egin dira. Gainera, geure bideak ere nahikotxo bereizi egin dira nahitaez, oso noizean behin bakarrik elkartzen gara eta berehala konturatzen naiz dagoeneko ez dudala eurekin mamiz ko ezertaz berba egiteko gogorik edo adorerik, dagoeneko euren kezkak eta neureak oso bestelakoak dira, egia esan nire aspaldiko adiskide edota lagunengan nire betiko gurasoak zein eurenak isladatuak, kalkatuak, ikusten ditut, eta horrek, nola ez, biziro i zutzen, uxatzen, nau, batez ere kontuan hartuta bai nik, bai haietariko gehienek ere, euren gurasoen bizi eta ikusmoldeen aurka esan eta egin ohi genuen guzti guztia. Inoiz koskortu nahi ez duen berrogei urte inguruko gizona. Baliteke, garai batean, ostera, euren modura ere koskortzen saiatu nintzen, hau da, familia bat sortu eta, aspaldiko borrokak zein herrak alde batera lagata, derrigorrezko gizonezko zintzo bat izateari ekin nion. Porrot egin nuen neure izaerari uko egitea bakarrik lor ziezaiokeen alferrikako saio batez, bai nire orduko emaztearekin, etorkizuna bermatzeko saioetan eta zer esanik aita gisa. Egunetik egunera nire burua lehenik kartzelan eta gero kale gorrian ikusi eta gainera esku hutsik. Horrezkero, gutxien arduratzen nauena gainontzekoen begien aurrean behar edo espero bezalako gizonezko zintzo, otzan edota esaneko bat agertzea da. —Baina, hain bihurria al hintzen? Beldurrak nago ezusteko aitorp en honek Laura uxatuko duen behingoz. Esan badit aldez aurretik ez duela nirekin ezer seriorik nahi, are gutxiago elkarrekiko etorkizun asmorik edo, utikan geroa!. Egia esan, eta txantxetan edo, esan badit ere balizko etorkizun bat bilatu ezkero ezin zaiol a ni baino hautagai txarragorik, ezegokiagorik, arriskutsuagorik begitandu. Eskertu egin diot zintzotasuna, ezinbestez. Laura zuzen dago, ez nuen besterik espero bera bezalako emakume buruargi eta batez ere zuhur batengandik. Dena dela, bai teorikoki nire semearen amarekin ezkondu aurretik eta bai esperientziaren bitartez berarengandik banandu ostean, emakumeez inola ere ez fidatzen eta areago gogoan ez hartzen ikasi egin dudalakoan nago, ondotxo jakinda ere nire oraingo misoginia babes edo zuribide moduko jokaera inozo bat besterik ez dela. Gezurrontzi hutsak dira, batez ere sentimenduei dagokienez, etengabeko disimulu bati eusten baitiote helburu bakar batez, hautatu duten harrapakinaren gaineko kateak apur apurka gero eta tinkoagoak bilakatzearren. Zuk ere ezin duzu esandako hori seriotan hartu. Baina ikaragarri gustatuko litzaidake benetan sinistea, aitzakia bikaina bailitzateke gaurdaino egon garen bezala luze jarraitzeko, ez baita Laura bakarrik inolako konpromisorik gabeko harreman baten bila dagoena; nik ere bera bezalako ohaide baten zain ne ngoen aspaldiko partez. Eta behin berriro ea gaztetan oso bihurria izan nintzen etxean zein kalean. Zenbateraino jakin nahi luke? Hobe dugu hori bertan behera uztea, esango diot soilik kartzelera bidean ipintzerainokoa izan zitekeela. Zenbat eta elkarr ez gehiago jakin, gero eta okerrago hain gogoko dugun ustezko libertade arduragabeko honetarako. —Beraz, ez duzu koskortu nahi? —Auskalo! Askeak izateko, bene benetan askeak, hau da, elkarrekiko erantzukizun bakarra oheko izaren azpikoa, orainaz be har beste eta iraganaz aipatzekorik ez, horrela bakarrik jakingo dugu batzen gaituen apurrak ez duela inolako etorkizun asmorik edo aukerarik. Laura ezin da konformeago egon, horregatik, izandako elkarrizketa ezinbestekoa izanda ere behin betiko agortu d elako, leihoan haren ondoan jartzeko eskatzen dit, aurreko zuhaitzok pagadi bat al dira? Nola du izena ondoko herri horrek? Eta urruneko mendi haiek? — No me imaginaba que hubieses sido tan rebelde. Une batez duda mudatan adinaren kontura bakarrik zirik atu nahi nauen, bestalde, benetan jakingurak dagoen nire iraganaz. Politika kontuak. —Ah, bueno, entonces no quiero saber nada. Eta nik ez nuen besterik espero hain gaztea eta itxuraz behintzat apurtxo bat konbentzionala ere ematen duen neska batengandik, hau da, gaur egungo edozein gazte arruntengandik, eta guztiz gain ere kanpotik etorritako batengandik, Laura hemen jaio, baina o so haurra zen bere familia Madril aldera bizitzera alde egin zuenean, hots, ez duela nekez, eta zorionez, Euskal Herriko sasoirik gatazkatsuenak ezagutzeko edota hemen bizi izandako bipolarizazio nazkagarriaz blai egiteko paradarik izan. Bestalde, horixe d a ere harekin hain gustura egoteko beste oinarrizko motibo bat; politika, berez hain gauza arbuiagarria, saihesgarria izanda, ez dela inola ere gure artekoan oztopo edo auzi biderik izango. —Al menos espero que no tuvieras nada que ver con esos hijos de puta de la ETA. Laurak, lehenago guztiz kontrakoa esan arren, badirudi berehala damutu egin dela. Ez da harritzekoa, ETA bezalako talde batek edonorengan, hau da, nire aspaldiko modura aldez aurretik maximalismo politiko etniko batek pozoitua ez den edoz ein pertsona zintzoarengan, sortzen dituen arbuioa edota gorrotoa kontutan hartuak, aitonen seme den edonorengan, noski. Honez gain, Laura gaur goizean, nire bigarren solairuko leihotik zeruertzera edo guztiz ezaxola begira dagoela, inoiz baino berritsuago eta estreinako aldiz jakingurago, nireak zer nolako kontuak izan ziren asmatu nahi du. Noiz edo noiz gertatu behar, hau izan da nire azken urteotako jokaerarik baldarrena, arduragabekoena, nire aurreiritzi toxikoez bizitzari aurre egitea. Hori dela eta, norbait ezagutu eta segituan nolabait epaitu eta sailkatu egin behar du haren ondoan ziur eta eroso sentitzearren, bestela berehala artegatzen naiz, ez dakit zeren beldur, seguru asko ezusteko salaketa baten zain edo atzetik etorrita zoro zoroan, bira oka zein ostikoka, oldartuko za idan norbaiten beldur. Ezin dut, beraz, egin Laurari nire kontuon nondik norakoak axola ez balitzaizkio bezala, zertan ari nintzen aspaldian, zergatik atxilotu ninduten, zenbat urtez. Nola ez arduratu, gainontzeko gizakume gu ztiak, aldez aurretik inolako jarrera politiko barik edota gure liskarraren gorabeherak azalez bakarrik ezagututa ere, nola edo hala arduratu behar dituenaz; erailketak, leherketak, mehatxuak, inola ere normala ez den herri baten aurpegirik hitsena, gaitze sgarriena, itsusiena. Behin berriro gezurraz baliatuko naiz errealitate petral eta mingorrari aurre egiteko, oraingoan inola ere galdu edo uxatu nahi ez dudan neskato pan pox honen behin behineko oniritziari eustearren. Gaur egun ez naiz batere harro asp aldiko kontuotaz. Aurreneko gezur hutsak, ostera, ez dit askotxo lagundu Lauraren susmoak alboratzeko, haren begitarte zimurtua lekuko. Amaigabeko isilune baten ostean, azken aste honetan Laurarekin bizi eta batez ere gozatutako guztiaz gogoeta azkarra egiteko bezainbestekoa, Laura bezalako erdi madrildar eta ustezko mari apain atzerakoi baten aurrean nire iraganaren bekatu larria behingoz eta behin betiko aitortzen saiatzen naiz. Noizik behin parte hartu ohi nuen Herri Batasunaren mitinetan zein mani festaldietan. Hori da guzti guztia, edo behintzat nik hala izatea nahi dudana. Lauraren begi eder eta inoiz baino zorrotz eta distirantagoak nire gainean iltzaturik antzematen ditut. Aiko maiko dagoela begitantzen zait, ez dakiela zer erantzun edo nola jokatu aurreneko aldiz edo ezagutu berri duen balizko ETA zale baten aurrean, orain arte ohaide izan duen gizonak berari guztiz ulergaitza izan behar zaion hiltzaile batzuen pentsamolde berbera noizbait eta nolabait defenditu izan duela. —¿Tú eras de lo s que creían que el fin justifica los medios? Ezustean harrapatu egin nau Lauraren galderak, dagoeneko ikaragarri gogait eginda nago, beharbada azken urteotan baino gehiago, oraingoan baitaukat neure aurrean benetan estimatzen dudan emakume bat, orain de la gutxi arte, kartzelatik irten baino pare bat hilabete lehenago hain zuzen, emazte nuen borrokaide pospolin eta ikaragarri bihozgogorrarekin ez bezalakoa, orain arte inork ez bezala liluratu egin nauena, haren ondoan inorekin ez bezala ere ezin gusturago eta batez ere libre sentiarazten nauena, inolako duda barik ere neure egia, egia borobila, merezi duena, baina inola ere eman ez diezaiokedana. Gaztetan beti oker zaude printzipioz edo inertziaz, orduko giroak bultzatu ninduen orain guztiz gaitzesgarria k, zitalak eta batez ere okerrak begitantzen zaizkidan bitartekoei laguntzera. Lauraren begirada berriro leihoaz bestalderantz zabal zabalik, goizero jaikitzen naizenean so egiten diodan urtegi urdinkara eta ene gogoan behintzat lasaigarriari atxikita. Badirudi arnasa hartu behar duela urtegi horretaraino luzatzeko moduko haspeen sak on bat egiteko edo, badirudi ere nire aitorpenak nik espero baino zorrotz edo sakonago atsekabetu egin duela. Ez dut ulertzen, batez ere gauden herrian egonda, bizi izan ditugun urteak gogoan hartuta, urte latzak, ikaragarri latzak guztiontzat, alde bate an geundenontzat zein besteontzat ere, azkenontzat apurtxo bat gehiago apika, azken finean eurek ETAren bortizkeria neurrigabekoa pairatu behar izan baitzuten nahitaez eta guk honek eragiten zuen zapalkuntza poliziala eta inola ere bezainbestekoak izan ez ziren Estatuaren gerra zikin eta isilaren bidegabekeriak, bidean galdutako zenbait lagun eta gure senitartekoei eragindako samina. Kostata, baina ni ere konturatu nintzen, azken azkenean, neure borroka kideen egoskorkeria ideologikoaz edota itsukeria moral az, horregatik gaur egun aspaldi sinesten eta defenditzen nuen gehienaren aurka nago, horregatik ere politikaren joku zikinari muzin egiten diot, ez dudalako inolako gogorik berriro barreneraino hanka sartzeko, behinola erabat okertu bezala, eta Laurari ondoko hau sekula aitortuko ez diodan arren, honezkero nahikotxo kontatu egin diodalakoan, nire etorkizuna kolokan eta batez ere maite ditudan gurasoak zein semea ere ozta ozta oinazera bidean jarri egin nituelako. Hau guztia horrela izanda, eta beharbada be rak ez dakiena ere, inola ere jakin ez lezakeena, niri dagokidanez inoiz jakingo ez duena, orain naiz ni atsekabetzen dena, Lauraren jokabidea gehiegizkotzat jotzen dut, berak ere orduko borroketan parte hartu edo zerikusirik benetan izan balu bezala, hau da, bere adinaren arabera ez dagokion benetako edo mamizko ezagumendurik balu bezala, hau guztiaz aparte bizi izan balitz bezala. Galdetzekotan nago, jada apurtxo bat aztoraturik, sumindurik, ea ETAren bortizkeria errotik gaitzesteko nik baino motibo gehia go duela uste duen. ... no quiero saber nada. VI Laurak ez zuen nire iraganaz ezer jakin nahi eta nik bihotz bihotzez eskertu egin nion. Ez nekien, ezin nuen jakin, baina kontutan hartuta nire nerabezaro zoroa hobe nuen tutik ez esatea, batez ere Madriletik etorri berria zen neskato baten aurrean, orduko giroa zer nolako ustela zen hamaika aldiz azalduta zer egin edo pentsa ez zekielarik egongo zena, ezin izan baita nire garai hartako mundu zalapartatsu eta ikaragarri hertsi eta bortitzetik at bizi den edonorentzat oso atsegina edo erakusgarria telebistan sarri askotan ikusi ohi dituzun basakerien egileen lagun batekin oheratu zarela jabetzea. Baina ni oso gaztea nintzen, orduko giroa eta gaur egungoa guztiz bestelakoak dira, ni ere izugarri aldatu egin naiz, goitik behera, kostata, baina gartzelak ere d ezente lagundu dit, gogoeta egiteko batik bat. Gaur egun bortizkeria mota guztiak gaitzesten ditut, alafede. Nolabait ere, baliteke Laurak hori inola ere ez ulertzea, baliteke bera bezalako milioika gizakumek berdin egitea, nik neuk oraindik ere ulertzen ez dudan bezala, ez behintzat orduan egin bezala, neure konpromisoa norainokoa izatera heldu zen jakinda, bost axola niri garai hartan bizi edo sartuta egon nintzen giro benetan itogarri eta eroak eraginda edo, hots, ezagun nituen lagun zein gertaeren era gina, dena delakoa, eta zinez diot, zeharo damutzen naiz, dagokidan heinean bederen, ez baitut inolako gogo edo asmorik Kristoren modura munduko pekatu guztiak nire bizkar hartzeko. Bada, orduan, betiko gorde eta isildu behar izango dudan zerbait, ez da bakarra izango. Bikote artean antzeko sekretuak oso ohikoak baitira, nire ustez ezinbestekoak gure harremana behar bezala aurrera joan dadin, egia ez baita beti berez onuragarria, maiz ere egia itzel kaltegarria izan daiteke, batez ere badabilena oztopatze ko modukoa denean, eta geure artekoa ez dabil batere gaizki, ikaragarri ondo baino, geure artekoa inoiz izan dudan harremanik asegarriena da, inora ez doazen —ez baldin bada betiereko bizimodu hutsal batera — harreman gehienak bezain atsegina, goxoa eta bat ik bat lasaia, eta hori da, nire emaztearengandik banandu eta gero, makinatxo bat amets eta egitasmori muzin egin eta gero, nire gaur egungo bizimoduaz nola edo hala moldatutakoan, gogokoen dudana: lasaitasuna. Ez dago esan beharrik berak ere zer edo zer niri ezkutatzeko munduko eskubide osoa duela, jakina. Hala onartu egin behar dut nahitaez, hau da, elkarri ezer esan barik, gogoz bakarrik apika, geure hitzemanik gabeko akordio bakarra. Dena dela, Laura, sikiera puskatxo bat, azaletik soilik, ezagututa , nire Laura ederra eta buruargia, nire Laura bihotz handia, Madriletik ni maitatzeko propio iritsitako emakume mari apaina, haren sorterrira aspaldiko partez itzulitako neskato pinpirina, ez dut zertaz kezkatu behar, hain gaztea izanda eta hain urrutitik etorrita niri azken urteotan behin eta berriro aztoratu egin gaituen ditxosozko gaiaz inolako zerikusirik edo jakin minik izango ez duelakoan. Eta horixe da, neurri handi batean ere, Laurarekin hain gustura, lasai asko, tarteka esne mamitan ere, egoteko be ste funtsezko motibo bat, aspaldi deskubritu bainuen gauza pila dagoela ditxosozko gai hori behingoz alde batera lagata, hain zuzen ere, urte askotan arduratzen ninduen bakarra izatera heldu zena, bizia zeharo irauli eta izorratu egin zidana. Eta nik asp aldi ere zin egin nuen harrezkero nire buruaz bakarrik arduratuko nintzela. Laurak ere arduratu nahi bezala, bere amarengandik ihesi etorritako alabatxoa, bere jaioterrian senitartekoak baino ez dituena, egunak hurrenez hurren euren osaba izekoen etxetik lanera eta lanetik nire etxera iragaten zituena, konfiantzako gizabanako bakarra ni nauena, hiri honetan, munduan agian, hain bakarrik dagoena. Lauraren bakardadea neure presentziaz betetzen saiatzen naizela dirudi; bestela ezin dut inola ere ulertu zerga tik ari naizen bera bezalako neskato eder, lirain eta azkar batekin ohe jokoetan, ezin baitut amodio berba inondik ere erabili gure arteko edade aldea hain agerikoa izanda eta orain kontura ez datorren beste hainbeste bateraezintasun, esan nahi dut, sozio kulturalak edo antzekoak, nik behintzat ez hain aspaldi aintzakotzat hartu ohi nituenak. Argi dago biotako bat gutxienez denbora alperrik galtzen ari dela, biotako batek etorkizun oparoago bat merezi duela, biotako batek noizbait eta nahitaez sufrituko due la. Noiz edo noiz bertan behera utzi behar izango dugu, ni behinik behin eta egia esan ia hasiera hasieratik uztekotan nago. Ez naiz ausartzen ala ez dut egin nahi, baina, oso laster da, geurearen hastapenetan gaude eta ez litzateke oso bidezkoa hain zorio ntsuak, edo agian axolagabeak bakarrik, garela dena egunetik egunera supituan uztea. Denborak lagunduko dit/digu, menturaz. Gaur larunbatean, esaterako, eta Bilbon geundela, Laurak ditxosozko Guggenheim ikusi gura zuen, hau da, gaur egungo ezinbesteko bisita, nahiz eta ni hamaika aldiz barruan egon eta oraindik barruan, noizean behingo erakusketaren bat alde batera lagata, mamizko ezer ez topatu, eta betiere gero eta konbentzituago benetako erakarpena eraikinaren xarma ukaezina bera dela eta ez besterik, hau da, barruko ia guztia aitzakia hutsa gaur egungo titaniozko katedral baten egitura kiribildu zein distiratsua miresteko eta kito; txintxin diruaren hotsa. Gure artekoak aurrepauso handi bat eman du. Izan ere, gaurkoa izan da elkarrekin egin dugun geure aurreneko ostera. Honezkero argitara irten bagina bezala, ezkutuko amodio debekatu bat izatetik denen aurrean harrotzeko moduko bikote arrunt bat bilakatuz, hori bai, VII oraingoz behintzat geure hiritik kanpo, badaezpada. Edonola ere, derrigorrezko bisita zein eritzi arinak egin eta gero, besteak beste herri honen itxuraldaketa, apur apurka baina baita geldiezina ere, delako museoa adibide hutsa denez, alde zaharreraino gerturatu gara pintxotan derrigorrezkoa ere zen bakailaoa bazkaltzera joan aurretik. Laurak pozarren ematen zuen, gaur arte ez bezala, nik etengabean esan eta egiten nituen txantxa zein zirtoei beti adi eta irribarretsu, bere ohiko sudur zimurdura, maiz pose bat besterik ez dena, egun batez erabat ezabatu balu b ezala. Eta egun batez ere ni, nire burua barregarritzat hartzeaz gain, aspaldiko partez gazteago eta askeago sentitu egin naiz. Badirudi biok antzeko zerbait espero eta merezi genuela aspaldi aspalditik, gure ezkutuko topaketok inposatu omen diguten zurrun tasunetik ihes egitea edozein maitale bikotek bezala libre eta alai jokatzearren, hots, irri, zirri eta ziri artean, logelako estutasun lizuna lehendabizi ahaztuta benetan zoragarria izan den egun batez gozatuz. Igandean hondartzara joateko proposatu egin diot. Ez dut, beraz, geure artekoaren nondik norakoez hitz egiteko batere gogorik. Egia esan, nik uste oso beka tu larria litzatekeela halako harreman zoragarri bat nire kasketaldi huts bategatik zapuztea. Debako hondartzan egon gara goiz osoan. Badirudi Laurak dezente gozatu egin duela eguzki galdatan, harik eta larruan kis kila moduko kolore gorrista bat harrapatu arte. Nik, ostera, toalla gainean etzanda nengoela ohiko biluztasun lotsak kikilduta eta halakoetan denbora pasa bakarra dudan libururen baten irakurketa astunak gero eta gogaitago eginda, gure artekoaz gogoeta egiteko behar beste asti izan dut. Ez nekien zelan definitu Lauraren alboan sentitzen dudan zoriontasun mota, ez baita inondik inora maitale arteko zoriontasun arrunt eta batez ere erruga beko bat. Esan nezake geurea Moravia edo Borgesen neurriko amodio bat dela, bai aditunkeria galanta, baina badakit aldez aurretik gehiegikeria zein handinahikeria ederra litzatekeela, ez baitago geure artekoan ezelako mendekotasun intelektual eta are gutxi ago ekonomikoagorik, geure harremana ez baitago inolako interes edo etorkizunezko egitasmo batek eraginda, elkarri eskaintzen diogun askatasuna ez baldin bada halakorik, elkarrekiko libertadean oinarritzen baita gehienbat geure artekoa, bestela agur Ben Hu r. Ni ez naiz berriro inorekin ezkonduko edo antzeko loturara makurtuko, eta ez dut uste berak ni bezalako alproja batekin edonolako etorkizunerako planak egiteko oso gogo handia duenik. Amodioak badu, erromantiko babo gehienek uste dutenen aurka, bere mug a ezin ageriagoa, hau da: sena. Eta hau guztia gutxi balitz bezala ere, eguerdiko eguzki izpi kiskalgarrietatik ihesi, eta goseak ere eraginda, herrira sartu gara bazkaltzeko asmoz. Laurak euskal kostaldeko herri guztietariko Deba ondoen ezagutzen eta ga inera gogokoen duela aitortu dit. Umetan etorri ohi zen sarri askotan, bere familiak Madril alderantz bizitzera ospa egin aurretik. Debako hondartza, ostera, oso gogoan zuen, txikia, itxia eta txitean pitean ere itsusia, baina horregatik ere oso xarmanta, benetan atsegina, bere ustez familia giroan egoteko modukoa, edo behintzat orduko egun zoragarriak gogoratzekoa. Gaur egungo Debako hondartza ez da askotxo aldatu, lehen bezain txiki eta itxia baita udalak turismo gehiago erakartzeko asmoz ezinbesteko hobe kuntzak egin arren. Eta beharbada egin, egin badituzte, sarbideak zabalduz eta asfaltatuz, aparkaleku gehiago hutsetik sortuz, inoiz ez bezala parkea atondu eta zainduz, bestela gaur topatu dugun jende mordoa ezingo zen pilatu sardina lata moduko hondartza honetan. Edonola ere, txingar eginda baldin bazen ere koitadua, hondarretatik altxatu orduko Laurak hitz eta pitz egin du haren umetako oroitzapenak zirela eta. Baliteke nik nahi eta behar baino informazio gehiago eman didala haren senitartekoei buruz, ze harkatzeke guztiz konforme eta bereziki patxadatsu nengoeneko ataka ireki berri dit oharkabean, nire uste eta beldurrez betiko mamuak sartu daitezen oldarrean. —Me encantaba jugar en la playa con mi padre. Kontatzen didanez, bere ama erretxinaren eteng abeko zelatatik askatu orduko, aitarekin uretan plisti plasta zein hondartzan zehar lasterka lepo gainean igarotzen zuen goiza. Kontatu ere egin badit hondartza honetan pasatutakoak bere aitari buruzko oroitzapenik gozoenak direla, gehienetan bere aita oso lanpetuta edo egoten baitzen, eurekin lasai moduan egoteko parada bakarra asteburuetan izaten baitzuen, eta beti beti familia giroan, hau da, aitonaamonen etxean, senitartekoez gainezka eta gainontzeko helduengandik ahalik eta urrunen aldendua ez molestat zearren, jakina. Hori dela eta, badira udako hondartza egunok Laurak gogokoen dituenak, umetan eta herri honetan ezagututako egunik zoriontsuenak begitantzen zaizkielako, gaur gero bere amak inoiz eta inola aitortu nahi ez bezala. —Debería haber vuelto a ntes. Elkarren gorabeherakoez zenbat eta gutxiago jakin, gero eta hobeto, adostu ostean, bat batean niri bizitzari buruzko hainbat zertzeladak berriro aztoratzen nau. Ez da bere gurasoei buruz egin didan aurreneko aipamen xumea, banekien aita zendu zitza iela hemen bizi zirela, horrezkero Madrilera alde egin zutela eta gaur egun ama behintzat Espainiako hiriburuaren inguruko txalet batean bizi dela. Eta jakin ere badakit, berak elkar ezagutu orduko hala aitortu egin zidalako, Laura bere amarengandik ihesi bere sorterrira itzuli dela. Jakina, ez zidan ihesaren zergatia azaldu nahi inondik ere. Nik ez nion galdetu berak berdin egin zezan: deus ez galdetzea. Horrela elkarren mamu eta trapu zikinez babestuko ginateke, horrela ere aitorpenek sortu eta ezartzen d ituzten kateetatik libre egongo ginateke. Tamalez, noiz edo noiz sortu behar, ez baita posible, nik ere ez nuen sekula sinistu, maite duzun pertsona zeure munduko nondik norakoetatik betiko aparte izatea, zeren bestela zeure maitalea nolabait engainatzen ari zarela gogoan hartzen hasiko baitzara. —Papá estaría orgulloso de mí. Eta ez du amore eman nahi. Badirudi saiheska edo bere aitaz galde diezaiodan eskatzen ari dela. Nik ez dut, aldiz, inolako gogo edo asmorik, batik bat hildako aita bati buruz galdezka hasteko, hau da, seguru asko drama izugarri gogor eta mingots bat izan z enaz halabeharrez, are gutxiago, eta eskatutako botila sagardoaren ordez, mahi gainean jarrita zalantza barik bazkalordua zapuztuko digulakoan. Denok dugu zer edo zer mingarri gogoan hartzeko. Eta ez dut nahi, inondik ere, nik bizitu edota sufritutakoa aita baten galerarekin parekatu. Izan ere, nik ez ditut aspalditik neure gurasoak ikusi, edo bestela esanda, eurek ez naute ikusi gura, edo hori da behintzat sumatzen dudana euren etxean nagoelarik, ez daudela batere gustura ni alboan izanda, badutela bet i niri esateko zerbait, nik uste leporatzeko asko eta seguruenez ere beti errieta moduan, zakar zakar, baina ez dira ausartzen ala ez dute inoiz momenturik aproposena topatzen, orduan atsekabetzen dira eta eurengandik hainbat arinen alde egin nezan irrikan begitantzen zaizkit airean geratzen den ixilune zurrunari erreparatutakoan. Laurak zain ematen du. —Noiz eta nola hil zen zure aita? Orain arteko isilunerik luzeena. Laurak hasperen egiten du. Kontatuko didalakoan nago, bazkalorduan ere negar zotinka asmatzen dut. Hala ere, espero dut datorrenak gure artekoa nola edo hala indartzea bederen, bestela bai trago txarra, gurea behin betiko a purtzeko momenturik aproposena. Ezin naiz koldarragoa izan. —Prefiero no hablar del tema, para qué amargarnos la comida, ya antes he estado a punto de ponerne a llorar cuando estábamos en la playa. Oraingoan ez dakit eskertu behar diodan edo zapuzturik sentitu behar. Ez al dut merezi nire aurrean bere barne kezkak edo ezinegona aitortzea. Hori al da gure artekoari ipini dion muga? Zernolako zintzotasuna espero nezake bere bizitzaren edozein alde garrantzizko ezkutatu nahiago didan emakume batengandik? —¿Conoces aquí algún sitio donde se coma bien? Eta hemengo sagardoa hain mingarratza izanda batere gustatzen ez zaiola bizpahiru bider esan ostean, Asturias aldekoa hamaika aldiz gustokoago duela ikaragarri gozoa egiten zaiolako, benetan freskagarria, botila hustu berri dut bere gustuko jatetxe txukun baten bila azkar joan gaitezen. —Hemen ez dut batere ezagutzen, baina Getaria aldean badaude, kaialdean bertan, oso jatetxe onak —erdaraz esan nion, baina. Eta autoa hartzera goazela, herriko plaza zeh arkatzerakoan, Laura harri eta zur geratzen da balkoiei begira, zintzilik dauden erretratu erraldoiei, azpian agertzen den pankartari. Erabat atsekabetuta ematen du. Ezta harritzekoa, esaten diot nire buruari, kanpotik etorrita eta antzeko zerbait ikusi ez kero, txunditurik geratzea, hau da, ia egunero telebistatik, irratitik edota egunkarietan erakusten dizkiguten bidegabekerien egileen aurpegiak heroi modura goraipatuak ustekabean ikustea. Bertoko askori ere gogor xamar egiten zaigu, nahiz eta geure garaia n, aspaldi aspaldi neure kasuan, edo horrela behintzat gogoan izan nahi dut, balkoi azpiko heroi harroputz eta bihozgogorron giro berean edo euren borrokan ere parte hartu. Dena dela, eta herri hau ondotxo ezagututa, ezin du inor harritu gaur egun ere hain ugari diren bortizkeria zaleok hau bezalako herri batean duten indarrak. Hau bezalako herri batean edo geure hiriburuetako zenbait auzo txikitan badago indarkeria gorapaitu eta lagundu egiten duen hainbat sasikume, basapiztia. Oraindik ere guztiz zitalak direnak eta auzootan eragin ikaragarri handia dutenak, nahiz eta gainontzeko auzoak kontra edo gutxienez zeharo ezberdin pentsatu, hain zuzen ere aurrenekoek denboraren poderioz, hots, bortizkeria mota ia guztien laguntzaz, menperatu eta ixilarazi egin dit uztelako. —Los presos vascos a Euskal Herria, la negociación es el camino para la paz. Ez dakit zer dela eta, baina oharkabean edo, hau da, Laurak eskatu baino lehenago, pankartaren leloa itzuli diot. Badirudi aho zabalagorik, atsekabetuagorik, eta ezi n sinisturik nik esan berri diodanaren erruz. Beharbada pankartaren esanahia jakiteko inolako beharrik ez baitzuen, berak lehenago aitortuta euskaraz hitz bat ere ez jakin arren. Ezin argiago dago edonork erretratuetan azaltzen direnen erakunde armatuaren aldeko laudorioa ala zuribidea ondo baino hobeto asma lezakeela. Hemengo giroa zer nolakoa den kontutan hartuz, ikusi berri duenez ez harritzeko aholkatzen, erregutzen diot. Eskua altxatu dit nire ezpainaren pareraino, isiltzeko agindu gisa edo. Ez du inolako gogorik ikusitakoaz berba gehiago egiteko. Dagoeneko ez da harrituta edo atsekabetuta, orain plazatik zehar haserre bizian ospa egiten du aparkalekurantz. —...sácame de aquí inmediatamente. Eguna erabat izorratu delakoan nago. Errepidetik autoz goazela, lehen proposatu egin diodan Getariko jatetxean bazkaltzeko, Laurak ez du txintik ere esan nahi. Areago, badirudi begirada zein gogoa leihatilaz bestaldean galduta duela. Ez dakit zer esan orain arte esandako guztiaz porrot egin baitut. Hala ere, nola edo hala animatu egin beharrean nago, egun guztiz patxadatsua izan behar zuena erabat ez alferrikaltzeko. Jatetxekoa negar egiteko modukoa suertatzen ari da. Terrazako mahai batean eseri gara. Zerbitzaria etorri zaigu eta Laurari menutik zer edo zer hautatzeko eskatu diodanean muzin egin dit. Orduan, zerbitzaria aurre aurrean nuela, ni urduritu eta ezustean, eta Laurari irriño bat eragitearren bakar bakarrik, ea erreboiloa piszifatoriakoa zen itaundu diot. Alferrik, zerbitzariak sudurra zimurtu eta b ere jatetxean arrain guzti guztiak beti fresko freskoak eta primerakoak direla agindu egin digu oso modu zakarrez, hau da, bertako jendearen ohiturari eutsiz. Laurak ere jelazko begiratu bat bota egin dit, bere ezerosotasuna ezin ageriago utziz. Horrezkero ez nekien zer egin edo esan bere oniritzia berreskuratzeko, plazakoaz gertatu eta gero jaso duen ondoezatik ateratzeko, nahiz eta ordura arte hain gogoko eta ohiko zuen irriño xarmangarria bere aurpegian berriro marraz zezan mota guztietakoak komeriak alp errik eta agian oso baldar eta lotsagabe ere asmatzen saiatu naizen. Edonola ere, badirudi isilik ezin egon naizela, eta Laura gero eta gogaituago dagoela ohartuta ere nik barra barra hitz egin dut edozein huskeriaren kontura, batez ere izkiren, txirlen ed ota artean ere sumagarria zitzaidan erreboiloaren kontura. Baliteke bazkalordu osoan mahai gainean ditugun platerei buruz etengabe solas egiteko parada ezin hobea izatea, baina oraingoz ez dakit zenbat aldiz goraipatu ditudan euskaldunok ustez edo asmatuta ko saltsa berdea edota Kantauriko arrainen kalitatea gaur egun lekuetatik ekartzen dituztenen aldean. Patetikoarena egiten ari naiz, gogoz gainera. Edozein lelokeriaren bidez eguna zapuztu digun pasadizo ezustekoa saihestearren, geure artekoa bere onera ha inbat arinen itzul dadin. Eta nola ez, den dena alperrik, eta betiko legez nik neuk hanka barruraino sartu dudalako. —Este país será todo lo desagradable que tu quieras para los que venís de fuera y no conocéis el problema de primera mano, e incluso no niego que pueda haber más hijos de puta por metro cuadrado de lo habitual, pero no me negarás que al menos aquí se come mejor que en ninguna otra parte. Ez dakit zenbat aldiz damutu behar izan naizen nire berritsukeria inozo lotsagarriaz, oraingoaz inoiz ez bezala, ostruka bat izan banintz, dagoeneko neure burua Antipodetako zulo batetik aterata izango nukeen. Baina, hala eta guztiz ere, edonor zur eta lur geratzeko modukoa izan da Laurak bota izan didana, ni bezalako ergelak gorrotatzen zituela edo halako beste perla mingarriago batzuk ere bai. Harrigarria orain arte ohekide bederen izan dudan emakumearen ahotik entzunda. Ni ezin sinisturik nago, eta nahiko suminduta ere, halabeharrez. Badakit Debako plazan ikusi berri duguna bidegabekeria galanta, samingarria, dela, horretan harekin bat nator, zeharo, eta batez ere sumatuta, ondotxo suma baitezaket, kanpotik etorri berria den norbaitentzat ezusteko handia jaso izana. Dena dela, eta hemengo giroa zein giza paisaia ala pasaia morala zer nolakoa den ondo baino hobeto jakinda, ikusitakoa egun bateko lorea ez dela, azken urteotako gehiegikerien beste adibide bat baino, Lauraren jokaera oso iraingarria begitandu zait, batez ere orain arte aurre aurrean duen gizabanakoarekiko, ni ez bainaiz ezeren errudun, ez baldin bada askotxo pentsatu barik ziplo esandako zerbaiten erruduna, haren ustekabekoak eraginda hain zuzen ere. Ez dut us te, beraz, halako tratu txarra, jipoia, merezi dudanik, ez baitzen nire asmoa, inola ere, bera aztoratu izana, hemengo giro politikoa, nire ustez guztiz ustela izanda ere, nolabait azaltzea, eta den dena bera kosta ahala kosta lasaitzearren. Tamalez, ezin izan ditut hitz egokiak topatu, bistan dago ez naizela aparteko hizlaria ez badin bada lelokeriak botatzeko, esandako apurra arineketan izan dela, ez zegoela nire aldetik inoren jokabidea zuritzeko asmorik. Eta hala eta guztiz ere, ergela esan dit, hamaika aldiz gogoz eta bihotzez maitatu izan dudan emakumeak iraindu ez ezik, nik, inola ere laguntzen eta gainera biziki —eta berak ez dakien motibo zehatz askorengatik — gaitzesten dudan zerbaiten errudun sentiarazi egin nau. Eta ez da bidezkoa, berak ez du ino r epaitzeko eskubiderik, are gutxiago bene benetan ezagutzen ez duen norbait, maitatzen hasi den norbait. Jakin beharrean nago bere jokaera uzkur eta zakar honen zergatia. —Cualquiera diría que han matado a alguien de tu familia. Ederra egin dut, orain bai asaldatu zaidala, bazkalordu osoan berba egin du bigarren aldiz ez beste, eta oso modu zakarrez ere, ea bere biziaz zer nekien galdetzeko edo zergatik azaldu behar zidan berari bakarrik ardura ziona ala ez. Ederto ba, nik uste dut orain ulertu dizudala, isilduko naiz, eta ez dut berriro inoiz asaldatzen duen gai hau jorratuko. Gainera, eskubide osoa du isilik egoteko, ni neu isil nadila eskatzeko, bere bizitzaren zenbait atal ezkutatzeko, atal guztiak gura izan ezkero. Azken buruan, maitale nauka bakar bakarrik, pasa denbora hutsa, jostailu kaskarra, hamaika aldiz barkatzeko eta jatetxeraino laguntzeko arrenka eskatu ostean, eta bazkalordua bukatu arte hitzerdirik ere esan gabe, egundoko kontua ordaindu, eta jarraian bere izeko osaben etxe ateraino betosko eramateko gidari hutsa. VIII Gaur igandean Bilbora itzuli naiz, egun osoan nire hiru urtetako semearekin jostetan zein patxadan egoteko asmoz. Gaur ere, eta lehenbizikoz, ez zait batere inporta, haurrarekin bildu aurretik, halabeharrez igaro behar dudan trago txarra nire emazte ohiaren etxera heltzerakoan. Gaur badut burua beste inon, Laurarengan hain zuzen ere. Autopistatik behint zat nentorrela ezin nion atzo gertatutakoari buruz gogoeta egiteari utzi. Geure lehenengo errieta, edozein bikoteren modura, aldez edo moldez saihestu nahi eta behar genuena, eta horregatik ere elkarri agindu genion gure arteko betebeharrak zein hitzarmena k gutxienera eramatea, gehienbat sexura eta kito, zertarako besterik, batez ere gureak inolako etorkizunik ez baldin bazuen, gure artekoa behin behinekoa bakarrik baldin bazen. Alde horretatik, eta nire emazte ohia rekin bizitutakoa, edo hobeto esanda, ha rengandik espero eta azkenean topatu nuena oso kontutan izanda, hau da, berari bakarrik egokitzen zitzaion bizimodu guztiz konbentzional eta batez ere zeken bat, hain zuzen ere ni bezalako koitadu batek inola ere ezin eman ziona, Laurarena aldiz bikaina da , agian larregi, nirearekin inola ere bat ez datorrena. Esan liteke geure harremana bikain bilakatzeko saioan hil garela, elkarri hamaika promes eta asmo egin eta gero ezinarekin topo egin dugu. Ez da posible elkarrekin egonda eta ezer ez sentitzea, ez da posible ere elkarren maite izatea eta norberarena existituko ez balitz bezala jokatzea. Ez da posible gure arteko itxurakeria hutsa izan baita hasiera hasieratik, bizi nahi genuen fantasia bat, adinarengatik inola ere ez dagokiguna, nahikotxo koskortuta b aikaude nerabe moduan jokatzeko. Alde horretatik, ez nau batere harritzen atzokoak, noiz edo noiz jazo behar, gutxien espero nuena, ostera, politikaren kontura zer edo zer geure aurreneko errietaren motiboa izatea. Ez nuen espero eta, egia esan, zeharo azt oratu egin nau. Beste behin, eta batez ere dagoeneko aspaldi ahaztuta nuen gai ustela izanda, berriro politika nire bizitzan sartzen da den dena izorratuz. Ez dakit zer dela eta Laura hainbeste atsekabetu zitzaidan, zertara zetorren Debako plazako erretrat u zein pankartaren kontura eztabaidatzeko gogoa. Saiatu, saiatu nintzen asmatzen, baina ezin. Nire irudikoz gazteegia zen, eta gainera bere urte gehienak Madrilen bizitakoak, euskal gatazkarekin zerikusirik zuen zerbait beti gaitzesgarri/gogaikarri kontatz eko prest. Dena dela, eta badaezpada, nik itaundu egin nion zer zeritzon nahaskeria nazkagarri guzti horri, haren atsekabearen benetako zioa jakitearren. Ez zidan tutik ere esan, lehen baino bezkozkodunago agertu eta etxera zuzen zuzen eramateko eskatu egi n zidan soil soilik. Txunditurik nengoen. Ezer kontatzeko gogorik ez zuela asmatuta, eta batez ere hori ez egiteko eskubide osoa zuela onartuta, nola edo hala, baina inoiz ez serio serio, gurearen hasieran hitzartutakoaren arabera, gehiago ez akuilatzea er abaki nuen. Hori zela eta, eta ditxosozko gaia alde batera utzita, bazkariaren kontura zenbait txotxolokeria esan eta bera berriro ere izugarri asaldatu egin zitzaidan. —Me repatean los idiotas que tiran todo el rato de tópicos. Zatarkeria galanta, nik inola ere merezi ez nuen mesprezu mingarria. Ez nuen Laurarengandik espero eta ez nuen merezi hain erantzun zakarra. Tira ba, geure arteko ageriko adin eta klase ezberdintasunak kontutan hartuta —ez dakit zenbat aldiz esan diodan nire buruari ea zer demon tre egiten dudan nik bera bezalako señorita larrusendo batekin tratuetan — badirudi noiz edo noiz errieta izan behar genuela, nahiz eta hamaika aldiz gure artekoa hain kitzikagarria, hain bikaina, hain behin behinekoa zela elkarri esan. Dena dela, ageri da atzo arratsaldean egotzi egin nion zerbaitegatik asaldatu zela, hots, kezka zuela nik esan niezaiokeena, ez ninduela ohaide begiko eta berbalapiko bat baino izaten. —Aitaaaaaaa, begira zer egiten dudan!!! Enekok askatzen nau zeharo arduratuta nauen bur utazio oinaztatutik. Enekori esker nire bihotzeko kontu txatxuok ez dutela zentzu handirik momentuan konturatzen naiz. Eneko da arduratu behar nauen bakarra, guztiz gogorra baita ni bezalako aita banatu eta bakarzale batentzat, bere amarekiko tirabirak dir elaeta, bere semearen arreta zein maitasun osoa bereganatzea, suspertzea, ziurtatzea, hau da, nitaz inoiz eta inola ahaztu ez dadin egin beharreko guztia. Laurarena, beraz, behar den lekuan kokatu beharrean nago, gure artekoa denbora pasa hutsa hasi zen e ta horrela iraungo ote. Eta aurrera joateko modurik ez baldin badago, zer egingo diot, ez da nire lehenengo porrota amodio kontuetan izango, ez da ere segur asko azkenekoa, halakoetan amore emateko inolako asmorik ez baitut, oraindik oso sasoian nago sexua ri bizkarra emateko. Laurarekikoa bukatu beharrak, aldiz, pena ikaragarria emango lidake inolako dudarik gabe, aspaldi ez baitut ezagutu bera bezalako emakume jator eta bizkorrik, sarritan hain maripurtzila/harroputza/ipurterrea izanda ere. Baina, ez naiz ni zinez komeni zaion gizona, ez behintzat etorkizunerako planak egiteko beste, nik bere sasoian Edurnekin egin nituen bezalakoak, bizi osorako maitasun ezinezko eta ia ia betebeharrezko hura, ezerezean geratu zena, gaztetako amodio zoro eta luze guztiak g eratu ohi bezala. Laurari hots egingo diot atzo arratsaldekoaren kontura, egin omen nion kaltea edo zer izan zen zehatz mehatz ez jakin arren, barkazioa erregutzeko, berriro elkar ikusteko gogoa duen nola edo hala asmatzeko, azken hau datorren asteburuan Toulouse alderaino ostera polita bat proposatzeko asmoz. Astelehenetan, eta gizakume gehienon antzera, guztiz gogaikarr ia, benetan oka egiteko modukoa, begitantzen zaidan bulego zein lan batera itzuli beharra edota nire bizitzari buruz hartutako erabakien ondorio zalantzakorrak edo garratzak direla medio —horra hor nire semearena — ez naiz izaten oso pozik, ez eta nire lank ideek espero bezain berritsu ere. Gaur, aldiz, eta beharbada atzo ere izugarri ondo pasa egin nuelako Enekorekin; hau da, harekin nengoela ohiko malenkonia gabe eta baita betiko eta ageriko leloagatik ere, nire ondoan egunez egun koskortzen ikusiko ez duda na ondo baino hobeto dakidalako. Atzo igandean eta aurreneko aldiz goxatu egin nuen nire semearekin aspaldi hartutako erabakiaren damurik gabe, bai goizean Eneko ibai bazterreko ibilbide berri eta txukunetik behin eta berriro jauzika zein txintxilipurdika zeharo axolagabe zihoala, bai eguerdian Alde Zaharreko sagardotegi erraldoi batean hain gustuko duen bakailao tortilla bazkaltzen ari ginela, edota arratsaldean Casilda Parkeraino eraman nuela eguneko azken jauzi zein txintxilipurdiak egin zitzan bere amar enera otzan otzan eta osoro lur jota itzuli aurretik. Banuen, gainera, gainontzeko igandeetan baino pozagorik egoteko beste motibo sakon eta ia bat bateko bat: sekula damu izango ez nukeen erabaki bat. Bulegora heldu eta Kike ezustean harrapatu izan dut nirengan guztiz ohiz kanpokoa den agur ozen eta irribarretsu batez. Zain nintzen, “zorionak, asteburu honetan behintzat eta aspaldiko partez txortan egin duzu” noiz erantzungo zidan. Baina ez, kale egin dut, badirudi Kike ere ikaragarri irribarretsu, lasai eta batez ere arduragabe dagoela nire bizitza sexualari buruzko berririk gabe. —Aspaldiko! Atikoaren jabea uste baino lehenago bueltatu berri da, etzi bertan sinatu genezake alokairuaren kontratua. Oraingoan ni naiz ezustean benetan harrapatuta dagoen a. Ez nuen inola ere espero. Bai sorpresa handia, ezatsegina! Kaliforniatik bueltatu berria!!! Zer dela eta? Zertarako? Laurarekikoa zapuztearren edo? Zentzugabekerietan hasi naiz Kikeri guztiz faltsua den zoriontasun neurrigabeko aurpegiera bat marrazten saiatu eta gero. Gorroto bizia diot oraindik ezagun ez dudan arkitekto harrosko lukurrero horri, egia esan, oraintxe bertan akabatuko nuke. Baina, ez dut behin berriro nire eskuak odolez zikintzeko motibo apartekorik, zer axola dit niri Laurak hain gogoko eta zain duen atiko alu hori biok uste eta agian nahi baino lehenago eskuratu izanak. Hala ere, ezin dut gogotik kendu albiste txar edo dena delako honek gure artekoari nola edo hala kalte egingo diola, orain ni bere bizitzatik behingoz eta betiko ezabatze ko aitzakia bikaina izango balu bezala. Edonola ere, eta atzo hauek bezalako hainbat gogoeta inozo eta zentzugabeko egin eta gero, nire buruari Laurarekikoa lasai moduan, hots, etorkizunerako kezka handirik gabe gogoan hartzeko agindu arren, oso nabarmena da ez naizela batere ziur nire benetako sentimenduetaz, beharbada orain arte inoiz eta inola nahi izan ez dudalako. Agertu da ezustean geurea popatik hartzera joan dadin zirrikitu bat eta ni behingoan ikaratu izan naiz. Nor nau Laurak, pasa denbora hutsa, etxebizitza saltzaile gonazale lizun bat? Zergatik eta batez ere zeren beldur ote naiz? —Badakit hau zure lehenengo salmenta dela, horregatik mesede bat egin nahi izan dizut berak emandako datuak kontratuan gaineratuz. Eskerrik asko esan behar, ez da e zer apartekorik, zaila, baina bai eginkizun guztiz aspergarria. Horrexegatik ere, betekizun alu hori gainetik hainbat arinen kentzen lagundu izanagatik, eskertu behar nioke nire lankide txit eskuzabalari. Egia esan, hau da egin didan bigarren faborea Laura ren kontura. Hau da, bestalde, guztiz ezezagunak zaizkidan nire bezero zein maitalearen izen abizen oso osoak lehenbizi eta ozen ozen irakurtzeko aparteko aukera. —...Ullaga, María Laura Ullaga Ruiz??? — Ezagutzen? — Ze ba? — Nik uste bere aurreneko abizena orain dela urte mordoa ETAkoek garbitu egin zuten hiriko politikari famatu batena dela. Ez omen da oso deitura arrunta. Izan al liteke honen senitartekorik? — Ez, ez dut uste. BIGARREN ZATIA I Goizean goiz jaiki eta balkoiko errezelak bildu orduko nire begi aurrean zabaltzen zaidan egun lanbrotsuak brast egiten dit. Ez nuen uztail aldera halako eguraldi kaskarra espero, Torrevieja bezalako Mediterraneo kostaldeko hiri bateko u da hasierari dagokion bero sapa itogarria baino. Baina, serioa izan nadin, ez nago hemen eguraldiaren onurengatik hain zuzen ere. Ihesi etorri naiz. Ezin nuen nire hirian iraun. Laurarena gertatu eta gero jasanezina, benetan samingarria, izango zitzaidakee n berarekin kalean ustekabez edo topo egin izana. Zer esango niokeen? Sentitzen dut, baina nik erailtzen lagundu nuen gizonaren alaba izanda ezin dut zurekin inolako harremanik izan? Tristea, oso, eta batez ere barkaezina, zeharo. Enetzat behintzat sekula ez da ezer mingarriagorik izan. Laurarekikoa ez zen egun bateko lorea, denbora pasa moduko txorta jotze samur bat edo, nire bakardadea en betegarri. Inondik ez, Laura maite dut, biziro maite gainera. Horrenbestez, emateko ez dudan zuribide bat, arduragabe, gupidagabe ere bai, ez asmatzearren, ezatsegina baino mingarriagoa izango zitzaidan balizko topaketa bat ahal nuen modurik erabatekoenean saihesten erabaki egin dut, hau da, berak nire iraganaren nondik norakorik ilunena ezagutzeko nolabaiteko paradarik i zan lezakeela erreparatu dudan bezain laster. (Beti ihesi, beti noraezean, beti okerreko bidetik) . Egia borobila da. Horrela behintzat aitortu behar diot nire buruari, ezin baitiot honi nire iheskorkeria inola ere ezkutatu edo zuritu. Ondotxo dakit ihes egin niela, bai gaztetan gutxienez hanka hondoraino ez sartzeko aukerari eta, gainera nire senak ahol katzen zidanari muzin eginez, bai ezkondu eta gero nire familia berriari gogor eustearren ezinbestekoa zitzaidan beteki zunari. Horra hor berezko etxekaltearen patu beltza. —Ez dakizu zeure buruari aurre egiten, ez duzu inoiz jakin. Baliteke, horrexeg atik ere nire lankide gogaikarriari esker Lauraren izen abizenak igarri orduko hanka berriro barreneraino sartuta nuela asmatu nuen. Eta hain alperra naiz, koldarra hur hurrean, ezen errealitate gordinari aurre egin baino lehenago behin berriro ihesi egite ari ekin nion. —Badakit lanean hasi berria naizela, baina oporrak behar ditut. Nagusi dudan osabak, alde batetik txunditurik, eta bestalde jakinaren gainean ere —baina ez Laurarenarengatik, aspaldi betikoagatik baino eta batik bat emazte ohiarekiko gor abeherak betiere aitzakia bikaina izanda — eskatu bezala hilabete eman dit opor. Zorionez, eta bere agindupean hilabete ez egin arren, ez dit erreparo handirik ipini motibo pertsonalengatik zela esandakoan, lur jota nengoela Unairen kontura emazte ohiarekik o tirabirak zirela medio. Ez hain gezur zuria Edurnerekin etengabeko liskarretan egoten bainaiz, beti Unairen gorabeheren kontura; ezin ageriago baita nire semeaz goza nezan mota askotako oztopoak barra barra asmatzen dizkidala, banatu eta gero ni erresumi ntzeko geratzen zaion iskilu bakarra eta ziurrenik latzena ere bai. Hala ere, eta Laura ezagutu arte nire semearekiko arazoak zirela medio guztiz abailduta ibili arren, ez da Edurnerekin dudan etengabeko borroka nire osaba lehendabizikoz engainatzera bult zatu nauena. Ezin nion, ordea, osabari egia osoa esan, aspaldi dezente kostatu egin baitzitzaion bere iloba kartzelatik pasatu izana onartzea, berdin zion motibo politikoak zirela edo dena delakoak. Ez nion iraganari beste ate berri bat ireki nahi, beraz, hobe gezurretan zentzugabeko aitorpen zalantzagarrietan baino. Ez nion inori inolako azalpenik eman nahi. Bere garaian eskatu adina eman banuen, senitartean zein lagunartean, egia esan nazka nazka eginda bukatu nuen, batez ere nik neuk nire buruari eman oh i nizkionekin. Erabaki nuen berriro bat ere ez ematea, ez nire buruari, ezta inolako eskubide barik nigana azalpen bila etorriko zen inori ere. Itun hori Laurarekin aspaldiko partez apurtzekotan egon nintzen, baina dagoeneko beranduegi omen da, ez da bidez koa berak nire lankide gorrotagarri eta berritsuarekin mintzatu eta gero asmatu egin ote duena, nik berandu eta ustez behintzat behartuta aitortzea, horrezkero ez omen du inolako dudarik izango nire berezko zitalkeriari buruz; aurrenez bere aita garbi zeza ten lagundu eta azkenez alaba bigarren aldiz eta moduz, nolakoa gainera, izorratu. —Errezelak berriro itxi beharrean nago. Ez nekien nora joan, nire burua non sartu, hau ere noiz arte ezabatu, eta osabak berak Torreviejan duen apartamentua eskaini egin zidan nire ustezko zein ezohiko oporretarako. Aspalditik apenas erabiltzen eta batez ere inbertsio modura Mediterraneo kostaldean erosi zituen apartamentuetariko aurrenekoa baita, Torrevieja oraindik modan zegoela, Benidorm, Torremolinos, Salouren eta enp aratuen ondoan. Gainerakoak geroxeago erosi egin zituen, Ibiza edo Marbella bezalako eta ustez behintzat itxurosoagoak diren beste herri ezin zatarrago batzuetan. —Hutsik topatuko duzu. Eta huts hutsik dago, bai horixe, edo gutxienez ezinbestekoaz b akar bakarrik horniturik, egongelako mahaia zein aulkiak, logela bakarreko ohea eta egongelan bertan dagoen sukalde purtzil eta ikaragarri zikin bat. Bistan dago ni baino lehenago nire hogei urte inguruko lehengusina egon zela bere kuadrilakoekin, hau da, triskantza eta herdoila edonon, eta baita berak ondotxo bazekiela ere nire izeko osabek Torreviejako apartamentua erdi ahaztuta edo zutela, horrez gain hamaika opor leku dute eta Espainako mediterranear kostaldean barrena. Hala ere, gaitzerdi, ez baitut ez er garbitzen hasteko batere gogorik. Oporretan nago, gainera oso opor bereziak, batez ere bat bateko zein ustekabekoak, eta nik behintzat ikaragarrizko errespetua zor diot opor kontuari, batez ere gartzelatik irten eta hor barruan alperrik galdutako urte g uztiak berreskuratzeko asmotan edo lanean jo eta ke, hau da, edozein ordainpeko zereginetan, buru belarri ekinez denbora hausnarrean alperrik ez galtzearren. Esan liteke hauek direla nire benetako aurreneko oporrak infernutik igaro ostean, nahiz eta zertaz ari naizen, hots, gartzelakoaz ala agian ezkontzakoaz ere, argitu nahi ez dudan. Bai tristea aurrean zabaltzen zaidan panorama, iraganarekin bueltaka behin eta berriro hastekotan, batez ere ezagutu ditudan infernuetako gomutetan murgiltzen hasten baldin b anaiz. Ez naiz etorri deus gogora ekartzera, ahaztera baino, eta ez da hain zuzen ere nire iragan negargarri horretako porrotak burutik erauzi nahi ditudana, aspaldi ere erabat ezabatu bainituen gaur egun bizian jasotako kolpe zein usteen poderioz bilakatu naizen gizabanako ezin atsekabetuagoarekin zerikusirik ez duten aldetik, oraingo hau baizik. —Laura, beti izango zaitut gogoan. Edonola ere, espero dut berak nitaz lehenbailehen ahaztea. Merezi du Laura gaixoak, batez ere nik egindako zauri handia ahalik eta lasterren senda dakion. Eta berriro argitu beharra, ez naiz bere aitarenaz ari, nik uste orduz geroztik nire pekatua sobera ordaindu badudala, jende asko, ez baldin bada gehiena, aurka izanda ere, biok bakarrik hauspotutako txinparten art etik sortu zenaz baino. Badakit, azken egunotan biok asmatu genuelakoan, gure artekoa ez zela denbora pasa hutsa, lizunkeriak eragindako zoramen arina, atsegina baino, biok guztiz kontrakoa gutiziatu arren. Besteak beste, eta berak ere behin baino gehiagot an ia ahapeka eta ahalketsu esan bezala, nirekin txortan etengabe iharduteak inolako konpromezurik suposatzen ez ziolako, ikaragarri lasai bizi zitekeen ni gabe, alajaina! Tamalez, eta betiko legez kasik, beranduegi konturatu egin nintzen. —Berandu, beti berandu... Berandu asmatu nuen emazte hartutako emakumeak kartzelako urteak pasa ahala ni maitatzeari utzi ziola. Berandu ere konturatu egin nintzen nire orduko borrokaideek gogoan zuten bidegabekeriaz. Berandu asmatu nuen nik egindakoa. Berandu, beti berandu eta ezi n okerrago. Baina ez da nik aspaldi egindako okerrez hitz egiteko momenturik egokiena. Badira hamaika gauza premiazkoagoak, besteak beste apartamentua ahalik eta txukunen eskobatzea eta baita amaraunez mukuru dudan hozkailutxoa behar bezainbeste hornitze a ere. ( Egun osoan apartamentuan potrojorran geratzeak zoratu besterik ez nau egingo) . Ez ditut Torrevieja bezalako hiriak batere gogoko. Itzelezko zatarrak eta aspergarriak ez ezik, arrunt etsigarriak ere iruditzen zaizkit. Gainera, ondo baino hobeto eza gutzen ditut. Txikerretan, hau da, hamabost urte bete arte edo, nire gurasoek Salou alderaino ia arrastaka eraman ohi ninduten eta. Bertan ikaragarri aspertzen nintzen, halabeharrez, ez bainuen norekin jolasean egin eta banengoen hondarrezko gaztelutxoez z ein aitak uretan egiten zizkidan aguadilletaz kokoteraino. Horrez gain ezin nintzen nekez nire gurasoengandik metro eta erdira aldendu ere, zeren saiatu bezain laster, batez ere uretara sartzear nengoela edo hondartzako beste haur batzuekin solasean, aita gainean nuen ia ileetatik hartuta eskuoihalerantz eramateko asmoz . Eta ez baldin bazidaten uretan nire kasa lasai plisti plasta egin nezan uzten, are gutxiago arratsaldeetan hirian zehar bakarrik ibiltzea egiazko ala alegiazko lagun bila. Gatibu ninduten bizpahiru astebetez, eguzki zein errieta galdatan, gehienetan guztiz arrotza, meharra eta itsusia begitantzen zitzaidan apartamentu batean. Gorroto nien udako oporrei Salouko egonaldien erruz, gozatu beharrean nire gurasoen maniak zein txepelkeriak nozitu behar nituen eurrez euren bizitzaren hainbat arlotan bezala baina agian gertuagotik inoiz ez bezala. Udako oporrak hitsak ziren, batez ere haiek guztiz kontrakoa izaten saiatzen ziren heinean, ni nola edo hala entretenitu nahian, gizajoak. Ni Gasteiza ahal ik eta lasterren itzultzeko irrikan nengoen eta kito. Eta orain kalera, edo hobeto esanda urbanizazioaren aurrean dagoen basamortura, irten berri naizela ezin argiago dut. Zer egingo dut hemen, egun osoan potrojorran? Aspertuko naiz ziur asko. Nire osaba ren eskaintzagatik izan ez balitz, ez nintzatekeen etorriko. Eta hala guztiz ere, inguratzen nauen guztia, hau da, apartamentua dagoen eraikin multzo erraldoi, hits eta modaz zeharo pasatutakoa, honen aurrean zabaltzen den hondartza kaxkarra edota hirirain o doan errepideak zeharkatzen duen alderdi idorra, den dena ikaragarri itsusia, tristea, etsigarria begitantzen zait. Eta eskaileretan behera noala, bai hormetan zein sabaian antzematen ditudan hezeuneetan erreparatzekotan, nola ez pentsa hemen geratu bita rtean tristura zein egonezina nagusi izango zaizkidala edonoiz eta edonola. Hona etortzeko asmoa oso argia zen: Laurarekikoa nolabait ahaztu edo gutxienez ahal nuen neurrian hoztu beharra. Hirian liburu pila bat eta telebista txiki bat erosiko ditut, b estela... Bestela egun osoan leihotik zehar hain aspergarria deritzodan hondartzara begira. Eta udatea hastapenetan dago, laster hau guztia udatiar petralez beteko da, Salouko opor egunetan bezala sentituko naiz: nazka nazka eginda. —¡Buenos días! Kalera irteterakoan topo eta oharkabean bultzatu egin dudan andreak, haatik, hagiz gizalegetsu agurtu egin nau. Ozta ozta ez dut lurrera bota, nire gogoetak gora eta behera itsumandoka nindoan eta. —Disculpe que la haya empujado, no sé en qué estaría pensa ndo. (baina ez da egia, ondo baino hobeto badakizulako nor zenuen gogoan) Andreari bizkarra eman berri diodala, buelta erdi eman eta ea nire erosketak non egin ditzakedan galdetzea otu egin zait. —Hay un colmado pequeñito en el edificio de enfrente, pero me temo que los dueños sólo entienden el inglés. Ingelesez nola edo hala moldatzen naiz, baina ez dut inolako gogorik Torrevieja bezalako espainiar herri batean gaztelera ez den beste hizkuntza batez iharduteko; ezta, noski, nire printzipio aldaezinetako bat, erosotasun hutsa baino, pragmatismo hutsa. Be stalde, ezinbesteko horniketaz gain telebista txiki bat eta libururen bat ere gogoan baditut. Beraz, merkatalgune handi baten premia dut ezinbestez. Herritik gertu samar Carrefour mardul bat dudala azaldu dit dagoeneko berrogeita hamar, edo gehiena jota hi ruhogei urte inguruko emakumezko altu, argal samar eta sudur ezin arrano eitezkoagoa ziplo begitandu zaidanak. —Me pregunto si sería abusar mucho de usted pedirle que me trajera... Telebistatxoa, liburuak eta gutxienez bi astebeterako jatekoaz gain doz ena erdi bat edalontzi erosi behar dut nire eraikinean bertan eta berak azaldu bezala hilabete amaiera arte bakar bakarrik bizi den emakumearentzat. Badirudi bere apartamentuan zituen guzti guztiak puskatu egin zaizkiola; hain baldarra da eta, koitadua. Nire autoz hiritik oso urrun ez dagoen delako merkatalgunerantz noala, eta leihatilaz bestaldean agertzen zaidan inguru huts eta hitsa batere erakargarria ez zaidan aldetik, nire buruari itauntzen diot ea non demontre dagoen Mediterraneo aldeko eguzki argi tsu eta pozgarria. Eta galdezka hasi naizenez, ba ote da aparkaleku batekoa baino bakardade mingarrienik? Horra hor, bere hirian beti zain eta itxaropentsu duen ama maitagarri batez aparte, pasabideetan zehar orga bati eutsita doala, munduan inor ez duen g izon bakartia. Eta ezin bakartiagoa gurditxoan bota berri duenaz erreparatu ezkero: izozkiak eta garagardoak. Non ote dago bere burua aparteko mokofintzat hartzen zuen gizona, ala beharbada tripontzi garbia zena soil soilik. Laurarenaz geroztik ez dut gose rik, aurrera jarraitzekoarekin nahikoa dut. Badirudi ez diodala jateari gozatzeko inolako paradarik eman nahi, nagoen bezala egonda peka u moduko zerbait izango zelakoan edo. Beste hainbeste suertatzen ari zait asteotan denpora pasa modura edo egiteko gogo an nituen ihardunekin hondartzara oporretan joateko parada izan orduko, besteak beste, eta beti eguraldiak aukera emantekotan, hondartzan eguzki galdapean etzatea edo agian ere submarinismo egiten saiatzea, supermerkatuan bertan eskolak eskeintzen dituen i ragarki bat ikusi egin dut eta. Edozein zereginetan behar beste denbora pasa arte. Dena dela, alde batetik hain etsigarria, eta bestetik hain atsedengarria ere den udatiar herri dekadente honetara iritsi, apartamentu aurreko hondartza kaxkarra ikusi eta goizetik nagusitu diren hodei beltzak sumatutakoan, nolabait edo, ezertaz ez gozatzeko aholkatzen zidan zerbait omen dago. Izan ere, ez dut inolako eskubiderik bizitzaz gozatzeko harik eta Laurari egindako samina zeharo sendatu arte. Bai arraroa pekatuarekin batbatean dudan erlazio bitxi hau, batez ere nire etxean oso fededun sekula izan ez direna kontuan hartuta edota ikastolara aldatu aurretiko fraile ikastetxe batean umetan soilik hezi naizena, gaur egungo gure ikastoletako irakasle super jatorrak eta ika ragarri aurrerakoiak ez baldin badira gehienbat praka ala gona azpian sotana daramatenak, hau da, arestian ez bezala, frailee txetako sotanen azpian prakak eta gonak zeudela ezinbestean. Airean dago, beraz, nire burua oinazetzearren erabiltzen dudan hutse tik asmatutako pekatuaren kontzeptu berri hau. Ez da makala, ez, kitatu behar dudan hobena. (Ez dira ere makalak hona etorrita egin dudan zentzugabekeria zuritzeko egiten ditudan saioak) —No sabe cómo le agradezco el favor que me ha hecho.. Ez da hor renbesterako, baina biok ondotxo dakigu gizalegezko hitz hutsak direla. Jakin ere badakit erosi dizkiodan edalontziak ez direla oso kalitate onekoak, idoro ahal izan ditudan bakarrak baizik. Berdin dio, bere senarra iritsi orduko Orihuelako Eroskiraino lag untzeko eskatuko dio. Bertan seguru asko nahi beste edalontzi topatuko ditu. Ondoren, eta inork aldez aurretik galdetzeke, bera euskalduna dela aitortu eta Eroski gustukoago duela azaltzen dit. Nire aberkideen egiazko zein bromazko txobinismo inozoarekin t opo egiten dudan guztietan bezala, ezin dut nire aurpegitik ustez edo errukarria den irribarretxo bat ezabatu. —La entiendo, yo soy de Vitoria y sé perfectamente que no hay como un Eroski para que le cobren a uno casi el doble de lo que le costaría el mi smo artículo en cualquier otro establecimiento. Barre egiten du. Gaitzerdi, bere adineko andreekin ezin da inoiz asmatu zirtoa nola hartuko dizuten txantxetan edo seriotan, maiz belaunaldi arteko etena umorean inon baino ageriagoa baita. Nik, aldiz, txan txak berehala, ziplo, edo gutxienez beti irrifarre xume batez, harrapatzen dituzten gizabanakoak izugarri estimatzen ditut, egia esan estimatzen ditudan bakarrak. —Oiga, no diga esas cosas que yo soy del Alto Deba y ya sabe usted lo que eso significa si hablamos de Eroski, Fagor, La Laboral, Lagun Aro y similares —nik uste andere honen irrifarrea aspalditik ikusi eta sentitu dudan gauzarik ezti eta hunkigarriena dela. Txantxiku dut emakumea, baina aspalditik nire hirian bizi dena, senarra Cegasako ardur aduna baita. Dena dela, bere herritik kotxez orduerdi eskas eskasera. Ez dakit zer dela eta, baina ustekabean edo, eta batez ere buru buztanik izaten ez duten ohiko topikoei eutsi egin diet galdetuz ea nire ikastolakide ohi baten guraso oinatiarrak ezaguna k zaizkion. —Ez dakitt ba, ez dakot oin goguan —nabari zaio ez ezagutzeak aztoratu duela — Penia emuten dost ez jakitiak, geure alabia be ikastolara fan dalako, Olabidera. Ni ostera Duranakora joan nintzela erantzun diot. Dena dela, gurea bezalako hiri txiki eta itxi batean ez litzateke batere harritzekoa nire adinekoa gutxi gora behera omen den alaba ezagutu izana gaztetan. Nik dakidala Gasteizko ikastolakumeen arteko harremanak oso hestuak izan baitira betidanik, batez ere BORREROAK BADITU MILAKA AURPE GI nire garaian oso gutxi eta are bitxiagoak ginen aldetik, gehienetan kirol zein taberna giro bertsuetan ibiltzen ginen elkarren ondoan baskoena egiten, hau da, oso noizik behin eta beti kanpoko jendearen aurrean euskeraz parra parra eta ozen ozen egiten. Baliteke, beraz, bere alabarekin hor nonbait eta nolabait ere topo egin nuela nire ikasle garaian.. —Irati Madinabeitia. Ideiarik ez. Madinabeitia oso deitura arrunta da Gasteizen. Nola gogoratu ikastolaren garaiko lagun edo ezagun guztiak. Bestalde, gu bezalako ikastolakumeak izanda ere, nire lagun giroan ez genituen Olabidekoak askotxo estimatzen, EAJkume zein pijo hutsak begitantzen zitzaizkigun eta. —Edonola ere, nire auzoko jendearekin tratu handiagoa nuen. Jainkoa ala dena delakoari esker, eta akaso andreak dagoeneko apurtxo bat aztoratura nagoela atoan somatu duenez gero, elkarri agur esateko ordua iritsi dela erab aki omen dugu biok batera eta ia ezustean. Beldurrak nago nire sudurra gehiegitxo zimurtu ote dudan, ez dut oraingoz ezagutu dudan auzoko bakarrarekin inola ere zakar jokatu nahi ere. Ez du merezi, ez dit inolako motiborik eman, nire ustez orain arte esand ako guztia gizalegeak eraginda izan da soilsoilik. Aitzitik, azalez oso emakume atsegina da eta zinez estimatzen dut aspaldiko partez norbaitekin hitz eta pitz egin ahal izatea lasai asko. —Parkaidazu, mutil, kontakatillu edarra inda nau ni. Bat batean, ustekabean ere, eta batik bat inolako beharrik gabe, aiko maiko. —Ez kezkatu, mesedez, ez dut inor nire zain, bakarrik etorri naiz. Baina, zergatik edo zertaz desenkusatzen ari naiz? Noren aurrean, gainera. Bai kasualitatea nire hiriko bertako emakume bat auzoko bakarra izatea. —Usteot bixok bakarrik gauzela edifizio osuan. Berak ondotxo azaldu bezala gurea bezalako eraikinak uztailaren hasiera aldera betetzen hasi ohi dira. Ezta oso arrunta ordura arte inor hemen topatzea. Hau behin esanda, eta muzin egitekotan ere egon arren, nahitaez eta nola edo hala xehetasunak eman beha rrean nagoela uste dut. —Nire agentziako nagusiak behartu ninduen oporrak uda baino lehen hartzera eta ez nuen norekin etorri, batez ere nire neska lagunarekin apurtu eta gero. Ezin ageriago andreari aurpegian antzeman berri diodan keinu urrikalgarria. Auskalo zer asmatu duen. Zer edo zer asmatu behar izan baitu halabeharrez, neska lagunarena aipatu eta gero esandakoa motz motz geratzen zaiolakoan. Zorionez, biok ondotxo dakigu gaurkoz behintzat elkarri nahikotxo esan diogula, agian gizalegeak berak agi ntzen duena baino gehiago. —Ni ostera gabonak pasata ixa urte osuan hamen bizi naiz. Ezinbestian, badakot oso gaixotasun larri bat birikietan izugarrizko mina eitten dostana, horrexegaittik pasaitten dot hamen ahal doten denbora gehixena medikuak agindut a. Baneukan be neskame moduko pertsona bat, geixenbat konpainia eittera etorten zana, baia egixa esan, neskatoak ikaragarri astoraketa ninduan haren txorakerixekin eta ensegida etxeti alde itteko eskau notzan. Oin bakarrik bizi naiz baina eztost bape ardur a, etxekuak gutxienez hiru astetik behin etorri ohi xaku bisita ittera. Ni, ostera, oso noizik behin bakarrik bueltaitten naiz Gasteiza, senarra eta alabakin egun gutxi batzuk familixa giruan pasaittearren. Zorionez, esan badotzut nire senarra laister etor riko dala udako oporretarako. Oraingoan ditxosozko gizalegeak ni behartzen nau bere gaixotasunari buruzko berak eman nahi beste xehetasun galdetzera. Dena dela, ni ere, eta hainbat arinen ospa egiteko artegatasunak adieraz diezaiokeen modurik argienaz er e, ezinbestekoak bakar bakarrik eskaintzen ari naiz. Badut susmoa, biok guztiz ezezagunak izanda, gehiegitxo mintzatu garela. Egotz geniezaioke, inoiz eta inola ondo nireganatu ez dudan erkidetasun delakoak erbestean gaudela eta gure herriko edonorekin top o egindakoan berarekin hitz eta pitz egitera bultzatzen gaituen zentzugabeko joera inozoari. Dena dela, oraingoan ageri da oraindik zimurrez eta oso lerdena eta batez ere jatorra eta berritsua ere den andre honek nirekin berbetan egitera bultzatu duena oso bestelako zerbait izan dela. Izan balitezke bakardadearen ajeak, batez ere hiritik hain aparte dagoen eraikin itsusi, hits eta etsigarri hau urte gehienean huts hutsik dagoela erreparatuta. Ez dut, beraz, inola ere berarekin zakar, eskergaitz, jokatu gura , orain arte hain atsegina izan den nire oraingoz auzoko bakarrarekin. Gainera, ezin dut bere moduko gaixo batekin horrela jokatu, ez naiz oraintxe bertan gogoan dudan neskato maitagarri eta errugabeko batek bete betean sinestu behar duen bezain sasikumea. —Tira ba, banau loguriak, bixar arte. II Apartamentuko hozkailua leporaino utzi izan dudan barazki izoztuetariko batzuk afaldu eta segituan ohera joan naiz, eta aspalditik ez bezala bertan iraulka egon naiz justu justu goizeko ordu txikietara arte. —Irati Madinabeitia. Ideiarik ez. Baina ziur nago Edurnek baietz, gure hiriko ikastolakume gehienak ezagun edo lagun baitzituen, saltsa guztietan sartuta zen aldetik, noski. Edurne abertzale sutsu sutsua, konpromezu kontuetan bere mailara inor ailegatzen ez dena. Bera bezalako neska baten arreta erakartzeko lubaki berean egon behar zenuen ezinbestez, bestela ikusi ere ez zintuen egiten. Edurne ez zen batere atsegina politika kontuetan aiko maiko ibiltzen zirenekin, “urrats bat atzerago eta laster etsaiaren atzaparretan” esan ohi zuen. Eta jakina, n ik garai hartan bederen harenetan bakarrik egon nahi nuen. Eta gainera, ezin diot nire memoriari iruzur egin, garai hartan ni ere Edurneren pentsamoldeen oso aldekoa nintzen eta, Euskal Herri askatu eta sozialista bat gauzatu nahi eta agian ere gainontzeko en borondatearen gainetik desiratzen nuen. Egun esan nezake ez zela batere harritzekoa ni ere borrokalari sutsua izatea nire orduko adiskide, ikaskide edo jolaskide giroan, denok nola edo hala geure buruak abertzale petopetotzat genituela, gure herria Espa iniak zein Frantziak zapalduta zegoelakoan. Behartuta nengoen, beraz, Euskal Herri libre eta euskaldun baten alde borrokatzera, eta hori, zer esanik ez, inoiz aitortzeko gai izango naizena baino gogokoago, bihotzekoago, ezinbestekoagoa egiten zitzaidan. Eg ia esan, Euskal Herri libre baten aldeko borrokak nire gaztaroari nolabaiteko zentzu existentzial edota erromantiko bat eman zion, antza. Borroka honek nire bizitza zentzugabekoa zuritzeko aitzakia eta hauekin batera adiskide bilakatu ziren borrokaideak em an zizkidan, eta hau guztia gutxi balitz bezala, emaztea ere bai. Baina Edurneren lagunen artean ez zegoen Irati Madinabeitia, nire Torreviejako auzokide berri eta txit atseginaren alaba. Edurneren lagunen artean baziren Iratxe, Ainhoa eta Paula, haren kohorte saihestezina, edonoiz eta edonora laguntzen zutenak. Edurnerenganaino apurtxo bat gerturatu eta berehala harresi moduko zerbait topatzen nuen euren lagunen begiratuan: aizu, mutil, hemen soberan zaude. Eta zer esanik ez, banekien nik bide bakarra ze la Edurnek eta bere kohortek aintzakotzat hartuta izate aldera: haiek hainbeste gorrotatzen zuten harresiren kontra buruz zein harriz oldarka ere egitea. Baina, hobe dut gezurretan edo gutxienez erdizkako egietan ez hastea, batez ere nire konpromezu krimin alaren ondorio zitala zuritzeko asmoz, delako harresia bazegoen aldez aurretik nire buruan eta Edurneren onespena konpromezu horri atera nion atarramentu lotsagarri bat besterik ez zen izan. (Harrezkero mota guztietako harresiak amiltzeko zin egin nion n ire buruari) Zoritxarrez, inoiz topatu nuen harresirik handiena nire buruan zegoena izan zen, bestelako harresi faltsu batzuen kontra oldartu ninduena, eta hori ere azkenean amildu egin zait, baina kostata, oso, esan liteke dena kasik bidean galdu egin d udala. Baina orain libre nago, sei urteko kartzela zigorraldi amai gabeko bat bete eta gero beste behin kalean, kale gorrian, nire orduko bizitzaren aurre aurrean biluzik, hots, kartzelan sartu aurretik nire orduko bizitzari eusten zion mito zein gezurr ezko oihalik gabe. Eta are biluziago, susmagarri, aspaldi izan nintzen abertzale sutsua ezagutu zutenen aurrean. Horrela sentitu nintzen Gasteiza bueltatu nintzen lehenengo egunean: ordura arte jantzitako trapu zital eta petral guzti guztiak denboraren zak arrontzira bota eta gero larru gorritan. Nola azaldu gaur egun jantzi gura dudan soinekoak ez duela inolako zerikusirik nire orduko traputzar haiekin. Ziurraski ez zidan inor askok sinestuko, ETAren zentzugabeko borroka armatua goraipatzeagatik aurrenean g aitzestu eta atzenean saihestu ninduten lagun eta ezagunek ala iraultzaile guztiz leial eta adoretsutzat nindukaten borrokaideek. Lehenbizikoz ere hemen Torreviejan eta edonoiz azaltzen zaidan iraganaren zama astunaz libre sentitzen naiz, batez bere inor i nire iraganaren berri ematerakoan; hain zuzen ere Lauraren aldamenean goxo goxo egondakoan ere barrenak goitik behera zeharkatzen zizkidan erresumina; hau da, harekin halako naretasunean egoteko eta are gutxiago gozatzeko eskubiderik ez nuelakoan. Nolaba it ere, zertaz eta batez ere nortaz ezkutatzen naizen ondo baino hobeto baldin badakit, ez nago ordea oso ziur zertarako etorri naizen honaino, zer galdu zaidan Torrevieja bezalako herri zimel eta mamizko arimarik gabeko honetan. Asmoa zen Laurengandik zen bat eta urrunago egon, hau da, gero eta ziurrago berari, ni ikuste hutsaz ere, bigarrenez minik egitea ezinezkoa zitzaidakeelakoan, kaletik goazela ezustean elkarrekin topo egitekotan ez bada ere. Egiazko asmoa zen ere hemen behar besteko denbora oporretan pasatzea geure artekoa ahaztu arte, edo gutxienez berari egindako samina nolabait arindu zekion beta ematea. Ez zitzaidan Laurari egindako kaltea nola edo hala konpontzeko bestelako biderik burutu. Horrenbestez, eta egindako min osoa konpontzeko zeharo ez gauza naizen aldetik, denboraren eraginkortasunaz fio naiz; zertaz bestela, ondotxo sumatzen baitut ni behin berriro ikusteak bakarrik eragin liezaiokeen oinazea. Dena dela, eta hona etorri eta gero hirugarren egunaren goizeko lehenengo ordu txikiak dire laeta, eta hainbeste buru hauste eta hauen kontura gogoeta egiteko denbora dexente izanda ere, ez dakit zertan eman dezakedan aurrean ditudan egun luze eta, batik bat bigarren egunetik hasi berri den uztail itsaskor hau aurrera doan neurrian, ikaragarri s argoritsua, orain arte bezala ez baldin bada potro jorran ere. Izugarri aspertzen naiz sun, sand and sex ozta ozta apeta dituzten udatiarrentzat propio antolatuta soilik ematen duen hiri honetan, hau da, oraindik erdi hutsik eta goizean eguzkiaz zein honda rtzaz edota gauean pub eta hiri inguruko makrodiskoteketako martxa pastilloso kaskar eta agian ere zitalaz gozatzeko aukera bakarra ematen duen hiri hits eta ziztrin honetako apartamentu zulo batean. Jaiki berri naiz, bart lo handirik egin ez badut ere, bi aurrenekoetan bezala gau osoan ohean iraulka eta izerdi patsetan, eta hondartzaraino, paseatzera bederen, urreratzeko goizegi denez gero La Torre del Moro behatokiraino kotxez joatea erabaki dut eguneko lehenengo ordu ezko bakanak dastatze aldera. Bertan, kostaldea berberiskoen erasoetatik babestu eta hiriari bere izena eman zien dorreetariko baten gainean berriro gogoeta egiteari ekiten diot beti itsasora begira lasaigarri modura, nire barrenak itsas hertzera begira bakarrik lasaitzeko gauza naiz eta. —Ez naiz inoiz hain bakarrik eta atsekabeturik sentitu. Ezin naiz sekula bakarragorik sentitu, ez eta kartzelan interno guztiengandik banatuta ere, batik bar nire ustezko borrokaideengandik, aparte eta beti kopeta ilun ala betozko egon ohi nintzela, egun osoan burutazioetan, iraganaren zama ikaragarri astunaz etengabe bueltaka, komandokoei euren objektiboari buruzko ezinbesteko informazioa eman izanak sei urteko —nahiz eta epaia berez hamarrekoa izan — zigorra egiatan merezi ote nueneko gogoetaz, garai hartan oraindik zilegizkoa begitantzen zitzaidan delako borroka armatuari emandako apurrak geroxeago gauzatu zen ekintzan nolako eta norainoko egiazko eragina ote zuen asmatu nahian. Harrezkero sei urte igaro dira eta harik eta gartzelatik irten eta bizimodu berri eta guztiz bestelakoa bilatu eta antolatzen lortu dudan arte, hau da, orduko giro eta lagunetatik ezin urrunago, gaur egun oraindik kartzela garaiko buruhausteak buruan pil pil ditut, inoiz eta inola ere zartaginan izerditzen ez den bakailauaren mod ura. Zorionez, iraganaren kontura behin eta berriro atsekabetzen ninduten oroitzapen ilunak aspaldi ere bizi guztirako izango direla onartzen ikasi egin badut. Ez naiz, beraz, nire iraganetik honaino ihesi etorri; ala hori da behintzat nire buruari behin e ta berriro arrapostu egiten diodana. (Laura ahaztu al duzu?) Hori omen zen nire benetako asmoa osabari, eta agentzian doi doi hiru hilabetez ihardun eta gero, oporrak emateko eskatu nioenean. Tamalez, hemen astebete eman badudala, ez nago oso seguru bebe benetan eta batez ere erabat ahaztu nahi dudanik, gutxienez be rarekin bizi izandako apurra, duda izpirik gabe sekula suertatu zaidan ederrena, samurrena, baliteke ere garbiena, egiazkoena. Izan ere, niri hiritik, gure hiritik, eta ia arrapaladan, ihesi egin baldin badut, bera ezustez edo ni ikusita gehiago sufri ez z edin izan da. Ezin bainion, ni benetan nor naizen asmatu orduko, sufrikario moduko zerbait baino ez zena eragin. Horregatik ospa egin dut paradisu turistiko baino gehiago basamortu begitantzen zaidan Mediterraneo kostaldeko hiri zarpail honetaraino. —Banoa, banoa. Atean joka ozen ozen, erneguz. Bestaldean Mariasun nire auzo onaitiarra arnasa ezin hartuz. Faborez hiriko anbulatorioraino laguntzeko eta ez kezkatzeko ere, oso lantzean behin suertatzen zaion birikietako batek jota dago, bere gaixotasuna del aeta. Kotxean arrapaladatsu sartzen gara. Errepidean ordea mantsomantso badaezpada. Mariasunek hain larria ez dela gogoratzen dit berriz irrifarre izan nahi duen ahoko keinu makur batez. Gainera, aspaldi espero zuen, bere burua behar eta batez ere sendagi leak agindu bezala zaindu ez duela aitortzen dit eta. Dena dela, berriro ez kezkatzeko eskatzen dit ezin lasaigarri hobea izan nahi duen irribarre batez; gehienetan medizina hartu eta ohean etzan ohi da bizpahiru orduz gogorrena igaro arte. Bestalde, birik ietakoa okerragora joan ezkero badu Torreviejako sendagile baten telefono zenbakia halako larrialdietarako, gehien jota hamabost minutu apartamentuan azaldu baino lehen; itxaron diezaioke lasai lasai. Oraingoan, ordea, ni ninduen anbulatorioraino laguntzek o pertsona bakarra, horrela ez du inor, inor arrotzik argitzen dit, aztoratu behar, ez baldin badaukat beste zereginik, noski. Bere ustez, eta beti ohikoari eutsita, orduerdi barru kale gorrira botako gaituzte. Beste zeregin garrantzitsuagorik gabe jarrait zekotan hiriko jatetxe dorore dotore eta, noski, garesti garesti batean —hiri alu honetan behar bezain ondo jateko aukera bakarra baita — afaltzera gonbidatuko nau esker onez. —Gasteizen nauela alabiak beti Txagorritxuraino lagunketa nau. Ezerengatik er e artega ez dadin eskatu behar diot etengabean, behintzat anbulatorioko errezepziora sartu garen arte. Ez dudala inolako eragozpenik arrats gau osoa ere bertan aulki bati atxikita, logale eta guzti, igarotzeko; auzokideak gara, behin behinekoak baina, elka rri laguntzeko behartuak baino gustatuagoak. —Ikusiko dozu ze bapo bapo afalduko dogun gero. Errezepzioko erizainari Osakidetzako txartela erakutsi eta hamaika argibide eman bitartean itxaron gelara aulki bila noa. Espero bezala gela jendez gainezka da go, gehienak ni bezalako senitartekoak edo laguntzaile hutsak, zenbait gaixo familia osoak lagunduta etorri delakoan nago, oso familia handia, aitona amonak barne, badaezpada edo. Gainera, itxaron gela uste baino txikerragoa da, badirudi anbulatorio hau er aiki zutenean Torrevieja oraindik herri txikia zela, hots, turistikoa baina txikia, uda partean soilik ziplo eta batez ere inglesez mukuru kozkortzen zena. Gaur egun ordea herriko biztanlegoa bikoiztu edo hirukoiztu omen da, zer esanik ez oporraldietan, no izbait ere hamarkoiztu eta guzti egiten den. Ez da harritzekoa, hemengo urbanizazio hits eta itsusietara erretiratutako agure atsoez gain herri honetako bihotz turistikoaren taupadei eusten dieten zerbitzari, garbitzaile, zaintzaile eta abar gehien gehiena k etorkinak baitira. Ikaragarria eta batez ere pozteko modukoa da Espainako jendilajearen itxura aldaketa, betidanik anitza izan baldin ez bada, gaur egun inoiz baino anitzagoa da eta horrek nolabait lasaitzen nau aniztasun horren parte izateko aparteko ahaleginik egin beharrean ez nagoen aldetik. —Esan dostet mina inoiz baino gogorraua dala, benetan insoportablia, baia kasuik ez, enfermeriak edo dana dalakoak itxoiteko eta itxoiteko esan dostai, zapatu gaba izanda topera dauzela ni besteko gaixo dauen je nte pilarekin. Ni ere askotxo konbenzitzen lortzen ez duen “lasai, andere, laster kalean egongo gara” bat bota ahala gela erdiko mahaitx otik eskuragarri dagoen aldizkari bakarra hartu eta gainbegiratu arin bat eman diot nire hitzen moteltasunetik ihes na hian edo. —Esan nostain Mediterraneo aldeko eguraldixa nire birikietarako sendagarririk onena izango zala, baia sinistuta nau nire edadian birikiak hainbeste maspildu eta gero dagoeneko ez dakoila sendaittekorik. Batbatean behin behineko auzoko dudan andere honek nire ama gogora ekarri dit. Beti aieneka, edozein ustezko huske riagatik gainera. Edo hori zen behintzat betidanik uste izan dudana nire amaren deitoreen funtsezkoan erreparatzeko astia ere ez hartzearren. —Iratik beti uste izan dau exajerait ten nebela, nire gaitza eztala hainbesterako, nire aldamenekuen arretia erakartzeko modu nahiko bihurri bat baino, esatia be komedianta eta guzti deiketa nostala! Bere amaren gaixotasunaren nondik norakoak zehatz mehatz ezin azaldurik, ezagun ez dudan Irati horri belarriondoko eder bat emateko gogoa sartu zait. Ezin dut eraman tamainako egoskorkeria, betidanik nire amarekin berarekin erabili dudana hain zuzen ere. B ehingoan bai, behin betiko koskortu naizelakoan nago; aspaldi banengoen Irati hori bezalako astakirten bat izatetik gaurgero munduko Irati guztiak begitan hartzen dituen seme gaizto eta damutu bat izatera aldatua nintzela. (Gaztea zarela zurekin zerikusi rik ez duen guzti guztia komeria hutsa begitantzen zaizu) . Jakina, familiak berak zuzeneko zerikusirik ez balu bezala ere, hau da, ea zertan sartua zaren galdetzen dizun ama atsekabetu hori, zurekin edozein huskeriagatik erresuminduta azaltzen zaizun aita odolgaiztoa, zure bizimodua, hau da, kalean potrojorran ema ten duzun ordu pila edota printzipioz inola ere zu bezain abertzalea edo gutxienez konprometitua ez den baten begietara hain adierazgarria den janzkera hori dela medio uler ez zaitzakeen ahizpa. —Gaztetan adiskideak senitartekoen gainetik jartzeko joera izaten dugu, gaztetan arrotz egiten zaigun guztia etsai edo gutxienez kontrako bilakatzen dugu, eta gaztetan ez dago ezer arrotzagorik familia baino. Orduan, eta itxarongelaraino lasai lasai joateko agindutako erizain zeharo aspertu eta arduragabetuari g uztiz kontrakoa begitandu zaion arren gero eta gogorragoa zitzaion minari muzin eginez Mariasunek begiratu harritu eta ilun bat bota egin dit. Ezin ageriago ez zuela espero halako aitorpenik orain dela astebete bakarrik ezagututako gazte batengandik, oso h itz gordinak omen dira adiskide bainoago eraikinkide bakarrik duen gizabanako baten ahotik. Horregatik ere, eta gero eta gupidagabeago hausten duen gaitzari eutsiz, baliteke birikietako minari nolabait bizkarra emateko aukera ona izango delakoan, eta orain benetako ondoeza kezkagarria nirea bakarrik balitz bezala, niri ezusteko berbajario nahasiari adi adi egotea merezi duela sinistuta omen dago. —Bada, halako momentu gogorretan benetan eta beti baldintza barik maite gaituztenak faltan ditugula, iraganean egindako oker guztiez damutzen garela... Mariasun gaixoak, beharbada inoiz eta nik uste baino gaixoago, eta hitzik ezean irriparre xume bat baino ezin dit egin, zertaz ari naizen ezin asmaturik, orain bai zeharo zorabiatutik. —Badirudi seme alaben bet eheharra gurasoei huts egitea dela. Egiazko mina gertukoei egindako kaltea, beraz, Mariasun bere alabatxoarena hainbesteraino ez zela argitu beharrean. —Okerrena, ordea, zure semeari huts egiten diozunean. Lehen jendez gainezka zegoen itxarongela batbatean hutsik balego bezala, aieneka zein txutxumutxuka ari zen jende multzoaren berbarorik ez Mari Asun eta bion belarrietan zehar. —Badakitt nik ondo baino hobeto nire gaitzonek nolako neketia emun xau nire Irati gaixoai, baina... Nola eutsi irri parreari halako kinka larrian ere? —Ez, emakume, nitaz ari nintzen, nire umea koskortu orduko azaldu behar izango diodanaz. Ez dago galdera zorrotzagorik ondoan aho/begi zabalik duzunaren ixiltasuna baino. —Esan behar izango diot zergatik espetxeratu ninduten. Jakina, halakoan ez dut erantzunik espero alboan eta minzorrak jota dudan emakumearen partetik, berak badaki ondo baino hobeto halako eskubiderik ez dagokiola, batez ere orain dela bi astebete bakarrik ezagunak garen partetik. Beraz, hilzorian egonda ere e z luke ezergatik galduko diskretu jokatzeko ohitura, gure artean gizalegea ez baldin bada. —Eztotzut egixa osua esan, ez dostet esan nire etxekoei be, haik badakixe nire birikiak eztabizela biar beste ondo, baia ez minbiziak jota daozela. Parkatuko dosta zu gezurretan ibiltia? III Gasteiza bueltatu nintzen, nik uste baino lehenago eta nire osabak areago. Izan ere, gizonak ezin sinestuta izugarrizko harrera ona eman zidan ea nire gauzak azkenean argitu nituen galdetutakoan lanean berehala hasteko aholka tuz, alajaina. Nik ez nuen ezer argiturik, ni itzuli nintzen Mariasun Torreviejako anbulatorioraino lagundu eta gero ezin bainuen bera berriro ikusteko paradarik izan; oso gaixo omen zegoen eta behaketapean jartzeko agindu zioten. Badirudi bere birikiak az kenetan zeudela minbiziak erabat hondatuak, Mediterraneo aldeko eguraldia ere nahikoa ez zitzaiela aurrera jarraitzeko, nola edo hala kras egitekotan omen zeudela. Familiakoa ez nintzenez gero aurreneko egunik larrienetan ezin nion bisitarik egin UVIkoan. Hala eta guztiz ere, egunero joaten nintzen erietxeraino galdezka, sekula ausartu ez bainintzen bertan ingresatu eta gero bi egunetara heldu ziren senitartekoengana hurbiltzen. Zer dela eta? Ez dakit nik ere oso ziur, baina nolabait ere uste izan nuen Mari asunena ez zegokidala, bere senitartekoen esku utzi behar nuela bakarbakarrik, beti hauengandik ahalik eta aparteen eta bere egoeraren berriak zeharka eta puntuoro jasoz. Gainera, nola azaldu nire burua. Apartamentuko auzokide edo adiskide? Zer nolako lagu na, norainokoa? Edo zerbait are konprometituagoa, zer egiten zuen ni bezalako gazte batek kostaldeko hiri batean udaberri —Nik gizon bat hiltzeko lagundu egin nuen. Garaian bakarka, zer arraio egiten zuen euren emazte edo amarekin harremanetan, zer no lakoetan? Paso egin nuen inori eman nahi ez nizkion azalpenak saihestearren. Tamalez, astebete eta gero informazio bulegokoek Mariasun bart zendu zela esan zidaten. Lur jota geratu nintzen, txunditurik, jakina, nola bestela. Eta gainera ezin nien nire dolu mina eman orduantxe bere senitartekoei. Ez zen bidezkoa. Gasteizen eman behar, ezinbestez, horrexegatik bueltatu nintzen, ozta ozta bere zerraldoaren lorratzaren atzetik. Ez zen ere hileta eguna momenturik aproposena alferrikako azalpenak emateko, agian ez zegoen inoiz eta inori ezertaz eman beharrik, edo hori zen bederen nik uste izan nuena. Hala ere, hileta elizkunetik irtendakoan eta bere amak hitzez eta oso urrundik nolabait aurkeztua ezagun bakarra nuen alabarenganantz joan nintzen nire dolumina emat era. Zer esanik ez, ez nuen inolako gogorik nire burua aurkezteko; alde batetik, eta lehenago esan bezala, batere xehetasun zalea ez naizelako, eta bestalde ere halako kinka larrietan sufritzen ari den jendea zenbat eta gutxiago molestatu hobebeharrez dela koan nagoelako, batez ere eta tupustean ni ere negar zotinka ez hasteko hain hunkibera txotxoloa naizen aldetik, dolu giroak eraginda bada ere eta azken hau betiere koldarkeria mota bat baino ez dela kontuan hartuta. Nolabait ere, elizateko giza iladan jar ri eta Mariasun zenaren senitartekoen pareraino iritsi nintzela negar muxinka ari zen bere senarraren begitarte guztiz desitxuratu eta saminduari buru keinu arin eta herabe bat egin eta alboan zegoen neskatoarenganantz zuzen zuzen jo egin nuen nire dolumin a hainbat arinen eta zintzoen agertzeko asmoz. Ohiko denez, dolumina agertu eta ordura arte pilatutako erreustasun guzti guztia askatu egin zitzaidan. Egia esan, handik ospa egiteko irrikitan nengoen, nire urtegi ondoko pisutxo madarikatuan lanera itzultze ko egunera arte ezkutatzeko asmotan. Baina, elizatetik dexente alde eginda nintzela nire atzean deika ari zen ahots batean erreparatu egin nuen bat batean. —Barkadaizu atrebentzia, zu al zara Diego? —bota egin zidan Iratik bere aurreasmoa egiaztatu nahia n. —Bai, ni naiz, zer ba? —erantzun egin nion aiko maiko. —Eskerrak eman nahi nizkizun etortzeagatik. —Ez horregatik, neska, zure amarena bihotz bihotzez sentitu egin dut. —Badakit, berak kontatu egin zigun hilzorian eta guzti zer nolako sostengua eman zenion bere azken egunetan, zuri esker dena arinagoa egin zitzaion eta. —Arinagoa? —sostengu hitza izan bazen benetan txunditu egin ninduena, bere amari zertan arintzen lagundu egin nion galdetzera ausartu egin nintzen bakarrik, oraindik ez bainekie n neska hura zehatz mehatz zertaz ari zen. —Badakizu, guk utzitako hutsunea nolabait bete eginez —erantzun zidan Iratik ordura arte nola edo hala, baina antza zenez baita gogor gogor ere, eutsitako negarmuxinari berriro bide emanez —. —Nik ez nekien ezer zure amaren gaitzaz, egia esan apenas ezagutu nuen, urbanizazioko auzoak ginen bakar bakarrik —bota egin nuen supituan, inola ere merezi ez zuen neskato atsekabetu hari bekoskoa jarriz. —Hori ere badakit, baina elkarrekin egon zineten egunotan nire ama oso ondo pasa egin zuen, zuri esker bere gaitzaren gora beherak ordu bakan batzuez alde batera utzi ahal izan zituen –azaldu zidan Iratik bere musu gazte eta ederrean guztiz eskerronekoa i zan nahi zuen irribarre luze eta ezti bat marraztuz. —Hori horrelakoa baldin bada izugarri pozten naiz, baina ez dakit ba nik gehiegizkoa den, esan badizut auzokoak bakarrik ginela... –tematu nintzen oso argi ez nekusan erantzukizunari muzin eginez. —Baietz ba, gure amak asko estimatzen zintuen elkarren ezagun berri berriak izan arren, oso tipo jator eta eskuzabala zinela esan zigun —Iratik bere irribarrea zabalagoa egin zuen, baliteke nire jarrera eskertzearren itxurakeria apala besterik ez zelakoan. —Zure ama oso pertsona berezia zen, oso emakume azkar eta gogoargia zen, azken egunera arte ez zidan tutik ere kontatu haren gaitzaz. —Bai noski, erietxeraino lagundu zenuen egunera arte. —Harrezkero ez nintzen zure amari bisita egitera ausartu, famil ia giroan bakarrik egon nahi zuelakoan —aprobetxatu egin nuen aspalditik buruan bueltaka ari zitzaidan aitzikia behingoz botatzeko. —Jakina, ulertzen dut, ez zenuten apenas elkar ezagutzen... —ez dakit nik oraingoan bere irribarre finkoa adar jotzeko mod ukoa zen. —Ospitalean bertan kontatu egin zidan... —ez zitzaidan besterik burutu. —Elkarri kontatu zenizkioten zuen sekretuak —Zur eta lur utzi ninduen Iratik, ustekabean zeharo harrapatuta. —Nork ez du kontatzekorik... —erantzuna ezustean ere asmatu eta agur moduko begi keinu bat eskaini eta gero neskari bizkarra eman nion handik agudo agudo eta behin betiko ospa egiteko asmoz. —Edonola ere milesker behin berriro guztiagatik. —Baita zuri ere. IV Bizpahiru bider hots egin diot gaur arratsaldean, lanetik irten bezain laster, berriro elkar ikusteko asmoz. Badirudi ezustean edo harrapatu dudala, ordenagailuaren aurrean potrojorran, berak aitortu bezala, eta pozik gainera, bera ere niri hots egiteko ir rikan baitzegoen; egian esan, asteburu osoan nitaz gogoeta egiten egon da. Ederto ba, ez zen alokairuaren kontura inolako aitzakiarik asmatzeko beharrik. Alokairuarena bigarren maila batean geratu da berehala, tramite hutsa, baduzu azken asteotan esperoen zenuen kontratua, bihar bertan sartu ahal izango zara, baliteke eragozpen xume bat benetan gogoko genuenari begira; gu geu. Proposatu egin dit hiri erdialdeko kafetegi batean gera gaitezen. Ez nuen espero, bada kalean geratuko garen lehengo aldia. Orain ar te Alde Zaharreko pisuan edota nire urtegi ondoko etxean elkartu gara bakar bakarrik, hau da, ezinbestekoa zitzaigun intimitatean eta batez ere geure auzokoen begi luzeetatik at. Duda mudatan egon naiz lipar batez, ezetz esatekotan. Zertara dator orain kal ean elkar ikustea? Badirudi nigandik babestu nahi zuela bere burua. Baliteke niri behin betiko agur esateko asmotan egotea eta horretarako leku neutral baten beharra, badaezpada bide okerretik hartu eta egundoko zezioa egiten diodan, nik, amodioa engainu h utsa zela aldarrikatzen zuen ustezko eszeptiko kaikua. Bat batean zeharo goibeldu egin naiz, geure orain arteko topaketek omen zuten intimitate goxo eta ezaxolari uko egingo bagenio bezala zelakoan. Nabaritu ere, nik uste berak nabaritu egin didala agurtze kotan nengoen tonu etsia. Horregatik edo eskegi aurretik muxu handi eta bero bero bat eman dit, ez dakit oraindik nire burutik uxatzeko zer nolako zalantza. Arratsaldeko zazpi eta erdiak pasa badira. Banago berak desiratutako arima gabeko kafetegi franki ziatu batean zain. Banago ere guztiz artega, ezinegonean, mundu osoa niri begira balego legez. Ez naiz nire hirira lan egitera bakarrik itzuli nintzenetik paseatzera irten. Ez nuen ezelako gogorik lanetik at, hau da, nire astian, txikitako kaleetan zehar i biltzeko, hiriak jasotako aldaketak edota behin maitatu izan nituen txokoez berriro gozatzeko. Zertarako? Beldur nintzen gogoko ez nuen ezagunen batekin topo egiteaz, eta hiri alu honetan badut oso gogoko ez dudan antzeko jende andana, besteak beste, nik a zken urteotan egindakoaz galdetzeko inolako lotsarik izango ez lukeen edonor. Gorroto diot nire buruaz berba egiteari, badirudi berriro lagun edo ezagun modura onartuta izateko nire iraganaren berri eman beharrean nagoela, nire burua nolabait zuritu behar dudala nire burua nik biziki gaitzesten dudan gizarte itsusi, itxi eta hits honen berriro parte sentitzearren. Beldurrak nago, beraz, Laura etorri bitartean aspaldiko lagun edo ezagunen bat azaltzen zaidan nire berri eskean. Badakit gizalegeei erantzunez z enbait zertzelada emango diodala nire azken urteotako nondik norakoez. Baina, jakin badakit ere laster aztoratuko naizela, lagun edo ezagun horrek beste lagun edota ezagun batzuei entzunda edo berak sumatzen duen zer edo zer entzun nahi izango duelakoan. O rduan, antzekorik gertatu ezkero, espero ez nuen kuxkuxero mihiluze baten erruz nire iragana mahai gainean botata, nola esan ahal izango diodan Laurari larunbatean gertatutakoaz guztiz damututa nagoela, guztiz bihozgogorra izan nintzela, guztiz arduragabea bere sentimenduekiko, ikaragarri hotza berak ohartarazi zidan bidegabekeriaren aurrean. Ez dit sinistuko. Are okerrago, nire barruan haren hitz zintzo eta gogorrei muzin, edo agian burla ere, egiten ari nintzela uste izango du. Zorionez, Laura atetik sa rtu berri da, baliteke inoiz baino pospolinagoa, badirudi lanetik antxintxika, ia arnasestuka, ilea doi doi apainduta eta aurpegia zein ezpainak bere ohiko margo handiusteko eta koipetsu gabe, nik maiteen dudan bezala hain zuzen ere, haren edertasun gordin gordina. —Te he traido el contrato. Eskertzen dit horren gustuko dudan irribarretxo goxo horrez, kontratuarena elkar topatzeko aitzakia hutsa zela egiaztatzen didan berbera. Badirudi larunbatean zergatik hainbeste aztoratu zen azaldu nahi didala. Eta bai, nabarmen da motibo franko bazuela Debako plazan ikusitakoagatik aztoratzeko. Nola esan ezetz udaletxeko balkoian eskegita agertzen ziren erretratatuen kideek, edota agian aurrenekoetarikoren batek ere, haren aita akabatu zutela kontatu berri didal arik. Baina ez nau harritu, bere izen abizenak kontratuan irakurri orduko sumatu egin dut, nahiz eta nire lankideari guztiz kontrakoa esan arren. Ez dago Ullaga asko geure hirian, badaude hamaika Ullaga ordea hegoaldeko Taborniga herrian, seguruenez bere a itaren sorterria, baina hemen ez, eta dauden bakanak oso ezagunak izan ziren aspaldian, hau da, orain dela hogei urte inguru hil zuten Ullaga abizeneko politikari eskuindar hura. (Nola ahaztu erailketa hura, orduko ETA politiko militarreko kide askoren b arrenak eta beste irauli baitzituen, Erakundeararen ekintzei zegokienez delako salto kualitatibo handia zen aldetik) . Azken urte luze ta latz hauetan egunerokotasuna mota askotako bidegabekeriez josita egonda ere, goizean jaiki eta irratia piztu bezain laster eguneko atentatuaren berri jaso arren, bortizkeria behin paisaiaren osagarri ezatsegin baina hala eta guztiz ere p airagarri bihurtu eta gero, badago nik sekula ezin ahaztuko nuen erailketa bat: José Miguel Ullaga Rámirez de Ocarizena. —Nola ahaztuko nik neuk ere parte hartu egin baldin banuen!! Garai hartan Erakundeak, eta zoritxarrez ez dago zein zehaztu beharrik , nontzerberri ninduen. Neure herriaren askapenaren alde lanean nengoela uste nuen, egia esan guztiz konbentziturik nengoen. Franko hil eta gero ezin argiago genuen erregimenaren kolaboratzaileek zein zaleek gure herriak berrogei urtetan jazotako zapalkunt za, bai lankidegoaren gainekoa zen nazio mailan, gogotik pagatu behar zutela, areago, ezinbestekoa zen hauen kontra aritzea eraiki nahi genuen herri eta gizarte berriaren onerako. Guda garaian geunden, edo hori behintzat sinestarazi egin ziguten gure anaia handiek, benetako anaiak ez izanda ere halako azalpenak ematen zizkigutenak, eta gu haiek arestian jorratutako bide beretik joan beharrean geunden, gu ere geure herriaren ohorezkoak izango ginelakoan. —Nola ahaztu nik eman nizkien datuek Ullaga jauna garbitzeko balio zietena? Garai hartan bai, ezkerreko abertzale sutsu sutsua nintzen, banituen ere nire zalantzak, batez ere noiz edo noiz eta halabeharrez iritsi behar zen independentziaren osteko gizart e horren antolakuntzari buruz; Albaniaren eredua guztiz gaitzesgarria begitantzen zitzaidan, eta behar bezala gogoeta egin eta gero zeharo beldurgarria ere bai. Hala ere, inola ere dudatan jartzen ez nuena Euskal Herria askatzeko eskubidea izan zen, beste batzuek Aljeria edo Irlanda askatzeko izan zuten bezala. Horregatik ezin argiago zegoen ere geure eskubidearen aurka zeudenak etsai genituela, eta jakina, nola edo hala garbitu behar genituela beraiek berrogei urtetan egin ere bezala. Garai hartan nik mo ta askotako zentzugabekeriak zein sinplekeriak sinistu egin nituen, egia esan, gure herri txiki eta itxi honetan, edonon bezala ere, jende asko antzeko zentzugabekerien alde egon zen, eta gaur egun ere alde daudenak ez dira gutxi, horra hor sugearen azken hatsak, aurrenekoak bezain pozoitsuak badira ere, garai hartan nik egindakoari oraindik eusten diotenak ere bai: pistolariek behar beste informazio bildu euren lana albait arinen eta garbien bete dezaten. Laurak bere aitari bonba ipini ziotenenganako gor roto ezin biziagoaz hitz egiten dit, baina bere aitak autoa non zuen eta goizetan zer ordutan hartu ohi zuen esan zion zelatariaz ahaztu egiten da, ez du ere gogoan hartzen, inork ez gintuen gogoan hartzen, kondenatu ninduten epaileek izan ezik. Nik hiru hilabetez jarraitu egin nion Lauraren aitari egunero. Hala agindu zidan nire auzoko taldeburuak, edo hobeto esanda, nire auzoko Herrikoan denoi aginduak eman ohi zizkigun buruzagi handiuste edo harroputzak, auzoko abertzalerik sutsuena, hots, tabernako ahoberoena, bortitzena, kaikuena. Bada garaia organizazioaren alde zer edo zer egiteko, zor diogun konpromisuari eusteko, hala esan zidan argi eta garbi, ordura arte, hau da, hamaika sabotaje eta kale iskanbilak egin eta gero, aiko maiko izan bagina bezala b akar bakarrik, ala gutxienez gure sakelako diruaz, egunero hamaika Keler zurrupatu eta noizik behin ere presoen aldeko itsulapikoan txanponen bat bota eta gero. Asteburuetako kale borrokan parte hartzeaz eta batez ere hitzez behintzat aldeko nintzen erakun deari laguntzeko unea azkenean heldu balitzait bezala, urtetan, sikiera auzoko lagunekin bat etortzeko edo agian benetan sinistuta nengoela eta, lau haizetara, eta batez ere nire auzokideen aurrean, hau da, auzoko abertzalerik sutsuen aurrean, etengabe ald arrika ari ginen abertzaletasunari eusteko parada ezin hobea. —Bada garaia erakusteko noraino.... Ederto bada, ezin argiago hitz egiten zuen ikaragarrizko destainaz ere begiratzen zigun astapotro hark. Ez nuen luzaro hausnartu behar izan, banekien, edo gutxienez hala sumatu nuen, nire Erakundearekiko betebeharra ez zela hainbesterakoa izango, ez bainuen inola ere edozein ekileri eskatu ohi zaizkion baldintzak betetzen, batez ere konpromisoari zegozkionak, besteak beste nor bere bizitza kartzelan edo hil arte ere ematerainokoak, eta hau guztia gutarrei nahitaez eragingo nizkien atsekabea eta samina kontutan hartu barik. Bazen inola ere gainditu nahi ez nuen muga bat, hori zen nire baldintza bakarra orduko Erakundearen auzo buruzagiaren aginduei men egitek o, ahaide nagusiei ahal izango zitzaidan neurrian lagunduko nien euren ekintzak gauzatzearren, informazio lanetan edota agian auzoko logistika moduko zertxobait eraikitzeko ere bai. Baina besterik ez, ez nuen inolako asmorik nire etorkizuna arriskutan jart zeko, eta ez naiz ari kartzelaz, erbesteaz edo dena delakoaz, burutzear nengoen kazetaritza ikasketez baino, kazetari izan nuen eta. —Ez dut uste ariketa hobeagorik topatuko duzunik zure curriculum hori osatzeko... Ez ninduen konbentzitu, are gutxiago barrerik eragin. Hala eta guztiz ere, aspaldi hitza emana nuen, aspalditik nire auzoko Herrikoekin harremanetan bainenbilen, eta aspalditik ere konbentziturik nengoen nola edo hala nire aberria askatzeko ezinbesteko harri koskorra bidera ekarri beharrean n engoela. —Zorionez badaude oraindik euren odola Euskal Herriaren alde emateko gertu dauden beste batzuk. Guztiz hobeto nire moduko koldar edo egoista guztiontzat, nire aldetik behintzat euren alde egongo nintzen betiere, behar beste ekitaldi edo diru bilketetan parte hartuko nuen, presoen aldeko manifa guztietan azalduko nintzen, bai hemen zein Sebastopolen. Azken buruan ni ere abertzale sutsu sutsua nintzen, sutsuetan sutsua izateko asmotan ere, Euskal Herri askatu edo sozialista bat gogoz eta bihotzez gutiziatzen nuena, baina inola ere nire odola emateko gertu ez zegoena, ezta pentsatu ere. Hori bai, gainontzekoena behar adina. Ni haietako bat nintzen, neure auzoko Herriko Tabernako kideetariko bat bederen. —Zer egin behar dut? Lauraren aitaren izen abizenak eman zizkidan. —UCDren zinegotzi ezagun bat, geure herriak jasaten duen zapalkuntzaren aldeko faxista zikin bat. Ez nuen besterik jakin behar, haiek erabakitako nire aberriaren etsai ezin aluago baten aurrean nengoen. Era kundeak, hau da, nire auzoko ordezkariak emandako aginduari men eginez zinegotzi haren atzetik gauez eta egunez jarraika egon behar nuen bere ohitura zein ordutegi guzti guztiak ahalik eta zehatzen jasotzearren. —Gurea bezalako hain hiri txiki batean ez dut uste arazo handirik izango dudanik. Astebete barru ezinbesteko datu guzti guztiak izango dituzue txerrikume alu horri eskarmentu on bat eman diezaiozuen.

2023-12-01

ez-dok-hiru

booktegi.eus PATXO TELLERIA ez dok hiru euskal musikaren benetako (h)istorioa

2023-12-01

booktegi_liburua_neno_lotara_doa

2023-12-01

Gaueko-txanda

booktegi.eus NEREA IBARZABAL gaueko txanda Giza harremanetarako arduradunak aldaketaren berri eman dionean, Billek buruarekin baietz egin dio. Ez du bere betiko “bababai ” azeleratua ahoskatu, guztiz ados dagoela adierazi nahi duenetan darabilena. “Ulertzen duzu, ezta, Bill? Zentrala beste enpresa baten eskuetan dago orain. Huste lanetarako makina garestiak ekarriko dituzte, eta hauen segurtasuna ezinbestekoa da. Zerorrek ere eskertuko duzu konpainia apur bat”. Arduradunak esmeralda tantaz jositako urrezko gurutzetxo bat darama lepotik zintzilik, Billi plastikozko edalontzia urez betetzen dion aldiro pendulu eran mugitzen dena. Irribarrerik erantzi gabe, eta hiru minuturen barruan, Billen egunerokoa eraldatuko duten bi neurri proposatu dizkio. Bata, gaueko txandak lankide berri batekin egitea; orain arte bera bakarrik egon izan da kabinan, zentral nuklear mututuaren gau belak zaintzen. Tira, bakar bakarrik ez. “Maxi buruz ere hitz egin behar dugu”. Max txakurrari erretiroa ematea izan da agindutako bigarren aldaketa. Hezitzaileen arabera, ez da komeni segurtasuneko animaliek hamabi urteen langa gainditzerik. “Ordezko txakurra prest daukatenean esango digute. Azken mimoak e man beharko dizkiozu!”. Eta irribarre ezpaintsu bat eskaini dio berriro. Giza harremanetarako bulegoa enpresaren kolore korporatiboekin dekoratu berri dute. Hormak grisak, mahaiak eta aulkiak bezalaxe, baina tonu ilunxeagokoak hauek. Ziape koloreko butaka zurrun bat bazterrean, batek daki noiz esertzeko eta zer irakurtzeko. Kafe kapsulen dorretxo urrekara bat. Zutikako lanpara eta apalak, hori fluoreszenteak. Altzari merkeak eta ezeren pisurik eutsiko ez luketenak, Billen iritziz. Enpresarentzat lanean daramatzan hogeita hamar urteetan ia ez du bulegorik zapaldu. Bere kasa ibiltzera ohitu da, ondo koordinatutako talde ikusezin baten parte izatera. Bere gauak, bere hausnarrak, bere kabina. Goizeko txandara datorren lankidearekin hitz aspertu bat, lekukoa pas atu, eta etxera. Baina hori amaitu da. Edalontziko ura tragoan edanda, pauso baldarrean irten da bulegotik, oinak moketa grisaren kontra arrastatuz. Iluntzeko eguzkiak Billen autoa argiz bete du lanerako bidean. Emazteak prestatu dion ogitartekoa kopilotuaren eserlekuan laga du, ohi bezala, herriko ile apaindegiko logoa daraman plastikozko poltsan sartuta; adats kizkur bat eta guraizeak, eta guraizeen bi zuloek Olgaren “o” eta “a” letrak osatzen dituzte. Alkoholik gabeko zerbeza lata bat ere sartu dio poltsan. Besteetan baino goizago iritsiko da gaur, hamar gutxi dira. Gehienetan gaueko hamarretako irrati buletina aparkalekutik bertatik entzuten du, kab inan sartu orduko, baina gaur irratia itzali du kotxea arrankatzerakoan. Bizkor ari da gidatzen, bihozkada desatsegin bati iheska bezala. Intermitenteari eman dio eskuinetara sartzeko. Ibaiaren gainetik doan errepide nasaian aurrera egin ahala, hortxe agertu zaio gaur ere, noizbait bere eskualdea estrategikotzat jota altxatu zuten zentral nuklearra, hormigoizko kubo erraldoi bat ibaiaren meandro arbolatsuaren erdian. Tximinia altu bat dauka aldamenean, eta instalazio elektriko zabala, aspaldi txitxarren iz urri batek bezain burrunba aztoragarria egiten zuena. Orain benetako txitxarrak entzuten dira ustekabeko lekuetan hazitako belar horituen artetik. Udako izpiek itzal luze bat oparitu diote eraikinari, aparkalekua osorik estali duena. Billi aurpegiera larri tu zaio aparkalekuko bere ohiko tokia BMW zuri batek hartu duela ikusi duenean. Maniobra trakets samar batzuk eginda, kotxe zuriagandik hiru tokira sartu du bere Focusa. Motorra itzali arren, ez da kolpetik irten. Hamarrak bost gutxi. Guanteran zerbaiten bila dabilenaren plantak egin ditu, paper artean azterka. Hor daude bere lotarako pilulak, buruko minarentzakoak, eztizko karamelu batzuk eta telefono zenbakien agenda zahar bat. BMWko pilotuaren atea zabalik dago. Barruan mutil gazte bat ikusi du, ezkerre ko hanka kanpoan duela, burua mugikorretik altxatu gabe. Ez du zirkinik egin Focusaren iritsierarekin. Hiru minutu hamarretarako. Hasperen egin, begiak itxi, eta autotik irten da Bill. Ile apaindegiko poltsa eskuan duela inguratu zaio, tentuz. “Gabon! Zeu al zara berria? Bill naiz”. Mutil gazteak burua altxatu du, eta zutitu egin da, eskuin eskua luzatuta. Biek daramate enpresako uniforme beltz berbera, gazteak zenbait taila txikiagoa. “Ni Raul. Bill esan duzu?” Bai, tira… irribarre harroxkoarekin, biz itzan sarrien eman duen azalpena emateko prestatu da Alberto dut izena, baina gaztetan ezizen hauxe jarri zidaten lagunek zentrala zaintzen hasi nintzenean. Txernobylgoagatik. Billek barre egin du, ez, ordea, Raulek. Bekain bat altxatu du hark. Urteak at zeraka zenbatu ditu Billek bere bostean, estu. Hain gaztea ote da, ba, Raul hau? Edo hain zaharra bera? “Txerno Bill. Ukrainan lehertu zen zentrala. Aspaldiko kontuak dira”, azaldu dio. “Bai. Ulertu dut”. Raulek begi urdinak ditu, eta begi urdinak dituzte la badakitenek bezala begiratzen dio parekoari. Hortzak okerrak, eta ilea larru arras moztuta. Billek sabelean tirakada moduko bat sentitu du. “Inguruak erakutsiko dizkizut”. Plastikozko poltsa eskuz aldatuta, zentralerantz abiatu da Bill, Rauli zuzenea n begiratzera ausartu ez, eta haren pauso hotsen zain. BMWtik motxila txiki bat hartu ondoren segitu dio gazteak aparkalekuko marra zurien gainetik. Eraikinera hurbildu ahala, Bill zentrala inguratzen duen hesiari begira hasi da hizketan. Ez du Raulen eta beraren arteko distantzia mozteko ahaleginik egin; hankek aurrera egiteko agintzen diote. “Hamazazpi kamera dauzkagu guztira. Azpiegituraren kanpoaldeko eta sarrera nagusiko angelu ia denak harrapatzen dituzte. Lehen hemezortzi ziren, baina bat izorratut a dago. Agian jabe aldaketaren kontu honekin ganora apur bat berreskuratuko du gure enpresak ere”. Gazteak “ados” erantzun du. Hil hurren den eguzki gorriak haren besoetako giharrak nabarmentzen ditu uniformearen azpitik. Aurpegirik aldatu gabe behatzen d io zentralari, inoiz ezerk, ezein handitasunek, harritu izan ez balu legez. Iphone a atera du poltsikotik. Zerbait idatzi, eta gorde egin du berriro. Bill begira daukala ikusi duenean, irribarre erdi bat egin dio, eta eskuarekin aurreranzko keinu bat gero, azalpen gehiago entzuteko prest dagoela adierazteko. Baina isilik joan dira zati batean, hesiari jarraika, ibaiak bere besoarekin ondo helduta daukan lur muturrean zehar. “Hor beste kamera bat, eta hor beste bat”. “Ados”. “Han bestea, poste hartan, ikust en? Huraxe da ez dabilena”. “Ados”. “Ganorabakoak, mila aldiz esango nien honezkero. Beste zereginik ez, eta…”. “Sustorik izan al duzu inoiz?”. Bill zurbildu egin da. Ez zuen halako galderarik hain goizik espero. Hori ez da edozelako galdera gaueko segurt asun zaindari batentzat. Gaztea izan behar da, gero, eta buruarina. Esku ahurra umeltzen ari zaiola igarri du plastikozko poltsarekin kontaktuan. “Txikikeriak. Porrero pare bat, eta larrutarako leku bila dabiltzan bikoteak, besterik ez. Hau itxi zutenetik kontua asko baretuta dago”. Bihotza paparretik irtetear dauka; larrua eten, alkandorara jositako enpresaren logoa azpialdetik zartatu eta mendira alde egingo dio. Raulek ez du galdezka segitu. Haren mugikorraren tekla hotsak bete du isilunea, eta haren pa ntailaren argiak ilunabarra. Joan da eguzkia arbola ostera. Maxek beretzako propio eraikitako partzela hesitua dauka sarrera nagusitik gertu, eta erraz kabitzen dira bera eta bere txabola, benetako teilatu eta guzti, eta bere ur eta pentsu poteak, denak neurri handikoak, bera bezalakoxeak. Zaunkaka hasi da bi gizonen pausoak entzundakoan, artzain txakur alemanaren belarri zorrotzak tente. Billek atea guztiz zabaldu orduko irten da Max zirrikitutik, bizi bizi. Billen hanken inguruan buelta pare bat eman, e ta Raulengana jo du segituan, haizeak duela ordu erdi ekarri dion usain ezezagunaren sorburura. Praketan usnaka hasi zaio, buztan lodia ezker eskuin mugituz. Mutila zurrun dago, eta Billek barre egin du bere baitarako. Maxek praketatik zapatetara jaitsi du mutur iluna. Lokarriak, zolak, galtzerdiak, usnatu eta usnatu. Tristurazko intziri txiki bat eginda, gaztearengandik urrundu da, txakur handien mokor kulunkariarekin. Bi zaindariek gaua pasatuko duten kabinaren parean etzan da gero, mingaina kanpoan, hesi zurigorriaren alboan. Zentrala eraitsiko duen enpresaren materialez josita dago sarrerako eremua, dena kutxa handitan sartuta. KASKOAK MASKARAK jartzen du batean, letra gorriz. BOTAK haragoko batean. Langileentzako beste bi barrakoi ekarri dituzte. Bestelako kontainer berde p isutsuago batzuk ere bai ilaran, zenbakituta: 03879, 03857, 03865. “Zer egin behar dute?”, galdetu du Raulek, kontainer artera gerturatuta. “Lan zikina”, bota dio Billek. Bere kabinan sartu nahi luke oraintxe, bere irratia piztu, Maxi lepoa igurtzi, eta bakarrik egon. Baina delako Raul hori trasteen artean galdu da. “Ez daukagu ezer ukitzeko baimenik”, gogorarazi dio Billek kabina ondotik. “Trankil!”, urrutitik egin dio oihu gazteak. Billek hasperen egin du, eta haren atzetik joan da, ogitartekoaren p oltsa eskuan oraindik. Txakurrak ondotik segitu dio. “Nork fitxatu ote du morroi hau?”, pentsatu du. “Auskalo zein zentro komertzialetan formatuko zuten”. Ez ditu leku horietako segurtasun langileak maite, andreei poltsak zabaltzeko eskatzen dieten horiek . Hasiberritan, supermerkatu bat zaintzera agindu zuten urtebetez, eta izugarri eskertu zuen berak eskatu beharrik gabe zentral honetara mugitu izana, amak eskuak burura eraman bazituen ere; semearen uniformea balde batean beratzen uzten zuen hasierako urt eetan, garbigailuan beste senideen arropekin nahastu aurretik. “Desgraziaren bat bazetorrek, Alberto, lehenengoa izango haiz hiltzen!”, esaten zion. Baina ama lehenago hil zen azkenean, eta emaztearekin bizitzen jarri zenetik garbigailuak takada bakarrean garbitzen ditu jantzi guztiak, lanekoak zein kalekoak. ESKULARRUAK jartzen duen kutxaren atzean aurkitu du Raul, Iphoneko linternaren argitan inguruak miatzen. “Nuklearren mundua interesatzen zaizu, ala?”. Gazteak barre egin du, eta linterna itzali. “Zer zaindu behar dudan jakin nahi dut”. Ilunetan gihartsuagoa dirudi; helduagoa, begi urdinik gabe. “Neuk baneki!”, hasi da Bill. “Dena aldatu da. Bihartik aurrera sartuko diren langile guztiak berriak dira, makinak ere bai. Hau dena hustuko dute. Erabilit ako erregaiaren piszinarekin hasiko dira, eta erreaktorearekin bukatu, auskalo noiz. Erretiroak hementxe harrapatuko nau ni”. “Ikusi al dituzu inoiz? Piszina, eta gauza horiek”. “Zentrala martxan zegoenean barruko instalazioen zaintzaz ere arduratzen gine n. Orain perimetroaz baino ez. Gainerakoa jabeek monitorizatzen dute”. Raul kubo formako eraikin handiari begira geratu da. Gero mugikorra atera du berriro, eta beste zerbait idatzi, Billi lepoa emanda. “Erreaktorea hemen barruan dago”, azaldu du Billek, kubo erraldoia seinalatuz. “Hau zatitan egiteko kapaz dena, artista galanta”. Jakineko gauzak esaten ari den arren, gehiegi hitz egiten ari dela sentitu du, Raulen isiluneek mingainetik tira eta tira egingo baliote bezala. Kito. “Eta nolakoa da piszina?”, galdetu dio mutilak. “Urdina”. Eta kabinarantz abiatu da, Max zaharra ondoan hartuta. “Zer da hutsunea? Gaurko galderak, entzule maiteok, ez du erantzun errazik. Hutsunea. Sentsazio bat ote da? Leku bat? Edalontzi huts bat badut, esne pittin bat bota, eta jada ez da hutsik egongo. Baina hutsune existentziala? Ba ote dago hau betetzerik? Ez dakit. Nik dakidana da mezu hau jaso dugunean barruak bete zaizkigula. ‘Gabon, Maria eta gainerakoak. Niretzat hutsunea zera da, zuen programa ezagutu aurretik sent itzen nuena. Besarkada bat Itsasargiko naufrago denentzat’. Besarkada bat bueltan. Dakizuenez, gure programan hitz baten inguruko hari mutur guztiei tiraka aritzen gara. Horretarako hainbat gonbidatu elkarrizketatuko ditugu, eta zuen mezuei ere tartea egin go diegu. Datozen orduetako hutsuneak elkarrekin beteko ditugu Itsasargian, ordu bietatik aurrera. Ongi etorri. Nobody help me, I’m not cold, I’m empty. Somebody heal me, hold me…” Ordu bien seinaleak jo duenean poltsa zabaldu, eta aluminio paper askorekin bildutako ogitartekoa atera du Billek. Urdaiazpiko tortilla. Lehenengo ogi puntta Maxi eskaini dio, ohi bezala. Txakurrak glauk irentsi du lurrekoa, eta gehiagoren zain geratu da, begi ak argi. Garagardo lata zabaltzerakoan, Raul izan da begira geratu zaiona. “Ez dauka alkoholik”. Tarte luzea daramate isilik. Billek motzean azaldu dio ordenagailuen funtzionamendua. Nola ikusi kamera bakoitzeko irudiak, nola mugitu bisoreak. Garraioentzako hesia zein botoiri emanda altxatu. Erreminta kaxa non dagoen, Iphone arena baino linterna profe sionalago bat erabili nahi izango balu noizbait. Eta gutxi gehiago. “Eseri eta aspertu”, esan dio Billek. Mutilak bi tupper atera ditu motxila txikitik. Batean poltsako entsalada dakar, hutsa, olioztatu gabea. Oilasko bularrak plantxan, bestean. Amaitzek o, proteina askoko edateko jogurta. Mugikorrari begira jan du, bideo motzak bata bestearen atzetik ikusten, Billek trabeska zelatatu dituenak ogitartekoari hozka egin ahala. Neska ilegorri bat bikinian, crossfiteko altxaldiak, asteko golik onenen aukeraket a, azenario pastelaren errezeta azkarra, Maserati baten barrualdea. Algoritmoak agindutako ordena horretantxe. Pantailaren goialdean hainbat mezu sartu zaizkio errenkadan une batez, Car delako batenak. “Amaitu da, orduan?”, irakurri ahal izan du Billek hai etako batean. Gaztearen ezker eskuko atzamar erakusleak bideoak arrastatzen dituen eran arrastatu ditu goraka mezuok ere, irakurri nahi ez diren gauzen laino horretan behin behinean gordetzeko, baina begitartea ilundu zaio, eta hasperen egin du sudurretik, ahoa oilaskoz eta errukulaz beteta. “Saskibaloia gustatzen?”, bota dio Billek, ustekabeko erruki sentipen batek eraginda. “Bai. Umetan ibilitakoa naiz”. “Gaur Celticsek jokatzen du Orlando Magic en kontra”. Billek pantaila mugitu du, Raulek ere ikusteko modua izan dezan. Laster agertu dira gizon erraldoi besaluzeak irudietan, orain ezkerrera eta orain eskumara, denak aldran, baloia eta saskiak eta jolas pista bera ere txiki geratzen zaizkiela, baina arropak nasai, hala ere. Partida ikustera eseri aurret ik, makinako kafe bat prestatu du. Botoiari eman eta kapsula zulatzen entzun da, modu ia agonikoan. “Neuri ere hutsa atera, mesedez”, eskatu dio Raulek. “Noski”. Ordu bi t’erdiak. 8:30 PM Bostongo Celticsen estadioan. Bill baretu egin da, arindu. Agian bere kabina zahar hau ez da berak uste adina aldatuko datozen urteetan. “Bakardadeak zekendu egin hau, Bill”, ebatzi du kafe usainean. Max lo dago lurrean, udako gau epelaren soseguan; lantzean behin hasperen egiten du, aspaldiko egunen penatan bezala. Kanpoan zuhaitzen dardara eta ur presaren burrunba, besterik ez da entzuten. Kubo handia isilik, tximinia arnasari eusten. Hormigoia, hainbeste urtetan ateratako zalapartaz lotsatuta, errekondoko paisaia gautarraren parte izan nahian orain. Haltza naiz, ahate kumea naiz, amuarraina naiz, betidanik egon naiz hemen. Zaindarien kabinako leihotik irteten den argi zuriak sits pare bat erakarri du. Haien ilargi begiek bi gizon bereizi dituzte pantaila baten aurrean, aurpegiak argi urdinetan bustita, zaharrena patxada tsu, eta gaztea beherantz begira, beste gailu argitsu bat atzamar puntekin ukitzen, zortedunak eurek, izpien eta tximisten jabeak, beti distiraren alde berean, zabaldu leihoa, madarikatuok. “Lurtarrok ulertzeko moduan azaldu beharko diguzu. Saiatuko naiz . Hutsune erraldoi baten erdian bizi al gara? Bai eta ez. Hutsune kosmikoaz ari garenean esan nahi duguna da unibertsoa, hein handi batean, hutsik dagoela, metro kubikoko atomo bat baino gutxiagorekin, bataz beste. Baina bizitza planetarioz eta galaktikoz betetako espazio bat ere bada, eta horrelako gune batean bizi gara gu. Eta nola eragiten digu hutsune horrek? Beno, teoria baten arabera, hutsune horrexek desegingo du sare kosmiko osoa. Irentsi egingo gaituela, alegia. Entzuleak izutuko dituzu, Silvia. Milaka milioi urte beharko ditu, ez kezkatu. Eskerrak. Unibertsoaren zatirik handiena energia ilunez osatuta dago. Zientziak kontzeptu hau asmatu zuen oraindik azalpenik ez daukan fenomeno bat ulertu ahal izateko: kosmosaren hedapen azeleratua zerk era giten duen. Energia ilunak eragiten du? Hori uste dugu. Eta ikerketa batek dioenez, baliteke energia ilun honen sortzailea hutsunea bera izatea. Materiak materia erakartzen duen heinean, bitarteetako hutsuneak hazten eta hazten ari dira. Beldurgarria. Niri ederra iruditzen zait. Horrexegatik zara zu astronomoa, eta ni kazetaria.” Hirugarren kameraren planoan mugimendua sumatu du Billek. Kotxe baten argiak dira, aparkalekura sartzen. Ibiza gorri bat. Ez du sekula hemen ikusi. “Nor kristo ote da?”, aulkitik altxatu da, urduri. Pantailako irudia handitu du. “Trankil. Neu joango naiz” , Raulek hanka bat kabinatik kanpo dauka ohartzerako. “Itxaron!”. Gazteak lasaitzeko keinu bat egin dio eskuarekin, begiak zabal zabalik. “Oraintxe nator”. Bill zer egin ez dakiela geratu da. Denbora da orduotan ez dela kotxerik etortzen. Maxek, belarriak zut eta sena zoli, mutilari jarraitu dio, baina gelditu egin da hesiaren parera heldutakoan. Ez du zaunkarik egin. Billek CAM 3 jartzen duen pantailatik jarraitu ditu autoaren mugimenduak. Bere Focusaren eta Raulen BMWaren artean aparkatu du Ibizak. Argi ak piztuta dauzkanez, ezin du gidariaren aurpegirik bereizi. Raulen silueta arteza seigarren kameratik bosgarrenera, bosgarrenetik laugarrenera, eta laugarrenetik hirugarrenera igaro da, patxadatsu, autoaren plano berean sartu den arte. Orduantxe itzali d ira aurreko foku biak. Pilotuaren atea zabaldu, eta neska bat irten da bertatik, udako soineko beltz bat soinean, eta ilea motots estu batean bilduta. Muturtuta dator. Raulek besotik heldu dio, eta zerbait esaten hasi zaio, neskak oso ondo hartu ez duena itxura batean, besoa keinu zabar batekin askatu baitu. Ahoa asko zabalduz hasi zaio hizketan, bekainak goratuta. Eskuineko atzamar erakuslearekin Raulen paparra kolpatu du, eta gero autoa seinalatu du, eta gero lurra, eta gero bere paparra, hiru biderrez, e ta gero Raulena berriro. Atzamar erakuslea gorde, eta esku zabalarekin atzerantz sakatu dio. Orain negarretan lehertu da, besoak zintzilik, eskuak geldirik. Raulek besarkatu egin du, eta kotxerantz eraman, astiro. Pilotuaren eta kopilotuaren eserlekuetan e seri dira, eta ateak itxi dituzte. Neskak negarrez segitzen du. Itzal egitekoa jaitsi, ispiluan begipeak garbitu, eta igo egin du berriz. Raul ondotik dabilkio hizketan, bi eskuak poliki mugitzen dituela, esku ahurrak gorantz. Buruarekin ezetz dio besteak, ezkerreko ukondoa leihoan pausatuta, ukabila kokospean. Raulek besoarekin inguratu du, eta musu eman dio buruan. Neskaren sorbaldek zotinka ari dela diote. Mutilak ezker eskuin kulunkatzen du haren negarra; txalupa txiki bat kotxearen barruan. Horrela ema n dute minutu erdi. Orain txalupa gelditu egin da, urak loditu. Neskaren ahoa mutilaren ahoaren bila hasi da, lehen atzamarrez eta azkazalez zulatu nahi izan duen paparrean gora eta gora ezpainekin. Raul geldirik dago, harrizko, bestearen burua erreguka eta narrasti dabilkion bitartean. Aparkalekuko kamerari begiratu dio. Bill zutunik dago oraindik, bekozko ilunez, pantailari begira. Topera handitu du irudia, zoom ari sakatuta. Ibizaren barrualdea haragiz, ilez eta lurrunez bete da. Hasieran beldurrez naha si zaizkion tripetan harridura zabaldu zaio pixkanaka; haserrea, ondoren. Egonezina orain. Gerrikoa askatu, eta kabinako kortinak itxi ditu, zazpigarren kamerak parez pare graba ez dezan. “Like a lonely tree in an empty field, full of unneeded things, w aiting for a real sign to reach paradise… ‘Gabon, naufragook. Ez al zaizue iruditzen hutsik sentitzen den jende asko dagoela? Zer dela eta? Guk ez dugu gerraterik edo goseterik igaro. Bizi garen garaia ona da, konektatuta gaude, baliabide pila bat dauzkagu , eta hala ere, jende mordo bat hutsik sentitzen da. Ez al da arraroa? Txema naiz, Aragoitik. Muxu bana’. Watching the seasons pass, all of these years, now alone… ‘Kaixo, gabon denoi. Zer gertatzen da asko gustatzen zitzaizun zerbaitek jada betetzen ez zaituenean? Nik lehen idatzi egiten nuen, eta zoriontsu egiten ninduen, baina dagoeneko ez. Utzi egin dut. Jendeak ez du ulertzen, baina ni hobeto nago. Zuei pasatu al zaizue halakorik? Goraintziak Errioxatik, Inma naiz’. You’ve done it again, breaking yo ur happy home, like brand new toy in your hand…”. Ibizaren argiak piztu dira berriro. Raul autotik urrundu da, alkandorako botoiak lotu ahala, bururik atzerantz biratu gabe. Hirugarren kameratik laugarrenera pasatzen ikusi du Billek. Plano osoa zeharkatu du burumakur, atzamarrekin ilea txukuntzen. Badator. Bosgarren kameraren ikus eremuan sartu da. Mantso botatzen du pausoa. Billek Facebooka zabaldu du ordenagailuko pantailan, begiak norantz bota edukitzeko Rauli zer esan pentsatzen duen bitartean. Gaztear en irudia bosgarren planotik atera da. Seigarren kamera hautatu du Billek. Ez da iritsi oraindik. Astiro zer dator, ba. Bosgarrenean begiratu du berriro. Hor ez da ageri jada. Zazpigarrenera salto. Ezta ere. Max bakarrik dago hor, hesiaren ondoan, urrunera begira. Eskuek dar dar egin diote. Berriro handitu ditu sarrerako kameren irudiak, banan banan, 3 4567. Ezer ez. Atzamarren kontrola ia erabat galduta, zentraleko ikuspegi panoramikoa aukeratu du, eta hemezortzi laukitxo agertu zaizkio pantailan, bere begi guztiak. Haizeak mugiarazitako landareak, intsektuz jositako farola bakartiak, hesia; perimetroan ez da besterik ageri. “Bakarrik hago”, esaten diote begiek, denek, batek izan ezik, CAM 16 ak, honek no signal diotso laukitxo beltzaren gainean, izan d aitezkeen eta ez daitezkeen gauza guztiak erakutsiz. Bill arnasestuka irten da kabinatik. Hutsunearen adierarik ohikoena absentziarena izango da ziur asko. Norbaitek utzitako hutsunea. Gure hurrengo gonbidatuak bere okelatan bizi du. Lagun bat galdu zue n. Galdu, eta inoiz aurkitu ez. Ongi etorri, Julia. Mila esker, Maria. Konta iezaguzu, nor zen Quim? Ba… neure lagun min bat. Nerabezaroan ezagutu genuen elkar, biok bolada txar bat pasatzen ari ginenean. Asko lagundu genion elkarri. Zein zentzutan? Beno, elkarri entzunez. Quimek ez zuen harreman onik bere gurasoekin. Etxetik ospa egiten zuen sarri, eta nire etxe ondoko parkean ezkutatzen zen halakoetan. Halaxe ezagutu nuen, lagunekin parkean nenbilela. Besteek barre egin zioten, baina nik… ez dakit, ba nekien elkar ulertuko genuela. Zentralaren atzealdera iritsi da Bill, korrika, Maxen erpeen hotsa jarraika duela. Ahots kordak korapilatuta dauzka, eta oihu bakoitzak eztarrian ten egiten dio. “Raul! Raul!”. Ez dator erantzunik. Ur presaren burrunba geroz eta ozenagoa da hamaseigarren kamerara gerturatu ahala. Billek burua lanbrotzen sumatu du, hona inguratzen den aldiro legez. Kameraren aurrera iritsitakoan ur jauzi erraldoiaren jarioari begira geratu da; no la liteke ura hain pisutsu izan, hain zaratatsu, garunak barrutik lehertzeko beste. Ez zen nolanahikoa zentral honen egarria, eta ibaiari erakutsi zioten nola ase, hormigoizko kuboaren zainak nondik zeharkatu, zer hoztu eta noiz lurrundu, txintik esan gabe . Eta erakutsi zioten, halaber, nola itzuli bere ibilgura ostera ere, zentralaren tripetan hainbeste bazter eta hainbeste jende buzodun ikusi ondoren. Eta itzulera hartako beroaldiek kalte egiten omen zieten urtegiko planktonei eta arrainei eta nahi beste gauzari, hori aurpegiratzen zioten Billi zentralaren kontra zeuden bere ezagunek, ekologista potrozorri haiei ikasitako hitzekin. Talde haiek beldurra barruraino sartu zioten euren ekintza gautarrekin, edonoiz ager zitezkeelako, rotaflexak eskuetan, zentra leko hesiak moztera, edo haien buruak lurrera kateatu eta gose grebaren bat hastera. Gogorra da gaueko segurtasuna, eta gogorragoa zen orduan. Zentralari eraso egin nahi zion edozeinek guztien bizitza arriskuan jar zezakeen. “Raul!”. Arrastorik ez. Hamase igarren kamerari begiratu dio, izuak gain hartuta, gau hartan bezalaxe. “Uda hartan atera nuen gidabaimena, eta nire aitaren kotxe zaharrean hara eta hona ibiltzen ginen Quim eta biok, belarra erretzen eta musika entzuten. Gure ondoko herrian bada zentra l nuklear bat, eta haren inguruetara joatea otu zitzaigun, errekaren ondora. Luze hitz egin genuen bizitzaz, gogoan dut hori. Zer esaten zizun Quimek? Ba… galderak egiten zizkidan, batez ere. Nire etorkizuneko asmoez eta. Non nahiko nukeen bizi. Nik Itali an esan nion, ez dakit zergatik. Bera ez zen kapaz izan herrialde bat aukeratzeko. Askotan birpasatu dut gau hartako elkarrizketa, eta gerora ohartu naiz bazela halako tristura bat berarengan, unean bertan ikusi ez nuena. Haize apur bat hartu nahi zuela es an zidan, eta kotxetik irten zen. Ni… ez dakit, loak hartu ninduen, eta ordubetera edo esnatu nintzen. Eta ez zen itzuli. Ez zen itzuli, ez.” Zentralaren barrualdera sartzerakoan, Max kanpoan uztekotan egon da, baina ez da ausartu. Atea kolpetik itxi da haien atzean, haize bolada batek putz eginda. Larrialdietako argi horixkek justuan argitzen dituzte sarrera eta lurreko mosaiko handia: atomoaren sinbolo distiratsu bat esku ahur handi baten barruan. Billek gerrikoan daraman linterna piztu du, eta ezker eskuin mugitu, itzalen baten bila. Eskaileren ondoko bulegoko kristalean islatu da bere izpia. Behin baino ez da sartu gela horretara, baina ez dauka ahazteko amapolen koadro bat zeukatela hormatik zintzilik, haretxi begira egon baitzen negarrari eutsi bita rtean. Segurtasuneko enpresaren eta zentralaren jabeen arteko urgentziazko batzarrean izan zen. Hantxe erakutsi zioten lehenengoz eta azkenengoz hamaseigarren kamerak harrapatutakoa, ordenagailu txiki batean. CAM 16: Mutil gazte ihar bat ageri da, zigarro a eskutan, presari begira. Segundo gutxira, atzealdetik agertu da Bill, hankak dardarka, pistola eskuetan, mutilari zerbait oihukatzen. Gaztea, izututa, hesian gora igo da, orkatza bezain arin. Ohartzerako beste aldean dago, presaren ertz estuan zehar korr ika. Billek walkie talkiea atera eta laguntza eskatu orduko, mutilak estropezu egin du, eta ur jauziak mutila jan. Hortik aurrera amapolak baino ez ditu gogoan, olioz margoturiko zazpi lore gorri zelai berde batean, eta bere inguruan nagusien ahotsen marm arra, bideoa ezabatuko dugu, poliziaren hipotesi nagusia suizidioarena da, koadroko amapola bakoitzak zortzi hazi beltz dauzka bere barruan, kamera desaktibatuko dugu eta matxuratu egin dela esan, hauxe da falta zitzaiguna lizentzia behin betirako galtzeko , amapolen zurtoinetako iletxoak ere ikusten dira, trazu fin finez, ados orduan, gure kontu, zu trankil, Bill, har itzazu egun batzuk zeuretzat. Billek eta Maxek arrapaladan igo dituzte eskailerak, eta ondoko eraikinera igaro dira korridore luze bat zehar katuta, Bill larri, esku bat paparrean duela, eta txakurra ere mingaina aterata, noizbehinka gizonari behetik gora begiratuz, zein arrisku sumatzen ote duen asmatu ezinik. Sarrera plastikoz estalita daukan tunel bat agertu zaie parez pare. “Egonaldi labur reko gunea. Irradiatze eta kutsatze arriskua”, dio kartel batek, beste hamaika sinbolo eta harridura ikurren artean. Bakar bati jaramonik egin gabe segitu dute aurrera gizonak eta txakurrak, linternaren izpi urduriak eremua zatika argiztatzen duela. “Nol a definituko zenuke utzi zizun hutsunea? Uf. Ez dakit. Gau bat bezalakoxea”. Billek debeku seinaledun ate bat zabaldu du bultzada batekin, eta hortxe eten dute korrikaldia. Gela honetan makinen soinua entzuten da oraindik, eraikinaren gainerako espazioeta n ez bezala, baita erradioaktibitate neurgailu baten hotsa ere. Uraren baretasunari begira, arnasa berreskuratzen saiatu da Bill. Piszina erraldoi bat daukate parez pare. Barruan, hamar bat metroko sakoneran eta burdinazko sare baten azpian, borobilean or denatutako kutxa blindatuak, eta hauen barruan zentrala martxan zegoenean erabilitako erregai barrak, milaka gradutara. Munduaren beste alderaino iristen den tunel beltz bat dirudi. Bill eta Max piszinaren gaineko estruktura horira igo dira, eta goitik be giratu diote euren islari, ispilu bat bezain gardena den ur azalean. Gizon zaharra eta txakur zaharra. Ura etengabeko sartu irtenean dabil tenperaturaren maila orekatu eta erradiazioa mugatzeko. Panela zaindu du Billek: Airearen tenperatura: 21 gradu. Urar en tenperatura: 32 gradu. Bekokiko izerdia lehortu du. Dena ondo dago. Eseri egin da, hankak piszinaren gainean zintzilik eta aurpegia eskuen artean gordeta. Garezurra sentitu du hatz mamien azpian, geroz eta presenteago azal maskalduaren ostean. Bekoki e stua, kokots irtena. Egunen batean argia ikusiko dute beti ilunpetan egotera ohitu diren hezurrok, eta kafeak horitutako bere hortzak, ezker belauneko desgastea, eta umetan ukondoa hautsi izanaren aztarna, horiexekin laburbilduko dute Billen bizitza bere b irrinek. Oraingoz okelaz jantzita dago, erradiazioa bere zelulak arian arian zulatzen hasi bada ere, eta zelula puska hauek beste zelula batzuk zulatuko badituzte ere, gaur gaurkoz zainez eta giharrez estalita dago, eta betazaletako odolaren gorritasuna ik us dezake begiak ixterakoan, geroz eta biziagoa den gorri bat, eskuko atzamarren bitartetik sartzen ari zaion argitasunagatik. Begiak zabaltzerakoan, urpean itzal bat ikustea iruditu zaio, baina argitan desegin da berehala. Sakonetik irten den izpi zuri b atek zentzumen denak estali dizkio, neurgailuaren krakada maiztuak ez entzuteraino, ateen gaineko argi gorriak eta paneleko tenperatura aldaketak ez ikusteraino, Max zaharraren asmoak ez usaintzeraino, estrukturatik salto egin eta zuzenean argiaren bila mu rgildu den unean, aurreko hankekin ur azala zulatuta. “Egunak argitzen duenean itzaltzen dira itsasargiak. Mila esker gaur gauean bidelagun izan zaituztegun naufrago guztioi. Guk hutsuneari hizketan segituko dugu, beste aldean norbait dagoela sinetsita. Bihar arte. I´m drowning up my sorrows, there’s rules I’ll never follow, pretend there’s no tomorrow. I wish there was no tomorrow”.

2023-12-01

booktegi_liburua_bertze_itsasoaren_itzala

booktegi.eus JOAN MARGARIT bertze itsasoaren itzala Josep Maria Subirachs i Itzulpena: Josu Jimenez Maia AURKIBIDEA Margariten hizkuntza hautua – Fito Rodriguezen hitzaurrea INFERNUA RAQUEL GAUEZKO ORDUTEGIAK HOLOKAUSTOAREN MUSEOA, JERUSALEM EZ ZEGOEN URRUN, EZ ZEN ZAILA CONCA REN PAISAIA PLAZA PRÍNCIPE PERGAMON MUSEUM JENDEA HONDARTZAN UNE ERRUKIGARRI BAT ERRUKI ETXEA IRAKURTZEA IDEALA AUTOPISTA JOAN MARAGALL AUTOERRETRATUA ITSAS ONDOAN AMARI EGINDAKO AZKEN AURREKO POEMA NORTASUNA Margariten hizkuntza hautua – Fito Rodriguezen hitzaurrea Poeta guztien ekarpen komuna idazketaren bidez sentitu, pentsatu eta adieraztea da, nahiz eta jardun horretan, literaturako izen ospetsu guztien artean, ez den erraza izaten irakurketa gustuak asetzen dituen izen bakarra aurkitzea. Hala ere, literaturaren munduan, J.Conrad, Vladimir Nabokov, Milan Kundera eta beste autore asko ere aurkituko ditugu, beren literatura hizkuntza aukeratu eta beren idaz keta ereduak sortu behar izan dituztenak, hala literatura ekoizpenerako nola haren gozamenerako bideak garatzeko. Izan ere, goian aipatutako guztiek hizkuntza aukeraketa bat egin behar izan zuten literatura sortu aurretik eta, batzuk, letren munduan lan eg in dute hizkuntza ezberdinetan, adibidez, Joan Margaritek berak (1980 baina lehenago poesia gaztelaniaz bakarrik idatzi arren, handik aurrera katalanera nagusiki erabili ohi zuena). Lanhizkuntza literarioa zehazteko premia ez da inola ere huskeri bat, hor i egoera elebitasunetik ez ezik norberaren elebiduntasunetik ere abiatzen da1, eta haren ekoizpen garapenean, Montaignen kasuan bezala2, literatura estilo mota markatzen du. Dena den , hitz egitea eta idaztea bi gauza desberdinak badira ere, bietarako hizkuntza gaitasun araztua behar da, nahiz eta literaturak, berez, egunerokotasunetik behar duena baino gehiago ez duen eskatzen. Literaturaren helburua litzateke, bada, modu singularrean eta beharrezkoan (ez erredundantean) adieraztea. Hau da, denontzat nabaria ez dena hizkuntzaren bidez bizitzari so egitea eta idazketaren dela medio, nabarmendutako hura erakusteko gai izatea. Eta nola egin daiteke hori? Sintaxia dela bide, alegia, edo, b este modu batera esanda, esaldi zehatzen bidez, hizkuntza jakin baten bidez eta, hautatutako hizkuntza horrek, hizkuntz ukipen egoera jakin batean beste hizkuntzekin harremanetan dagoenean, egin beharreko hizkuntza aukera suposatzen du lehenik eta behin…3 Idatzi nahi dugunaren muina transmititzen duten esaldiak lortzen ez baditugu, hori ez da behar bezala azalduko eta ezingo da irakurri, nahiz eta sentimendu koherenteak izan. Gainera, eta lehen esan dudan bezala, hizkuntza bakoitzak testu eredu desberdinak ditu, sintaxi bereiziak, berezkoak. Beraz, aukeratutako hizkuntzan idaztea, hala nola Ionescok, Cioranek, Beckhettek, Pessoak, Borgesek edo Margaritek egin zuten bezala, horretan datza literaturaren hautu behinen a…, sintaxi jakin baten bidez adieraztea, testu eredu batzuen eta tradizio literario jakin baten aukera egitea esan nahi du hain zuzen ere, Flaubertek esango lukeen moduan. Literatura idazketaren oinarria hizkuntza aukera da eta, horren arabera, (sintaxi) esaldi zehatzak erabiltzea ere bada. Ondorioz, idazten hasi aurretik jakin behar dugu zer hizkuntza erabiliko dugun, zer azalduko dugun eta nola garatuko dugun horri buruzko azalpena. Poesia hitzontziaren aurka dago, eta hark agertarazitakoa gauzatuz onart uta zegoenari buruzko zalantzak sortzen ditu. Era berean, testu galkorrak proposatzen ditu, kontzientziak mugiarazteko collageak, hitz hausleak, irakurtzeko idatzia izaten direnak baina autorearen hizkuntza(k) dituen aukeren eta mugen arabera izkiriatuta b etiere, Joan Margaritek erakutsi digunaren ereduaren bidetik. 1RODRIGUEZ, F. (1993). Hizkuntza, Hezkuntza eta Elebiduntasuna . Bilbo, UE 2RODRIGUEZ, F. (2011). Entsegu literarioaren bidean . Madril, Delta. 3RODRIGUEZ, F. (2020). Adostutako Tenorean . Madril, Delta. (Booktegin deskargatzeko) INFERNUA Imagina ezazu udako gau bat itsasoaren ondoan, zabalduriko izaren artean, ilargia patioko barandak zeharkatzen ari delarik, eta azalean burdin harien itzalak amets baten musika idazteko. Imagina itzazu irlak olibondoekin, marmolezko eta heriotzezko muinoak bertan Leonardo errege delarik, kondenatuta sekula lortu ez zuen gorri kolorearen ñabardura batengatik. RAQUEL Dendena ongi egiten irakatsi zizuten Jostaketan, txintxo txintxo, leku seguruetara ohitzen zinen, laster desagertuko ziren leku seguruak, zeren eta ordena desordena bezain arriskutsua baita. Neskato baten gela itxiak dira, jadanik inor bizi ez den etxe baten atedanbadak, haize bufadak. Oso urrunetik zatoz, ahoan irribarre herabeti bat dakarzula txuri beltzezko mundu batetik, zure amaren eta ikatz berogailuaren mundutik, eta korridore bat garai bateko berotasuna gordetzen ez zuten oso kristal mehekin, patio bateko zeru urdinerantz galtzen zen berotasuna. Ohitu zinen zeure buruaz ez fidatzen. Ez zenuen ulertzen zer egina zenuen gaizki zuk esaten ez zenituen biraoak orain nik zuri esateko, baita destainazko keinuak zuri egiteko ere. Zeren eta maitatzen jakin izan duzu, bizitzak begietara heriotza a nitz ekarri arren. Gaur berriz ere txuri beltzezko neskato txintxo horren goxotasun herabetia dakarzu, dendena ongi egiten ikasi zuen neskato horrena, hartara salbatu ahal izateko, hainbeste urteren bueltan gure maitasuna. GAUEZKO ORDUTEGIAK Ohean zure ondoan natzalarik, trenen joan etorria dut aditzen, eta beraien leihoetako argi piztuek ene kopeta dute zeharkatzen gau honen belusa urratzen. Isilune bakoitzak argi gorri bat uzten dit kable eta trenbide ilun eta dirdira tsuen pentagraman nota bat. Ohean zure ondoan natzalarik, soinurik tristeena duten trenak urruntzen ditut aditzen. Agian tren horietako batera ez igotzean okertu egin naiz. Agian ongi jokatzea —zuri besarkaturik — gauezko trenak pasatzen uztean datza azkenik. HOLOKAUSTOAREN MUSEOA, JERUSALEM Kupula handiaren pean ilun zegoen eta bertan, ume hilak argi txikiak ziren ortzia bezala dir dir. Ahots batek errezitatzen zuen amaigabeko izen zerrenda, otoitz baten gisara jainko batek inoiz entzun duen tristeena. Joana alaba etorri zitzaidan burura, ume hilak beti iluntasun berean egoten dira eta. Zaharregia naiz: guztiengatik egin behar dut negar. Etxeak eraiki ditut, burdinazko eskeletoak dituztenak, bagoien antzekoak, eta egunen batean jendeak jadanik imaginatzen duen amaierara arrastaka eramanen dituztenak, zeren eta guztiek ikusi dute egia distira bat ur putzu zikin batean. Ume hilen areto hura ene baitan daramat. Zaharregia naiz: guztiengatik egin behar dut negar. EZ ZEGOEN URRUN, EZ ZEN ZAILA Garaia heldu da jadanik galtzen ari den bizitzak ez du minik ematen, jadanik haragikeria alferrikako lanpara baino ez dela, eta ahantzi egiten da bekaizkeria. Galera zuhurren, beharrezkoen garaia da, eta ez ailegatzeko garaia joatekoa baizik. Orain, maitasunak adimenarekin bat egiten du azkenik. Ez zegoen urrun, ez zen zaila. Bada garai bat bakardadea neurtzeko soilik ortzimuga uzten diguna. Tristura babesgarriaren garaia. CONCA REN PAISAIA (Solivella, Blancafort) Mahastiek inguratu eta ezkutatutako bi herri, zure mina eta nire mina balira bezala. Hilerriak, argi eta garbi, urruneko bi muinoetatik elkarri begira. Aire urdin, isil eta hotzetik zehar. Bi herri horien gisara, zure mina eta nire mina ezkutuan dira. Eta berriz ere sekula ikusiko ez dugun alaba guri begira dago geure begietatik. Bizitza nekez da ulertzen, ez heriotza. Heriotzak ez du ne holako enigmarik gordetzen. PLAZA PRÍNCIPE Santa Cruz de Tenerife Ene erromantizismoa ez dator ez literaturatik ez musikatik, baizik eta irlen arteko itsasbidea egiten zuten posta eta zamaontzietatik. Gogoan ditut ontzi horiek plaza batekin batera, musikarientzako tenplete bat zuen plaza harekin, Indietako ereinotzen zurrumurren azpian. Bizitzak banderarik gabeko masta astinduaren antza hartu du poliki poliki. Posta eta zamaontziek nabigatzen jarraituko dute beti ahanzturak bildurik, itsas zabaleko gau batean bezala, batbateko uhain epelek astindurik, Plaza Prínciperako norabidean. PERGAMON MUSEUM Txanponaren aurpegiak urrezkoa du baina ifrentzuak, kuprezkoa, beltza eta zikina, heriotzaren urdinaz estalia. Europa barbaroak, museoaren eta musikaren Europak, badu arima ilun bat: zelatatu behar dugu Erromak beti egin zuen modura. Ilargia atera eta Marko Aurelio datorkit burura neguko bere kanpaina militarra ordoki izoztuetan, Dan ubio ibaiaren ertzeetan. Marko Aureliok longainaren azpian eta militar jendailaz inguratuta ere, ahanzturaz eta malenkoniaz idazten zuen. Artearen eta filosofiaren atzean suteak eta zaldiak antzematen dira. JENDEA HONDARTZAN Emakumeak aparkatu egin du. Jaitsi eta, poliki poliki, autotik atera du aulki gurpildun bat. Gero, mutikoa hartu, aulkian ezarri eta oinak ongi jarri dizkio. Emakumeak ilea aurpegitik kendu eta aurki gurpilduna itsasorantz bultzatzen hasi da, haizeak gona nola astintzen dion sentitzen duelarik. Hondartzara egurrezko pasabidetik sartu du, uretatik metro gutxira bukatzen den pasabidetik. Handik oso hurbil, soroslea itsasoari begira dago. Emakumeak mutikoa har tu du: galtzarbeetatik hartu eta uretarantz bizkarra emanda darama, oin hilek hondarrean bi ildo uzten dituztelarik. Uhainetatik oso hurbil denean, mutikoa bertan utzi eta atzera egin du parasolaren eta aulki gurpildunaren bila. Azken metro hauek. Azken metro madarikatu, anker hauek. Metro hauek bihotza hautsiko dizute: ez dago maitasunik, ez hondarrean, ez eguzkitan, ez egurrezko pasabidean, ez soroslearen begietan, ezta itsasoan ere. Maitasuna, azken metro hauek. Beren bakardadean. UNE ERRUKIGARRI BAT Heriotza hauxe baino ez da: logela, arratsalde argitsua leihoan, eta irrati kasete hau mahai txikian zure bihotza bezain itzalita zure kanta guztiekin betiko kantaturik. Zure azken hatsa nire baitan gelditu da zintzilik oraino: ez dut ahitzen uzten. Badakizu, Joana, zein den hurrengo kontzertua? Entzuten diezu umeei eskolako patioan jostaketan? Badakizu, arrastirian, nola izanen den gaurko gaua, udaberriko gaua? Jendea etorriko da. Etxeak argi oro piztuta iz anen du. ERRUKI ETXEA Aita fusilatua. Edo epaileak dioen gisan, ejecutado, Ama, miseria eta gosea, norbaitek makinaz idatzitako jakinarazpena jasotzen: Saludo al Vencedor, Segundo Año Triunfal, Solicito a Vuecencia seme alabak uzteko Erruki etxean. Etorkizuneko hotza eskabide batean dago. Umezurtz etxeak gogorrak ziren, baina kale gorria, gogorragoa. Benetako karitateak beldurra eragiten du. Poesiaren antzera: poema on batek, oso ederra izanagatik, gupidagabea behar du. Ez dago deus gehiagorik: poesia dugu orain azken erruki etxea. IRAKURTZEA Bertzeen bizitzetara sartzen naiz. Egunak daramatzat irakurtzen, baina orain liburutik begiak jaso ditut, zeren eta ohartu egin naiz ezer gutxi dakidala liburua idatzi zuenaz. Lotsa ematen dit ez ezagutzeak haren buru argitasuna baizik ez. Bizi iraute oro denborarik gabeko elkarrizketa isil moduko bat da. Beldurgarria da eta gogamenaren amildegian da gertatzen, zeru urdin hotz bat, non maitasuna irauteko modu bakarra den. IDEALA Itzal atsegin hori, ene begien ispilutik zu noiz agertuko zain egon nintzen, eta hurbil hurbil antzeman zaitut, balkoian, udako gauetan. Isiltasune luzeetan pizten zara murru pobreetan karea argiarekin nola. Eta bertze itsaso baten susmoan, ortzimugaren mosaiko urdinaren atzean. Etxe huts honen atarian, arrosa gorriak utzi ditut, non eta zure zain egon nintzen toki berean, nor zaren, inoiz etorriko zaren jakin gaberik. AUTOPISTA Hasi du iluntzen, eta autoan Neruda ren ahotsa bere poemak errezitatzen. Gure faroek kamioien orroen artean euria dute zeharkatzen. Antza, faroak hilobi batean ahaztutako neskato bat bilatzen ari dira, baita Nerudak sekula idatzi ez zuen poema hori ere. Egolatra eta patetikoa, ene heroia. Sentitu al zuen inoiz gau sakonean maitatzea ez dela maitasun kantuak egitea? Neruda gizarajoa, poeta handi gizarajoa lur azpian ne garrez neskato batengatik hilerri zahar batean haren zain egon ez zen neskatoarengatik lore liliz eta horiz inguraturik, Holandako zelaietan. Poemek neskato hori ezkutatzen dute, hildako txoria legez haizeak orbelaz estalia. JOAN MARAGALL Eraikitzaile zaharrek fatxadaren horman sillareak uzten zituzten beti, noizbait ondoko orubean beste eraikin bat eginez gero bi eraikinak ongi uztarturik gera zitezen. Maragallek bere artelanetan sillareak utzi zituen, guk gurea berearek in uztartu ahal izateko, egunen batean. Bere buru argitasun zibil eta arrazoizkoak erakutsi zidan poema batek, poema on batek, beti gupidatsua behar duela, gupida ezinbestekoa delako begirunea bilatzen baduzu, eta katalanez, gaur arte behintzat, beste poeta batek ez du sekula lortu, Maragallek lortu zuen gisan. AUTOERRETRATUA ITSAS ONDOAN Ume isil hura. Jolasean bakarka. Agure begi hauen atzean datza, eguerdiaren oldartze ikaragarriari aurre eginez itsasoaren bertseta nahasiak entzuten dituelarik, baita biluztutako gorputz herdoilduen oihua ere harrizko hondartza ondoko ur hotz eta gardenetara sartzen direlarik. Lotsaturik, ipuinen gordeleku batetik bestera egiten dute lasterka. Egizu lo ene ba itan, ume babesgabea: egizu lo ene baitan, eta egizu amets errege egunaren bezperarekin, erratzak isilean hegan dabiltzala eta otsoek elurrean utzitako oinatzekin. Kanpoaldean, abrikotaz beteriko zeru dirdiratsua, eta aranez ilundutako itsaso urdina, haitzen labar beltzekin desegiten dena. Udak, alkohol hotzak begietan, ene bizitza sentiarazten dit oroimenaren hezurraren inguruko fruitu mami baten gisa, iluna e ta urre kolorekoa. Gorde zaitez ene baitan buru argitasun ankerretik. Errezita ezazu elezahar hura, ume grisaz eta bizikleta eskasaz mintzo den elezahar hura, aldirietako txirrindulari tristeak daramanaz. Zure bila dabil eta hurbiltzen ari zaizu. Aztalka, honuntza. AMARI EGINDAKO AZKEN AURREKO POEMA Gerla bukatutakoan, karrikara irten ginen jostaketan aritzera, eta zuk, hegazkin bat aditzean gure bila etortzen zinen harik eta hegazkinaren soinua hodei artean galtzen zen arte. Haurtzaroko toki seguru horren hondarrak dira. Behin, gogoan dut, goizaldeko ordu txikitan jaiki nintzen eta zu han zeunden, iluntasunean, sukaldean geldi geldi, kaio baten gisan harkaitz baten arrakala batean denboralea dagoelarik. Argi ahul bat baino ez dut ikusten: existitzen ez den etxearena, hain gizarajo ez nintzela sentiarazi ninduena. Harik eta arriskua ortzimugan galdu arte. NORTASUNA Zer egin hitzekin bukaeran? Jakiteko zer naizen, soilik bilatzen ahal dut, haurtzaroa n eta, orain, zahartzaroan: gaua hotza eta garbia den lekuan, oinarri logiko batean bezala. Ene bizitzaren beste zati guztia nahasmen bat da, inoiz ulertu ez dudanarengatik: sexu zalantza aspergarriak eta adimenaren alferrikako txinpartak. Bizi beh ar dut tristurarekin eta zoriontasunarekin batera, gupidagabeko auzokideak. Azken egia hurbil da, gogor gogorra eta xalo xaloa. Haurtzaroko trenak bezala, ene ondo ondotik pasatzean nasan jostaketan ari nintzelarik.

2023-12-01

Naizen-artean

Euskal literatura denon eskura Zuoi denoi. Ni olatu izateko, itsasoa izan zaretenoi. Nire itsasaldian, olatukide izan zaretenoi. Nire uhara zareten eta izango zaretenoi. Zuri Arantza, nire hegats eta zakatz, nire itsasoko lorea. Eta batez ere zuri Eneko, hitz hauekin batera, itsasoratu zaren bilobatxo maitea. Joseba Mikel Ugalde Erauzkin [email protected] 2022 Maiatza Diseinua, azala eta argazkiak egilearenak dira Inprimatzailea : Leitzaran Gra fikak, S.L. Andoain (Gipuzkoa) Oharrak Liburu honetako orrien ordena, atzeraka doan erloju digital batek markatuko ditu, hark adieraziko digu gutxi gorabehera, zenbat denbora geratzen zaigun amaierara iristeko. > Bizitza ere, atzeraka doan erloju bat besterik ez delako. Liburuaren azalean, nire etxebizitzaren zoru edo behegaina, bonbila zahar bat, husten doan hareaerlojua, eta nire aurpegi lausotsua agertzen dira. > Bizitza ere, itzaltzen eta husten doan etxe bat delako. Izenburuaren azpikaldean, letra ahul batekin eta erdi lotsatuta balego bezala, Niteratura hitza jarri dut, uste dudalako hitz ezin egokiagoa dela, hitz bakar batez nitasuna ardatz duen literatura bat izendatzeko. > Bizitza ere, nia bilatzeko bidea delako. “Idazleak bi ardatzekin jokatzen du: oroitzapena eta irudimena”. BERNARDO ATXAGA HITZAURREA HITZAURREA HITZAURREA HITZAURREA 01:36:24 Liburu honek helburu argi bat dauka, nire oroimenari arnasa edo hauspoa ematea, lehendabizi nizandakoa nidazterakoan , eta gero baita nidatzitakoa nirakurtzerakoan ere. Bihartik aurrerako noizbaitean, nahiz eta ni hemen izan, nire nitasuna eta naiztasuna galbidean baleude, edota nire memoria argitasun gutxiko basoa balitz, sinetsita nago, egoera lanbrotsu horretan, norberak inoiz landatutako hitzilarak berriro irakurtzeak, igarokorra bada ere, irribarre bat ernatzeko balioko luketela. Eta hala ez balitz, hasperen sakon bat eginez, liburuaren azalari edo haren irudien zelaiari begira geratuko nintzateke, ene baitan bildurik, ezerezean. Ni, neu naizen artean, hau da, ni, nire adimen osoz hemen jarraitzen dudan bitartean, naizena izaten jarraituko dut, nire egunerokotasuna dastatzen edo arnasten, eta berak dakarkidana gozatzen edo jasaten. Benetako olatua, irensten gaituena delako. Gure egunerokotasunean, ezinbestean errutinak izaten du tarterik handiena, baina noizbehinka eta ezustean, ustekabeak agurtzen gaitu, berri pozgarriekin batzuetan, eta ezatsegin edo zorigaiztoekin beste batzuetan, patuak gurekin gurutzatzean izaten duen aldartearen arabera. Nahitaez, gure geroa berea da, eta azken hitza ere, berea izango da. 01:35:05 Errutina hitza, lan jarraituarekin, denbora ezarekin eta asperdurarekin lotzen ditugu gehienetan, baina ez da beti hala izaten, bizitzan errutina klase asko ezagutzea tokatzen zaizkigulako, eta horietako asko atseginak eta ederrak izaten dira. Goizero nire bilobatxoa ikastolara eramatea, eta gero liburu hau idaztea esaterako, errutinarik ederrenetarikoa da. Ez dakit ene garuneko bi erdisferioen arteko lehia kontuengatik izaten den, edo agian, bien artean elkar ondo ulertzearen eraginagatik, gauza da, modu zirimolatsu batean izaten bada ere, egunero eta noiznahi, ideiekin saltoka eta hausnarrean murgilduta ibiltzen naizela, oroitzapenen eta sormenaren lotura literarioa bilatzen, edo hurbileko edo mundu zabaleko kontu bitxietaz, ezohiko begiradak asmatzen. Edozein ordutan izaten da goizaldeetan ere bai ikusten, entzuten, irakurtzen edo amesten dudan zerbaitek, nire memoriaren oroipen bati kilika egiten dionean, barneko iratxoarekin hitzegiten hasten naizela. Keinu batez, izandakoak bion onespena lortzen duenean, mugikorrean ohartxo bat idatzi behar izaten dut, eta uste badugu izan ditugun argialdia zehaztea luze joko duela, haren gakohitzetaz audio bat grabatzen dut. Idazten edo audioratzen ditudan hitzak, ideiaren zirriborro bat bezalakoak izaten dira, gerora, izango denaren nondik norakoa markatuko didatenak. 01:33:47 Margolariek ere, beraien koadroak modu beretsuan egiten dituzte. Hasieran, oihal gainean arkatz marra leun eta mehetxoek egiten dituzte, gero etorriko diren oliopinturen pintzelkaden norabidean gidatzen laguntzen dietelako. Idaztea, hitzekin ideia bat marraztea da, eta mintzatea, ahotsekin idaztea. Ideiak zehazten hasten naizenean, aspaldian idatzitako ohartxoak irakurri behar izaten ditut, erabakitzeko ea oraindik irribarrea edo keinu bat ateratzeko modukoak diren, edo hobe den zakarrontzira bidali eta ahaztu orduan izandakoaz. Grabatutako audioekin gauza bera egiten dut, baina kasu honetan, playhirukitxoari eman aurretik, irribarretxo batekin barneko iratxoari, ‘Audioak, hau dio’ esaten diot. Hitz jokoak gustatzen zaizkigu. Edozein unetan, ikusten, entzuten edo irakurtzen dudan zerbait, nahikoa izaten da antzinaantzinakoa izanda ere oroitzapen bat aktibatzeko, eta horrek aldi berean modu kateatuan, berez izaera oso desberdina duen beste batetara eramaten nau, eta horrela, iratxoak muga jartzen duen arte. Bera da patroia, eta ni tostartekoa. Saski idatzi honen zumeak oroitzapenak dira. Batzuetan bizipenak aurreskuan datoz, beste batzuetan aldiz, bakarkako dantzariak dira. Izaerez ere denetik dira, sakonak eta pisutsuak batzuk, eta arinak, xumeak, eta iheskorrak beste batzuk. 01:32:28 Oroitzapenen berezko kronologia eta liburuan hartu duten ordena ez datoz bat, nire oroimenak ausaz edo nahita aukeratuak izan direlako. Niretzat idazteko tokia, ezkaratza, suetea edo sukaldea izaten da. Badakit ez dela ohikoa izango, baina hala da. Idazlea, berez sutsua izan behar delakoan nago, eta sutondoa leku ezin hobea da, hitz xume eta apalei, berotasuna eta saltsa emateko. Mahai gainean pilatzen ditut paperak, koadernoak eta beste enparau guztiak, eta han epelean, olio, berakatz, kipula eta gatzen inguruan, beratzen, egosten, eta batez ere han erretzen dira nire hitz freskoak edo ideia izoztuak. Nire hitzak, xumeegiak dira espeziekin edo gozagarriekin sukaldatzeko. Tarteka oroipen bat pilpilean jartzen zaidanean, hitzbiltoki gelara joaten naiz, ea hango nahasmen kontrolatuan, izandakoari erara datorkion osagairen bat aurkitzen dudan. Halakoetan, jakiten dut zer, baina ez non dagoen. Beno, han nonbait izaten da. Aurretiaz dakit, gero nire sukaldean aterako dena, ez dela Mitxelin izarrak jasotzeko modukoa izango, ezta gutxiago ere. Baina sei axola niri izar kontuak, idazterakoan izarretan egoten bainaiz. Izarren salda urdina edanda, idazten dut gustura. Dena esan behar bada, sukaldea mahaiaren atzekaldean geratzen da, aurrean portua dago. Esaldiren batean dauden komak aldatzekotan banabil, balkoira ateratzen naiz eta kaioei galdetzen diet, baina ikusten nautenean, ihes egiten dute beti. 01:31:09 Liburu honen sorrera, albiste batek piztutakoa da, hura izan zen berriro idazten jarri ninduena, ez nuelako aurreikusten ezer gehiago idatziko nuenik. Aurreko liburuaren muina ere, akuiluka hasi zitzaidan, zerbait egin behar nuela esanez. Behin ordenagailuaren aurrean nengoela, albiste hartaz dei pozgarri bat hartu nuen, eta instintiboki, idazten ari nintzen istorioari etenalditxoa eman, eta jarraian, hantxe bertan, hartaz idazten hasi nintzen. Hurrengo egunean hartu nuen beste mezu batek aldiz, modu larrian ez bazen ere, bezperako gure poztasuna apur bat lausotu egin zuen. Baina bizitzak aurrera jarraitu zuen, eta hala darrai. Jakin banekienez, gai horri lotuta, dei edo mezu gehiago etorriko zirela, erabaki bat hartu beharrean aurkitu nintzen, biak ezabatu edo idatzita utzi. Nire ustez, etenaldi hauek ez diote liburuaren tonuari edo batasunari kalterik egiten, alderantziz esango nuke, liburua ernatzen ari zela sortuak direlako, eta bien erditzea ere, batera izango delako. Jaso nituen deiak eta mezuak, gertatu zireneko egunorduekin, esparru itxi batean eta gezitxo batekin agertzen dira, hau da, liburuaren barruan bai, baina itxitura berezi batean. Eremu honetako sorrerako gaia, bakarra, errepikaezina, zoragarria, eta gorena da. 01:29:51 Nire oroimenarekin solasean hasi nintzenean, argi nuen lema haren eskuetan utzi behar nuela, eta hala izan zen. Hark esan ahala, ni idazten nengoen. Nondik hasi pentsatzen nenbilela, beste albiste bat izan zen hitzak kateatzeko eskua luzatu zidana. Liburu batek izandako sariaz izan zen. Beraz, liburu honen hasiera, beste baten hazieraz ari da. Ondorengo oroitzapenak, nik neuk neure iragan urrun edo hurbilean, nire nitasunean bizi izandako eta sentitutako eskarmentuak eta emozioak dira. Hainbat buelta eman ondoren, oroitzapenak bata bestearen atzetik doaz nahasian eta izenbururik gabe, bakarrizketa batean baleude bezala. Pasarte bakoitza, letra larri lodi eta handi batez hasiko da, hala izanik, liburua tarteka edo behaztopaka irakurtzeko aukera ematen duelako. Oroitzapen luzeenek, ardatz gisara bizipen zehatz bat badute ere, kontatzerako orduan, oroimenak izandakoarekin lotura dituzten beste hainbat kontu ere nahi izan du idatzita utzi. Oroimena izan da patroi gisara, une oro istorioen norabidea markatu didana, eta ni haren aginduetara, hitzekin boga eta boga besterik ez dut egin, oroi men eginez. Hondarrean doazen oroitzapenak aldiz, ur tantak bezalakoak dira, xumeak bezain gardenak, eta neuk bizitakoak badira ere, nire garaikideek ezagutzeko moduko oroipenak direlakoan nago. “Memoriaren intermitentzia, batzuetan agertu eta besteetan desagertu, bere hauskortasun eta indar guztiarekin. Oroimena aldizka azaleratzen da orainean, aspaldiko sentsazio, inpresio, ahots edota irudiak ekarriz. Kanporatzeko ekintza hori gorputzak egiten du bere indar guztiarekin, modu setatsuan. Egunez edo gauez. Esna dagoela edo ametsaren unean”. IXIAR ROZAS (Beltzuria) NAIZEN ARTEAN NAIZEN ARTEAN NAIZEN ARTEAN NAIZEN ARTEAN 01:28:32 Goiz hartan, bizarra kentzen ari nintzela, irratiak sekulako poztasuna erradiatu zidan. `Euskadi Literatura Sariak 2021. Irabazleak,…, Haur eta Gazte Literatura saria,… Anjel Lertxundi, `Haltzaren muinoa´ liburuagatik,…´ . Anjelen eta liburu haren izenak entzutean, barrubarrutik zirraramalkoak atera zitzaizkidan. Gosaltzen hasi aurretik, liburua hartu eta ireki nuenean, han ziren data eta hitzak. Zorionak emateko mezua bidali nionean ere, zirraramalkoak. Azkeneko aldiz Zarauzko malekoian elkarrekin izan ginenean, liburua eraman nion sina zezan, eta bere eskuetan utzi nuenean, hunkitu egin zen. Berarentzat, idatzi dituen libururik kutunena da. Dena kontatu zidan. Non, noiz, nortzukin eta zergatia. Ipuinaren istorioa ederra bada, bere historia oraindik ederragoa da. Eta gaurko gaurrean, hitz hauek idazterakoan ere, zirraramalkoak atera zaizkit. Halakoa naiz ni. Bidaia bat prestatzen ari ginen, baina oraindik erabaki gabe nuen zein liburu eraman. Apaletan aspalditik ia ahaztuta nituen bat aukeratu, edo sarean nire gustuko berriren bat bilatu, eta hori bai, berandu baino lehen liburudendakoei eskatu. Lo aurreko irakurketa argigarria izan nuen. 01:27:13 Albora begiratu barik eskua luzatu nuen, eta han zegoen ohemahaitxoan aingeru guardakoa bezala, Anjel Lertxundiren ‘ Eskarmentuaren paperak ’, edozein orrialdetik irekitzen dudan liburua. Erdikaldeko orrialde batean, aipu hau irakurri nuen, ’’ TONUA DEITZEN DIOT narratzea posible egiten digun hizkuntzaren erritmo jakin bati ’’. (Ricardo Piglia, Crítica y ficción ). Egun pare bat geroago, liburua eskuetan nuen, eta Pigliaren gogoetek, berehala aurkitu zuten beraien tartetxoa, herritik kanpo izaten ohi dudan errutinan. Urte batzuk pasatu dira ordutik, baina oraindik gogoan dut, merkatu txiki batean geundela, eskuetan nuen liburua behatu ostean, artisau batek ‘ Saludos a Piglia che!! ’ esan zidala, eta nire harridura inozoak, lotsati ‘ Bale’ erantzun ziola. Liburuan, Pigliak bere ikuspuntu bereziarekin, kazetari baten galderei erantzunez, Literatura unibertsala, hegoamerikarra, eta bereziki argentinarra aztertzen ditu, Arlt, Borges, Cortazar, Sarmiento, eta Kafka dira nagusiki idazle aipatuak. Ohi dudan bezala, liburuko hainbat orrialde utzi nituen tolesdura txiki batzuekin markatuta, gustatu zitzaidan zerbait dagoela gogorarazteko. Niretzat berria den idazle baten liburu bat irakurtzen hasten naizenean, ohitura dut haren izenarekin lotura duten esteka batzuk irakurtzea. Piglia gaitzat hartuta, sarean bi irakurketa aurkitu nituen, biak bitxiak, boxeoarekin zerikusia zutelako. 01:26:54 Nire belaunaldiak lotura handia izan du boxeoarekin, gurea izan zelako lehena konbateak telebistan ikusten hasi zena. Institutuko garaiak ziren, goizaldeko orduetan altxatzen hasi nintzenean, Cassius Clay, Sonny Liston, Joe Frazier, Urtain edo beste hainbaten borrokak ikusteko, eta hurrengo goizean klasekideekin komentatzeko edo ‘aditu’ gisara ikusitakoaz eztabaidatzeko. Piglia eta boxeoa uztartuta, hauek izan ziren lainoetan irakurri nituen bi pasarteak. Lehendabizikoa, kazetari batekin izandako elkarrizketa batetatik ateratako idazlearen erantzun bitxi bat da. Kazetariak Nicanor Parrarekin izan zinen: Erantzuna Egun bat eman genuen berriketan eta ardoa edaten. Pisu arineko boxeolari handi haiek gogorarazten dizkit, (Cirilo Gil edo Nicolino Locche) azkarrak, arinak, dantzan ariko balira bezala mugitzen zirenak. Parra, poeta boxeolaria . Hau irakurri nuenean, aipatutako bi boxeolari hoietaz sakontzeko gogoa piztu zitzaidan, eta sareetan hiruzpalau bideo ikusi nituen. Ordutik, sekula ikusi dudan boxeolaririk bereziena, Nicolino Locche dela esango nuke. Haren estiloa edo estrategia, ez zelako oinarritzen aurkariari ukubilkadak nola eman, bestearen kolpeak saihesten eta bere KOnortea ez galtzen baizik. Horregatik deitzen zioten ‘ El intocable ’. 01:25:36 Bigarren irakurketa, Pigliaren ‘ El Laucha Benítez cantaba boleros ’ izeneko ipuina izan zen. Benetan ederra iruditu zitzaidan. Kronika basatia bezain bitxia, eta bi boxeolarien arteko muturreko adiskidetasuna kontatzen duena. Bata boxeolari beteranoa da, eta behin egindakoa gogoratzen bizi da, bestea aldiz gaztea, baina ez du inolako ametsik, bestearen iragana ez bada. Laucha hitza, mapucheen llaucha tik (sagu txikia) dator, eta Hegoameriketan, pertsona txiki eta argalei esaten zaie. Guk potrozorri esaten diegu. Duela berrogei urte Txilera joan nintzen, Santiagon nituen izebaosabak bisitatzera. Hegoaldetik ibili ginenean, Temuco, Pucón, Villarrica, Licanray eta Panguipulli inguruetatik, behin baino gehiagotan agurtu genituen bide ondotik zihoazen mapucheak, beraiek, irribarre batekin Pewkayal! (Agur edo Hurrengora arte) erantzuten zigutelarik. Gure kotxea urruntzen zenean, beharbada Llaucha! ere gehituko zuten, orduan argalagoa bait nintzen. Pigliaren liburuan, bada pasarte bat sekula ahaztuko ez dudana, nire familian gertaturiko kontu latz bat, hango hitzekin iltzatuta geratu zitzaidalako. Oroimenak zera esan zidan, ‘Liburu hartan, Piglia sasisolamendu batetaz ari zen’. 01:23:17 Liburuan, kazetariak idazleari galdetzen dio, ea zerekin lotzen duen idazteko denbora, plazerrarekin edo angustiarekin. Pigliaren ustetan, hasierako kontzentrazioa da nahitaezkoa. Hori lortzen ez denean, egunero laupabost orrialde idazten badira ere, mekanikoki, inspirazio gabe idatzitakoak izango dira, eta testuak ez du izango behar duen bizitasunik, ez arimarik. Gero, beste idazle batzuen ohiturek aipatzen hasten da. Batzuk kafearen, anfetaminen, edo alkoholaren laguntzarekin hasten dira idazten. Hemingway erromantikoa zenez, haren esanetan, idazteko maiteminduta egon behar zuen. Bernhardek, bere prestaketa eta dorreko isolamendua, bere eleberrien gai nagusia bihurtu zuen. Kafka, dio Pigliak, onena zenez, maniatikoena ere bazen. Idazten hasten zenean, soto batean isolatuta nahi zuen egon, eta janaria, ezezegun batek egunero korridorearen sarreran uztea. Kafkarena iltzatuta geratu zitzaidan, eta COVID 19a heldu zitzaigunean gogoratu egin nuen, nire iloba baten isolamendu behartua, idazlearen borondatezkoarekin lotu nuelako. Ama bat bere etxean, logelako lau hormei begira, senarraren eta lau semealaben ahotsak, kantak, negarrak edo algarak entzuten, baina elkar ezin ikusi. Egoera kafkianoa inolako zalantzarik gabe. 01:21:58 Ilobarena Kafkarekin kateatu nuen, eta hirugarren katebegia berehala etorriko zen, arrebarena. Txertoen garaia heldu zenean, eta bere txandaren zain zegoela, gure arreba nagusia, kutsatu eta ZIUn isolatuta egon ondoren, zendu egin zen. Azkar joan zen dena. Egun latzak izan ziren gure familiarentzat, eta oraindik ere ezin sinestu gabiltza. Mundu guztiko egunkarietako, irratietako eta telebistetako gai nagusiak, gure atea jo zuen. Anartz ilobaren deia jaso nuen gau hartan, negarzotinka eta amorru bizian, mugikorrean inolako etenaldirik gabe, hitz hauek idatzi nituen: Amorruz madarikatzen zaitut, Covid putaseme nazkagarria. Madarikatzen zaitut nire indar guztiekin, zomorro koldar, traidorea eta hiltzailea, presa erraza zela ikusirik, nire arreba maitea erail duzulako. Madarikatzen ditut nire indar guztiekin, zure jatorria, eta baita zure ondorengoak ere. Noizbait atxilotzen zaituenean, eta bizia kentzen dizutenean, zure hilobira joango naiz, eta nire indar guztiekin, goitik behera dena suntsituko dut. Gero, erregairik sukoienarekin, zure hondakinak blaituko ditut, zu zure suaren kea bihurturik, betirako gal zaitezen. Covid madarikatua. Putaseme nazkagarria. …. Azken lau hitzak, hemeretzi aldiz errepikatu nituen. Erantsia( 20220225) Errusia eta Ukrainarena, nire begininietatik. Isolatuta egon zen nire ilobaren bi semeak errusiarrak dira, eta bi alabak aldiz ukraniarrak. Han etsaiak izango ziren, hemen ordea, nebaarrebak eta bermeotarrak dira. Hauek, sorterria eta zorteherria dituzte. 01:20:39 Igande goiza zen eta ohi bezala, egunkaria eta artoogia erostera atera nintzen. Covidaren ondorioz, okindegi kanpoko espaloian ilara luzea zegoen. Azkena, Kolonbiarra, Ekuadordarra, edo inguru haietan jaiotako gizon gazte bat zen. Nire lekua hartu nuenean, berehala, duela hamar hamabi urte bizi izandako pasarte barregarri bat gogoratu nuen. Herriko jaietan geunden, eta kuadrilakoak nahiko txikito edan ostean, taloen eta txistorren txosnara joan ginen. Gure txandaren zain geundela, irribarre batekin, eta ‘nahi gabe nahita’, nire alboan zeuden bi gizonen arteko solasaldia entzun nuen. Biak herritarrak eta lankideak ziren, bata euskalduna zen, herrian bertan jaiotakoa, eta bestea, bere hazpegietatik Hegoameriketatik aspaldi etorritakoa. Hauek izan ziren, seriotasun osoz beraiek gurutzatu zituzten hitzak. Batak. Aquí, el maíz es arto . Besteak Pues allá también hay harto maíz . Egun hartan entzun nituen bi hitz homofono haiek idatzita ikusterakoan, ama gogoratu nuen, eta nire baitango nonbaitetik, esaldi hau atera zitzaidan; Gure etxean, artoa maiz . 01:19:11 20211116 09:42 Semearen telefono dei bat jaso dut. Eskegi dudanean, pozez gainezka, orain eta hemen bertan, artoaren kontakizunari etena eman, eta esparru itxi honetan, idazten hasi naiz. — Zure aitak deitu dit, amatxuri egin dioten analisien arabera, mutila zarela esateko. Bagenekien hor zeundela, amaren sabel epelean, baina gaur arte ez genekien etorkizunean lagunek nola deituko zizuten, ‘alabatxi’ edo ‘txo’. Azkenean ‘txo’ izango zara. Gurasoak adostu eta arrebak bere oniritzia eman ondoren, zure izena Eneko da. Amona, izeko eta hirurok oso pozik gaude, hurrengo udaberrian gure habiatxoan bi eratako txioak izango ditugulako. Bidean zeundela jakin bezain laster, liburu hau idazten hasi nintzen, horregatik da bereziki zuri eskainia, zure lehen segundutik nire uhara zarelako. Eta jakin ezazu, zure arrebari esan edo idatzi dizkiodan guztiak, modu beretsuan zuri esanak eta idatziak ere badirela, nire ametsa zuekiko gauza bera baita, noizbait zuen heldutasuna nire ahuldadearekin bat egin dezala. Eutsi gogor Eneko, bilobatxo maitea. Maiatzera arte. 01:17:52 Gure amak urte askotan, gauero hiruzpalau talo egiten zituen, gainera aise irauliz, haren eskuahurrak taloburdinak bezain gogorrak zirelako. Azken esaldia idatzi eta begiak itxi ditudanean, nire bihotzeko fonotekatik, eta baita lainoetako audiotekatik, amaren ahotsa entzuten hasi naiz. San Juan bezperetan ere, amaren ahotsa entzuten dut, bere gaztaroan Mañu auzoan, auzotarrekin suaren ondoan kantatzen zuena gogorarazteko. ‘San Juan, San Juan bagilian, denbora ederrian, sugoiak eta sapuak erre, gariak eta artoak kaixan gorde.’ Bihartik aurrerako noizbaitean, nahiz eta ni hemen izan, nire nitasuna eta naiztasuna galbidean baleude, edota nire memoria argitasun gutxiko basoa balitz, sinetsita nago, egoera lanbrotsu horretan, norberak iraganean jandako gutiziak, berriro dastatzeko aukera izateak, igarokorra bada ere, irribarre bat ernatzeko balioko luketela. Eta hala ez balitz, jarri egidazue Arto T uncboyaciyanen, Hoonk (Zeytuni zar) musika pieza laburra bezain ederra, liburu hau idazten ari nintzela, behin eta berriz entzuten nuena, hasperen sakon bat eginez, ene baitan bildurik ezerezean, hura entzuten geratuko nintzatekelako. 01:16:33 Errioxatik asteburu pasa egin eta gero, etxerantza gentozela, atsedena hartzeko Zuia bailarako Murgian gelditu ginen. Bezperan, sareetan inguru horretako zerbait ezezaguna bilatzen ibili nintzen, leku berriren bat ezagutzeko asmoz. Oroko edo Atxabalko haitzak izeneko parajean, baseliza bat eta hari itsatsita jatetxe bat zeudela irakurri nuen, eta helburua biak ezagutzea zen. Goranzko bidea hartu genuenean, errepide erdian horhemenka behi gorotzak ikusten hasi ginen, eta apur bat gorago baita egileak ere. Behiak ikusi eta berehala, nire oroimena ere hausnarrean hasi zen. Nahiz eta ni herri arrantzale batetako kaletarra izan, bularretik datorkit baserri giroa, amak mundura nentorrela sumatu zuen unean ere, behia jezten ari baitzen. Beraz, errapeetako esnea, eta gero amarena, nire sorrera filmaren bi sekuentzia dira. Hasieran, gure korta edo ukuilua, gure etxetik ehun metrotara, alde zaharreko eraikin batetako etxabe batean zegoen, garai haietan gure herrian beste hainbat kokatuta zeuden bezala. Bermeon, baserria eta itsasoa historikoki uztartuta daude, baserritar asko eta asko arrantzaleak izan zirelako eta direlako, edota baita arrantzale askok beraien ‘etxeegunetan’, inguruetan dituzten ortuetan, barazkiak ereitzen dituztelako. 01:15:14 Kortako kale berean, ‘ Mahatsorri ’ ezizendun familiakoak eta ‘ Jesusa’ bezeroak bizitzen ziren. Beheko kalean, ‘ Anakabetarrak ’, eta goikoan aldiz ‘Landabasotarrak ’ edota ‘ Emilitxiki ’ren etxekoak ere, gure esnearen zain izaten ziren. Gero gurasoek, herriko kanpokaldean eraiki zuten korta berria, eta guk, nahiz eta hormigoizko etxe sendo bat izan, txabola deitzen genion, agian inguruan zeuden besteetatik ez bereizteko. Gure familiako gaztetxoen lehen paradisua, hura izan zen, han kokatzen dituztelako beraien haurtzaroko oroitzapen ederrenak. Adinean bata bestearen atzetik, Garbiñe, Leire, Mikel, Iker, Anartz eta Itsaso, gure katiuskadun lehorreko sei piratak. Nire memoria ahulean, oraindik nahiko argi dago han bizi izandako eszena bat. Mutil berdingoa nintzela, goizalde batean, aita eta biok behi baten erditzearen zain ginen. Behin bizitzen dena, nekez ahazten da, eta ezohikoa bada, are gutxiago. Kontu haiek egunez gertzatzen zirenean, albaitaria etortzen zen artatzera, baina gauez izango zela zirudienean, hobe zen aurretiaz laguntza hitzartuta izatea, gerora eskuera izateko. Aita mesedeak egiten leiala eta nekaezina zenez, eskatzeko ere askea zen. Gau hartan, aita eta biok, goian, lastategian etzan ginen, eta goizaldeko ordu txikietan, behiak erditze murrusak egiten hasi zenean, ez dakit aita izan zen, edo ni agian, inguru hurbilean zegoen oraindik dagoen baserri hartara joan ginen abisua ematera. 01:13:54 Bertakoak ezagunak ziren, eta hango gizona Markos, prest zegoen beti auzolana egiteko. Han nengoen ni, kortako izkina batean harrituta, oraindik zutunik egoteko indarrik ez zeukan txahaltxoari begira. Ez nago ziur, baina baietz esango nuke, jaioberria suspertzeko biberoi modura, botila bat ardo, koñak edo antzekoa eman ziotela edatera. Agian, edateak epe laburrean bada ere, ahula indartzen duelako. Nire apalategian bada liburu bat oroipen honekin iltzatuta dudana, John Berger idazle britaniarraren `Fotokopiak ’ izenekoa hain zuzen ere. Norbaitek aholkatutako liburua izango da, edo beste nonbaiten aipamena irakurri eta erositakoa. Egia esan, liburuaren azala erabat ahaztua nuen, nahiz eta bere urdin eta gorrizka kolorezko bi siluetak deigarriak izan. Erraz aurkitu dut, ez baitut egile horren besterik. Izenburua jakitea lagungarri izan dut, bere azala baino ahaztezinagoa delako. Liburuan, idazleak bere bizipen arruntenak modu ederrean kontatzen digu. Bospasei orrialde ditut markatuak, baina ohikoa ez badut ere, haietako bat arkatzez idatzita utzi nuen. Hogeitabi zenbakidun kontakizunak, ` Bi gizon eta behi bat ’ izena du, eta idazlea, gure Markosen paperean ari da, auzolanean. Berger versus Markos. 01:13:35 Urte Berri eguna da, eta bere laguna den Louisek deitzen dio laguntza eske, Blanquette behia erditzen hasia delako. Laguntza hitzartua agian. Hasierako orrialdean, bi abizen agertzen dira idatziak, Anasagasti eta Laskibar. Lehena aipatutako Markosen abizena da, eta bestea, garai hartako albaitariarena. Azken honen abizena, beharbada ez ahazteko idatziko nuen, edo bere biloba umeumetatik nire semearen kuadrilakoa delako, ez nik goizalde hartan ikusitako eszenan parte hartu zuelako. Egunez bai, sarritan ikusi nuen gurean. Bergerren esanetan, bildumako kontakizunak berak bizi izandako pasarteen fotokopiak dira. Nire eszena ere nik neuk bizitakoa da, baina nire fotokopia askoz lausoagoa da, nire memoriak tinta gutxiago duelako. Hori bai, bietan behiak daude. Behin, talaiako kantina parean, itsasoari begira nengoela, neure buruari galdezka hasi nintzen. Zer da bizitza? atera zitzaidan modu ozenean. Aldamenekoen harridura begiradei kasurik egin gabe, nire irribarrea hitz egiten hasi zen. ‘Bizitza bidaia bat da. Gehienontzat, ezerezetik ezer gutxira, eta bueltan ezerezera doana, eta Oteizarentzat aldiz, hautsetik hutsera, eta bueltan hautsera zihoana’. Bakarrizketa amaitu nuenean, ondoan ez zen inor. Gaur egun, bikote haretako gizonezkoa, ezerezera joana da, eta emakumeak ordutik, Agur! esaten dit. 01:12:14 Gaur goizean tabakoa erostera joan naizenean, estankoaren kanpokaldean emakume hura ikusi dut. Beste batekin hizketan ari zela, niri begiratu eta `Abante!, lasai, gu ez gaude ilaran ´ esan dit. Gurea bezalako herri txikietan, sarritan gurutzatzen gara bizilagunak, eta harekin ere hala izaten da. Buruarekin agurtzen gara besterik gabe, baina gaur bere ahotsa entzun dudanean, hausnarketetarako gogoa piztu zait. Ez dakit berak dakien, baina bera nire bulararreba da, nire amaren bularretatik edandakoa delako. Geroxeago, kafearen atzetik zigarroa piztu dudanean, erre ke erre hausnarrean hasi naiz. Amaren bularra, haurraren janari,… Emakume haren amaren bularrek emari gutxikoak izango zirenez, bere alabatxoa elikatzeko laguntza eskatu beharrean aurkituko zen. Halakoetan ohikoena, esnealdian zegoen auzokideren bat edo ezagunen bat bilatu, eta norberaren umea haren bularretara eramatea izaten zen. Nire amona Barbarak eta aitona Justok, nahigabe izan bazen ere, hurbilhurbiletik ezagutu zuten gure amaren kontu antzekoa, baina gogorragoa. Aitona argina zen eta behin, Matxitxakoko bidean harresi bat altxatzen ari zirela, istripu bat izan zuten. Harri erorketa batek larri zauritu zuen aitona, eta ondorioz, luzaroan oheratuta egon behar izan zuen. Eta orduan ez zegoen diru laguntzarik. 01:10:55 Etxeko diru sarrerak eten egin zirenez, amonak, bere semealaben janaria ziurtatzeko, erabaki latz bat hartu zuen, oraindik asteak zituen Inazio semetxoa koinataren bularretan utzi, eta bereak, Madrileko ume aberats baten ahoan jarri. Ezohiko egoeretarako, ohiko ogibidea izaten zen. Garai haietan, gure herriko emakumeak, oso estimatuak izaten ziren, Bilbo, Donostia, eta baita Madrilen ere, añafreska , hazama edo inude lanetan aritzeko. Hartzearen aurretik, beti dator ematea. Emakume asko, norberen umeak hazi eta gero ere, adinean sartuta eta bularrek zimelduta, etxeko ekonomiari laguntzeko, beste batzuen bilobak zaintzera, umezain edo añaseka joaten ziren. Zinea gustukoa dut, baina ez naiz zinemazale sutsua. Gehien gustatzen zaidana, filmetako istorioak atzean izaten dituzten historiak jakitea da. Niretzat gogokoenak, benetako gertaeretan edota literaturako obretan oinarritzen diren istorioak izaten dira. Hala ere, zinea ikustea baino nahiago izaten dut liburuak irakurtzea, orrialdeak irekitzen ditudanean, istorioaren eszena guztiak nire irudimenenaren zuzendaritzapean geratzen direlako. Soinubanda ere, nire esku izaten da. Batzuetan, liburuetan azaltzen diren pasarte batzuk, ez dira filmetan agertzen, baina ez denbora faltagatik, zentsura kontuengatik baizik. 01:09:36 Idazle bat, zinea eta zentsura elkartzen dituen kasurik nabarmenena, niretzat John Steinbeckena da. Idazle estatubatuarrak, bere obra osoan inork ez bezala, orduko gizartearen gabeziak edo miseriak azaltzen ditu, agian bera ere igeltseroa edo nekazaria ere izandakoa zelako. Ikusi duenak daki. Bere liburu asko zinemara eramandakoak dira, baina ` Suminaren mahatsak ´en kasua berezia da, hitzetatik irudietara pasatzerakoan, pasarte eder bat zentsuratua izan zelako. Bere gordinean filmatu bazen, bai zinearentzat eta baita gizarte osoarentzat ere, gorena izango zelakoan nago. Pasarte hori lehen aldiz irakurri nuenean, amarekin eta amonarekin gogoratu nintzen. Liburuaren azken hiru orrialdeetan, idazleak muturreko egoera bat deskribatzen du. Emakume gazte baten erditzean, umea hilik jaio da. Leku berean, sei egun jan gabe daramatzan gizon gaixo bat agertzen da. Gaztearen amak, senarrari eta hilzorian dagoenari begiratu ostean, alabarengana hurbiltzen da. Fitsik esan gabe, elkarri begiratzen diote, eta alabak lasaitasunez eta soseguz, amari `Bai´ diotso. Bakarrik geratzen dira biak. Emakumea, gizonaren ondora doa, eta gozotasunez, bularra ematen dio. Steinbeckek, eszena hori idazteko, Valerius Maximusen ipuin batean oinarritu zen, eta idazle erromatarrak, antzinako elezahar batean funtsatu zuen berea, non Pero alabak, espetxean zegoen Cimón aitari bularra eman zion. 01:08:17 Baina Plinio zaharraren esanetan, benetan gertaturiko jazoeran, alabak bularra ez zion aitari eman, baizik eta kartzelan zegoen amari. Nire ustetan, Plinioren bertsioa barnebarnekoagoa eta ederragoa da, alabak amari umetan hartutakoaren ordainetan ematen diolako. Esnealdian, norberaren umeari ez ezik beste norbaiti esnea emateari, erromatarrek Caritas romana deitzen zioten, eta hainbat artistek islatu dute ekintza hori beraien koadro edo eskulturetan, Caravaggio, Rubens, Dirck van Baburen, Charles Mellin, eta Solák esaterako. “Ez da adorerik behar, egin dezakezun gauza bakarra egiteko”. JOHN STEINBECK Aipu honekin, idazleak dena laburbildu zuen. Aspaldian irakurri ez dudan liburu bat berriro eskuetan hartzen dudanean, ireki eta usaintzea gustatzen zait, begiak ixten ditudanean, oroimenak saltoka hasten zaizkidalako. Duela mende erdi pasatxo, institutoan nenbilela, ikusi nuen lehen aldiz norbait liburuak usaintzen. Institutoko literaturako irakaslea izan zen, nork bestela egingo zuen halakorik. Ignacio Arocena irakaslea, donostiarra zen jaiotzez, baina bere bizitzako urte gehienak Bermeon igaro zituen, eta herrian zendu zen, ja semetzako izendatua zelarik. 01:06:59 Arocena jauna, gure herrian instituzio bat izatera heldu zen, eta gerora, baita instituto bat ere, berria eraiki zutenean, bere izena jarri ziotelako. Ona bezain inozoa zen. Gure garaietan, soinean beti bi pakete tabako eramaten zituen, bat berentzako, eta bestea, ikasleeskale sutsuenei emateko. Literaturazale amorratua zen, eta gure l e h e n i r a k u r ke t a k d u d a r i k g a b e, b e r a k aholkatutakoak edo iradokitakoak izan ziren. Gure etxeko kutxa zaharrean, denetik dago, paperak, aldizkari zaharrak, agiriak, eta abar, baita irakasle haren klasean hartutako apunte zahar batzuk ere. Ditudan orduko apunte bakarrak dira. 20211118, 11:08 Zure aitak mezu bat bidali digu, amatxuk PCR frogan positibo eman duela esateko, beraz ehun egun besterik ez dira zure lehen zelula zigotoa sortu zenetik, eta jada konfinatuta zaude. Halakoa da bizitza. Herenegun zure generoaren berri izan genuen, eta gaur aldiz, zure hatzaztarnak itxura hartzen ari direnean, Covid19aren gen eroa, seigarren olatuaren gainean, zure etxearen ertzean lehorreratu dela jakin dugu. Lasai lobatxo, pasatuko da. Eutsi gogor Eneko, bilobatxo maitea. 01:04:41 Apunte gehienak eskuz hartutakoak dira, baina badira gutxi batzuk, arrebaren koinatu nabigatzaileak Holandatik ekarri zidan nire Olivetti zaharrarekin garbira pasatutakoak ere. Gai nagusia, Erromantizismoa da Prosa, ironia, lirika, desilusioa, antzerkia,.., Edgar Allan Poeren poetika Baudelaireren ikuspegitik, Errealismoa Erromantizismoaren aurka, idazleen aipamenak, Larra esaterako, eta goraipamen argi bat, Domingo F . Sarmiento eta bere ‘ Facundo ’ liburua. Oraindik gogoan dut, nola zirikatzen nuen irakaslea, Poe eta poetika hitzen antzekotasunari buruzko hitz jolasekin, edo goiko kurtsoko batzuk, berari liburuak eskatzeko zuten ‘aurpegiari’ ‘Doninazismo ’ izena jarri niola. Ume kontuak. Apaletan baditut oraindik garai hartako liburu batzuk, baina nire oroimenean bada liburu bat beti gogoan dudana, nahiz eta ezer gutxi jakin haretaz, ez dakidalako ez liburuaren izenik, ezta idazlearena ere. Apunteetan ere, deus ere ez. Behin irakasleak, liburu baten laburpena irakurri zigun, eta oroitzen dudan gauza bakarra, protagonista, adimen urritasuna duen emakume batekin erabat maitemintzen dela. Ez du harekin hitzik gurutzatu, ez daki ezer haren gabeziaz, baina haren dotoreziak eta haren diskrezioak, txoratxora eginda dauka. Eta ni txoratuta haren bila. 01:03:22 Gaur egun utzita badut ere, urteetan liburu haren atzetik burubegibelarri ibili nintzen. Argi dago erromantizismoarekin lotuta dagoela, eta beti pentsatu izan dut liburua Larrarena izan zitekeela, eta emakumearen izena, Julia zela. Ezer ez. Idazle madrildarrak badu Julia izeneko liburu bat, baina laburpena irakurri dudan bakoitzean, ez dut aurkitu Juliaren ganbara galduaren zantzurik. Oraindik hor dago liburua, nonbait, nire bide galduetan, edo asmazio bideetan agian. Auskalo. Baina bide galduekin gurutzatzen diren bidezidorrak ere ezustekoak ematen dutenez, sarean Larraren obra kuxkuxeatzen nenbilela, Aiba!nire herriaren izena agertu zitzaidan. Bai, Larra, 1832ko udaldian Bermeotik ibilitakoa zen, bere aitak medikoa zena, garai hartan hemen lan egiten zuelako. Idazleak orduan hogeita hiru urte izango zituenez, erraz imajina dezaket, lepoan arrantzale zapia jarrita eta bere hitz jarioa baliatuz, herriko jaietan neska gazteak liluratu nahiean. Manuel Bretón de los Herreros, eta Juan González de la Pezuela, gerora Chesteko kondea izango zena, Larraren lagun minak ziren, eta batak besteari, lagunen gorabeheretaz bidalitako eskutitzean, zera diotso; “El imperceptible Larra está en Bermeo con su padre, el versátil Vega, como siempre; el dulcisono Alonso, ídem; el sochantreo Roca de T ogores, con un brazo dislocado….” . ( Imperceptible deitzen zioten, gizon txikia zelako ) 01:02:03 Garai haietan, edozein erabaki hartzerakoan, herrietako medikoek, abadeek bezala, botere handia izaten zuten. Larraren aita Bermeon zegoela, herriko agintariek hilerri berrirako lekua bilatzen ari ziren. Antza denez, hark aholkatuta Ormabarrieta ingurua erabaki zuten, eta han dago oraindik, Mendiluz izeneko hilerria. Handik metro gutxitara, Ignacio Arocena instituto berria dago, Nire memoria ahulean ere, nolabait, irakaslea eta idazlea, eskua emanda daude, elkarren ondoan. Steinbecken ‘ Suminaren mahatsak ’ liburuaren pasarte hartaz idatzi nuenetik egun gutxitara, egunkari batean albiste bitxi bat irakurri nuen. Liburua atera zenetik, han idatzitako hitz batek zeresan handia eman zuen, baina laurogei urte geroago izan bada ere, azkenean dena argitu da. Idazleak bere eskuizkribua bukatu zuenean, azken orrian ohiko End hitzaren azpian, denen harridurarako, letra handiz Slut hitza idatzi zuen. Zer dela eta idatziko zuen idazleak, ingelesez emagaldua esan nahi duen hitz hori, haserrealdizko unetxoren bat agian, hor zegoen misterioa. Esan bezala, duela gutxi, Frantziako Éditions des Saints Péres argitaletxeak, eskuizkribu haren faksimila argitaratu duenean, irakurle suediar batek argitu du dena. Antza denez bidaia bat da gakoa. 01:00:47 Liburua argitaratu baino bi urte lehenago, Steinbeck emaztearekin Suediatik ibili zen, eta han xelebrea irudituko zitzaion batez ere gazteentzako idazten ziren liburuak, END hitzaren ordez SLUT sinonimo suediarrekin amaitzen zituztela ikustea. Ez dakigu liburua opor haietan bookatutakoa izan zen edo ez, baina zegoela idazlea Estokolmon edo zegoela Kaliforniako Salinasen, liburuaren azken orrialdearen azken hasperenean zegoelarik, izango zuen halako goiargitxoren bat, esango ziona; ‘Suediarren hitz hau, berenberegi sortua da liburuei amaiera emateko, baina nik erabiltzean, hango akademikoei keinutxo bat egiteko ere lagundu diezadake, ea biharetziko Nobel Sarietan gogoan izaten nauten, eta era berean baita hitz ezin egokiagoa, nire herrian eztabaida bitxi bati hasiera emateko’. Idazleak irribarre batekin, bere barneahotsari ‘Three birds with one stone’ erantzungo zion. Gaur goizean, Enara bilobatxoa ikastolara eraman dudanean, patioko lurzoruan klarionekin marraztutako laukitxoak ikusi ditut. Atera naizenean, ikusitako joko zelaiak gogorarazi didan istorio nahaspilotsua gauean itxuraz idazteko, ahaztu baino lehen, nire irribarreak mugikorrean hitz batzuk idatzi ditu. Koixopla, Rayuela, Ataun,… 00:59:22 Urteetan, joko hura ikusi gabe egon naiz, kontu hauetan ere modak izaten direlako, eta noizbehinka, ia ahaztuta zegoena bueltan etortzen da berriro, izan txapak, tabak, tronpak, sokasaltoa, kanikak, edo beste edozein jolas. Gure gaztaroan, parkeetan, kaleetan, espaloietan, edonon, normalean neskek marraztutako, koixopla, tronpaka ere esaten genion edo txangoka jolasteko zelaitxoak ikusten ziren. Gero, nire heldutasun goiztiarrenean, hemengoa eta hangoa lotzen hasi nintzenean, joko hori, idazle batekin, edo hobe esanez, haren liburu batekin lotuta geratu zitzaidan. Nire irakurzaletasunaren lehen loraldian, hala deitzen diot, duela berrogei urte inguru, bizi izan nuen etapari, modu korapilotsuan, liburuak irensten hasi nintzen. Hasierakoak, Baroja, Unamuno, Poe, eta Proust izan baziren, hurrengoak, Garcia Marquez eta Cortazar izan ziren nagusiki. Argentinarraren Rayuela liburuaren azala ikusi nuenenan, umetan ezagutu nuen munduarekin lotu nuen. Klarionaz marraztutako, koixopla jokoaren zelaia, ordurarte ikusitako liburu azal serioekin alderatuta, originala, berria, eta era berean, ezaguna eta geuregeurea iruditu zitzaidan. 00:58:03 Idazleak, bere eleberria ume jolas bat bezala antolatu zuen, sormen literarioa umeen irudimena bezalakoa delako. ‘La rayuela se juega con una piedrita que hay que empujar con la punta del zapato, y un bello dibujo con tiza, preferentemente de colores. En lo alto está el Cielo, abajo está la Tierra, es muy difícil llegar con la piedrita al Cielo, casi siempre se calcula mal y la piedra sale del dibujo. Poco a poco, sin embargo, se va adquiriendo la habilidad necesaria para salvar las diferentes casillas (rayuela caracol, rayuela rectangular, rayuela de fantasía, poco usada) y un día se aprende a salir de la Tierra y remontar la piedrita hasta el Cielo. Lo malo es que justamente a esa altura, cuando casi nadie ha aprendido a remontar la piedrita hasta el Cielo, se acaba de golpe la infancia y se cae en las novelas, en la angustia al divino cohete, en la especulación de otro Cielo al que también hay que aprender a llegar. Y porque se ha salido de la infancia, se olvida que para llegar al Cielo se necesitan, como ingredientes, una piedrita y la punta de un zapato’. Jokoa, sinplea bezain ederra izanik, munduan zehar ezaguna da, eta hainbat izen hartzen du lekuan lekuko hizkuntzen arabera. Herri askotan, baita Nafarroan ere, trukem é esaten zaio, baina marrazkien itxura kontutan harturik, hainbat lekutan, el avión edo el avioncito izenez ezagutzen da. Nahiz eta gure inguruan, jokoaren marrazkia laukiz osatutako irudi geometrikoa izan, ordutik, nire baitan hegazkin gisara ikusten, edo hobe esan hala irudikatzen hasi nintzen 00:56:43 Gai honi lotuta badut nik oroipen bat, behin, zerura begira nire ume irudimenak asmatu zuena, non eta Ataunen. Rayuela liburua irakurri eta urte asko pasatu eta gero, asteburu pasa On Joxemielen herrira joan ginen. Ataun, herri luzea aitajaun. Herriak berak barnebiltzen dituen herrietatik ibili ginen, Euskal Herriko Aitaren etxea ere ikusi genuen, eta errekatxo batetara ere jaitsi ginen. Han aurkitutako tetraedro itxuradun harrixka eder etzan hura, harro dago ordutik gure etxeko apal batean. Errekaren inguruan zegoen karteltxo batek, bestaldean Ugalde izeneko baserri bat zegoela adierazi zigun. Gero jakin nuen, Donostian bizi baina jatorriz ataundarrak ziren familia ezagun batek erosi berria zutela. 20211201, 13:07 Aitak mezu bat bidali digu esanez, gaur amatxurekin Ginekologoarengana joan zaretela, eta haren esanetan, Covida pasatu ostean, amatxu eta biok oso ondo zaudetela. Esan nizun bezala, dena pasatzen da. Jada, zure ahotskordak itxura hartzen hasi zaizkizu, munduratzen zarenean, indarrez garrasi egin dezazun. Isilik egoteak asko balio du, baina batzuetan… Eutsi gogor Eneko, bilobatxo maitea. 00:55:37 Jakin izan bagenu, Dorronsorotarrei bisitatxoa egingo genien. Ezkongabe ginela haien Amarako e t x e a n l o e g i n d a ko a k g a r a , g e r o b a i t a Intxaurrondokoan ere. Beraiei esker, ohiko eta ez hain ohiko sagardotegiak ezagutu genituen. Amaran haiekin ginela, kalean artisau bati erositako zurezko kaioa, etxean sabaitik eskegita dugu. Zintzilik daraman pita hariari tiraka egin ezkero, etxeko ume eta ez hain umeen harridurarako, dotorezia handiz hegan egiten du. Gure ostatua, mendian gora eta gora zegoen. Kotxeek hitz egingo balute, gureak ezetz esango zigun. Gure asteburua, OtaMots aldean dagoen Aldarreta baserrian igaro genuen. Leku zoragarria benetan. Oraindik gogoan ditugu, logela azpian zegoen kortako ‘aromatxoa’ usaintzen genuela, eta nola ez, hango etxekoandrearen adeitasuna, eta hark prestatzen zizkigun afari paregabeak. Baina batez ere, oraindik ahaztezinak zaizkigunak, hango terrazan, irakurtzen eta zerura begira emandako orduak dira. Zeru urdinean, harbelean tizaz egindakoak ziruditen hogei bat marra zuri ikusi genuenean, emazteari, ‘ Rayuelak ’ esan nion, Cortazarren liburua gogorarazi zidatelako. Badakit oso kontu subjetiboa izan zela. Beste inon ez dut ikusi, hegazkinek utzitako horrenbeste lurrin lorratz. Argi dago, aire esparruan, Ataungo zerua eremu estrategikoa dela. Nire memoriarentzat, antza denez magikoa ere bai. 00:54:19 Eta bihartik aurrerako noizbaitean, nahiz eta ni hemen izan, nire nitasuna eta naiztasuna galbidean baleude, edota nire memoria argitasun gutxiko basoa balitz, sinetsita nago, egoera lanbrotsu horretan, norberak inoiz mirestutako paisaiak berriro ikusteak, igarokorra bada ere, irribarre bat ernatzeko balioko luketela. Eta hala ez balitz, hasperen sakon bat eginez, hango aura usaintzen edo hangotarrei begira geratuko nintzateke, ene baitan bildurik, ezerezean. Nire memoria pizteko, mugikorreko audioak edo oharrak kontsultatzea ezinbestekoak izaten ditut, eta baita inolako ordenarik gabe, izaera, tamaina, eta kolore guztietako paperen karpeta zaharrak irekitzea ere. Beti aurkitzen dut irribarreren bat. Kromoak bailiran, mahai gainean papertxoak zabaldu, eta haiei begira egoten naiz, nire kuriotsitatearen dronak bat aukeratzen duen arte. Gaur eskuetan hartu dudan papertxoa txikia da, hegazkinean enbarkatzeko erabilitako txartel baten zatitxoa. Bertan, duela hogeita hamabi urte nuen idazkerarekin, eta boligrafo beltz batekin idatziak, JF sasoi hartako nire lankide baten izenaren inizialak, Hotel Alcalá , eta ‘ El Bosco’ hitzak daude . Hiru hitz edo giltzgordeak, nire memoria labirintikoan sartzeko, ateak ireki dizkidatenak. 00:53:01 Lehenengo bi izenak irakurtzerakoan, buruari eragin diot, eta pentsakor jarri naiz, laguna duela hamabi urte gaztea zelarik zendu zelako, eta hotelaren izenak ere pasarte ilun bat gogorarazten didalako. Hirugarrena irakurtzerakoan aldiz, barrezka hasi naiz, behin, koadro baten inguruan gertatu zitzaidana begietara etorri zaidalako. Lankide harekin bi bidai egin nituen, eta gogoan dut haietako batean, Madrilen, Muguruza eta Esnaola diputatuak hilabete gutxi lehenago, bata erail eta bestea larri zauritu zituzten hotel berean hartu genuela ostatua. Gogoan daukat baita, bai igogailuan edo kafetegian ginenean, ‘ Hemendik ibiliko ziren hiltzaileak ’ erdaraz, lankideak ez baitzekien euskaraz esaten ibili ginela. Eszenan egon ginen, baina ez grabaketa egunean. Margolariarekin lotzen dudan eszena ordea, atseginagoa eta alaiagoa da gogoratzeko. Goizeko lana bukatu genuenean, bulegoko delegatua eta hirurok, bazkaltzera joan ginen. Jatetxeko hormak, koadro ospetsuen litogra fiekin josita zeuden, eta gure mahaiaren parean zegoena, gero jakin nuenez, El Boscorena zen. Hari begira jarri nintzen, eta erabat txundiduta nengoela ikusirik, hirugarren lagunak, ea koadroa ezagutzen nuen galdetu zidan. Ustekabean hartu nuen galdera, baina nire baitan zerbait piztu zitzaidan. 00:51:42 Ezetz erantzun behar izan nion, nire harridura ez zegoelako koadroaren ezagutzan, baizik eta han agertzen zen inbutuan, baina ordurarteko gure giroa hain izan zen atsegina, hari segida emateko, betondoa zimurtu eta erdaraz, ‘ Bai noski, Inbutuaren legea du izena ’ erantzun nion. Jada, nire ironia puntua ezagutzen zutenez, jarri nuen aurpegi serioari kasurik egin gabe, berehala barrealgaraka hasi ziren, eta ni beraien atzetik. Gure irrikarkarak baretu zirenean, gure mahaikideak aditu gisara, inbutua buruan jartzearena, aspaldiko kontua zela esan zigun, eta pertsonen erokeria adierazteko erabiltzen zela. Haren esanetan, antza denez Erdi Aroan bazen sinesmen bat, uste zuena pertsona ergelen edo leloen izaera inozoa, buru barruan zuten harrixka batek eragindakoa izaten zela, eta hori sendatzeko, ebakuntza kirurgikoa egiten zitzaiela. Boscoren koadroak, ‘ Eromenaren harriaren erauzketa ’ izena du, eta margolariak modu satiriko eta barregarri batean, gizakien eromena eta sineskorkeria erakutsi nahi izan zituen. Egun hartatik aurrera, inbutu bat ikusten dudan bakoitzean, El Boscoren koadroa ez ezik, nire lankidea ere gogoratzen dut, eta modu kateatuan, baita delegatu jakitun hura, Madrileko hotel haren izena, eta baita, han bertan behin gertatu zena. 00:50:23 Bizipen hark, gerora irakaspen bat utzi zidan. Edozein pertsonak beti du zerbait interesgarria kontatzeko, eta gustatzen zaizkidan gaietatik urrun egon arren, kontu handiz entzun behar diet, beste ezagutzabide bat ireki baitiezadake. Irakaspenak ere beraien sortegunak izaten dituzte. Jakin badakit, berendiak edo zerendiak behin kontatu didaten bitxikeri hura gogoratzeaz gain, non eta noiz izan zen ere gogoratzeko nire obsesioak, gaixotasunetik ere asko duela. Aiba! zelako sorpresa gaurkoa. Uste nuen, kutxa zaharrean gordetzen nituen Instituto garaiko oroimen bakarrak, lehen aipatu ditudan literaturako apunteak zirela, baina gaur egin dudan miaketan, marrazketa teknikoa klaseko lamina batzuk aurkitu ditut. Txinatar tintarekin eta marrazketalumaz egindako marrazki linealak dira. Nire orduko idazkeraz, lanen izenburuak Perspectiva del Yunque, Polea, Cigüeñal, Brazo portaplato, boca de riego, etab. , kurtsoa, nire izena eta baita klaseko nire zenbakia ere aipatzen dira. Errotulatzaileen agerpena orduantxe ezagutu genuen, baina debekatuta geneukan lan hoietarako erabiltzea. Irakaslea jatorriz galiziarra zen, gizon ona bezain taberna zalea. Izena José Antonio zuen, abizena Figueruelo, baina txikia zenez, ‘ Poto’ ezizenez ezagutzen genuen guztiok. 00:49:04 Gure herrian ‘ Potozorria ’ (potrozorri) gizaki edo edozein gauza txiki eta ñimiñoa aipatzeko erabiltzen dugu. Mapucheek Laucha deituko zioten. Marrazkiak eskuetan hartu ditudanean, Institutoko garai haiek gogoratzen hasi naiz. Gimnasiako irakasleak Don Gabriel izena zuen, sarritan Don Grabiel ere deitua, guretzat ‘ Bigotes ’ zen. Falangista sutsua zen, zerbaitegatik ‘ematen’ zigun Formación del Espíritu Nacional klasea, nahiz eta guk ‘hartu’ ez. Haren atzetik Modesto etorri zen, eta mantxua zenez guk ‘ Mantxue ’ deitzen geniona. Hau ere falangista zen, baina ez hain sutsua. Institutoa utzi eta gero, ur kontagailuak neurtzen ibili zen. Idazteko, libreta besondo edo muinoiaren gainean jarriz, abilezia handia zuen. Institutoan bi atezain zeuden, bata Felix ‘ Zentimos ’ herritarra, institutoan bertan goikaldeko dorretxoan bizi zena, eta bestea Eusebio ‘ Sitsen bola’ ezizenduna, kanpotik etorritakoa. Zuzendaria, Don Marino zen, matematika klaseak ere ematen zituena. Zaragozatik etorritakoa zen, gizon serioa, baina bere abizena Condón, ezohikoa bezain barregarria egiten zitzaigun. Normala zen. Lehen kurtso hartako oroimen gisara, badut nik dokumentu kutun bat, klasekide guztion izenak eta zenbakiak zerrendaturik biltzen dituena. 00:47:45 Duela hamabost urte edo holakoren bat, idazkaritzan lan egiten zuen ezagun bati eskatutako mesedeari esker lortutakoa da. Kostatu zitzaion artxibo zaharretan bilatze lanak egitea, baina emakume txinpartatsua bezain saiatua denez, aurkitu zuen eskatu niona. Laurogei bat mutil koxkor izan ginen bi gelatan banatuak, eta klase mistoak hurrengo ikasturtean hasi zirenez, batzuk errepikatzen hasi ziren. Zerrendatxoa irakurtzen dudan bakoitzean, zendu berri bat antzematen dut, azkena Alberto Arrien gaixoa izan da. Abiadura igotzen hasia da. Hitz hauek idazten ari naizen bitartean, lagunarteko mezu batek, Natura Zientziak ematen zigun Azua irakasle herritarra hil dela iragarri dit. Zin dagit. Erantsia ( 22/02/11) Liburuari azken ukituak ematen ari nintzela, mezu batek, Ziriako Goienetxea ‘ Pollasa ’, hil egin zela zioen. Kurtso haretan nire alboan jesartzen zen. Nik 27 zenbakia nuen, eta berak 28a. GB 20211209, 11:01 Aitak mezu bat bidali digu. Bere audioan zera diosku, Amatxu emaginarengana joan dela, baina titularra gaixorik egon denez, ordezkoak artatu duela. Ordezkoa nor eta gure Leire izan dela, zure aitaren lehengusina, eta Covid madarikatuak eraman duen nire arreba maitearen alaba. Leiren esanetan, ondo zaude. Harek badio, hala da. Eutsi gogor Eneko, bilobatxo maitea. 00:46:28 Zuzendariaren semea ere gure klasekidea izan zen, eta Goyo Hormaetxea irakaslearekin mekanikako klaseetan, tornu edo fresatzaile makinetan bikoteka aritzen ginenean, biok batera aritakoak gara. Duela gutxi sareek esan didatenez, gaur egun Oviedoko Unibertsitateko Hezkuntza Fakultateko irakaslea da, eta orain bere izenaren atzetik amaren abizena darama. Nekatuta egongo zen aitarena eramateak zekarkion zamarekin. Gaur, sarean bere Unibertsitateko helbide birtuala aurkitu dut, eta mezu bat bidali diot. Erantzungo balit, ziur nago hark ere bere oroitzapenak izango lituzkela, eta galdutako harremana berreskuratzeak, nire memoria hauspotzeko ere balioko lukeela. Zuzendariaren semea izanik, agian orduko argazkiren bat ere izango du, norbaitek izatekotan, uste dut hark beste inork baino errazago izango duela. Nire memoriak ezetz diost. FisikaKimikako andereñoa, Begoña Isusi amurriotarra izan zen. Emakume bizkorra eta baita ausarta ere, gerra osteko garai haietan ezohikoa zelako emakume batek horrelako ikasketa teknikoak egitea. Bere hankak enborrak bezalako lodiak zirenez, guk ‘ Katxapalo ’ deitzen genion. Duela zazpi urte, lau lagun hura bisitatzera haren etxera joan ginenean, pozez eta adeitasunez hartu gintuen. Gure artean, ‘kimika’ berezia sortu zen. 00:45:11 Mende erdi geroago, ia mende osoa zuen nortasun handiko emakume harekin, egun ahaztezin bat pasatu genuen. Atera genuen argazkiak lekuko dira. Begoñak, fisikako problemak ondo egiteko, lehenago enuntziatua irakurri egin behar zela azpimarratzen zigun. Ondoren, berriro irakurri badaezpada, gaizki irakurtzeak okerreko erabakiak ekar ditzakeelako. Amaitzeko, irakurri dugunari soluzioa emateko, formula egokia bilatu, eta tentu handiz, eragiketak egin. Aholku ona ez da ahazten. Behin, azterketa egun batean, hasi baino lehen zera galdetu zigun, ‘ Zer egin behar da lehenago? ’. Gogoan dut ni altxatu nintzela, eta ‘ Irakurri ’ esan niola. Berak ‘ Ondo Ugalde ’ esan zidan. ‘ Eta gero? ’ galdetu zuenean, nik ‘ Berriro irakurri ’ erantzun nion, eta berak ‘ Oso ondo Ugalde ’ esan zuen. Baina, ‘Eta gero? ’ galdetu zuenean, nik adin horretan genuen lotsagabekeriaz, ‘Berriro irakurri’ erantzun nionean, aurpegi serio batekin, ‘Ugaldeee!, gehiegi irakurtzea da’ esan zidan. Txinatar tintarekin egindako lamina hauek, nire oroitzapen goiztiarren atea ireki didate, baina ez Institutoko lau hormen barruan bizi izan nituen kontuetaz bakarrik amesten hasi naizelako, baita kanpokaldeko bizipenetaz ere bai, izan ere bere fatxada, terraza, harresia, eta barandek, guztiak nire umetako paisaiak direlako, nire jaiotetxea, Institutoaren aurrezaurre eta zortzi metro eskasetara baitzegoen. Kale berekoak ginen. 00:43:51 Bizitza liburu bat bezalakoa da, eta azken orrialdeetan gaudenean, gure senak somatzen du ibilbidearen kontrazalera hurbiltzen ari dela, eta modu naturalean, prestatzen hasten da bere azken hitzak idatzita uzteko. Gure amak, bere azken orrialdean zegoenean, Ama, ama, ama, noiz?, ama noiz?, noiz?, noiz?, noiz?. zioen. Bere amari galdetu nahi zion, ea noiz bukatuko zen birikietara tantaka iristen ari zitzaion oxigeno eskasak eragiten zion arnasestua. Amonak Agoniarekin hitz egin zuen, eta azkenean, amari bere azken hitzaren ordua heldu zitzaion. Nahiz eta jakin bagenekien egoerak ez zuela atzera biderik, agurrak egun ezin ilunagoa ekarri zigun. Amaren heriotza, heriotza guztien ama ere bada, gure bizitzako zilborhestearen deuseztea eta harekin izan dugun lotura etetea dakarkigulako. Beste heriotza guztietan ere, gure oroimenak haren aura gogorarazi eta agertaraziko digu. Gogoan dut hileta eguna, eta batez ere, eleizan amaren izena aipatzen zen bakoitzean, nire bihotzak nolako taupadak jaurtitzen zizkidan. 00:42:34 Momentu larriena, korutik pianoaren lehen notak entzuten hasi nintzenekoa izan zen. Gero, zerutarra zirudien neskato baten ahotsa, kanta ezagun bat abesten hasi zen, baina ez berezko letrarekin, hilabete batzuk lehenago, ni neuk jarri nionarekin baizik. Momentu batean, bihotza lehertu egingo zitzaidala pentsatu nuen. Ez dut sekula ahaztuko. Hurrengo asteetan nire dolua arnasten hasi nintzen. Ama galtzen dugunenean, gure erraiak urratzen dira, amazurtz geratzen garelako. Sentitzen nuen hutsunea arintzeko, bere ahotsa noiznahi agertzen zitzaidan, bazirudien amak zegoen tokitik ere kontsolatu nahi ninduela. Gerora, amaren ahotsa entzun nahi nuenean, begiak ixten nituen, edo tarteka berari azken urteetan egin nizkion grabaketak entzuten jartzen nintzen. Bi ohitura hauek, begiak ixtearena eta grabaketena, betirako sustraitu egin zitzaizkidan. Badut nik liburu bat amaren agurrarekin lotzen dudana, haren urteurrenaren bueltan erosi nuelako, eta batez ere, amaren ahotsarekin lotura bat aurkitu niolako. Liburua beltzbeltza da, bere izena ere ‘ Beltzuria ’, eta Ixiar Rozasek idatzitako da. Ama eta liburuaren arteko lotura, ez da liburuaren izenak edo azalak eragindakoa, liburaren hitzak eta ahotsak sortutakoa baizik. 00:41:15 Batez ere, bi orrialde dira noiznahi irakurtzen ditudanak, hauxe diote: Zer gertatzen da ahotsaren espazioan. Zer, ahotsa desagertu aurretik. Eta ondoren?. Saiatu berriki hil den norbaiten ahotsa gogoratzen. Emaiozu denbora lasai bat zure memoriaren erreskate lanari. Hildako pertona gertukoa bazen, errazago gogoratuko duzu. Behatu gertatzen dena. Entzun. Ahotsa gorputzean entzutea lortzen duzunean, beharbada, bibrazio moduko bat. Saiatu jarraian aspaldian hildako pertsona maite horren ahotsa gogoratzen. Behatu gertatzen dena. Entzun. Ahotsa zuregana ekartzea lortzen baduzu etzazu berriro askatu. Bihartik aurrerako noizbaitean, nahiz eta ni hemen izan, nire nitasuna eta naiztasuna galbidean baleude, edota nire memoria argitasun gutxiko basoa balitz, sinetsita nago, egoera lanbrotsu horretan, amaren argazki batzuk ikusteak, igarokorra bada ere, irribarre bat ernatzeko balioko luketela. Eta hala ez balitz, bilatu egizue nire SoundCloudean ‘ Ama’ izeneko abestia, ene baitan bildurik eta hasperen sakon bat eginez, begiak itxita ezerezean, entzuten geratuko nintzatekelako. 00:39:51 Badira hileta batzuk, besteak baino ahaztezinagoak egiten zaizkigunak, zendu direnak etxekoak edo hurbilekoak izaten direlako. Nire zerrenda ilun honi hasiera eman ziona, koinatu Fernandorena izan zen. Urte bete luzez gaixoaldi gogor baten ostean, gaztea zelarik utzi zigun. Oraindik gazteagoa zen arreba alargundu eta gure bi ilobek umeak zirela aitarik gabe geratu ziren. Arreba baten sufrimendua, sakona da, sustrai bereko odola, edo odol bereko sustraiak garelako. Ez dut hileta haren oroitzapenik, aldiz irteerako mezan neuri gertatu zitzaidana ez zait sekula ahaztuko. Behin bizitzen duguna, nekez ahazten da. 20211225, 15:22 Gaur hegazkinean etorri zara (zure lehen hegaldia), arreba, aita, eta noski amatxurekin. Izeko, amona eta hirurok, aireportuan itxaroten egon gara, pozik zuek ikusteko irrikitan. Han datoz!! Irla txiki batetako, herrixka txiki batean gaude oporretan, eta itsasoaren aurrean bazkaltzen ari gara. Lehen aldiz, muskuiluak, lapak, datilak edo muergoak, eta baita ganboiak ere jan dituzu. Urte batzuk pasatu beharko dira, bigarren aldiz gutizi hauek jan ditzazun. Eutsi gogor Eneko, bilobatxo maitea. 00:38:32 Koinatuaren baimenarekin edo beharbada hark aginduta izango zen, gauza da bezperan parranda itzela egin nuela, eta gaupasa egin ostean, bi ordu eskas lo eginda heldu nintzela mezatara. Elizkizunaren erdikaldean gutxi gorabehera, zorabiatzen hasi nintzen, eta gero eta larriago sentitzean, emaztearen laguntzaz kalera atera nintzen, haize apur bat arnasteko beharrean nengoelako. Gerora, ez dut izan halako ondoezik. Behin zorabiatu naizenez, egun seinalatuan behar zuen izan. Gertakizun hau gogoratzen dudan bakoitzean, liburu baten izenburua dakorkit gogora, Francis James Finnen ‘Una vez y no más’ liburuarena. Gaur egun nire apaletan dagoena, baina betidanik gure etxean izan dena, ziurrenik bere sasoian Karmeldarrek arrebei agindutako irakurketa izango zelako. Hor dago liburua, neuk itsatsitako paperezko azalarekin, gaztelaniaz idatzitako liburuen artean, Cortazar, Poe, Proust, Saramago, eta abar kide dituelarik. Amaren hileta elizkizuna ospatu zen eleiza berean, badut nik iltzatuta beste hileta bat sekula santan ahaztuko ez dudana. Lankidea eta lagun on bat zen Miguel Angel, atsegina eta adeitsua. Gazte zendu zen, eta ez modu arruntean, hondartzan familiarekin zegoela izan zuelako herioren bisita. 00:37:15 Bulegotik kanpo ere izan genuen harremana, sarritan Mendatara palaka jokatzera joanak ginelako. Izaeraz txapelduna zen, ez aldiz pilotaka. Mendatan gertatutakoak baditut harekin izandako bizipen alai batzuk, baina orain haren hileta dut xedea, eta ezer ahaztu orduko, hari ekin behar diot. Haren hileta egunean, hilkutxa eramaten parte izan nintzen, eta momentu hori da sekula ahaztuko ez dudana. Eguraldi lehorra egin zuen, eta nik neramatzan oinetakoak ez ziren gomazkoak. Baina elizara sartzerakoan, euri fina hasi zen, eta zorua erabat busti zenez, gogoan dut nola hasi nintzen laprast txikiak egiten, nire bihotzaren taupadek handitzen joan ziren heinean. Hala edo nola heldu ginen aldarera, baina ez nintzen batere lasaitu, barruan nuen beldurra handiegia zelako. Elizkizun osoan, nire buruan oinetakoen eta lurraren hezetasuna, besterik ez zegoen. Lagun zenduari bere ontasun guztia nire alde jartzeko erregutu nion, ez nuelako nahi, bera lurrean ikustea. Lurrean ezagutu ginen, bai, baina zutunik. Eta hala izan zen, nahiz eta kaleranzko bidean ere estu eta larri labankada txikiekin ibili nintzen, inor ez zen konturatu nire egoeraz, eta azkenean laguna hiletaautoan utzi genuen inolako arazorik gabe. Lagunak ez zidan entzuten, baina barrubarrutik ‘Eskerrik asko ’ esanez agurtu nuen. 00:35:57 Ordutik, hiletetan euria ari denean, lau andarien oinetakoei erreparatzen diet, ez nukelako inondik inora nahi, nik hain hurbil ikusi nuen egoera dramatiko hura, beste batzuek benetan bizitzea. Baina dudarik gabe, hiletekin ditudan oroitzapen latzenak, protagonistak umeek zirenekoak dira. Hamar urte nituenean, denbora tarte laburrean bi aldiz, beste bi jaioberriren hilkutxa zurixkak andari edo andero gisa bizkarrean eraman genituen. Bata, Emilio nire lagunaren lehengusinaren alabatxoa zen, gainera nire teilatupekoa zena, eta bestea, Markel lagunaren arrebatxoa izan zen. Beraz biak nire bi lagunen etxeetxekoak. 20211228, 10:25 Irla txiki honetatik, askoz txikiagoa den beste batetara joan gara itsasontziz (zure lehen itsasaldia), eta bertako hondartxatxo batean egon gara. Z u r e a m a t x u k e s a n d i g u , h e m e z o r t z i a s t e daramazkizula bere sabelean, beraz gutxi gorabehera, beste horrenbeste falta dira zure aurpegia ikus dezagun. Hortzak sortzen ari zaizkizu, eta pixa egiten ere hasia zara, ‘Txizeti!’. Eutsi gogor Eneko, bilobatxo maitea. 00:34:39 Oraindik gogoan dut, egin genuen ibilbidean, kaleetan zegoen isiltasuna erabatekoa izan zela. Orrialde batzuk atzerago, Enekoren esparruan kontatzen ditudan oporraldiak, inolako dudarik gabe, gure memoriaren lurretan, betirako mugarri bezala sustraituta geratuko zaizkigu. Lehen aldiz, Eguberria, Urte zaharra eta berria etxetik kanpo ospatzea, berez oroigarria bada, E n e ko r e n e r n a l d i a g e h i t z e a n , o r a i n d i k ahaztezinagoak egingo zaizkigu. Gainera, atera genituen argazki bildumek, elkarrekin igarotako egun zoragarriak gogoraraziko dizkigute. Idazteko eta irakurtzeko izan nituen tartetxoak ere, berebizikoak eta ahaztezinak egin zitzaizkidan. 20211229, 10:05 Lehen aldiz itsasoan igerian ibili zara. Piszinetan askotan ibili zara, baina itsasoko ura freskotxoagoa somatu duzu, hala ere, amatxoren babesean, ez duzu hotzik sumatu. Zaku amniotikoa, neoprenorik onena da. Eutsi gogor Eneko, bilobatxo maitea. 00:33:21 Eguberri hauetara, bi liburu eraman nituen. Bata txikia eta laburra, eta beste handia eta mardula, baina biak mami ederdunak. Hegaldiaren lehen orduan, ‘ Motxmotxean ’ irentsita nuen, baina hala ere, irakurketa sakonagoa egiteko, edozein momentutan irakurtzeko moduko liburutxoa da. Igerabideren aforismoak, musuak edo laztanak bezalakoak dira, ederrak eta gozoak, edonon eman edo jasotzeko modukoak, eta liburuaren formatua, aproposa bakeroen atzeko poltsikoan eramatekoa. Hala irakurri nuen eguerdiko Malvasia ardo zuri lehorrari lagun egiteko, bazkari ostean roneztia eskuetan, jatetxean entzuten ziren hizkuntza anitzen artean, geureari ere lekua emateko, eta gauean, apartamentuko teilatu lau edo zabaltzan itsasoari begira nengoelarik, nire bakardadeari Afrikatik inguru hartara tarteka etortzen diren pateretaz erantzun gabeko galderak egiteko. Beste liburua, Irene Vallejoren ‘ Infinitua ihi batean ’, adreilua bezalakoa da, pisutsua eta gorputsua, bai oratzerakoan eta bai zukutzerakoan ere. Hitz batean azaltzeko, liburua ‘ artefaktua ’ da, gure jakinminaren epizentroan eztanda egiten duelako. Hitzaurrean bertan, Humberto Ecoren aipu eder bati egiten dio lekutxoa, ‘Liburua, koilararen, mailuaren, gurpilaren edo aizturren kategoria berekoa da. Behin asmaturik, ezin da ezer hoberik egin’. Uau! . 00:32:04 Liburuen historiaz ari den liburua denez, aldi berean, irakurzaletasunaren historia ere bada. Gau batean, liburua eskuetan nuela, atsedena hartzeko, gure euskara herritik urrun, ipadean euskal telebista ikusten jarri nintzen, eta nire sorpresarako, Eitbko ‘Artefaktua’ saioan, idazleari berari eta baita Fernando Rey itzultzaileari egindako elkarrizketa bat ikusi nuen. Bideoa aurrera joan ahala, berriro liburua irekitzeko gogoa areagotzen joan zitzaidan. Gogoan dut, bideoa amaitu zenean, emazteari eta alabari zera esan niela, ‘ Begira ezazue eta entzun emakume honek diona, eta nola esaten duen. A ze pasioa duen. Bere naturaltasuna, zintzotasuna eta jatortasuna gorenak dira .’ Nirekin ados egon ziren. Eta bihartik aurrerako noizbaitean, nahiz eta ni hemen izan, nire nitasuna eta naiztasuna galbidean baleude, edota nire memoria argitasun gutxiko basoa balitz, sinetsita nago, egoera lanbrotsu horretan, Eguberri haietan norberak ateratako argazkiak berriro ikusteak, edo egun haietan irakurritako liburuak berriro esku artean izateak, igarokorra bada ere, irribarre bat ernatzeko balioko luketela. Eta hala ez balitz, hasperen sakon bat eginez, haiei begira geratuko nintzateke, ene baitan bildurik, ezerezean. 00:30:47 Oporraldi gehienak, urteen poderioz ahazten eta lausotzen joaten zaizkigun arren, izaten dira gutxi batzuk, bizitutako gertakizun gozo, bitxi edo larriren baten eraginez, bultzaka, harrokeriz, eta ‘ Gu hemen ’ esanez, gure memoriaren antzokian, beraien lekutxoa aurrekaldean egiten dituztenak. Oporraldietako oroitzapen batzuk, ehundaka aldiz kontatuak izaten dira, batez ere famili edo lagunarteko bazkarietan, neuronen gainberaren eraginez, gertatutakoa eta asmatutakoa ezkongaiak bailiran, batak besteari orain tiraka eginez, eta geroxeago amore emanez, dantzan, haserre, saltoka eta musuka hasten direnean. Baina idaztera nihoan gazte garaietako opor haiek, aspaldidanik nire memoriaren lehen lerroan daude, indartsu eta lotsagabe, aurreneko postuak ematen dioten handinahikeriaz. Hauek dira oporraldi haietatik, ornamenturik gabe geratzen zaizkidan irudiak eta oroitzapenak. Hiru lagun izan ginen helmuga finkorik gabeko oporraldi haiek egin genuenak, koadrilako Jon Iñaki, Portugaleteko Nautika Eskolan haren ikaskidea zen Josu Zabala ‘ Menpe ’ mendatatarra eta ni neu. Irteera data jarria genuen, baina egun haietan izandako eurite indartsuen ondorioz, herrian izugarrizko uholdeak izan zirenez, irteera egun pare bat atzeratu egin behar izan genuen. 00:29:35 Kaleko zurrumurruek, herriaren behekaldean zegoen triskantza iragartzen zuten, baina han ikusi nuen hondamena, film batetik ateratakoa zirudien. Zonbi baten modura ibili nintzen, ezin sinetsi ikusten nuena benetan gure herrian gertatua zela. Lehengusinaren dendan sartu nintzen laguntzera, eta han ibili nintzen egun osoan basaz betetako janari kaltetuak kalera ateratzen. Iluntzean etxerantza abiatu nintzenean, kale erditik nihoala, bapatean, ikusiezina zen estoldazulo apurtu batetik nire burua hondoratzen hasi zen. 20211231, 10:16 Gabon zaharrari agurra eta urte berriari ongi etorria emateko, beste herri batera joan gara. 20220101, 00:00 Zure lehen Gabon zaharrak dira, eta hurrengoak ere, lehenengotzat hartuak izango dira. Magialaria zara. Pasealekuan suziriak ikusten egon gara, gero lepoan eta buruan apaingarriak jarri eta ‘Urte barri barri’ kantatzen hasi gara. Amatxuk mahatsak jan dituenez, zuri ere zeozer tokatuko zitzaizun. Oraingoan ez zara arduratu hezurretaz, baina hurrengoetan kontuz ibili. Eutsi gogor Eneko, bilobatxo maitea. 00:28:16 Eskerrak jendea zebilela, Ibargutxi nire lankide ohia han bertan suertatu zen, eta hark eskua emanda atera ninduen, bestela han joango nintzen portura, menditik zetozen hainbat enborren gisara. Herriko egoera baretu zenean, Josuren Seat 124an atera ginen, Hondarribi helmugatzat jarriz. Han eguerdiko txikiteoan genbilela, Josu Garai ‘Kapela ’ aurkitu genuen, Itsas Kapitanian soldaduzka egiten ari zen, eta egun librea zeukan. Institutoko gure lehen kurtsoko klasekide ohia zen, eta garai batean baita nire auzokidea ere. Aspaldi zendu zen gaztea zelarik, eta ez modu ohikoan, okela zati bat geratu baitzitzaion eztarrian, ez aurrera ez atzera. Gizon handia zen, gorputzez eta baita izaera ere. Harekin egon eta gero, bazkaltzeko bokata batzuk hartu eta Jaizkibelera joan ginen. Arratsaldean handik jaisterakoan, bizitegiauzo batetik pasatzerakoan, txalet batetatik dei egin ziguten. Beno deia Jon Iñakirentzat izan zen, harekin nabegatzen ibilitako makinetako burua izan zenak ezagutu eta dei egin ziolako. Uste dut izatez arteagatarra zela, baina han bizi zen, Donostian lan egiten zuelako. Etxe hartan sartu eta beste goizera arte ez ginen atera. Haiekin arratsaldeko kopak, afaria eta lo ere egongelako sofetan egin genuen. Hasiera ezin hobea, kanpinetan lo egiteko esperantzarekin zihoazen hiru gazterentzako. 00:26:59 Hurrengo goizean Donostiara joan ginen arteagarrarekin, eta han, aurrezkikutxako bulego nagusia erakutsi zigun, bertan mantentzelanetako arduradun gisa lan egiten baitzuen. Ez dudana gogoratzen, zein Kutxa izan zen, Donostikoa edo Gipuzkoakoa. Orduan fusioarena, amestu ere ez. Eguerdirako Iruñean geunden. Han ere txikiteo nagusia egin genuen, eta bazkarirako bokatak erosi eta gero, hiriaren kanpokaldera abiatu ginen. Gorantza zihoan bidetxo bat aukeratu genuen, baina atseden gune bat aurkitu ordez, guardia zibilen kuartelarekin egin genuen topo. Ezin izan genuen atzera egin, dorretxotik zentinelak barrura sartzeko agindu zigulako. Egun hartan Estatuko lehen hauteskunde ‘demokratikoak’ egin ziren, eta gure hogei urterekin Josuk bizpahiru gehiago guk ere bozkatzeko aukera izango genuen, baina orduan ez zen gure planetan halakorik sartzen, gure planetan zebilen orbita bakarra oporrak zirelako. Despatxu batean banakako galdeketa egin aurretik, hormara begira jarri zigutenean, ziur nago nire buruari ‘ Atzo txalet batean, eta gaur kuartel batean, auskalo bihar non izango garen ’ edo antzekoren bat esango niola. Gogoan dut, adinezko gizon bat gure antzean ‘atxilotuta’ zegoela, eta begiak horman zuelarik, ahots baxuan, ‘ Zuek ere pankartak jarri dituzue’ galdetu zigula. Orain barrea eragiten dit. 00:25:41 Gero, Josu bere kotxean, eta beste biok lanrrober banatan, bakoitza bi eskoltekin, hiriko komisaldegira eraman gintuzten. Han, galdeketa gehiago jasan ondoren, libre geratu ginen. Kotxea hartu eta poparean Zaragozara heldu ginen. Kanpin batean jarri genuen gure denda, eta hirira jaisterakoan kotxea matxuratu egin zitzaigun. Joe! Hala edo hola aparkatu genuen, eta gogoan dut iluntzen hasia zela, eta ni arduratu nintzela afariko bokatak prestatzen. Egin nezakeen gauza bakarra. 20220101, 12:15 Urte berri honetako udaberria, guretzat inoiz baino udaberriagoa izango da, berrien artean berriena, zu zeu izango zarelako. Gaur, aitak hitz batzuk esan dizkizunean, pozik mugitzen hasi zara. Zure entzumena osatzen ari da, hiru aste badirelako entzuten hasi zinenetik. Eneko, hemen hizkuntza ezberdin asko sumatuko zenituen, noizbait zu ere hoietako batzuetan hitzegiteko gai izango zara. Baina zurea euskara izango da. Zaindu ezazu harrotasunez eta bihotzez, zoragarria delako. Laster arte bilobatxo maitea. 00:24:27 Lagunak makinistak zirenez, han aritu ziren kotxearen zilborhesteak eta erraiak ukitzen, baina ez zuten ezer lortu. T rago pare bat hartu eta gaua kotxean pasatu genuen. Hurrengo goizean, kaleetatik zehar kotxea bultzaka tailer batetara eraman genuen. Konpondu zigutenean, Kanpinean denda desarmatu, ordaindu eta ospa egin genuen. Bartzelonatik eta Sitgestik ere ibili ginen, baina ez dut hangorik ezer gogoratzen, ez bada taberna batean izan genuen iskanbila edo liskar hura. Arrazoiaz deus ez. Agian gure hizkuntza izango zen. Valentzian, Salergo kanpinean egon ginela bai, besterik ez, eta Saguntoko egonaldiaren lekuko gisara, antzoki erromatarrean ateratako argazki pare bat dugu. Mediterraneoa, amnesiaren itsasoa. Madrilera ere joan beharra genuen, Athletikek Betisen aurka kopako finala jokatzen zuelako. Beharbada, hau izango zen oporraldietako helbururik finkoena, eta beste guztiak auzazkoak. 20220102, 06:45 Etxera joateko eguna heldu zaizue. Goizetik esnatu zarete, gosaldu eta aireportura abiatzeko. Guri beste aste bat geratzen zaigu. Laster arte. Eutsi gogor Eneko, bilobatxo maitea. 00:23:06 Gogoan dut, izeko Juliren etxean pasatu genuela gaua, eta baita, nire arreba Maribel eta Juan koinatua han zeudela, beraien ezkonbidaian etenalditxoa egiten, hurrengo egunetan hegazkinen bat hartzeko izango zirelako. Gogoan baita, gauez heldu ginela, eta ez nekiela hango telefonorik. Garai haietan mugikorrik ez zegoenez, kabina batetatik Bermeora Mertxe arrebari deitu behar izan nion, Maribeli atea irekitzeko esan ziezaion. Errazagoa izango zen helbidearekin batera, telefono zenbakia ere nirekin eramatea, ez dakit zergatik, baina ez nuen eraman. Gazteegia nintzen, gauza askotaz arduratzeko. Gure izeko Juli bi hitzetan azaltzeko, familiako asmatika eta atipika zen. Emakume elegantea zen, bizkorra, ezkongabea, mundutik ibilitakoa, antzerkia eta baita musika klasikoa gustatzen zitzaizkiona. Ezohikoegia garai haietako. Gerraostean, baserria utzi eta lan bila Madrilera joan zen. Kafetegi batean, hotel batean, Castelar familia ospetsuarentzat eta baita Ingalaterrako enbaxadan ere lan egindakoa izan zen. Gure osaba Antoniok, bere koinatua zenak, kamioak zituen, eta izeko harentzat ere lan egindakoa zen idazkari gisara, Madril aldetik garraiatu behar zituzten kargak antolatzen. Bermeora etortzen zenean, ez zuen egun askorik egiten, hemengo hezetasunak itotzen jartzen zuelako. Hala ere, udaldi askotan etortzen zen. 00:21:49 Gogoan dut, arnasestuta hasten zenean, bere ahotsak berriro indarra har zezan, inhalagailu bat ateratzen zuela, eta guretzat, gailu ezezaguna zela. Madrileko bere andra lagunekin, Europa guztitik ibilitakoa izan zen, eta gurera etortzen zenean, oporraldi haietako argazkiak erakusten zizkigun. Dotorezia handiz hitzegiten zuen gazteleraz, baina sekula ez zuen galdu bere Mañu auzoko Bentazarre baserrian, amona Barbarak bularrez eta bihotzez eman zion euskara. Arreba eta koinatua, gurekin etorri ziren Vicente Calderón futbol zelaira, eta sarrerak, kanpokaldean birsalmentan erosi behar izan genituen. Partida berdinketan amaitu zenez, penaltiak izan ziren erabaki zutenak, eta azken jaurtiketan Iribarrek penaltia huts egin zuenean, galdu egin genuen. Beno, Danik ere ez zuen berea sartu. Burumakur etxerako bidea hartu genuen, baina lehenago Haron geralditxoa egin beharra zegoen, garai haietan lagunentzat ohikoa izaten zelako. Han ere kanpina jarri genuen eta egun osoa herrian igaro ondoren, goizaldeko ordu txikietan izugarrizko mozkorrarekin heldu ginen. Kanpinera iristerakoan, gure denda zegoen ingurutik, motorren argiak eta orroak somatu genitu en ihesean. Zarata gehiegi ordu haietarako. 00:20:32 Gure lekura heldu ginenean, laupabost gazte euskaldun aurkitu genituen bilurtuta eta oihuka, laguntza eske. Antza denez, motordunak ‘ Cristo Rey ’ taldekoak ziren eta mehatxuka ibili zitzaien herrian zehar euskaraz aritzeagatik, eta gure kotxea entzutean alde egin zuten. Haientzat gu izan ginen salbatzaileak, baina gu ere salbatuak izan ginen, zeren gu ez ginen gai izango ezta geure burua defendatzeko ere, eta nahigabe, gure kotxea izan zen denon arriskua uxatu zuena. Hauek dira opor luze haietatik gogoratzen ditudan pasarteak, eta baita herrira iritsi nintzenean, lehen egunetan, gauza asko arrotz egiten zitzaizkidala, etxetik kanpo urteak eraman izan banu bezala. Nire memoria hauspotzeko, baditut nik zortzi agendatxo, modu eskematiko batean bada ere, beste horrenbeste urtetan, egunez egun, lanean eta lanetik kanpo gertaturiko edo bizitutako efemeride aipagarrienak batzen dituztenak. Lan kontuetarako sortutako agendak dira, beraien helburua egunero sortzen zitzaizkidan arazoei edo galderei, erantzun azkar bat ematea zelako. Arrantza munduan, baserri kontuetan bezala, ez dago ez ordurik ez jairik. Edozein momentuan sortu liteke arazoren bat, eta prest egon behar da, izandakoari irtenbide azkarra emateko. 00:19:15 Egia esanez, agenden ideiatxoa arrantza munduan beste enpresa batean urte asko zeramatzan gizon jakintsu bati hartutakoa izan zen. Hasieran, oinarrizko datuak besterik ez nituen idazten, baina gero gehitzen eta gehitzen hasi nintzen, eta azkenean entziklopedia txiki bat ematen zuen. Arrantzontzien ezaugarriak, harrapaketak, sareen apurketak eta matxurak, sarrerak eta irteerak, hartutako erregaiek eta prezioak, egindako bidaiak, batzarrak, bazkariak norekin eta non, afariak berdin, portu ezberdinetara sartzeko eskatzen ziguten datu teknikoak, Ekuador, Kolonbia, Panama, Kiribati, Samoa eta beste hainbat lekuko kontsignatarioen telefonoak, Aseguru etxearenak, hornitzaileenak, estamentu o fizialenak, eta abar. Baina egun bakoitzari zegokion lerrotxoan, aurkitzen nuen lekutxoa, egun horretan nire bizi pertsonalean izandakoari ere tokitxoa egiteko. Emaztearekin, familiarekin edo lagunekin egindako bazkariafariak, semealaben oporren irteerak eta helduerak, gure oporraldien egunerokoak, ikusitako kontzertuak edo antzerkiak, medikuei egindako bisitak, herriko kultur ekitaldiak, Athleticen partiden emaitzak, eta abar. Izkina batean gurutze txiki bat marrazten nuenean, norbait hil zela esan nahi nuen. Denetik izan ziren. 00:17:58 Mundakako jaietatik oinez herrira zetozela, kotxe batek harrapatuta hil ziren bi neska haiek esaterako. Ezinbestean, albisteak inpaktu handia izan zuen, gurea bezalako herrietan denok ezagutzen baikara. Biak alaba bakarrak ziren, eta gainera haietako bat, lankide baten alaba zen. Nire eskuahur batean sartzen diren zortzi agendatxo hauek, nire historiaren zati bat gogorarazten didate. Lerro bakoitzean, bizipen bat. Egun batzuk bizibizi ditudan arren, beste batzuk, beste bizitza batean bizi izandakoak ematen dute. 20220110, 12:20 Gaur goizean goiz medikuarenga joan zarete. Aitak mezu bat bidali digu. Bere audioetan oso ondo zaudela diosku, eta zure pisua gutxi gorabehera, 430 gramokoa dela. Zure bi argazki ere bidali dizkigu. Haietako batean, zure aurpegia argi eta garbi agertzen da, ahoa zabalik duzu eta eskua buruan, pentsatzen ariko bazina bezala. Bestean ikusten dena, lausotsu bada ere, medikuaren esanetan zure `txilinue` da. Arratsaldean arreba batzera ikastolara joan gara. Gure etxera heldu zaretenean, amatxok zure ekogra fia kopia bat eman digu. Zure gorputza eta aurpegiaren soslaia ikusten dira. Amonak, imanharri batekin hozkailuan itsatsi du. Han izango zara, zeu heldu arte. Eutsi gogor Eneko, bilobatxo maitea. 00:16:41 Iragana, sarritan leiho lausotsu bat bezalakoa izaten da, kanpoaldekoa ezaguna egiten zaigu, baina haren xehetasunak ezabatuak daude gure memoriaren arbelean. Lainoak, soslai guztiak lurruntzen ditu. Eta bihartik aurrerako noizbaitean, nahiz eta ni hemen izan, nire nitasuna eta naiztasuna galbidean baleude, edota nire memoria argitasun gutxiko basoa balitz, sinetsita nago, egoera lanbrotsu horretan, zortzi agendatxo haiek berriro nire eskuetan izatean, igarokorra bada ere, irribarre bat ernatzeko balioko luketela. Eta hala ez balitz, hasperen sakon bat eginez, orrialde haiei begira geratuko nintzateke, ene baitan bildurik, ezerezean. Bizitza, iturri batetik darion txorrotada bat bezalakoa da, tarteka eskukadaka zurgatzen duguna, baina gure ahurretan ezer gutxi geratzen zaiguna. Gure oroitzapenak, eskuetan geratzen zaizkigun ur tantatxoak dira, lehortzen, desagertzen doazenak. Ondorengo oroitzapen tantak, nitasunetik bizitakoak badira ere, kasu askotan belaunaldi oso batenak ere izan daitezkelakoan nago. Aukeratu ditudan oroitzapenak, ur tantak bezalakoak dira, gardenak, garbiak, xumeak eta inozoak, eta ez ilunak, indartsuak eta zaratatsuak, hauek gertakarien usaia edo kutsua dutelako. Helburua irribarre xaloa da, eta ez harridura. 00:15:23 Gure etxeetan, batez ere telebista agertu aurreko urteetan, irratiak presentzi asko izaten zuen. Gogoan dut, gure etxean irratia horman apaltxo batean egoten zela, eta amak alboan itsatsita plantxa jartzen ziola, haren esanetan ‘ tierra ’ egiteko. Egia esan, askoz hobeto entzuten zen. Norbaiten etxera mandatu bat, enkargu bat, edo errekadu bat egitera joaten ginenean, normalean atea irekita egoten zen, bestela eskulekuari eman eta ‘ Ave Maria Purisima ’ esanez, barrura sartzen ginen. Etxeko andreak, ‘ Sin pecado concebida, Maria Santisima. Sartu laztana ’ esaten zigun. Beti izaten genuen saritxoa, ohikoenak, eukalipto edo malbabisko karameloa edo txanponen bat. 20220203, 18:28 Aitak deitu digu esateko gaur emaginarengana joan zaretela, haren esanetan oso ondo zaude. Ostikoka ibili zara, beharbada entzun duzulako gaur Athleticek partida garrantzitsua duela Real Madrilen aurka. Zuregatik balitz, gaur bertan aterako zinateke. (10) Enekoren gola !!!!! Legoie zara!. Eutsi gogor bilobatxo maitea. 00:14:05 Gure herrian, eta uste dut kostaldeko beste herrietan ere hala izango zela, albisteetatik eta irratinobeletatik kanpo, irratsaiorik entzunena ‘ De cara al mar ’ izaten zen. Itsasoan zeuden arrantzaleei, familien goraintziak eta zorionak bidaltzeko saioa izaten zen. Eskeintzekin batera, abesti bat jartzen zuten. Ordutik geratzen zaizkidan kanta doinuak, Jorge Sepulvedaren ‘ Mirando al mar’, Luis Lucenaren ‘ Aniversario de boda ’, Jose Guardiola eta bere alabaren ‘ Di papa ’, edo Donostiko orfeoiaren ‘ Bogaboga ’ esaterako. Irratsaio horretan ere nola ez, iragarkien tartea izaten zen. Gehien gogoratzen ditudan abestiak, ColaCao eta Abascalenak dira. Lehena, mundu osoan ezaguna den, ‘ Y o soy aquel negrito , ..’ zen. Bestea, uste dut gabardinak saltzen zituen Donostiako denda batena zela. Oraindik doinua eta letra gogoratzen dut, ‘ Abascal, Abascal, la primera en España, en prendas impermeables, calidad y artesania, a unos precios formidables , …’. Gaur egun, ez dakit… Telebistaren hasiera garaietako oroimen barregarri bat ere gordetzen dut. Oraindik telebistak zuribeltzezkoak zirenean, gure alboko emakumeak, izeko gor batekin bizitzen zenak, beraiek koloreetakoa zutela esatera etorri zitzaigun. Arreba eta biok korrika joan ginen ikustera, eta zer aurkituko eta, lehengo aparailuari bi koloreetako plastikozko film bat itsatsi ziotela ikusi genuen. 00:12:47 Orduko telebistako saioetatik gogokoenak, ‘ Cesta y puntos ’ lehiaketa, ‘ Historias para no dormir ’ eta ‘ T ras la puerta cerrada ’ beldurrezko telesailak, eta nire adinerako ezohikoa bazen ere, gehien gustatzen zitzaidana, ‘ Estudio 1’ ko antzerki emanaldiak izaten ziren. Orduko aktoreen artean, bi izen nabarmenduko nituzke, José Bodalo eta Luisa Sala. Gure herrian, norbait itxurakerietan edo plantak egiten aritzen zenean, gizonezkoa edo andrazkoa zenaren arabera, haien izenekin deitzen genien. 20220209, 10:45 Aitak mezu bat bidali digu. Bere audioan dioskunez, gaur ere emaginarengana joan zarete. Azterketa sakon bat egin eta gero, haren esanetan morroskoa zara, bai neurriz eta baita pisuz ere. Zure neuronek, sekula izango duten martxa handiena hartu dute, minutuko ehun mila dituzu berriak, gainera hasi dira elkar konektatzen. Zaindu itzazuz mimoz bananbanan, gero zure aginduetara izango direlako. Zure begiak hasi dira zabaltzen, zure usaimena ere aktibatu da, eta amatxok laztantzen zaituenean, somatzen duzu eta pozik mugitzen hasten zara. Eutsi gogor Eneko, atxitxen legoie !! 00:11:34 Luisa Sala zendu zenean, albisteak oihartzun handia izan zuen, janaria eztarrian geratzeagatik hil baitzen. Lehen kasu entzutetsuena izan zen, pertsona bat horrela hiltzen zena. Gerora, hainbat kasu ezagutu ditugu, batzuk hurbilekoak gainera, Josu ‘ Kapela ’ eta Allika institutoko klasekideak, eta baita Alberto Arrien lagunaren anaia ere. Niretzat, ezagutu ditudan diru txanpon bitxiena, bi errealetakoa zen, erdikaldean zulotxoa zuelako. Gogoan dut, kanpotar batzuk beraiekin gerrikoak egiten zituztela. Harrokeri merkea izaten zen. Oraindik gai izango nintzake, gure ume garaiko bi arma egiteko. Bata inozoa, artogarauak jaurtitzeko, arropak eskegiteko pintza edo gantxoekin egiten zen pistola, eta bestea arriskutsuagoa, harriak tirokatzeko erabiltzen genuen ‘Yiragoma’. Gaztetxoak ginenean, herrian ia laurehun arrantzontzi zeuden txiki eta handien artean, tailer mekanikoak eta elektrikoak hogeitaz, eta guzti hoien eraginez, baita bizpairu txatartegi ere. Inguruetan sakabanatuta erdi erdoilduta aurkitzen genituen burdin zatiak, tresneri zaharrak, edota kobrezko kableak, txatartegira eramaten genituen, bizioetarako sosa gutxi batzuk ateratzeko. 00:10:19 Behin, kobrezko kableekin egindako bola bati, txatartegira eraman aurretik, lagunak harri puxka bat sartu genion. Txatartegiko gizonak, patxadaz eta irribarre batekin zera esan zigun, ‘ Barrukoa kendu eta gero, ekarri egidazue berriro’. Umeak ginenean, gehienok jakanak edo jangangarrak ginen, gustuko genuen plateretatik kanpo, ez genuelako gauza handirik jaten. Garai haietan, amen artean modan jarri zen semealabei errizinolandarearen olioa edo bakailaogibelaren olioa ematea, gure hazkuntzarako lagungarri izango zirelakoan. Gogoan dut, gure amak eman zigun jarabe bitaminikoa ‘ Gadional ’ izena zuela, eta uste dut gaur egun, beste zortziren artean itsuka hartuko banu, bere zaporeagatik asmatuko nukeela. 20220219, 12:35 Pasaiako herritik dator notizia, ertz batetik bestera txango berezia, gurasoarrebakin pozik aisian, Eneko izan dela doan trabesian . Gaur berriro itsasontzi batean sartu zara, zeharkaldi laburra izan da, baina itsasoaren gainean ibili zara. Hurrengo txangoa, nahiz eta mutil koskorra izan, ordaindu egin beharko duzu. Karkar. Laster arte bilobatxo maitea. 00:09:02 Noizbehinka, udaletxe aurretik pasatzen naizenean, txikitako oroimen bat etortzen zait gogora. Haurrak ginenean, herriko aguazilak beldurgarriak izaten ziren, baina bazen bat, haren eginbeharrengatik besteak baino atseginagoa egiten zitzaiguna, ‘ Danborreroa ’, Udalaren bandoa iragartzen zuena. Lehenbizi, herritarren arreta lortzeko danborra jotzen zuen, gero ozenki alkatearen izenean, ordaindu beharreko zergak, urhorniduraren matxurak kalekonponketak edo beste edozein agindu ‘kantatzen’ zituen. Bestelako informazioa emateko, hau da norbaiti giltzak galdu zitzaizkiola, pataten kamioia heldu zela, edo beste edozer iragartzeko, esateko zituena esan aurretik, ezberdintzeko korneta jotzen zuen. Etxerako ardoa bila, ardandegira garrafoiarekin joaten ginen. Han ezagutu genuen upelen eta zahagien usai indartsuak. Gogoan dut, noiz behinka Baños ardandagiaren kanpokaldean ikusten zen zisternakamioian, Vinos Chivite, Cintruenigo (Navarra ) jartzen zuela. Herri izen arraro hura. Gure ama mediku baten etxean neskame izandakoa zenez, injekzioak jartzen ondo zekien, eta hala izanik, gure etxea sarritan anbulategi txiki bat bihurtzen zen. Ezagutu nuen lehen erizaina, ama. 00:07:42 Behin, ume koskor bat nintzela, harrituta geratu nintzen, emakume baten sorbaldari itsatsita, bentosa gisara edontzi bat ikusi nuenean. Sorginkeria edo magia iruditu zitzaidan, amak azalpenak eman zizkidan arte. Gure sukaldean izan zen, eta sorbalda, amaren izeko Simonarena zen. Hamasei urte besterik ez nituen, oposaketa haien ostean lanean hasi nintzenean. Azterketaren lekua ere gogoan dut, gerora nire departamentua edo saila izango zena. Bulegoa, labirintikoa izaten zen. Ezin ahaztu lehen soldata, gutunazal batean eta dirutan izan zen. Zenbatekoaz deus ez, baina ireki eta Aiba!, asko iruditu zitzaidan. Baina gero, kutxazainak barkatzeko esan zidan, erratu egin zela eta nirea beste zenbateko bat zela. Lehena kopetan. Zortzi urte inguru izango nituen, ileapaindegi hartara joan nintzenean. Goiko Plazaren goikaldean zegoen, gure gaurko garagearen aurrezaurre. Jabea nagusia zen, eta bere izena Felix zelakoan nago. Apur bat totela, hitzmotela edo tartanie z e n , gogoan dudanak hori baieztatzen didalako. Behin, ilea mozten ari zidan bitartean, puzkarra bota zuen, eta adinak ematen duen patxadarekin, ‘T ru, tru, tru, trugoie ’ esan zuen. Trumoiaren burrunba izan zela sinestarazi nahi izan zidan. 00:06:24 Ordutik, sarritan neuk ere, puzkarra ateratzen zaidanean, momentu horretan nire ondoan dagoenari, gauza bera es, es, es, esaten diot. Nire arreba Maribelek guztiok bezala, bere bereak ziren istorioak, hitzak eta esaerak zituen, erara zetorkionean kontatzen zizkigunak. Behin, norbaiti gladiolo loreetaz aritzean, ‘gladilorue ’ esaten entzun zion, eta grazia egin zionez, sarritan ateratzen zitzaion gertaera hura. Orain bera joan zaigunez, gladiolo hitza entzungo banu, arreba gogoan, nik ere ‘ gladilorue ’ esango nuke, argi utziz norengandik hartua dudan istorioa. Badakit, izatez ez dela solasaldi arruntetan azaltzen den horietakoa, baina hor dago nire erronka, nahigabe esaten dudalakoan egin, eta arrebaren istorioari, ahal den tokirik egokiena bilatzea. Zina. 20220303, 15::54 Gaur berriro hegazkin batean zara. Oraindik ez zara mundura atera, baina zu aspalditik munduan zehar heganean zabiltza. Ziur nago, etorkizunean urruntasunaren mugaldeek ere ezagutzeko aukera izango duzula. Liburu batekin ere hegan egiten da. Atxitxen legoie!. Ondo ibili bilobatxo maitea. 00:05:09 Erretzen hasi ginenean, Celtas laburren paketea gehi pospolo edo mistoen kutxatxoa, ogerleko bat edo bost pezeta ( 0,03 euro) balio zuten. Gogoan dut, ‘Italia’ estankotik ateratzean, hango gizon puxka baino garaiagoak sentitzen ginela Albertxikoa, abrikota edo muxurka jaten dudan bakoitzean, ume garaiak datozkit gogora, barruan daramaten hezurra edo pizkazurra guk esaten genion bezala, jolas tresna izaten genuelako. Kaleetan, etxeen atari edo kolarre aurreetan zeuden zuloetara, ea nork pizkazur gehiago sartu, joko arrunta izaten zen. Baina bazuen beste erabilpen bitxiago eta zaratatsuago bat ere. Hezurra hartu eta lurreko harriaren kontra harraskatzen eta harraskatzen genuen, zulotxoa egin arte. Gero zotz edo untze batekin, barruko hazia ateratzen genion, eta hezur hustu hori, bi hatzen artean jarri eta ahora hurbiltzen genuen, indarrez putz egiterakoan txistu zaratatsu bat ateratzen zuelako. Ahoarekin soilik txistua egiteko ganora gutxi zutenak, pizkazurrarekin gai ziren txistua egiteko. Eztarrian dugun hezur hioideoari, zintzurkorapiloari edo zintzursagarrari, intxaurra eta baita pizkazurra ere esaten diogu. 00:03:47 Nire txikitako kaletik pasatzen naizenean, oroitzapenak pilpilean jartzen zaizkit. Haietako bat, kalea futbol zelaia bihurtzen zenetakoa izaten da. Atezaintzetako lau zutoinak, jertseiekin egiten genituen, eta langarik ez zegoenez, partida osorako eztabaidak ziurtatuta zeuden. Bitxiena, nagusiak ‘zelaitik’ pasatzen zirenean izaten zen, denok izoztuta bezala geldirik geratzen ginelako, harik eta ‘espontaneoa’ urruntzen zen. Gero, ezer gertatu ez balitz bezala, batbatean desizoztu, eta berriro jokoari ekiten genion. Instituto zaharrak lekuko gisara, keinu egiten dit. 20220316, 12:47 Gaur, ginekologoarengana joan zarete. Aitak bidali digun audioak, hau dio, “Eneko ederto dago. Pisuz eta luzeeraz, batez besteko neurriak baino pixka bat handiagoak ditu. Kokatuta ere ondo dago”. Jada, zazpi hilabete daramatzazu amaren sabelean, eta beste bi besterik ez dira geratzen zu musukatzeko. Hezurrak gogortzen ari zaizkizu, eta zure azala ere luzatzen eta lisatzen ari da, zure hazierari lekua egiteko. Eutsi gogor bilobatxo maitea. Maiatzera arte. 00:02:29 Isokarroak hiru gurpildun furgonetatxoak ziren, eta gogoan dut, herrian halako bi zeudela. Bata, Elordui ‘ Katorse ’ okinarena, eta bestea, Uriarte ardogilearena. Norbaiti entzun nion txantxetan esaten, ‘ Iso’ esanda, astoak bezala lotu egiten zirela. Urtero San Juan egunean, nire memoriak keinutxo bat egiten dit, gaztetako bizipen bat gogorarazteko. Beno, batzuetan keinutxoak ahaztu egiten du otsailean gaudela, edo ekainak bi dituela. Behin, lagunekin ohi bezala oinez baselizarainoko bidea egin ostean, erromesaldiaren bukaeran ardo txikito bat eskuetan nuelarik, gerriari lotuta neraman artilezko jertsei berria galdu egin nuela konturatu nintzen. Oraindik gogoan ditut bere itxura, koloreak eta baita, Teo fila lehengusinak ehundutakoa izan zela. 20220325, 21:30 Gaur, gurasoekin Kafe Antzokian izan zara, “Kopaz kopa” izeneko antzezlana ikusten. Ohitzen ari zara aktoreen ahotsak entzuten, eta haien kontakizunak isiltasunean gozatzen. Baina gaur, ohikoa ez den kontu bat gertatu da, Ainara Ortega aktoreak amatxori begiratu, eta musutxo bat bidali dizu. Gurean jada bazinen, baina gaur antzokian ere protagonista izan zara. Handia zara eta izango zara. Laster arte bilobatxo maitea. 00:01:42 Udaberriko eta udako egun berotsuetan, gure kaletik artilejolea pasatzen ikusten genuen, bere ‘lanak’ hurbileko eremu batean egiten baitzituen. Izara handi baten barruan, denboraren poderioz trinkotuta geratzen ziren koltxoi artileak ekartzen zituen. Lurrean eguzkitan izara zabaldu, eta txibita izeneko makila luze batekin, Zuip, zap, zuip, zap! gogor aztintzen zuen artilea, hautsa kendu, askatu, harrotu eta haizatzeko. Artilejolea gizon heldua zen, argala, eta jenio bizikoa. Nahiz eta bere izena Martin izan, denek Martintxu deitzen zioten, baina ez txikia zelako, bere barne desioak, ‘ohiz’ kanpokoak zirelako baizik. Sasoi berean, beheko solairuetan bizitzen ziren emakume batzuk ere (Marta izeneko bat datorkit gogora), handik pasatzen ziren, etxean egindako lixiba, buruan azpiletan edo asketan zeramatelarik. Beraien etxeetan lixiba esekitzea ezinezkoa egiten zitzaienez, inguruko sasitetan zabaltzen zituzten arropak, eguzkitan lehor zitezen. Gure kaletik, auzokideak ez ziren beste lagun asko ere pasatzen zen noski, txerrikorteetara joaten zirenak, Aritzatxuko hondartzara zihoazenak, Burgora abiatzen ziren mendizaleak, edo han zegoen taberna bakarrera joaten zirenak esaterako. Baina nire oroimenarentzat, haiek ez dira Marta eta Martin bezalakoak, haiei guztiei izena falta zaielako. 00:00:52 Mahai gainean liburu ireki bat, atzekaldean mapa bat, eta norbera jesarrita baina aurrera begira. Klik. Horixe da askorentzat garai haietako lehen argazkia, eta kasu askotan baita bakarra ere. Kalekantoi hartatik pasatzen naizen bakoitzean, nire memoriak irudi bat bidaltzen dit. Emakume bat aulki batean jezarrita, txigorgailuan ikatza sutan, eta danbolintxoan senarrak itsaso urrunetatik ekarritako kafea txigortzen. Tarteka, kafea hartzen ari naizenean, nire iraganarekin solasean hasten naiz, orduko usaietaz, zaporeetaz, koloreetaz, arropetaz, zaratetaz, aurpegietaz, izenetaz, jolasetaz, hitzetaz, esaeretaz, kantetaz, lanbideetaz, ohituretaz, eta ……… 20220413, 10:05 Aitaren mezua hartu dugu. Ginekologoarengana joan zaretela diosku. Haren esanetan oso ondo zaude, bi kilo eta 700 gramo dituzu eta ematen du bi aste aurreratuta zatozela. Hilabete eta zurekin!!. Hasi zara mihia ateratzen, normala da. Kanpoan zaudenean, elikatzeko funtsezkoa izango duzu. Laster arte, atxitxen legoie. Arratsaldean, trenez Mundakara joan zarete, eta txurroak jan dituzue . 00:00:23 Bihartik aurrerako noizbaitean, nahiz eta ni hemen izan, nire nitasuna eta naiztasuna galbidean baleude, edota nire memoria argitasun gutxiko basoa balitz, sinetsita nago, egoera lanbrotsu horretan, kafe eho berria usaintzeak, igarokorra bada ere, irribarre bat ernatzeko balioko lukela. Eta hala ez balitz, jarri egidazue mesedez, Dhafer Youssefen ‘ Fly shadow fly’ abestia, hango pianoa eta falsetto gorenak batera entzutean, ene baitan bildurik eta hasperen sakon bat eginez, begiak itxita ezerezean, lotan geratuko nintzatekelako. ‘Horrelakoxeak dira gogoan iltzatuta geratzen zaizkigun txikitako eszena ia liturgikoak ere, memoriaren kobazuloetan gordetako zura eta ura bezalako hitz eta hots koloretsuak, usain eta sentsazioak, usadio eta liturgia partikularrak… Garrantzia dutelako gorde nahi izaten dizkigu memoriak.’ ANJEL LERTXUNDI (‘Zura eta ura’ liburutik) 00:00:00 202205??, 00:00 Aitak deitu digu, hemen zaudela esateko. Amatxo eta biok ondo zaudete. Lehendik ere bazinen, baina gaur lehen aldiz, besarkatua eta musukatua izan zara. Oraindik aurrera gure begininien itu eta xedea izango zara. Ongi etorri Eneko gure bihotzen mundura. Gaur bertan, liburu honen artxiboa inprimategira bidaliko dut, lehenbailehen atera dezaten. Lehen alea nola ez, zuretzat izango da. Noizbait irakurriko duzu. Gero arte bilobatxo maitea.20220500, 00:00 AURKIBIDEA AURKIBIDEA AURKIBIDEA AURKIBIDEA OROITZAPENAK ____________________________________________ 01:28:32 Irratian liburu hartaz 01:28:32 Liburu bat eta boxeoa 01:25:36 Idazle bat eta arrebaren agurra 01:20:39 Artoa maiz 01:16:33 Behiak eta liburu bat 01:13:35 Talaian galdezka 01:12:14 Amaren eta amonaren bularrak 01:10:55 Liburu bat eta Caritas Romana 01:08:17 Institutoa eta Larra 01:02:03 Liburu baten azken hitza 01:00:47 Liburu bat eta Ataun 00:54:19 Lankidea eta koadro hura 00:50:23 Institutoko lehen urtea 00:43:51 Amaren agurra eta liburu bat 00:39:51 Hiletak 00:34:39 Gabon haiek eta bi liburu 00:30:47 Oporraldi haiek 00:20:32 Zortzi agendatxoak 00:16:41 Oroitzapen tantak ENEKO ______________________________________________ 01:19:11 Mutila zara 01:06:59 Kon finatuta zaude 00:56:43 Pasatu da 00:47:45 Leirerekin 00:39:51 Hegazkinean zatoz 00:35:57 Itsasontzian 00:34:39 Itsasoan igerian 00:29:35 Gabon zahar/Urte berri 00:25:41 Pozik eta euskaraz 00:24:27 Etxera zoaz 00:17:58 Zure lehen argazkiak 00:15:23 Ostikoka zabiltz 00:12:47 Morroskoa zara 00:10:19 Berriro itsasontzian 00:06:24 Berriro hegazkinean 00:03:47 Zazpi hilabete 00:02:29 Antzokian izan zara 00:00:52 Mihia ateratzen duzu 00:00:00 Bazatoz 00:00:00 Hemen zaude

2023-12-01

Thoreau-Ur-Maran

booktegi.eus HENRY DAVID THOREAU 17 poema Itzulpena: Danele Sarriugarte Parentesien arteko orrialde zenbakiak Katakrak (2022) argitaletxearen edizioari dagozkio. Nik uste dut lasai asko izan dezakegula (41. orr.) Nik uste dut lasai asko izan dezakegula orain daukaguna baino askoz ere konfiantza gehiago. Besteak zintzotasunez zaintzen baditugu, hein horretan zainduko genuke geure burua. Natura berdin egokitzen da gure ahultasunera zein gure indarrera. Gure asmakuntzak, normalean (79) Gure asmakuntzak, normalean, jolas politak izaten dira: gauza serioetatik desbideratzen gaituzte. Baliabide hobetuak baino ez dira, betiko xede zaharrerako; xede bat zeina erraz lortu baitzitekeen lehendik ere, Bostonera edo New Yorkera doan burdinbidea bezalaxe. Presa bizian eraiki nahi genuke telegrafo magnetiko bat, Mainetik Texasera joan dadin, baina Mainek eta Texasek agian ez dute izango elkarri esateko gauza garrantzitsurik. Ez nuke nahi inor bizi dadin nire erara (96) Ez nuke nahi inor bizi dadin nire erara; zeren, baliteke, beste horrek ganoraz ikasi orduko nire erara nola bizi, nik beste bizimolde bat aurkitu izana; gainera, desio dut munduan ahal bezain beste pertsona mota egon daitezela, eta bakoitzari aholkatuko nioke tentu handiz jarrai diezaiola bere bideari, eta ez, ordea, bere aitarenari edo amarenari edo auzoarenari. Gazteak zerbait eraikiko du, edo zerbait landatuko, edo itsasoratu egingo da agian, baina ez diezaiozue galarazi egin nahi duela esaten duen hori egin dezan. Puntu matematiko bakar batek bihurtzen gaitu jakintsu, marinelak eta ihes egindako esklaboak iparrizarrari erreparatzen dioten eran, eta aski gidaritza da horixe gure bizitza osorako. Ez gara, beharbada, gure portura iritsiko epe neurgarri batean, bain a egiazko bideari eutsiko diogu. Zergatik bizi behar dugu halako presaz (116) Zergatik bizi behar dugu halako presaz, bizitza hala xahutuz? Tematuta gaude goseak hil behar dugula goseak egon aurretik. Gizonek esaten dutenez, puntada bat garaiz emanez gero, bederatzi aurrezten dira; hortaz, mila puntada ematen dituzte gaur, biharko bederatziak aurrezteko. Lana ri dagokionez, ez daukagu lan garrantzitsurik batere. San Vitoren dantzak bizi gaitu, eta ezin diogu geure buruari zuzen eutsi. Batzuetan, udako goizetan adibidez (135) Batzuetan, udako goizetan adibidez, ohi bezala bainatu ostean, atari eguzkitsuan esertzen nintzen egunsentitik eguerdira bitarte, ameskerian murgildurik zeharo, pinuen eta intxaurrondoen eta zumakeen artean, bakardade eta baretasun erabatekoan, txoriak inguruan zebiltzalarik kantuan, edo hotsik egin gabe ibiltzen zirelarik etxean barna, harik eta , eguzkia sartaldeko leihotik sartzen zelarik, edo bidaiariren baten gurdi hotsa iristen zitzaidalarik urruneko errepidetik, denboraren igaroaz ohartzen nintzen arte. Bolada horietan hazi egiten nintzen, artoa gauez hazten den bezala, eta lantegi hob ea zen hura eskuz egin nezakeen beste edozein baino. Iluntze xarmagarri bat da hau (151) Iluntze xarmagarri bat da hau; gorputzak zentzumen bakar bat osatzen du, eta plazerez betetzen da poro guztietatik. Hara eta hona nabil Naturan barna, halako askatasun bitxi baten jabe, haren parte bihurturik. Lakuaren ertz harritsuan zehar noa, alkandora hutsean, nahiz eta fresko egiten duen —lainotuta dago eta haize fina dabil —, eta ez dut ikusten erakarriko nauen gauza berezirik; elementu guztiak bat datoz nire izatearekin ezohiko moduan. Harriak jotzen nituenean aitzurrarekin (179) Harriak jotzen nituenean aitzurrarekin, musikak oihartzun egiten zuen basora eta zerura, eta nire lanean laguntzen zidan uzta berehalako eta neurtezin bat emanez. Ordurako ez ziren babarrunak jorratzen nue n hori, ezta ni neu babarruna jorratzailea izan ere, eta gupida adina harrotasunez oroitu nituen, baldin eta oroitzeko gai banintzen benetan, hirira oratorioak entzutera joanak ziren lagunak. Goizean aitzur lanetan aritu ostean (187) Goizean aitzur lanetan aritu ostean, edo beharbada irakurtzen eta idazten, berriro bainatu ohi nintzen lakuan; bertako badietako bat zeharkatzen nuen tarte batez, eta lanaren hautsa kentzen nuen gorputzetik, edo berdintzen nituen ikasketek sortutako zimur guzti guztiak; horrela, nire izatea guztiz aske sentitzen zen arratsalderako. Egunero, edo bi egunean behin, herrira joaten nintzen oinez, han etengabe gertatzen diren txutxu mutxuen berri izateko; ahoz aho ibiltzen dira, edo egunkariz egunkari bestela, eta hostoen xuxurla edo igelen kantua bezain suspergarriak dira dosi homeopatikoetan hartuz gero. Nola joaten nintzen basora txoriak eta katagorriak ikustera, hala inguratzen nintzen herrira gizonak eta mutilak ikustera; gurdien triki traka aditzen nuen pinu artean dabilen haizearen ordez. Erabat galtzen garenean (191) Erabat galt zen garenean orduan bakarrik jabetzen gara Naturaren itzelaz eta bitxiaz. Gizon orok berrikasi behar ditu iparrorratzaren puntuak iratzartzen den aldiro, berdin du lozorroan zegoen edo beste moduren batean abstraituta. Harik eta galtzen garen arte, harik eta mundua galtzen dugun arte, ez gara hasten gure burua aurkitzen, eta orduantxe ohartzen gara non gauden eta zer infinituki zabalak diren gure harremanak. Amerika egiazko bakarra, ordea (223) Amerika egiazko bakarra, ordea, bestelakoa da: herrialde bat non aske baitzara nahi duzun bizimoldea bilatzeko, gisa horretako produktuen premiarik izan gabe; herrialde bat non estatuak ez baitzaitu konbentzitu nahi esklabotza, gerra eta bestelako gastu alferrikako batzuk babes ditzazun, aipaturiko produktuen erabileraren ondorio zuzenak eta zeharkakoak direnak gainera. Poztuko nintzateke baldin eta (223) Poztuko nintzateke baldin eta lurreko zelai guztiak bere horretan utziak izango balira, egoera salbaian, gizonek bere burua erredimitzen hasi izanaren ondorioa balitz hori. Gizonak badaki, historia ikasi beharrik g abe, zer den onena bere kulturarentzat. Zoaz nahi beste arrantza eta ehiza egitera egunero (225) «Zoaz nahi beste arrantza eta ehiza egitera egunero, iritsi zaitez gero eta urrutiagora, eta har ezazu atseden nahi adina errekaren eta suren ondoan, beldurrik gabe. Gogoan izan zure Egilea gaztaroko egunetan. Altxa zaitez, kezkarik gabe, goiz albaren aurretik, eta abia zaitez abentura bila. Beste laku batzuetan aurki zaitzala eguerdiak, eta gauak edozein lekutan harrapatzen zaituelarik ere, senti ezazu zure etxean zaudela. Ez dago larre zabalagorik, ez dago jolas duinagorik. Haz zaitez basati, zeure izatearen arabera, ihi eta iratze hauen antzera, zeinak ez baitira inoiz bihurtuko sarale. Egin dezala orro trumoiak, zer axola du nekazarien uztak hondatzen baditu? Mezu hori ez dagokizu zuri. Babes zaitez hodeiaren azpian, besteak gurdietarantz eta aterpeetarantz bideratzen direlarik. Bizibidea aurrera ateratzeko, ez ekin lanbide bati, ezpada denbora pasa bati. Goza ezazu lurraz, baina ez zaitez izan haren jabe. Ekimenik eta federik ez dutelako daude gizonak dauden tokia n: saltzen, erosten eta beren bizitzak xahutzen mirabetzan». Gizateriaren argudio eta ohitura orori (233) Gizateriaren argudio eta ohitura orori gailenduko zaio, azkenean, gizon osasuntsu batek egiazkotzat jotzen duen eragozpenik txikiena. Esnatu nintzelarik neguko gau bare baten ostean (295) Esnatu nintzelarik neguko gau bare baten ostean, irudipena izan nuen galderaren bat egin zidatela, eta erantzuten ahalegindu nintzela, alferrik, nire loaldian: zer? nola? noiz? non? Baina iratzartzen hasia zen Natura bera, zeinetan bizi baitira izaki guztiak, eta nire leiho zabalei beha zegoen aurpegiera lasai eta asearekin; galderarik ez haren ezpainetan. Jada erantzundako itaun batekin esnatu nintzen beraz: Natura eta egunaren argia. Pinu gaztez zipriztinduriko elur geruza lodiak eta nire etxea zegoen mu inohegalak berak zera esaten zidatela zirudien: Aurrera! Lurra ez da historia hilaren pusketa hutsa, estratuz estratu osatua (319) Lurra ez da historia hilaren pusketa hutsa, estratuz estratu osatua —liburuak orrialdez osatzen diren bezala —, geologoek eta antikuarioek azter dezaten soilik; aitzitik, poesia biziduna da, zuhaitz hostoen antzekoa, loreen eta fruituen aurrekari: ez da lur fosila, ezpada lur biziduna; haren bizitza itzel eta berebizikoarekin alderaturik, parasitikoak dira animalia bizitza eta bizitza begetal guztiak. Zaparrada leun batek hainbat tonu berdeago bihurtzen du belarra (324) Zaparrada leun batek hainbat tonu berdeago bihurtzen du belarra. Gure ikuspegiak ere halaxe: argitu egiten dira pentsamendu hobeen eraginpean. Bedeinkatuak ginateke orainaldian bizi bagina beti, eta probetxua aterako bagenio gertatzen zaigun istripu orori —horixe egiten baitu belarrak, gainean erortzen zaion ihintza tantarik arinenaren eragina aitortu —, eta ez bagenu denborarik xahutuko iraganeko aukera galduak konpontzen saiatzen, horri esaten baitiogu gure zeregina betetzea. Neguko alferkerian iraulkatzen gara, nahiz eta udaberria izan jada. Behinik behin, gauza bat ikasi nuen nire esperimentuari esker (333) Behinik behin, gauza bat ikasi nuen nire esperimentuari esker: baldin eta batek fidantziaz aurrera egiten badu bere ametsen norabidean, eta ahalegintzen bada berak irudikaturiko bizia bizitzen, ordu arruntetan espero izaten ez den moduko arrakasta suerte bat ezagutuko du. Atzean utziko ditu zenbait gauza, zeharkatuko du muga ikusezin bat; lege berri, unibertsal eta irekiagoak ezarriko dira bere inguruan nahiz bere baitan; edo, bestela, hedat uko dira lege zaharrak, eta bere mesedetan interpretatuko dira, tolerantzia handiagoarekin; izaki gorenen ordenari dagokion libertatearekin biziko da. Bere bizia sinplifikatzen duen neurrian, unibertsoko legeak ez zaizkio irudituko hain konplexuak; bakardadea ez da izango bakardadea, pobrezia ez da izango pobrezia, ezta ahultasuna ere ahultasuna. Gazteluak eraiki badituzu airean, zure lana ez da galduko: ondo daude airean. Orain, jarri zutarriak azpian. Maitasuna, dirua edo fama gabe emadazue egia (340) Maitasuna, dirua edo fama gabe emadazue egia… Errege bat ikustera joan nintzen, baina atarian eduki ninduen zain, eta abegikorra izateko ahalmenik ez zuen gizon baten antzera aritu zen. Nire auzoko gizon bat zuhaitz huts batean bizi zen. Harenak bai errege manerak. Hobe nukeen hura ikustera joan banintz.

2023-12-01

booktegi_liburua_deboran_zatika

booktegi.eus ASEL LUZARRAGA denboran zatika Hitzaurrea eta aurrerapena: Asier Serrano Nire barrua txatalez txatal josi duten guztiei Poemak lohi eta odolez hormetan daude bidea eratzen (Zarama) AURKIBIDEA HITZAURREA… … ETA AURRERAPENA I – 1994 1998 (7) Marraua (9) Iturriak (10) Ziurtasuna dardaraka (11) Zisne zuriak (14) Barru mugak (15) Tartalo ala Odei (16) Beste bat (18) Aurrera bidean (19) Kanpotik at (22) Buru mugatua (23) Ahulezia (24) Amandreak (25) Mina aldarrikatzen (26) Biziko banaiz (27) Ez da maitasunezkoa (28) Garena galduta (29) Arlotea (30) Golkoan ihesi (31) Berpizteko garaia (32) Hiritarturik (33) Morroi alaiari (34) Senak eroanda (35) Eta gu..., eta hurrengoak? (36) Mirespen isila (37) Burua lurrean dagoenean (39) Agur, nire txoria (40) Garaien aurrean (41) Beharraren deia (42) Nahiaren menpe (43) Saskarren iheslaria (44) Goibeltasunari (46) Zentzu gabeak (47) Urrun (48) Ilundu du Porton (49) Kalatxoriaren hegala (50) Gorputzaren gezurrezko aginduak (51) Edozein klase egun (52) Galdutakoak (53) Askapena (54) Aldendurik (55) Inbasioa (57) Loretan (58) II – 2005 2013 (61) Gura dut Euskal Hiria (62) Egunak ez dira nireak (63) Supermerkatuan (64) Itol arriari (65) Zure euria (66) Neska lirain bortxatua (67) 2+2 III – 2016 2020 (68) Ni bat asmatu nuen (69) Erdian (70) (71) Ez zaitut aurkitu (72) Mendez mende men (73) Musukoa (74) Kaiola bizitza (75) Pisu bat dago (76) Bertigoa HITZAURREA … Denbora zatika neurtzen omen da. Donostiako Tabakalera usategi erraldoi hutsa zenean ezagutu genuen elkar Aselek eta biok; oraindik denetatik bizi nahi izateaz, eta denetatik sartzeaz aspertzen hasi ginen garaian. Ordudanik zatika ehundu dugu elkarren berri izateko denbora. Hori da adiski dantza ederrenaren legea. Akordatzen naiz lau eguneko egonaldi etiliko kultural hartaz piraten etxean. Gogoratzen dut nire aitaren elkarte gastronomikoan, arazo teknikoak medio, komunean grabazio bat egitera behartu genuenekoa. Oroitzen naiz Argentinara jo an zeneko email trukaketa egiazkoez; eta Txilen atxilotu zutenean egoera gezurrezkoak eragin zigun ezinegon eta kezka hilabeteez. Uneak, beste barik. Laguntasunaren arauek ebakitzen eta erabakitzen dituzten instanteak. Urgentziaz, arin idazten duen prosag ilea da Asel. Distopian aurkitzen du sarri lumaren lerroa. Agian, horregatik harritu nau bere estreinako poema bilduma honek: ez du presarik hartu utopiazale baten poemak izan daitezkeenak argitaratzeko momentuan. Iragan ez hain urruneko pasio, ilusio, bal io eta sentimenduak orainean balekoak izan daitezkeela oroitaraztera datorkigun poeta egiazkoa. Badirudi Aselen ahotsa xuxurlaka datorkigula: akordatzen zara duela hogeita bost urte sinesten genuenaz? Ba, hemen dugu eskuartean bizirik oraindino. Zerbait ku tsatzekotan, bizigura kutsatzen digute Aselen ele zahar eta berriek. Horitutako poemak biltzeko eta argitaratzeko ausardia edo inkontzientzia behar dira. Bietatik bat. Eta liburu honetan bi Asel horiek azaltzen zaizkigu batean: ausart inkontziente bat, e ta inkontziente ausart bat. Berdin du zein den motiboaren detonantea, nolanahi ere, urgentziazkoak izaten segitzen dute Aselen poemek. Hemen isiltzen dira lagunarentzako berbak eta hasten dira benetako hitzak. Inoiz ez da jakiten noiz hasiko diren izan g inenaren mamuak argia bilatzen. Zelatatu ditzagun, beraz, Aselen iraganeko mamuak. … ETA AURRERAPENA Pisu bat dago Aselen betileetan lurrinezko lainoan askatasun esneaz bere ametsetako erreinura garamatzana. Eguzkiak minik eman ez eta elurrezko hegalak dantzan. Oihuaren sokak apurturik balearen irria ezpainetan ortzia askoz zabalagoa da. Onddo pozoitsuez oinak buztinean bidea margotuz: inoiz nire aterpe hontara bazentoz zatoz apaingarririk gabe. Hildako putzuetan mila labana arrotz sartu dizkigute lepoan, eta harriek negarrez ulertu dituzte haizeak daramazkien keen ipuinak. Esku hutsez kristalak hautsi eta bihotza aterako diot bihotzik gabeko lur honi. Malenkoniaz beteta jaisterakoan guk, herritarrok, desberdinok, bereziok lipar ba kar batez kiskaldu dugu inozentzia. Euria doa zerura nire sorotik eta kanpaiek jo dute autobus zuriak belzten direnean. Mailua ez bada egia Zergatik mundu honetan ez dut nik agintzen? paperen burezurrak oka egiten dituztelako. Zertarako idatzi, isiltasuna eskatzen duenean ederra miresteak? Izotz beltz bihurtzeko denbora hilko dut akelarre berrietan murgiltzen garenean. Zergatik hiltzen dira ametsak nahiaren eta etsipenaren labirintoetan? Tristeziarik gabeko orgasmorik ez dagoen bezala, Kristal garden eta hauskor baten antzera lurrunduko da egia. Egunari azken odol tantak legez atera begietatik zure amuak. Itsasoan bideak desagertzen direla ke urdinak esan zidan margo ugariren argitan. Ipuin erbesteratuetan haizea jaten du elurraren urtzaro beroetan ahanzturaren gauak, eta burdin hotzaz txoriak aldentzen dira geroaren gezurra ez dutelako haiek asmatu. Iraungipen data jarri eta paradisu amesgaiztokoa zabaldu zenidan. Mozorroa erantziko dio gu arima saltzaileari udaberri berriak ekarriz maitasuna maite nuela asmatzeko. Ezerezaren aldarea ez da gurea eta espaloiaren mihi luzea sentitzen dut orain eta hemen. Ez ezazu hodei eta olatuetan kaiolarik ikusi. Pisu berri bat dago Aselen betileetan. Iratzar ezazu, arren, izorra dadila. A.S. I – 1994 1998 (7) Marraua Marraua, izaki laua. Mozorro barroko, barruko oihartzun. Azala soila estali, marrauz beste larrua ipini, eta berdinean segi. Saiatu izaten beste izaki, molde berean ilargia eguzki. Lurrinezko lainoan burua sartu eta usaina aldatu ez dela aurkitu. Marraua aurpegiz mozorrotuta, nor zer den ahaztuta. Zelan ostendu ortzia itsaso sakonean horrek haren aurpegia islatzen badu azkenean? Marrau larrua mozorro azala ahalegin handiak, alferrik dena. (1994 211) (9) Iturriak Hordituko naiz zure hanka artean; hordituko naiz askatasun esneaz; hordituko naiz nire bakardadean, eta neu izango naiz nire azken unean. Edango dut, bai, zure irriaren eztia, eta guztiz mozkor galduko basoan; kurloiek dizkidate erakutsiko asetzen dituzten erreka guztiak. (10) Ziurtasuna dardaraka Bide zurian zehar zebilen, burua tente, bide argi zehaztugabean. Ortozik, biluzik, bake goxoan, arima arin, begiak amets, airean, hutsean, txori hegalari, urrats bat, bestea, lurra jo barik. Bake santua, santuagorik ezin, sentitu eta bizi bihotz gogoan, entzuna baitzeukan, eta sinetsita, bera lakoentzat, giza zintzoentzat, atsedena baino egon go ez zela. Zelakoa izango zen haren aurpegia? zelakoak haren gortekoak? Zer idoroko zuen hango lurretan? Artean lotuko al zitzaion asago? Gorantz zihoan, zalantzarik gabe, zalantzazko une batez nekea oinetan sumatu baitzuen. Orduan ernatu, batbatean ernatu, zomorro erraldoi baten aurrean; haren itxura ikaragarriaz eta gaueko belztasunaz, bidea ixten zion, eta ezin igaro bere ametsetako erreinura. “Nor zara eta zer da gura duzuna?” itaundu zion izu bizian. “Hemengo atezaina, nor uste huen, b a?” Ta bestea bertan jausi zen behera. Han bukatu zen haren heriotza, heriotzean hilda, lehen gorputza, arima orain, atean datzala: aurretik inork ez zion esan Zeruan mozorro jaia zegoela. (11) Zisne zuriak Han daude; politak, lirainak, gozoak, ur azalean, uhinik sortu gabe, luma zurietan argia islatuz. Batek bere sama luzatu egin du, zein luze eta fina den erakusteko; besteak begiak eztiki itxi ditu, lotsati, indarge, eguzkiak minik eman ez diezaion. Leihotik dakuskit, jostari, alai, elurrezko hegalak dantzan, elkarri bularra laztan. So egin didate, jostaketa eten, betileak jaitsiz alde egin dute. (14) Barru mugak Kimeraren lumak eroan ditu haizeak; hegalezko kajoian giltzaperatuta haizearen haziak hil dira. Eta ihesari emateko sartu gara kaiolan, zeina zabalik baitago, hesirik ez baitauka. Oihuaren sokak apurturik, ixiltasuna dantzugu ozen; minik eman ez diezagun, kanpoko bero ametsei so, hutsez betetako barrua osten. Airezko etxe bizi gara, basatzazko errekan zutabea, balearen irria ezpainetan, ez diren ateak itxita. (15) Tartalo ala Odei Zohizko basoetan Tartaloak, begi bakar, erdiitxita; ikusmen osoa ukatuta bizi gara, nik ez dut nahi. Ortzia askoz zabalagoa da; margo anitz egunsentian Odei dabil dantzan haizetan. Eta Odei gurago nuke, Tartalok ez bezala, kupel bakarra, ardo mina utzi eta hartu ura han hemenka, haran, mendi, basoetan isuri eta edan ostera itsaso eta ibai. (16) Beste bat Itzali zaio argia, ahotsa ito da, zenbat eta ozenago gutxiago entzuna. Zer da gelditu dena, zer utzi diguna? Eta nori axola hegan joan bada? Onddoak hil ei zuen onddo pozoitsuak. Hau da itsutasuna, ikusnahi eza. Ezetz! ezetz diot, ezetz. Ezetz! Bihotz gurutzatuak, beso entzun gorrak; budinaren irriak, porlanaren agurrak; bildotsaren txaloak, saldoen oihuak; umeen gaixotasunak, zaharren osasunak... Gure garun lehorrak dira errudunak, xagu ase ezinaz datza hilobian. (Kurt Cobain ez da bakarrik egongo) (18) Aurrera bidean Besoak lurretik arrastaka, atzazalak harriari helduta, burua jasota sabaiaren kontra... gizonak aurrera daroatza. Gezalazko ezpainak irria marrazten, oinak buztinean bidea margotu pasillotik biraka amaierarik gabe, alboko ateak hertsi egin zaizkie. Burusoilean beltza islatuta, inon argirik ez dagoela bihotzeko printzagatik ez balitz: gizonaren bizi nahia. (19) Kanpotik at Morkotsetik idazten dizut, bihotza bera morkots, zer esanik ez daukadala, ez indarrik irteteko. Inoiz nire aterpe hontara bazentoz zatoz apaingarririk gabe, babesten nauten arantza finetan lotuta gera ez daitezen. Zer gertatuko agertu ezean? Hemen naiz geratuko, morkotsaren arantza orok ez badu jausi behar. (22) Buru mugatua Barre egin nuen ezer ulertu barik, haren handitasunak begiak itsuturik. Zer bilatu nuen barre lelo hartan? Txoriaren hegalak bertan ebaki nahian nire laino gainetik ibil ez zedin, lurraren barnean sartu nuen burua, eta bera sendotu ito nintzen heinean. (23) Ahulezia Gizaldi eta gizaldietan zirauen, tente, gogor, tinko, ziur; itsas uhinek bortizki jo eta kolpatu haren bihotza, ostera atzera egiteko, erreinu busti ilunera. Gizaldi eta gizaldietan zirauen, tente, gogor, tinko, ziur; euriteak zakarki jo eta eraso haren bihotza, lurrean bukatzeko hildako putzuetan. Gizaldi eta gizaldietan zirauen, tente, gogor, tinko, ziur; kazkabarrak amorruz jo eta zigortu haren bihotza, ezer ezean lotzeko haren oinetara urtuta. Eta txepetxa negarrez malkoaz ahaztu airean, eta barrenera laban, laztan; makur, bigun, dardaraka, apal, puskatu egin zen haren bihotza. (24) Amandreak Atsoa dago, dena zimur, dena min, negar batean, negar gazi batean. Begiak itxita, bihotza itxiago, belarriak ezin itxi direla. "Ez naute ezagutzen, ez ditut ezagutzen" dio marmarrean. Eta bilobak pasa, Barrenkaletik pasa..., bihotz erditik pasa, jaramonik ez. "Noiztik, dagoeneko ahantzi naiz noiztik, baina antzinatik izan behar". Beste atso bat dago, sukar eta dardar, ibai luze bat haren negarra. Lehenari entzunda begiratu dio. "Saminagoa nire mina, ostendu nire opari ederra eta mila labana arrotz sartu didate lepoan". Eta bilobak pasa, Goiko kaletik pasa..., buru gainetik pasa, barrea baino ez. "Noiztik, oraindino gogoratzen naiz ondo haien aita amen laztanekin". Hirugarren atso bat dago, are zaharrago, negarren hatzak ildo lehorrak. Eta hitzik ez du egin, bere bihotzak gehiegi ikusi du, gehiegitan jaramon egiten dioten bilobak borroka bizian, nork maiteago ote, eta ezpata arrotzen arabera erabiltze n. "Noiztik, betidanik". Eta bata Pagasarrin, Betrokolon bestea, Aralarren hirugarrena, mutu lotu dira jesarrita. Eta harriek negarrez ulertu dute: "Mendiek ere aspaldi ez dituzte aditzen haizeak daramazkien keen ipuinak". (25) Mina aldarrikatzen Esku hutsez kristalak, kristal puskatuak, hartu ditut sarritan, eta hartuko berriro ere. Ez al dira gozoak haien eztenkadak, odol epela sumatzea azal urratzaile? Zer arrazoi bestela aurkituko genuke arrosa bilatzeko arantza artean? Ez da haren ederra eskutan hartzea, ezpada bizi garela ziurtatze hutsa, bihotzari kiskaltzen uzten diogunean igartzen diogu bere gogortasuna. Horregatik badakit edabearen pozoia gustura hartuko dudana eskaintzen zaidanean. (26) Biziko banaiz Ez, ez ditut nahi zure hitz zuriak. Ez, ez hodeirik gabeko zerurik. Ez, itsasoa barea dela badiostate betiko alde egingo dut nik. Eta bidean lupetzarik idorotzerik ez badago, sator bilakaturik zulatzeari emanda, bihotza aterako diot bihotzik gabeko Lur honi. (27) Ez da maitasunezkoa Aurrean haukadala, zain, distiratsu, ez dinat esango maiteen haudanik. Gaur ez. Ez dun entzungo ederrena haizenik, ez nire ezpainetatik behintzat. Gaur ez. Ez dinat aitatuko hire urrezko ilea, itsutzen nauena eguzkiaren indarraz; ez dun holakoa. Ez ditinat aitatuko hire ahoko perlak, ondo nakaratuak, hire marrubi hezea, birjina batena, gorriaren gorria, orbanik gabea... Holakoak ez ditun. Ez dinat esango ispiluak direnik, erreka garbi baten ura daroatzanak, hire begitxoak, ez goibeltzen nautenik hire betileek, malenkoniaz beteta jaisterakoan... Ez dun eta hola. Ez espero entzutea hire masailtxoek sagar lotsatuak ematen dutenik, ez hire azala Venusen estatua baten haitzurdin zuri garbizkoa denik. Gaur ez. Ez dinat aitortuko hire bulartxoa ezti goxoa denik, bai droga indartsua. Ez didan sinetsiko hire gerritxoan setazko zinta batek bost buelta emango lukeenik, ezpada nire mihia, biraka hastekotan, azala urtu arte ibiliko dela. Zertarako aipatu zangoak eta oinak bilatzen dudana bidean lotu bazait. Gaur ez. Ni gaur etorri naun, lotsa galdurik, lizunkeriaren egia aldarrikatzen. Beraz busti ezpainak, ez lehen aipatuak, orain bila datorkinana zakila baita, ta hoa ahazten maitasunezko berbak, gaurkoz baino ez bada ere. (28) Garena galduta Hemen gaude gu, herria. Herrien artean herririk herriena. Desberdina. Hemen gaude gu, desberdinok. Desberdinen artean desberdinik desberdinenak. Berezia k. Desberdinak eta bereziak, herritarrak. Eta inork itauntzekotan zertan datzan gure herritartasuna, desberdin eta berezi izatean, erantzungo, guk, herritarrok. Eta zertan garen desberdin itauntzekotan, azkar erantzungo, “gauza guztietan”, guk, herritarrok. Adibide bat eskatuko digute, besteek; guk, jakinduriaz, “aipatu nahi duzuna”. “Sukaldaritza”, eurek botako berehala. “Zeharo desberdina”, guk, herritarrok. Besteek setati, “ohiturak”. Asperen eginda guk, “ezin bereziagoak”. Eurek esetsiko, dan tzak aipatuta; “ikusi beharko guk zein berdingabeak”. Hala ere, burugogor, “eta nortasuna?”. “Desberdina izango da, hala izan behar”. Joango dira etsita, pozik bitartean, gu, herritarrok. Desberdinok. Bereziok. Helduko da eguna, ohartuko gara desberdinak izanez ahaztu dugula benetan zer garen, zein etorkizuna; gauza bat besterik ez zaigu lotuko: desberdintasuna. (29) Arlotea Adiezintasunezko txapelean ileko hautsa, joandako denborazko berokian hezur kexa, ahaztutako mozkorraldiak pana zaharrean, parkean jesarri da. Ez dazagu garai hoberik, ez etxearen beharrik, bakartasuna maitale, orduak kaiola bakar. Haren ondasun guztia ogi batean datza; bere altxor bakarra, poltsa batean gordea. Ez ogi osoa, ordea; puzka batzuk usoak jaten ikusterakoan, jakin du zergatik bizi, zergatik daroan gorputza bankuz banku. Zeren lipar batez, lipar bakar batez, irria etorri zaio ezpain isilduetara. Eta badoa... (30) Golkoan ihesi Segundo batez haize lizun batek begiak, arimaren zauriak, eroan dizkit zerura; kiskaldu da inozentzia, ito borondatea. Nagi, harrapaturik, ziztada bero bila etzan da osatu guran. Uxterturik, gogorturik, laztanak giltzaperaturik, zelan biziko naiz labean hertsiriko argizari? Jakiterik, behintzat, bazenu... (31) Berpizteko garaia Itaunduko didazu zergatik altxatu den hilobitik nire soroaren arima eta zergatik doan euria zerura nire sorotik, loa lapurtu diona atzeman nahian. Itaunduko dizut nik zergatik etorri diren hodeiak, puñalak haren bidean; zergatik den abaroa arrantzarako sarea. Badaukat nik erantzuna: agertu da udaberria tximeletek ostenduta. Orain eman zurea, azaltzerik balego. (32) Hiritarturik Kanpaiek jo dute, jo dituzte, jo eta ke; edo nire burua baino ez da horretan diharduena. Ortzian sartzen den orratza, kanpandorreko gurutzea; zainak zabalduz, buruak lapurtuz. Eta neskatxak, hara begira, irribarre egin du, bizia gona barruan. Irribarre egin du hiria ikusterakoan: kanpandorrea, harrizko hotsak..., harriak buruetan daudelako autobus zuriak belzten direnean, ardoa errekin bihurtu denean; burdinazko marruak, hiritar bakarrak ehizan; inork ez dakuskien triklopeen begiak, banaka zabaltzen direnak; mundua iraintzen duten etxeak, leihoak, zuriak direla sinistu behar den hormak. Irribarre egin du neskatxak hiriaren azken eztanda ikustean. Arrazoi osoz; kanpaiak itotzean kutsatu eta zoratu egin zaio. (33) Morroi alaiari Begira, ostadarra, begira nahi duzun beste; ez duzu ikusiko atzean ostendu den odola; bandera egia den odola, larretik irten duen odola. Zergatik ez dituzu begiak irekitzen, haragiaren laztanen bila bazabiltza? Ala borreroaren gerizak, aizkora utzi eta igitaia hartuta, estali dizu arima? Mailua ez da egia, jo eta burua apurtu arren. Habiatik jausitako txorikume, bihotza duzu gose. Amata buruerruki eta basatzazko sumendi lizunak, kantu eta negarrezko mila itsasoz. Ala alferrik da dena eta isilduko naiz, zure hustasunean lotu zaitezen. (34) Senak eroanda Gaur izan gura dut umeek baino ez dakusaten izarra; eskuan eduki argiaren usain gorriaren bila dabiltzan arimaren itzalak. Zergatik mundu honetan ez dut nik agintzen? bihotzak neurtzen dituzten balantzak apurtzeko; tximeletaren hegalaldi hordiak askatzeko; haize horizko gurpilak zulatzeko. Agintari ona nintzateke; Unibertsoaren arima errukarria haragiaren desirara gidatuko; agintariaren gorputza zilbor zuri biluzien azokan salgai egongo da egunero. Agintari ona eta ahaztua, menpeko guztien onerako, txindurri itsuen atsedenerako. Agintaria, bere buruaren jabe izateko ere gauza ez dena. (35) Eta gu..., eta hurrengoak? Ezin begiratu inora begiak zulatuta berunezko mila tantaz. Zuloetatik argiak, garretan, kiskaltzen du arnasa. Pozoia bere etxea eginda, nagusien oparia. Eta odolaren oihuak ezin inora igo, zainek bihotzera paperen burezurrak oka egiten dituztelako; nekaturik, bizia ukaturik, lehortzea dute amets bakarra. Azala zurbildu da, ureztapena etenda; ileak ez dauka zeri eutsi, bai non etzan, poroei plutoniozko satsa dariela. Oka egin, zainen antzera; oka egin, dena kanpora. Oka egin, ez dauka beste egiterik. Alferrik. Aspaldian ikasi zuen geneak oka egitea ezinezkoa dela. Eta itauntzen dio bere buruari zer haur mota jaioko den bere nagusien onespenez. (36) Mirespen isila Alferrik esango diozu arrosari lorerik eder eta usaintsuena dena; ez dizu esker onik azalduko. Eta arrazoia, arrazoi bortitza dauka arrosak. Berbak hutsalak dira. Zertarako idatzi, zertarako ahalegindu hitzen bila; formak, gorputzak, azala, borobila, ezin atzemango dituzu hain gauza makalez. Isiltasuna eskatzen du ederra miresteak. Ahotsak, ezpainen mugimendu traketsek, galarazten digute plazerik gozoena. Erbesteratuko ditut nire olerkiak; espetxeratu inspirazioa; mutu bihotza. Ezgauza da guztia hondartza eme honekin inolaz parekatzeko. Bihurtuko naiz begi, edo azal hutsa, forma bigun hauei betiko atxikita. Ahaztuko naiz hizkuntzaz eta izerdi izango naiz; neskaren ugatz biluzien tontorretik sabeleko haranera hiltzera doan erreka. (37) Burua lurrean dagoenean Pentsamendu beltza dakart zure irri beltzarentzako. Beltza, estaltzeko krabelinaren zuri hilgarria; beltza erbesteratzeko musu laban hotz hustua. Musika beltza ere belarrietan, sustraietako soinu arinak bihotzean hiltzeko; bihotza bera ere izotz beltz bihurtzeko. Hola dago nire arima, hego zuri arinak ebakita, kate beltz astunei lotuta. Gaur nire begietan ez bilatu zure ezpain zurien isla. (39) Agur, nire txoria Hegoa k ebaki banizkio neria izango zen, dio kantuak. Eta neuk ere txoria dut maite. Horregatik txoriaren hegalaldia nire malko gaziekin nahasterakoan zoriontsua naiz nire tristezian. Ez dizkizut hegoak ebakiko, ez, baina Urruntasun jainkoaren hirira abiatuta, haren morroia den Denbora hilko dut, bien barre krudela isilaraziko badut. Ez dago orain lekurik laztanentzako, bai ekintza bortitzentzako. Maitasuna ukatuta baina bizirik, haragia besterik ez dut bilatuko, izerdiz odola garbitzeko. Txoria aske i kusita, zoriontsua izatera bultzatuta, gorrotatuko dut nire arima garaitua. Loturak etengo dira, horretarako bihotzak hil behar badu ere, inoiz, ez dakit noiz, berpizteko eta eskertzeko txori askeari garai labur batez bere gogoaren zati txiki bat izan nendin utzi zidan unea. Beti aurkituko duzu habia nire bihotzean, behar ez baduzu ere. (40) Garaien aurrean Kixmitarrok, hasi zatzaizkidate neurea kentzen eta kixmitartu egin nauzue. Onar dezagun, hori da gure menpekotasunaren oinarria, geure egin duguna. Baina hala ere Aker eta Gauko ez ditugu ahaztu. Mari dugu gogoan geurea azaltzen dugunean akelarre berrietan murgiltzen garenean, zazpi kaleetan edo beste edozein herritako mozkorgunean. Agian Kixmi bera ere daroagu geurekin balantzaka. Ala gu re garaia amaitu ote da, benetan, argia ikusterakoan, Jentilarripera joaterakoan. Baina gureak egin badu ere, ez dugu Kixmi gorrotatu behar, euri gorri kantarian beraren eta gure begiak bat egiten dute eta. Itxaropen berrizko tanta ardotsuetan ostera jaioko gara, antzina legez etsaien armak geure aldeko indar bilakatuz. Edo agian ez, edo batek daki... (41) Beharraren deia Garrasi egin nuen kanpora eta nire hitzak euren esanahiaz hustuta, besterik ez nuen jaso. Eta zentzutasunaren tolesturetan garrasi egiteko zioa bera ostendu zen, argia antzinako udazkenaren usaina duten uretan itota hil balitz bezala. Zergatik garrasia? Zergatik hiltzen dira ametsak laztan hilgarrien ezinezko bilaketa batean? Garrasi egingo dut, kanpora berriro ere, inolako esanahirik idoro ez badut ere. (42) Nahiaren menpe Bisilabo maitea irain bilakatua, nire ideia bustien ama, ezti ilun debekatua. Itsatsitako sua edango dut, erantzitako gogoa piztuko; arima zure barnean urtu, ahulezian dut indarra. Zentzuak iratzartzen dituen ardoan uger musu dardarati goxo batez galduko naiz gorputz adar guztiak nekatu artean. Zeu zaitut argi bakarra nahiaren mundu beltzean. Ur emea, haragi hezea, bisilabo maitea. (43) Saskarren iheslaria Urdina armarrian. Ugerra ezpatan. Amarauna hilobian. Guda berea ez zuelako, guda inorena ez zelako. Ihintzaren goiza, belar ebakiaren eguna. Epeltasuna ortzian, berotasuna azalean, ostendu ez diren laztanetan. Mendi lizunak, ibarrean azunak, sustrai hezeak, herri emea. Nagiak atera berriak larruaren egunsentian barruak lar ru eskatzen, izerdiak izerdi, basoaren soinu krudelak ito dira itsasoaren errai ilunetan. Busti egin zara. Busti egin duzu. Lore bustietan eztiak preso egin zaitu. Noiz arte biraka goroldiozko ohean? Trumoiaren deiak apurtu du amets sorgindu aren dantza; goxoa garraztu da ibaia lehortuta. Urdina armarrian. Ugerra ezpatan. Amarauna hilobian. Guda berea ez zuelako, guda inorena ez zelako. Odolaren ilunabarra, su biziaren arratsa. Hotza ortzian, izotza azalean, eman ez diren kolpeetan. Arma lizunak, arau astunak, buru lehorrak, giza mundua. Ustekabeko ibilaldian haizea doa bide ahaztuak marrazten. Tximeletaren hego biziak dantzan berriz ere, laztankor zer laztandu gabe. Hodei sotilak nahastu dira basatza eta errautsetan. Lastoa garren jana, malkoak ur bakarra zure begi gorrietan, ezetza zure bihotzean. Urdina armarrian. Ugerra ezpatan. Amarauna hilobian. Guda berea ez zuelako, guda inorena ez zelako. Elurraren ilunaldea, arima argien gaua. Ez ortzirik, ez azalik itzali diren beldurretan. Mamu lizunak, hilotz hiztunak, hezur hustuak, hilerri antzua. Lurraren izaren azpitik irtenda hildakoen kantua hegan doa. Goian izarren uholdean ametsek habia egin dute. Herioren erresumari uko, esne atsegingarrian etzanda, aharrantza gorrak atzean utzita sasietan murgildu zara. Haragituko da jolasa ordu margulak hiltzerakoan. Urdina armarrian. Ugerra ezpatan. Amarauna hilobian. (44) Goibeltasunari Gaur barrurantz ireki ditut begiak, eta han aurkitu zaitut. Betiko legez, bertan zaude. Oraindino bilatzen nauzu itsaso apurtutako ostadarretan. Oraindino bilatzen nauzu gau nabarretako ortzietan. Oraindino bilatzen nauzu etsipenaren labirintoetan. Oraindino bilatzen nauzu ukatu dizkidaten bihotzetan. Oraindino bi latzen nauzu arantzaren besarkada estuan, pinpilinpauxaren amaraunean. Oraindino alferrik bilatzen nauzu. Baina ez dizut sekretua esango. Ez dizut esango aspaldian zure espetxe bihurtu nintzela, betiko niganako bideak itxita dauzkazul a. (46) Zentzu gabeak Behar dut sentipenik gabeko egun bat, hutsa bihotzean hautsa buruan. Holako egunetan azala da ulertzen duena; odol beltza saltoka ipintzen duen akorde hard corea bezalakoa, gitarra punk, zikin eta pozoitsua bezalakoa, zoriontasun hordia eztarrian ipinita; airean atzamarrak eta zure ezpainak margotzen dira irudi lohiak zentzua ematen barregurari. Baina non dago hutsa zure titiak begitantzen zaizkidanean? Arratsalde ilunaren hankartean ote? Ez dago, ez, sentipen gabeko egunik, mingostasun gabeko ardo alairik ez dagoen bezala, tristeziarik gabeko orgasmorik ez dagoen bezala. Alferrik ahalegintzen zarete, beraz, nire bihotza husten, zure zuloak betetzen alferrik ahaleginduko naizen bezala. (47) Urrun Gaur urrun nago setati oinetan presioa igarrarazten didan lur honetatik. Urrun zakil berekoiak desiratzera bultzatzen nauen neskengandik, gorputz eta gogo guztiak neureganatzeko eskatzen didan haragitik. Urrun ezpain etoietatik irteten duten soinuetatik. Eta urrun honetan urrunago joan nahi dut. Asago. Lagunen begiek krudelki eta oztopo gabe zeharkatzen naute, kristal garden eta hauskor baten antzera, nigan gogorra dena irainduz, nire izatea puskatuz; eta urruntzen naiz, urruntzen naute, lagun izateak esan nahi duen guztitik. Urrun honetan ez dago, ez daukat ezertarako lekurik, ez neure buruarentzako ere. (48) Ilundu du Porton Egia da itsasoak irentsi egin duela? Egia ote da nire oinek Porto zapaltzen zutela ostendu denean? Zeharka nazan egia lanbrotsuak eguzki izpiak zubien burdinak zeharkatzen dituen legez, Douro honen distira metalikoetan kiribilduz, kale estuetatik gora eta behera horma horiak zipriztinduz. Hala ere lurrunduko da e gia eta ez da izango Porton eguzkiaren heriotza ikusi dudan esaterik, nire arimaren zati nekatu artean bilatu ezean. Unea hil da parkean betiko. (49) Kalatxoriaren hegala Zer bilatzen dute kalatxoriek Portoren hezur grisetan? Ez dakit, uholdeka argiaren hondakinetarantz joaten ikusi besterik ez dut egiten, egunari azken odol tantak, goseti, atera nahi balizkiote bezala, edo Dourotik zilar gorritua ostu, euren lumetan ezkutatzeko. Zelan ausartzen dira mamu beltz horren arima gardenean euren aurpegien islari begiratzera? Esadazu zuk, atera nazazu lilura honetatik. (50) Gorputzaren gezurrezko aginduak Neska, zer bilatzen duzu zure ugatzen amuak begietan sartzen dizkidazunean? Emadazu baso bat ezti garden nire elur bero tanta bakoitzagatik, eskatu gabeko nire begien odolagatik. Edo uka iezadazu bizia nik ordaindu behar baditut zure lotsa kontraesankorrak. Zure lorearen haginkadak nire burmuinen jabeagan sentitu nahiak soinaren jantzien gezurrak baino erretzenago nau, gizakien ikur zalantzazkoa, adimena, kiskaltzenago dit ilargiaren maitasunezko aginduak baino. Zure alu bizarretan bizioaren iturri bilaka ezin banadi, atera begietatik zure amuak edo atera iezazkidazu begiak eurak eri jostari horiekin. (51) Edozein klase egun Erlojuak erandako minutu jaioberrien pisua betazaletatik eskegita, tinta idorturik, odol ameslaria legez, hauts zuriaren dantza zoro gogaikarria harrapatzeaz ahaztu gara. Adimenaren hesiak, hitz handien itzalak urturik, askatzen gaitu harlauzazko oihartzunetan oina, buru lokartuaz batera, ipintzerakoan. Sabaia goian egon liteke, hormak hertsiak izan, hotza sentipenetaraino, baina gogoaren ihesaldia harago iristen da, metodo zuzentzaileak, asperrez lotutako bide luzeak, ikaskuntzaren ge zurra betiko finkatu nahi izan arren. Itsasoan bideak desagertzen dira Bidaiariak aurrera egin ahala... (52) Galdutakoak Itaundu nion txiriboginari bihotza galdu nuenetz hango barran, baina argiak gogorarazi zidan gau gorri hartako telefono deian idortu zitzaidana. Itaundu nion txiriboginari burua galdu nuenetz hango jangelan, eta ispiluak orduan gogora ekarri orri laukituetan arrazoien bila betiko joan zitzaidana. Itaundu nion txiriboginari sena galdu nuenetz hango irolean, ke urdinak esan zidanean basurde beltza ikusi zuela betiko oihanetara eroaten. Itaundu nion txiriboginari lotsa galdu nuenetz mahai hezeetan, baina karminak aitortu marrubi ireki berrien haginkadak goxo eran zidala. Itaundu nion aireari, azkenik, ezer galdu n uenetz txiriboga hartan, eta txiriboginak erantzun, irria ostendurik, urteak, dirua, gibela, mahatsen arimaz agortu nituela trago txikitan. (53) Askapena Ixilean, oharkabean, iritsi da bihotz ixuriaren askapen eguna. Hartuko ditut zure gogoetak eta horman iltzatuko tximeleta idortuen antzera, eta zure izterren azalaren ukiak balsa joko du, gogoetok dantza egin dezaten euren hegal lehortuez. Margo ugaritan argiak zeharkatuko ditu hegalen margo ugariak, bals horren bemolen ahogozoa hormen zurian itxuratuko, eta unearen jabe izango gara, errege erreginak margozko gogoeta hilen erresuman. Orain ezin entzun zure buruko ahotsa, buru hustuta zaitudalako, betetzen zizuna iltzetan eskegita, idortuta, edertasun hila, izugarri beldurgarria, eraniko bilduma guztien erdiragarria; eta zer axola. Orain barrunbea dantzugu ondo, gogo biluzia. Eta ez dugu besterik behar, ez beharko. (54) Aldendurik Zure beldurren gezurrek jada ezin zauri nazakete, eta badakizu, biraoak esan, eta ham aika mamu duzu asmatzen, nire poltsikoen zuloetan gaulaneko ametsik al dagoen zelatatzeko. Baina urrats bi, hamar bizitza berandu zabiltza, ibili, bere labirintoan hertsiriko itxurakeria zaharra bezala. Behin lortu dut aurrea hartzea eta ez dago atzerakori k, leiarrezko jauregien eta paperezko aginduen zure ipuin erbesteratuetan ondo ikasi nuenez, mina jan eta barrea tuka egitearen poderioz. Urrundik zakuskit, eta dagoeneko ez zara mozkorraldi ilun baten ameskeria lausotua baino. Edo horren usaina agian. (55) Inbasioa Magurioak hazi eta hazi, gainezka, ugaldu, buruaren barnealdean. Magurioak dira hausnartzen dutenak, magurioen lerdea argitzen duena, eta itzala handitzen da adimenaren honako aldean, borobil egin, geldoa, hezea; magurioa bera, beg iak kanpora. Magurioak ostera, hazi eta hazi, gudaloztea. Distira, lerdea, ugaldu maskorrak, bihurtu, gurpildu, garunak eta odola. Haizea jaten du magurio ederrak. Begiak kanpora, etxea lepora, magurioak badoaz, erasora, aurrera, nire buruaren b arrualdean. (57) Loretan Goiz bihurgunetsuon lorearen banatzean murgildurik, usain berrietan urtuko naiz odol beroak gogorturik. Gantzutuko dut gogo gorria, loreorri gorri minak neure hizkuntza bihurturik, berba jario busti amaigabean, zure goizeko ihintz tanta labainak egarria berdinduz, ibaiak askatuz; elurraren urtzaro beroetan lore iratzartua bizi berrira eroango da zabalik itxarondako korronte laztankorra edateko, nire nekeak bustirik. Orain utzidazu loak hartzen zure arnasaren urrumetan, ekarririko zure bake berrian, ene urruneko lore maitea. (58) Mila bider hildako zure hitzak itzultzen dizkidate hormek, beldurrak baino hutsago, hain alferrik zelan hurrengo mozkorraren ukatzea. Zelan hornitu ahanzturaren gauak huts egin ga be eranzten duen iragan mina? (1998 228) II – 2005 2013 (61) Gura dut Euskal Hiria Euskal Hiriarekin amets egiten dut. Entzun nizun behin, baserriaren aurrean. Neuk ere Euskal Hiria nahi dut. Euskal Hiri handia, hiri irekia. Euskal Hirian inork ez dizu izengabetasuna leporatzen. Grisa, nabarra, beste kolorerik ez, azal bakarra. Sutondorik behar ez, ilunaren beldurrik ez, plastikozko mila izarrek gauaren egiten zaituzte jabe. Euskal Hirian ohe b at espaloi, zubipe, kalezulo, zakarrontzi bakoitzean; maindire bat kartoi, egunkari, hondakin bakoitzean. Euskal Hirian iraganik ez, nori axola zure etorkizunak. Marmarrik ez, kuxkuxeatzeko duzu telebista saioa. Amets egiten dut Euskal Hiri horrekin, euska l izango bada zaldia, barrautsa, berakatza izango baita nire irribarrea. Putek ere euskaraz jango didate bakardadea, ahoa beteta hizkuntza unibertsalaz. Euskal Hirian ikasiko dut kale zarpail horiek saihesten, hiriaren beste soineko distiratsuan nire zoriona babesten. Euskal Hirian oinak ez dira inoiz nekatzen, desioak gurpilak ditu, hiridendetan dira erotzen. Neuk ere amets egiten dut hiriko zuhaitzekin; neurrira arnasa eskaintzen, burdin hotzaz txoriak aldentzen, zirin erraldoi hor retan zirin txikiez babesten gaituzten adar distirekin. Euskal Hiriari bihotza irekiz herriari diot itxi. (2005 112) (62) Egunak ez dira nireak Eta badoaz. Jaberik gabe, baimenik gabe, damurik gabe. Inoren zain geratu gabe. Joan doaz, eta ez doaz inora. Helmugarik ez, helbururik ez. Egunek ez dute etorkizunik. Geroaren gezurra ez dute haiek asmatu. Ahotsik gabe dioskute: no pass, no future. Egun, gaur baino ez. Baina joan… kabroiak badoaz! (63) Supermerkatuan Non daramate barra kodea zure laztan zuriek? Zure musuek utzi al dute hildakorik botulismoak jota? Zenbat hizkuntzatan behar dute zure zizpuruen etiketek? Zer zenbaki sakatu behar dut zure agintzarien pisua neurtzeko? Non irakur dezaket zure maitasunaren iraungipen data? Bihotzaren taupadak gelditzen zaizkidanean zer koloretako ontzian bota behar dut? (64) Itolarriari Izarrak itsutzen dituzuen kale sobera argiztatuei, ikasi eta inoiz barneratu gabeko moralari, irribarre debaldeko zuriei, uniforme berdinzaleei, zure hodi burrunbarien monoxidozko bihotzari, bide zuzenetik oker garoatzaten zure konbentzio ez konbentzigarriei, zure asfalto eta plastiko arteko paradisu amesgaiztokoari, zure ihesbidezk o droga kartzeleroei, merkatal askatasun dogmatikoari, egunero irribarreak margotzen dizkigun zure grisari, zure zorion erosi, erosi, erosi, salduari, atzean utzi gaituen zure aurrerabide azkar motelgarriari, garena erakusten digun pantaila sortzaile gortzaile, sorgortzaileari, tradiziozko traizio buruasegarriari, hezurretaraino sartzen diguzun presio asegaitzari, zure kultura zabor garbi guztiari, bihotz bihotzez eskerrik asko, mila esker. Esker mila zugan itota artista bilakatu, beste salbazio kondenaturik izan ez duten ahots horiengatik, arrastoan sartzerik izan ez duten sortzaile madarikatuengatik. (Yutaka Ozaki entzun eta labean berdela prestatu bitartean, vodka tanta batzuk edanda sentitutako leherketa txikia. Beste bat). (65) Zure euria Zure begitik eskegiko den malko matxinoa izango naiz, zure masailean behera irristatu ahala hazi eta ugaldu, euri bihurtuko dena. Gorputz osoa besarkatuz blaituko zaituen euri fina; xirimiria baino ez hasieran, zaparrada, uholdea bilakatzeko, arropa azalari atxikiz, laztan busti hotzetan zure muturtxo arrosak gotortuz, zure egia hezearekin nahastuz, bat eginez, zure egia hezea bera neu izan arte. (66) Neska lirain bortxatua Neska lirain hori, zure gorputz beltzaranean alderantzizko bidaia eskaini zenidana; zure zango luzeetan gora, zure belauneko gailurretik behera, haran arteko laku gardena eskaini zenien nire begi liluratuei, eskuzabal, ahalkerik gabe. Besoak goratuta, adats iluna nahastu, tontor paregabe elurtuak begientzako opari, zilborrean etzaten utzi eta paradisua zabaldu zenidan urtebetez horditzeko, zorionak zorabia nintzan. Neska lirain hori, ez zara zure buruaren jabe. Aske itxuraz eman zenidan amets haragizkoak jabea zeukan eta kateak ezkutatu zituen zure azal azpian. Jabe zitala, borrero doilorra, txakur zaindari koldarra, egiaren beldur zure altxorrak ukatu nahi dizkidana. Ez utzi bortxatzen, ez utzi gezurrari zure adorea otzantzen. Altxatu gorputz luze eta lirain hori, sabelean maric hiweu tatuatu zuen leinu zaharraren jakinduria, kemena, sen matxinoa atera eta lot nazazu zure larruari, ez utzi urruntzen bihotzari taupada berria eman dion gerri kartsutik. Bion artean, zin degizut, mozorroa erantziko diogu egunero bortxatzen zaituen arima saltzaileari. (2010 119, Temukoko kartzelan) (67) 2+2 Dos más dos marca este tiempo en que dos intentamos ser uno. Dos latidos de dos mundos que en caricias y susurros, en sueños, rejas y besos crearon su propio universo. Tú eres mi Latinoamérica, por ti bebo del sudor de los pueblos oprimidos, tú llevas en tus suspiros la llama que aún golpeado me hace sentirme invicto, orgulloso de vivir por descubrir los secretos que guarda esa vieja tierra bajo tu joven cuerpo. Si tantas veces quebrada, de tantas cadenas cargada se reinventa a sí misma trayendo nuevas primaveras por más que golpee el invierno, de tu mirada infinita, de cada efímera risa sacaré un nuevo parche para seguirte queriendo. Tú eres mi Latinoamérica, por los ecos de tu voz amo yo todos los vientos, en ti encuentro lo que busco, lo que ya llevaba dentro, las mil razas que son una, como los dos mundos nuestros. Dos más dos marca este tiempo, y tú, Vane, ya marcaste este hombre que te ofrezco. (2013 324) III – 2016 2020 (68) Ni bat asmatu nuen Ni bat asmatu nuen, bikaina, nahi nuen neurrikoa, onak zirela ikasi nuen dohainez jantzia, eta asmatu ez nuen niak bere bizi osorako lantzat hartu zuen asmatu nuen nia gezurrez gezur biluztea, suntsitzea, gezurtatzea. Maitasuna maite nuela asmatu nuen, maitatzen banekiela. Maite behar nituen pertsonak maite nituela asmatu nuen. Maitatzen banekiela, maite behar nituen pertsonak maite nituela sinistu nuen. Nire neurrirako maitasuna asma tu nuen, maite behar nituen pertsonen neurrikoa. Maitasuna nuen gustuko, bai, maitasuna, hitza bera, hitzari asmatu diogun esanahia, hitzak asmatu diogun esanahia badaukala sinetsita. Esanahi hori maite nuela barneratuta. Asmatu nuen niaren neurriko maitasuna zen hura. Eta maitasunak bere bizi osorako lantzat hartu zuen maitalez maitale bere esanahia biluztea, suntsitzea, gezurtatzea. Ni bat asmatu nuen, bizitzeko maitasuna besterik behar ez zuena. Eta orain maitasunaren esanahiaren bila nabil niak zelan bizi behar duen asmatuko badut. Ni berri bat asmatu beharko dut maitasunari esanahi berria aurkitu orduko. Edo porrota onartu, niak asmatzeari utzi, asmatu ez dudan nia izan, naizen ni bakarra izan, eta maitasuna libre utz i bere esanahiak bila ditzan, maitasunak libre izaten baino ez baitaki, asmatu ez dudan niak bezala. Bizi osoa emango diet euren burua biluzteko, suntsitzeko, gezurtatzeko. (2016 93) (69) Erdian Erdian jaio nintzen, ez goizegi ez berandu, garai lokartuan ez ikatz gori ez elur hormatu, buztin epel akaso. Erdian, beti erdian. ez gozo ez garratz, ahoan atsegin, gehienez, ez maitatuegia ez gorrotatua, estimatua sikiera. Gaumahaiko argi motela, iluntasuna uxatzen dizuna, ametsak argitu barik, lerroei ozta ozta jarraitzeko nahiko. Erdian, beti erdian. Ez akuilu ez galga, makulu badaezpadakoa. Jaio nintzen, bizi naiz, erdian, ezerezean. (70) Zure agintzaria gure ukoa, beharrean daudenen bideak mugatzeko askatasunaren berme; ez zauzkatenak ez dira, inoren eskuetan gotortzen zaituztenak haien eskuak badira ere. Eskubide mugatua mugagabean ezarria, jainko guztiak legez ezerezean hazia. Zure babesa gure ezina, gure izerdiak ospatzen duena, esku hutsik eta pozez. Gurtzen zaitugu, bai, zu, gure bortxatzaile kutuna; aldarea ere ez gurea, bai gaineko esku erakutsiak. Magia orok du amarrua, ondo armatua zureak. Frantsesak aspaldi biluztu zintuen, baina errege hura lez soineko liluragarrian ikusten zaitugu oraind ik. Liluratik itzarriz gero, beranduegi ez bada, aztiei esango diegu: ospa, danona donea. (71) Ez zaitut aurkitu Kalera atera naiz gaur zure bila eta espaloi bustiak oinen puntetan dabilen jendez gainezka ikusi ditut, aurpegi urdinak guardasol grisen azpian zugandik aterpetu nahian. Euritatik aterpetu naiz ni, lehen tabernan eta albiste etsiak ikusi ditut barratik bere buruaz beste egiten pintxo lerro ordenatuek arbuiatuta, eta haien artean ere ez zara egon. Gizon idor bati erreparatu diot, tabernako azken zuloan, argiaren eta begiraden etsai, haren eskuan txurro bat, txurroaren muturrean soldata eskegita tanta lodi ilunetan, norena ote soldata, gizonarena, txurroarena, zerbitzariarena, kalean geratzear dagoen langilearena, ez zurea, ez lansa ri tantetara makurtu ez den ideia iheskorrarena, ez kikara bat txokolatean igerian dakienarena. Poltsikoko hiru euroetan kaiolatuta atera naiz, atera naute, doako euripera. Higatuta dauzkat zolak nire zapatarik berrienetan eta espaloiaren mihi hezea sentit zen dut galtzerdiak miazkatzen; behatz lodia ezkerrean, juanikotea eskuinean, bereizkeriarik gabe. (72) Mendez mende men Men egin, otzana izan, esanekoa. Esandakoa bete, esan dizuten lez. Jehova, jainkoa, Ala ahalguztidunaren kontrako bekatu ororen iturria desobedientzia, jainkoaren beldur ez izatea, omen. Men egitea eta beldurra, binomio banaezina. Ona da menderatuok men egitea, omen. Mendekoak omentzen dituzte. Menderatuak mendez mende, mendekua amets, menturaz. Eta bitartean, men, amen, omen. Baina badauzkagu beste men batzuk: ikusmena, entzumena, ulermena, mintzamena, adimena, ekimena... Men egiteko eginak ez daudenak. Erabakimena, sormena. Gozamena gaiztoa omen, men ez egiteko deia. Geu izateko, orain eta hemen. (73) Musukoa Derrigorrezkoa ez zenean jarri nien musukoa musuei, eta orain, derrigorra denean, musuka jango nituzke hodeiak eta olatuak, izurdeak eta basurdeak, baita adreiluak eta eskudelak ere, musu gogorrari haginak zorrotz. Musuko barik, musu barik, musugo rri, musik eskatu barik, baina, beharbada, seguru, hordagoka, karta barik ere. Seguru urrun nahi gaituztela musu seguru orotatik. Hordagoka beldurra txertatzeko zain. Ardorik gabe edango dut kopa hutsa eta kristalak mamurtuko ditut, haiek dira gozoenak. Irribarre egingo dut orduan, baina ez duzu ikusiko, musukoa jantzi dudalako begietan, hori ez baita derrigor. Eta berriro musukoa jartzeko agindua iristen denean hasiko naiz musuak oparitzen hodeiei eta olatuei, izurdeei eta basurdeei. Baina ez zaitez, arren, izan balkoi atzamarluzea, tximeleten, txibiriten, eta txipiroien musu askeek nazkatuta. Neu ere nazkatu nauzue, musu truk, eta hobe musukoa janzten badut. (74) Kaiola bizitza Badago bizitza bat gogoratzen ez dudana, badago bizitza bat kaio larik ikusten ez nuena, badago bizitza bat kaiola ikusi nuena, badago bizitza bat kaiola barruan beste kaiola bat topatu nuena, ez dago bizitzarik kaiola orotatik at, denok ihesi ez bagoaz batera. (75) Pisu bat dago Pisu bat dago nire betileetan, ikusten uzten ez didana. Pisu bat dago nire iraganean, gelditzen uzten ez didana. Ez ditut pisatu nahi, baina pisatzen ditut pisu diren hitzak, promesak, arauak, haien pisukide diren ohiturak, usteak, marmarak. Pisu bat dago nire papi lotetan, entzuten uzten ez didana. Pisu bat dago nire etorkizunean, pausua galarazten didana. Ez ditut pisatu nahi, baina pisatzen ditut pisu diren irriak, zirriak, laztanak, haien pisukide diren malkoak, listuak, azalak. Pisu bat dago nire azazkaletan, idazten uzten ez didana. Pisu bat dago une honetan pisatzerik ez dagoena. (76) Bertigoa Amildegiaren ertzetik begira, bakarrik, gerra honek utzitako bajak zenbatzen ditut atzamarrak eta behatzak agortu arte. Amets egiten ei genuen behin hil arte jarraituko genuela metaforak, hiperboleak, harriak amildegira botatzen, gora, beti gora, jakinik gure kontra itzuliko zirena bat, bi, hamaika, hogei, metafora, hiperbole, harri guztiak itzuli ere, geure buruaren kontra. Amildegiaren ertzean, bakarrik, bertigoa sentitzen dut, gauza berria, altxatzen den hormaren ertzeko belarrak begiztatu nahian. Bertigoa ala beldurra, neu ere amildegian gora jausiko ez ote naizen, goiko ertzetik ibiltzera ohitu eta metaforak, hiperboleak, harriak amil degira botatzen, behera, beti behera, zaletu naitekeen. Zerua apurtu nahi zuten gure metafora, hiperbole eta harriek duela ez hainbeste, eta bertigoa ematen dit pentsatzeak hodeiek eta izarrek leku bat egin ziezaguten baino ez ote zen antzerkia. Bourdieuren amildegiaren ertzean natza, bakarrik, haitzek eta olatuek elkar besarkatzen duten lerro horretan, gora so egitearen bertigoa menderatzeko indarrak biltzen, beste egun batez, jaurtitako metafora, hiperbole, harri euriaren zain, aterkirik gabe. Ikusten nauzue hortik goitik garai batean hemen behean nirekin egon zinetenok? Iritsi zaizue haraino inoiz amildegiaren ertz honetatik jaurtitako antitesi xumeren bat, sikiera. (2020 1223)

2023-12-01

Azkar-idatzi_abf

Azkar idatzi eta akatsik gabe ! Hezitzailearen gida 2.mailaAzkar idatzi eta ortografia onarekin ! Azkar idatzi eta ortografia onarekin! Gordo Fern andez, Iraia Ibarra Lizundia, Irune Iruskieta Quintian, Mikel Limpo, Teresa ISBN: 978 840956850 5 2 Azkar idatzi eta ortografia onarekin ! Hezitzaile aren gida Egileak: Gordo, I.; Ibarra, I.; Iruskieta, M. eta Limpo, T. Argitalpen honek Gipuzkoako Foru Aldundiko Etorkizuna Eraikiz 2022 2023 deialdiko diru laguntza jaso du 3 Aurkibidea Azkar idatzi eta ortografia onarekin ! ................................ ............. 5 Inplementaziorako orientabideak 1 ariketa ................................ ................................ ................................ .......... 7 2 ariketa ................................ ................................ ................................ .......... 8 3 ariketa ................................ ................................ ................................ .......... 9 1. asteko Checklist ................................ ................................ ....... 11 2. asteko Checklist ................................ ................................ ....... 12 3. asteko Checklist ................................ ................................ ....... 13 4. asteko Checklist ................................ ................................ ....... 14 5. asteko Checklist ................................ ................................ ....... 15 Eranskinak ................................ ................................ ................... 17 4 5 Azkar idatzi eta ortografia onarekin ! Azkar idatzi eta ortografia onarekin! programaren helburu nagusia 2. m ailako ikasleek testu idatziak ekoizteko duten konpetentzia garatzea da, horretarako transkripzioaren automatizazioa (esku idazketa eta ortografia) landuko delarik. Programa honek 5 asteko iraupena du, aste bakoitza 3 saiotan antolatuta da go eta saio bako itzak 15 minutuko iraupena du. Bi saio gelako testuinguruan egingo dira eta beste bat etxerako lan bezala bidaliko da. Materiala Programak bi esku liburu ditu : o Hezitzailearen Gida eta Ariketa koadernoa . Hezitzailearentzako gidak arike tak aurrera eramat eko argibideak eskaintzen ditu, bai eta ariketen kontrolerako eta jarraipenerako zerrendak ( checklist deituko ditugunak). Ariketen koadernoak ikasleentzako proposatzen diren ariketak ditu. Orientazio printzipioak  Praktika parte hartzaile eta motibatzailea Idazteko motibazioa sustatzen da, bai ikasle irakasle en arteko konfi dantza ren bidez eta bai erronkak dituzten ariketak erabiliz. Hezitzaileak ikasleen aurrerapen eta esfortzuak positiboki errefortzatuko ditu.  Praktika hierarkiko banatuta Idazketarako konpetentziak modu antolatu eta hirarkikoan lantzen dira, sinpleenetik konplexuenetara. Trebatze hau 15 saio tan egingo da, saio bakoitzak 15 minutuko iraupena izanik . Konpetentzia berriak garatze n joango dira eta 5. astean, landutakoaren errepas oa egingo da .  Autonomia sustatuko duen praktika Ikasleak modu aktiboan parte hartzeko estimulatzen dira eta banakako feedback a jasotzen dute haien jarduera eta aurrerap enen inguruan. Hasierako fasean ikasleek egindako lana oso orientatuta egongo da eta pixkanaka, laguntza hau kentzen joango da, ikaslea geroz eta autonomoa izate ra bultzatuko delarik.  Testuinguruaren araberako praktika orokorra Ariketa espezifikoen bitartez landuko dute idazketako ikasleek eta ondoren, ikasitako testu errealetan praktik an jartzera animatuko dira, hau da, idazlanak transkribatzera animatuko dira. Gero, idazlan hauek autoebaluatuko dituzte eta taldea n partekatuko dituzte. Ikasi dutena orokort u asmoz, ikasgai eta testuinguru desberdinetan zehar idaztera bultzatuko dira ikasleak baita. 6 Programaren egitura Programa 5 astetan eramango da aurrera eta hauek egitura bera jarraituko dute . Aste bakoitzak 3 ariketa ditu (2 gelan + 1 etxean) eta bi mota tako ariketak izango dira : lehenik , beroketa ariketa bat, alfabetoaren praktikari dagokiona , ondoren , esaldi edo hitzen kopia azkarreko ariketa bat. Ikasleak azkar idaztera bultzatuko dira eta irakasleak lan hori gainbegiratuko du, hitz edo letra ulergaitzak zuzenduz eta berriz idazteko eskatuz. Ondorengo taulan aste bakoitz en egin beharreko ariketa aurkezten da: Ariketak 1. ariketa 2. ariketa (etxean ) 3. ariketa Beroketa Alfabeto B anatua Aurrekoa eta ondorengoa Alfabetoaren lasterketa Alfabetoa idatzi letra jakin batzuetatik abiatuz Letra jakin baten aurrekoa eta ondorengoa adierazi Alfabetoa 60 segundutan idatzi Kopiaketa azkarra Hitzen taldeak Hitzen aterpea Sprint Hitzak antolatu irizpide zehatz baten arabera Dagokion hitza txertatu eta esaldia osatu Esaldiak 60 segundotan kopiatu (guztira 10 esaldi) Taula hon etan lantzen diren ortografia arauak agertzen dira: SAIOAK ORTOGRAFI A ARAUA ADIBIDEAK 1 Saioa [r] urdin/barruan 2 Saioa [mp] [mb] kanpo/denbora 3 Saioa H zenbakietan h ez hamar/aurkitu 4 Saioa inñ mina/txanpinoi 5 Saioa ERREPASO A Jarraian inplementaziorako orientabideak aurkezten dira, bai eta erregistrorako aste bakoitzeko taula ( Checklist deiturikoak ). 1. ariketa 7 1. ariketa –n ikasleek alfabetoa idatziko dute zenbait aldiz, bakoitzen letra ezberdinetatik abiatuz. Ondoren, hitz multzo bat ordenatuko dute irizpide zehatzak jarraituz. 1. Ariketarako gidoia  Data bete (1 min)  Ikasleei eskatuko zaie ariketa egiten ari diren egunaren data jartzea.  Beroketa (2 min) : Alfabeto B anatua  Ikasleei azalduko zaie alfabetoa idatziko dutela. Dena den, lehenengo hizkitik hasi beharrean adierazitako hizkietatik hasiko dira .  Esango zaie, hasierako hizki bakoitza bertikalki irakurri z hitz bat osat zen dela .  Denek bukatu bitartean, marrazkia margotzea eskatuko zaie .  Kopiaketa azkarra (5 min + 5 min): Hitzen taldeak  Agertuko diren hitzak antolatu gabe daudela azalduko zaie ikasleei . Ikasleen eginkizuna izango da, arau baten arabera hitzak multzokatzea .  Bi hitz irakurriko dira adibide bezala , multzokatzeko modua azaltzeko (programan zehar 4 antolaketa edo multzokatze ezberdin egongo dira: kolorea, forma, letra mota eta azpimarraketa).  Hitzak isilik irakurtzea eskatuko zaie, ondoren ahalik eta bizkorren, dagokien zutabean idazteko eskatuz.  Ariketa hau bi aldiz errepikatzen dela ikus daiteke, hitz berdinak irizpideen arabera modu ezberdinetan antolatzen dira, alegia. Bakarrik 5. errepaso aste an erabiliko dira hitz desberdinak ariketaren zatietan .  Bukatzean, dena egina dutela ziurtatzeko eskatuko zaie, hala bada , geziaren ondoko erpurua marg otuko dute. Bukatu ezik, etxean jarraituko dute eta bakarrik orduan margotuko dute erpurua .  Etxerako lana azaldu (2 min)  Ikasleei esango zaie 2. ariketa beti etxean egingo dela : etxean egin ezik, huts bezala apuntatuko zaie. 2. ariketa 8 2. ariketa (etxean ) egiteko ikasleek ematen zaien hizkiaren ondorengo edo/eta aurreko hizkia idatzi beharko dute . 2. ariketarako gidoia  Data bete  Ikasleei eskatuko zaie ariketa egiten ari diren egunaren data jartzea.  Beroketa: aurrekoa eta ondorengoa.  Adibidean bezala, ikasleei honakoak adierazteko eskatuko zaie : 1. Lehenengo zutabean, aurkezten den hizkiaren ondorengoa 2. Erdiko zutabean, aurkezten den hizkiare n aurrekoa 3. Azkeneko zutabean, adierazten den hizkiaren aurrekoa eta baita ondorengoak .  Kopiaketa azkarra : Hitzen aterpea  Ikasleei azalduko zaie adibid ean bezala esaldiak duen zenbaki bera daraman hitza bilatu behar dutela esaldia osatzeko .  Esaldia osatu eta gero, ahalik eta azkarren kopiatuko dutela azalduko zaie .  Aurreko saioan bezala, bukatu ondoren dena egin dutela ziurtatu eta erpurua margotuko dute .  Aukera : Alfabetoa diseinatzen  Ariketa eta gero jolas bat dutela esango zaie ikasleei . Nahi duenak irudia argituko duten puntuak elkartu eta ondoren margotu dezake. 3. ariketa 9 3. ariketan ikasleek alfabetoa ahalik eta azkarren idatziko dute 60 segundotan eta idatzitako hizki kopurua zenbatuko dute. Ondor en, esaldi bakoitza ahalik eta azkarren idatziko dute 60 segundotan eta 10. esaldian i datzitako hitz kopurua zenbatuko dute . 3. ariketarako gidoia  Data bete (1 min)  Ikasleei eskatuko zaie ariketa egiten ari diren egunaren data jartzea.  Beroketa (2 min): Alfabeto aren lasterketa  Alfabetoa idatziko dutela azalduko zaie ikasleei eta letra xehez eta ahalik eta azkarren egiten saiatuko direla. Amaierara heltzen badira, berriz hasiko dira denei gelditzeko eskatzen zaien arte.  Idazteko hasiera eman eta 60 segundo pasatzen direnean gelditzeko eskatuko zaie.  Idatzitako hizkiak zenbatu ditzaten eskatu eta izarrean erregistratu dute .  Aurreko asteko hizki kopuru bera idatzi badute berdez margotu beharko dute borobila eta gutxiago egin badute, gorriz m argot u beharko dute .  Ikasleak errefortzatuko eta motibatuko dira aurreko asteetako errendimendua handitu dezaten.  Kopiaketa azkarra (12 min): Sprint  Esaldi guztiak ahalik eta azkarren kopiatuko dituztela azalduko zaie .  Aurreko ariketan bezala, hasiera eta amaiera irakasleak markatuko du. Esaldiaren amaierara heltzen badira, berriro idatzi beharko lukete gelditzeko eskatu arte .  Kopiatu beharko duten esaldi bakoitza irakurtzeko eskatu eta idazten hasteko seinalea eman.  10. esaldian idatzitako hitzak zenbatzeko eskatuko zaie eta izarrean erregistratu beharko dute .  Aurreko asteko hizki kopu ru bera idatzi badute, berdez margotu beharko dute borobila eta gutxiago egin badute, gorriz margot u beharko dute.  Bukatzean, dena egina dutela ziurtatzeko eskatuko zaie, hala bada, geziaren ondoko erpurua margotuko dute. Bukatu ezik, etxean amaituko dute eta soilik orduan margotuko dute erpurua .  Ikaslee k aurreko asteetan eginikoa errefortzatuko da.  Etxerako lana egiaztatu 3. ariketa 10  Ikasle bakoitzak etxean egin duena begiratuko du eta bitartean, hezitzaileak lana ondo egin dela gainbegiratuko du.  Etxerako lanak egin dituen ikaslea errefortzatu ko da eta egin ez dituen ikasleari datorren saiorako eka rtzea eskatuko zaio . 1. ASTEA 11 CHECKLIST  ARIKETA Data bete Alfabeto banatua Hitzen taldeak 1 Hitzen aldeak 2 Errendimendua errefortzatu Erpurua margotzeko eskatu Akatsak markatu Akatsak zuzentzeko eskatu Etxerako lana azaldu Etxerako lana egiten ez duenari huts bezala kontatu  ARIKETA Data bete Alfabeto banatua Hizkiak zenbatu eta Alfabetoaren lasterketaren aurrerapena bete Sprint Hizkiak zen batu eta Sprint en aurrerapena Errendimendua errefortzatu Erpurua margotzeko eskatu Etxerako lana egiaztatu Akatsak adierazi Akatsak zuzentzeko eskatu Oharrak T1 Data Akatsak : T2 Etxerako lana (huts ak): T3 Data Akatsak : 1. ASTEA 12 2. ASTEA 13 CHECKLIST  ARIKETA Data bete Alfabeto banatua Hitzen taldeak 1 Hitzen aldeak 2 Errendimendua errefortzatu Erpurua margotzeko eskatu Akatsak markatu Akatsak zuzentzeko eskatu Etxerako lana azaldu Etxerako lana egiten ez duenari huts bezala kontatu  ARIKETA Data bete Alfabeto banatua Hizkiak zenbatu eta Alfabetoaren lasterketaren aurrerapena bete Sprint Hizkiak zen batu eta Sprint en aurrerapena Errendimendua errefortzatu Erpurua margotzeko eskatu Etxerako lana egiaztatu Akatsak adierazi Akatsak zuzentzeko eskatu Oharrak T1 Data Akatsak : T2 Etxerako lana (hutsak) : T3 Data Akatsak : 2. ASTEA 14 3. ASTEA 15 CHECKLIST  ARIKETA Data bete Alfabeto banatua Hitzen taldeak 1 Hitzen aldeak 2 Errendimendua errefortzatu Erpurua margotzeko eskatu Akatsak markatu Akatsak zuzentzeko eskatu Etxerako lana azaldu Etxerako lana egiten ez duenari huts bezala kontatu  ARIKETA Data bete Alfabeto banatua Hizkiak zenbatu eta Alfabetoaren lasterketaren aurrerapena bete Sprint Hizkiak zenabtu eta Sprint en aurrerapena Errendimendua errefortzatu Erpurua margotzeko eskatu Etxerako lana egiaztatu Akatsak adierazi Akatsak zuzentzeko eskatu Oharrak T1 Data Akatsak : T2 Etxerako lana (hutsak) : T3 Data Akatsak : 4. ASTEA 16 CHECKLIST  ARIKETA Data bete Alfabeto banatua Hitzen taldeak 1 Hitzen aldeak 2 Errendimendua errefortzatu Erpurua margotzeko eskatu Akatsak markatu Akatsak zuzentzeko eskatu Etxerako lana azaldu Etxerako lana egiten ez duenari huts bezala kontatu  ARIKETA Data bete Alfabeto banatua Hizkiak zenbatu eta Alfabetoaren lasterketaren aurrerapena bete Sprint Hizkiak zen batu eta Sprint en aurrerapena Errendimendua errefortzatu Erpurua margotzeko eskatu Etxerako lana egiaztatu Akatsak adierazi Akatsak zuzentzeko eskatu Oharrak T1 Data Akatsak : T2 Etxerako lana (hutsak) : T3 Data Akatsak : 5. ASTEA 17 CHECKLIST  ARIKETA Data bete Alfabeto banatua Hitzen taldeak 1 Hitzen aldeak 2 Errendimendua errefortzatu Erpurua margotzeko eskatu Akatsak markatu Akatsak zuzentzeko eskatu Etxerako lana azaldu Etxerako lana egiten ez duenari huts bezala kontatu  ARIKETA Data bete Alfabeto banatua Hizkiak zenbatu eta Alfabetoaren lasterketaren aurrerapena bete Sprint Hizkiak zenabtu eta Sprint en aurrerapena Errendimendua errefortzatu Erpurua margotzeko eskatu Etxerako lana egiaztatu Akatsak adierazi Akatsak zuzentzeko eskatu Oharrak T1 Data Akatsak : T2 Etxerako lana (hutsak) : T3 Data Akatsak : 18 19 Eranskinak Inplizituk i landutako hitzak 20 21 1. unitatea r rr Sortu Urdin Artikulu Urdaila Karga Serbia Iturburu Bakarka Arpa Aurten Orri Barruan Orokorra Urtarrila Zerrenda Inurriak Erresuma Txakurra Sagarra Arraina 2. unitatea np nb ntnd Kanpo Inprimatu Olinpiar Inperio enpresa ezinbesteko Kolonbia denbora zenbait hainbat Kontu Indentifikatu Zerrenda Elementu txantiloila Mundua Abendua Internazional Handitu lagundu 3. unitatea h h ez Hiru Hogei Hamazazpi Hamabi Hamahiru Ehun Hamar Hamaika Hogeita bost hamasei Adierazi Aipatu Atal Azken Aurrean Aske Arteko Aurkitu Aditu aldaketa 4. unitatea in ñ Ekainaren Espainiako Baina Mina Oinez Ezina Gainean Laino Inor Zotina Ikurriña Iruñea Beñat Andereño Goñi Ariño Iñigo Ñimiño Txanpiññoi Piraña 5. unitatea – Errepasoa 6. unitatea ts tx Jaitsi Pertsona Otsaila Unibertsitatera Itsasoa Itsatsi Frantses Bertsio Otsoa Amets Txinera Txiki Txertatzea Martxoaren Fitxategia Kontxako Txirrindulari Altxatu Txerriak Litxarreriak 7. unitatea s z Beste Saiatu Estatu Hasi Sinple Ausaz Hostoak Serbia Deus Salto Berezi Izan Azken Buruz Azala Uztailaren Idazlea Guztiak Eztabaida Zabalik 8. unitatea () () ez Seme alaba Eguzki sistema Anai arreba email dela eta Poliki poliki Eduki taula Erabilera baldintzak Urdin urdina Hizkuntza eskola Hitz egin Etxez etxe Hasiberriak Bidasoa ibaia Euskal idazlea Diru eske Itsasgizon Aurreikusi Sinestezina Egongela 9. unitatea gegi jeji Jorge Errege Geometria Agenda Gepardoa Egutegia Teknologi Liburutegira Pedagogia Musikagile Jende Objektu Garajean Makillaje Jeltzale Erlijio Kalejira Mujika Emoji imajinazio 10. unitatea – Errepasoa Ariketa koadernoa Idazlea : ____________________________________ 2.mailaAzkar idatzi eta ortografia onarekin! Egileak: Gordo, I.; Ibarra, I.; Iruskieta, M. eta Limpo, T. Argitalpen honek Gipuzkoako Foru Aldundiko Etorkizuna Eraikiz 2022 2023 deialdiko diru laguntza jaso du Hobetzen ari naiz !! 2 Alfabeto banatua 1. ASTEA 3 1. ariketa Alfabeto B anatua Idatz ezazu alfabetoa zopa hitze tik abiatuta z o p a 1. ASTEA 4 Hitzen taldeak  Antolatu itzatzu ondorengo hitzak kolorearen arabera. txakurra sortu arraina urdaila bakarka inurriak sagarra iturburua urtarrila barruan artikulu Serbia karga arpa zerrenda Erresuma aurten orri urdina orokorra Berdea Gorria 1. ASTEA5 Antolatu itzazu ondorengo hitzak f ormaren araberasortu urtarrila Serbia bakarka orri artikulu Erresuma sagarra barruan urdaila iturburua txakurra urdina Zerrenda inurriak arpa orokorra karga arraina aurten Ziurtatu 1. ariketa egina dagoela eta margotu eskua!Borobila 1. ASTEA 7 2. ariketa (etxean) Aurrekoa eta ondorengoa Idatz ezazu ondoren datorren alfabetoko letra, aurretik datorrena eta biak. Jarrai ezazu adibidea p r g c a m u j d o j k z x i q w y h n r s t v b r f e l t g 1. ASTEA 8 Hitzen aterpea Osa itzazu esaldiak dago kion zenbakia duen hitzarekin. Ondoren, kopiatu ezazu esaldia ahalik eta azkarren. Jarraitu adibidea. 1. txakurra 7. zerrenda 3. karga 8. urdina 5. arpa 4. Arrainak 2. inurriak 9. bakarka 6. sortu 10. S agarra 1. Gurasoek txakurra osabaren baserrira eramango dute. Gurasoek txakurra osabaren baserrira eramango dute. 2. Patioan ikusten ditugun ____________________ intsektuak dira ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 3. Kamioien ____________________ oso pisutsua izaten da. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 4. _________________ uretan bizi dira, ezta? ________________________________________________________________________________________________ ______________ __________________________________________________________________________________ 1. ASTEA 9 5. Maddik musika ikasi du eta ____________________ jotzen du. _____________________________________________________________________________________ ___________ ________________________________________________________________________________________________ 6. Eskolako ir udi berria ____________________ dugu ikasleon artean. ___________________________________________________________________________ _____________________ ________________________________________________________________________________________________ 7. Gelako ikasleen ____________________ buruz ikasi behar dugu. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 8. Matematikako koaderno ____________________ banatu zigun i rakasleak ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 9. Lan hau ____________________ egiteko eskatu d igute. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 10. ____________________ benetan gogoko dudan frut a da. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ Ziurtatu 1. ariketa egina dagoela eta margotu erpurua! 1. ASTEA10 Alfabetoa diseinatzen Ezkutuan dagoen irudia deskubritu nahi baduzu, lotu itzazu alfabetoko letrak. Ondoren, nahi bezala margotu dezakezu! Nome:__________________________________________________Data:_____/_____/________ Turma:_________http://fichas.webnode.com.ptLiga as le tras do Alfab e to e de sc o b re a im age m e sc o ndida. P inta o de se nh o a te u go sto . 1. ASTEA 11 Alfabetoaren lasterketa Irakasleak esatean, idatz eza zu alfabetoa ahalik eta azkarren. Amaierara heltzen zarenean, idatz ezazu berriro irakasleak gelditzeko eskatu arte. Ondoren, zenbatu ezazu idatzitako letra kopurua. 3. ariketa letra idatzi ditut! 1. ASTEA 12 Sprint Irakasleak esatean, kopiatu itzazu esaldiak ahalik eta azkarren. Amaierara heltzen zarenean, kopiatu itzazu berriro irakasleak gelditzeko eskatzen duen arte. Ondoren, zenbatu ezazu azken esaldian idatzi d uzun letra kopurua. 1. Gurasoek txakurra osabaren baserrira eramango dute. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 2. Patioan ikusten ditugun inurriak intsektuak dira. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 3. Kamioien karga oso pisutsua izaten da. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 4. Arrainak uretan b izi dira, ezta? ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 5. Maddik musika ikasi du eta arpa jotzen d u. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 6. Eskolako irudi ber ria sortu dugu ikasleon artean. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 1. ASTEA13 7. Gelako ikasleen zerrenda buruz ikasi behar dugu.________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 8. Matematikako koaderno urdina banatu zigun irakasleak.________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 9. Lan hau bakarka egiteko eskatu digute.____________________ ____________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 10. Sagarra benetan gogoko dudan fruta da.________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ Ziurtatu 3. ariketa bukatu duzula eta margotu erpurua!hitz kopiatu ditut! 2. ASTEA 1. ariketa Alfabeto B anatua Idatz ezazu alfabetoa lupa hitzaren letretatik abiatuz . l u p a 2. ASTEA16 Hitzen taldeak Ordena itzazu hitzak letra motaren arabera bereiziz. Kontutan ezinbesteko txantiloia handitu Kanpoan zerrenda enpresa lagundu indentifikatu inperio mundua inprimatu Kolonbia hainbat abendua internazional Denbora elementu olinpiar zenbait Ordenagailuko letra Eskuzko letra 2. ASTEA 17  Antolatu itzazu hitzak azpimarraketaren arabera bereiziz. zenbait handitu zerrenda internazional identifikatu denbora mundua olinpiar enpresa kontutan elementu Kolonbia lagundu hainbat txantiloia abendua inprimatu inperio ezinbesteko kanpoan Azpimarratutako hitzak Azpimarratu gabeko hitzak Ziurtatu 1. ariketa egina dagoela eta margotu erpurua! 2. ASTEA 19 2. ariketa (etxean) Aurrekoa eta ondorengoa Idatz ezazu ondoren datorren alfabetoko letra, aurretik datorrena eta biak. Jarrai ezazu adibidea. a e c m n r b u d s k t g f z y l q x p v h j i o w k 2. ASTEA 20 Hitzen aterpea Osa itzazu esal diak dago kion zenbakia duen hitzarekin. Ondoren, kopiatu ezazu esaldia ahalik eta azkarren. Jarraitu adibidea. 1. olinpiar 7. denbora 3. M undu 8. inperio 5. lagundu 4. elementu 2. inprimatu 9. zerrenda 6. txantiloia 10. Kolonbia 1. Borja ____________________ jokoetara aurkeztera doa. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 2. Lana ____________________ ondoren emando diogu Aneri. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 3. ____________________ osoa ezagutu nahiko nuke. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 4. Esperimentua egiteko behar ditugun ____________________ ak ezagutuko ditugu. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 2. ASTEA21 5. Gurasoak ____________________ egiten ditugu etxean.________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 6.Zuzen idazte ko ____________________ behar dute ikasle askok.________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 7. Telebista ____________________ luzez ikustea ez da ona.________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 8. Erromatar ____________________ izan da handietako bat.________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 9.Gelako ikasleen ____________________ buruz ikasi behar dugu.________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________ _ 10. Jose eta bere familia ____________________ ra joan dira oporretan.________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________________________ ______________ Ziurtatu 2. a riketa egina dagoela eta margotu erpurua! 2. ASTEA 22 Alfabetoa dis einatzen Ezkutuan dagoen irudia deskubritu nahi baduzu, lotu itzazu alfabetoko letrak. Ondoren, nahi bezala margotu dezakezu! 2. ASTEA 23 2. ariketa Alfabetoaren lasterketa Irakasleak esatean, idatz eza zu alfabetoa ahalik eta azkarren. Amaierara heltzen zarenean, idatz ezazu berriro irakasleak gelditzeko eskatu arte. Ondoren, zenbatu ezazu idatzitako letra kopurua. letra idatzi ditut! 2. ASTEA 24 Sprint Irakasleak esatean, kopiatu itzazu esaldiak ahalik eta azkarren. Amaierara heltzen zarenean, kopiatu itzazu berriro irakasleak gelditzeko eskatzen duen arte. Ondoren, zenbatu ezazu azken esaldian idatzi d uzun letra kopurua. 1. Lana inprimatu ondoren emang o diogu Aneri. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 2. Gelako ikasleen zerrenda buruz ikasi behar dugu. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 3. Telebista denbora luzez ikustea ez da ona. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 4. Zuzen idazteko txantiloia behar dute ikasle askok. _____ ___________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 5. Mundu osoa ezagutu nahiko nuke. _____________________________ ___________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 6. Jose eta bere familia Kolonbiara joan dira oporretan. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 2. ASTEA25 7. Erromatar inperioa izan da handietako bat._____________ ___________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 8. Borja olinpiar jokoetara aurkeztera doa._____________________________ ___________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 9. Gurasoak lagundu egiten ditugu etxean.______________________________________________ __________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 10. Esperimentua egiteko behar ditugun elementuak ezagutukoditugu.________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ Ziurtatu 2. ariketa bukatu duzula eta margotu erpurua!hitz kopiatu ditut! 3. ASTEA 27 1. ariketa Alfabeto B anatua Idatz ezazu alfabetoa motorra hitzaren letretatik abiatuz m o t o r r a 3. ASTEA 28 Hitzen taldeak  Ordena itzazu hitzak azpimarraketaren arabera. hamar aldaketa aipatu hamabi azken hogei hama sei aske hiru ehun Atal aurkitu hamaika arteko hogeita bost hama hiru aurrean adierazpen hamazazpi aditu Azpimarratutako hitzak Azpimarratu gabeko hitzak 3. ASTEA 29  Antolatu itzazu hitzak kolorearen arabera bereiziz. hiru azken ehun aurkitu adierazi hamazazpi hamar aditu hogei hamabi aske aldaketa aipatu aurrean hamaika hogeita bost atal hamahiru arteko hamasei Laranja Urdina Ziurtatu 1. ariketa egina dagoela eta margotu erpurua! 3. ASTEA 31 2. ariketa (etxean) Aurrekoa eta ondorengoa Idatz ezazu ondoren datorren alfabetoko letra, aurretik datorrena eta biak. Jarrai ezazu adibidea. v a g k q b i u x c j h z y l n s d m f t w e p o r j 3. ASTEA 32 Hitzen aterpea Osa itzazu esaldiak dago kion zenbakia duen hitzarekin. Ondoren, kopiatu ezazu esaldia ahalik eta azkarren. Jarraitu adibidea. 7. H amar 3. H amaika 9. aske 8. ehun 4. Aurkitu 2. aurrean 10. aldaketa 5. H ogeita bost 6. arteko 1. H amahiru 1. ____________________ ale ditu aldizkariak. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 2. Zer egin behar dugu sute baten ____________________ ? ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 3. ____________________ ikusteko jaioak gara! _____________ ___________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 4. ____________________ dute zelaian galdutako baloia? _________________ _______________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 3. ASTEA 33 5. ____________________ urte ditudanean, txakur bat iza ngo dut. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 6. Bi herrien ____________________ auzoan bizi da. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 7. ____________________ aldiz esan behar dizkiot gauzak. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 8. Ikasi dugu ____________________ ongi idazten. ___________ _____________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 9. Txori guztiek ____________________ izan nahi dute. ________________ ________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 10. Ez da eguraldi ____________________ handirik egongo. _________________ _______________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ Ziurtatu 2. ariketa bukatu duzula eta margotu erpurua! 3. ASTEA 34 Alfabetoa diseinatzen Ezkutuan dagoen irudia deskubritu nahi baduzu, lotu itzazu alfabetoko letrak. Ondoren, nahi bezala margotu dezakezu! Nome:__________________________________________________ Data: _____/_____/________ Turma:_________ http://fichas.webnode.com.pt Liga as letras do Alfabeto e descobre a imagem escondida. Pinta o desenho a teu gosto. 3. ASTEA 35 3. ariketa Alfabetoaren lasterketa Irakasleak esatean, idatz eza zu alfabetoa ahalik eta azkarren. Amaierara heltzen zarenean, idatz ezazu berriro irakasleak gelditzeko eskatu arte. Ondoren, zenbatu ezazu idatzitako letra kopurua. letra idatzi ditut! 3. ASTEA36 Sprint Irakasleak esatean, kopiatu itzazu esaldiak ahalik eta azkarren. Amaierara heltzen zarenean, kopiatu itzazu berriro irakasleak gelditzeko eskatzen duen arte. Ondoren, zenbatu itzazu azken esaldian idatzi dituzun letra kopurua.1.Zer egin behar dugu sute baten aurrean?_________________________________________________________________________________________ _______ ________________________________________________________________________________________________ 2.Ikasi dugu ehun ongi idazten .________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 3.Hamar aldiz esan behar dizkiot gauzak .________________________________________________________________________________________________ ____________________ ____________________________________________________________________________ 4.Txori guztiek aske izan nahi dute.________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________ ____________________________________________________ 5.Bi herrien arteko auzoan bizi da.________________________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________ ___________________________ 6.Hogeita bost urte ditudanean, txakur bat izango dut________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________7. Ez da eguraldi aldaketa handirik egongo.________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 3. ASTEA 37 8. Hamaika ikusteko jaioak gara! ________________________________________________________________________________________________ _____________________________ ___________________________________________________________________ 9. Aurkitu dute zelaian galdutako baloia? ________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________ __________________________________________________ 10. Hamahiru ale ditu aldizkariak. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ Ziurtatu 3. ariketa egina dagoela eta margotu erpurua!hitz kopiatu ditut! 4. ASTEA 39 1. ariketa Alfabe to B anatua Idatz ezazu alfabetoa liburu hitzaren letretatik abiatuz. l i b u r u a 4. ASTEA 40 Hitzen taldeak Ordena itzazu hitzak formaren arabera bereiziz . ezina Beñat laino inor ikurriña mina Iñigo Ariño ñimiño gainean zotina piraña oinez Iruñea Goñi Espainiako txanpiñoi baina andereño Ekainaren s 4. ASTEA 41  Antolatu itzazu hitzak letra motaren arabera bereiziz . mina Ariño ekainaren laino andereño Iñigo gainean baina Goñi Ñimiño Espainiako Beñat txanpiñoi Ezina piraña ikurriña oinez Iruñea zotina inor Calibri letra JBCursiveStd letra Ziurtatu 1. ariketa egina dagoela eta margotu erpurua ! 4. ASTEA 43 2. ariketa (etxean) Aurrekoa eta ondorengoa Idatz ezazu ondoren datorren alfabetoko letra, aurretik datorrena eta biak. Jarrai ezazu adibidea. d o w v a r b f m z h s j c t y l p q x n u e i k g h 4. ASTEA 44 Hitzen aterpea Osa itzazu esaldiak dagozkion zenbakia duen hitzarekin. Ondoren, kopiatu ezazu esaldia ahalik eta azkarren. Jarraitu adibidea. 4. gainean 9. oinez 10. Andereño 7. Espainiako 1. Iñigo 2. Ekainaren 6. Iruñea 3. Ikurriña 8. Ezina 5. baina 1. ____________________ da nire alboan esertzen den kidea . ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 2. ____________________ amaieran dira Irungo festak. ________________________________________________________________________________________________ _____ ___________________________________________________________________________________________ 3. ____________________ jartzen dute urtero udaletxean . ________________________________________________________________________________________________ ________ ________________________________________________________________________________________ 4. Zaldi ____________________ heldu zen kapitaina. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 4. ASTEA 45 5.Gaur jai da ____________________ bihar eskolara goaz.________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 6.____________________ hiriak zenbat biztanle ditu?_______ _________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 7.____________________ Gobernuak neurri berriak ezarriko ditu.________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 8.____________________ ekinez egina .________________________ ________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 9.Eroriz ikasten da ____________________ .________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 10. ____________________ berria dute beste gelakoek.______ __________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ Ziurtatu 2. ariketa bukatuta dagoela eta ma rgotu erpurua ! 4. ASTEA 46 Alfabetoa diseinatzen Ezkutuan dagoen irudia deskubritu nahi baduzu, lotu itzazu alfabetoko letrak. Ondoren, nahi bezala margotu dezakezu ! Nome:__________________________________________________ Data: _____/_____/________ Turma:_________ http://fichas.webnode.com.pt Liga as letras do Alfabeto e descobre a imagem escondida. Pinta o desenho a teu gosto. 4. ASTEA 47 2. ariketa Alfabeto aren lasterketa Irakasleak esatean, idatz eza zu alfabetoa ahalik eta azkarren . Amaierara heltzen zarenean, idatz ezazu berriro irakasleak gelditzeko eskatu arte. Ondoren, zenbatu ezazu idatzitako letra kopurua. letra idatzi ditut! 4. ASTEA 48 Sprint Irakasleak esatean, kopiatu itzazu esaldiak ahalik eta azkarren. Amaierara heltzen zarenean, kopiatu itzazu berriro irakasleak gelditzeko eskatzen duen arte . Ondoren, zenbatu itzazu azken esaldian idatzi duzun letra kopurua. 1.Andereño berria dute beste gelakoek . ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 2. Ezina ekinez egina . ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 3. Espainiako Gobernuak neurri berriak ezarriko ditu . ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 4.Gaur jai da baina bihar eskolara goaz . _______________ _________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 5. Iñigo da nire alboan esertzen den kidea . ______________________________ __________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 6. Ekaina amaieran dira Irungo festak . ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 4. ASTEA 49 7. Zaldi gainean heldu zen kapitaina. _____________________ ___________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 8. Iruñea hiriak zenbat biztanle ditu? __________________________________________ ______________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 9. Ikurriña jartzen dute urtero udaletxean. _________________________________________________________ _______________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 10. Eroriz ikasten da oinez . ____________________________________________________________________________________ ____________ ________________________________________________________________________________________________ Ziurtatu 3. ariketa egina dagoela eta margotu erpurua !hitz kopiatu ditut! 5. ASTEA 51 1. ariketa Alfabeto B anatua Idatz ezazu alfabetoa garabi hitzaren letretatik abiatuz. g a r a b i 5. ASTEA 52 Hitzen taldeak  Antolatu hitzak kolorearen arabera bereiziz. Kolonbia hiru ikurriña hamaika hogei zerrenda lagundu denbora aurten andereño orri gainean barruan bakarka aditu olinpiar ezina kontutan oinez aipatu 5. ASTEA 53 Antolatu itzazu hitzak kolorearen arabera bereiziz . hamar kanpoan orokorra mundua abendua Beñat aurrean ehun baina sagarra Iñigo karga Iruñea mina handitu arteko sortu aurkitu urdina zenbait Baieztatu 1. ariketa bukatuta dagoela eta margotu erpurua! 5. ASTEA 55 2. ariketa (etxean ) Aurrekoa eta ondorengoa Idatz ezazu ondoren datorren alfabetoko letra, aurretik datorrena eta biak. Jarrai ezazu adibidea. w n k m i o r q a t d y p g z h l u x b s c e v f j d 5. ASTEA 56 Hitzen aterpea Osa itzazu esaldiak dago kion zenbakia duen hitzarekin. Ondoren, kopiatu ezazu esaldia ahalik eta azkarren. Jarraitu adibidea. 10. Hamaika 5. Ezina 8. barruan 4. aurten 6. gainean 3. Hiru 1. kontutan 9. denbora 7. Ikurriña 2. Aditu 1. Gaur arte, astronomoek ez dituzte ____________________ tan hartu galaxia nanoak. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 2. ____________________ batzuen arabera Amazonas da ibairik luzeena. ________________________________________________________________________________________________ ____________________________________________________________________________________________ ____ 3. ____________________ itsasontzi zituen zure aitonak. ________________________________________________________________________________________________ _______________________________________________________________________________________________ _ 4. Lukenek ____________________ bukatuko du seigarren maila . ________________________________________________________________________________________________ ______________________________________________________________________________________________ __ 5. ASTEA 57 5. ____________________ ekinez egina! ________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________________________________________ _____ 6. Zaldi ____________________ heldu zen kapitaina. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 7. ____________________ jartzen dute urtero udaletxean. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 8. Zer darama Mikelek motxila ____________________ ? ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 9. Telebi sta ____________________ luzez ikustea ez da ona. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 10. ______ ______________ ikusteko jaioak gara! ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ Baieztatu 2. ariketa egina dagoela eta margotu erpurua ! 5. ASTEA 58 Alfabetoa diseinatzen Ezkutuan dagoen irudia deskubritu nahi baduzu, lotu itzazu alfabetoko letrak. Ondoren, nahi bezala margotu dezakezu ! Nome:__________________________________________________ Data: _____/_____/________ Turma:_________ http://fichas.webnode.com.pt Liga as letras do Alfabeto e descobre a imagem escondida. Pinta o desenho a teu gosto. 5. ASTEA 59 3. ariketa Alfabeto aren lasterketa Irakasleak esatean, idatz eza zu alfabetoa ahalik eta azkarren . Amaierara heltzen zarenean, idatz ezazu berriro irakasleak gelditzeko eskatu arte. Ondoren, zenbatu ezazu idatzitako letra kopurua. letra idatzi ditut! 5. ASTEA 60 Sprint Irakasleak esatean, kopiatu itzazu esaldiak ahalik eta azkarren. Amaierara heltzen zarenean, kopiatu itzazu berriro irakasleak gelditzeko eskatzen duen arte . Ondoren, zenbatu itzazu azken esaldian idatzi dituzun letra kopurua. 1. Ikasi dugu ehun ongi idazten. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 2. Zer egin behar dugu sute baten aurrean? ________________________________________________________________________________________________ ________________ ________________________________________________________________________________ 3. Eguraldi ona egiten badu, kanpoan bazkalduko dugu. ________________________________________________________________________________________________ _____________________ ___________________________________________________________________________ 4. Abendua izan daiteke hilabeterik hotzena. ________________________________________________________________________________________________ ___________________________________ _____________________________________________________________ 5. Mina hartu omen du Mikelek eskuan. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________ ________________________________________ 6. Sagarra benetan gogoko dudan fruta da. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 5. ASTEA 61 7. Eskolako irudi berria sortu dugu ikasleon artean. ________________________________________________________________________________________________ ______ __________________________________________________________________________________________ 8. Gaur jai da baina bihar eskolara goaz. ________________________________________________________________________________________________ ________________________ ________________________________________________________________________ 9. Iñigo da nire alboan esertzen den kidea. ________________________________________________________________________________________________ _______________________________________ _________________________________________________________ 10. Zenbait animalia desagertzeko arriskuan daude. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ Baieztatu 3. ariketa egina dagoela eta margotu erpurua !hitz kopiatu ditut! 6. ASTEA 62 6. ASTEA 63 1. ariketa Alfabeto Banatua Idatz ezazu alfabetoa jota hitzaren letretatik abiatuz. j o t a 6. ASTEA 64 Hitzen taldeak Antolatu itzazu ondorengo hitzak letra motaren arabera. itsatsi txirrindulari pertsona txerriak txiki txinera txokolatea itsusi otsaila atsoa martxoaren litxarkeriak altxatu tximeleta itsasoa bertsio frantses amets fitxategia otso Calibri letra Monotype Corsiva letra 6. ASTEA 65 Antolatu itzazu hitzak kolorearen arabera . itsatsi txirrindulari pertson a Itsusi txiki atsoa txinera Txokolatea kontxako abarcar itsasoa litxarkeriak altxatu amets martxoaren bertsio otsaila frantses tximeleta fitxategia Laranja Berdea Ziurtatu 5. ariketa egina dagoela eta margotu erpurua ! 6. ASTEA 66 2. ariketa (etxean) Aurrekoa eta o ndorengoa Idatz itzazu letra hauen alfabeto ko aurreko eta ondorengo letrak. c g j q h u a i y e p m f n w z d x l r v t o k s b p 6. ASTEA 67 Hitzen aterpea Osa itzazu esaldiak dago kion zenbakia duen hitzarekin. Ondoren, kopiatu ezazu esaldia ahalik eta azkarren. 6.txertatzea 2.Tx irrindulari 9. Otsoa 8.Kontxako 5. otsaila 4.Txiki 10.Litxarkeriak 7. itsasoa 1.jaitsi 3. Pertsona 1. Eskailerak __________________ eta ezkerrera dago jangela. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 2. Benetan ___________________ izan nahi duzu? ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 3. ___________________ gehiegi zegoen partidua ikusten. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 4. ___________________ deituko diote txakurrari. ________________________________________________________________________________________________ ____________ ____________________________________________________________________________________ 6. ASTEA 68 5. ___________________ dator eta oraindik ez dugu mozorroa prest! ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 6. Portadan argazkia ___________________ falta zaigu. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 7. Zure etxetik urruti al dago ___________________ ? ______ __________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 8. Hondarribiako neskek ___________________ bandera irabazi dute. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 9. Ezagutzen al duzue Pedro eta ___________________ ipuina? ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 10. ___________________ jateko baimena dugu igandean. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ Ziurtatu 2. ariketa beteta dagoela eta margotu erpurua! 6. ASTEA 69 Nome:__________________________________________________ Data: _____/_____/________ Turma:_________ http://fichas.webnode.com.pt Liga as letras do Alfabeto e descobre a imagem escondida. Pinta o desenho a teu gosto. Alfabeto a diseinatzen Ezkutuan dagoen irudia deskubritu nahi baduzu, lotu itzazu alfabetoko letrak. Ondoren, nahi bezala margotu dezakezu! 6. ASTEA 70 3. ariketa Alfabetoaren lasterketa Irakasleak esatean, idatz eza zu alfabetoa ahalik eta azkarren. Amaierara heltzen zarenean, idatz ezazu berriro irakasleak gelditzeko eskatu arte. Ondoren, zenbatu ezazu idatzitako letra kopurua. letra idatzi ditut! 6. ASTEA 71 Sprint Irakasleak esatean, kopiatu itzazu esaldiak ahalik eta azkarren. Amaierara heltzen zarenean, kopiatu itzazu berriro irakasleak gelditzeko eskatzen duen arte. Ondoren, zenbatu ezazu azken esaldian idatzi d uzun letrakopurua. 1. Zein da unibertsitatera joateko autobusa? ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 2. Moztu eta itsatsi egon ziren ikasleak plastikako gelan. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 3. Familia horrek ba al daki Txinera? ________________________________________________________________________________________________ ____________________ ____________________________________________________________________________ 4. Frantses familia etorriko zaigu bisitan asteburuan. ________________________________________________________________________________________________ ________________________ ________________________________________________________________________ 5. Amaiak martxoaren 3an betetzen ditu urteak. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 6. ASTEA 72 6. Musika taldeak abestiaren bertsio berria egin du. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 7. Ordenagailuan fitxategia gordetzen ikasiko dugu. ________________________________________________________________________________________________ _________ _______________________________________________________________________________________ 8. Ohetik altxatu eta gosaltzera joaten naiz egunero. ________________________________________________________________________________________________ _______________ _________________________________________________________________________________ 9. Hegan egitea du amonak amets. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 10. Osabaren baserrian txerriak ditugu. ________________________________________________________________________________________________ ________________ ________________________________________________________________________________ Ziurtatu 3. ariketa egina dagoela eta margotu erpurua! hitz kopiatu ditut! 7. ASTEA 73 7. ASTEA 74 1. ariketa Alfabeto Banatua Idatz ezazu alfabetoa egokia hitza osatzen duten letrateatik abiatuta e g o k i a 7. ASTEA 75 Hitzen Taldeak  Ordena itzazu hitzak azpimarraketaren arabera. berezi estatu deus guztiak beste buruz uztailaren Serbia izan hasi salto eztabaida Saiatu sinple idazlea hostoak azken azala ausaz zabalik Azpimarratutako hitzak Azpimarratu gabeko hitzak 7. ASTEA 76 Antola itzazu hitzak formaren arabera . berezi estatu deus guztiak beste buruz uztailaren Serbia izan hasi salto eztabaida Saiatu sinple idazlea hostoak azken azala ausaz zabalik Ziurtatu 1. ariketa egina dagoela eta margotu erpurua ! 7. ASTEA 77 7. ASTEA 78 2. ariketa (etxean ) Aurrekoa eta o ndorengoa Idatz ezazu ondoren datorren alfabetoko letra, aurretik datorrena eta biak. e n a g f x l b c i q y v w t m z u k p d s j r o h q 7. ASTEA 79 Hitzen aterpea Osa itzazu esaldia dagokion hitzarekin. Ondoren, kopia ezazu ahalik eta azkarren esaldi osoa. 4. buruz 10. sinple 1. izan 8. beste 2. berezi 7. hasi 3. azala 6. estatu 9. saiatu 5. azken 1. Ausarta ____________________ behar da mendi hori igotzeko. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 2. ____________________ denak merezi! ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 3. ____________________ ongi zaintzen al duzu? ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 4. Biderketa taulak _______________ _____ ikasi ditut. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 7. ASTEA 80 5. ______________ ______ partidua irabaziko dugu, ziur! ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 6. __________________ __ Batuetara bidaiatuko dugu. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 7. Lanean ____________________ nahiko nuke aurten. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 8. ________________ ____ bat arte! ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 9. Nota onak ateratzen ____________________ da Aitor. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 10. E saldi ____________________ eta konposatuak i kasten ari gara. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ Ziurtatu 2.ariketa egina dagoela eta margotu erpurua ! 7. ASTEA 81 Alfabetoa d iseinatzen Ezkutuan dagoen irudia deskubritu nahi baduzu, lotu itzazu alfabetoko letrak. Ondoren, nahi bezala margotu dezakezu! Nome:__________________________________________________ Data: _____/_____/________ Turma:_________ http://fichas.webnode.com.pt Liga as letras do Alfabeto e descobre a imagem escondida. Pinta o desenho a teu gosto. 7. ASTEA 82 3. ariketa Alfabeto aren lasterketa Irakasleak esatean, idatz eza zu alfabetoa ahalik eta azkarren. Amaierara heltzen zarenean, idatz ezazu berriro irakasleak gelditzeko eskatu arte. Ondoren, zenbatu itzazu idatzitako letra kopurua. letra idatzi ditut! 7. ASTEA 83 Sprint Irakasleak esatean, kopiatu itzazu esaldiak ahalik eta azkarren. Amaierara heltzen zarenean, kopiatu itzazu berriro irakasleak gelditzeko eskatzen duen arte. Ondoren, zenbatu ezazu azken esaldian idatzi d uzun letra kopurua. 1. Uztailaren 15ean joango gara oporretan. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 2. Taldeak ausaz egin zituen irakasleak. ________________________________________________________________________________________________ __________________ ______________________________________________________________________________ 3. Liburuaren idazlea oso gaztea da. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________ ________________________________________________________ 4. Gelako guztiak joango gara txangora. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 5. Udazkenean hostoak erortzen dira. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 7. ASTEA 84 6. Amarekin izaten ditut eztabaida gogorrenak. ________________________________________________________________________________________________ _________ _______________________________________________________________________________________ 7. Badakizu non dagoen Serbia? ________________________________________________________________________________________________ _____________________________________ ___________________________________________________________ 8. Ez zuen deus ere esan, isilik geratu zen. ________________________________________________________________________________________________ ___________________________________________________ _____________________________________________ 9. Besoak zabalik jasoko dugu gelakide berria. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 10. Salto ikaragarri handia egin du katuak . ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ Ziurtatu 3. ariketa eginda dagoela eta margotu erpurua ! hitz kopiatu ditut! 9. ASTEA 85 9. ASTEA 86 Alfabeto Banatua Idatz ezazu alfabetoa herri hitza osatzen duten letretatik abiatuz. 1. ariketa h e r r i 9. ASTEA 87 Hitzen taldeak Antolatu itzazu hitzak kolorearen arabera. seme alaba hitz egin anai arreba etxez etxe egongela eguzki sistema email hasiberriak eduki taula huir Euskal idazlea Bidasoa ibaia sinestezin diru eske poliki poliki urdin urdina aurreikusi erabilera baldintzak itsasgizon hizkuntza eskola Berdea Urdina 9. ASTEA 88 Antola itzazu hitzak letra motaren arabera. Urdin urdina hizkuntza eskola email Bidasoa ibaia hitz egin etxez etxe hasiberriak euskal idazlea anai arreba diru eske seme alaba itsasgizon dela eta poliki poliki sinestezina europeas eduki taula erabilera baldintzak aurreikusi egongela Calibri letra Monotype Corsiva letra Ziurtatu 1. ariketa egina dagoela eta margotu erpurua ! 9. ASTEA 89 9. ASTEA 90 2. ariketa (etxean ) Aurrekoa eta o ndorengoa Idatz ezazu ondoren datorren alfabetoko letra, aurretik datorrena eta biak. e b m t y x d w a g i h n f j z s l p q o v k c u r i 9. ASTEA 91 2. ariketa (etxean ) Aurrekoa eta o ndorengoa Idatz ezazu ondoren datorren alfabetoko letra, aurretik datorrena eta biak. e b m t y x d w a g i h n f j z s l p q o v k c u r i 9. ASTEA 92 Hitzen a terpea Osa itzazu esaldiak dago kion zenbakia duen hitzarekin. Ondoren, kopiatu ezazu esaldia ahalik eta azkarren. 3. Itsasgizon a 10. Bidasoa ibaia 4. eguzki sistema 9. Sinestezina 5. hasiberriak 6. email 2. anai arreba 8. hitz egin 1. Poliki poliki 7. seme alaba 1. ____________________ ari dira oinez ikasten haurra k. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 2. Beste ____________________ bat izango dute Jon eta Peruk. _____________________________________________________________________________________________ ___ ________________________________________________________________________________________________ 3. ____________________ izatea gogorra dela esaten dute. _______________________________________________________________________________________________ _ ________________________________________________________________________________________________ 4. Laugarren mailan ____________________ ikasi genuen. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 9. ASTEA 93 5. Dantzan ____________________ direnak ostiraletan etortzen dira. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 6. Informazioa ____________________ bidez pasako dizut. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 7. Sei ____________________ ziren amonaren familian. ________ ________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 8. Azterketa egiten dugunean ezin da ____________________ . ______ __________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 9. ____________________ den arren, mirariak gerta daitezke. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 10. ____________________ nire etxetik ikusten dena da. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ Ziurtatu 2. ariketa eginda dagoela et a margotu erpurua ! 9. ASTEA 94 Alfabeto a diseinatzen Ezkutuan dagoen irudia deskubritu nahi baduzu, lotu itzazu alfabetoko letrak. Ondoren, nahi bezala margotu dezakezu! Nome:__________________________________________________ Data: _____/_____/________ Turma:_________ http://fichas.webnode.com.pt Liga as letras do Alfabeto e descobre a imagem escondida. Pinta o desenho a teu gosto. 9. ASTEA 95 3.ariketa Alfabetoaren lasterketa Irakasleak esatean, idatz eza zu alfabetoa ahalik eta azkarren. Amaierara heltzen zarenean, idatz ezazu berriro irakasleak gelditzeko eskatu arte. Ondoren, zenbatu ezazu idatzitako letra kopurua. letra idatzi ditut! 9. ASTEA 96 Sprint Irakasleak esatean, kopiatu itzazu esaldiak ahalik eta azkarren. Amaierara heltzen zarenean, kopiatu itzazu berriro irakasleak gelditzeko eskatzen duen arte. Ondoren, zenbatu ezazu azken esaldian idatzi d uzun letra kopurua. 1. Greba dela eta eskola itxita egongo da. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 2. Eduki taula ere ikasi behar dugu? ________________________________________________________________________________________________ ______________________ __________________________________________________________________________ 3. Etxez etxe joan ginen katuaren bila. ________________________________________________________________________________________________ _________________________________________ _______________________________________________________ 4. Aresti euskal idazlea izan zen. ________________________________________________________________________________________________ __________________________________________________________________ ______________________________ 5. Obra egin nahi du amak egongela handitzeko. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 9. ASTEA 97 6. Irakurri al dituzue erabilera baldintzak? ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 7. Zerua urdin urdina dago gaur. ________________________________________________________________________________________________ _________________________ _______________________________________________________________________ 8. Ez genuen aurreikusi eguraldi txarra egingo zuela. _________________ _______________________________________________________________________________ ______________________________ __________________________________________________________________ 9.Diru eske ibiltzen da Ane gurasoei. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 10. Hizkuntza eskolan ikasiko dut frantsesa. ________________________________________________________________________________________________ __________ ______________________________________________________________________________________ Ziurtatu 3. ariketa egina dagoela eta margotu erpurua ! hitz kopiatu ditut! 9. ASTEA 98 9. ASTEA 99 Alfabeto Banatua Idatz ezazu alfabetoa haizea hitza osatzen duten letretatik abiatuz. . 1. ariketa h a i z e a 9. ASTEA 100 Hitzen taldeak Antola itzazu ondorengo hitzak azpimarraketa motaren arabera. Geometria jende objektu agenda erlijio Jorge errege garajean egutegi teknologi jeltzale makillaje musikagile kalejira liburutegira gepardoa imajinazio emoji pedagogia Mujika Azpimarratutako hitzak Azpimarratu gabeko hitzak Antola itzazu ondorengo hitzak formaren arabera. 9. ASTEA 101 errege jende erlijio agenda Mujika Jorge geometria garajean egutegi teknologi jeltzale makillaje musikagile kalejira liburutegira gepardoa imajinazio emoji pedagogia objektu Ziurtatu 1. ariketa egina dagoela eta margotu erpurua !Laukizuzena 9. ASTEA 102 9. ASTEA 103 2. ariketa (Etxean )Aurrekoa eta Ondorengoa Idatz ezazu ondoren datorren alfabetoko letra, aurretik datorrena eta biak. d c t r q m y o a w u s b k x j z v n l f h i e g p u 9. ASTEA 104 Hitzen aterpea Osa itzazu esaldiak dagozkion zenbakia duen hitzarekin. Ondoren, kopiatu ezazu esaldia ahalik eta azkarren. 4. Jorge 9. agenda 7. erlijio 10. Kalejira 1. Imajinazio 6. garajean 2. geometria 8. egutegia 3. Teknologi 5. Jende 1. ____________________ handiko pertsona da Andoni. _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ 2. Matematikan ____________________ asko gustatzen zait. _____________________________________________________________________________________ ________________________ _____________________________________________________________ 3. ____________________ berrietan aditu bihurtzen ari da aitona. _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ 4. ____________________ Santanderren bizi da orain. _____________________________________________________________________________________ ______________________________ _______________________________________________________ 9. ASTEA 105 5. ____________________ ugari bildu zen plazan. _____________________________________________________________________________________ ___________________________________________________________ __________________________ 6. Kotxea ____________________ dago gauez. _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ 7. Datorren ikasturtean ____________________ ikasgaia aukeratu duzu? _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ 8. Eskolako ____________________ kortxoan dago. _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ 9. Etxerako lanak ____________________ apuntatz en ditugu. _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ 10. ____________________ jotzen ikasiko dut bihar. __________________ ___________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ Ziurtatu 2. ariketa egina dagoela eta margotu erpurua ! 9. ASTEA 106 Alfabeto a diseinatzen Ezkutuan dagoen irudia deskubritu nahi baduzu, lotu itzazu alfabetoko letrak. Ondoren, nahi bezala margotu dezakezu! Nome:__________________________________________________Data:_____/_____/________ Turma:_________http://fichas.webnode.com.ptLiga as le tras do Alfab e to e de sc o b re a im age m e sc o ndida. P inta o de se nh o a te u go sto . 9. ASTEA 107 3.ariketa Alfabeto aren lasterketa Irakasleak esatean, idatz eza zu alfabetoa ahalik eta azkarren. Amaierara heltzen zarenean, idatz ezazu berriro irakasleak gelditzeko eskatu arte. Ondoren, zenbatu ezazu idatzitako letra kopurua. letra idatzi ditut! 9. ASTEA 108 Sprint Irakasleak esatean, kopiatu itzazu esaldiak ahalik eta azkarren. Amaierara heltzen zarenean, kopiatu itzazu berriro irakasleak gelditzeko eskatzen duen arte. Ondoren, zenbatu ezazu azken esaldian idatzi d uzun l etrakopurua. 1. Lukenen animalia gogokoena gepardoa da. _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ 2. Arratsalde an liburutegira joango gara. _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ 3. Pedagogia ikastea gustatuko litzaidake. ______________________________________ _______________________________________________ _____________________________________________________________________________________ 4. Arkeologoek objektu ezezaguna topatu dute. _________________________________________________________________________ ____________ ____________________________________________________________________________________ 5. Jeltzale tabernan dago osaba. _____________________________________________________________________________________ 9. ASTEA 109 _____________________________________________________________________________________ 6.Emoji berriak jarri dituzte._____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________7.Mujika abizena da ala herri baten izena?_____________________________________________________________________________________ ______________________________________ _______________________________________________ 8. Errege berria izendatuko dute Espainian._________ __________________________ __________________________________________________ ___________________________________________________________________________ __________ 9.Makillajea erabiltzen hasi da 12 urterekin._____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ 10.Musikagile bat etorriko da jaialdira . _____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ Ziurtatu 3. ariketa egina dagoela eta margotu erpurua ! hitz kopiatu ditut! 10. ASTEA 110 10. ASTEA 111 1.ariketa Alfabeto Banatua Idatz ezazu alfabetoa ordua hitzaren letretatik abiatuz . o r d u a 10. ASTEA 112 Hitzen taldeak Antolatu itzazu hitzak kolorearen arabera . aurrean kalejira errege biologia agenda zuzena ehun urruti saiatu imajinazio zintzoa jende berezia baserria jirafa hogeita sei erlijio hamahiru makillaje garajea 10. ASTEA 113 Antolatu itzazu ondorengo hitzak kolorearen arabera .orri enborra Iñigo denbora kanpoan hamar arpa sagarra aipatu inor aurkitu baina aurkitu hogeita bost kontutan aurten laino urdin txanpiñoi inperio Ziurtatu 1. ariketa egina dagoela eta margotu erpurua ! 10. ASTEA 114 10. ASTEA 115 2. ariketa (etxean )Aurrekoa eta o ndorengoa Idatz ezazu ondoren datorren alfabetoko letra, aurretik datorrena eta biak. c w k i a g l e b y f q d r n x u z o m v p h j t s f 10. ASTEA 116 Hitzen aterpea Osa itzazu esaldiak dagozkion zenbakia duen hitzarekin. Ondoren, kopiatu ezazu esaldia ahalik eta azkarren. 1. itsasoa 7. Teknologi 3. hasi 8. Jende 5. seme alaba 4. eztabaida 2. altxatu 9. otsoa 6. hitz egin 10. Imajinazio 1. Zure etxetik urruti al dago ____________________ ? ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 2. Ohetik ____________________ eta gosaltzera joaten naiz egunero. __________________________________________________________________________________________ ______ ________________________________________________________________________________________________ 3. Lanean ____________________ nahiko nuke aurten. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 4. Amarekin izaten ditut ____________________ gogorrenak. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 10. ASTEA 117 5. Sei ____________________ ziren amonaren familian. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 6. Azterketa egiten dugunean ezin da ____________________ . ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 7. ____________________ berrietan aditu bihurtzen ari da aitona. __________________________________________________________________________________________ ______ ________________________________________________________________________________________________ 8. ____________________ ugari bildu zen plazan. ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 9. Ezagutzen al duzue Pedro eta ____________________ ipuina? ________________________________________________________________________________________________ ________________________________________________________________________________________________ 10. ____________________ handiko pertsona da Andoni. Ziurtatu 2. ariketa egina dagoela eta margotu erpurua ! 10. ASTEA 118 Alfabeto a diseinatzen Ezkutuan dagoen irudia deskubritu nahi baduzu, lotu itzazu alfabetoko letrak. Ondoren, nahi bezala margotu dezakezu! 10. ASTEA 119 3. ariketa Alfabeto aren lasterketa Irakasleak esatean, idatz eza zu alfabetoa ahalik eta azkarren. Amaierara heltzen zarenean, idatz ezazu berriro irakasleak gelditzeko eskatu arte. Ondoren, zenbatu ezazu idatzitako letra kopurua. letra idatzi ditut! 10. ASTEA 120 Sprint Irakasleak esatean, kopiatu itzazu esaldiak ahalik eta azkarren. Amaierara heltzen zarenean, kopiatu itzazu berriro irakasleak gelditzeko eskatzen duen arte. Ondoren, zenbatu itzazu azken esaldian idatzi dituzun letra kopurua.1.Sagarra benetan gogoko dudan fruta da._____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ 2.Matematikako koaderno urdina banatu zigun irakasleak.______________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ 3.Telebista denbora luzez ikustea ez da ona._______________ ______________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ 4.Erromatar inperioa izan da handietako bat.__________________________________________________ ___________________________________ _____________________________________________________________________________________ 5.Eguraldi ona egiten badu, kanpoan bazkalduko dugu._____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ 10. ASTEA 121 6.Hamar aldiz esan behar dizkiot gauzak.__________________________________ ___________________________________________________ _____________________________________________________________________________________7.Ez dakit zenbat musikagile aipatu ditudan ._____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ 8.Inor etorriko ote da gure emanaldia ikustera?________________________________ _____________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ 9.Mendian txanpiñoi bat hartu genuen atzo._____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ 10.Mina hartu al duzu?_____________________________________________________________________________________ _____________________________________________________________________________________ Ziurtatu 3. ariketa egina dagoela eta margotu erpurua! hitz kopiatu ditut!

2023-12-01

booktegi_liburua_jon_salbatore_kaio

booktegi.eus RICHARD BACH Jon Salbatore Kaio itzulpena: Mikel Asurmendi Gure barnean daramagun benetako Jon Kaiori Lehen partea Egunsentia heldu zen, eta eguzki berriak itsaso barearen uhinak urre gorri karaz margotzen zituen. Arrantza ontzi bat itsasertzetik kilometro batera palastatzen zen. Halako batean, ahotsak airea urratu zuen Janarietako Saldoari deika, eta milako kaio pil atu zen marmarka eta liskarrean janari apur bat lortzearren. Harat honateko ohiko egun bat hasi zen. Hala izanik ere, Jon Salbatore Kaio txalupez eta hondartzez harago zebilen jardunean, ekinean. Uretik hogeita hamar metrora apaldu zituen oin zabalduak, mokoa altxatu zuen, eta hegalak bihurdura zailean eta mingarrian atxikitzen ahalegindu zen, baitezpadako saioa hegaldi pausatu baten erdiesteko. Abiadura gutxitu zuen haizea aurpegian xuxurla baino ez zela sentitu zuen arte, ahalik eta ozeano ak, behe beherean, erabat baretua irudi izan zuen arte. Begiak txilotu zituen basati baten antzera, arnasari eutsi zion, bihurdura hura are... zentimetro bat... gehiago... bortxatuz. Lumak kiribildu zitzaizkion, trabatu zen eta erori. Kaioak, ongi jak ina denez, ez dira inoiz trabatzen, ezta gelditzen ere. Eurentzat, hegaldi baten erdian gelditzea lotsagarria da, ohore galtzea. Dena dela ere, Jon Salbatore Kaio, lotsatu barik, behin eta berriz hegalak bihurketa neketsu eta dardartsu hartan hedatzen zituenean –geldiro, geldiro, eta trabatuz behin eta berriro – ez zen edozein txori. Kaioen gehiengoari ez dio axola ikasteak, heg an egiteko beharrezkoak diren oinarrizko arauak izan ezik: otorduen eta hondartzen arteko joan jinak, berbarako. Kaioen gehiengoarentzat, hegan egiteak ez dauka garrantzirik, jateak baizik. Kaio honi, hala ere, axola zitzaiona ez zen jatea, hegan egitea ba izik. Ezer baino gehiago munduan, Jon Salbatore Kaiok hegan egitea maite zuen. Pentsatzeko modu hori, jabetu zen, ongi jabetu zenez, ez da txit egokia gainerako txorien artean ezaguna izateko. Gurasoak ere, egun osoak bakarrik iragaten zituela ikust ean, desilusionatu ziren: Jonek ehundaka planeatuak egiten zituen altuera apalean, ekin eta ekin, saiakuntzan. Jon Salbatore ez zen, artean, hainbat gauzez jabetua, adibidez, ur gainean hegan egiten zuelarik –bere hego luzeraren erdiaren baino altuera apalagoetan –, nolatan geldi zitekeen airean denbora luzaz esfortzu handirik egin gabe. Izan ere, bere planeatuak ez ziren usaiako bustialdiarekin amaitzen zangoak itsasoan pausatzerakoan, ostera, gorputzaren albo albora era aerodinamikoan zeramatzan zango tolestuek uhara leuna uzten zuten haren gibelean. Nola nahi den ere, zangoak barnebildurik lurreratzen hasi zenean –geroago urraska urraska hondartzetan berrikusten zuena – are gehiago desanimatu ziren gurasoak. – Zergatik, Jon, zergatik? –galdetzen zion amak –. Zergatik ez haiz gainerakoak bezala izaten ahal, Jon? Zergatik ez dituk lagatzen ur arraseko hegalaldia k albatrosentzat edota pelikanoentzat? Zergatik ez duk jaten? Seme, luma eta hezur besterik ez haiz! – Ez dit axola hezur eta luma ez beste izateak, ama. Airean hau edo hori egiteko gauza naizenentz jakin gogo besterik ez daukat. Hori baino ez dut jak in nahi. – Beha ezak, Jon –erran zion aitak, samur antzean –. Negua hurbil diagu. Arrantza ontzi gutxi egongo da eta laster gainaldeko arrainak hondaleetara joanak izanen dituk. Ikasi nahi baduk, ikas ezak janariaz eta berau erdiesteko moldeaz. Hegan e gitearena hagitz polita da, baina ez duk planeatu bat jaten ahal. Ba al badakik? Ez ahantz jatea dela hegan egiteko arrazoia. Jonek onetsi zuen obedienteki. Ondorengo egunetan gainerako kaioak bezala jokatzen saiatu zen; benetan saiatu ere, txio egiten , arrantza ontzi eta kaiaren inguruan Saldoarekin borrokari ekiten, arrainketa eta ogiketa bere burua habailduz. Ondorio handirik erdietsi gabe, halere. “Alferrik ari naiz”, pentsatu zuen, eta nahitara, atzetik xaxatzen zebilkion kaio zahar eta goseti bati liskartutako antxoa erortzen utzi zuen. Denbora hau guztia, hegan egiten ikasten erabil nezake. Hainbat eta hainbat dago eta, ikasteko! Denbora luze iragan barik, Jon Kaiok berriz ere itsas zabalerantz jo zuen, goseti, zoriontsu, ikasteari emana. Abiadura hartu zuen ikasgaitzat, eta aste bat jardunean iragan ostean kaio bizkorrenak baino gehiago ikasi zuen abiaduraren gorabeherez. Hirurehun metroetan ari zela, indar guztiaz hegaldaka, burua amildu zuen uhinetarantz latz eta gartsu, eta ika si zuen zer dela eta kaioek ez duten holakorik egiten, hots, zergatik ez duten beren burua zut erortzen uzten. Sei segundo besterik ez zuen behar izan, orduko ehun kilometrotan hegan egiteko, hegal altxatuak gehiagorako ematen ez duen abiaduran hain zuzen ere. Behin eta berriz gertatu zitzaion gauza bera. Bere trebetasuna osoki erabili arren, kasu handia eman arren, abiadura bizian zihoanean, kontrola galtzen zuen. Hirurehun metrora igo zen. Lehenik, gorantz, indar guztia erabiliz, eta segidan, b urua bertikalean makurtzen gorputza zut jartzeraino. Alabaina, ezker hegala altxaturik atxikitzen saiatzen zen bakoitzean, alde horretara jirabiraka jaisten zen bortizki, eta hala berean, orekan jarraitzeko eskuineko hegala altxatzen saiatzen zenean tximis ta kontrolaezinak antzo amiltzen zen. Hegal hori altxatzean askoz arduratsuagoa izan beharra zeukan. Hamar aldiz saiatu zen, eta hamargarrenean, orduko ehun kilometroak gainditzean, uraren kontra joz akitzen zen. Lumak ordurako kontrolagaitz bihurtzen zitzaizkion. Urez blai, koska hegalak abiadura bizian geldo geldoan eustean zegoela pentsatu zuen; orduko hirurogeita hamarreraino hegalei gogotik ekin –erran zion bere buruari – eta orduan, hegalak geldi geldirik laga behar ditu t. Zazpiehun metroko altueratik saiatu zen berriro bertikalean jaisten, mokoa beheiti buruz ipiniz, eta hara, orduko hirurogeita hamar kilometroak gainditu zituen momentuan, hegalei eutsi zizkien erabat zabalduta eta finkatuta. Hamar segundotan tximi sten antzera zihoan, orduko ehun eta hogeitamar kilometroak gaindituta eta hegaz. Kaioen abiaduraren munduko marka erdietsi zuen Jonek. Hala eta guztiz ere, garaipenak gutxi iraun zuen. Bere bertikaltasunetik ateratzen hasi zen instantean, aurreko ho ndamen ikaragarri eta kontrolaezin berean amildu zen. Jakina, ondorioak, orduko ehun eta hogeita hamar kilometrotan, lehergarriak izan ziren. Jon Kaio desintegratu zen, eta harri gogorraren tankerako itsasoaren aurka jo zuen. Bere senera etorri zene an, ilunduta jada, Ilargiaren argipean eta ozeanoan abandonaturik kausitu zuen bere burua. Bere hegal narras eta zapaztoek berun lingoteak ziruditen, alta bada, ur jotzeak sorrarazten zion arrangura gaitzena. Hondalera arrastatua izateko pisutsua izatea desio izan zuen, indarge, harekin guztiarekin amaitzeko barren desio zuen. Urperatzen zen heinean, ahots ozena eta arraroa durundatu zen bere baitan. “Ez dago saihesterik. Kaio bat naiz. Izatez mugatua naiz. Hegan egitearen gainean horrenbeste ikastera behartuta banengo, nabigazio kartak nituzke burmuinik izan beharrean. Abiadura bizian hegan egitea balitz nire patua, aztore baten hegal laburrak nituzke, eta arrainak jan beharrean, saguak jango nituzke. Gure aitak arrazoia zuen. Ahantzi behar ditut zoz okeria horiek. Etxerantz hegan egin behar dut, Saldoaren arrimuan, baita naizen bezalakoa izateaz pozik izan ere: kaio pobrea eta mugatua naiz”. Barne ahotsa ahituz joan ahala, haren menera makurtu zen Jon. Gauak iragan bitartean hondartza da kaioaren lekua. Une horretatik beretik kaio arrunt ez beste izatea promes egin zion bere buruari. Horrela, mundu guztia zoriontsuagoa sentituko zen. Ur ilunetik altxatu zen, ahitua, eta lehorrerantz abiatu, apal altueran, den mendreneko esfortzuaz, hegan egiteari buruz ikasi zuenaz eskertua. Bada, ez! –pentsatu zuen –. Bukatu dut izateko manera horrekin, ikasi dudan guztiarekin bukatu dut. Kaioa naiz , beste edozein kaio bat bezalakoa eta, halakoxe izaki eginen dut hegan. Horrela izanik, hogeita hamar metrora goratu zen, erresumindua, eta hegazkadak areagotu zituen ur bazterrera arribatzearren borrokatuz. Saldoko beste edozein bat bezalakoa i zateko erabakiak erosoago egoten sentiarazi zion. Engoitik ez zeukan ikastera behartzen zuen indarrari lotzeko arrazoirik, ez zen desafio gehiagorik izango, ezta porrotik ere. Pentsatzeari uzteak laketu zuen, eta hala berean hondartzako argitarantz ilunpe an hegaldatzeak. “Iluntasuna!” oihu egin zuen alarmaturik ahots ahulak. “Kaioek ez dute sekula iluntasunean hegan egiten!”. Jon ez zen aditzeko ernai. “Laketgarria da”, pentsatu zuen. Ilargia eta argiak ur gainean dirdiran, iluntasunean bides ka argitsuak trazatuz, den dena hain baketsu eta baretsua... “Jaitsi, jaitsi hadi! Kaioek ez dute sekula iluntasunean hegan egiten! Iluntasunean hegaldatzeko sortua izan bahintz, hontzaren begiak hituzke! Burmuinik ukan beharrean, nabigazio kartak hituzke! Aztore baten hegal laburrak!”. Han, gauean, hogeita hamar metroko altueran, Jon Salbatore Kaiok kliska egin zuen. Bere mina, bere erabakiak aienatu ziren. “Hegal laburrak! Aztore baten hegal laburrak!”. “Horra soluzioa! Zein zozoa izan naizen! Hegal tipi bat besterik ez dut behar, ene hegaletako alde handiena tolestea, eta hegan egitea, besterik ez. Hegal laburrak!”. Itsaso beltzaren azaletik zazpiehun metrotara igo zen, heriotzan edo porrotean ist ant batez pentsatu gabe, hegal aurreak gorputzaren kontra bildu zituen azkarki, daga tankerako puntta zorroztuak nasai laga zituen haizetara zabalduak, ageri agerian, eta zut erori zen. Haizeak orroz astindu zuen bere burua, ikaragarriro. Orduko ehun kilometrora, ehun eta hogeita hamar, ehun eta laurogei eta are zaluago oraindik. Oraingoan, ehun kilometrora hegaletako tirandura ez zen antzinako ehunekoan bezain larria. Hegal punten higidura minimoaz laxatu zuen jaitsaldia gradualki, eta arrapalada bizi an irten zen uhinetara buruz, kanoi bala gris baten antzo Ilargipean. Begiak haizearen kontra naretu zituen, marra txiki bitan bihurtzeraino, baita poztu ere. Orduko berrehun kilometrora! Eta kontrolpean! Bostehun metrotik zuzen beheiti abiatu beharr ean, mila metrotik ekiten badiot, zenbateraino iritsiko al naiz..? Arestiko deliberoak ahantzi zituen, haize handiak harrapaturik. Ez zen bere buruari egindako promesak haustearren hobendun sentitzen. Holako promesak bizitza arrunta onartzen duten kaioentzat besterik ez dira. Bere aprendizaian perfekzioa ukitu duen batek ez dauka promes mota horren beharrik. Egunsentian Jon Kaio berriro ari zen. Mila metrotik arrantza ontziak puntuak ziren ur bare eta urdinaren gainean, eta Janarietako Sal doa, berriz, hodei indarge eta funsgabea. Bizirik zegoen, eta doi doi dar dar egiten zuen pozarren, harro zegoen beldurra kontrolpean zeukalako. Orduan, inolako zeremoniarik gabe, hegal aurreak kuzkurtu zituen, zabaldu zituen bere punta labur eta angelutsuak, eta itsasorantz zuzendu zen azkar. Bi mila metroak iragatean atzeman zuen abiadura gehiena, haizea pareta ozen taupadatsua zen, hain sendoa izan ere, ezin zuela arintasun gehiagoz abantzatu. Beheiti buruz hegan egiten zuen engoitik, zuzen behera, orduko hirurehun eta hogei kilometrora. Tua ire ntsi zuen, eta hegalak abiadura horretan zabalduz gero birrinduko zela ohartu, bere burua milioi bat partikuletan zati zati eginda ikusi zuen. Abiadura manua zen ordea, abiadura poztasuna zen, abiadura edertasun aratza zen. Hirurehun metrotan hasi z en bertikaltasunetik ateratzen, haizea berealdikoa zen, hegal puntak zirriborrotsuak eta suntsitze zorian zeramatzan, bere bidean, orduantxe, arrantza ontzia eta kaiopiloa deseratzen eta ugaltzen ziren kometa baten arintasunez. Ezin izan zuen geldit u, oraindik ez baitzekien nola biratu abiadura horretan. Kolisioa heriotza litzateke istantean. Horiek horrela, begiak itxi zituen. Doidoi egunsentiaren ondoren gertatu zen, Jon Salbatore Kaiok orduko hirurehun eta hemezortzi kilometrora erauzi zuen bere burua zuzenean, Janarietako Saldoaren erdi erdian, begiak itxita, haizearen eta lumen orroek asaldatuta. Probidentziarako Kaioak bere alde izan zuen behingoarengatik, inor ez baitzen hilik gertatu. Amaieran, bere mokoak zer urantz seinalatu zuela, oraindik ere berrehun eta berrogei kilometrora burrunbatzen zuen. Hogeita hamarrera murrizterakoan eta hegalak berriz zabaltzean, arrantza ontzia otapur bat bezain tipia zen itsasoan, mila metro beherago. Garaipena zen bere a smo bakarra. Abiadura maximoa! “Orduko hirurehun eta hogei kilometrotan kaio bat!”. Aurkitutakoa itzela zen, Saldoaren historian une handiena, une singularrena, eta une berean aro berria hasi zen Jon Kaiorentzat. Bakartasunerantz hegaldatu zen, praktikatze ra, eta jarraian hiru mila metrotik hegalak tolesten lanean jardun zuen, bere zut erorketatik ateratzeko jira moldea ediren ahal izateko. Abiadura azkarrean, hegalaren puntatik luma bakarra den mendrena higitzeak bihurgune leuna eta hedatsua sortzen zu ela ohartu zen. Haatik, ikasi aitzin, abiadura horretan luma bat baino gehiago higitzen zuelarik, fusil bala baten gisara biratzen zela jabetu zen... eta horrela, airetiko akrobaziak burutu zituen mundu honetako lehendabiziko kaioa izan zen. Egun horret an ez zuen beste kaioekin betarik galdu kalakan, goiztiria iragan arte hegan egiten jarraitu zuen. Kiribilarena kausitu zuen, balantze astitsua, balantzea puntan, jaitsiera alderantzikaturik, kiribil erdia alderantzikaturik. Jon Kaio Saldora itzuli ze nerako, hondartzan jadanik, iluna zen erabat. Leher eginda eta zorabiatuta zegoen. Alabaina, eta ez satisfazio gutxirekin, lurreratzeko kiribil bat egin zuen jira biran lurra jo baino doi bat lehenago. Aurkikuntza jakinen dutelarik, pentsatu zuen, zoratuko dira. Arrantza ontzietara geure joan etorri astuna eta geldia egin beharrean, bizitzeko arrazoia badugu! Orain bai, orain, bizitzak badu bere zioa! Geure ezjakintasunaren gainetik goratuko gara, adimena, trebetasuna, eta perfekzioa edirenen ditugu. Librea k izanen gara! “Hegan egiten ikas dezakegu!”. Xuxurlez eta distiraz betetako agiantza urteak zetozen. Jon lurreratu zenean, kaioak Kontseiluan bilduta zeuden, aspalditxotik bilduak bide ziren, izan ere, haren zain zeuden. – Jon Salbatore Kaio ! Jar zaitez Erdian! Kaio Nagusiaren hitzak zeremonia handikoetako ahotz solemneaz entzun ziren, ozenki entzun ere. Erdian jartzeak lotsa ala ohorea adierazten zuen. Ohoreagatik Erdian Kokatzea, kaioren artean, buruzagi nabarmenak seinalatzeko modua z en. “Bai horixe! –pentsatu zuen –. Noski, Janarietako Saldoa... goiz honetan: aurkikuntza ikusi zuten! Hala ere, nik ez dut laudoriorik nahi. Ez daukat aitzindari izateko asmorik. Kausitu dudana, guztiekin partekatzea ez beste da ene nahia, gure beha dauden horizonte berriak erakustea...”, eta urrats bat eman zuen aitzina. – Jon Salbatore Kaio – erran zuen Nagusiak . – Jar zaitez Erdian, zure ahalkerako, zure gisakoen soaren pean! Hesola batez jipoitu izan bailuketen sentitu zuen. Bere belaunek dardaratzeari ekin zioten, bere lumak kopatu ziren eta belarriek burrunba egin zioten. “Erdira, ene desondrarako? Ezinezkoa da! Aurkikuntza! Ez dute ulertzen! Oker dabiltza! Oker dabiltza!” – ... bere arduragabekeria ausartarengatik –ahotsa altxatu zuen ospe handiz –, Kaio Familien tradizioa eta duintasuna bortxatzeagatik... Desohoreagatik erdiratua izateak kaioen erkidegotik at gelditzea zekarren, han Labar Urrutietan bizitza bakarti batera erbesteratua izatea. – ...egunen batean, Jon Salbatore Kaio, ikasiko duzu zein kario pagatzen den arduragabekeria. Bizitza ezezaguna eta ezagutezina da. Jateko sortuak gara, ahalik eta denbora gehien bizitzeko. Kaio batek ez dio sekula ihardesten Saldoko Kontseiluari, baina Jonek bere ahotsa entzunarazi zuen. Arduragabekeria? Anaia arreba maiteok! –oihu egin zuen –. Nor da ideia bati jarraikitzen dion kaioa baino arduratsuagorik? Ba al dago helburu goi baten bila borrokatzen ari den kaioa baino arduratsuagorik? Mila urtetan arrainen buruak lortzearren borrokatu dugu, baina orain badaukagu bizitzeko arrazoi bat, ikasteko arrazoia, libreak... libreak izateko..! Emadazue aukera bat, utz nazazue erakuts diezazuedan kausitu dudana . Saldoak harrizkoa zirudien. – Anaia arreben artekoa hautsi egin da –, adierazi zioten elkarri kaioek ozenki. Denak akort, modu solemnez itxi zituzten belarriak eta bizkarra eman zioten. Jon Salbatorek bakarrik igaro zituen gainerako egunak, alabaina, Labar Urrunetatik baino harantzago egin zuen hegan… Hegan eta hegan. Bakartasunean hegan egiteak ez zion urrikaririk ematen, beste kaioek hegan egitean senti zezaketen xarmari uko egiteak bai ordea; beren begien irekitzeari uko egin zieza ioten. Egunetik egunera gero eta gehiago ikasten zuen. Ikasi zuen, abiadura bizi bizian joanez gero, zut aerodinamiko batek lagundu ziezaiokeela ozeanoaren gainaldetik hiru metrora habitatzen zen arrain bitxia eta goxoa harrapatzen: harrez gero ez zit uen arrantza ontzien beharrik, ezta ogi gogorra ere bizirik irauteko. Kostaldeko haizean barrena bidatza finkatuz, gauean, airean lo egiten ikasi zuen, egunabarretik ilunabarrera ehun eta berrogeita hamar kilometro zeharkatuz. Bere barnearen kontrol berare kin, itsastar laino lodian zehar hegan egin zuen, eta haien gainean zeru argi eta liluragarriraino igo zen... beste kaioak lurrean zetzan bitartean, laino eta euripean murgildurik. Ikasi zuen goi haizeak gainditzen lehorrean barrena, mamutxa goxoenak bere buruari oparitzen zizkiolarik. Saldo guztiarentzat erdiestea espero zuena, berarentzat lortu berria zuen; ikasi zuen hegan egiten eta ez zen damutu ordaindutako arriskuaz. Jon Salbatorek kaio baten bizitza laburraren zioak ediren zituen: asperdura, be ldurra eta hira. Horiek horrela, behin horiek pentsamendutik uxatu ondoren, bizi luzea eta oparoa sumatu zuen. Ilunabarrean heldu ziren. Jon planeatzen aurkitu zuten, baketiar eta bakarti bere zeru maitean. Bere hegalen ondora alboraturiko kaioek aratz ziruditen, izarren argiaren irudiko, beren distira leuna eta lagunkoia zen gaueko zeru garaian. Alta, hegan egite an erakusten zuten trebetasuna zen horren guztiaren ederrena; beren hegalen puntak abantzatuz, Jonen hegaletatik doi doi zentimetro batera... konstanteki. Fitsik erran gabe, Jonek aproba ipini zituen, kaio batek inoiz ez gainditutako proba. Hegalak bihurtu zituen, orduko kilometro bakar batera gutxitu zuen abiadura, abantzu geldituz. Hegazti liluragarri haiek ere berea murriztu zuten, hertsi eran. Bazekiten astitsu hegan egiten. Tolestu egin zituen hegalak, biratu zuen eta buruz beheiti bota zen o rduko berrehun kilometrora. Bidaideek beren burua erortzen utzi zuten harekin batera, beheiti buruz amilduz, garbiki. Azkenean, abiadura berean, Jon bira astitsu eta bertikal bat burutuz hegaldatu zen gorantz. Berarekin egin zuten bira, irribarretsu. Hegazkada horizontala berreskuratu zuen eta isildu zen, hau erran aurretik: – Oso ongi. Nor zarete? – Zure S aldokoak gaituzu Jon, zure anaia arrebak gara. Hitzak irmo eta naroak izan ziren – Zu gorago eramateko etorri gara, etxeraino eramateko ere. – Ez daukat etxerik! Ez eta Saldorik ere. Erbesteratua nauzue. Orain Mendi handiko Haizearen abangoardian hegan egiten dugu. Ehun metro gehiago eta ezin izanen dut gorputz zahar hau haboro altxatu. – Bai zera! Egin dezakezu, Jon. Zuk ikasi duzu eta. Etapa bat amaitu duzu eta beste bat hasteko ordua heldu zaizu. Bere bizitza guztian legez, orain ere, adimenak argitu zuen Jon Kaioren existentziaren instante hori. Arrazoia zuten. Goragotik hegaldatzeko gai sentitzen zen, etxera joateko tenorea iritsi zitzaion. Azken begietako soa luzatu zuen zerura begira, hainbat eta hainbat irakatsia zion zilarre zko lur magnifiko hari. – Prest nauzue – erran zuen azkenik. Jon Salbatore Kaiok goiti egin zuen beste bi kaio leinurutsuekin, zeru ilun eta bikainean desagertuz. Bigarren partea Orduan, hauxe dugu zerua, pentsatu zuen, eta irribarrea behartu zuen. Zerua aztertzea berean sartzear gauden momentu justuan, ez da txit adeitsua kaio batentzat. Kaio argitsu biekin Lurretik etortzean, hodeien gainetik eta erakuntza hertsian, bere go rputza haiena bezain distiratsua bihurtzen zela ikusi zuen. Egiaz, Jon Kaio berbera han zegoen, gaztea, bere urrezko begien atzealdean izan zen betikoa, betiko Jon, hala eta guztiz ere, kanpoko itxura aldatuta zeukan. Bere gorputzak kaio batek a ntzo sentitzen zuen, baina antzinakoarekin baino askoz libreago egiten zuen hegan. Arraioa! Esfortzuaren erdiarekin, lehenengo abiadura adina erdiesten dut, pentsatu zuen. Lurreko egun hoberenetan lortutako errendimenduaren bi halako, aise lortu ere! Bere lumek diz diz egiten zuten, zuri dizdizari zen oraingoa, zilar xaflak bezalako hegal leunak eta perfektuak. Ohitzen eta trebatzen hasia zen beraiekin, pozik, oraingo hegal berrietan potentzia sakatuz. Orduko hirurehun eta berrogeita hamar kilome trotan bere abiadura gehiena –hegaldi horizontalean – erdiesten ari zela iruditu zitzaion. Laurehun eta hamarrean, bere ahalmenaren topera hegan egiten ari zela sentitu zuen. Oraingo gorputzarekin muga batera heltzeko parada zeukan, antzinako hegaldi horizo ntalean baino askoz zaluago joan arren, gainditzea biziki kostatuko litzaiokeen muga zen. Zeruan, pentsatu zuen, ez luke mugarik egon beharko. Batbatean hodeiak bereizi ziren eta bere lagunek oihu egin zioten: – Lurreratze on, Jon –eta arrastorik utzi gabe desagertu ziren. Itsasoaren gainean hegan egiten zuen, itsasbazter koskadun bati buruz. Labar arteko arranpetan kaioren bat edo beste tira ahala ari zen karraskan. Urrun, Iparrerantz, zerumuga berberean, beste zenbaitek egiten zuten hegan. Horizonte berriak, pentsamendu berriak, galderak... Zergatik horren kaio gutxi? Paradisuak kaioz beterik egon behar luke! Eta, zer dela eta nekatu naizen supituki? Uste izatekoa zen kaioak ez direla zeruan unatu behar, ezta lo egin behar ere. Non entzuna zuen hori? Lurreko bizitzaren oroitzapen zirriborrotsua agertu zitzaion. Lurra biziki ikasi zuen tokia izan zen, prefosta, baina xehetasunak gero eta nebulosoagoak egiten zitzaizkion; janaria lortzearren egindako b orroka gogoratzen zuen apur bat, baita Erbesteratu izana ere. Hondartzatik hurbil zegoen dozena kaio multzoa agurtzera heldu zitzaion, bakar batek txintik erran gabe. Ongi etorria jasotzen zuela sentitu zuen doi doi, eta hura bere etxea zela. Egun paregabea izan zen berarentzat, egunsentia gogoratzen ez zueneko eguna. Hondartzan lurra hartzeko bira egin zuen, airean instant bat geldituz hegalak eragiten zituelarik, ondoren, hondarretara jaitsi zen arinki. Beste kaioek ere lurreratzeari ekin zioten , hala ere, batek ez zuen luma bakar bat higitu ere. Haizearen kontra hegaldatu ziren, beren hegal distiratsuak zabaldurik, eta gero, berak nola jakin gabe, euren lumen makurdura aldatu zuten oinak lurrean geldiro finkatzen zituzten instant berberean. Kont rol agerbide ederra izan zen, baina Jon akituta zegoen halakoak saiatzeko. Zutik, han, hondartzan, bere buruari hitz batto egiteke, loak hartu zuen. Hurrengo egunetan Jonek sumatu zuen, hemen behialako bizitzan haina ikasteko zeukala hegaldiari buruz. Diferentzia nabarmen batez. Hemen bere pentsamoldeko kaioak zeudela. Izan ere, euretako bakoitzarentzat, bizitzaren xedea perfekzioraino iristea eta berau ukitzea zen, gehien maite zuten hobezintasuna, hots: hegan egitea. Txori apartekoak ziren, guztiak, eta orenak eta orenak ematen zituzten egunean ekinean hegan, aeronautika aitzinatua saiatuz. Denbora luzaz, iraganeko mundua ahantzi zuen Jonek, leku hura non Saldoak begiak hertsirik hegan egitearen pozari uko egiten zion, kaioek hegalak soilik bazkaria aurkitu eta lortzeko erabiltzen zuten lekua. Noizetik noizera, lipar batez baino ez, baina hura oroitzen zuen. Bere irakastunarekin zegoela gogoratu zen horretaz, goiz batean, hondartzan atsedenaldi bat hartzen zuteino, hegal tolestuak jirabiraka ekinaldi bat burutu eta gero. – Non daude gaineratikoak, Rafael? – galdegin zuen isilka, honako kaio hauek karraken eta txorrotxioen ordez usatzen zuten telepatia erosoari egokitua. – Zergatik ez gaude guretariko gehiago hemen? Nato rrenetik baziren... ...milaka kaio. – Bazekiat. Baieztatu zuen Rafaelek, bere burua higituz... ...eman diezazukedan arrapostu bakarra Jon; milioi batean hi batto haizela. Guretariko gehienok astitsu abantzatzen dugu. Mundu batetik beste ra ia ia berdin igaro gaituk, nondik etorri garen segituan ahazteko, norantz gindoazen kontuan edukitzeke, oraingoa orain biziz. Ohartu al zara zenbat bizialdi gurutzatu behar izan dugun lehenbiziko ideia hau geureganatzeko? Hots, Saldoan manua atzematea e dota jan eta gatazkatzea baino zer edo zer gehiago badela bizitzan? Mila bizipen Jon, hamar mila! Eta gero, ehun bizipen gehiago perfekzioa deritzan zerbait badela ikasten hasi arte, eta are ehun gehiago bizitzaren helburua perfekzio hori aurkitzea eta isl atzea dela konprenitzeko. Arau bera aplikatzen zioagu geure buruari orain: mundu honetan ikasi dugunaren bidez hautatzen diagu heldu zaiguna. Ez baduk deus ikasten, hurrengo mundua honen tankerakoa izango duk, berunezko zamak eta mugapen bertsuekin gaindit zekoa. Hegalak zabaldu zituen aurpegia haizetara bihurtuz. – Baina hi, Jon –erran zuen –, horrenbeste ikasi huen ukaldi batez ezen ez duk mila bizialdi iragan behar izan, bizitza honetara arribatzeko. Instant batez airean zeuden berriz, gogotik ziharduten. Alderantzizko posizioan hegaldatzeko biratzen zirenean, zaila zen orduan formazioa mantentzea, Jonek bere pentsamendua alderantziz taxutu behar zuenez gero, makurdura aldatu behar zuelako bere irakastunarekin batera harmonia zintzoan al darazten. – Saia gaitezen berriro –zioen Rafak behin eta berriz: ekin, ekin diezaiogun beste behin. – Azkenean: ederki! Eta orduan, kanpora begirako kiribildua ikasteari ekin zioten lehen aldikoz. Gau batez, gaueko hegalaldiak praktikatzen ez zituzten kaioak hondarrean geratu ziren, pentsaketan ari. Jon, bere kemen osoak lagundua, Kaio Nagusiari alboratu zitzaion, zeinaz esaten zen mundu honetatik harantzago partitzear zegoela. – Txiang... –erran zuen, amiñi bat artega. Kaio zaharrak samurki so egin zion. – Bai, ene semea? Urteek indarra galdarazi ordez, Nagusiak berea handiagotua zeukan; Saldoko edozein kaiok baino gehiago eta hobeto egin zezakeen hegan, besteek ezagutu berri zituzten abileziak menperatzen zituen. – Txiang, hau ez da egiazko zerua, ezta? Nagusiak, Argizagiaren pean irri egin zuen. – Ikasten ari haizela sumatzen diat, Jon. – Ea, zer gertatuko da orain? Nora abiatuko gara? Ez al dago zerua bezalako leku bat? – Ez, Jon, ez zegok holakorik. Zerua ez da leku bat, ezta aldi bat ere. Zerua perfektua izatean datza. Isilik gelditu zen une batez. – Hegan eg iteko arin arina haiz, ezta? – Bi... biziki maite dut abiadura – erran zuen Jonek, harriturik, baina harro harro; Nagusia horretaz oharturik. Jon, zerua haztatzen hasiko haiz, abiadura perfektua haztatuko duan unean. Eta hori ez da orduko mila kilometro tan hegan egitea, ezta milioi batean, ezta argiak hartzen duen abiaduran ere. Edozein zenbaki xedea bilakatzen baita, eta perfekzioak ez dik xederik. Abiadura perfektua, seme maitea, bertan izatean datza. Gaztigatu gabe, begi kliska batean, Txiang ur ert zean agertu eta desagertu zen, hogei metro harantzago. Desagertu zen berriz ere, segundoko milaren batean Jonen besaburuaren ondora itzultzeko. – Nahiko jostagarria da –erran zuen. Jon liluratuta zegoen. Zeruaz galdegitea ahantzi zuen. – Nola egin duzu? Zer sentitzen da hori egitean? Noraino irits zaitezke? – Gura duan lekura eta aldira joan haiteke –erran zuen Nagusiak. Nik nahi izan dudanean eta nahi nuen tokira joan nauk. Itsasorantz begiratu zuen. – Bitxia da. Bidaiatzeko xarmarengatik perfekzioa mesprezatzen duten kaioak ez dira inora iristen, geldiro geldiro aritzen dituk. Perfekzioa erdiesteagatik bidaiatzeaz ahazten direnak toki guztietara iristen dira, eta instantean. Oroit hadi, Jon, zerua ez da leku b at ezta sasoia ere, zeren eta lekuek eta sasoiek ezer gutxi diote. Zerua da... – Hola hegan egiten erakusten ahal didazu? Jon Kaiok dardara egiten zuen beste desafio baten konkistaren aitzinean. – Jakina, baldin eta ikastea bada hire g rina. – Bai. Nahi dut. Noiz has gaitezke? – Gura baduk, oraintxe has gintezke. – Gisa horretara hegan egiten ikasi nahi dut –erran zuen Jonek, eta argi nabar batek distira egin zuen bere begietan –. Esadazu zer egin behar den. Txiang poliki mintzatu zen, kaio gazteari arretaz behatzen ziolarik. – Pentsamendua bezain agudo eta existentzia dagoen edonora hegaldatzeko –erran zuen –, arribatu haizela jakintzat jo behar duk... Txiangen ustez, sekretua zen Jonek bere burua ez ikustea preso antzo, gorputz mugatutako bat bailitzan, ehun eta lau zentimetroko hegoen luze zabaleko gorputza, programazio errendimendu egoki bati uko eginez. Sekretua bere benetako izaera bizirik zegoela jakitea zen, izkiriatu gabeko zenbaki baten bikaintasunez, espazioaren eta denboraren edozein lekuan eta aldi berean. Jon ekin eta ekin aritu zen, egunak joan egunak jin, era basatian, egunabarretik gauerdi osteraino. Baina biziki ahalegindu arren, ez zen milimetro bat higitu ere aurkitzen zen lekutik. – Ahaztu fedea! –esaten zion Txiangek behin eta berriz –. Hik ez huen, bada, hegan egiteko federik behar, hegaldia zer den konprenitzeko baizik. Gauza berbera dugu hau. Ekin iezaiok berriro ere. Horre la, egun batez, Jon, hondartzan zutik, begiak hertsirik, bere baitarako bildurik, bat batean eta ziztuan ulertu zuen Txiangek esandakoa. – To, egia! Kaio perfektua eta inongo mugarik gabekoa naiz! – Eta pozarren hunkitu zen. – Ondo da! –esan zuen Tx iangek, haren ahotsetik tonu baikorra aireratuz. Jonek begiak ireki zituen. Nagusiarekin gelditu zen, bakarrik, arrunt bestelako hondartza batean, zuhaitzak ur ertzera bertaraino iristen ziren, goian bi eguzki biki horik bira egiten zuten. – Azkenean ideiaz jabetu haiz –esan zuen Txiangek –, baina hire kontrola zerbait gehiago landu beharrean hago... Jon zur eta lur gelditu zen. – Non gaude? Parajeak ez zion Nagusiari aparteko zirrarik eragin, eta ezentzunarena egin zuen. – Zerua berde eta eguzkitzat izar bikoitza daukan planeta batean gaude, begi bistan zegok. Jonek oihu pozgarri bat jaurtiki zuen, lurra utzi zuenetik adierazitako lehendabiziko soinua: – Hau egina dago! – Baia? Bistan duk, Jon. Zertan ari garen jakinez gero, ondorioak onak dira betiere. Eta orain, hire kontrolaren gaira itzuliz... Itzuli zirenean gaua zen. Beste kaioek, urrezko bere begietan so egin zioten Joni, adeitasunez, denbora luzaz plantaturik egon zenekotik desagertzen ikusi baitzuten. Haien laudorioei eutsi zien minutu eskasean. – Berria nauzue hemen. Hasi berria na iz. Ni naiz zuengandik ikasi behar duena. – Hori egia denentz galde egiten diot neure buruari, Jon –erran zuen Rafaelek, haren ondoan, zutik –. Hamar mila urteotan, ez dut ikusi hik baino ikasteko beldur gutxiago daukan kaiorik. Saldoa isil isilik geratu zen, eta Jon aztoraturik nolabait ere. – Nahi baduk, denborarekin has gaitezke lanean –erran zuen Txiangek –, etorkizunean eta iraganean barrena hegaldatzea lortu arte. Orduan, zailena hasteko gertu izanen haiz, kolosalena, ororen olgatuena. Prest izanen haiz gora egiteko, ontasunaren eta maitasunaren esangura ulertzeko. Hilabete bat iragan zen, edo hilabete antzeko zerbait, eta Jonek agudo ikasten zuen, aiseki. Saiakuntza arruntek –eguneroko esperientzia – eskaini ziotena ikasteko azkarra i zan zen beti, eta orain, Nagusi Berberaren ikasle berezia izanez, lumazko super konputagailua ziratekeen bezala bereganatu zituen ideia berriak. Azkenik, halere, Txiang desagertu zen eguna iritsi zen. Eleketan egona zen isilean lagun haiekin guztiekin: ik asteari uko ez egiteko erregutuz behin eta berriz, praktikatzen segitu behar zutela erranez, bizitza ororen perfektua eta ikusezinezkoa den printzipioa konprenitzen ahalegintzeko. Orduan, mintzatzen zeino, haren lumak gero eta distiratsuagoak egin ziren, harik eta era hain bereiziz dirdira egiten zuteneraino, non ezein kaiok ez zion so egiten ahal. – Jon –erran zuen, eta hauek izan ziren azken hitzak –, segi ezak lanean maitasunean. Berriz ere begiratu ahal izan zutenean, Txiang desagertua zen. Egunak iragatearekin, Jon etorritako Lurrez gogoratzen zelarik, are eta harrituagoa zegoen. Jakin izan balu han orain zekienetik hamarreko bat, ehuneko batto, bizitzak beste era bateko esangura izan zezakeen! Hondarrean geldirik zegoen eta, ea han behe rean kaioren bat ote legokeen haren mugak apurtzearren ahaleginetan galdetu zion bere buruari, hegalaldiaren benetako esanahia ulertzeko, txalupa batetik eroritako otapur batzuk erdiesteko behar diren hegazkadez harago. Saldoaren aitzinean egia esateagati k Erbesteraturen bat egon zitekeen, ausaz. Jonek onezko bere ikasgaiak gero eta gehiago lantzen zituelarik, amodioaren sorkura ezagutzeko gero eta gehiago ziharduenean, Lurrera itzultzeko are desio handiagoa sentitzen zuen. Zeren eta, nahiz eta lehendik ba karzale izan, Jon kaio irakastuna izateko jaioa zen, eta bere maitasuna adierazteko manera –ikusita zeukan egiaren parte bederen – berau besteekin partekatzea zen, bere kabuz egia ikusteko aukeraren zain egongo zen kaioren batekin. Rafael, pentsamenduaren erritmoaren arabera hegan egitera usatua eta gainerakoei irakastearen aldekoa, duda mudan ari zen. – Jon, behinola Erbesteratua izan hintzen. Zergatik uste duk, hire iraganeko kaioren bat adi izango duala orain? Badakik err efrauak dioena, egia dena: “Urrun dakusan kaioa goiti ari da”. Lehenago kidetzat izan dituan kaioek karraka eginez ematen dute denbora lurrean, elkarren arteko gatazketan. Zerutik mila kilometrora zeudek. Eta hik diok, geldituta dauden lekutik zerua erakut si nahi dieala! Jon, beha ezak! Beren hegalen puntak ikusteko gai balira behinik behin. Gera hadi hemen. Kaio heldu berriak lagundu itzak, esan behar dieana konprenitzeko aski abantzatuak dituk eta. Lipar batez isilik gelditu zen, eta hauxe erran zion: – Zer gerta zatekeen, Txiang antzinako bere munduetara itzuli izan balitz? Non egongo hintzen hi orain? Azken puntua erabakiorra zen, Rafalek arrazoi zeukan: “Urrun dakusan kaioa goiti ari da”. Jon gelditu zen eta lanari ekin zion heldu be rriekin, denak azkar eta erneak ziren euren eginbeharretan. Baina gomuta zaharra itzuli zitzaion, ezin zuen bere burutik kendu Lurrean kaioren bat edo beste ikasteko asmoz egon litekeela, baita Erbesteratua zelarik Txiangen laguntza ukan izan balu zenbat g ehiago jakingo lukeen orain pentsatzea ere. – Rafa, itzultzeko beharrean nagok –erran zuen azkenean –. Hire ikasleak ongi zihoazek. Are gehiago, berriekin lagun hazakete. Rafaelek hasperen sakon bat jaurtiki zuen, ika mikan aritu izan gabe. – Ene gogoan izan haut beti, Jon –izan zen esandako guztia –. – Rafa, hau lotsa! –aurpegiratu zion Jonek –. Ez hadi kiskila izan! Zertan dihardugu egunero bada? Gure adiskidantza espazio eta denbora gaindituz gero, geure anaitasuna suntsitu eginen dugu! Alta, gainditu ezak espazioa eta Hemen bat ez beste geratuko zaiguk. Gainditu ezak denbora, eta Orain bat besterik ez zaiguk geratuko. Hemen eta Orain artean, ez ote gara noizbait ikusiko? Rafael Kaiok barre algara laxatu behar izan zuen. – Txori eroa –erran zuen xamurki –. Norbait badago Lurrean beste bati erakuts diezaiokeela nola ikusi daitekeen mila milietako urruntasunean, hi haiz Jon, Jon Salbatore Kaio. –Hondarrari so gelditu zen –: Adio Jon, lagun maitea. – Adio, Rafa. Ikusiko dugu elkar. – Horiek horrela, Jonek, pentsamenduan irudikatu zituen kaio saldo handiak iraganeko denboraren mugetan, eta bazekien jakin, aisetasun osoz, ez zela jadanik luma eta hezur bakarrik, libertatearen eta hegalaldiaren ideia perfektua baino, inolako mugapen gab erik. Pello Paulo Kaio gaztetxoa zen oraino, hala ere, bazekin ez zegoela Saldo hartan beste txori bat bera bezain bazterturik edota hain injustuki trataturik. –Bost axola diotena – pentsatu zuen kexu, eta ikusmena goibeldu zitzaion Labar Urrutirantz abiatzen zeino –. Hegan egiteak badauka bere garrantzia, ez da gauerdiko nolanahiko hegadan oinarritzen! Edozein txori arrainek egin... egin lezakete hori! Kaio Nagusiaren inguruan biraketa ttiki bat egin jostetan, doi doia ari, eta Erbestera ko ndenatua naiz amen batean. Itsuak dira, akaso? Ez al dute ikusi nahi? Ezin ote dute imajinatu erdietsiko zuten loria errealki ikasteari ekinen bagenio? Berdin dit pentsatzen dutenak. Hegaldatzea zer den agerian utziko diet, Bandidu bilakatuko naiz, hor i bada euren nahikeria. Baina damuaraziko ditut... Ahotsa bere buru barnetik jalgi zen, eta eztia izanik ere, horrenbeste izutu zuen non erratu eta airean itzulipurdika amaitu zen. – Ez hadi haiekin bortitza izan, Pello Kaio. Hi egotzirik izatean, beste kaioek euren buruei baino ez dietek min egin, egun batean konturatuko dituk horretaz; egun batean hik dakusana ikusiko ditek berek ere. Lagun itzak hori konprenitzen eta izan hadi barkabera. Haren eskuin hegalaren puntatik zentimetro batera mundu honetako kaio dirdiratsuenak egiten zuen hegan, esfortzu egiteke planeatzen, luma batto higitu gabe, abantzu Pelloren abiadura maximoan. Alditxo batez kaosa nagusitu zen txori gaztearen baitan. – Zer gertatzen da? Erotu egin al naiz? Hilik ote nag o? Zer da hau? Ahotsak apal eta naharo jarraiki zuen haren pentsamenduaren barnean, arrapostu bat exigituz. – Pello Paulo Kaio, hegan egin nahi al duk? – BAI, HEGAN EGIN NAHI DUT! – Pello Paulo Kaio, horrenbeste maite al duk hegan egi tea ezen barkatuko dituala Saldoko kideak? Lanari lotuko al haiz, eta ikasiko al duk eta itzuliko haiz egun batean konprenitzen laguntzeko? Gezurretan aritzeak alferrik zirudien izaki trebe eta aparteko harekin, Pello Paulo oso harrotuta eta hunkitu a izanagatik ere. – Bai, nahi dut –baietsi zuen apalki. – Orduan, Pello –erran zion kreatura argitsu hark, ahots xamurrean – has gaitezen Hegalaldi Horizontalarekin... Hirugarren partea Jonek ezari ezarian jiraka ziharduen Labar Urrutietan gaindi, beha zebilen. Pello Kaio gazte bortitz hura kasik perfektua zen ikasle gisa. Azkarra zen, eta arina, eta airean bizkorra, eta baitezpadakoa zena, gaitzeko nahikaria zeukan hegan egiten ikasteko! Bazetorren hor orain , bertikaltasunetik atereaz, orroz, zirriborrotsua eta urdindua, orduko berrehun eta hogei kilometrotako abiaduran, bere irakastuna gaindituz, bolido bat bailitzan. Batbatean, artazika hasi zuen, pikoan, zakarki, hamasei puntura ailegatu zen, bertikal eta geldiro, puntuak ahots ozenez zenbatzen zituelarik. ... bederatzi...hamar...ikusten Jonbukatzen arizaitairearen abiadura...hamaika... Geldialdi perfektuak etazehatzak nahi ditut zeureak bezalakoak...hamahiru...hiru puntu hondar etara...egin...ham alau...aaakk! Buztanaren bihurketa arras gaizki joan zitzaion Pellori, bere sumindua eta errabia zirela kausa. Gain buruka joan zen bizkarra emanik basati baten antzo, jaitsiera alderantzikatuan hertsi zuen bere burua, bere irakaslea zegoen nibeletik hogeita hamar metro azpitik hatsanka edo hatsestuka. – Denbora galtzen ari zara nirekin, alferrik da, Jon! Arrunt zozoa nauzu! Zakil kirten galanta! Ekin eta ekin aritu arren, ez dut sekula deus lortuko! Jon Kaiok gainbegiratu bat bota zion, bait a onetsi ere. – Hain baldarki aztoratzen haizen bitartean, ziur ez duala lortuko. Pello, sarreran orduko hirurogei kilometro galdu egin duk! Emeki joan behar duk! Tinko, baina emeki. Gogoratzen al duk? Kaio gaztearen nibel berara jaitsi zen. – Saia gaitezen batera orain, erakuntzan. Aztoratzearena kontuan har ezak. Sarrera gozo eta leuna dukek, aise. Hiru hilabeteren inguruan, Jonek bazituen beste sei aprendiz gehiago, denak Erbesteratuak, kuriositateak joak hegaz egiteko modu berri horren gatik, aire garbi berriak sentitzearren. Hala izanik ere, errendimendu on batzuen erdiesteari dedikatzen ziren errazago, arrazoi ezkutuko hori ulertzeari baino. – Gutariko bakoitza Kaio Nagusiaren ideia bat da egiazkiro, libertatearen ideia mugagabe bat – erran ohi zuen Jonek hondartzan arratsaldeetan –, eta goi hegazkadaren prezisioa geure egiazko izatearen adierazpeneraino hel gaitezen urratsa da. Mugatzen gaitu en oro errefusatu beharrean aurkitzen gara. Horixe dugu praktika hauen guztien zioa, goi eta apal abiaduran, akrobazia hauen... ...eta ikasleak lokartzen ziren, leher eginak, egun osoa jardun ondoren. Maite zuten praktikatzea ernegarria eta bizkorra zelako, eta ikasteko zuten gogoa eragingarria zitzaielako, gogoa ikasgairik ikasgai gehitzen zietelarik. Baina, haietako batek ez zuen oraindik ere sumatzen, ideien hegalada lumen eta haizearen hegalada bezain egiazkoa izan zitekeela, ezta Pello Paulo Kaio ere. – Zuen gorputz osorik, hegalen puntatik puntara –erranen zukeen Jonek beste behin iraganean – zeuon pentsamendu besterik ez da, ikusbera den forma batean. Eten ditzagun pentsamenduaren kateak eta gorputzaren kateak hauskorrak eginen zaizkigu. – Erranak erran, bere hitzak elezahar atseginak bailiran jasoak izaten ziren beti, eta haiek lo egiteko premia gorrian zeuden. Hilabete bat igaro baino ez zen eta Saldora itzultzeko tenorea zutela, erran zuen Jonek. – Ez gaituzu prest oraino! – erran zuen Henri Kalvin Kaiok –. Ez gara onartuak izanen! Erbesteratuak gara! Zertarako bizi, baztertuak izanen garen mundu batean? Ez dea hola? – Noranahi joateko aske gara, baita garena izateko libreak ere –ihardetsi zuen Jonek –. Hondarretik altxatu zen, Ekialderantz jiratuz, eta Saldoaren herrialderantz zuzendu. Anartean, larrialditxo bat antzeman zen ikasleengan, Saldoaren legeak ez baitzuen onesten Erbesteratuen itzulera, eta legea ez zen bortxatua izan hamar mila urtetan behin ere. Legeak gelditzeko zioen. Jonek, ostera: Abian zaitezte! Eta zegoeneko itsasoan barrena ziharduen. Ikasleak igurikatuz segitzekotan, hark berak bakarrik buru egin beharko ziokeen Saldo etsaiari. – Bon, Saldoaren partaideak ez badira, ez dugu Legea obeditzerik, ezta? –erran zuen Peiok, nahasi xamar –. Gainera, gatazka badago, hara joateko behartuta gaude. Eta horrela gertatu zen, gertatu zenez. Goiz hartan, haietako zortzi mendebaldetik azaldu ziren, diamante biko erakuntzan ia ia hegaletako puntak elkar jotz en. Orduko berrehun eta bost kilometrora Saldo Kontseiluaren hondartzari buruz hegan egiten zuten, Jon buru izaki, Peio haren albora hegaldaka emeki emeki; Henri Kalvin aldi berean ezkerretik ausarkiro borrokatzen. Orduan, talde osoak eskuinerantz jo zuen astiro, txori bakarra bailitzan... ...horizontaltasuna eta bertikaltasuna... txandakatuz, beren gorputzen gainean haizea orroka lagun zutelarik. – Saldoko bizitzan usu entzuten ziren txorrotxio eta garrasiak, Erbesteratuen itzulerarekin tanpez eten z iren, eta zortzi mila kaio anodinoek begi arretatsuz so egiten zieten. Zortzi txoriak –bata bestaren gibeletik – bederaka igo ziren, abilki, kiribil bat egin ondoren, bira zabal bat burutuz pausatu ziren hondarren gainean ezari ezarian. Orduan, gertatutako a eguneroko zeregin arrunta bailitzan, Jon Kaiok hegaldiari buruzko kritikari hasiera eman zion. – Hasteko –erran zuen, gaitzitua – bat egin momentura berant pixka bat arribatu zarete denak... Erbesteratuen etorrerak Saldoa inarrosi zuen. Txori horiek Iheslari dira! Eta itzuli bide dira! Eta hori... ... hori ez da zuzena! Kaioen harridurak Peiok aurresandakoa aienatu zuen, hau da, liskar eginkor batentzako abagunea. – Beno, ados: Erbestera tuak dira –erran zuten gaztetxoren batzuek –, baina, erran ezazue, non ikasi dute horrela hegan egiten? Abantzu oren bat iragan zuen Nagusiaren Hitza Saldo guztira hedatu zenerako: ez egin kasurik. Erbesteratu bati hitza zuzentzen diona Erbesteratua b ilakatuko da. Erbesteratu bati begiratzen dionak Saldoaren Legea hausten du. Une horretatik, Jon, bizkar eta bizkar luma gris nasaik inguratu zuten, zeina, antza denez, egintza horrek ez zuen sobera hunkitu, doi doi Kontseiluko Hondartzaren gainean atondu zituen bere ikasleak helburu gutiziatsuen lortze lanetan. Martin Kaio –oihu egin zuen, hegan egiten zueino – hegaldi astitsua ezagutzen duala diok! Proba ezak lehenik eta mintza hadi gero. Hegan egik! Eta gisa horretan, gure isil eta tipi Martin Alonso Kaio, bere kautan harriturik –bere irakastunaren pikoen eraginpean – , artista erresultatu zen hegaldi astitsuan. Haizetxo arinean, bere lumak kurbatzera erdietsi zuen gora egin artio, eragite minimoa burutu gabe, hondarretatik hodeietaraino, eta beheiti berriz ere. Gauza bera gertatu zitzaion Karlos Rolando Kaioa ri, zeina zortzi mila eta berrehun metroetako altueran Mendiko Haizearen Handiari buruz hegaldatu zen, zoraturik eta kontent eta hotzaz urdinduta, eta biharamunean are gorago iristeko prest. Peio Kaiok, nehork bezala akrobaziak maite zituenak, lortu zuen bere erorkera “orbel gisan” egitea, hamasei puntuetako erorketa, eta biharamunean bere lumen zuritasun paregabea erakutsiz goren punturaino ailegatu zen jirabiraka arituz, begietako so herabeen eta lehiatien artean bere eginkizunak hirukoizten zituel arik. Jon konstanteki zegoen ikasleekin, erakusten, presionatzen, gidatzen, iradokitzen. Gauaren eta hodeien eta ekaitzen aurka hegan egin zuen haiekin, hegan egiteko plazer soilarengatik, Saldoa lurrean miserableki moltsokatzen zen bitartean. Hega laldia amaitu eta, ikasleek atsedenaldia hartzen zuten hondartzan eta hurbiletik entzuten zioten Joni. Bazeukan honek aise konprenitzen ez zituzten zenbait ideia eragabeak, baina bazeuzkan ere onak eta konprenigarriak. Pixkanaka, gauez, ikasleen ingu ruan beste zirkulu bat eratu zen; adi adi eta jakinguraz zegoen kaio zirkulu bat, orduak eta orduak, ikusgura barik, ezta ikusiak izateaz, artean arturratu gabe, desagertzen zirela. Haien itzultzea gertatu eta hilabete batera, Saldoko lehendabiziko k aioak marra gurutzatu zuen, hegan egiten eraku ts ziezaiola eskaka. Hura egitean, Terrence Lowell Kaio kondenatua izatera pasatu zen, Erbesteak markaturik eta Jonen zortzigarren ikaslea. Hurrengo gauean, Eztebe Lorenzo Kaio etorri zen Saldotik, kord okan, bere hegal ezkerra hondarretik arrastaka, Jonen oinetara erori arte. Lagun nazazu –erran zuen, ozta ozta, hilzorian diren bezala mintzo – edozer baino gehiago mundu horretan, hegan egin gura dut… Hator, bada –erran zuen Jonek –, igo gaitezen, utz dezagun lurra gibelean eta has dezagun. – Esteban Kaio, hi heu izateko libre haiz, hire benetako izaera azaltzeko, hemen eta orain, inolako trabarik gabe. Kaio Nagusiaren legea duk, den Legea. – Hegan egin dezakedala, diozu? – Libre haizela esaten diat. Eta besterik gabe, Eztebe Lorenzo Kaiok hegalak zabalak zituen, esfortzu larregi egiteke gau ilunerantz altxatu zen. Bere deiadarrak –indarrak batuz eta berrehun metroetako altueratik – bere lozorrotik atera zuen Saldoa. – Hegan egin dezaket! Entzun! HEGAN EGIN DEZAKET! Egunabarrean ia mila hegazti zeunden ikasleen zirkuluaren inguruan, jakinguraz behatzen zioten Ezteberi. Ez zitzaien axola ikusiak izatea edo ez, adi adi zeuden, Jon Kaioren hitzak konprenitu nahian. Gauza txit errazak aipatu zituen: ontsa dela kaio batek hegan egitea; libertatea izatearen beraren esentzia dela; libertatea hori eragozten duen oro eliminatu beharrean gaudela, erritual edo sineskeria izan edo edozein mu garen itxurazkoa izan ere. – Eliminatua –erran zuen ahots batek multzotasunean – Saldoaren legea izanik ere? – Egiazko lege bakarra libertatera bideratzen duena da –erran zuen Jonek –. Besterik ez. – Nola nahi duzu, zu hegaldatzen zaren modura guk egitea? –zioen beste ahots batek – . Zu berezia zara, ongi hornitua, edozein hegazti edo txori baino gehiago. – Beha ezazue zertan diren Peio, Terence, Karlos Rolando, Antton Mari! Bereziak, mardulak eta dibinoak ote dira? Ez zuek baino gehiago, ez ni baino gehiago. Ezberdintasun bakarra da, egiatan bakarra, egiazki zer diren hasi dutela konprenitzen eta praktikara eramaten saiatzen direla. Haren ikasleak, Peio salbu, asaldatu ziren. Ez ziren ohartu horixe bera egiten ari zirela. Egunik egun, areagotzen zen galdegitera zetorren multzoa: galdegitea, idolatratzea, gutxiestea… – Kaio Nagusiaren berberaren semea ez ote zaren, diote Saldoan –kontatu zion behinola Peiok Joni, Abiadura Aitzinatuari buruzko praktiken ondoren –, zu zure gara iari mila urte aitzinatua zaude, horixe da kontua. Jonek hatsa hartu zuen. Txarto ulertua izatearen ondorioa dut hau, pentsatu zuen. Deabru izendatzen dizute ala Jainko. – Zer deritzok horri, Peio? Geure garaiari aurrea hartu diogu noizbait? Isiltasun sakon baten ondoren... – Bon, hegan egiteko manera hau ikasi nahi duenaren esku izan da, hots, ediren nahi duenaren gertu. Eta horrek ez du deus ikustekorik denborarekin. Onenean, apika, modari aurrea hartu diogu, kaio gehiengoaren hegan egiteko manerari. – Zerbait bada hori –erran zuen Jonek, beheiti buruz tiratuz planeatzeko asmoz –. Hori “geure garaiari aitzina hartu diogula” erratea baino hobeto da. Aste bat doi doi beranduago suertatu zen. Peio ikasle andana bati hegalaldiar en arauak –abiadura bizian – azaltzen entseatzen ari zen. Lau mila metrotik egindako xut bertikal batetik atera berria zen –hondartzatik zentimetro eskas batzuetara, tximist baten antzera –, txoriño bat bere lehen hegalaldian ari zen unean, bere amari deika, bere bidean planeatu zuen alditxoan justu justu orduantxe. Istant batean, txori gazteari itzuri nahian, Peio Pablo Kaiok ezkerretara jo zuen bortizki, orduko hirurehun kilometro baino gehiagotan, eta granitozko arroka sendo baten kontra jotzen amaitu zen. Arroka beste munduetarantz irekitzen den ate erraldoia eta gogorra bailitzan suertatu zitzaion. Kolpearekin batera sentitu zuen izualdia itzela izan zen, eta itzala egin zen, ilunpean ibili zen noraezean, eta gero, zeru arraro batean galdutzat iku si zuen bere burua, arraroa, ahazten, oroitzen, ahazten; beldurti eta triste eta damuturik; izugarri damuturik. Jon Salbatore Kaio ezagutu zuen egune an bezalaxe heldu zitzaion ahotsa. – Arazoa, Peio, geure mugak egonarriz eta ordenan gainditzean datza. Gure programan ez gara arroketan zehar gurutzatzen entseatzen hain goizik. – Jon! –Kaio nagusiaren semea bezala deitua ere bai – erran zuen irakastunak, lazki. – Zer ari zara hemen? Arroka hori! Ez nago... ez nintzen... hila? – Tira Peio, aski duk. Pentsa ezak. Nirekin mintzatzen ari bahaiz orain, begi bistan dago ez haizela hilik, ez dea horrela? Hire kontzientzia maila aldatzea lortu duk, supituki gainera. Orain hautatzea dagokik. Geldi haiteke hemen eta maila honetan ikasi –eta jakinen gainean egon hadin, utzitakoa baino altuago samarra duk –, edo itzuli eta Saldoan lanean jarraitu. Nagusiak irrikitzen zeudean honako hondamendi hau ikusteko eta haien gustua hain goxo egitean zeharo harrituak utzi dituk. – Bistan da nahi dudala Saldora itzuli. Talde berriarekin orain hasia nauzu! – Oso ondo, Peio. Norberaren gorputza ez dela pentsamendu aratza baino esaten genuen, oroitzen al haiz? Peiok burua inarrosi zuen, hegalak zabaldu zituen, begiak ireki, e ta arrokaren oinean aurkitu zen, han bildutako Saldo guztiaren erdian. Higitzen hasi zenean, hots handiko txilioak eta deiadarrak jalgi ziren multzotasunetik. – Bizi da! Hilik suertatu zenak bizirik jarraitzen du! – Hegalaren puntarekin ukitu zue n! Birbiztu zuen! Kaio Nagusiaren Semea! – Ez! Berak ukatzen du! Deabru bat da! DEABRUA! Saldoa deuseztatzera jin zaigu! Lau mila kaio bazeuden multzotasunean, gertatutakoak ikaratuak, eta DEABRUA! garrasia enbata haizea bailitzan gurutzatu zen hai en artean. Aurreratzeari ekin zioten, suntsitzeko asmoz, mokoak zorroztuak eta begiak distiratsu zeramatzatela. – Peio, eta abiatuko bagina, ez zaik hobe iruditzen? Galdetu egin zuen Jonek. – Bon, nik ez nituzke oztoporik ipiniko baldin eta… Istantean kilometro bat harantzago topo egin zuten, Saldoaren moko harrabotsak hutsean itotzen zihoazela. Zergatik izanen da –bere buruari galdegin zion Jonek, kontrariaturik – ez dagoela ezer baino zailagoa mundu honetan, txori bati libre dela konbentzitzea baino? Eta areago oraindik, bere kautan froga lezakeena noiz edo behin praktikatzeari ekinen balio? Horren zaila ote da? Peioren begiek, lekuz aldaketa zela eta, ñir ñir egiten zuten oraino. – Zer egin duzu orain? Nola iritsi zara honaino? – Multzotik aldendu nahi huela erran huen, ezta? – Bai! Baina, nola egin? – Jardunean Peio, dena bezala, ariz ikasten duk. Biharamunean, Saldoak ahantzia zuen bere zorotasuna, Peiok ez o rdea. – Jon, gogoan duzu aspaldian erran zenuena? Saldoa askietsi behar genuela, harengana itzultzeko haina eta ikasten laguntzeko? – Jakina. – Bada, ez dakit nola estima eta maita dezakezu zu hiltzen entseatzen ari den txori andana hori. – Tira, Peio! Hik maite duana ez da hori. Ez ditiagu gorrotoa eta gaizkia maitatu behar. Halarik ere, ekinaren ekinez benetako kaioa ikustera helduko haiz, bakoitzarengan dagoen ongia ikustera eta haiek hik bezala senti dezaten lagunduko diezu. Amodioaz m intzatzean horixe adierazi nahi diat. Atseginez hartuz gero, txit erakargarria duk. Gogoratzen dit, adibidez, txori urguilutsu bat, Peio Pablo Kaio zeritzana. Erbesteratu berria, Saldoaren aurka borrokatzen bizia uzteko prest. Hasia zuen jadanik bere infer nua eta mikatza eraikitzen Labar Urrutietan. Hala ere, hementxe dugu orain, bere zerua eraikitzen eta Saldo guztia norabide berean gidatzen. – Ni, gidari? Nik gidatzen, erran nahi duzu? Zu zara irakastuna hemen. Zu ez zara joaten ahal! – A, ez? Zer uste duk, ez direla beste Saldoak, beste Peio batzuk, honez gero argiaren bidean doan saldo hau baino premiatsuagoak direnak irakastun batena? Ni? Jon, kaio sinple bat nauzu, eta zu zara… …Kaio Nagusiaren Seme bakarra, jakina? Jonek its asorantz begiratu zuen, zizpuruka – Ez nauk dagoeneko behar. Hire buruaren xerka jarraitu beharra daukak, amiñi bat haboro egunez egun, Peio Kaio mugagabe eta benetako hori. Bera duk irakastun bakarra. Bere burua endelegatu beharrean hago, eta praktikara eraman… Aldiunetxo bat beranduago Jonen gorputzak dardarikatu zuen, dirdiratsu, gardentasunak emaro gailentzen zuelarik. – Ez utz entzun daitezen zurrumurru leloak nire buruz, edo Jainkotu nazaten utzi ere ez. Ados, Pello? Kaioa naiz. E ta menturaz… hegan egiteak zoratzen naik. – JON! – Gaixo, Pello. Ez duk hire begiek islatzen dutena sinetsi behar. Mugak ez beste erakusten dituzte. Hire endelegamenduarekin so egin ezak, dagoeneko dakiana idoro ezak, eta hegan egiteko era kausituko d uk. Zohardia itzali egin zen. Jon Kaio airean aienatu zen. Denboraldi bat iragan eta, Peio Kaiok bere burua espazioa gainditzen behartu zuen, eta ikasle andana berri batekin oldartu zen, bere lehen ikasgaia hasteko gutiziatuak. – Hasteko –erran zuen bihozminez –, kaioa libertatearen ideia mugagabea dela konprenitu beharrean zarete, zuen gorputz osoa, hegal puntatik puntara, zeuen pentsamendua baino ez da. Gazteek harriduraz elkar begiratu zuten. To! Pentsatu zuten, ez dirudi hori arau on bat kiri bil bat burutzeko. Pellok zizpuratu zuen eta berriz hasi zen. – Atx!... ea… biziki ontsa – erran zuen, eta zorrozki so egin zien. – Hegaldi Horizontalekin has gaitezen. Eta entseatzen, bat batean konprenitu zuen, egiazkiro, bere laguna e z zela Pello berbera baino dibinoagoa izan. – Ez dea mugarik, Jon? – pentsatu zuen. Bon, zure hondartzan agertuko naizen eguna iritsiko da, eta hegalaldiari buruzko gauza pare bat erakutsiko dizut! Eta nahiz eta ikasleen aitzinean borondate onez azaldu nahi zuen, Pello Kaiok zinez eta benaz ziren bezalakoak ikusi zituen, momentutxo batez, atsegin zuena baino gehiago ikusi zuena maitatu egin zuen. Ez al dago mugarik, Jon?, pentsatu zuen, eta irri egin zuen. Aprendizgorantz bere arineketaldia hasia zen. AMAIERA Badago bere arau propioei kasu egiten diena seguru sentitzen baita, (bizi delako) plazer berezia kausitzen duena zerbait ongi egitean; badago bere begiek ikusten baino zerbait gehiago hautematen duena; badago jan eta erosi baino Hegan egitea nahiago duena; horiek guztiek adiskidantza iraunkorra eginen dute Jon Salbatore Kaiorekin. Izanen dira baita ere, Jon Kaiorekin leku xarmant eta tok i arriskutsuetatik –askatasun argitsukoak – hegaldatuko direnak. Bai batzuek bai besteek sekula ahantziko ez duten esperientzia biziko dute.

2023-12-01

booktegi_liburua_azoka

booktegi.eus TXEMA ARINAS azoka I Badira sei urte inguru ez dudala nire hiriko alde zaharra zapaltzen, Oviedoko unibertsitatean Aro Berriko Historia irakasteko aukera suertatu zitzaidanez gero. Banoa orain nire jaioterriko betiko lagunen eskutik, gogo handirik ez dut baina. Badakit nola edo hala, gogoz eta bihotzez bakarrik baldin bada, bertan hazi naizela, garela, gure etxeetatik at gogoko zein abaro genuen hiriko auzo ia bakarra zen eta, ni gizaki gisa benetan koskortutakoa. Izan ere, oraindik gogoan dut bertan igaro nuen azkenaldia, orain dela zazpi urteko uda partea hain zuzen. Banuen doktoretza tesia bukatzeko premia larria eta koadrilako batek bere alde zaharreko pisutxua laga egin zidan, berak oporretan kostalderantz ihes egin orduko. Uda hartako bero sapa ikaragarria izan zen, ezin nu en hitz bat ere idatzi Aro Berriko euskal handiki ilustratuen kontura, nik hautaturiko gaia nola edo hala Euskal Herriaren norabide historikoa eragiteko zein zuritzeko erabilitako argudio zein mitoen iturriak erakustearren. Saiatu, saiatu egin nintzen hama ika aldiz nire idazlana behar bezala taxutzen, txukuntzen, ia txirtxilatzen ere, baita beti alperrik. Banuen gogoa, beharra, zertxobait freskagarria edateko, eta jakina, nire adiskidearen hozkailuan ohiko yogur galduez gain ez zegoen modurik garagardo, sag ardo edo inolako ardorik erosketaren egunaz bi egun baino geroago gordetzeko edo. Halako kinka batean, hau da, egarriari ezin eutsiz, ordenagailuko pantailari ezin erreparatuz, bero sapak urtu eginik, kalera jo beharrean nengoen ia arnasestuka. Eta kalean, batez ere Alde Zaharreko hotz eta meharretan, zera, galbidea bakarrik topa dezakezu nik orduan topatu bezala, eta horrek badu delitua orduan hirian lau katu besterik gedatzen ez zirelarik. Sei urte inguru pasa egin dira nire hiriko alde zaharreraino igo ez naizela. Ez zait ezer galdu, erantzun ohi diot nire buruari, hirira bueltan nagoela eta norbaitek bertaraino laguntzeko proposatzen didanean. Nire lagun zein ezagunek ordea auzoa zeharo itxuraldatu egin dela egiaztatu ohi didate, inoiz ez bezala txukun txukun eta aspaldiko partez ere balioztaturik; baina ni beti entzungor. Ez daukat inolako gogorik betiko kale zahar eta meharretan sisi saga ibiltzeko, nire nerabezaroko aterpe izan ziren kobazuloetan behin berriro galtzeko, orduko zenbait musurekin ezuste an topo egiteko; horrela ibiltzeko propio hiriaren goiko parteraino igotzen da eta. Banago, ihardesten diet etengabe goazen ba ka erasotzen didatenei, nahikotxo koskortuta hamasei urteko umemokoen antzera txiribogarik txiriboga ibiltzeko, edanaren edanez ed ozein kale kantoitan behin berriro goraka egiteko, kantoian bertan txiza ere egin izanagatik auzoko edota udaltzainekin eta tirabiretan hasteko, bai kantoian bertan eta antzeko beste hamaiketan egundoko atxur batekin noraezean gora eta behera joateko; gazte eta ero, zentzatuko gero. —Gaur hileroko Ertaroko Azoka da, ezin gara faltatu!!! Nire lau lagunetako Oskarrek hitzegin behar, batez ere nire neskalagun Sarak oraindik behin edo bakarrik joan den alde zaharreraino parranda bila igo gaitezen motibo polit bat izan dezan. —Ez zaizkit batere gustatzen gezurrezko azoka horiek, ez dute apenas zerikusirik Ertaroko egiantzeko ezerekin eta, gainera, badakizue ni Aro Berriko Historia irakaslea naizela, ez zait batere galdu halako txozna edo eskeintza folklorikeko logiko sasihistoriko zabaleko salgunen ondoan —Esaidazu ba zer egin genezake bestela larunbat goiz sargoritsu batean gurea bezalako hiri txiki eta hits honetan –egin dit arrapostu koadrilako Alaznek, hots, koadrilan beti arrapostu egin ohi didan ia bakar ra. —Ez dakit ba, baina halako eguraldi ederra gozatzeko joan gintezke urtegi alderantz... —Nik delako azoka hori ikusi nahiago nuke –erabaki berri du nire laztan asturiarrak. —Goazen ba, baina beldurrak nago jendez gainezka dagoen. Eta beldurtu bezala Alde Zaharraren goiko parterantz doan aldapa luzea zapaldu orduko bidearen bi ertzetan ozta hurrenez hurren zabaltzen zaizkigun txoznetan jende andana ia elkarren gainean pilatuta topatzen dugu. Ez dakit goraino iristeko gauza izango naizen hainbeste jend e artean nekatu ala zoratu baino lehenago. Uztaileko bero sapa jendilajearen izerdiaz nahasketan hasiko da eta honekin batera bultzadak, zapalketak eta baten batek daki noiz edo non ostikoak zein zaplastekoak ere bai. Oskar eta Mikelen gorputzarren artean babesten saiatzen naiz bizkartzain gisara, alabaina. Tamalez, nik bi lagunok polito ezagututa badakit ondo baino hobeto euren egarri aseezina nolabait baretzeko asmoz garagardo hornigailuren bat antzeman orduko harantz joango direla ziztu bizian. Eta esan bezala Alde Zaharreko lehenengo karrikaren sarrerara iritsitakoan El Penultimo izeneko taberna barruraino sartu egin dira zoro moduan gainontzekoei eta ia tutik esan gabe. Ni ordea kale erdian geratu naiz Amalia eta Mikelen emazte zein bizi osoko lagun min dudan Alazneren ondoan. —Ez gara sartuko kobazulo batera, ezin dugu hau bezalako egun eguzkitsu bat barra baten ondoan alperrik galdu –ebatzi du Alaznek. —Noski ezetz, begira gainera zer nolako giro polita dagoen kalean –gaineratu du nire azukre kozkorr ak inguratu, bultzatu, zapaldu eta doi doi kale barrenera arrastaka garamatzan jendetzari erreparatuz. Ganibeteria kalean sakabanatzen diren txozna guztietara luzatzen dituzten bi nesken begietatik ihesi egin nahian nire beste bi lagun zaharren beharra su matzen hasi naiz behin berriro babes bila. Zoritxarrez, Espainako herri guztietako jakiak zein edariak, ustezko edo sasi artesautza, bertako zein kanpoko edozein borroka politiko ekologiko sexologikorekin elkartasun gisako hamaika apain bitxikeria, aukera aprobetxatuz ere azokaren gai edo leloarekin zerikusirik ez duten tramankulu pila eta abar luze eta batez ere trakets bat eskaintzen dieten saltokiz saltoki ibili eta gero bultza, zapal edota saka egiten ari den jendaldeak kale goienereraino eroan gaitu ia herrestaka. Nazka nazka eginda nago eta nire bi lagun ikusle mikusleen asperrezinari muzin eginez Algareria plazatxoraino ailegatutakoan ia ustekabez topatu dudan txozna batera jo egin dut zer edo zer edatearren. —Hemen Galiziako orujoak bakarrik saltzen ditugu, sorgin orujoak, alegia azaldu egin dit beldurrezko filmetan zein urtero egiten dituzten Inkisizioa eta Euskal Herriko sorginak era kusketan ikusi ditudan soineko piltzarrez mozorrotuta dagoen eta begi sak on ilunei, sudur luze koskordunari, kokotx zorrotzari zein irrifarre oker ezin maltzurragoari erreparatuz meiga bat besterik begitantzen ez zaidan atsoak. —Tira ba, jendegiro itogarri honi aurre egiteko barrenak behar bezala berotu beharrean nago, emaidaz u ba belarrezko bat! –atsoak buztinezko kikara bat luzatzen dit, dzanga dzanga hustu orduko hiruzpalau bider gehiago bete egingo didana Dagoeneko aurrean irri maltzur dudan atsoa ez da lehen bigitandu zaidan gizaki beldurgarria, neska lirain eta atsegin b at baino, nik uste limurtzen eta guzti saiatu naizela. Ez litzateke harritzekoa, edaten dudan aldiro sen apurra ziplo galtzen baitut, laster konortea ez baldin bada. Baina, tira ba, kikara ohol gainean lagatzera nindoala atso lirainak ala neska zaharrak os pa egin du. Ez dago inor txozna atzean nire kikara berriro betetzeko eta nik badut, ez gogoa, premia baizik, zurrutean etengabe jarraitzeko. Zain nago marisorgin tabernaria noiz bueltatu. Baina alperrik, ez dator inor. Harentzat kalte, ez baitiot pagatu. I zan ere, atso galiziarraren txozna ondoan dagoen bezero bakarra naiz. Eta bada apurtxo bat kezkatzeko, edo gutxienez zerbait arraro susmatzeko, gainontzeko txosnak mukururaino daude epokaz, hots, Erdi aroko soinekoez edo, mozorrotutako jendearekin. Algara, zer esanik ez, plazaren izenari ohore eginez edo, nagusi da. Badirudi plaza honetan behintzat Udalak Ertaroko jantziez kalera irteteko aldarri egin duen erregua seriotan hartu egin dutela. Nik uste zer edo zer antolatuta dagoela azoka nolabait erakargarri agoa egite aldera, merkatua merkatu. Arrimatzen naiz aldamenekora ogiak edota opilak saltzen dituen gizakote bizardunari ustezko ikuskizunaz galdetzeko asmoz. —Maisu jauna, hemen egin ohi da betidanik osteguneroko azoka. Zigorrak eta Ganibetaren Enparantzan ematen dituzte. Oso zolia gure bizar sarriko okina, zirtoa estimatzen diot, benetan, baina ez dut gogo handirik denbora txorakerietan alperrik galtzeko, Ama lia eta Alazne galdu egin zaizkit eta laster ez topatzekotan errua niri botako didate, noski; non sartu zara, mozkorrontzi hori, gu saihestu eta atoan edanari jo diozu. Ez dut gogorik, baina bai oruxoak edo eragindako gosea. —Zein opil mota da hori? –galdetzen dut. —Arrontzopila , mami barruan arraultz bat daraman opila –erantzun dit okinak benetan harrituta. —Tira ba, bat hartuko dut, zenbat da? —Burdingorrizko Vellón bat. —Zer? Nik euroak bakarrik ditut, erantzuten diot erronkari, eguneko txantxaz as pertzen hasia naizeta. —Santxeteen antzekoak baldin badira, niri bost! –begikeinu bat eta guzti egin dit bizar sarrikoak. —Ez dut ezer ulertzen –amore ematen dut dagoeneko asper asper eginda. —Kanpokoa baldin bazara marabedietan ere ordain dezakezu. —Bai? Ni hemen jaioa naiz orain dela berrogei urte. —Adarra jotzen ari zara, maisu jauna? —Maisu jauna? Nola dakizu zuk irakasle naizela? —Aizu, maisu, ni gizon apala naiz, ez dut arazorik nahi aguazilekin... —Aguazilak eta badaude, bai performance eder ra gaur montatu egin duzuena, baina nik opiltxo bat bakarrik gura dut. —Akabo, aski da! Ez dakit zer arraio da perfomantze hori, baina ez dut ezertan aguantatu behar zure moduko adarjole bat, alde hemendik ala bestela gainegur ederra emango dizut. Banoa, banoa, diot, ez dakit zenbatgarren aldiz. Banoa txunditurik bainoago aztoraturik, ni neu antzezpen honen protagonista edo beharbada bufoi nagusia bakarrik bilakatu nahi nautelakoan. Banoa, bai, karrikan gora noraezean, nigana algaraka datorren giza uholde ak behin berriro ia tatarrez eramana. Badirudi nagoen karrikaren goiko partean, hau da, Done Jurgi katedraleko plazan bertan, beste ikuskizun moduko zer edo zer hastear dagoela. Ez nuen asmorik, ez, baina dagoeneko katedralaren aurrean nago eta ez dut oso gogo zein indar handirik uholdean murgilduta Algareriaraino bultzaka edo ostikoka bueltatzeko. Ez dit axola, esaten diot nire buruari zeharo ganorabako, kalean dagoen giro zoroa, benetan arraroa, bor bor dago, Amalia eta Alazne parranda zale porrokatuek ha in gustuko dutena hain zuzen. Ez dut ezertaz kezkatu beharrik, seguru asko bi neskak ezin gusturako daude horrenbeste titiritero eta purtzilero artean. Baliteke haietako norbaitzukin flirteoan aritzea eta ez naiz ni izango jolas solasa zapuztuko diedana. A maliak behintzat badu eskubide osoa noizik behin nirekin esne mamitan bizi dela, geurea amaigabeko ezteibidaia bat bailitzan, inoiz berriro topatu ahal izango ez duen gizonezkorik bikainena naizela une batez ahazteko. Gainera, nik uste bioi ezin hobeto kom eni zaigula aspaldiko partez hain estu estu lotzen gaituen soka sendoa nolabait arintzearren. Alaznek, ordea, eta badakit honekin oso maltzurra izango naizela, ezinbesteko du edonorekin flirteoan aritzea, neska dezente kozkortu egin baitzaigu eta bada gara ia bere txortagabetasunarena seriotan har dezan/dezagun. Denontzat onuragarria izango da, batez ere denok etengabean eta edozein huskeriagatik izorratzeko duen joera nola edo hala eta posible baldin bada bakarrik ordu gutxi batzuez alde batera laga dezan. Bien bitartean, eta benetan diot, zerbait egitearren, hainbeste komediante zein mozkorrante artean erabat ez nazkatzeko, honaino ia indarrez ekarri nauen uholde barruan azkenean ez itotzeko, agian ere bi neskekin berriro topo egin arte denpora alperrik gal tzeko aukerarik onena, katedralaren ataurrean antzeztekotan dagoenari adi adi egongo naiz besterik ezean. Badago antzezle pila, gehienak sarebegiz egindako armadurez mozorrotuak, haietako bakan batzuk zaldi gainean, larruzko atorrak zein kapelak janzten di tuzten baleztariak eta nire ustez ikuskizunaren nondik norakoak ondo baino hobeto adierazten dituen banderak eta zutoihal bat airean harro harro eta etengabe astintzen egiten dituzten beste sare begidun batzuk. Haizeak kulunkatzen duen trapu horian azaltze n den arrano beltza antzeman orduko espero zaiguna benetan negar egiteko modukoa izango delakoan behin berriro ahapeka bakarrik esateko gauza naizen zoazte denak pikutara botatzen dut. Ez dakit zelan lortzen duten, zer nolako abilezia edota inpunitate konp lizitatea duten betikoek halako saltsetan beti protagonista bilakatzen dituzten ikuskizunak antolatu ahal izateko, gehienon jai gogoa nola edo hala zurrupatzeko, gainontzekoek inola ere begi onez ikusi eta are gutxiago irentsi behar dugun panfletogintza ag oantatzeko. Zer pentsa bestela arrano beltza, edo denok dakigun nortzuen ikurra den hegazti ñoa ikusi eta gero, betikoen ekitaldi batean nagoela halabeharrez, gaurko maskaradaren aukera aprobetxatuz antzinateko eta batez ere ustezko euskal/nafar erresuma b aten independentzia mitiko hipotetikoa aldarrikatzeko asmo benetan erotan. Tira ba, badirudi hau dena betiko leloarekin bat datorrela, bazen behin euskaldunak batu eta euskaldunek populaturik zein gobernaturik eta guzti erresuma bat, gutxi gora behera Sang ry Lá famatuaren antzekoa, baina vascoiekin, badakizue euskaldun amesgile porrokatu guztiok, Sancho el Fuerte, Sancho el Fuerte si viviera, uniría a los navarros para defender nuestras fronteraaaaas, que ahora ya no son los moros, son cristianos con txis teras... Tira ba, aitortu ere aitortu beharrean nago ezker abertzalekoek sarri baino gehiagotan benetako maskarada burutsu eta barregarriak antolatu ohi dituztela; jakina, behin hauekin batera datorren demagogia sektario panfletario osoa alde batera utzita . Besterik ezean Done Jurgi katedralaren aurrean paratu naiz ikuskizunari adi adi eta dagoeneko Amalia eta Alaznerekin zeharo ezaxolaturik, nire ustez beraiek nitaz egin bezala. Eta horra hor mozorroturiko jendilajearengandik ezagun, oso ezaguna nire kalte zein akordurako, dudan personaje bat zaldi gainean eta ezpata handi bat airean astinduz bereizi berri dela. Ezin sinesturik nago, nor bestela, hemengo fakultatean, kontratu fixo barik eta ikasle zein zenbait irakaslerekin etengabeko liskarretan, historia eskolak ematen ari nintzela nire mamu beltz partikularra bilakatu egin zitzaidan Martin Guzurmendi lankidea, Filosofiaren Historia irakaslea, euskal abertzaletasunaren esentzien zaindaria, euskal adarreko gainontzeko irakasleen eredu paregabekoa eta batez ere halabeharrez jarrai beharrekoa, gehienok badaezpada, hau da, egiazko unibertsitate nazional bat eraiki nahi zuten guztientzat maisu bikaina, eta horren hain alde ez geundenontzat ordea salatzaile zein zirikatzaile amorratua, inola ere eta ezer barkatze n ez ziguna, gure saldukeria eta batik bat gure ezkutuko erdaltzaletasuna agerian uzteko beti gertu zegoena. —Pro Libertate Patria Gens Libera State!!! Gora Nafarroako Erresuma, Gora Antso VI.a Azkarra!, Gora Euskal Herria askatuta! —GORAAAA!!! –bertan e uren Ertaroko halamoduzko mozorroez harro harro jantzita, eta ene ustez mozkor mozkor ere bestela batzuen aurpegietan nabarmentzen ditudan negarrak edo erabat ulertezinak begitantzen zaizkit , bildutako guztiak batera. Ez dakit barrez edo iguinez lehertz ekotan nagoen, oraingoan bai pailazokeria galanta, baina ez ni harritzeko bezainbeste, fakultatean nengoela banekien nik tipo hau komendiante aparta zela, batez ere zer nolako antzezpenak egin ohi zituen ikusita, haietako batzuk, gehienetan ETAko ekintzail eren baten atxiloketa salatzeko klase uztea prestatzeko asmotan edo errektoretzaren edozein erabakiren kontra protesta egiteko sinadura bilketa bat antolatzerakoan, eta noski, gogokoen zuen antzeztokia irakasleen klaustroa; ez naiz ni izango Sir Laurence O livieren antza eta guzti zuela ukatuko ziona. —AIZUE, URRAIZTARROK!, GAZTELAKO ERREGEAREN ARMADAK ZEIN BIZKAIKO LOPE DE HARO JAUN TRAIDOREAREN OSTEEK EZ GAITUZTE MENPERATUKO!!! AURRE EGINGO DIEGU ETSAIOI HIRIA ERRENDATU AURRETIK! IRABAZI ALA HIL!!! Agian Sir Laurence Olivierekin egindako konparaketa gehiegizkoa izan da. Baina, tira ba, badirudi Guzurmendiren antzezpenak arrakasta handia lortu duela jendaurrean, betiko lez egia esanda. Meritoa, aldiz, ez dut uste oso apartekoa denik, bistan dago katedralek o plazan bildutako gehienok aldez aurretiko publiko esker onekoa dela, publikoa halakoa ez baldin bada betibeti. Erreparatu besterik ez da egin behar oraindik goraka, purrustaka edo txaloka ari diren aurpegi sutsu zein hunkituetan, haietako asko eta asko hiriko giro abertzaleko taberna, manifa zein mota guztietako ekitaldietatik ezagunak. Guztiz arrotza egiten zaidana, horratik, Guzurmendik antzezten duen pertsonaia, batez ere eta dagoeneko ezker abertzalearen mitoen zerrenda osoa ahaztuxe dudan aldetik. H ori dela eta, jakiminak kinaturik behinik behin, aldamenean dudan Euskal Herriko Historia liburuetako irudietan bakar bakarrik ikusitako kukurutxo erraldoi baten moduko txano bat janzten duen andere bati galdetu egin diot nor demontre ote den guztioi aldar ri egin digun zaldun prestu eta ausart hori. —Ez dakizu ba, hiriko tenentea da, Martin Andia goitizenekoa, Gure Erregea Mairu herrian dagoela gaztelauengandik babestuko gaituena. —Martin Andia? Ba nik esango nioke Martin Txipia... –Bota egin diot anderea ri zirto moduan. Badirudi nire zirtoak edo ez diola grazia handirik egin, alabaina. Andereak bestoskoa erakutsi eta segituan inguruan zeuden saldaduei dei egin die guztiz asaldaturik. —Traidore bat, badago gure artean traidore bat gure tenentea iraindu duena!!!! Ene, bai antzesle kaskarra, emakume hau, nire ustez gainantzezten du, horregatik testu ikasia gutxi eta garrasia, berriz, nagusi. Baina ez dut inola ere uste andre honena harritzekoa denik. Zer espero bestela, hemen bilduta dauden antzezle gehien gehienak amateurrak omen dira, gaur mozorroa jantzi eta kalera jai giroan adoretsu irten direnak. Gaur da jai eta badirudi ere borroka egun berezia, katedraleko antzezpen historiko politiko errebendikatibo honetan parte hartzen ari diren sasi antzesle edota figuran te gehienentzat. Gora Nafarroako Erresuma, Gora Antso VI.a Azkarra!, Gora Euskal Herria askatuta!, aspertzen naute euren betiko leloez, aspertzen nau batez ere zaldi gainean dagoen Guzurmendi, istorio honen protagonista nagusia, tenentea , andreak behin eta berriro aldarri egin bezala, bere handinahikeria sufritu nuenez geroztik gizon txikitzat izan dudan komediante handia, hots, Martin Andia emakumearen esanetan. —Sentitzen dut, emakume, nik zaldi horren gainean dakusadana gizon txikia da, Martin Txipia. Ez nuen deus esan behar, nahiz eta andrearen arrandia parranderoa ahalik eta maltzurren izorratzeko gogo bizia izan, hanka sartze handia egin dut, atoan komediaren protagonista omen zen Guzurmendi jaun/ tenenteari itzal egin baitiot. Oraingoan ere gogora et orri zaizkit falkutateko biltzarretan Martinen handikeria patrioteroez gero zeharo aspertuta, hitza kentzen niola gauzak bere onera itzul zitezen ahaleginetan, gehienbat unibertsitatearen funtsa zein zen nire irakaskideei nolabait gogoratzeko asmo eta gogo z, hau da, delako borroka nazionala norberaren aukera soila zena, baina ez irakaslegoarena guztiarena, batez ere unibertsitateko irakasle guztiak bera bezain abertzale sutsuak ez ginen aldetik. Alperrik, ez zidan sekula barkatu, ezin zuen, berak defenditze n zituen teoria nazionalak eta iraultzaileak oztopo zitzaizkion gainontzekoen ikus/pentsamoldeak aintzakotzat hartzeko, kontra, edo agian kexu besterik ez, geundenok ez genuen bere begirunea merezi; balizko arerioak omen ginen, biltzar aretotik biraoka eta ia harrika ere behin betiko botatzea merezi zutenak. Ez zidan orduan barkatu, eta ez dut uste oraingoan barkatuko didanik, erreparatu besterik ez diot egin behar delako Martin Andiak luzatzen didan begiratu zorrotzari, odolez blai antzematen zaizkion begi zein hitzetan argi eta garbi ikus dezakedanez, bereziki nire burua bere betoskoaren helburu somatuta. —Traidorea, traidorea! Hartzazue preso gaztelauen lagun hori!!!! Ezin sinetsirik nago, baina ez dut ere denborarik gainera datorkidan zorakilo andanari aurre egiteko, are gutxiago guztiz alperrikakoak izango ote zaizkidan indarrak edo argudioak biltzeko. Ospa egin beharrean nago, nahitaez eta lehenbailehen. Nora ba, Katedraleko plaza txoroz gainezka dago. Halaber, ez dago Algareriarantz bueltatzeko bider ik, bertan bildurik zeuden gainerako komedianteak beren tenentearen oihuei erantzunez honaino tropelka datoz eta. Alde egin behar dut hauteman berri dudan zirrikitu bakarretik, Fray Millan de Suso kalearen ilunpetik lasterka Anda Oñate Jauregiraino, orain inon ez dakusadan jauregiraino, hiriko harresiaren ondoko zurezko edota adreiluzko etxe txatxar batzuk baizik, baina bai ordea Fran Millanekin izkina egiten duen Arraindegi Kantoian bertan betiere egon den aurreneko harresiaren sarbide nagusiko burdin hes i erraldoia. Kantoian behera noa arrapaladan eta beldurrak nago hesiaren edo zentinelen lantza edota ezpaten kontra oldartuko naizen. Zentinelok, ordea, burdin hesia altxatu egin dute ezustean eta batez ere ordu onean. Ez dakit nik ba komedia petral honen nondik norakoen arabera zer topatuko dudan hesiaz bestealdean, baina tira, nire atzetik segika zetorren jendentza asaldatuaren beldurrez edo kanpoan zain ote zuten etsai ezezagun bati erasoan zetorrelakoan, zentinelek paso eman eta nik ez dut aiko maikorik egin begiak ia itxita, harresia zeharkatu eta Urraitz inguruko bide, larre eta galsoroetan barrena antxintxiketan noa hiriko lau dorreen itzal edonongoa oso atzean utzi arte. Hain noraezean eta izuturik nindoan nire arerioengandik ihesi hiri inguruko pad uretaraino iritsi naizela oharkabean. Oinak behintzat uretan sartuta ditut. Falta nuena gaurko eldarnioaren nondik norakoak osatzeko, hemendik irtendakoan ohera zuzen zuzen joango naiz malariaren antzeko gaitz batek jota edo. Banago seguru, aldiz, Martin A ndiaren komediante tropak ez didala honaino segituko behinik behin. Behin uretan sartuta ere bazterretik aldenduko naiz badaezpada, ahal baldin badut aurreko basotxoraino aterpe bila. Batzutan nire gogoetak arinegi egin ohi ditut, oraingoan bezala. Uste nu en basoraino ailegatuko nintzela ura belaunaren azpitik eta ezin, banago bide erdian eta ura ia gerriraino igo berri zait, hau da, ni erabat dar dar jarriz. Urmaela zeharkatu eta babestuko ote nauen makaldira urez blai sartu orduko bai ezuste galanta, orai n praketan kaka eta guzti egiteko modukoa. Badirudi nire zain zeudela, baina, zinez diot, nire orain dela gutxiko jarraileen antzera mozorrotuta dauden ez dakit nortzuk. —Nor zaitugu? –galdetzen didate aldarrika zein lasterka niregana datozen sarebegiz eg indako soinekoak janzten dituzten gerragizonek ezpatak eskuan luzetara. —Harrapatu eta urkatu eta guzti nahi ninduten hiriko gaizkile batzuengandik ihesi nator –baina, nortzuk zarete zuek? –ausartu naiz galdetzen tentel tentel. —Bizkaiko Jaunaren gizonak gara, —Eta ze demontre ari zarete hemen? –oraingoan zuhurgabe baino txundituago. —Gure jauna Diego Lopez de Haro Gaztelako Alfonso VIII erregeari laguntzera etorri da Urraizko hiribildua konkistatzearren. —Zer? –ezin naiz egon harrituagorik gaurko Erta roko Azoka nola edo hala animatzeko antolatu omen duten komedia izugarri honek. —Orduan Martin Andia horren kontrakoak zarete, hiriko tenente nafarra eta segika nituen gaizkileen burua –komediari men egiten erabaki dut. —Bai noski, horixe da Nafarroako S ancho VII.ek Marokorantz alde egin baino lehenago hautatu zuen hiriko buruzagia. —Nik esango dizuet Martin Andia delakoari buruz jakin nahi adina –banago ni orain komedia honetan bete betean sartzeko irrikan. —Zatoz gurekin ba, pikotara eroan gura zintuz tenen kontra lagunduko diguzu, baina bitartean soineko busti hori erantzi, gorputza xukatu, beste berri bat jaso, eta gero baliteke jan, edan eta agian txortan ere egiteko parada izatea. Badaude gure artean zu bezalako urraiztar asko eta asko nafar erregea ren gehiegikeriez asper asper eginda daudenak. —Gehiegikeriak? —Bai, edo bestela zergatik uste duzu bertako hainbeste handiki dagoela gure alde: Areta, Basurto, Bustamante, Rojas, Uriarte, Zamudio ... —Ez dakit ba, niri egia esan komedia honek guztiak b erdin dit, ni ez naiz inoren seme, ez dut odoleztatzeko lurjabegorik, eta are gutxiago inolako erregeari traizio egiteko gogo edo asmorik. Ez nuen azken hau inola ere esan behar, hau badirudi betoskoen eguna. Bestela nola azaldu behin berriro, baso zein l andetan barrena, mehatxuka eta herrestaka eramatea gudaroste trakets eta ergel honen buruzagi duten Diego Lope de Haro jaunarenganaino. —Hona hemen, jauna, basoan guri barrandan omen zen arlote bat –azaltzen dio Bizkaiko Jaunaren kanpadenda itzel dotorera ino lepotik ia ebatuta ekarri nauten soldaduetariko batek. —Ez, ez da egia, ez nengoen inoren zelatan, ihesi baizik –ez dakit zer dela eta antzekorik esan dudan, dagoeneko komedian erabat sartuta ala agian ni ere zentzua galtzen hasi naizelako. —Norengan dik ihesi? –galdetu egin dit bere kokoteraino bakarrik begira ari den jauntxo ezin harroxkoagoz jantzita dagoen gizontzar bizardunak. Zu bezalako komediante kaskarrengandik esatekotan egon naiz. Baina ez, badaezpada, hau guztia hasi denetik argi daukat eu ren ofizioa zein seriotan hartzen duen ez dakit nortzuek edo zein erakundek ordaindutako antzesle talde ikaragarri adoretsu honek. Ez dut, beraz, inondik ere berriro denon aurrean barregarri utz nazaten. Ez naute erraz jareingo, ez. Txontxongillo gisa behi n hartuta hobe dut jokua nolabait jarraitzea, hots, ahal izango dudan modurik arinenean. —Arrano beltza gidoin dutenengandik –arrapostu egin dut nik ere betoskoa erakutsi nahian badira urte pila gu denok izorratzen ari direla etengabean. Ni behintzat pot roetaraino nengoen eta alde egitea erabaki dut hiriko harresietatik at kanpoko haizea zer nolakoa zen asmatu zein gozatzearren –azken honi guztiz maltzurra izan nahi duen irrifarre bat gaineratu diot. —Lagunduko didazu orduan harresiok amiltzen? –nire irr ifarrea baino hamaika bider okerragoa den begiratu batez galdetu egin dit berriz Bizkaiko Jaunak. —Zertan ba? Ni irakasle xume bat naiz, ez dakit ezer gerra jokoetaz saiatzen naiz nire harrapatzaileen atzaparretatik nola edo hala libratzen. —Irakasle? Zer irakasten duzu? —Historia. —Koplalaria zara, orduan? –Diego Lopez de Haro jauna nire aurpegira so eta adeitsu ere agertu zait lehenbizi. —Ehhhhhh –hausnarrean egin behar dut ezer erantzun aurretik Esan liteke baietz, nola edo hala histor ian oinarritutako koplak kanta eta kontatu ohi ditut. —Orduan Urraitz hiria oinperatu ahala gure itzelen berri emango duzu lau haizetara denok liluratuko dituen eresi baten bitartez –agindu bide dit orain zeharo abegitsu begiratzen didan handiki harroak. —Ez da beharrezkoa, denok badakigu historiak dioena, Urraitz setiatu eta gero urtebete erdi pasa egingo da hirikoek men egin arte. —Urtebete erdi? –Garrasi egin du jauntxo handigurak. —Bai, urtebete erdi, historiak ezin hobeto azaltzen duen bezala –gaineratzen dut honezkero apurtxo bat gogaituta. —Ezin dugu hainbeste itxaron, Gaztelako Erregearen tropekin bat egin orduko hiriaren kontra oldartuko gara –Diego Jaunak bere papera ondo baino hobeto bete nahian. —Ondo bai, zuk zeuk historia zure gogora idat zi nahi baldin baduzu... – ezin ukatu dut, dagoeneko asper asper eginda nago hau guztiaz. —Zein zara zu historia aldez aurretik idatzita dagoela esateko? Azti bat? –Bizkaiko jaunaren begietan sugarra suma dezaket Bai, noski, azti bat nafarren aginduz gur i begizkoa egitera datorkiguna. —Eneeeee! –purrust eta guzti egiten dut nire asperra adieraztearren. —Eta gutxi balitz bezala burla eta guzti egiten diguzu... —Zer nahi duzue egitea, bestela, oso txarrak zarete, inoiz topatu ditudan antzeslerik erdipurd ikoenak. —Eraman ezazue azti zerri hori Zaborra ibai ertzera eta bertan lepoa moztu! Delako ibairantz ninderamaten Diego Lopez de Haroren morroiek galtzarbeetatik oratuta eta ni banengoen ezin sinisterurik komedia honen gehiegikeria norainokoa zen. Nik e z nituen sekula gogoko izan La Fura dels Baus, Le Cirque du Soleil eta enparatuek antolatzen dituzten ikuskizun partizibatikoak edo, beti begitandu zitzaizkidan ikusleak nola edo hala izorratzeko aitzakia bat, ikuslegoak bakan batzuen lepotik barre edo gox a dezan, hau da, zorigaiztoko gutxi batzuen gaineko ixekaren kontura, eta gainera mozkinik jasotzeke. Badidudi oraingoan niri tokatu izana, ezin dut asmatu, ordea, non dagoen grazia, areago, non demontre ote dauden ezinbesteko ikusleak, naramaten alderdian gu baino beste inor ez baitago, batez ere ibai ertzera iritsi aurretik gelditu gareneko ipuru eta otaberaz gainezka dagoen eremu isolatu honetan. —Jarri belauniko! –agindu egin dit larruzko soinekoaren bularrean haritz bat bordaturik daraman gudamutilak, bultzaka makurtarazi bitartean. —Aizue, aspertuta nago, broma hau ez zait batere gustatzen, ez dut zuen jokoan parte hartu nahi. Nire aldetik behintzat hau bukatu da, ni banoa –aldarri egin dut. —Traidore zikina, ahozabal madarikatua, listopasatu nazkan te hori –ukabilka zein ostikoka zutitzea galerazi didan gudamutila ia bere onetik at zure burutik ordainduko duzu gure jaunari burla egin izana! —Aski da, honek ez du inolako graziarik –oihu egin dut gudamutilak ezpata bere zorrotik ateratzen duela ikusi ta. —Ikusiko duzu zer nolako grazia ederra egingo dio gure jaunari zure buruak, tximatik oratuta eramaterakoan Honaino iritsi naiz, ez dut inolako asmorik komedia honen txorimalo gaixoa, hostiazorroa , izaten jarraitzeko, dezente egin badut pepelerdoarena gainontzekoek festa zapuztu nahi ez niela uste izan ez zezaten. Oraingoak, berriz, ez du batere zentzurik, hau dena bromatik ofensara aldatu da ziplo eta ezustean, baliteke komediante aluotariko baten batek errekonozitu izana eta aspaldidanik nire bekatu nazio ideologiko en kontura aginduta dudan eskarmentu ederra eman nahi izatea. Ni behintzat ez naiz hemen geratuko sastraka artean zor didaten zigorra edo asmatzearren. Banoa hemendik lehenbailehen, eta baldin bada beharrezkoa bi astapotrootako batek ater a eta aurpegi aurrean jarri didan ezpatari, egiazkoa eta guzti ematen duena, aurre egitea, lasai asko egingo diot, oraindik ez baita jaio nire burua inola ere makurtaraziko didan alproja. —Zoazte biak popatik hartzera! –agurtu ditut nire borreroak, ezpata dunaren azpitarte babesgabea ostiko batez bortizki laztandu eta gero. II Behin berriro ihesi, lasterka, arnaestuska, erabat nazka eginda eta soro landuetan barrena bueltatu naiz gaurko azokarako propio edota hutsetik, goitik behera altxatuta, antolatuta, atrezzotuta begitantzen zaidan hiriko harresiraino. Bertan, harresi ondotik inguru minguru, ia noraezean, ibili eta gero, Sabandotarrena deritzoten iparraldeko atea topatu dut atzenean. Ezin sinesturik nago ateari egindako itxuraldeketa erabatekoaren aurr ean. Bai atrezzo harrigarria egin dutena gezurrezko harresi bat zein erdi puntuko ate erraldoi honen ustezko berreraiketarekin, Sabandotarrenak orduko dotorezia berreskuratu egin duela ematen du. Ikusi besterik ez dago, ate aldeko zurezko mardultasunaz zei n zureriaren gaineko burdin sendoen distiraz gain, ateburuan margoturik agertzen den Donejakue armagizonaren irudi gotiko koloreztatua. Badirudi iparraldetik datorren Dondejakue bideak hemen gediune entzutetsu duela, ala hori da behintzat gaurko azokaren a ntolatzaileek sinestarezi nahi digutena, sekula halakorik entzun edo irakurri ez badut ere. Baina tira, edozein txorakeriak balio du gaurko jaialdia nola edo hala kartoizko Erdi aroaz janzteko. Edonola ere, aitortu beharrean nago Ertaroko giroa aldez edo m oldez erdiestearren antolatu duten eszenatokia ikaragarri ondo egin dutela. Egia esan, den dena behar bezala edota zehatz mehatz artaturik dago, egiatan orduko garaietan bageunde bezala. Aurrenekoan ohiko Ertaroko azoka faltsu eta traketsari susmoa hartuta baldin banuen, oraingoan, aldiz, zorionak eta guzti eman nahi nizkieke antolatzeileei. Lehen oso gaizki pasatu dut, benetan aztoraturik, harresiaz bestaldean lepoa mozteko planta egin zidaten sasikume armatuen erruz. Alta betiere eta edonon topatzen dira halakoak, jaia behar bezala ulertzen ez duten kaskamotzak, ala jaia gainontzekoen gainean jolas edo broma egitea uste duten astapotroak. Dena dela, aitortu badut, merezi du, noski, egindako lan eskerga ikusita komedia hau guztia aintzat hartzeak. —Geldi! Nor zaitugu? –atarian zaindari dagoen bi arma gizonetako batek galdetzen dit. —Nor nahi duzu izatea? –saiatu naiz ni ere komedian parte hartzen. —Zer? Txoratuta al zaude arlote zikin horrek! –garrasi egin dit oso modu zakarrez zaindariak. Hasia naiz nazkatzen, benetan, hainbeste garrasi eta mehatxu dela eta. —Galdetu dizut ea nor edo zer izatea nahi duzun hiribil duan berriro sartu ahal izateko –erantzun egin diot harro harro dagoeneko nire betaurre aspertuan errepara dezan behingoz. —Berriro sartu ahal izateko? –zaindariak, bere lantza luzeari gogor eutsita ere, lehenengo aldiz gogoetatsu begitatzen dit Nongoa zara zu, bada? Zein auzotan bizi z ara? —Zurgineria kalean –arrapostu egin diot jolasean nola edo hala sartu nahian, hau da, nire egiazko heldidearen ordez gustukoen, maiteen agian, eta batez ere denbora gehien pasatu dudan kalearen izena esanez, bertan baitadaude nire gaztaroko taberna gu ztiguztiak. —Zurgina al zara? –badirudi gure zaindari prestuak itaunketari eutsi nahi diola kosta ahala kosta . —Nire aita dut kupelgile –erantzun diot komediari arrunt emana, birraitonaren ofizioa gogora ekarriz eta baita nire irakasle izateari oraingo z uko ez egitearren ere. —Zeintzuk dituzu zure izen abizenak –serio serio eta bere lantza zorrotza ia kokospean jarriz. —Iñigo Garc ía Olarte –esan dut totel samar, nahasi, ez baititut ondo ulertzen joku honen nondik norakoak. —Orain bai, badakit, Zurgineria kaleko hirugarren auzoteriako eta Done Bikendiren kofadrea den Mart ín Garzia Olarteko kupelgilearen semea –zaindariak irrifarre egiten du aspaldiko partez, oztopo guztiz desatsegin bat gainditu berri duena bezala . Zure ait a oso ezaguna da auzoan. —Ez, Iñigo Garc ía... —Goazen ba zure aitaren bila! –agindu egin dit lantzadunak. Beste behin ere nire hiriko alde zaharreko kaleetan egungo azokarako propio atondutakoari harri eta zur erreparatzen diot. Bagoaz –eskerrak kalea jendez mukuru betea egonda zaindariak lantza puntaren laguntzaz bultzaltzen ez nauen Zureria kalean gora, eta jendearen garaiko mozorro ikaragarri benetakoez gain –eta txalotzeko modukoa da ere antolatzaileek halako gauzetarako oso emanak edo zaleak ez d iren nire auzoak egun Ertaroko soineko, oinetako zein kapelez jantziak kalera irteteko konbentzitu izana etxeak goitik behera itxuraldaturik begitantzen zait: ohikoa baino txikiagoak, oro har bizpahiru solairutakoak, gehienon aurreneko biak harlanduez osa tuta eta gainalde ia guztiak zurezkoak edo zurezko egituran sartutako bistako adreiluzkoak, hauetako asko ere karez estalita. Bistan dago kaleko aurrealde gehienak Alde Zaharrean artean zutik geratzen diren alforja izeneko etxeak erreskadan ugaltzeari ekin diotela Azokako antolatzaileek Ertaroko eitea hainbat zintzoen, zorrotzen, zorionekoen sortu nahian. Eta gutxi balitz bezala ere, badirudi Azoka egunotan kale zein plazetan barrena jarri ohi dituzten txosna edo saltoki trauskilen ordez etxeetako bebarruez baliatu direla Ertaroko merkataritza hiri bateko bizigiroa gero eta egiantzekoagoa egitearren. Kalean gora goazela Ollanda dorretxeraren parera iritsi eta honen itzalpean dagoen bebarruko lantegi batera sarrarazten nau nire zaindariak. —Martin! Mart ín García de Olarte, hona hemen zure semea aldarrikatzen den arlote bat –oihu egiten dio bizkarrez eta eskuzerraz lan eta lan ari den agure bati. —AITA!? –oraingoa bai dela zoratzeko modukoa, itzultzen zaidan arotzaren irudia nire aitarena baita, nire aita z ahar, tripazorro, kaskasoil eta betiere betoskoduna . Baina, ze.... zer demontre egiten duzu hemen? Noiztik dituzu gogoko hau bezalako komediak? Nondik atera duzu mozorro hori? —Hi? Zertara itzuli haiz? Ospa egin huen, gogoratzen? Iruzur egin hidan! –Orain bai ez dudala duda zalantzarik, tupustean nigana oldarka eta bere lantegiko zerrautsa harrotzen datorren gizon asaldatua nire aita erretxina da, ea lehenengo belarrondokoa noiz eta non, hots, gaztetan bezala. —Zure semea da, ezta? –zaindariaren galdera hutsaren hurrengoa. —Ez, ez da, dagoeneko ez –ebatzi egin du nire aitakez zuen nire lanbidea gogoko, upelgintza gutxiesten zuen, eskuz egindako edozein lan. Jakina, ni baino buruargiagoa zela uste zuen, ezin zuen beraz bere bizia nire lantegian alperrikal du, ikasi nahi zuen. Eta nik amore egin nuen, gustura gainera elizaren eskuetan utzi egin nuelako. Primua zen baina nik banuen beste seme bat, Sabandotarren morroiek garbitu egin zidatena nire jaunaren alde egin zuelako. Orduz geroztik bakarrik nago, oinor dekorik gabe, nire orduaren zain –agureak negar eta guzti egin zuen. —Zure etxera itzuli egin da, baina –azaldu dio zaindariak aspertu tonuz. —Jakina, seminariotik ihes egin eta gero bilin boloan ibili delako, noraezean, potrojorran buhameen antzera, jat ekoa nola edo non lortzen ez dakiela –nire aitak bota egin du bere onetik at eta niri zorrotz zorrotz begira , horrexegatik itzuli da barkazio eske. Baina, oso berandu da, gauza asko gertatu dira, ezin ahaztu direnak, alde egin zuenetik, berak hautatu zuen bere bidea, joan dadila etorritakotik –ebatzi egin du. —Ondo ba, baina ez baldin badu non bizi edo norekin, ezin da hiri barruan gedatu, berriro kanporatu behar nuke –ohar egiten dio zaindariak nire aitari. —Niri ez dit ardura, nik aspaldi galdu nuen pr imua –ezin nuen asmatu hain bihozgogorra zenik, ezin dut sinestu, bere antzesletasuna bezainbeste. —Goazen ba –zaindariak bere lantzari gogor eta gogotsu eusten dio hiritik irten behar duzu gaueko etxeratze deia jo baino lehenago. —Nahikoa da, potroetar aino nago hau guztiaz –orro eta guzti egin dut benetan erresumidurik falta zitzaidana nire aitak ere komedia honetan parte hartzea. Ze hostia gertatzen ari da? Txoratu egin al gara denok? Ordaindu egin dizute horrela zorratzeko eta bide batez zure adiskid e honen laguntzaz adarra jo nahi didazu, ezta? —Nola ausartzen zara zure aita iraintzera? Bere zorioneko lantza nazkagarri horrez ni jotzeko imintziorik egiteko aukera izan aurretik, eta bigarren aldiz egun honetan, Ertaroko gerrari baten hankatartea mat xuratzen dut ostiko batez. Ezin dut sinestu, ezinean ari naiz Algareria plazako sorginaren edabea hartu nuenez geroztik, baina banago behin berriro kantoi batean gora antxintxika, ez dakit noren edo zeren ihesi, ala bai, dagoeneko amesgaizto bilakatu den a zoka egun honetatik, ametsetan bainago, noski, hori baita behingoz ondorioztatu behar dudana soinean daramatzadan jipi zirtzildu zein abarka zatarretan erreparatutakoan; ez da posible, ezin liteke, ni ez naiz gaur goizean nire etxetik mozorraturik, nik gor roto diot mozorratzeari, nik ez nuen inolako gogorik Alde Zaharreko Azokaraino igotzeko, ni ametsetan nago. Nire ametsotan lasterka noan kantoiaren goialdean beste harresi batekin baten topo egiten dut, ala hobeto esanda, baita ene garaian ere, hots, erre alitatean, itzarrian, eta inondik ere ez dakusadan Mitarte Arana jauregi errenazentistaren ondoan zutik zegoen burdin hesi erraldoiarekin. Antza denez, bigarren barne harresi honek hiria altxatzen den muinoa inguratzen du, hau da, nafarrek Urraitz izeneko herriskaren gainean sortutako jatorrizko hiribildua, bertan ere Jasokundeko Andre Mariaren eliza gotorlekua zein Done Bikendi gaztelua daude, goialdeko eraikinik garrantzitsuenak, Alfonso V.ren gaztelauen erasoari aurre egin ziotenak, harik eta Nafarroako erregeak, setio ikaragarri luze eta latz baten ondoren eta atzerrian mairuekin harremanetan zegoenez gero, defentzaileei amore emateko baimena eman zien arte. Badaude ere harresiko atari ondoan beste bi zaindari niri begira hasi direnak, eurengana arrapala dan iritsi naiz eta. Beldurrak nago, ordea, nire atzetik biraoka eta lantza luze ta zorrotzez mehatxuka zetorren kideak harrapatatuko nauen bion laguntzaz. Gauzak horrela, ezin aurrera edo atzera eginik, tupustean aldameneko etxe baten hormara igo eta salt o egin dut bestaldera. Harresi ondoko baratzetan amildu naiz. Ez dakit oso ondo norantz, baina ez dut inolako erraparorik mota guztietako barazkiak zapaltzeko nire ihesi zoroan. Baliteke, menturaz, halako batean ortulariren batekin buruz buru egitea eta be rarekin sesioa izatea. Azkartu behar dut, beraz, edozein oztopo edo ezusteko baztertzearren. Ez naiz konturatu, ordea, barne harresiaren ondotik zehar korrika zein saltoka noala, atarian zeuden bi zaindariak nire parean korrika ere datozela harresiaren goi ko almenabidetik. Espero dut ezetz, ez dut merezi, lehenengo zaindariak polito izendatu bezala arlote huts bat naiz eta, baina agidanez haiek ez dute berdin uste, arriskutsu naute, ez dakit zeren susmagarri, horregatik biotako batek nire belarria ozta ozta jo didan lantza motz bat jaurti egin du. Ikaraturik nago, prakak bustitzear. Ametsetan edo ez dut inolako minik hartu nahi, badaezpada. Esnatu beharrean nago ala bestela nireak egingo du. Ezinezkoa, Jaungoiko edo dena delakoari arrenka eginda ere ez dago modurik, amesgaiztoaren sakonenean murgildurik nago bortxaz. Harresiaren goikoan, aldiz, beste zaindari arkudun bat azaldu dira, aurrera egiten jarraitu ezkero geziez josiko nau. Lur jota nago, alabaina, nazkatuta, dagoeneko denak bost axola dit, beraz bel auniko eta beso zabalik jartzen naiz: hemen nauzue, buka dadila lehenbailehen. —Aizu, sar zaitez barrura, azkar! Ez nau nire amesgaiztotik atera, bere etxeko ortutik baino sukaldean babes nendin. Bizar urdin luzeko agure mirrizka eta konkorrak gogor eust en dio bere etxeko ortua lantzen duen igitaiari. Badaezpada, nire jarraitzaileengadik askatu eta agian babestu ere egin arren, ezin jakin du nor sartu duen bere etxean. Agurearen erkintasun agerikoak, horregatio, ez dit inolako beldurrik ematen, igitaiaz e ta guzti. Horregatik nire burua albait arinen aurkeztu nahi nioke, batere arriskutsua ez naizela erakutsitakoan nola edo hala behingoan lasai dadin. —Zer dela eta astapotro horiek zure atzetik zenituela? –galde egiten dit. —Beraiei galdetu, hiritik bota nahi ninduten eta –asmatu dut, ez dakidala zehatz mahatz egiatan komeni zaidana esatea. —Lapurra al zara? –esan eta igitaia nire sudurraren pareraino altxatu egin du. —Ez, inondik ez –eta ezbaian geratu naiz lipar batez Martin Garc ía de Olarte kupelgilearen semea naiz. —Ene! Orain dena ulertzen dut –agureak igitaia jaitsi eta atoan bere musu hezurtsu eta zimurtuan irribarre luze bat marraztu du lehen zure anaia akabatu eta orain zu ere gogoan omen zuten. —Bai horixe! –honezkero erabaki badut amesgaizto bukaezin honen nondik norakoei men egitea halabeharrez. —Ezin duzu asmatu zer nolako zorte handia izan duzun gure ortuan jausterakoan, Paterninata rren oinetxekoan –batbatean agurea harro harro jarri da , hemen segur zaude. —Zu al zara etxearen jabea –galdetu diot guztiz sinesgogor. —Bai zera! –sudurra zimurtu du Ez niri adarrik jo! Badakizu ondo baino hobeto morroi apal bat naizela. —Ez, nik ez dakit... –esan dut aiko maiko. —Mundu guztiak ezagun du Paternina jauna, herrialdeko jabe handienetarikoa, hiriko jaun prestu guztien buruzagia, hiriko alkatea hamaika aldiz izandakoa, urtetan gure Erregearen zerbitzupean egondakoa, gizon ikaragarri buru argi eta ikasia –agurea ezin morroiago bere jaunaren dohainekiko. —Sentitzen dut, baina... –ametsetan egonda ere egia beti premiazkoa. —Oraintxe bertan eroango zaitut nire jaunaren aurrera. Ba ez da egia, en ninduen bere jaunaren aurrera eraman, bere za in baino. Bagaude etxearen atarian, motibo geometrikoak eginez eta bi kolore tonu nahastuz harri txiki lauez egindako zoruaren gainean, bigarren soilairuraino daramaten eskaileren aldamenean, Paternina jauna haren hiri inguruko lur jabegoetan egin ohi duen osteratik noiz bueltatuko. Agureak etxeko jabearen aurrean nola jokatu behar dudan irakasten dit; beharko, hain gazte eta oies ematen duteta. —Zuk burua makurtu, nik hitz egingo diot berak zurea eskatu arte. Bere jaunarekiko jokabideaz ez ezik, Paterni narren kondairaz ere hitz eta pitz ari da zer nolako leinu ohoretsu eta garrantzitsua den behar bezala jabetzearren. —Nire jauna hiriko jaun handiena da, Aialako Jaun txit gorenaren senitarteko, hori dela eta gorroto ikaragarria dioten hainbat eta hainbatek –azaldu dit agureak ezin harroago. —Nik ez dut ezer egin, ez dakit zer dela eta nire atzetik zetozen armagizonok –desenkusatzen saiatzen naiz, agure morroi honek benetan koipeztoa edo irensgaitza ote den saltsa batetan sartu nahi nauelakoan . —Baina haiek zure anaia garbitu zuten –moztu dit agureak betozko betozko gutarren alde egiteagatik... —Haiek? Gutarrak? –hasia naiz berriro nekatzen amesgaizto honen nondik norakoez . —Bai, mutil, kantoitarrak , hiriko kantoietan biltzen diren sasikumeak gure jaunen kontrako azpilanean ibiltzearren –agureak azaldu zidan zeharo sumindurik , udaletxeko eserleku zein karguak herria ldeko jaunei uko egin nahi dizkietenak, jendaila: odol zikineko merkatari, artisau edo nekazari aberastu berriak, judugasteak ... —Nire ezpalakoen modura hain zuzen ere –bota egin diot erronkari. —Zure ezpalekoek betiere men egin zioten bai beren oinerria n, bai hiri honetan, babes eman zien jauntxoari, Ollanda dorreko I ñigo Velez Gebarako –argitu dit agureak hitzak banan banan ahoskatzen umemoko bati zuzendu balitzaio bezala. —Egia esan, nik ez dut sekula egin nire aitak agindua zidana –barre eta guzti e gin dut agurearen haserrerako Esan liteke etxekalte galanta eginda nagoela. —Orduan ez duzu nire jaunaren babesaren beharrik –ohartarazi dit atondoko egurrezko atetzarrean dinbi danna joka ari zirela, antza denez nire arestiko jarratzaileen lantza edota ezpaten languntzaz. —Ba ez, ez dut amesgaizto honen beharrik, laster esnatuko naiz eta –azken hau esanda zeramikazko lauzez estalitako eskaileretan gora egin dut arrapaladan, forjatuzko baranda dotoreari eutsiz harmailak binaka igotzearren. Goiko atondor a iritsi eta bi neskame alde hemendik, lapurra! oihuka datozkidala dakusat. Ez dut inolako gogorik haiekin eztabaidaka hasteko, beraz, eskura dudan aurreneko atea zabaldu eta gela zabal batera sartzen naiz ustekabean. Antza denez etxeko gela nagusia da, mo tibo geometriko eta pasaiak adierazten dituzten horma pintura sinpleez hornituta, zoruko lauza lau ia guztiak, ordea, tapizez estalita, sabaiko adreiluzko ganga trenkatu luzangak erdian duen idi begitik datorkio argia. Egongela erdian, aldiz, Penelope ospe tsuaren modura ehuntzen ziharduten hiru emakumezko ni ikusi orduko kanape dotore batzuetatik zutitu egin dira ziplo. —Jainkoarren, ez egiguzu minik! –erregutu egin dit soinekorik landu edo apainena jantzi eta euren bularren irmotasunez edo babesten duten bi neskameak baino guztiz txairoagoa ematen duen andere biziki ederrak. –hartzazu nire eraztuna, urregorrizko lepokoa eta nahi adina harribitxi edo, baina faborez, errespeta gaitzazu! —Baina, zer arraio dio maripertxenta honek? Nor mindu behar dut nik, zergatik? Errespetatu? –orain bai nagoela benetan txunditurik, zer egin edo non nagoen ez dakidala, eta artean eskaileretan gora iristen ari den agurearen mehatxuak etxera sartzen utzi di tuen armagizonen zapaltze hotsekin batera . —Harrapatzazue gaizkile hori, Paternina jaunaren emazteari eraso egin dio eta! –salatzen dit agure madarikatuak aizunez. —Ireki ezazue balkoia, oraintxe bertan, goazen! –oihu egin die beldurrak zeharo jota daud en bi neskamei fatxadako balkoi irtena babesten duen forjatuzko burdin hesia ahalik lasterren zabal diezadaten. Uste baino arinago suspertutako bi eskameok nire agindua bete bezain laster balkoira irten naiz, barandaz bestalderaino igaro, barrotei eutsi e ta une luze batez zintzilik eta kulunka egon ostean kalera salto egin dut itsu itsuka. Ez dut uste beharrezkoa denik azpimarratzea lurretik kilinkalan altxatutatakoan, osorik nengoela egiaztatu orduko, behin berriro kale kantoietan behera korrika egin dud ana. Oraingoan hiri bilduaren beheko harresien ondoan dagoen Done Paulo eliza dut helburu, Ertaroan eskeintzen zuten asilo sakratua, ukiezina, zela gogoratu berri baitut, alafede. Esanak esan, eta kontuan hartuta ere elizara zuzen zuzen daraman Bakardade kantoian beherantz ziztu bizian noala, elizaurrean eskean zeuden behartsu, elbarri, kinkilari edota dena delakoengan erreparatzeke, eliza barruan sartu naiz tupustean. —Ene patroi jauna, nire jarratzaileengandik anpara nazazu! –oihu egin dut, hor nonbait i rakurri nuenez, hau da, aldareko Done Pauloren irudiaren aurrean belauniko eta beso zabalik. —Nortzuk dituzu zure jarraitzaileak –itaundu dit aldare ondoan erdi ezkutaturik zegoen abade gazte batek. —Horrek inporta al du? Nik uste Eliza denok babestu beh arrean zegoela bere barrenean –arrapostu egin diot nire ironia zein nekea adierazi nahi dituen irribarre oker batez, dagoeneko ez baitakit noraino merezi duen ametsezko komedia honi benetan eusteak ala dena popatik hartzera bidaltzeak lehenbailehen itzartz eko asmoz . —Paternina Jauregiko andrea garbitzen saiatu den morroia da –azaldu du elizatetik zetorren ahots batek. —Ez, hori ezta egia, hiriko zaindariak nire atzetik zebiltzan eta orduan jauregi horretan sartu nintzen ezustean, baina nik ez... –zer dela eta hainbeste zuribide, hau guztia ezta erreala, amesgaizto bat baino ez, eta ni txoratzen ari naiz. —Theresa Ram írez de Arellano andrea akatu nahi zenuen? –oraingoan abade gaztearen erkina ia betartean sartuta dut, ez baldin banaiz behingoan lasaitzen, halako batean koska eta guzti egingo diot bere hatz salatari horri. —Ezetz, esan badiot berorri ihesi ari nintzela... —Gure Jaunak ezingo dizu inondik ere leporatu jauntxo baten emazte bekatoreak ondo merezitako zigorra ematen saiatu izana –bota egin dit abadeak inoiz sumatu ez dudan begiraturik betilunenaz . Aitzitik, zaude ziur, seme, Jainkoak berak zure eskua nola edo hala zuzendu egin zuela. Tamalez, badirudi gure Jaun Zerukoaren asmoa oso bestelakoa zela, agian proba bat besterik ez. —Edonola ere, a rmagizonak zain ditut eliza kanpoan –gogoratu egin diot gupida kristauaren kontzeptu nahiko bitxia duen Jainkoaren morroi honi , horregatik nator babes eske, Elizaren legea bete dadin. —Noski, Elizarenak eta baita kantoiko jende xehe eta zintzoarenak ere –azaldu dit abade gazteak . Elizpean izango duzu non lo egin eta jateko nork emango. Bart eliza aurreko zoruan etzanda lo egin dut hamaika eskalerekin batera eta atariko irudi gotiko polikromatikoen babespean, irakurrita nuen Penintsulako elizperik entzut etsuetarikoa zela, baliteke, egia esan ez ditut nire hiriko historia eta arte ondareak oso aintzakotzat hartzen, bertan daude eta kitto, ez da nire hirikideen ohitura ere, halako gauzetan atzerrira joaten garenean bakarrik erreparatu ohi dugu; baina ezin n uen inoiz irudikatu nire ametsotan agertzen den bezain galanta eta batez ere txukun margotua, arrunt txunditurik nago. —Hor kanpoan zain dituzu zure lagunak. Egia da nire aldamenean etzanda dagoen mozkorrak irrifarre zanal batez esandakoa. Elizpeaz besta ldean atzo honaino segika nituen armagizonak ea noiz irtengo naizen esperoan daudela. Hiriko zaindarion egoskorkeriak zinez harritzen nau, halabeharrez; arlote sinple bat naiz, elizaurrean pilatutakoak bezainbat. Tamalez, erabat esnatu orduko halako setake riaren egiazko zioaz konturatzen naiz: Theresa Ram írez de Arellano andere handikiaren erasotzailea naute. Ez didate erraz barkatuko, ez behintzat bere senarra hiriko jauntxorik handiena baldin bada, Paternina jauretxeko agureak ondo baino hobeto azaldu be zala. Hiriko alkate ohia, Probintziako idazkari ohia, Gaztelako erregearen ez dakit zer kargu ohi, ahaide nagusietakoa..., ez dut dudarik morroiok hain jaun handi eta boteratsuari nola edo hala atsegin egiten saiatuko direla. Baliteke ere Paternina jaunak nire burua saripean jarri izana, hiriko gaizkilerik presiatuena bilakatuta. —Zoaz, zoaz kanpora, zure lagunok laster larrutuko zaituzte goitik behera –trufa egiten dit orain nire inguruan tximinoarena egiten ari den mozkor nazkagarriak. Ez da, ez, aterpekide dudan jendilajea oso atsegina. Nabarmen da hain etorkizun larrurik gabekoa igartzen didan mozkorra batere gustukoa ez zaidala, berarekin burrukan hasteko aiko maiko nagoela, hain emangaitza begitantzen zait eta. Alabaina, gainontzeko ak ere ez dira makalak, gizajoak; mozkorra egosten ari ez dena elizaurrean barna herrestan darama ozen ozen, herrena ala besamotza ez dena legenak jota dago edota, baten batek zer gaitzek jota, aieneka eta ia hilzorian ematen dute begiko, edo errukiko hobe to esanda, zaizkidan bakarrak elizpeko emakume eta haur zurtzak. Ez da harritzekoa haiek bezain zurt sentitzen naiz eta amesgaizto honen erruz, ez dakidala noiz esnatuko eta ez egin bitartean zein arrisku edo erronkari aurre egin behar izango diot ametseta n behintzat bizirik edo salbu irautearren. Dena dela, eta elizpeko hotzak zein hezeak, ateriko irudi sakroen itzal urdurigarriek edota lagunarte xelebre honen ikuskizun penagarriak eraginda, sekula baino zurtzago sentitzen naiz, ametsetan ala esna. Ez daki t nola iritsi naizen honaino, hau da, nola eta zergatik sortu den huts hutsetik amesgaizto amaigabeko hau, betiere baitago zer edo zer ametsak eragiten dituena, Freud dixit . Orain arte bizitutakoari erreparatzen baldin badiot ez naiz gauza inolako ondorior ik ateratzeko. Galduta nago, mehatxatuta, nirea den hiri batean baina inola ere ez dagokidan garai urrun eta ilun batean, behin baino gehiagotan nire historia ikasketetan edo fakultateko eskoletan jorratu egin dudana, baina hala eta guztiz ere, Aro Berriar en zale eta aditua naizen aldetik, neurri handi batean guztiz arrotza zaidana. Bestalde, lokartu edo naizenetik ihesi nago ametsetan, horrek zer edo zer adierazi nahi du nahietaez. Baina zer, zeren ihesi ari naiz bene benetan. Azokara sartu orduko galdu di tudan adiskideengandik, inoiz askotxo estimatu ez ditudan nire hirikideengandik, nire ikasketei zein bizimoduari beti muzin egin zien aitarengandik, beti barregarri zein arbuiagarri begitandu zaidan estamenduzko gizarte batetik, nire bizitza bereiztu duen ausardia falta nabarmenetik. Auskako, zeretik eta zergatik ihesi nabil. Oraingoz nahikoa dut larrua haragiari atxikita gortzearekin. Badaezpada, ezin baitut asmatu gaurgero zer suertatuko zaidan. Esaterako, zertara datozen orain bi abadeok, gaztea eta eliz a barruan nengoela salatu egin zidana. —Alde hemendik, mozkor zikina –aldarri egiten dio abade gazteak nire mozkor zirikatzaileari, besteak lepotik oratu bitartean hau ez da bizio etxea, Gure Jaunarena baino. Nire aterpetik ikus dezaket bi abadeek kaler a botatako mozkorra nire jarratzaileen eskuetan, goitik behera arakatuz Theresa Ram írez de Arellano andere sotilari eraso egindako gaizkilearen bila, eta ni ez naizela egiaztatutakoan jipoi ederra ematen diotela zeharo amorratuak. —Hator gurekin, I ñigo –agindu egin dit abade gazteak nire izena asmatuta gogotik ezagutu nahi zaituzten pertsona o hargarri batzuk zain dituzu eta. Abadeak eliza barrenera narama, koruaren ondoko kapera batera pasarazi eta bertan hiriko jaun famatu eta txit prestu baten hilobi aren ondoan nire zain edo dauden gizon betilun batzuekin topo egiten dut. —Aizu, I ñigo, gizonok aurkeztu nahi dizkizut: Juan de Ganboa, Espartineria kaleko alkate txikia, Martin de Anda Petrineria kalekoa, Juan de Arana Ganibeteriakoa, Luis de Mendoza Tintoreriakoa, Cristobal de Mendiola Erremenderiakoa, Alonso Zaldibar Barrenkaleko auzoko nekazari zein jaun txikien burua eta azken hau nire anaia Juan de Salvatierra, hiriko lau alkate nagusietako bat. Txunditurik eta piska bat kokildurik ere nago hainbes te jaun ohoretsu eta harro artean; ni, ametsetan hasi nintzenez geroztik han hemenka etengabe ihesian ibili den arlotea. Ezin dut inondik ere asmatu zertarako erakarri nauten euren aurreraino. Baina badakit ezin nekagarriagoa egingo zaidala nire etxeko auz o ohoretsu eta harroen bilkura guztiak antzera egin ohi zaizkidan aldetik. —Eskertu nahi dizugu kantoiko jendearen izenean gure kausaren alde egin duzuna –abadearen anaiak hitza hartu du . —Barkatu? –zeharo txunditurik. —Bai jauna, ez izan hain apala, gaur hiriaren gobernuaren jaun eta jabe izan nahi duen Paternina malapartatu horri ohar garrantzitsu bat eman diozu... —Ohar bat? –ez dakit zertaz harritzen naizen behin berriro deus ere ez ulertzeagatik, ametsen funtsa edo mania horixe baita: zentzugabekeria. —Jakina baietz, ez izan dudarik gure jauntxo madarikatuak ondo baino hobeto aditu duenik: hiriko jaun aberats eta boteretsuena izanda, hiriko artesau txiki eta apal guztiak zein eskualdeko oinaztar ahaide guztiak bere alde izanda ere, gure kontra jardunean ekin aurretik kontu handiz ibili behar dela halanbeharrez, ez baikara erraz makurtuko bere mehatxuetara aurreneko kolpea eman barik –azaldu dit ikaragarri polito hiriko lau alkate nagusietako bat den eta hiriko ofizio guztien ordezkarien izenez edo hitz egiten duen Juan de Salvatierra jaunak. —Baina, hori ez da izan nire asmoa Theresa delako horren egongelan sartu nintzenean... –badakit ez duela zentzu handirik aitzaki maitzaki ibiltzeak ametsetan ari naizenez, baina hala eta guztiz ere ezin diot eutsi gizon honen argurdio zoroari, nolabait gaizkile ez ezik, gizon odolgose hauen konplize ere bihurtzen gaituena nahitaez. —Begira, I ñigo, guri ez zaigu batere inporta Arellano andreari eraso egiteko zenituen motiboak, berdin digu hiriaren libertadearen izenean akabatu nahi zenuen ala amodio afera huts batek eraginda edo dena delakoak; zure mendekuaren hartzailea gure etsaia ere zen, beraz, gure alderdiaren alde egin duzu halanbeharrez, honezkero guk behintzat lagun zaitu gu –adierazi gin dit nire abade babeslearen anaiak bere ezpainetan guztiz gauzatu ez den irribarre batez. —Ni ez naiz hiltzaile –bota egin diet tupustean jaun betozko guztioi zeharo atsekabeturik. —Jakina ezetz, zu libertadearen kausaren heroi bat zara –oraingoan argitu dit abadeak, hiriko tiranorik handienari aurre egin dion bakanetakoa, horregatik miresten zaitugu, horregatik eta baita zure aitaren etxea utzi ere behar izan duzulako libre izatearren. —Libre izatearren? —Bai, jauna, zure leinukoek Pate rnina Etxearekiko dituzten zeharkako morrontza loturak arriskutan jarriz –ezin ditut oso ondo asmatu abadearen nondik norakoak, baia ez dut duda izpirik azpilan kiratsa dariolik . Badakizu Ollanda dorreko jauna, zure aitaren patroia oinaztarra dela, Patern inako Jaunaren lehengusua dela hain zuzen ere. —Eta? –galdetzen dut benetan nazkaturik hain ezagun, gertuko eta batez ere mingarri zaidan alderdikeria honekin. —Ba, ez dut uste Ollanda dorreko I ñigo Velez de Gebarak zure aitari barkatuko dionik egindako traizioa –agintzen dit abadeak guztiz amultsu Jauntxo haizeputz aluok ondo baino hobeto ezagutzen ditugu eta, ez ahaztu zure aitaren antzera gure arbasoak ere eskualdeko herri txikietatik iritsi zirenik hiri honetara. —Zer ikusi du nire aitak nik eginda koarekin –galdera benetan inozoa nik bezalako historialari batentzat, leinuaren legeaz ari gara eta, nire ekintzen ondorioak leinu guztiarenak baitira, ez bakarrik nireak. —Gebarak bere lehengusu Paterninakoari ordaindu behar izango dio derrigorrez bere m orroi batek egindako kaltea –Salvatierra abadeak esan dit serio serio . —Eta zer nahi duzue nik egitea –galdetu egin diet, dagoeneko zeharo abaildurik. —Patertinako Jauna eta bere alderdikoei min gehien egin diezaiekeena –ikustekoa da Salvatierra anaien b egietan bat batean eztanda egin duen distira mendekosa , euren diru iturria ziplo, errotik, lehortuko duena. —Zer jukutria mota duzue gogoan? –galdetu diet dagoeneko guzti ezaxola. —Ederto asmatu duzu, I ñigo, bete betean –denok barre algaretan lehertu d ira ustekabez Juderia kaleko Jakob Gaon sendagilea akabatu behar duzu, gure etsaien mailegu emaile nagusia, Paterninatarrak oso ospe handiko jaunak omen dira, lur eta dohain askoren jabeak, baina ez dute ia inoiz esku dirurik udal karguak edota hiriko artesau zein nezak ari apalen borondateak erosterakoan, horrenbestez juduarengana jo ohi dute beti diru eske. Ez dakit zertaz harritzen naizen, zer dela eta haserretzen naizen hiltzailetzat hartzen nautelako. Txotxongilo naute eta nola edo hala erabili nahi euren helburu ma ltzurretarako. Esan ahal izan diet ezetz, ez dudala inola ere parte hartu nahi eure azpijoko odoltsuetan, berdin didala ni elizatik botata izateak eta nire jarratzaile armatuen eskuetan jartzeak. Badakit noiz edo noiz esnatuko naizela amesgaizto honetatik, libratuko naizela edonoren eskuetatik egiazko arriskutan, hilzorian, egotekotan, baliteke burugabekeria guzti honi planto egin orduko. Hala ere, ez dut tutik ere esan, banago jakinminak benetan akuilaturik eta asmatu nahi nuke amesgaizto honek asmotan due na, ez dela izango, ez, ezer onik, atseginik, ziur nago, ikarazko pelikularik kazkarrenean bezala. Artean, kantoiko jendilajearen berbaroari adi adi nengoela kaperaren bazter batetik, kanpoan arras gautu da. Orduantxe Salvatierra anaiek eta enparatuek kalera atera naute isil gordeka Salvatierraren arbaso ospetsu baten hilobia dagoen kaperako ataka batetik. Banoa berriz, bagoaz denok, Bakardade kantoian gorantz, ilunpetik eta kapa banaz estalita badaezpada. Badakigu, Juan de Salvatierra jaunak hala gaztigatu digulako, udalbatzaren agindupeko armagizonekin topo egiteko arriskutan gaudela, hau da, Paternina jautxoaren soldatapekoekin. Ez digu komeni, kantoikooi , udaleko zaindariekin liskarretan ibiltzeak; hiriaren agintearen kontra jardutea ez litzateke batere egokia gogoan ditugun udal karguak aldarrikatzerakoan. Hori dela eta, nire alderdikideok Dona Maria kantoiaren behealdeko ertzeraino laguntzen naute bakar bakarrik. —Done Peru kalean hamaika taberna dituzu zer edo zer edateko ondoko Juderiakoan adoretsu sartu baino lehen –aholkatu dit Salbatierra anaia handiak bertan ere gau erdira arte zain egon ahal izango zara judu madarikatu hori bere mediku bisitetatik etxera bueltatu arte. Zorte ona izan! Eskuetan aizto luze eta zorrotz bat ipini didate. Aiztoa kap a azpian ezkututa sartzen naiz Done Peru kale zabal eta zenbait zuziz ondo argitua Juderia mehar eta ilunarekin bat egiterakoan apur apurka estutzen den kale bazterreko taberna batean sartu naiz ametsetan izanda eta guzti benetan ezinbesteko zaidan tragu b at hartzearren. Ezin ukatu Erdi Aroko ardo maila dastatzeko aukerak Kantoiko jaunek nire bizkar gainean jarritako betekizun astunari eutsi baino lehenago nolabait, lipar batez gutxienez, ahanztearren aukera paregabekoa eskeintzen didanik. Baliteke nire ald erkide berrien egitamu konspiratzaileari muzin egitea eta egundoko atxurra harrapatzea egunabarrera arte. Ez litzateke oso ideia makala amesgaizto honen zentzugabekeria erabatekoa kontuan hartuta, honek guztiak ez baitu buru buztanik, laster esanatuko naiz ezinbestez. Bien bitartean, eta tabernariari eskatutako ardo pitxer betea jaso orduko, nire buruari gogoratu behar diot zurrut artean ni ez naizela inola ere hiltzaile bat, ez dudala inor garbituko. Jakina, zoratu al naiz? Niri Kantoiko jaunen arazoek bos t axola didate, ni ez naiz Martin Garcia de Olarteren semea, ni ez naiz hemengoa, eta gutxi bailitzan, ni ez naiz ere garai honen zalea. —NI XXI MENDEKO HISTORIA IRAKASLE BAT NAIZ! Ozen ozen garrasi egin dut enegarren zurrutaz gero txiriboga honetako beg iratu guztiak nigan bilduz. Orain arte tabernan ilundu osteko bakardade erdiragarria bustitzeko asmoz zein hiriko zaindarien zelatatik ihesi sartzen zen arlote arrotz bat nintzen; behingoan, ordea, gehienentzat interesgarri bilakatu naiz, agian susmagarri ere bai. —Nor zara zu? –galdetu dit supituan nire aldamenean eseri berri den mutiko zarpailtsu eta erdi mozkor batek, lekua, ordua eta batez ere janzkera labaina zein orrazkera arranditsua kontuan hartuta urdanga hutsa ematen duen neskato batekin batera. —Zuri zer axola? –erantzun diot erronkari, ez ahaztu kapa azpian aizto zorrotz bat daroadanik. —Niri bat ere ez, baina zuri bai, uste baino gehiago –jakinarazten dit mozkorrak ziur bainaiz zu ez zarela bertakoa, ez zaudela bertan auzotaturik, ezagutzen ez zaitugu eta. —Eta? –benetan atsekabeturik. —Komeni zaizula zure ardoa gurekin partekatzea –horra hor agure kakalardo honen aholku zekena ez baldin baduzu hiriko zaindariek kaleetan barrena harresiko ateraino narrasean eraman kanporta bota zaitzaten. —Ondo ba –dagoeneko ez dut uste egon litekeenik konpainia hoberenik beste pitxer bat ardo eskatuko dut. —Horixe! Banekien nik ez zinela artole xehe bat –agureak keinu eta guzti egiten dit. —Nor nauzu, ba? –galdetzen diot agure nonzeberri honi enegarren zurrutean murgildu aurretik. —Jaun bat, ezkutuan dabilen jaunskila bat ez dakit zer azpikeria gogoan duen a –esan dit serioski Zer daroazu soinekoaren azpian? —Zuri batere ardura ez zaizun ezer –antza denez ez dago konpontzekorik jendaila honekin, noiz edo noiz errieta sortu behar dela nahitaez . —Jakina ezetz, baina espero dut behintzat sosak gordetzen dit uzun poltsa izatea –agure honen jukutria bai dela txalotzeko modukoa, egia esan gero eta begikoago egiten ari zait, ez dakit nondik aterako dudan ardoa ordaintzekoa, nik uste baina parranda ederra egingo dugu elkarrekin. —Tira ba, lehen edan dezagun, gero gerokoa –eta honekin batera tabernariak eskatutako hirugarren pitxer ardoa lagatzen digu mahai gainean, lehen baino uzkurrago, nire oraingo bi mahakideak batere gustukoak ez balitu bezela, eta ez da harritzekoa aldamenean dudanak ez baitu oso betetzen ema kumezko bati eskatzen zaion lotsaizun legea. —ENE! –garrasi egin dut ezustean geldi egon, mari purtzi halako hori! —Zure hankarteko hori ez da haragizkoa, burdinazkoa baino –bota egiten du urdangak zeharo txunditurik. —Galtzairuzkoa da, aizto gogor eta zorrotz bat zuek bezalako bi txerrikumeren zintzurra dzi dza ebakitzeko modukoa –koitaduek ez dakite noraino gertu nagoen nire mehatxua betetzearren, ametsetan nagoela benetako ezer txarrik gerta ez dakidakeela pentsatzen hasia naiz eta, halabeharrez. —Ez nauzu gustuko, maritxu halakoa? –keinu egiten dio neskatoak bere lagun adintsuari . —Ezta hori, oso neska pertxenta zara –gezur egiten dut neskatoaren hortz belztuei, ile txima ugerdoari edota bere gorputz erkina nola edo hala estaltzen duen soineko zar pail eta zikinari darion kiratsari erreparatu eta gero , erne ibili beharrean nago gaur gauean hiriko oso agindu garrantzitsu bat bete behar dudalako. —Ah, bai? Eta jakin al liteke zein den agindu garrantzitsu hori? –galdetu dit agureak iseka begiratu bat ez. —Jakina ezetz, zer dela eta fidatu behar nintzateke zuek biok bezalako gizajo alfer batzuekin –ez dakit ardoak eraginda edo, baina nik ordua uste iritsi badela nire amesgaizto honetako zentzugabekeriari aurre egiteko, nola?, bertan bete betean murgild uz, ziur nago zuek biok nire aizto zorrotz honen laguntzaz bertan garbitu ezkero inori axola izango ez zaiola. Izan ere, nire begien aurretik behingoz gal zaitezten modurik eraginkorrena delakoan nago. —Lasai zaitez, jaun misteriotsu hori –agureak barre egiten du , baliteke gure laguntza behar izatea, gu kalean bizi gara eta, bai hiri barrenean, bai errebaletan. —Zertarako ba? –altxatzen dut nire edalontzia agurearen begien pareraino. —Esaterako, zaindarien joan etorriei adi egoteko edo zure agindu horr en jasotzailea erraz topatzeko, guk biok ondo baino hobeto ezagutzen baititugu hiri honetako biztanleen ohiturak. —Zer dela eta? –galdetu diot benetan txunditurik. —Hiri honetako biztanle arrunt fededun eta errukiorrek premiazko gaituzte eskale gisa karitatearen legearekin behar bezala eta ia egunero betetzearren; nor hobeto agure bat edota emagaldu bat baino? –agurearen irribarre gaiztoa ezin da zabalagorik izan. —Noski, nik ere behar zaituztet orain gaubelean ondo baino hobeto egoteko. Topa egin dezagu n! –berdin dit bi arloteok ni mozkor mozkor eginda zerraldo erorita lapurretan egiten didaten ala maripurtzil horrekin txortan egin eta gero potrozorriak edo harrapatzen ditudan. Aitortu ere behar dut bi arloteokin, ordea, Done Paulo Elizako jauntxoekin ba ino gusturago sentitzen naizela, hau da, nire alderdikideekin bainoago. Baina, ez naiz harritzen osoro, nire bizi ia osoan antzekoa izan baita nire ustezko alderdikideekin gainontzeko jende askorekin baino gaizkiago konpontzen nintzela, nirekiko ezinikusi zein azpikeria guzti guztiak nire ustezko alderdikideen partetik zetozela, gehienek ezin baitzituzten pairatu euren harrizko iritzi edo printzipio aldaezinen aurrean aiko maikoetan ibiltzen ginen koitaduok, eta nik uste ezbaia izan dela nire ikurra mundura etorri nintzenetik. —Esadazu, jaun mozkor horrek, ez baldin bada atrebentziarik, zinez ez dela , irabazpide baino, nor duzu garbitu beharrekoa –batbatean agureari begitartea zeharo ilundu zaio . —Zer ba? —Agindu dizute gizabanako bat akaba dezazun, baina zure lagunok beste batekin edo nahastu zaituzte, ezin dira okerrago egon, zu ez zara hemengoa –ikaragarria agure honen zolitasuna, ni behintzat ikaratzen hasia naiz . Esadazu ba hiltzeko agindu dizuten kri stauaren izena eta nik seinalatuko dizut kalean gaudela. —Ez al da Jakob Gaon judua izango? –asmatu du gero eta arlote ezinezkoago begitantzen zaidan agureak. Hiru pitxer ardoz gero, zurrutetan zein irri karkailetan agurearen etengabeko galdera ia guztie i iseka, purrust edo muzin eginez, edota ematxarraren mahai azpiko laztan lizunekin gero eta gusturago, beroago, handik tabernariaren atzetik ezkutupean eta arin arinka ospa egiteko proposatu eta kale gorrira irten ginen. —Erakutsiko didazue judu horren e txebizitza eta gero alde egingo duzue ni bertan zelatan utzita –agindu egin diet nire bi mozkorkideei. —Ondo ba –onetsi dit agureak , baina, esaguzu, nola ordainduko diguzu mesedea? —Lasai, agure, Kantoiko jendeak jakingo du nola eskertu –agindu diot bet i jostetan. Done Peru kalean behera bilin bolanka goazela, batik bat emakumea non jausi han jagi lotsagabeki dabilela, Juderia Kalea hasten den kantoi gurutzeraino iritsi gara laster. —Gu ez gara sartuko, badaezpada, ez dugu nahi judu madarikatuok oharkabean gu bahitzea gure gorpuak txikitu eta gero almandrongilak egin ditzaten –trufa egin dit agureak. —Zuk esan non dagoen Jakob Gaonen etxea eta nik egingo dut behar dudana –inondik ere ez dena inor aizto batez hiltzea, baizik eta kale hartan bakarrik eta ahal bazen ilunpean egon orduko handik lasterka edo ospa egitea, auskalo nora ihesi. —Ezta kristaua, judua baizik –aitortu diot zapla. —Zatoz nire atzetik mediku judu horren etxea ond o asko erakuts diezazudan –agureak eskatu dit kantoi bazterrean jar nadin . Ba al dakusazu bi kriseilu handi horien atean dagoen atari ikaragarri ederra edo arranditsua, hamaika mairu apaingaiez jantzia? —Bai, jauna. —Sinagogakoa da. —Eta? Eta bat batean ustekabez nire atzean isil gordeka jarritako urdangak bultza egiten nau kantoian beherantz. Buruz gora jausten ari naiz, baina sustoa gainditu orduko benetan ikaratzen nauena ez da hartuko dudan kolpea, gainbeheraren azpian zain dudana, hau da, nola esnat uko, ez baitut inolako dudarik lozorrotik irteten ari naizela nola edo hala, amesgaizto honen hondarrean nagoela, ezin baita besterik esan, ez luke inolako zentzurik, ez letorke bat amesgaiztoen kontura dakidantxoarekin. III Itzarri naiz atzenean. Hau zoramena, hau! Izan da nire bizitzaren amesgaiztorik luze eta zakarrena. Hurrengoa borreroaren haizkora ala urkamendia izango zelakoan banengoen. Zorionez dena bukatu ei da. Bazen garaia lur jota nagoelako, izerdi patsetan, Madril eko San Sivestren parte hartu banu bezala. Esnatu bai, baina oraingoz ez dakit non nagoen. Baina, gelako hormak osatzen dituzten adreilu zer zurajean edota sabaiko zeharraga handian errepatzekotan, susmoa badut Alde Zaharreko etxe bateraino eroan nautela. Badirudi jatorrizko egitura zein altzariak gorde edo itxuratutako gela batean nagoela, seguru asko Ertaroko etxeak zer nolakoak ziren bisitariei propio erakusteko antolatuta, nik oraindik ezagutzen ez dudan estreinaturiko Hiriaren Museo delakoa. Hau da gog oan hartzen dudan aurreneko aukera, bestea ez baitzait batere gogoko, beldurgarria begitantzen zait eta. Bigarren aukera oraindik ametsetan egotea litzateke, hau da, etengabeko lokamutsari eustea. Etzanda nagoen ohe marduletik jeiki eta oinak zoruan jarri orduko aurreko arasan isiotuta dagoen lau adarreko zutargiaz jabetzen naiz. Baina ez dut aukerarik tramankulu horren esanahia asmatzeko ohetik bizpahiru urrats emandakoan gelako atetxoa zabaltzen da eta. —SARA, ZU ZARA! –deiadar egin dut pozaren pozaz, Sa ra ikusteak museoarena nolabait egiaztatzen didalakoan. —Bai, ni naiz Shara. Nola asmatu duzu –galdetzen dit bat batean zeharo ezezaguna begitantzen zaidan neska kikilduak. —Sara, laztana, ez nauzu ezagutzen edo? –hasia naiz sumatzen zer gertatzen ari de n, baina, badaezapada. —Noski baietz, zu zara orain dela pare bat egun nire aitak kalean maspil maspil eginda bildu zuen gaztea –argitu dit Sararen kopia peto petoa den eta inola ere aurpegira zuzen zuzen begiratzen ausartzen ez den neska beltzaranak, hau da, nire benetako Sarak baino ilaje zein larru ilunagoak dituenak. —Orduan zu ez zara Sara –bota egin dut ia ahapeka eta erabat abaildurik. —Oraingoz behintzat Shara Ben Gaon, edo Shara Ben Yakoob, gurean artean esan bezala – horra hor neskaren erantzun a, oraingoan zuzen eta agian ere apurtxu bat destainaz ere aurpegira begira begira. —Oraingoz? –galdetu diot benetan txunditurik. —Bai jauna, ala ez al dakizu zure jendeak herritik bota nahi gaituena? –lehen baino ausartago. —Nire jendea? –garai honetan galdu nintzenez geroztik dena arrotz egiten zait. —Ez egizu tontoarena, ondotxo jakin behar duzu eta, zuek kristauok eskatuta Gaztelako erreginaren erabakia –amorrua eta guzti sumatu diet bere hitzei. —Ba ez, baliteke hartutako kolpeak edo ahaztu izana –saiatzen naiz nola edo hala desenkusatzen. —Gaztelako judu guzti guztiak kanporatzeko agindu du Isabel erreginak –azaldu dit betoskoa jarrita. —Ez nekien ba –baina bai juduen kanporaketa suertatu zela orain dela bostehun urte edo, mila laurehun laurogeita hamabian, lehendabizikoz ere data dezaket nire amesgaizto hau, zertarako? Auskalo! Ezin duzu asmatu nola gaitzesten diodan erabaki horri, bidegabekeria galanta begitantzen zait, Erresumari kalteak bes terik ekarriko ez dizkiona, bihotz bihotzez diotsut. —Lasai, mutil, sinesten dizut, badakit kristau guztiok ez digutela halako kalamidaderik opa, ez luke zentzurik hainbeste mendetan elkarrekin bizi eta gero, egon behar da halabeharrez zu bezalako juduzal eren bat –begi bistan dago neska honek nire Sara bezain zorrotz eta zirtolaria dela, nik uste ere berak aukera ematekotan ederto konponduko garela . Egia esan, kanporaketa aspalditik espero genuen, esan liteke aldez aurretik iragarrita dela, badira urte pi la antzeko neurriak edo legeak sortzen ari direla Torquemala malapartatu hori bezalako elizgizon konbertso sasikoak. Orain arte, ordea, Gaztelako erregeen babesa genuen saskikumeon eskariei aurre egiteko koroaren altxorra ginen aldetik. Duela urte gutxi ba tzuk Inkisizioak Sevilla, Cadiz eta Cordobako diozesietako judutarren kanporaketa lortu zuen, baina Jainkoari esker Errege Katolikoek behin behirro babesa eman ziguten. Oraingoan, aldiz, dena ezin txarrerago okertu da Granada erresuma mairua menperatu eta gero, badirudi Elizaren laguntza oso garrantzitsua izan dela konkista antolatzerakoan, hori dela eta azkenean “betiereko irtenbidea” lortu dute gure etsaiek: konbertitu ala erbesteratu, hori da eskeinitako aukera bakar baka rra. —Eta zuek zer egingo duzu e? –ausartu naiz galdetzen doi doi. —Zer gura duzu egitea? –erantzun dit Sharak benetan harrituta ez diogu sekula uko egingo gure fedeari, bilduko ditugu gure hondasun guztiak eta Nafarroa alderantz joango gara. —Ez al dizu penarik ematen zure jaioterri a behin betiko uzteak? —Gure egiazko jaioterria gure arbasoen fedea da –esan du neska juduak serio serio. —Zure jokaera hori laudagarria da, benetan, baina... —Ez dago bainarik, hemen ez gaituzte maite, beraz hemendik egingo dugu alde –Shara honek gero eta antz handiago hartzen dio nireari. —Tira ba, ez dakit zer esan... —Zerbait esan nahi baldin baduzu zatoz nirekin beheko solairuraino nire aitari eskerrak ematera kalean bildu, bere etxera eraman eta zeharo sendatu zaituelako –proposatu bai noago agi ndu egin dit Sharak. Liburutegi moduko ganbera batean, pergamu artean buru belarri, bizar zuri eta ia sudurra bezain luzea duen agure batek hartzen gaitu, Sharari musu eman eta niri bi eskuak luzatu eta hestutu egiten dizkit agurtzearren edo. —Pozten nau zu ia zeharo osatu izanak esan dit goitik behera agudo begiratu eta gero kalean bildu zintugunean maspil maspil eginda zeunden. Egundoko egurra eman zizuten, ezagunak al zenituen zure oldartzaileak? —Ez, laburrak ote ziren –azkenean asmatu egin dut, ez baitakit oso ondo noraino komeni zaidan egia osoa esateak ala isilean gordetzeak. —Noski, hiria gero eta arriskutsuagoa bilakatzen ari da aspaldiko partez –esan du agureak gogoeta beste inon duela. —Guretzat arriskua betikoen aldetik sortu ohi da –moztu dio bere alabak oso modu zakarrean. —Eta betiere jakin izan dugu aurre egiten –erantzun dio aitak betoskoa jarrita, badirudi Shararen portaera ez duela batere gustuko. —Eta oraingoan nola egingo diogu aurre Erreginaren kanporaketa aginduari, ez baitigut e ere denborarik uzten gure ondasun guztiak behar bezala saldu edota biltzeko –norbaiti aurre egitekotan oraingoz aitari ari da alaba odolberoa. —Halako kinketan gure arbasoek beti egin zuten bezala, eskaintzen dizkiguten aukera bakanetara nola edo hala moldatuz –erantzun dio aitak alabari gogor eta zorrotz. —Gure hurko arbasoak hiri honetako Judumendian ehortziak daude, jaio eta hil bahi dudan lurrean, ez dut ezertan burua makurtu behar hemengoa ez naizela esaten didatenen aurrean –oihu egin du Sharak negar zotinka hasi aurretik. —Shara ezin zuzenago dago, ezta batere bidezkoa zuekin egin nahi dutena –ausartu naiz esaten ustekabez, neskaren zentz unezko hitzek eraginda edo, etxe honetan apopilo hutsa naizen aldetik euren ika miketan sartzeko inolako eskubiderik ez dudala zeharo ahaztuta. —Eskertzen dizkizut zure hitzat bihotz bihotzez, baina jentila zaren aldetik ezin duzu ulertu gure herriak mend eetan zehar pairatu beharreko zorigaitza –errieta egin dit agureak guztiz irribarretsu eta abegikor. —Noski ezetz, baina bai eta ezin hobeto Shararen esandakoaren muina –oraingoan nik aurre egiten diot agure asko jakin honi, nire laguntzaile eta osagile eskuzabalari bera hemen jaio eta hemen hil nahi du, edonork uler dezake. —Ba nik ezin dut, batez ere gurea herri alderraia den aldetik, hori bai dela jundu izatearen muina –adierazi digu inoiz baino jakintsuago eta estrainekoz ere hiriko juduen buru nagu si agertzen zaidan agure bizar zuri luzeak. —Judua edo kristaua bainoago pertsonak omen gara –ez dut inolako asmorik inoren aurrean kokiltzeko. —Arrotzarekin bat nator, oso –aurreratu za it Shara. —Ederto ba, hori horrela bada, benetan sinesten baldin ba duzu, laztana, baduzu aukera paregabekoa hemen bizitzen jarraitzeko –Shararen aita inoiz baino serioago. —Zein ba? –galdetu dio alabak aztoratuta. —Edozer erabaki baino lehenago zurekin hitzegin nahi nuen bakarka, baina tira ba, hain erresumindurik zaude, ezen gizon honen presentzia ezin aproposagoa begitantzen zaidan aspalditik gogoan nuena behingoz azaltzeko –agurearen begiek dir dir egiten dute ba tbatean. —Esan ba –Shara eta biok jakinminaren menpe. —Orain dela egun batzuk udaleko ordezkari den Juan de Salvatierra jaunak proposatu zidan kanporaketa agindua betetzeko egunaz gero hirian urtebete jarraitzea sendagile lanetan. —Sasiko halakoak! –deiadar egin du Sharak Gure lurretik botatzeko ez dute eragozpenik, baina bai euren mediku alprojen orden benetan sendatzen dituen mediku juduarengana erreguka joateko. —Ixo, Shara, adi egon esan nahi duzudanari –agindu dio aitak baduzu aukera bataioa har tzeko eta batez ere kristau batekin ezkontzeko hemen bizi ahal izatearren. —Eta nire fedeari uko egingo diot –galdetzen du Sharak harri eta zur. —Bai horixe, itxuraz behintzat, baina zure baitan ordea gure arbasoen fedeari eutsi ahal izango diozu –argitz en dio aitak. —Eta norekin eskundu nahi nauzu –Sharak dio, ia bere onetik at. —Nik uste gure lagun honek baduela gure ardura nola ordaindu... IV Sararekin, ez, barkatu, nire aita Maria Dieguez de Gauna andrearekin ezkondu eta bere aitaginarrebak maile gu onean emandako zenbait sosez nire aitajaunari berari erosi egin zion dozena erdi bat kupel ardoa Errioxa aldetik ekartzeko asmoz. Aitajaunak ez zion inola ere ezer saldu gura, oso argi eta garbi esana zuen nire aitak Olartetarren aroztegiaz kargu egitea ri uko egindakoaz gero ez zela bere semea, are gutxiago fidatzeko inor, arrotz larrusendo handimandi bat baino. Egia esan, nire aita arotzen ermandadetik bota egin zuten behin betiko, nahita ere ezingo zuen inois behin berriro kupelgintzan jardun. Hala eta guztiz ere, inork ez zion eragotzi merkataritzan saiatzea, diru falta ez badin bazen edota nire aitajaunak amore egin zezan hiriko handiki baten arrimua. Noski, aitajaunak ezin zion inola ere ezetz esan bere seme ernegatuarentzako kupelak saltzeari jaio a urretik ere etxagun zein jagole duen Ollanda Dorreko I ñigo Velez de Gebara jaun txit prestu eta boteretsuak berak agindu egin ziolako, hain zuzen. Ulertu ere ezin zuen ulertu aitajaunak zer dela eta nire aita bezalako alproja batek hain jaun ahaltsuren a rreta zein babesa lortuak zituen. Susmoa bai, bazeudela hirian bolo bolo ari ziren zurrumurruak, eta ia denak aspaldiko mediku judu oso ezagun eta aberats batekin elkarlotuak. Badirudi judu horrek, Erregina Katolikoak agindutako kanporaketa dataz eta hirik o udalak propio eskatuta urtebetez mediku lanetan jardun eta gero, bere alaba kristautu berriarekin ezkondutako gazte sendo eta kementsu bati bere ondasunetako puska eder bat ezkonsari eta beste puska handiago bat mailegutan eman zizkiola. Nolabait ere, et a bere jatorriko jendearekiko gauza guztien gaineko mesfidantza zein bortizkeria aldez aurretik kontutan hartuta, halako emaitzaren zilegitasuna inork dudatan jar ez zezan aspalditik babesle zein zorpeko ere zuen I ñigo Velez de Gebararen jaunarengana jo e gin zuen erreguka. Betiko mihiluzeen ustetan bazuen, gainera, motibo on bat bere bizi osoko azken faborea eskatzeko: Ollanda dorreko jaunak arerio zituen hiriko hainbat jaunak bere suhigaia bidali egin zuten bera akabatzeko, hau da, Gebatarren hiriko nagus igoa nola edo hala baina baita zuzen zuzen ere gutxiestearren euren malgapekoetariko bati kalte egiten zioten aldetik erronka gisara. Dena dela, eta hegoaldetik hirbururaino ardoa kupeletan ekartzeko behar adina diru eskainitakoan, Ollanda Dorreko jaunak idazkari ere hartu zuen nire aita. Azken hau oso garrantzi handiko gauza izan omen zen nire aitak bere senitartekoen patuari uko egin eta gero, hots, nire aitajaunaren aroztegia bertan behera utzi eta gero, nolabait bizkarra eman zion artisauen taldeak bar katuta izan zedin, eta baita zeharo arrotz eta ia bultzaka sartu berria zen beste giza taldeak, merkatarienak, muzinez eta guzti onartuta ere. Aita merkatari zen, oso merkatari azkarra ere bai, bizpahiru urtez negozioa sendotu eta berehala zabaltzeari ekin ziona. Hiribururaino ekarri ez ezik, hegoaldeko ardoa iparraldeko lurraldeetara ere eroaten hasi zen behin kupel eta mando gehiagoz hornituta. Esan liteke laster, oso laster, aberastu egin zela ia dendena ezin hobeto suertatu zitzaiolako, aurreneko eteki nak lortu bezain laster gainerakoak erreskadan heldu zitzaizkiola. Alabaina, ezin diogu meritu osoa bere patu onari egotzi. Nik behintzat ez dut horrelako pitokerietan sinesten eta bai nire aitak izan zuen aukera paregabekoan bere negozio zorroztasun berez koari eusteko. Nire aitak bazituen Taborniga herrian ardogintzan ari ziren senitartekoak. Horrenbestez, ez zitzaion askotxo kostatu hauek konbentzitzea bere negozioan parte har zezaten etekinen lagin baten ordez. Horretarako ere zineztatu egin zien bere ja un I ñigo Velez de Gebararen agindua zuela hiriburuko zein gebaratarren jaurerrietako tabernari gehienek bere ardoa erosiko ziezaioten. Ez zuen, beraz, hiriko gainerako merkatarien aldetik oztopo handirik arian arian laster eta artez aberasteko. Horrela iz anda, sendagile saiatu eta zintzoa, urraiztar guztiek estimatuta eta goraipatuta, eta hala eta gutiz ere herbesteratu behar izan zuen aitaginarrabak jaregindako Kalebarriko etxebizitza utzi eta hiriko merkatari aberats gehienak bizi ziren Errementeria kaleko jauregi xume baina dotore batera aldatu egi n ziren nire gurasoak behin betikoz. Bertan, Ollanda Dorrearen itzalpetik gertu gertu zegoen jauregi batean jaio egin nintzen ni, behinola Joan Ruiz de Ozenda eta Maria Diez de Abezia jaun andreek Erremenderia kaleko bost orubetan eraikitako harrilanduzko jauregi errenazentista batean eta geroago gebaratarren eskuetara igaro zena ez dakit nik zeren ordainez. Edonola ere, kalez aldatutakoan nire aita Ollanda Dorreko jaunaren idazkari izan ez ezik maizter ere bilakatu egin zen. Orduz geroztik, eta batez ere g ebatarraren eskakizunak areagotu ahala, nire aitak gogoan izan zuen ia gauza bakarra maiztergo pozoitsu hori bere bizkar gainetik kentzea izan zen. Ez zuen lortu bizi bitartean, Ollanda dorreko jaunarekiko mendekotasunetik askatzeko irtenbide bi zituen bak arbakarrik: gebaratarrei bigarren aldiz traizio egitea, hau da, Paterninarren taldekoei, eta Kantoiko jendearekin bat eginez, ala bestela, behar bezain diru irabaztea ardoaren saleroskeraren bidez Ozendatarren jauregiaren edo beste baten jabe bihurtu ahal izatearren. Aurrenekoa, ordea, ez zen batere egingarria, batez ere Salvatierra anaiak eta enparatukoen aginduari muzin eginez nire aitak garbitu behar zuen judu gorrotatuaren alabarekin ezkondu eta gero. Bigarrengoa ere ikaragarri gogorra begitandu egin z itzaion nire aitari, gurea bezalako jauregi bat erosi ahal izateko ardoz zamaturiko mando andana eta baita hainbat joan etorri ere ezinbestekoak omen ziren behar besteko diru bildu aurretik. Saiatu, saiatu egin zen nire aita bere negozioa zabaltzen, baina horretarako ere gebaratarrengana jo behar izan zuen beste behin, hiriko inork ezer saldu nahi edo ahal ez baitzion Ollanda Dorreko jaunaren baiezkorik gabe. Hala eta guztiz ere, nire aitaren libertatearen kalterako zein nire senipartearen onerako, I ñigo V elez de Gebaratarren idazkaria gero eta gehiago zordun egin zen bere senitartekoen ardoa kostaldeko hiri ia guztietara eroan ahal izateko asmoz. Ondo esan dut, nire aitaren kalterako inoiz ezin baitzion uko gebaratarren esanekotasunari, baina niretzat ezin hobeto dirutza ederra jaso egin bainuen aita hil eta gero. Nolabait esateko, nire aitaren ardo salerosketaren mozkinak hain handiak izan ziren, ezer negozio berri eta handiagoei ekiteko kemena piztu egin zuten nigan, besteak beste Tabornigako ardoaren ord ez Arandio mendilerroko artzain saiatuek egiten zuten artilea kostaldeko portuetarantz garraiatzea. Nire asmoa zen oso argia, Arandioko artilea Flandes aldeko itsas merkatariei saldu eta bertan manufakturatutako oihal finak erosi nire hirian zein ingurukoe tan banatzearren. Horrenbestez, falta nuen bakarra bere sosak nire aurrezkiekin batera jarri nahi zituen bazkide bat omen zen. Eta zein bazkide egokiago edo eskuzabalago, aitaginarreba baino? Banuen aspalditik emaztegai bat gogoan, auzoko ere nuen neska gu ztiz gazte, eder, lirain eta batik bat leinu oneko bat: Teresa Mart ínez de Ollauri. Bazen ezkontza ezin aproposagoa, bai nire xede komertzialei eusteko, bai nire seme alaben ama izateko. Bestela esanda, Teresa ezagutu eta bertan maitemindu. Harrezkero nir e etorkizuna ezin oparo eta zoriontsuagoa begitantzen zitzaidan, oroz gain behar besteko ondasunez eta haurrez, hots, oinordekoez josita. Tamalez, nire leinuaren patua ez omen zen nik uste bezain garbia, jadanik nahikotxo ahaztuta bainion nori zor nion ord ura arteko zori ona. Izan ere, Ollanda Dorreko azken gebaratarra aspaldi joana zen bere leinukoek Guadalajara aldeko lurjabego zabalean duten gaztelura bizitzera eta orduz geroztik ez zegoen hirian nire auzoko jeloskor eta batez ere mendekugoseengandik ba besteko inor. Banuen bai Paterninarren taldeko beste leinu batzuen onespena, baina inola ere ez hauen babesa nire ezkontza zapuztearren egin zidaten salaketa ezeztatzerakoan, haietariko inork ez baitzuen gogorik, ez adorerik, Santa Inkisizioari aurre egite ko. Egiazko federa itzulitako emakumezko judu baten semea izanda aspalditik beldurrak nenbilen behin edo behin Inkisizioarekin tirabiretan sartuko nintzen. Ez naiz hain inozoa nire burua On Bildur buruzagi duen erakunde baten nahierakeriatik libre ikustek o. Amak berak gaztigatuta ninduen halako batean bera ere bele beltzen epaitegiraino eramana izateko etengabeko arriskutan zegoela, ezagun bazituela bera bezalako lagun judu pila bat bataioa hartu eta gero halako funtsik gabeko salaketei aurre egin behar zi otenak. Aitak ordea gogoratzen zidan behin eta berriro Garzia de Olarterrak betiereko leinu kristaukoak ginela, ez nuela alde horretatik ezeren bildur izan behar gure arbasoak Taborniga herriko aitoren seme alabak eta batik bat kristau zaharrak zirelako. A lperrikako aholkuak aitaita mediku judu txit ezaguna eta honen alaba konbertitua nituen eta, inola ere eskualdeko herrixka bateko nekazari batzuen odol garbiak arindu ziezadaken zama nire hiriko etsaiek xaxaturiko Elizaren erakunde zorrotz eta gupidagabe baten aurrean. Jakin bagenekien ere salaketa gehienak inbidiak zein mendekuak eraginda zirela, baita Elizak hau guztiaren funsgabekeria aintzakotzat har zezan bere pareko edo agian handiagoa zen beste botere baten laguntzaren beharrean geundela ere. Gure hi rian bertan Eliza baino boteretsuagoa omen zen inor izatekotan herriko handiki leinuen buruak, hau da, Ahaide Nagusiak, genituen soil soilik. Hori dela eta, Inkisizioaren epaitegiaren aurrean aurkezteko agindua heldu orduko nire seme I ñigo Guadalajara ald era bidali egin nuen egundaino babesle genuen Ollanda Dorreko Gebaratarren premuari gure hiriko etsaien azpijokoaz berri eman ziezaion. Bien bitartean, aldiz, nire burua hirian Inkisidorearen ordezkaria zein kantoikoen taldekoa zen Juan de Anda komisarioar en eskuetan jarri eta bere salaketaren nondik norakoak, « había renegado de Dios y de Nuestra Se ñora y de la leche que mam ó», entzun eta gero Cahahorrako kartzelaraino bidali egin ninduen ustez edo epaitua izatearren. Gauean leotzean nengoela nire egoer a ezin petralagoaz gogoeta egiten saiatze aldera, aspaldidanik txitean pitean eta ia beti ametsetan gogora ekarri ohi dudan burutazio bati ekin nion enegarren bider. Ni ez naizela garai honetakoa sinetsia nago, hots, jaio egin nintzela oso ondo bereizten e z dakidan etorkizun batean, orain dela mende pila, dena ezagun, gertuko eta oraingoarekin alderatuta hamaika aldiz aurreratuagoa, atseginagoa eta batik bat libreagoa zaidala. Hori dela eta inguratzen nauen ia guzti guztia arrotz eta maiz ere gozage sumatze n dut, bizi ari naizen mundu honen parte ez banintz bezala, kanpotik etorritako atzerritar bat baino, oso kanpotik, edo gerotik hain zuzen, etorrikakoa. Askotan gauzak ere ikuspegi horretatik ikusten saiatzen naiz, hau da, mundu guztiz zuzen eta libreago b atetik ezustean edo iritsitako gizakume arrotz baten begietatik. Orduan ikusten dudan guztia gaitzesgarria eta begitantzen zait, itzela, boteretsu bakan batzuek euren gogara eta batez ere onurako antolaturiko gizarte bidegabe eta guztiz errukigabe batean b ageunde bezala, non gizakien arteko aldeak gaindiezinak diren, eta baita ezjakintasuna zein edonongo bortizkeria nagusi ere. Dena dela, aitortu beharrean nago ere gogoeta honen nondik norakoak oso susmagarriak direla, berehala antzematen dela benetako zioa : nire subkontzienteak errealitateari uko egiteko asmatutako saio alperra. Errealitatea, ordea, nik uste eta nahi baino gordinagoa omen da beti, batez ere ni bezalako ama konbertitu baten semearentzat fede bakarra aldarrikatu eta onartzen duen erresuma atz eratu eta txit jerarkiko fanatiko batean. Errealitateak leotz honetaraino ekarri nau nire etsaiek mendeku gisa erabili gura dituzten salaketa batzuei aurre egiteko, inola ere ezeztatu behar ez nituzkeenak nire burutapenaren arabera gizakumeak libre eta aha l den moduan ere ikasiak edo gutxienez buruargiagoak izango ziren nire ametsetako gizarte batean bene benetan bizi banintz, non nork bere fedeari nahi bezala eusteko eskubide osoa izango lukeen. Baina, ametsak amets bizi naizen mundu honetan ez naiz sekul a libre izango, Ez behintzat edonork, edonoiz, ezustean eta ia beti zuzengabe salatu, atxilotu eta kondenaturik izateko beldurretik, hau da, nire arbasoengandik oinordetutako kulpa baztergabekotik, gu jaio eta atoan errudun bilakatzen gaituena enda madarik atu baten odola eramateagatik. Badakit nik hamaika zentzuzko lagunekin batera, konbertituenganako herrak eta etengabeko eraso zein salaketek ez dutela buru buztanik, zoramendu guzti honen atzean oso bestelako asmo susmagarri batzuk direla, besteak beste kr istau zaharren gogoa merkataritzan zein administrazioan lehiakide izan ohi dituzten konbertituak halako azpijoko maltzurrez baztertzeko asmoz. Gogoratu besterik ez dut egin behar nire hiriko leinu konbertitu ospetsu eta diruz behintzat boteretsu bati orain dela bizpahiru urte doi doi gertatutakoa. Sanchez de Oñate kristau berriez ari naiz, noski, Kordoi Etxe famatuaren etxagunak, merkatari leinu guztiz saiatu eta ustez edo nire hiriko handi mandikiekin ikaragarri ondo erlazionatu bat. Tamalez, badirudi San chez de O ñatetarrak ez zeudela beraiek uste bezain ondo onartuta eta batez ere babestuta hiriko handiki guzti guztiek. Azken hau gauza jakina zen hiri osoan, ezin zen besterik izan merkatari txit azkarrak eta arrakastatsuak ziren aldetik. Ezin ziren guzti guztiekin ondo edo gutxienez komeni izan bezala konpondu. Merkatalgintzak ez du aukerarik ematen horrelako adiskidantza guztiz inozo baterako, merkatua bataila leku omen da, eta behin batailan sartuta etsaiak edonon sortzen dira halabeharrez. Haiek bazeki ten, nik bezainbeste, etsaioi aurre egin behar zietela nola edo hala, ez zela posible den denok euren alde izatea, negozioetan garaile izateko beste batzuk galtzaile ere gertatu behar direla. Izan ere, merkatuan zein hiriko agintean aurkako zituzten gainer ako leinu boteretsuen eraso zein salaketak saihestu edota gogor egiteko guztiok baino are boteretsuagoak ziren beste jauntxo batzuen laguntza lortu egin zuten hainbat mota eta zenbateko opariez bitartez, hau da, O ñatetarren patrikak diruz mukuru egon bitartean. Onbidearen nondik norakoak ez dira inoiz erraz asmatzekoak, beraz, eta badira boladak aurrera ezin atera izaten direla baten batek daki zeren erruz ala inork inola ere aurrez ikus ez dezakeen motibo edo ustekabekoagatik. O ñatetarrei halako bat sue rtatu egin zitzaien Gaztela aldetik ekarri ohi zuten artilearen salneurriek gainbehera ederra ezagutu zutela Europan erlijio gatazkak ia oharkabean sortu orduko. Mozkinak Sanchez de O ñatetarren etxean murriztu ahala hiriko handikien adiskidantzak zein lei altasunak ere beherantz egin zuten. Egia esan, Gaztelako artilearen garraio eta salerosketaren negozioak porrot egindakoan O ñatetarren diru sarrera gehienak eskualde osoan sakabanaturik zituzten lur jabegoen errenten bitartekoak bilakatu ziren, hain justu ere ordura arte lagun zein babesle zituzten hiriko handiki askok gutiziatzen zituztenak. Haietariko bat Pedro Sanchez de O ñate Inkisizioaren aurrean salatu egin zuen Juan Fernandez de Paternina, Arraraingo dorretxeko jauna eta aspaldidanik bekaizkeriak a kuilaturik Oñatetarren lurrak eskuratze aldera azpijanean zebilena. Judu zein kristauen Jaungoikoari esker, umetan Jonas izandako Pedro Sanchez de O ñate kristau berriak Arraraingo Dorretxeko Jauna auzitara eraman eta hau kondenatzea lortu egin zuen. Badi rudi merkatari kristautu berriak auzialdian izandako defentsarik hobea bi urte lehenago ezkondutako andrearen belauna izan zela: Maria Ruiz de Ozenda, Urizarra herriko jauntxo eta Gaztelako Alferiz Nagusia izandakoaren alaba, nork leinu kristau zahar baten ondorengoa izanik Pedro Sanchez de O ñate judu kristautu berriarekin ezkonduz ausardi itzela erakutsi egin zuen. Tamalez, Paterninatarrak ez zuen amore eman, eta aita zendu orduko honen oinordekoaren kontra jo zuen mendeku bila. Ezin jakin nola, baina gal dutako auziaz gero bi urtetara Joan de Fernandez de Paternina jauna jabetu egin zen, hiriko kristau zahar eta etxe ezin hobeko Juana Iba ñez de Quintana andrearekin ezkonduta egonda ere, bigarren Pedro Sanchez de O ñate merkatari saiatu eta batez ere bidai atuak Nafarroako Viana aldean maitale judu bat bazuela. Ez zuen denbora alperrik galdu, hiriko alkate izendatutakoan Juan Fernandez de Paternina jaunak bigarren Pedro Sanchez de O ñate salatu egin zuen fede ukatzailea zela eta bere moduko beste hainbat konbertitu susmagarrirekin Nafarroako Viana herrian biltzen zela euren fede juduaren betekizunak zirela aitzakia. Torturatu, berrogeita hamar zafraldi jasoarazi, mihia moztu eta pikotan iltzatzeko agindu zuen Juan Fernandez de Paternina alkate berriak bat ere epaiketarik egin gabe. Agidanez, Sanchez de O ñate honek ezin zuen behar besteko diru bildu salaketak arbuiatzearren alkatea baino epaile zuhur, eskuzabal eta batez ere boteretsuagoak zirenen laguntzaren bitartez. —Baina ez ahaztu, Martin, azken Pedro ho nen seme eta Ganibeteria kaleko Kordoi Etxe famatuaren jabea zen Juan Sanchez de O ñaterekin, Aberatsa goitizenekoarekin, saiatu ere egin zirela halako bidegabekeria egiten alper alperrik. Zuzen eta azkar zegoen nire aitaginarreba gaia, kartzelan bisita e gitera joanda azaldu zidanean; nahiz eta Juan Sanchez de O ñatek, Juan Aberatsak , kordoi frantziskotarra landu zuena bere etxe atariko harrian, jendaurrean kristau zintzo eta dohatsu agertu, haren arerioak saiatu egin ziren etengabe Inkisizioaren hatzaparr etara jaurtitzen. Ez zuten lortu, ez, Aberatsak bere diru osoa baliatu egin baitzuen bere aurkako salaketa guztiak hurrenez hurren eta ezin artetsuago ezeztatzeko. —Nik ere ordain nezakek derrigorrezko borondateren bat hire auzia bertan behera gera dadin –gaineratu zuen nire emaztegaiaren aitak, Diego Martinez de Ollauri merkatariak. —Baina nik ez dut ezer egin, ni beti kristau zintzo zint zoa izan naiz eta ez diot inoiz nire fedeari muzin egin –erantzun egin nion zeharo atsekabeturik. —Noski ezetz, hor i badakit nik inork baino hobeto txikitxikidandik ezagutzen haudan aldetik, bestela ez niake inondik ere nire alaba kuttuna emaztetzat emango –merkatari askojakinak lasaitu ninduen baina, badakik noren semea haiz, betiere izango duk makula hori hire gaine an. —Bai, mundu honetako ez izatearena... bota egin nuen ustekabez. —Zera? —Deus ez, gogoetatsu nengoen bidegabekeria eder hau dela eta –ez nuen inolako gogorik nire aitaginarreba gaiarekin nire barreneko kezka zein ametsen kontura eztabaidaka hasteko. —Ez diok zure buruari inolako errurik egotzi behar, oso fede oneko mutiko zin tzo eta zuhurra haiz –orduan begitandu zitzaidan bere alabari baietz esan aurretik ere suhitzat hartzen ninduela Hire akats bakarra negozioetan sortutako arerioek hi baino maltzurragoak izatea, batik bat salatu egin hinduena. Ala uzte al duk haietariko ba ten batek ezinbesteko borondatea ordaindu ez zuenik auzitara eroan hintzaten nik asmoa izan baino lehenago? —Baliteke, noski, halako jende maltzurra, bihozgabekoa, ustela izatea. Baliteke lagun ere nuen norbait ni salatu izana, baliteke ere hau guztia ame sgaizto bat baino ez izatea –ageri zen ametsarena gero eta gogokoago nuela. —Edonola ere, orain ezin duk amore eman, ez eta tormentura eramanda ere... —Tormentupean jartzen baldin banaute gauza naiz esateko Kristori berari iltzeak jarri zizkiona izan nin tzela –ametsetan ari nintzela zer axola zidan niri halako birao bat botatzeak ere. —Orduan nire diligentzia guztiak alperrikakoak izango dituk –igarri egin zidan honezkero nire aitaginarreba bezala jokatzen zuen Diego jaunak sudurra zimurturik. —Baina ni k ez dakit nola ordain... esker niezazuke hau guztia... gaztigatu egin nion —Lasai hadi, motel, asmatuko duk hik, oso mutiko saiatu eta azkarra haiz, hire adinekoen artean negozioetan ezagutzen dudan adituena, biok jakingo diagu nola garaitu gure etsaiak... V Askatu egin ninduten, kartzelatik eta batik bat Inkisizioren esku zein tramankulu gupidagabekoen tormentutik behinik behin. Tormentua, aldiz, geroxeago nagusitu egin zen nire bizian. Familiaren tormentua, benetan jasanezina, hau da, ni aitaginarrebaren eskuetan jausitakoan ezagutu egin nuena egunik egun. Hasiera batean Diego Martinez de Ollauri jaunak maileguz emandako diruaz nire onbidea zabaltzeko inbertitu eta mozkinak patrikaratu ahala ezin hobetu konpondu egin nintzen bai aitaginarrebarekin zein emazte izan nuen bere alabatxoarekin. Maria Martinez de Ollauri ez zen nolab aitekoa, hau da, bere giza taldeko emakumezko buruharro eta aldi berean ere senarrarekiko otzanak, gizonezkoen mundutik zein euren kezketatik ahalik eta urrinago bizitzen saiatzen dena, andrezkotzat hartzen diren eginkizunetara emana, emetasuna bizimodu ze in kaiola bilakatuz. Ez eta urrundik ere, Maria bere aitak ez izandako premua omen zen, merkatariaren dohain guztiak heredatu eta bere ogibidearen amarru zein sator lan guzti guztiak ezin hobeto zekizkienak, bere aitaren altzoan hezi baitzen bere adineko n eskato gehienak amarenean ostendu eta koskortu bitartean. Hori zela eta, Mariarekin ezkondu izana bere aita bizkar gainean izatea bezalakoa suertatu egin zitzaidan. Izan ere, aitortu beharrean nago Mariaren interesak ez zirela inoiz nireak izan bere aitare nak baino. Jakina, ez nintzen maite nuen andrearekin ezkondu, nahiz eta nire gustuko neska izan, ene ustetan ikaragarri ederra eta batez ere aparteko sasoikoa, hots, gutxienekoa ene bizilaguna bilaka zedin. Baina ez zen inondik ere maitemindu egin ninduen emakumea, nire aitaren ustetan komeni zitzaidana baino. Egia esan, erakarri, liluratu eta maitemintzeko aukerak zituztenak oso bestelako emakumezkoak izaten ziren, batez ere bigunagoak, alaiagoak eta eskuzabalagoak ere izaten zirenak, hau da, Mariaren ald ean. Nire emaztea ederra bezain harroa zein gogorra zen aitzitik. Horrexegatik argi eta garbi esan behar dut, Maria Martinez de Ollauri emazte nahi nuen nire hiriko goi mailakoenen artera igotzeko asmoz, hau da, nire leinu madarikatukoek belaunaldirik bela unaldi egin bezala euren buruak babestu zein onera egite aldera. Maria alaba ezin amoretsu zein leialagoaz izateaz gain, nik aukera izan baino lehenago bere aitari nire kontuen berri emateraino, lehen esan bezala, emakume ikaragarri kiskil eta handinahia zen. Ez zuen, ez, inolako gogorik ni bezalako merkatari xume eta zuhur batekin moldatzeko soil soilik. Edo bestela esanda, hiriko handikien parean egotea helburu zuenez gero, Mariaren txikitandiko asmo nagusia, edo agian bere aitarena batik bat, bere egoit za Goikuri auzora aldatzea omen zen. Bertan, Aizkora plaza ezagunean eta Done Mikeldi elizaren ondoan, Martin de Salazarren, Karlos I enperadorearen gorteko enbaxadorearen aginduz eraikitako jauregi errenazentista dotorea zegoen. Honen inguruan altxatzen z iren hiriko gainontzeko handikien jauregi zein oinetxe gehienak, doi doi elkarren ondoan zein baino harroagoa edo zaharragoa, besteak beste Areta, Diaz, Estella, Garizabal, Landa, Legarda, Mendoza, Ortega, Paternina, Salinas edo Zarate leinuak, nola edo ha la hiriko aberatsenak izateaz gain ohore gehien ere biltzen zituztenak, batez ere Koroarekikoak. —Urrezko Makilaren Ordenakoaren zaldun bilakatu arte gure auzokoek ez gaituzte aintzakotzat hartuko –ebatzi ohi zuen Mariak etengabean, Salazatarren jauregiti k ez oso urrun, hiriaren goialdeko Santa Eulalia kaleko etxondoan bizi ginela. Agidanez, Arandio mendietan erosi eta kostaldeko portuetan saldutako artilearen dirua dezente suertatu zitzaigun hiriaren goialdeko etxe dotore eta apala –azken hau nik agi nduta eraiki eta gure auzoko berrien artean behar bezalako itxurak egitearren; ez ordea, azkenon begiramendua gureganatzeko. Ezin zen oso bestelakoa izan, Olarte etxearen jabea handi mandi larru sendo haien begietara merkatari zikoitz hutsa eta, are okerrago, kristau berri betiere susmagarria izanda. Mariak bazekien ondo baino hobeto, nola ez, hain emakume azkarra izanda, beharbada etxeko benetako negozio gizona, ez baldin bazen bihotzez behintzat gure etxeko merkatari bakarra, zeren eta nik negozioetan gogoko en nuena ez baitzen ezinbesteko mozkinak ateratzea soil soilik, ez eta aterabidea bera ere, hau da, gainontzeko berezko merkatariek helburu nagusi dutena, ahalik eta etekin gehien ateratzea, mota guztietako jendearekin harremanetan jardutea zein etxetik at denbora gehien pasatzea baizik, edo bestela esanda, benetan gogoko nuena merkataritzaren nondik norakoek nire hiria begitantzenzitzaidan zulo ilun, itogarri eta hilezkorretik zein nire senitarteko zein auzokoekiko betebehar alper zein aspegarrietatik hain bat urrunen alde egiteko eskaintzen zidaten aukera paregabekoa omen zen. Ihesbide izan dut merkataritza aitarenean ikasle izan nintzenetik, oso txiki txikitan. Hori dela eta edozein aukera edo aitzakiak balio zidan etxetik, hiritik, ihesi egiteko. Inoreki n tratuetan egiteko gertu nengoen, ustezko negozio gehienok alperrikakoak izanda ere, sarri baino gehiagotan eskainitako salgaiak berez oso errentagarriak ez izan arren, benetan bila ari nintzena nire emazte zein auzokideekiko betekizunetatik ahalik eta li breen egotea baitzen. Gorroto nien, gorroto bizia, jasenezina. Norbait izatearen betebeharrak itzel aztoratzen ninduen, norbait garrantzitsu gure hiriko gizarte handiustekoan, norbait aintzakotzat. Gainerako guztiak berdin zion nire emazteari. Esan nahi du t, Mariak gure auzokideen aurrean hainbat dotoreen edo eskuzabalen nabarmentzea xede izaten zuen. Maria bizi zen gainontzekoen estimupean, sortzez edo zegokionaren arabera zein diru edo zorpeko faboreen bitartez ekinaren ekinez bereganatutako oneritzia ete ngabe areagotzen, badaezpada nor edo nor bere leinuaren ustezko handitasuna duda mutan jartzen ausartzen zen. Horretarako, aldiz, nire ondasunak diru iturri agortezina ematen zuen gure jaur egi apalean txitean pitean eta ia derrigorrez ospatu ohi genituen m usika zein antzerki saioak zein hiriaren goialdeko auzoenetan behar bezain aproposos, ahalmentsu, azaltzeko ezinbestekoak ziren soineko zein opari ezin duinagoak ordaintzearren. Gu ez gara garena besteok dutena baizik, horixe zen Mariaren bizileloa, oso le lo garestia, alafede. Edonola ere, hau guztiau ez zen nahikoa, edo bestela esanda, nik Mariari eskain niezazkiokeen etekin guztiek ezin zuten bete Diego Martinez de Ollauri merkatari aberats eta estimatu baten alaba zei ni bezalako merkatari saiatu baten emaztea izanda ere hiriko handikien pare parean egoteko falta zitzaion ia bakarra: titulu bat. Titulubakoak ginen aldetik ez gintuzkete sekula behar bezain aintzat hartuko, betiere hiriko handikien aldamenean onespen eske ari ziren merkatari eskuzabalak ed o handiustekoak izango ginen, hiriko egiazko handikien ospearen bizkarroi. Bazekien ere ene Mariak behin delako titulua eskuratu eta gero bigarren edota hirugarren mailako nobleak izango ginatekeela, hiriko jauntxo harroek ez gintuzketela inoiz euren moduk otzat hartuko, euren begietara beti izango ginatekeka merkatari handiustekoak. Alabaina, handikion erdeinua alde batera lagata, eta beti kontuan hartuta haietako asko eta askok gurekiko zein zorren morroi genituen aldetik, hiriko jauntxo larrusendook, pare kotzat ez, baina bahi behintzat aintzakotzat hartuko gintuzkete nahitaez. —Gure titulu berria zahar egingo da gure primuak oinordetzan hartu orduko –ebatzi zuen Mariak. —Zuk badakizu Cahahorrako espetxetik igaro eta gero, eta zure aitaren amarruei esker errugabe irten arren, gure auzokoen begietara susmopeko kristaua naizela, nire odola ez dela sekula behar bezain garbia izango handikien benetako onespena lortze aldera –adierazi egin nion Logro ñon bizi idandakoaz pozik estreinako aldiz. —Hori ezta zuzen a, maitea, den denok badakite zure gaineko salaketa arerioren baten azpijokoa izan zela lehiakide bat baztertzeko asmotan –moztu egin zidan Mariak betosko ilunez eta guzti . Bestalde, gaur egun erregearen zerbitzupean behar egiteko ez dio inori ardura kristau berria ala zaharra zaren, ala ez al dakizu Gorteko idazkari ia guztiak gu bezalako bizkaitarrak edo marranoak direnik? —Eta zer? —Erregearen zerbitzua dela bide bakarra behin betiko gure auzokoen parera jarriko gintuen titulu bat eskura dezagun. —Baina nik ezin dut inondik ere nire irabazpide guztiak bertan behera utzi Madril aldera joateko –aldarri egin nion benetan asaldatuta . Ez ahaztu inoiz, mari musugura hori, gozatzen ditugun jauregi zein ondasun guztiak niri lanari zor dizkiogunik. —Baita nire aitak Logro ñoko espetxetik aska zintzaten egin zizun mesedeari ere... –horra hor nire ordura arteko emazte maitea, bizilagun kuttuna eta hamaika gauzetan ere aferakide, oldarrean zordun larri bilakaturik. —Zer nahi duzu orduan egitea, Madrilera ald atzea edo? –erronka jo nion bere hiri gorroto maitatutik alde egiteko inondik ere gauza izango ez zela, hau da, ondo baino hobeto jakinda. —Gu ez, noski, guk eutsi behar diegu gure merkatal tratuei, bestela nola kokatuko dugun gure primua Madrileko Gortea n idazkari edo –erantzun egin zidan harro harro. —Orduan gure Martin tippi bidaliko dugu Madrilera paper txortan zein potrojorran egin dezan. —Ez horretarako, motel, ez dut inola ere erdipurdiko idazkari bat izan dadin nahi –azaldu zidan Mariak , nahi du t erregearen ondoan lan egin dezan betekizun apaletik goreneraino, harik eta bere ekinaren ekinez zein gure zeharkako laguntzaren bidez ere hor nonbait enbaxadore izendatu arte, hori baita biderik zuzenena Erregeak lantzean behin eman ohi dituen tituluetar iko bat jasotzeko ezkerronez. —Eta nola lortuko dugu gure Matxin Erregearen zerbitzupean jartzea? –banekien nik ondo baino hobeto erantzuna, baina nire emaztearen ahotik aditu nahi nuen argi eta garbi. —Badakigu gure Carlos Errege Jauna betiere diru eskean dabilela bere Europa aldeko gatazkei aurre egitearren... VI Asmoa zen bai, ni koxkortu bezain laster Madrilera bidaltzea, bertan senitarteko nuen Gorteko gizon garrantzitsu baten menpean lan egiteari ekin beharrean nengoen. Bagenuen gure amaren aldetik ahaide bat Gortean, auskalo zer gradutan, baina erregear en ez dakit zer ahokularitza sailetan idazkari nagusia zena. Konbentzitu behar genuen ni bere lan tokian ikasle zein bere etxean apopilo onartzeko, hau da, egunero iritsi ohi zitzaizkion eskakizun guztietatik ni hautatzeko. Horretarako, zer esanik, erregea ren enpresa anitzek aurrera egin zezaten ezinbesteko diru malguaz gain, gure ahaideari bere duintasunaren neurriko opari on bat ere egin behar genion, alafede. Opari duina eta benetan erabakikorra. Bagenekien ere gure ahaide urrun horren garrantzia zenbat eta handiagoa izan, gero eta opari duin eta garestiagoa egin behar geniola nola edo hala elkarren odolaren lege ez idatziei menegin ziezaien. Ez zegoen erregerai zein gure ahaideari zer nolako malgu edo opari mota egin geniezaieken asko pentsatu beharrik. Erregearen zerbitzura egindako diru malguak ondo baino hobeto erabakita zeuden, gure aitaren merkatal duintasunaren araberakoa izan behar zuen, ez txikiagoa, ez handiagoa, nire aita bezalako merkatarik batek ezin zuen ofenditu gure erregearen zerbitzua ber e duintasuna baino handiagoa omen zen diru malgu batez, ez eta gure amaren leinuaren handikitasuna aldarrikatuz ere; malgua senarraren izenean egin behar zen nahitaez. Eta hau guztiau gutxi bailitzan, kontuan ere hartu behar genuen erretzerbitzarien arteko oreka, hau da, bizkaino eta marranoen arteko tirabiretan inondik ere ez sartzeko, zeren gehiegizko eskaintza bat egin ezkero bizkaino baten partetik bazitekeen besteek muzin egitea gure semeari eta ondorioz mota guztietako oztopoak zein azpikeriak asmatzea gure Matxinen idazkari karrera zupuztearren. Bagenuen, jakina, erret zerbitzari marranoen aurrean Garcia de Olarterren susmopeko odol a nolabait aldarrikatzeko, jatorriz marranoak bezain bizkainoak ginela adierazi nahian, hor zegoen froga gisa nire aitajaunaren pasadizu deitoragarria, baina trikimailu honen ondorioa guk uste baino arriskutsuagoa suerta zekigeen bi taldeen aurrean keko meko egon nahi izaterakoan. Izan ere, nire balizko babeslearen jatorria ezin argi eta jakinagoa zen gure hiriko leinu txit prestu eta ezagun baten kidea zen aldetik: Lopez de Lazarraga zuen abizena. Hobe nuen inorekin inolako aiko maikoetan ez ibiltzea, zere n Joan Lopez de Lazarragaren babespean ikasi eta bizi izan ezkero gainontzeko erret zerbitzari edota idazkariek bizkainotzat hartuko ninduketen nahitaez. Bestalde, Joan Lopez de Lazarragari egin beharreko opariaren nolakotasuna erabakitzekotan zegoen. Gur e amaren esanetan bere lehengusu urruna ez omen zen oso ondasunzalea, letrak maiteago zituen eta, poeta eta guzti zuen bere burua, edozein huskeria gogotik onartuko zukeen opari gisa. Nire aitak, ordea, halako gizon handiustekoen artean ohiturazko ziren moduko opari bat egitea erabaki zuen badaezpada, inola ere errefusatu ezingo zuen fideltasun probantza bat. —Asmatu dut probintzian zehar sakabanaturiko lursailak erosten urteko errentaren hamarrena zure babesleari baldintza zein eperik gabeko mailegu modur a emateko. Horrela gure ondasunak ugaritu eta aldi berean ere Lazarraga jauna gure lursailetako irabazien nondik norakoei lotuta izango genuke urte askoan, gutxien jota bere babesaren beharrik ez izan arte. Oso ideia borobila nire aitarena, nabarmen zitza ion noraino sartuta zuen odolean bere merkatari sena. Alabaina, non eta nola eskuratu lursail errendagarri guztiok. Aitak aitortu zidan aspalditik ari zela hegoaldeko lurretan bila, Ebro ibaiaren bazterretatik gertu gertu emankorrenak zirenez, tratutan ibi li ohi zen bertako lagunei galdezka menturaz merkataritza alde batera utzi eta lurjabe bilakatu behar zuen bere burua. —Hiriko bizimodua ez zait batere atsegin, beti ez dakit nik zeren errudun edo begiratzen didate nire auzokokoek. Ez litzaidake inporta h iritik alde egitea lurretik bizi izateko –esan ohi zien bere adiskide bakanei, dena itxura besterik ez bazen ere Mariari eraikiko diot jauregi ikaragarri eder bat hegoaldeko hiri batean, baliteke Tabornigan bertan, nire arbasoen sorterrian. Eta hala eta guztiz ere ez baldin bazaio laket eskaintzen diodan bizimodu berria, nahiago baldin badu bere bizi osoko hiri alu horretan geratu bere haurtzaroko auzoko handiustekoekiko harremanetan, hor konpon, ustel dadila bere kastako larru sendoen simaurrean nik behin ik behin ospa egingo dut aukera izan orduko. —Ederto ba, aita, baina nondik aterako duzu lurjabe bihurtuko gaituen jainkotxikerra ? Bai noski, diru beharrean geunden etengabe, berak erdi txantxetan edo esan bezala, merkatari ausartaren patua, agian ere be re ezinbestekotasunetariko bat. Dirua gure etxearen merkatal betekizun zein noizik behin ere sortzen zitzaizkigun handiustekoei aurre egiteko, nire amaren leinuaren duintasunarekiko eskakizunak bete ahal izateko, edo bestela esanda, gure auzokoen aurrean d otore eta boteretsu, ezin airosoago edo harroxkoago, agertzeko zein gure jauregian takian potian antolatu behar genituen gau jaiak nolabait hiriko sonatuenak izan zitezen. —Orain arte, eta nire aitak behin eta berriro aholkatu bezala, zorrak ez izaten sai atu egin naiz artez edo moldez. Gaurgero, berriz, prest egon behar gara dena galtzeko –ebatzi egin zuen merkatari saiatuak betilun. —Zer dela eta, aita? —Ezingo dugu lursailok erosi ahal izateko behar beste ezkur lortu, lehenik ere gure diru iturria aldatzen ez baldin badugu –nabarmen zitzaion aitari esatear zuena aspalditik hausnartuta zuela. —Lanaz aldatu nahi duzu, aita? –galdetu nion ia alperrik, ondo asko banekielako hori ez zela bere asmoa. —Jakina ezetz, nola gainera? Merkataria naiz, artilearen salerosketa dut lanbide, moldatu moldatuko nintzateke beste edozein arlotan, baina badakit ere ikaragarri kostatuko litzaidakeela artilearekin lortutako antzerako arrakasta txikia lortzea. —Orduan? —Orduan gure tratuaren mugak gainditu behar genituzke nahitaez, mozkinak areagotze aldera, bestela gauden bezala geratuko gara –erantzun zidan aitak gogoan zuena asma nezan parada emanez. —Gure tratuaren bidea luzatu? –ausartu nintzen asmatzen. —Horixe, ene Matxin, ikusten?, zuk ere odolean daramazu merkatuarena –pozarren baietsi zidan aitak artilea kostaldean saldu beharrean bere ekoizpen guneetaraino eroan behar genuke. —Flandeseraino? —Bete betean asmatu duzu, seme. —Esan nahi duzu artilea Arandioko artzainei erosi eta hirian ala kostaldekoetan atzerriko merkatariei saldu beharrean guk geuk itsasontzi bat alokatu eta Flandesen bertan oihalgileei saltzea? —Bai seme, horixe da nire asmoa. —Nondik aterako dugu dirua itsasontzia zein gainerako gastu gu ztiak ordaintzeko? –baldin bazegoen inondik ere ezin asmatu nuen zerbait hori omen zen nire aitaren egitasmoaren bigarren zatia, garrantzitsuena, hain zuzen ere. —Lehen esan bezala, azken urteotan saiatu naiz kosta ahala kosta inorekin inolako zorretan ez egoten, egia esan hori izan da nire obsesio ia bakarra nire bizi osoan –gogoratu egin zidan azeri begiekin bestetzuk ordea ez dira ibili ni bezain fin, eta beraiek dira nirekin zorretan daudenak. —Nortzuk ba? —Gure auzoko handiki handiustekoak –aitaren begiak azeritik otsora aldatu ziren ala nondik uste duzu ateratzen zutenik zure amak berak ere hain gustuko zein ezinbesteko dituen asteroko elizkizun zein jai hutsak besterik ez ziren gaubeletan dotore dotore agertzeko jantzi ezin apain eta garestiagoak ordaintzeko behar adina sosa? Aitak zorren kitapenaren ordez bere enpresan parte hartzeko akzioak eskatu zizkien zorren diru kopurua bikoiztuta. Horrela zorren ordaina lortu eta aldi berean ere hiriko handiki betiere diru gose haiek mailegutakoa bikoiztu ko zuen negozio baten kide bilakatu egin zituen. Bai azkarra nire aita, bai bere zordun harroen berezko zikoizkeria asetzeko argudioak eta asmatzeko, bai Arandioko partean artilerik onena zein merkeena hautatzeko. Hala ere, aitaren merkatal trebeziak ez n induen ordea harritzen inondik ere, ondotxo ezagutzen bainuen bere ganora behin lanean hasita. Izan ere, nire aitak ez zuen lana ogibide hutsa, biziaren funtsa baino, sarri askotan ere ihesbide. Edonolako harremanetan zegoela pozik bizi zen, baliteke zorio ntsu gauzak behar bezala joan ezkero. Areago tratuok hiritik at egin behar baldin bazituen, hau da, nire amarengandik alde egiteko aukera izan orduko, bere mundu arrotz zein bizigiro usteletik ahalik eta urrunen. Garai hartan sekula ez bezala antzeman nion lanean bilatzen zuen atsegina. Egia esanda, nabari zitzaion negozioa bera ez zela aspaldiko partez hainbeste berpiztu zuena, ez eta balizko mozkinak ere, bere seme kutunaren etorkizunaren onerako egiten ari zen ahalegina baino. —Aspalditik zakiat nik hi ez haizela traturako jaioa, letretarako iaioa baino –aitortu egin zidan behin batean , hiri alu honetan geratzekotan ez zara inoiz zoriontsua izango, ez behintzat ni nire lanean naizen bezainbeste. Dena dela, behin artilearen hautaketa egin eta honen kost alderainoko garraioa burutu zein bete beharrezko bi galera eder eta txukun alokatu eta gero, benetako arazo zein eragozpenak hasi zitzaizkigun ia erreskadan. Gaztelako flotak udaberrian irten behar zuen Flandes alderantz urtero bezala. Bien bitartean aitar i, ordea, Burgos eta Anbereseko kontsulatuen baimenen zenbatekoaren inguruan edota gure tripulazioarekiko bestelako betekizun zein soldatak nola edo noiz ordaintzeko ezusteko eragozpenak pilatu zitzaizkion. —Badirudi norbait joan zaiela ni judu kumea naizeneko kontuarekin eta nola edo hala larrutik ordaindu behar diedalakoan esperoan ditut. Baina ez zegoen jadanik atzerabiderik, alde batetik artilea Laredon bertan bazegoen aspaldiko partez Holanda alderantz noiz irten zain, portuko biltegian etengabeko kastuak sortzen eta baita usteltzeko bidean ere, eta bestalde hiriko handi mandiak bere atzetik zituela ia egunero euren sosaz galdezka. —Pertsona bakarra dago ezagun edo ustezko lagun ditugunen artean Burgose ko kontsulatukoa konpon diezagukeena –aitak inondik ere hartu nahi izan ez zukeen erabakiaz ari zela ematen zuen . Lazarraga jaunarengana jo behar genuke nahitaez laguntza eske, bestela akabo, dagoeneko ez dut Burgoseko lukurreruek eskatu bezainbeste dirur ik, horrenbestez men ere egin behar genioke hain leinu boteretsuko kide den poeta horren gutiziari. —Zer dela eta, aita? —Poeta izanda ere aitoren seme dugulako Joan Lopez de Lazarraga jauna –aitak hasperen egin zuen . Bere etxean apopilo eta Gortean ika stun onar zaitzan oparitxoaz aparte, ziurrenean artilearen tratutik ere zenbait etekin atera nahi izango du. Aita zuzen zegoen betiko legez, Lazarraga jaunak Anbereseko salerosketaren ehuneko lotsagarri bat eskatu zigun, bere hitzen arabera Burgoseko funt zionario antisemita porrokatuen erreparoak modurik erabatekoenean zuritzearren. Zeren, berak esan bezala ere, Kontsulatuko arduradun zituen senitarteko zein erkideen elkartasunera jo ez ezik, euren patrikeraren elkortasuna ere limurtu behar baitzuen gehien bat. —Artilea deskargatu egin badute Anbereseko portuan orain dela hiru egun –berri eman zidan aitak bere praketan pozaz ezin kabituz , erosleak bereganatu bezain agudo itsasontziak Espainiara itzuliko dira bertan saltzeko merkantzia berriaz. VII Nik hiritik alde egiten dut. Bazen garaia, ba, nire bizi osoko ametsa, nire bizi asmoa egia esanda, nire burua benetan libre ikusteko aukera bakarra, ondo asko baitakit hemen inoiz ezingo naizela zoriontsua izan, betiere Garzia Olarteko bat i zango naiz, merkatari handi mandi zikin bat nire auzoko gehienen begietara, judu kume ezkutu bat Inkisizioarenetara. Ni banoa hegoalderantz bizimodu berri baten bila. Banoa txikitandik atsekabetzen ninduen hiri hetsi eta hits hau atzean utzita, banoa nik e ta niretarrek euren lekua asmatzen inoiz lortu ez duten hiri urritik, nire leinu ilun eta eskasekoei betidanik muzin egin zien hiri arranditsutik, nire duda mudazko kastakoak noiz edo noiz errotik erauziak izango garen hiri kristau zahar honetatik gu bezal ako etengabeko susmopeko hiritarrak arriskutsuak garelakoan. Berdin die gehienak baino artetsu edo saiatuagoak garen hamaika lanbide edo zientziatan. Denok badakigu gehienok larrilarri, ia hilzorian, daudenean gutako mediku baten bila doazela antxintxiket an, kristau faltsuak eta guzti ere izanda hiriko hoberenak garelakoan, badaezpada. Banoa sekula santan ez itzultzeko, eta ez naiz hemendik ospa egiten duen nire kastako bakarra, nire aitak ere laster ospa egingo du bere etxea Miranda de Ebrora aldatzeko. B ai, jaun andreok edo dena delakoak, Flandeseko ehunak edo bertan hauekin irundako oihal, mihise edo bestelako zapi txit estimatu batzuk ere ez ziren inoiz iritsi gure kostaldeko inongo porturaino. Flandesen artilearen diruaz erositako merkantzia osoa guk a lokaturiko itsasontzietara igo eta itsaso zabalera ere irten egin zen alafede. Hala ere, Flandeseko kostaldetik mila bakan batzuk urrundu orduko Gillen Orangeko heretiko madarikatuaren ordainpeko Itsasoko Eskale famatuek gure itsasontziak harrapatu eta Fra ntziako hugonoteen agindupean zegoen La Rochelleko kai menderaezineraino desbideratu egin zituzten harrapakin gisa. Dena galdu egin genuen, dena. Alabaina, gutxien galdu egin zutenak gure etxeko ateraino etorri zitzaizkigun euren diru apurren nondik norak oez galdezka, mehatxuka ere, euren maileguak hainbat arinen berreskuratzeko eskubide osoa zeukatela aldarrikatuz gure itsasontziei suertatutakoa lapurreta hutsa izan arren. Jakina, zeharo hondatuta geunden eta ez genuen zerekin erantzun haiek eskatzen zizk iguten zorrei. Haiek, noski, guk baino hobeto zekiten halako kinketan inor ez dela, ezin dela izan, errudun. Bost axola zien gure errege Felipe Handiari kalte egiteko propio itsas lapurreta bat izanak, gure etxea itsasoko legearen arabera erabat errugabeko a izatea, ez eta nire aitak berak gure senide zein adiskideei hutsaren truke erregututako diru osoa bildu orduko mailegu guztiak banan banan itzuliko zizkiela Jaungoikoaren aurrean aginduta ere. Ez ziguten sinesten, ez zuten nahi. Horregatik nire aita its asoan egiatan gertatutakoari buruz gezurretan zebilen leloa zabaldu egin zuten bolo bolo. Bera bezalako juduek zein kristau berriek oso ohiko zuten iruzur bat zela, bera bezalako judu zein kristau berriek Flandes zein Frantziako herejeekin harremanetan zeu dela aspaldi aspalditik Espainiako Errege txit katolikoaren kalterako. Zorionez Burgoseko kontsulatukoek ordea gezurtatu egin zituzten funtsik gabeko salaketa guztiok. Ez zuten egin, noski, benetan estimatzen gintuztelako susmopeko kristauak ginen aldetik, Holandako erreboltariekiko guda gupidagabekoa zela medio itsasoan gero eta maizago ematen ari ziren eraso zein lapurreten galerek merkatari eta hauen bezeroen artean eragin zitzaketen auzi zein liskarrak ez areagotzearren, Erresumako hirietako bakea beti helburu. Badirudi gorenetik etorritako erabaki bat zela, katolikoek ez zutela inondik ere erantzun behar guda horretan galdutakoaz, herejeek beraiek baizik gure armadak menderatu orduko, auskalo noiz. Nolabait ere, Erregeren aginduei jaramonik muzin egine z ere gure behin behineko bazkideei ia egunero gure etxean ate joka jardun egin dute irekitzeko orroka. Badakite ondo baino hobeto oraingoz, eta baliteke gure senide zein adiskideen aldetik iristen zaizkigun ezezkoen arabera etorkizunean ere, ez dugula ino lako biderik eurekiko zorrak laster eta oso osorik kitatzeari aurre egiteko. Ez zaie batere ardura, ordea, mailegutakoa berreskuratzeko aukerarik ez izatea. Haiek benetan bila ari direna guri aspalditik gutiziaturiko eskarmentua ematea da, behin betikoz et a galdutakoaz haraino doan mendekua hartzea. Hortakotz, gu kikiltzen, laidoztatzen, zokoratzen saiatu egin dira gau eta egun, kalera irten orduko gure musuetan erdeinuzko gorroaren mehatxua edo menturaz ere bizkar gainean aizto zorrotzaren hotza senti geni tzan etengabean. Hala ere, egon bada nire aitak aurre egin ezin dion mehatxu bat: bere emazteak berak egindakoa ustekabean. —Zuk dena galdu duzu, baina nik ez dut inolako asmorik dudan bakarra galtzeko –adierazi egin zion zurrun zurrun nire ama maiteak. Lehenbizian hiriaren goialdeko jauregiaz ari zela uste izen genuen. Okertu ginen, gorde egin nahi zuen bere izenpean, bai, baina hala eta guztiz ere ez zen gehien kezkatzen zuena. Gure amak inondik ere galdu nahi egin ez zuena Ollauritarren leinu ondratuar en partetik oinordeturiko ondra omen zen, duda izpirik gabe bere lehentasun ia bakarra. —Nik uste dut gure bideak elkarrengandik banandu beharrean gaudela, gutxienez gauzak bere onera itzuli arte, jendeak jauregi hau Teresa Martinez Ollauriko andrearena d ela gogoan har dezan, eta ez behin hiriko jauntxo batzuei iruzur egin zien merkatari judu kristautu batena. Ama bere jauregi ederrean geratu eta aita, aldiz, Miranda alderantz bizitzera aldatuko zen probintziako agintari zein lege berezien eskupetik at, b aina aldi berean ere hiritik gertu gertu bertan eta ingurumarietan zituen interesei atxikita jarraituko baitzen. Ni, ordea, banoa aspaldi erabaki bezala. Alde egiten dut, baina ez nire gurasoek agindu egin zidaten etorkizun oparo, dirdiratsu, batik bat oho ragarria hasteko asmotan, hots, Madril alderantz, gure Erregeren Gortean zain ninduen eta orain gure zorduna den Joan Lopez Lazarragako jaunaren babespera. Ez, gortesau bilakatzeko asmoa zen bidea okertu zaizkit zeharo. Nire aitak txikitatik irakatsi edota jarauntsitako merkatal bertuteak profitatze aldera zein nahitaez nire amaren leinuaren ondraren neurrikoa izan behar duen ogibide bat topatzearren, urrutiago joan beharrean nago, inork inolako zorrik jaso nahi izango ez didan hiri batera, ezeren susmopeko a edo inoren mesprezu zein irainen mendekoa izango ez naizen herri batera, nire hemengo etsai amorratuengandik ahalik eta urrunen biziko naizen lurralde berri batera. Banoa Ameriketara, bizimodu berri baten bila, hutsetik hasteko asmotan, egiazko gizon lib re izateko gogoz, hainbeste nazkatzen nauen mundu zahar bidegabe zein gupidagabeko honetatik asago, nire auzokoen gorroto eta beldurrei purrust eginez, nire ama bezalako jaun handiustekoei bizkarra emanez, izan nahi nuen gizonari muzin eginez. Banoa bai, h arresiko Hegoalde edo Eguerdiko atetik Sevillarantz, non itsaso zabala zeharkatu ahal izateko nire odol garbiaren froga guztiak, aspaldi nire aitak behar bezala asmatu eta ordaindutako agiri zigiludunak, azkeneko aldiz erakutsi eta ordaindu ere behar izang o dizkiedan gure Errege txit katoliko eta are egoskorragoren erresumako zerbitzari zikoitzei. Banoa ere oraindik egun argitan, ilundu aurretiko azken orduan bertan, kaleko jendetza gutxitzen hasi denean, azoka eguneko harrabotsa ia zeharo itzalita, azokari ak euren dendak zein tamalez ez saldutako merkantziak biltzen hasi direnean. Badago atso bat ezagun begitantzen zaidala, ni ikusi orduko burua makurtzen duena. Auskako zer dela eta, baliteke Garzia Olarteko merkatari herragarri zein judu odolekoaren semea ezagutu izana, baliteke ere hiritik ospa egiten duen iheslari madarikatuaren patu beltzak inondik ere kutsatzea nahi ez izatea. Niri bost axola, ni banoa hemendik behin betiko, ez naiz inoiz itzuliko, inork ez nau geldiaraziko. —MARTIN!!! Nora zoaz orain? Neska batek hots egin dit. Ez dut ezagutzen. Baliteke hor nonbait, noizbait, nik maitemindua, oso gonazalea izan naiz eta beti. Baina ez dut inolako gogorik inori azalpenik emateko, ez eta inor zor ez diodan agurrik emateko. —Ameriketara noa! —Noraaaaa? Zer hostia da hori, hiri inguruko putetxe baten izena ala? –galdetu egin dit gero eta ezagunagoa egiten zaidan neskatoak. —Ameriketara, alde egiten dut inork ezagutzen ez nauen mundu berri baterantz, libre izango naizen lurralde batera, zu bezalako urraiztar begigaiztoak jasan behar izango ez ditudan hiri bat sortzearren –saiatzen naiz aditzera ematen nola edo hala baina inol ako gogorik gabe. —Zer arraio diozu? Ni ez naiz hemengoa, ni Sara naiz, zure Oviedoko neskalaguna edo, azokara sartu orduko abandonatu egin duzuna Algareria plazako sorgin haren pattarra gogotik edateko –neskatoak bere buru ezin samurragoa aurkeztu orduko nire onera itzuli nintzen ziplo. —Orduan ez nago inorekin zorretan?

2023-12-01

Inausketa-sinaptikoa

MIKEL HARANBURU OIHARBIDE Inausketa sinaptikoa, mikrobiota eta nahaste psikopatologikoak AURKIBIDEA Inausketa sinaptikoa, mikrobiota eta nahaste psikopatologikoak Sarrera Garunaren osaera eta garapena Sinaptogenesia eta inauste sinaptikoa garunaren garapenean Inausketa sinaptikoaren garapena eta ikaskuntza Inauste sinaptikoa eta nahaste psikiatrikoak Gogamenaren kausalitatea Mikrobiota eta nahaste psikologikoak Mikroglia eta inauste sinaptikoa Ondorioak Bibliografia Sarrera Gizaki helduen eta haur jaioberrien garunak alderatu dira eta ikusi da haurtzaro goiztiarrean izaten duela pertsonak sinapsi loturen kopururik handiena; pertsona helduaren garuna jaioberriarena baino txikiagoa izaten dela, proportzionalki. Haurra jaiotzen denean 100 mila milioi neurona ditu haren garunak. Helduen lotura sinaptikoen ia bikoitza dute haurrek. Haurrak 2 4 urte dituenean heltzen da maila gorenera haren garun azaleko dentsitate sinaptikoa; haurtzaroko sinaptogenesi oparoaren garaia da. Dentsitatearen handitze hori neuronen arteko sinapsiak ugaritzen direlako gertatzen da, neuronen kopurua ugaltzeagatik baino gehiago (Huttenlocher eta Dabholkar , 1998) . Sinaptogenesi oparoaren ondoren, sinapsien dentsitatea jaitsi egiten da berehala. Neuronen gehiegizko sinapsien desegiteari eta gutxi erabiltzen diren edo erabiltzen ez diren sinapsien desagertzeari deritzo kimatze sinaptikoa. Inauste sinaptikoaren jomuga neuronen transmisioa gehitzea eta zirkuitu egokiak ezartzea da. Horretarako, alferrikako sinapsiak ezabatzen ditu eta beharrezkoak diren neurona loturak ezartzen ditu. Kimatze sinaptikoa haurdunaldi berantiarrean hasi eta jaiotza ostean berehala aktibatzen da (Tau eta Peterson, 2010). Sinapsien desagertze edo inaustea neuronek inguruneko kinadei ematen dizkieten erantzunen baitan dago (Craik eta Bialystok , 2006). Pertsonen garuneko sinaptogenesia eta inauste sinaptikoa garai kritikoetan gertatzen dira batez ere. Garai horietan pertsonaren garunak sentikortasun handia du inguruko kinadekiko eta ikaskuntza bizkortu egiten da (Drachman, 2005). Portaera konplexuak egin behar dituen haurrak garuna garatu egin behar du eta neurona zirkuituak eratu behar ditu. Neurona zirkuitua osatzeko neuronen dendritak eta axoiak garatu behar dira, haien artean sinapsi loturak osatu behar dira, lotura horietako batzuk finkatuz eta besteak kimatuz. Garunaren garapenean neuronen axoi eta/edo dendriten alferrikako adarrak ezabatzen dira eta nerbio sistema egituratu egiten da, neuronak hil gabe (Furusawa eta Emoto, 2021; Espinosa eta Stryker, 2012). Beraz, garuna heltzen ari den artean gertatzen den sinapsien murrizte prozesua da inauste sinaptikoa. Haurtzaroan hasten da, baina nerabezaroan, gaztaroan eta helduaroan jarraitzen du. Inausaldian alferrikako loturak murrizten direnean, eraginkorragoa bihurtzen da neuronen arteko lotura sarea; sare sinaptikoari etekin gehiago ateratzen zaio, horixe baita neuronen edo sinapsien inaustearen helburua. Neuronak edo neurona sinapsiak murriztearen abantailetako bat energia kontserbatzeari dagokiona da. Bi hiru urte dituen haurraren neurona eta sinapsi guztiei eusteak energia eta espazio asko eskatzen du. Haurra gauzak ikasten doan heinean, haren neuronen artean loturak eratzen dira, baina lotura gehiegi sortzen direnean, garunak eraginkortasuna galtzen du. Giza garunak gorputzaren energiaren bosten bat behar du, nahiz eta garunaren masa gorputzaren masaren %2 bakarrik izan. Hesteetako mikrobiota eta garunaren funtzionamendua elkarri funtzionalki lotuak daude. Gure hesteetako mikrobiotak eta nerbio sistema zentralak zentzu bitako elkarreraginean funtzionatzen dute. Elkarreragin horren baitan, hesteetako mikrobiotak funtzio garrantzitsua betetzen du nahaste neuropsikiatriko batzuen (autismoa, barne herstura, depresioa, Alzheimerra) garapenean eta larritzean ( Bonaz, Sinniger eta Pellissier, 2017; Hugon, Lagier, Colson, Bittar eta Raoult, 2017). Elkarreragin hori kontuan izanda, organismoaren mikrobiotan oinarritutako esku hartzeak diseinatu dira garuneko gaixotasunak sendatzeko (Murciano Brea, Garcia Montes, Geuna eta Herrera Rincon, 2021). Psikobiotikoak (prebiotikoak eta probiotikoak) baliagarriak dira umore nahasteak eta nahaste psikiatrikoak sendatzeko (Dinan, Stanton eta Cryan, 2013) eta gero eta ebidentzia gehiagok dioskute mikrobiota erabiliz nahaste neurologikoak trata daitezkeela (Kigerl, Mostacada eta Popovich, 2018). Gorputzeko eskualde batzuetan aurki dezakegun mikroorganismo multzoa da mikrobiota; bizidunekin sinbiosian bizi da. Sinbiosi hori bi zentzutako bideak urratuz gauzatzen da. Alde batetik, esperientziek, emozioek eta estres egoerek alda dezakete mikrobiota (beheranzko bidea). Beste aldetik, mikrobiotak eragina du nerbio sistema zentraleko prozesuetan (goranzko bidea). Hesteetako mikrobiotak bi iturri ditu: 1) Belaunaldiz belaunaldi bertikalki transmititzen dena; mikroorganismo horiek amaren sabelean jasotzen ditu fetuak. 2) Elkarreragin sozialetik eta elkarbizitzatik horizontalki jasotzen duena. Garunaren osaera eta garapena Garun azalaren azpiko talamo eta zerebeloaren zatiak aktibatuak dituzte haur jaioberriek, baina aktibazio gutxi dute garun azalean. Haurra amaren sabelean zegoenetik bi urtera arteko denbora tartean haren neuronen arteko loturak ugaritu egiten dira. Haurraren lehen bi urteetan haren garuna helduaroan baino gehiago garatzen da. Haurraren g arun azalak bere jarduera gehitzen du, helduaren jarduera bikoiztu arte. Bizitzaren hasierako etapetan sinapsien eraketa ugariagoa da haien desegitea baino eta sinapsi kopuru handiegia sortzen da (Bruer, 1999). Gero, hazkunde fase horren ondoren, inausketaren aroa dator. Fase horretan eragin handia dute inguruneak eta heziketa motak. Sinapsien ezabatzeak edo inausteak gainditu egiten du sinapsien sorrera. Haurtzarotik nerabezarora arte murriztu egiten da neuronen arteko loturen oparotasuna eta neuronen arteko sinapsiak eta neuronen zirkuituak eratu eta garatzen dira, organismoaren esperientziei esker (Tang et al., 2014). Besteak beste, haurraren ikasketa eta aurkikuntzen emaitza da lotura ugaritze hori. Inausketa egokia gerta dadin ingurunearen kitzikapen egokiak baliatu behar dira. Ingurunetik datozen eraginek erabakiko dute neuronen arteko loturak indartu edo ahuldu egingo diren. Garuneko egitura nagusiak neuronak eta glia zelulak edo neurogliak dira. Berez, neuronak baino ugariagoak dira glia zelulak. Neuronak elkarturik edukitzea da neurogliaren eginkizunetako bat, glia zelulen laguntzaz lotzen baitira elkarrekin garuneko neuronak. Gainera, mielina eratzen dute eta fagozitosia egiten dute. Neuronak enbrioi garaian hasten dira sortzen eta haurdunaldi amaierarako osatuak daude garuneko lotura gehienak, hala nola, garun azalaren eta talamoaren arteko loturak (Stiles 2008). Garunaren garapena Haur Hezkuntzan zehar gertatzen da. Haurrak sei urte dituenerako helduak izango duen garapenaren %90 eskuratua izango du haren garunak (Lenroot eta Giedd, 2006). Ikusmenaren garun azal primarioan sinapsiek duten dentsitatea handitu egiten da haurdunaldi amaieran eta jaioberritan. Sinapsien dentsitate maximoa urtebeterekin lortzen du haurrak. Bi urte dituen haurrarengan jaisten hasten da sinapsi dentsitatea, eta jaisten doa hamaika urte bitartean. Sinapsi dentsitatearen heldutasuna 16 urte inguruan lortzen da. Gizakiaren garun heldugabeek sinapsi gehiago dituzte garun helduek baino. Garuneko geruza gehienen dentsitate sinaptikoa jaitsi egiten da, baina badira desberdintasunak eskualdetik eskualdera. Esate baterako, eskualde frontaleko ikusmen garun azalak zazpi hamaika urte bitartean jarraituko du garatzen. Garun azal frontaleko aldaketak ikusmen garun azal primariokoak baino denbora luzeagoan gertatzen dira. Garunaren lobulu frontalak eta atzeko lobulu tenporalek hazten jarraitzen dute haurtzaroan, nerabezaroan eta helduaroan. Neokortexaren elkarketa eskualdeen barneko zuntzen mielinak bizitzako 3. eta 4. hamarkadetara arte jarraituko du garatzen (Huttenlocher, 1990). Garun azalpeko talamoaren eta zerebeloaren garapena jaiotzerako amaitua dago, baina neoestriatumeko sinapsien dentsitateak gorantz jarraitzen du eta neuronen eta neuropiloaren morfologiak aldatzen jarraitzen du haurrak lau bat hilabete dituen arte. Giro dentatua hipokanpoaren eta garun azal zaharrenaren zati da eta lobulu tenporalean dago; haurrak lau bost urte dituenera arte garatzen jarraitzen du hipokanpoak. Hipokanpoko eta garun azaleko hainbat eskualde elkartzen diren guneetan mielinizazioak jarraitu egiten du nerabezaroan eta helduaroan. Inausketa eta mielinizazioa batera gertatzen dira garunean (Benes, Turtle, Khan eta Farol, 1994). Nerabezaroaren hasieran gaztetxoak ez du oraindik lortu garunaren heldutasun osoa; haren garun azal prefrontalak heltzen jarraituko du, auto erregulatzeko, helburuak finkatzeko eta plangintzak egiteko gai izan bitartean. Nerabezaroaren amaieran pertsonaren inpultsibotasuna eta erreakzio primarioak erregulatuko ditu garun azal prefrontalak eta garunaren beste egiturekin (amigdala eta abar) batera integraturik jokatuko du. Ia oraintsu arte pentsatu izan da jaioberriaren garun azalaren garapena barneko faktoreek erabakitzen zutela. Baina, ikerketek erakutsi dute kanpotiko faktoreek ere zeresana dutela neuronen sistema antolatzerakoan eta garun kaltetua sendatzean. Garunaren garapena, plastizitatea eta moldakortasuna, alde batetik, prozesu lehiakor eta esperientzia goiztiar batzuek eragiten dute; beste aldetik, gurasoengandik seme alabengana pasatzen diren geneek ere funtzio garrantzitsua betetzen dute garunaren garapenean. Gen omak emandako informazioaren arabera bakarrik ez dira eratzen garunaren eskualdeen loturak. Geneen adierazpena eta ingurunearen eragina, biak dira ezinbestekoak garunaren garapen egokirako. Garapena prozesu dinamiko eta moldakor konplexu bat da, testuinguru aldakorretan gertatzen dena. Geneen informazioa proteinetan birkodetzen da eta harreman konplexua sortzen da informazio genetikoaren eta ingurunearen eraginen artean. Faktore genetikoen eta pertsonen esperientziaren arteko elkarreraginak gidatzen du garunaren garapena. Faktore genetikoek eta inguruaren eraginak erabakitzen dute garapena. Geneek eragin ditzaketen emaitza posible guztietatik bat besterik ez da gauzatzen ingurune jakin batean (Waddington, 1939; Morange, 2001; Stiles, 2008). Ez dakigu garbi giza garun heldu batek zenbat mila milioi neurona eta glia zelula dituen, baina pentsatzen da glia zelulak neuronak baino bost aldiz gehiago (Pakkenberg eta Gundersen, 1997). Neurona bakoitza, berriz, beste mila neurona baino gehiagorekin konektatua dago. Neuronek informazioa prozesatzen dute, sentimendu, pentsamendu eta ekintzen bidez. Neokortexaren eta garun azalpeko nukleoen artean sare bat osatzen da, informazioa transmititzen duena. Neokortexa garunaren azalean dago. Garun azalpeko nukleoak neurona multzoak dira, garun azalaren azpian kokatuak daudenak. Nukleo horiek garun azalaren eta gorputz osoaren artean eta garun azalaren eskualde ezberdinen artean seinaleak komunikatzen dituzte. Neokortexeko eta garun azalpeko nukleoetako neuronen gorputzek materia grisa osatzen dute. Neuronak dendrita eta axoien bidez konektatzen dira. Dendritek neurona batetik beste batera datozen seinaleak jasotzen dituzte eta distantzia txikirako loturez arduratzen dira. Axoiek beste neuronen dendritetara eramaten dituzte seinaleak eta distantzia handirako loturez arduratzen dira. Neuronen axoi multzoek zuntzezko izpiak osatzen dituzte eta garuneko beste eskualdeetako neurona taldeekin konektatzen dira. Transmisioa eraginkorragoa egiten duen mielinazko babeski batez inguratuak daude axoiak. Mielinazko babesa oligodendrozitoek eta Schwann en zelulek ekoizten dute. Oligodendrozitoek nerbio sistema zentraleko axoiak mielinizatzen dituzte eta Schwann en zelulek, nerbio sistema periferikoko axoiak. Mielinak axoian zehar doazen seinale elektrikoen abiadura bizkortzen du eta mielinaz estalitako zuntzek materia zuria osatzen dute. Materia zuriak garatzen jarraitzen du, materia grisak garatzeari utzi eta gero ere (Yakovlev eta Lecours, 1967; Lenroot eta Giedd, 2006 ). Zerebeloko eta oinarriko gongoilak hemisferioak baino lehen mielinizatzen dira, mielinizazioaren zentzua alde kaudaletik alde zefalikoranz doalako. Sentimen eta mugimen sistemen mielinizazioa haurraren bizitzako lehen bi urteetan gertatzen da. Talamoaren eta garunazalaren arteko informazioa garun azaletik talamora eta talamotik garun azalera joan liteke. Talamotik garun azalera doazen erradiazioek garun azala eta kontzientzia aktiba ditzakete, eta zerikusia dute Parkinson gaixotasunean eta mugimendu nahasteetan (George eta Das, 2022). Erradiazio horiek haurrak 5 7 urte dituenean lortzen dute heldutasuna. Eta garun azaleko zuntzek bizitzako hirugarren hamarkadan ere mielinizatzen jarraitzen dute. Iraganean pentsatzen zen eskualde horietako neuronen galera zela zahartzaroko gabezia kognitiboen zergatia. Gaur egun galera kognitiboa azaltzeko ez da ezinbestekoa hipokanpoko eta harekin erlazionaturiko garun azalaren eskualdeetako neuronen galera (Josephs et al., 2017 ). Egun, badirudi konektagarritasunaren eta zelulen funtzioen aldaketak direla galera kognitiboa eragiten duten faktoreak ( Hu et al., 2019 ). Nerbio Sistema Zentraleko jaiotzetiko immunitate zelulek osatzen dute mikroglia. Urte askotan zehar garuneko zabor biltzailetzat hartu izan dira mikroglia zelulak, baina gaur egun garuneko zirkuituak eratzeko eta lotura sinaptikoak egiteko oinarrizko zelulatzat hartzen dira. Mikroglia neurogenesiarekin, axoien hazkuntzarekin, mielinizazioarekin, sinapsien heltzearekin eta inauste sinaptikoarekin erlazionaturik dago. Funtzio horiek bete ahal izateko, mikroglia zelulak oso ugariak dira garunean (Lawson, Perry eta Gordon, 1992). Mikrogliak gutxitan erabiltzen diren garuneko sinapsiak garbitzen ditu; beraz, funtzio garrantzitsua betetzen du inauste sinaptikoaren prozesuan (Neniskyte eta Gross, 2017; Mordelt eta de Witte, 2023). Garuneko nahasteak neuronen nahasteetatik datozela pentsatu izan da denbora luzez. Albora utzi izan da neuronen biziraupenean eta sinapsien plastizitatean glia zelulek duten eginkizuna. Baina, gaur egun badakigu mikrogliak funtzio garrantzitsua betetzen duela neurona sarearen garapenean eta alferrikako sinapsien inaustean. Lotura erredundanteak ezabatzeaz arduratzen da mikroglia; beraz, eginkizun garrantzitsua betetzen du inausketa sinaptikoan. Neuronen sarea eratzen laguntzen ez duten sinapsiak (sinapsi desegokiak eta gehiegizko sinapsiak) ezabatu egiten dira. Mikrogliak funtzio garrantzitsua betetzen du inauste sinaptikoan, ikusmen eta sentipen sistemen garapenean (Miyamoto et al., 2016; Sipe et al., 2016), eta hipokanpoaren garapenean (Paolicelli et al., 2011). Mikrogliak neuronen funtzionamendu egokia ziurtatzen du, sinapsietako lotura erredundanteak ezabatzen ditu eta garunak sentipenei ematen dien erantzuna bideratzen du. Mikrogliak estres garaietan sinapsien inauste selektiboa egiten laguntzen du. Funtzio horiek betetzeko ingurunea etengabe aztertzen du ber e mugikortasuneri esker eta hanturaren bidez erantzuten die infekzioei eta kalteei. Mikrogliaren mailan gabeziak daudenean, neuronen garapena ez dago ziurtatua. Mikrogliaren funtzionamendua erregulatu gabea bada, nahaste neuropsikiatrikoak ager litezke ( Bloomfield et al., 2016). Mikrogliak sinapsiak garbitzen eta irensten ditu garatzen ari diren garunaren eskualde batzuetan: hipokanpoan (Paolicelli et al., 2011), talamoan (Schafer et al., 2012) eta garun azalean (Sipe, Lowery, Tremblay, Kelly, Lamantia eta Majewska, 2016). Mikrogliak funtzio garrantzitsua betetzen du, talamoko axoiak kimatu eta materia sinaptikoa irentsiz. Gehiegizko edo gutxiegizko inaustea egiten badu, neuronen garapenean nahasteak gertatuko dira, neurona sare anormalak eta sinapsi okerrak eratuko direlako. Mikrogliaren funtzioak ezagutzeak tratamendu estrategia berrien aukera sortzen du, mikrogliara zuzendutako terapia erabil baitezakegu. Glia zelulek ahalbidetzen dute sinapsietako plastizitatea. Glia zelulak lau motatakoak dira: 1) Neuronak babesten dituzten astrozitoak; neurotrasmisoreak garbitu eta ioien oreka erregulatzen dute. 2) Sinapsi desegokiak fagozitatu eta desegiteko gaitasuna duten mikroglia zelulak. 3) Nerbio izpien inguruko mielina eratuz ekintza potentzialaren abiadura erregulatzen duten oligodendrozitoak. 4) Orno muin barneko hodiaren eta garun barneko bentrikuluen hormak barnealdetik estaltzen dituzten zelula ependimarioak. Damisah eta lankideek (2020) erakutsi zuten inauste prozesuan mikrogliak eta astrozitoek hartzen dutela parte. Astrozitoek eta mikrogliak neuronak zirkuituak osatzeko prozesuan parte hartzen dute, sinapsien eraketa sostengatuz; modu koordinatuan funtzionatzen dute organismoaren fisiologian (Vainchtein eta Molofsky, 2020) . Astrozitoek eta mikrogliak sinapsiak irents ditzakete. Mikrogliak sinapsiaren aurreko egiturak, sinapsi ondorengoak eta neuronaren gorputzaren ondoko adar dendritikoak irents ditzake eta astrozitoek, neuronaren gorputzetik urrunagoko adarren zatiak. Mikrogliak gaizki funtzionatzen duenean gehitu egiten dira astrozitoen jarduera eta fagozitosia. Baina, astrozitoak ez dira mikroglia bezain trebeak, zehatzak eta eraginkorrak hondakinak desegiten; horregatik, nerabezaroko eta helduaroko egoera zailetan mikroglia behar da inauste sinaptikoa egiteko (Sancho, Contreras eta Allen, 2021). Sinaptogenesia eta inauste sinaptikoa garunaren garapenean Sinapsiak eratzea ezinbestekoa da neurona zirkuituak eraikitzeko. Faktore anitzek parte hartzen dute neuronen arteko sinapsien eraketan. Gizakiengan garun azala loditu egiten da bizitzako lehen urteetan, sinapsi gehiegi eratzen direlako. Urtebeteko haurraren garunak garun helduaren tamainaren %70 inguru du. Bi urte dituenerako garun helduaren tamainaren %80 badu. Garun azal prefrontalak 2 3 urterekin lortzen du bere gailurra, baina garunaren tamainaren hazkuntza hori garun azalean, garun azalpeko eskualdeetan eta zerebeloan gertatzen da (Tau eta Peterson, 2010; Huttenlocher, de Courten, Garey eta Van der Loos, 1982). Nerabezaroan garun azalaren lodiera murriztu egiten da, ahulak diren eta erredundanteak diren lotura sinaptikoak kimatuz eta beste sinapsiak indartuz (Sowell, Thompson eta Toga, 2004; Wang et al., 2018). Axoi, dendrita eta sinapsi gehiegi eratzen direnean, horietako batzuk ezabatu egin behar dira. Inauste hori ez da berdina garuneko eskualde guztietan: zentzumen eta mugimen garun azalak doitzen dira lehenik, gero elkartze garun azala eta gorputz kailukara, eta azkenik goi funtzio kognitiboen eskualdea. Garuneko eskualdeak garai ezberdinetan inausten dira: sentimen eta mugimen garun azalek egokitze fina egiten dute jaiotza ostean. Ondoren, elkartze garun azalaren eta gorputz kailukararen txanda dator eta geroago datoz funtzio kognitiboaz arduratzen diren eskualdeak (Levitt, 2003). Sinaptogenesiaren eta inaustearen antzera, mielinizazioak ere denbora segida bat eramaten du: zentzumenaren eskualdea mielinizatzen da lehenik; ondoren mugimenduaren bideak mielinizatzen dira eta, azkenik, elkartze eskualdeak. Haurrak urtebete bete aurretik mielinizatzen dira eskualde frontalak (Tau eta Peterson, 2010). Sinapsien dentsitatearen galera handia da nerabezaroan eskualde batzuetan (Dekaban, 1978; Huttenlocher eta Dabholkar, 1997). Haurtzaro berantiarraz geroztik materia grisa galdu egiten da garun azalaren eskualde batzuetan eta galerak zahartzarora arte irauten du. Materia zuriaren bolumenak gora egiten du berrogeiko hamarkadaren erdira arte. Mielinizazioaren gailurra berrogeita hamar urtera arte luzatzen da (Sowell, Thompson eta Toga, 2004; Wang, Christian, Song eta Ming, 2018). Garunaren pisua hogei urte inguruan heltzen da bere gehieneko mailara eta murrizten hasten da 55 urte inguru dituenean. Goian esan dugun moduan, garun azaleko eskualdeetan zehar erritmo ezberdinean sortzen dira sinapsiak. Ikusmen garun azal primarioan sinapsi asko eratzen dira 3 4 hilabeteko haurrarengan, eta sinapsien gehieneko dentsitatea 4 12 hilabeteko haurrarengan gertatzen da. Horren ondoren, sinapsien dentsitatea jaitsi egiten da. Garun azal prefrontaleko sinaptogenesia hiru lau hilabete dituenean indartzen da, baina bigarren edo hirugarren urteen artean lortzen du gailurra (Tau eta Peterson, 2010; Huttenlocher, de Courten, Garey eta Van der Loos, 1982; Lenroot eta Giedd, 2006). Inausketa sinaptikoaren bidez neuronen arteko transmisioa hobetzen da eta neurona zirkuituak eratzen dira, eraginkorrak ez diren sinapsiak ezabatuz eta bizitzarako garrantzitsuak diren neurona loturak indartuz. Inauste sinaptikoa haurdunaldi berantiarrean hasten da eta jaiotzean gero eta indar gehiago hartzen du. Bi eta zazpi urte bitartean garun azal prefrontalean neuronen dentsitatea jaitsi egiten da. Sinapsi dentsitatea gorantz doa haurtzaroan eta goien puntua urtebete eta biren artean lortzen du. Bi eta hamasei urte bitartean sinapsi dentsitatea beherantz doa (Tau eta Peterson, 2010; Huttenlocher, 1979). Zazpi eta hamabost urte bitartean jaitsi egiten da garun azal frontalaren sinapsi dentsitatea (Lidow, Goldman Rakic, Gallager eta Rakic, 1991). Garun azala mehetu egiten da inauste sinaptikoaren bidez haurtzaro berantiarrean eta nerabezaroan. Inausketa sinaptikoaren garapena eta ikaskuntza Sinapsiei esker neurona batetik bestera pasatzen dira seinale elektriko eta kimikoak. Sinapsiak aldatzen joaten dira, ikaskuntzaren bidez. Hau jaioberriak ez ditu kanpoko kinadak modu pasiboan jasotzen; ingurunea aldatzen duten portaerak lantzen ditu. Haurraren jarduerak eta esperientziak funtzio garrantzitsua betetzen dute, garuneko neuronen zirkuituak osatzen laguntzen baitute. Sinaptogenesia garapen prozesu konplexu eta multifaktoriala da, neuronen arteko sinapsien eraikuntza ahalbidetzen duena. Sinapsien bidez neuronen zirkuituak eratzen dira eta portaera konplexuak adierazten dira. Sinapsiak modu egokian garatzen ez direnean, neuronek ez dute ondo funtzionatzen eta nahaste neuropsikiatrikoak gertatzen dira. Fetu garaian lisoa zen garuna tolesturez betetzen da jaiotzean. Garun azaleko sinapsien dentsitate nagusia haurrak 2 4 urte dituenean gertatzen da. Adin horretako haurrek helduek baino sinapsi kopuru handiagoa dute. Haurtzaro goiztiarrean sinapsi loturak ugaritzen dira eta nerabezaroan loturak murriztu egiten dira. Haurtzaroan neurona bakoitzak duen sinapsien kopurua bi milatik gorakoa da; sinaptogenesi oparoaren gailurrean hirukoiztu egiten da sinapsien kopuru hori. Garuneko eskualdeen inaustea garai ezberdinetan gertatzen da: ikusmen, sentimen eta mugimen sistema nahiko goiz inausten dira; funtzio exekutiboen eta lan memoriaren eskualde prefrontala, beranduago. Nerabezaroan jarraitu egiten du inausteak: substantzia grisa murriztu egiten da garunean, baina mielinizazioak jarraitu egiten du. Esan dugu garuna azkar hazten dela pertsonaren bizitzako lehen bi urteetan; sei urterako helduaren garunaren pisuaren %90 lortua du haurrak. Haurraren ikasketa eta garapen prozesuan zehar, lehenik lotura sinaptiko ugari sortzen dira eta gero horietako batzuk kimatu egiten dira. Nerabezaroan neuronen gehiegizko sinapsiak ezabatzen dira; b aina, sarritan erabiltzen diren sinapsiak ez dira ezabatzen; gutxi erabiltzen diren sinapsiak dira inausten direnak. Glutamatoaren hartzaile den NMDA aktibatzeak sinapsiak b abestu egiten ditu; aktibazio hori ikaskuntzarekin eta epe luzeko oroimenarekin erlazionatua dago. Neuronen jarduerari esker sinapsien garapena egonkortzen da eta alferrikako sinapsiak desegiten dira. Garapen hori esperientzien arabera eta denboraldi jakin batzuetan gertatzen da (Birnie et al., 2020; Emoto et al., 2021). Inauste garaian inguruko faktoreen eta kanpoko kinaden eraginari erantzuten diete neuronek. Ikaskuntzari lotutako erantzuna da. Haurraren garapen neurokognitiboari lotua doa inauste sinaptikoa. Garunaren garapena neuronen arteko lotura sinaptikoen ugalketarekin (sinaptogenesia) eta nerbio izpien mielinizatzearekin lotua dago. Haur txikiaren garapenean neurona gehiegi ekoizten dira. Ondorioz, faktore genetikoek eta inguruneak neuronen apoptosia eragiten dute. Garapenean zehar gertatzen den neuronen kopuru osoaren murrizketa programatua da apoptosia. Apoptosiaren bidez beharrezkoak ez diren edo anormalak diren zelulak desegiten dira. Haurra garatzen doan heinean, hil egiten dira desagertzeko programatuak dauden zelulak, eta neurona edo sinapsi berriak sortzen dira. Haurrak ingurunearekin duen esperientziaren arabera gertatzen da garapenaren inaustea. Lotura sinaptikoen ezabatzea ikaskuntzarekin eta garapen neurokognitiboarekin batera gertatzen da. Inausaldi horretan neuronen egitura zaharkituak eta alferrikako sinapsiak desegiten dira. Inauste sinaptikoa eta nahaste psikiatrikoak Inauste sinaptikoaren nahasteak neuronen zirkuituen gabeziekin lotuak daude; nahaste horien ondorioz portaeraren nahasteak agertzen dira. Sinapsien eratzea, garatzea eta inaustea proteina batzuek erregulatzen dute; geneen mutazioen eraginez proteina horien kodetzea nahasten bada, nahaste psikopatologikoak agertuko dira: autismoa, eskizofrenia, nahaste bipolarra, hiperaktibitatea (Wang, Kery eta Xiong, 2018). Honela bada, nahaste neuropsikiatrikoak ager daitezke garapen prozesuan sinapsiak ondo inausi ez direlako ( KimCohen, Caspi, Moffitt et al., 2003) . Sinapsien inaustea, plastizitatea eta funtzionamendua nahasten eta desantolatzen direnean, nahaste psikiatrikoak agertzen dira. Organismoari sinapsien plastizitaterako, garapenerako eta inausketarako ezinbestekoak diren proteinak falta zaizkionean, nahaste psikopatologikoak ager daitezke: eskizofrenia, autismoa, bipolaritarea, arreta gabezia (Wang et al., 2018). Inausketa sinaptikoak eragin positiboa izan dezake nahaste horiek tratatzeko (Wang, Christian, Song eta Ming, 2018). Nerbio sistema zentraleko immunitate zelulek edo mikrogliak funtzio garrantzitsua betetzen dute inauste sinaptikoan, alferrikako sinapsiak ezabatuz. Garun azaleko eta sistema linbikoko eskualdeetako neuroplastizitatean disfuntzioak gertatzen direnean, nahaste psikiatrikoak gertatzen dira. Nahaste bipolarra duenak nahastuak ditu kontrol emozionaleko egitura eta funtzioak. Arazoak ditu eskualde prefrontal bentralaren eta eskualde linbikoen (amigdalaren) arteko konektibitatean. Nahaste bipolarra dutenek materia grisa murriztua dute garun azal zingulatuaren eskualde batzuetan, arazoak dituzte eskualde prefrontal linbiko bentralean, inauste sinaptikoa gaizki egina dute eta emozioen kontrolerako sarea nahastua dute (Strakowski et al., 2012). Materia grisaren galera orokorra gertatzen da eskizofrenian ( Gogtay et al., 2004; Mattai et al., 2011). Hamazortzi mila subjekturekin egindako meta analisi batean ikusi da e skizofrenia duten pertsonek murriztua dutela garunaren bolumena eta garun azal prefrontaleko materia grisaren bolumena (Haijma et al., 2012). Garun azal prefrontalean eta garun azalpeko eskualdeetan gehiegizko inauste sinaptikoa eta materia grisaren bolumen murriztua (Keshavan, Anderson eta Pettegrew, 1994) agertzen dute eskizofrenikoek, eta gaitasun kognitiboaren murriztea ere bai (Gur, Turetsky, Bilker eta Gur, 1999). Pertsona eskizofrenikoen garuneko materia grisaren murrizketa garun azalaren mehetzearen ondorio da; lobulu frontalen murriztea neuronen, sinapsien eta gliaren uzkurduraren eta neuronen tamainaren murrizketaren ondorioa da ( Osimo, Beck eta Reis Marques, 2019). Eskizofrenia nerabezaroko inauste sinaptikoaren azken etapetan agertzen da eskuarki (Selemon eta Zecevic, 2015), inauste sinaptiko hori desegokia denean (Feinberg, 1982). Inauste sinaptikoa eskizofrenia agertzen denean amaitzen da (Wang et al., 2018). Garuneko neurona zirkuituak egituratzeko garaian garrantzi handia du inauste sinaptikoak eta inauste hori erlazionaturik dago eskizofreniarekin, epilepsiarekin eta autismoarekin. Mikrogliaren funtzioetako bat sinapsien inaustea da; funtzio horren gabeziak nahaste kognitiboak ekartzen ditu. Beraz, mikrogliak zerikusia du nahaste psikiatriko horietan. Paolicelli k eta lankideek egiaztatu zuten mikrogliak inausketa sinaptikoan parte hartzen duela eta garuneko sinapsietako materiala irentsi dezakeela. Mikrogliak lotura du sinapsien heldutasunarekin eta eragina izan dezake neuronen garapenaren nahasteetan ( Paolicelli, Bolasco, Pagani et al., 2011). Mikroglia zelulek eragiten duten gehiegizko inauste sinaptikoa da eskizofreniaren prozesu molekularrak eragiten dituena (Calabrò, Drago, Sidoti, Serretti eta Crisafulli, 2015). Mikrogliaren jardueraren erregulaziorik eza ere hainbat nahaste neuropsikiatrikorekin erlazionatu izan da: eskizofreniarekin eta nahaste bipolarrarekin. Estres psikologikoak mikrogliaren morfologia aldatzen du eta hark depresioa eragin dezake (Weinhard et al., 2018). Sistema immunitarioak edo mikrogliak eragina du eskizofrenia jasaten duenaren neuroplastizitatean, sintometan eta zahartze prozesuan. Sistema immunologikoa inplikaturik dago eskizofreniaren garapen neurologikoan eta eskizofreniaren garun aldaketaren ondorengo sintometan (De Picker, Morrens, Chance eta Boche, 2017). Feinberg en ustez (1982) nerabezaroan inauste sinaptikoa behar bezala ez egiteagatik gertatzen da eskizofrenia. Nerabezaroan eta helduaro goiztiarrean gertatzen da eskizofrenia. Garun azalaren bolumena jaisten da, bentrikuluak zabaltzen dira, hipokanpoko eta garun azal frontaleko materia grisa murrizten da. Eskizofrenia duten paziente helduen garunek lotura sinaptiko gutxiago dute garunaren hainbat eskualdeetan. Bentrikuluak zabaltzearekin batera, garun azala mehetzen da, eskualde tenporaleko neuronen tamai na jaisten da, eskualde linbikoko neuronen dentsitatea aldatzen da, garun azaleko dendriten arantzak desorekatzen dira, zelulen inaustea aldatzen da (Faludi eta Mirnics, 2011). Gehiegizko inausteari egozten zaio eskizofrenia; inauste sinaptiko handiegia egongo litzateke eskizofreniaren lehen sintomen jatorrian. Baina, dirudienez, neuronen galeragatik baino gehiago neuronen dentsitatearen nahasteengatik gertatzen da eskizofrenia. Inauste sinaptikoaren nahasteak gehiagotan nabari dira gazte eskizofrenikoengan, nahaste psikiatrikorik ez dutenengan baino. Eskizofrenikoengan inauste sinaptiko handiagoa gertatzen da eta neuropil prefrontalaren bolumena murrizten da (Boksa, 2012). Eskizofrenia nerabezaroan edo helduaro goiztiarrean (sinapsien inauste prozesuaren amaieran) gertatzen da eskuarki. Garunaren egituren neuroirudiek erakusten dute eskizofrenia duten pertsonek garunaren aldaketa progresiboak izaten dituztela garai horretan. Materia gris eta zuriko eskualde batzuetan murrizketa gertatzen da. Andreasen eta lankideek ( Andreasen, Nopoulos, Magnotta et al. 2011) garunaren bolumenaren murrizketak aurkitu zituzten materia griseko eta zuriko eskualde anitzetan. Autismoaren espektroko nahasteak eta epilepsia erlazionaturik daude sinapsien kopuru handiegiarekin edo inauste murritzegiarekin. Autismoaren Espektroko Nahastea duten haur batzuek garunaren tamaina esanguratsuki handiagoa dute bizitzako lehen urtean, garunaren hazkuntza azeleratua dutelako. Autismoaren sintoma klinikoak agertu aurretik, haurraren buruaren tamaina txikiagoa izan liteke jaiotzean, baina jaiotza osteko lehen bi hilabeteetatik 614 hilabetera arte gehiegizko hazkuntza gertatzen da. Hazkunde tasa bizkor hori da autismoaren adierazle goiztiarra. (Courchesne, Carper eta Akshoomoff, 2003). Inauste sinaptikoa makalegia denean, sinapsi lotura gehiegi gertatzen dira eta gehiegizko loturek ikaskuntza eragozten dute. Autismoaren Espektroko Nahasteak haurrak 2 3 urte dituztenean nabarmentzen dira. Autismoa duten haurrek hiperaktibatuak dituzte autofagia galarazten duten proteinak (Tang et al., 2014). Bizitzako lehen urteetan garunaren eskualde guztiak azkar garatzen dira, eskualde okzipitaleko materia grisa izan ezik (Schumann et al., 2010). Garun azaleko dendriten arantzen dentsitatea murriztu egiten da garapen normala duten nerabeengan, baina horrelako murrizketarik ez da gertatzen Autismoaren Espektroko Nahastea dutenengan, inausketa eragotzi egiten delako (Tang et al., 2014). Lobulu tenporaleko neurona piramidalen dentsitate sinaptikoak gora egiten du Autismoaren Espektroko Nahasteak dituzten haur eta helduengan. Garun azaleko arantzen dentsitatea jaitsi egiten da nerabe normalengan, baina ez autismoa dutenengan, kimatze eskasa izaten baitute (Tang et al., 2014). Arantza dendritikoen dentsitatea igo eta neurona piramidalen arantzak gutxiago inausten dira (Hutsler eta Zhang, 2010). Autismoaren Espektroko Nahastea duten haurrek sinapsi eta sinapsi lotura gehiegi dituzte, garunaren garapenaren fase goiztiarrean inauste sinaptiko eskasa gertatzen delako (Tang et al., 2014). Ondorioz, arazoak dituzte garunaren konektibitate egokirako. Autismoa duten pertsonek koherentzia falta jasaten dute; ezaugarri bereiziak objektu edo kontzeptu bakar eta koherente batean lotzeko zailtasuna dute (Belmonte et al., 2004). Erresonantzia Magnetikoko irudiek erakusten dute Arreta Gabezia Hiperaktibitatearekin nahastea dutenek materia gris eta zuriaren galera esanguratsua izaten dutela . Nahaste hori dutenen garun azalaren eta estriatuaren eskualdeak murriztu egiten dira (Berger, Slobodin, Aboud, Melamed eta Cassuto, 2013) eta murriztu egiten da zerebeloko lobuluen loditasuna (Mackie et al., 2007). Gogamenaren kausalitatea Bereizgarri mentalek ingurunearen bereizgarri fisikoak alda ditzakete; garunean edo giharretan aldaketak eragin ditzakete. Gertaera fisiko batek kausa mental bat izan duela esaten da, gogamenaren bereizgarriek aldaketa fisiko bat eragin dutenean (Moya, 2006, 2011). Pentsamendu eta gogoeta semantikoen bidez gure garuneko eskualdeak modu selektiboan aktiba ditzakegu. Sare neuromuskularra aktiba dezakegu geure gogoeta semantikoen bidez. Neuronen sarean inauste semantikoa gertatzen da haurtzaroan, nerabezaroan edo bizitzako edozein fasetan. Aktibatze selektibo jarraituaren bidez geure neuronen sarea egituratu dezakegu. Aktibazio semantiko jarraituak inauste sinaptikoa eragiten du neuronen sarean eta hertsapen semantikoen araberako ezaugarri fisikoak aktibatzen dira (Muñoz, 2016). Tapia eta Lichtman en (2008) arabera, neuronen arteko lehia da sinapsiak ezabatzen dituena; ez dira ezabatzen aurrez erabakitako modu batean, hertsapen semantikoek sortutako modu selektibo batean baizik. Zelulen arteko lotura erabiltzeak edo ez erabiltzeak indartzen edo ezabatzen ditu lotura horiek. Haurtzaroan dendriten dentsitate gehiago du pertsonak helduaroan baino. Beherakada pubertaroan hasten da, baina arantza sinaptikoen ezabatzeak nerabezarotik harantzago ere jarraitzen du. Zelula post sinaptiko berera doazen axoien kopurua murriztu egiten da inauste sinaptikoan (Tapia eta Lichtman, 2008). Axoien adarrak ahuldu eta dendriten arantzak ezabatzen dira ( Petanjek et al . 2011) . Inauste prozesuan zehar murriztu egiten dira miozito berberera doazen axoiak; bizirauten duten neurona eta miozito loturak indartu egiten dira, beste sinapsi batzuk sortuz. Azkenean, axoi bakoitzeko miozito bat geratzen da, nahiz eta hor ere aldaketarik badagoen. Baina, lotura guztiak ez dira desagertzen. Zelula post sinaptiko batzuetatik askatu egiten dira axoiak, baina beste batzuekin loturik jarraitzen dute eta haiekiko sinapsi kopuruak gora egiten du. Horrela, bizirik dirauten zelulen arteko loturak indartu egiten dira. Prozesuan zehar birkonfiguratu egiten da sinapsien arteko komunikazio sarea; alferrikako loturak murriztu eta ingurunera egokitzen diren zirkuitu berriak sortzen dira. Zirkuitu berriak pertsonaren esperientzietan oinarritzen dira eta haiei esker hobeto egokitzen da ingurunera. Esperientzia horiek nerbio sistemaren garapenean eragiten dute. Ugaztunen garunean zelula berriak sortzea da neurogenesia. Hipokanpoaren giro dentatuan eta alboko bentrikuluetan gertatzen da. Giro dentatuan milaka zelula sortzen dira egunero. Ikaskuntzarekin eta oroimenarekin lotua dago neurogenesia. Gauza berri bat ikasten denean, hipokanpoaren giro dentatuan neurona berriak agertzen dira. Neurona horietako batzuek neurona sare eta zirkuitu berriak eratzen dituzte. Etengabe aldatzen ari diren inguruetan bizi diren pertsonek plastizitate handia behar dute neuronetan. Zenbat eta plastizitate handiagoa, orduan eta gehiago ikasten dute ugaztunek; zenbat eta gehiago ikasi, orduan eta plastizitate handiagoa. Neuroplastizitatean dendriten zuhaitzak eta dendriten arantzak ugaldu egiten dira eta lotura sinaptikoak eraginkorrago bihurtzen dira (Cameron eta Mckay, 2001). Tapia eta Lichtman en (2008) arabera, plastizitatea eta oroimena elkarrekin erlazionaturik daude, plastizitate mota bat baita memoria. Selekzioak garrantzi handia du ikaskuntzan. Garuneko zirkuitu sinaptikoak hor egoten dira prest, ikasiko diren gauza askorentzat. Ikaskuntzan sarritan lehendik hor dauden zirkuituak aktibatzen dira; beste batzuetan, zirkuitu berriak sortzen dira. Zirkuitu batzuk indartu egingo dira, beste batzuk makaldu eta beste batzuk ezabatu. Neurona zirkuitu berriak esperientziaren eta ikaskuntzaren bidez irekitzen dira. Jaioberritan lotura sinaptiko anitz desagertu egiten dira, baina lotura horietako batzuk indartsuago bihurtzen dira eta zirkuituak eratzen dira. Nerbio sistemaren garapenean zehar murriztu egiten da sinapsi ondorengo zeluletan elkartzen den axoi kopurua eta axoiak ukitzen dituen sinapsi ondorengo zelulen kopurua (Tapia eta Lichtman, 2008). Neurotransmisoreek neurona batetik bestera eramaten dituzte mezuak. Hor sortzen diren loturak eta mezuen oroitzapenak glutamatoaren bidez sendotzen dira. Glutamatoa ikaskuntzarekin, memoriarekin eta nahaste fisiopatologiko batzuekin erlazionatua dago. Portaera berriak ikastean, glutamatoaren garraiorako molekulak ugaritu egiten dira. Glutamatoaren garraiatzaileek neuronen arteko bideetako hondakinak garbitu eta sinapsiak babesten dituzte. Glutamatoaren hartzaile den NMDA aktibatuz, ikaskuntza eta epe luzeko oroimena sustatzen dira. Haurrarengan garun azal frontala berrantolatzen joaten da nerabezarora arte eta garapen hori NMDA mekanismoak bitartekotzen du. Ikasketa prozesuan lehenik lotura sinaptiko ugari sortzen dira eta gero horietako batzuk inausten dira. Mikrobiota eta nahaste psikologikoak Hesteetako mikrobiotak modula dezake pertsona baten garunaren funtzionamendua, hesteak mikrobiota garuna ardatzaren bidez. Geneak aldatzea zaila da, baina hesteetako mikrobiota alda daiteke dieta aldatuz eta probiotikoak erabiliz. Dietak, probiotikoek eta antibiotikoek eragin ditzakete aldaketak hesteetako mikrobiotan eta haren fisiologian. Hesteetako mikrobiotaren aldaketak eta gurasoengandik jasotako geneek eragin dezakete Alzheimer gaixotasuna jasateko arriskua. Probiotikoen erabilerak hobetu dezake Alzheimer gaixotasuna duten pertsonen gaitasun kognitiboa. Ikerketek diotenez, Alzheimerra hesteetan has daiteke eta hesteetako mikrobiotaren desorekari estuki lotua dago. Dietaren kualitateak alderantzizko harremana du gaixotasun mentalen sintomen zorroztasunarekin. Horrela, dieta pertsonalizatu baten bidez hesteetako mikrobiota orekatzea izan daiteke Alzheimerra tratatzeko bide egokia ( Florez, Dubowitz, Ghosh Dastidar, Beckman eta Collins, 2015; Hu, Wang eta Jin, 2016). Probiotiko moduan animaliengan eta gizakiengan oso erabiliak izan dira Lactobacillus eta Bifidobakteriak ( Genedi, Janmaat, Haarman eta Sommer, 2019) . Probiotikoek faktore neurotrofiko bat sustatzen dute, neuronen biziraupena eta neurogenesia indartzen dituztenak ( Liu eta Nusslock, 2018) . Baina egin diren ikerketa gutxitan erabili izan da subjektuen dieta kontrolatua eta plazeboaren kontrola, denboraldi esanguratsu batean. Ikerketa gehiago egin behar dira dietak nahaste neuropsikiatrikoekin duen harremana aztertzeko. Mikrobiota bilioika mikrobiok osatzen du. Milatik gora mikroorganismo espezie daude organismoan. Gorozkien masaren zati handi bat bakteriei dagokie. Gure gorputzeko azalean, arnasbideetan, ugalketa sisteman, ahoan, heste gorrian, hesteetan kokatzen dira mikrobio horiek. Hainbat funtzio betetzen dituzte mikroorganismoek: bitaminak sintetizatu, landareen zuntza hartzitu, immunitatea zaindu… Mikrobiotak eragina du organismoaren funtzionamenduan eta egituran. Hesteetako mikrobiotaren hartzidura jarduerari esker hobeto berreskuratzen da elikagaien energia, eta mikrobiomaren disbiosiak gertatzen direnean, gaixotasun askorekin topo egiten dugu: alergiak, diabetesa, asma, minbizia… (Hugon, Lagier, Colson, Bittar eta Raoult, 2017; Lloyd Price, Abu Ali eta Huttenhower, 2016). Mikrobiotak gure gorputzean kokatzen diren mikroorganismo patogenoetatik babesten gaitu. Duodenoan eta jejunoan mikrobio gutxiago dira ileonean eta kolonean baino; heste meharrean eta heste lodian daukagu mikrobio dentsitaterik handiena. Hesteak eta garuna lotzen dituzten neurotransmisoreen jariaketan esku hartzen dute mikrobio horiek (Requena eta Velasco, 2021). Hesteen zati ezberdinek mikrobio komunitate ezberdinak izaten dituzte: Bakteroideteak, Firmikuteak, Proteobakteriak, Aktinobakteriak, Fusobakteriak… Gizakiok ez dugu aski geure buruarekin, mikrobioak giltzarri baitira gure osasunaren orekarako. Mikrobiotari esker digeri ditzakegu urdailak eta hesteek bakarrik digeri ezin ditzaketen elikagaiak. Etengabeko harremana dago hesteen eta garunaren artean. Heste eta garunaren arteko ardatza eratzen dutenak nerbio sistema autonomoa, hesteetako nerbio sistema, nerbio sistema zentrala, sistema neuroimmunea eta sistema neuroendokrinoa dira. Urdail hesteetako traktuaren funtzionamendua modulatzen duen nerbio nagusia nerbio bagoa da. Bagoak izpi aferenteak eta eferenteak ditu, eta mikrobiotatik garunera informazioa transmititzen du. Harremanean jartzen ditu mikrobiota eta nerbio sistema zentrala eta hesteetako nerbio sistema kontrolatzen du ( Bercik et al. 2011). Heste eta garunaren arteko ardatzaren eragina hipotalamo pituitaria giltzurrun gaineko ardatzaren bidez ere gauzatzen da. Ardatz horren bidez, gorputzak estresari ematen dion erantzuna erregulatzen du eta gogamenaren nahasteekin erlazionaturik dago ( Bremner et al., 2020). Serotonina da heste garun mikrobioma ardatzaren erregulatzaile nagusietakoa; serotoninak erregulatzen ditu erasokortasuna, aldartea, barne herstura, loa, oldarkortasuna. Serotonina garunaren eta urdail hesteen arteko neurotransmisore garrantzitsua da, gehien bat hesteetan sortzen dena, baina garunean ere sortzen dena. Hesteetan bakteriak falta direnean serotonina gutxi ekoizten da, baina nahikoa bakteria dagoenean, serotoninak funtzio fisiologikoak modulatzen ditu. Gizakiaren gorputzeko zelulak baino ugariagoak dira haren hesteetako mikroorganismoak eta haren osasunean funtzio garrantzitsua betetzen dute. Jaiotzerakoan, haurra amaren umontzitik ateratzen denean, haurraren hesteak kolonizatzen dituzte mikrobioek. Mikrobiotaren osaeran eragina dute genetikak, dietak, titi edoskitzeak, inguruneak, antibiotikoek, drogek, jaiotzeko moduak, adinak, higiene baldintzak. Mikroorganismoak elkarrekin eta ostalariarekin erlazionatzen dira eta gizakiaren osasunean funtzio garrantz itsua betetzen dute. Mikrobiotak hesteen mugikortasuna bizkortzen du eta hari esker digeritzen dira hainbat karbohidrato, proteina eta lipido. Mikrobiotaren osaeraren aldaketek urdail eta hesteen mugikortasunean aldaketak eragiten dituzte. Hesteetako mikrobiotak badu eragina pertsonaren barne herstura mailan eta aldartean. Hesteetako mikrobiota hobetuz barne herstura maila arindu dezakete (Stevens et al., 2018). Barne herstura egoeran denbora luzez egon diren pertsonek aniztasun gutxiagoko mikrobiota dute; Firmikuteen, Bakteroideteen eta Laktobaziloen maila baxuagoa ageri dute. Hesteetako nahaste batzuk Parkinsona eta Alzheimerra eragin ditzaketen arrisku faktore moduan agertu dira. Garunaren garapenean eragina du hesteetako mikrobiotak; garuneko neurogenesia modula dezake mikrobiotak. Zentzu bitako elkarreragina dute homeostasian garunak eta mikrobiotak. Alde batetik, mikrobiotaren aldaketa autismoarekin, barne hersturarekin eta beste nahaste batzuekin erlazionatua dago. Bestetik, estresak mikrobiotaren aldaketa eragiten du. Beraz, mikrobiotak eragina du gizakiaren portaeran eta giza portaeraren aldaketek eragina dute mikrobiotan ( Bienenstock, Kunze eta Forsythe, 2016). Pertsona bakoitzaren hesteetako mikrobiota bakarra eta berezia bada ere, pertsonek beren organismoan dituzten mikrobio espezie batzuk komunak dira: firmikuteak, bakteroideteak, protobakteriak eta aktinobakteriak. Mikrobioma, batez ere, Firmikuteek eta Bateroideteek osatzen dute. Bakteriak espezie anitzetakoak dira: gram negatiboak edo bakteroideteak ez dira heren batera heltzen; gram positiboak edo firmikuteak heren bat pasatxoak dira; badira beste bakteria batzuk ere. Mikroorganismoen proportzioa aldatu egiten da pertsona batzuetatik besteetara. Gehienak bakteriak badira ere, badira onddo eta protozooak ere. Bakteria espezie ugari ditugu ahoan eta hestegorrian, baina askoz gehiago ditugu heste lodian eta bereziki heste lodiaren amaieran. Firmikuteen eta bakteroideteen arteko ratioa depresio nagusiarekin, autismoarekin, Parkinson gaixotasunarekin eta Alzheimer gaixotasunarekin erlazionaturik ageri da. Nerbio sistemak mikrobiotarekin harremanean funtzionatzen duenez, garunaren eta bakterien artean elkarreragin zuzena dago. Ikerketek erakutsi dute elikagai egokiak erabiliz, dietaren bidez hesteetako mikrobiota modulatuz, neuronen arteko nahasteak senda daitezkeela (Yildiran, Macit eta Özata Uyar, 2020) . Dietan esku hartzeak firmikuteen eta bakteroideteen ratioa igotzen du, eta bakteriek gantz azidoen kate laburrak ekoizten dituzte. Umontzian dagoen fetua bakteriaz inguratua badago ere, jaiotzaren ostean ugaritu egiten da haurraren mikrobiotako espezie kopurua. Zuntzetan aberatsak diren elikagaiak kontsumitzen dituzten pertsonek bakteria kopuru handia dute hesteetan, baina koipe eta azukre asko kontsumitzen dutenek bakteria aniztasun txikia dute digestio hodian (Murciano Brea, Garcia Montes, Geuna eta Herrera Rincon, 2021). Glukosa eta fruktosaren moduko azukre sinpleak zuzenki eta deskonposatu gabe pasatzen dira odolera, baina laktosa eta sakarosaren moduko azukre konplexuak deskonposatu egin behar dira. Azukre konplexuak deskonposatzeko entzima egokirik ez du izaten pertsonak eta azukre horiek kolonean deskonposatzen dira, bakterien entzimei esker. Hainbeste espezietako mikrobiotak entzima egokiak sortzen ditu, dieta egokia jarraituz gero. Bularrik hartzen ez duten haurren mikrobiotak entzima gutxiago ekoizten ditu, adibidez, laktasa gutxiago. Horrek igo egiten du laktosarekiko intolerantzia. Kate laburreko azido grasoak mikrobioen eta garunaren arteko harremanen erdigunean daude. Hesteetako mikrobiotak digerigarriak ez diren elikagaiak hartzitu eta azukre sinpleak eta azido grasoak sortzen ditu. Azukre eta azido graso horiek zerikusia dute garunaren garapenarekin. Honela, azido grasoek zirkulazioko hesi hemato entzefalikoa zeharkatuko dute, garuneko neurona edo sinapsi berrien hazkuntza eragingo dute eta mikroglien forma eta jarduera aldatuko dute. Hesteetako mikrobiotak garuneko immunitatean eragiten du. Pertsona batek heste osasuntsuak dituenean, ostalaria mikrobio patogenoetatik babesten dute bakteriek. Hesteetako mikrobiotaren disbiosiak eragin dezake autismoaren agerpena. Nahaste autista duten pazienteengan hesteetako nahasteak eta hesteetako mikrobiotaren asaldura aurkitu izan dira. Mikrobiotaren disbiosia eta urdail eta hesteetako arazo gehiago dituzte autistek: abdomeneko mina, kakeria, idorreria. Horregatik, mikrobiota trasplantea egin izan zaie autistei, haien sintomak hobetzeko. Aurkikuntza horien ondorioz, probiotikoen eta prebiotikoen terapiak erabiltzen dira depresioa, barne herstura eta autismoa tratatzeko. Prebiotikoen eta probiotikoen bidez lortzen da autismoaren sintomak aldatzea. Baina oraindik ez da tratamendu horien epe luzerako eraginkortasunaren frogarik ( Martínez González eta Andreo Martínez, 2020). Harreman sozialek ere eragina dute pertsona baten hesteetako mikrobioen komunitatean. Harreman sozial ugari dituzten eta lagunkoiagoak diren pertsonek mikrobio aniztasun handiagoa dute. Mikrobio batzuk ugariagoak dira pertsona lagunkoietan. Estres eta barne herstura duten pertsonek mikrobioen aniztasun gutxiago agertzen dute. Beraz, mikrobiomaren aniztasuna eta osaera nortasunaren bereizgarriekin loturik ageri dira. Mikrobiomaren osaera aldatu egiten da pertsona batetik bestera. Bakteria moten ugaritasuna erlazionaturik dago nortasunaren ezaugarriekin. Hesteetako mikrobiomak badu eragina pertsonen nerbio sistema zentralean eta portaeran. Mikrobioma izaki bizidunetan bizi diren mikroorganismoek, mikroorganismo horiek ekoizten dituzten metabolitoek eta DNAren zatikiek osatzen dute. Ikerketek erakutsi dute mikrobiomaren aniztasunaren arabera nahaste neurologikoak gerta litezkeela: autismoa, Parkison, Alzheimer... Baina, oraindik ikerketan jarraitu beharra dago. Luzerako ikerketak eta ikerketa kontrolatuak egin beharra dago ( Cryan, O'Riordan, Sandhu, Peterson eta Dinan, 2020). Hesteetako mikrobiotak eragin esanguratsua du digestio hodiko nerbio sisteman eta nerbio sistema zentralean. Nahaste psikiatriko asko mikrobiotaren nahasteekin erlazionatuak daude. Hesteetako mikrobiotak hesteen eta garunaren arteko harreman (heste eta garunaren ardatza) jariakorra erregulatzen du. Hesteen eta garunaren arteko ardatzak badu zerikusia nahaste neurologiko espezifikoekin: autismoarekin, Parkinsonaren eta Alzheimerrarekin. Honela, autismoa duten haurrek zuntz gutxiago kontsumitu dute eta amaren bularreko esne gutxiago hartu dute. Diferentzia esanguratsuak aurkitu dira Parkinson gaixotasuna duten pazienteen koloneko mikrobiotaren eta kontrolekoen mikrobiotaren artean. Urdail eta hesteetako nahasteak, hala nola, idorreria, Parkinsonaren aurretik agertzen dira. Hesteetako hantura eta hesteetako hesiaren apurtzea agertzen dira Parkinson gaixotasuna dutenen artean. Parkinsona duten pazienteen hestegorri, urdail, heste eta nerbio bagoan Lewyren gorputzak aurkitu izan dira. Hesteetako mikrobiotak gizakiaren portaera eta haren garuna erregulatzen ditu. Garuna hesteetako agente patogeno batzuek inbadituko lukete, hesteetako nerbioetatik pasatuta (Gerhardt eta Mohajeri, 2018). Nahaste neuropsikiatrikoekin estuki loturik daude hesteetako ekosistema, dietaren aldaketak, elikagaien gehigarri probiotiko eta prebiotikoak. Mikrobiotaren osaeran eragina dute genetikak, osasun egoerak, inguruneak, elikagaien osaerak, antibiotikoek, herbizidek, antiinflamatorioek… Mikrobiotaren osaera desorekatzen bada, inauste sinaptikoa nahastuko da eta neuronen zirkuituak honda daitezke. Ikerketa prekliniko ugariren arabera, mikrobiotak funtzio garrantzitsua betetzen du nahaste neurodegeneratiboetan, argi ez badago ere bien arteko erlazioa kausala den ala bigarren mailako efektuei dagokien ( Larroya García, Navas Carrillo eta Orenes Piñero, 2019). Hesteetako mikrobiotak funtzio garrantzitsua betetzen du hesteetako nerbio sistemaren eta nerbio sistema zentralaren arteko harremanetan. Gainera, mikrobiotak inauste sinaptikoan eragin positiboa izan dezake, mikroglia aktibatuz (Wang, Christian, Song eta Ming, 2018). Hesteetako mikrobiotak mikroglia aktibatzen du eta mikrogliaren jardueraren aldaketak zuzenki eragiten du neuronen zirkuituetan, kimatze sinaptikoa aldatuz (Tognini, 2017; Kim eta Shin, 2018; Cenit, Sanz eta Codoñer Franch, 2017). Mikrobiotaren osaeraren desorekak eragina izan dezake neuronan zirkuituen funtzionamenduan, kimatze sinaptikoa nahastuz. Mikrobiotaren aldaketek zerikusia dute nahaste neuropsikiatrikoekin; honela, hesteetako mikrobiotaren osaera hobetzen bada, probiotiko eta prebiotikoak erabiliz, nahaste neuropsikiatrikoek arintzen dira. Hesteen eta garunaren arteko sareak norabide bitako harremana ahalbidetzen du. Sare horrek parasinpatikoarekin (nerbio bagoarekin), sistema immunologikoarekin eta endokrinoarekin lotzen du hesteetako nerbio sistema. Ikerketek erakutsi dute hesteetako bakteriek aktiba ditzaketela nerbio sistema zentral eta autonomoko seinaleztatze sistemak (Foster eta McVey Neufeld, 2013). Hasiera batean mikrobiotaren eta hesteetako sistema nerbiosoaren arteko harremana aztertzen bazen ere, denborarekin hesteetako mikrobioen eta nerbio sistema osoaren arteko harremanari begiratu zaio, hesteetako nerbio sistema nerbio sistema zentralari lotua baitago nerbio bagoaren bidez. Bi zentzutan komunikaturik daude nerbio sistema zentrala eta hesteetako nerbio sistema; alde batetik, mikrobiota eta, beste aldetik, garuna ( Bonaz, Sinniger eta Pellissier, 2017). Hesteetako floraren eta mikrobiotaren osaerak eragin handia du pertsonaren osasun orokorrean, urdail eta hesteetako osasunean eta immunitate sisteman. Harreman estua dago hesteetako mikrobiotaren eta disbiosiaren, aldarte nahasteen eta nahaste neuropsikiatrikoen (autismoa, nahaste bipolarra, hiperaktibtatea, arreta gabezia eta eskizofrenia) artean. Depresioa duten pertsonek bifidobakteria eta laktobazilo gutxiago dute beren hesteetako mikrobiotan eta esanguratsuki hobeto sentitzen dira probiotikoekin tratatuz gero. Barne herstura ere hesteetako mikrobiotarekin erlazionatua dago. Mikrobiota aldaketak ikusten dira barne hersturatuengan, urduriengan, gabezia kognitiboak dituztenengan, memoria galerak dituztenengan (Bonnechère, Amin eta van Duijn, 2022). Mikrobiotaren aldaketek eragina dute ostalariaren immunitatean, metabolismoan, fisiologian eta portaeran; modula dezakete jaioberrien garunaren garapena, ostalariaren portaera, barne herstura, estresa. Hesteetako bakterioek, garunak eta hesteetako nerbio sistemak lotura estua dute: mikrobiotak garunera mezuak bidaltzen ditu nerbio bagoaren eta hormonen bidez (Gars, Ronczkowski, Chassaing, Castillo Ruiz eta Forger, 2021). Hesteetako mikrobiota orekatua beharrezkoa da heste mikrobiota garun ardatzaren funtzionamendu egokirako. Mikrobiotaren desorekatzeak digestio hodiak eta nerbio sistema zentrala desoreka ditzake ( Sarkar, Lehto, Harty, Dinan, Cryan eta Burnet, 2016). Nerbio bagoaren bidez hesteetako mikrobiotak garuna modulatzen du. Nerbio bagoak hesteak eta garuna elkartzen ditu eta erritmo kardiakoa eta hesteen mugikortasuna erregulatzen ditu. Hesteetako nerbio sistema, ehun milioi neuronek osatzen dutena, nerbio bagoarekin erlazionatua dago. Lotura estua dago mikrobiotaren, hesteen, immunitate sistemaren eta nerbio sistemaren artean. Hesteetako immunitate sistemak babesten du organismoaren barneko eremua mikroorganismo patogenoetatik. Hesteei lotutako linfa ehunak gorputzeko immunitate atal handiena osatzen du. Immunitate sistema hori nerbio sistema zentralarekin erlazionaturik dago. Hesteetako bakteriek sortutako zitokinek eragina dute hipotalamo hipofisi giltzurrun ardatzean. Bagoa kitzikatzeak hantura ekiditera eta gizakien memoria hobetzera eramaten du. Mikrobiotaren osaerak barne herstura, mugimenezko jarduera eta funtzio kognitiboak kontrolatzen ditu. Mikrobiotaren, hesteen eta garunaren arteko erregulazioak organismoaren homeostasiari eusten dio (Clarke et al., 2013; Diaz Heijtz, 2016), hesteetako mikrobiota osasunarekin, kognizioekin eta portaerarekin erlazionatua dagoelako. Mikrobiotaren bereizgarriek egiturazko aldaketak eragiten dituzte garunean (Dinan eta Cryan, 2017; Martin, Osadchiy, Kalani eta Mayer, 2018 ) eta gabezia neurologikoak eragiten dituzte oroimenean, emozioetan eta ikaskuntzan. Hesteetako mikrobiotak zerikusia du barne herstura, depresio eta hestetako nahasteekin (Foster, Rinaman eta Cryan, 2017), eta harreman sozialen murrizketarekin (Vuong, Yano, Fung eta Hsiao, 2017). Gainera, hesteetako mikrobiotak garuneko neurogenesia modulatzen du, neuronen garapena sustatzen du eta funtzio kognitiboak bizkortzen ditu. Hainbat ikerketen arabera, hesteetako mikrobiotaren egoerak eragina du jaiotza osteko garunaren eta nerbio sistemaren plastizitatean; hesteetako bakterioekin harremanean garatzen da hesteetako nerbio sistema (Collins, Borojevic, Verdu, Huizinga eta Ratcliffe, 2014). Gizakien hesteetako mikrobiotak haren mikroglia aktiba dezake, mikrobiotaren aldaketen arabera aldatzen baita mikroglia; beraz, mikrobiotak eragina du mikrogliaren bereizgarrietan, funtzioan eta heldutasunean (Ma et al., 2019). Mikrobiotarik ez denean, garunaren heltzea inhibitu egiten da. Ugaztunetan mikrobiotak modula dezake mikrogliaren aktibazioa (Dickerson, Severance eta Yolken, 2017). Bestalde, mikrogliaren jardueraren aldaketak eduki dezake eragin zuzena neuronen zirkuituetan, inauste sinaptikoa aldatuz. Nerbio bagoak ere hesteetako mikrobiotaren eta garunaren arteko homeostasia sustatzen du. Mikroglia eta inauste sinaptikoa Glia zelulek funtzio garrantzitsua betetzen dute nerbio sistemako zatien inauste prozesuan. Mikroglia aktibatzeak garun azaleko eta talamoko inausketa sinaptikoa sustatzen du (Neniskyte eta Gross, 2017). Erregulazio funtzioa ondo betetzen ez denean, gehiegizko edo gutxiegizko inauste sinaptikoa gertatzen da eta ondorioz autismoa, epilepsia eta eskizofrenia ager litezke. Mikrogliaren jarduera murrizten denean, eskizofreniaren sintomak arintzen dira eta nahaste bipolarraren sintoma depresibo eta maniakoak ere bai. Eragile antipsikotikoek, berriz, mikrogliaren jarduera makaltzen dute (De Picker et al., 2017; Kroken, Sommer, Steen, Dieset eta Johnsen, 2018). Mikrogliak funtzio garrantzitsua betetzen du kimatze sinaptikoan ( Weinhard et al. , 2018). Mikrobiotak garunaren funtzionamenduan eragiten du, mikrogliak sustatutako inauste sinaptikoaren bidez. Mikrobiotak kimatze sinaptikoan eragiten du, mikrogiaren aktibazioa erregulatuz. Dietaren, probiotikoen eta prebiotikoen bidez mikrobiotaren osaera egokitzea bide egokia izan liteke nahastua dagoen kimatze sinaptikoa aldatzeko. Mikrobiotak bitartekaritza lana egiten du hesteen eta garunaren artean. Bitartekari moduan funtzionatzen dute bago nerbioak, immunologia sistemak, triptofanoak eta azido grasoek ere. Mikrobiota hesteak garuna ardatzak hesteetako mikrobiota, nerbio sistema zentrala, digestio hodia, sistema immunologikoa, nerbio sistema autonomoa, hesteetako nerbio sistema, sistema neuroendokrinoa eta sistema neuroimmunea biltzen ditu. Mikrobiotako mikroorganismoen osaeran eta garapenean gertatzen diren aldaketak oso loturik daude immunitate sistemarekin eta osasun egoerarekin. Hesteetako mikrobiotak funtzio garrantzitsua betetzen du hesteen eta garunaren heldutasun funtzionalean. Mikrobiota heste garun komunikazio ardatzak eragin handia du patologia neuropsikiatrikoetan. Digestio hodiko mikrobiotak badu immunitate sistema bat eragile patogenoetatik babesteko eta sistema horrek hesteen eta garunaren lana kontrolatzen ditu. Inauste sinaptiko osasuntsua hesteetako mikrobiotaren heldutasunari lotua dago. Hesteetako mikrobiotaren ezegonkortasuna eta dibertsitate murriztua materia gris eta zuriaren bolumenaren galerarekin eta funtzio kognitiboaren murriztearekin erlazionatua ikusten da (Harada, Natelson Love eta Triebel, 2013; Luo eta Craik, 2008 ). Bizitzaren hasieran (29 urte) dendrita arantzen dentsitatea antzekoa izaten da autismoa dutenen eta kontrolekoen garunetan, baina gero (13 20 urte) jaitsi egiten zen dentsitate hori kontrolekoengan (Tang et al., 2014). Mikrogliaren bidez inauste sinaptikoa gauzatzen du autofagiak (Plaza Zabala, Sierra Torre eta Sierra, 2017) eta autofagia nahasten denean, neuronen osasuna eta immunitate funtzioa okertzen da: dendriten arantzak ugaltzen dira eta autismoaren espektroko nahasteak agertzen dira, portaera sozialaren zirkuitua ukituz. Nahaste psikiatrikoak eta hesteetako mikrobiotaren nahasteak inauste sinaptikoarekin erlazionaturik daude. Nahaste horiek gertatzen direnean, inauste sinaptikoa ere okertu egiten da. Dietaren eta probiotikoen bidez hesteetako mikrobiota hobetzen bada, funtzionamendu neuropsikiatrikoa eta neuronen arteko lotura ere hobetu liteke. Gizakiaren bizitza estiloak (elikadura ohiturak, estres maila, jarduera fisikoa) eta dieta motak ere eragina du haren garunaren funtzionamenduan. Garunaren erreserba kognitiboan eragina dute ariketa fisikoak, estres mailak, bizitza estiloak eta dietak. Ariketa fisikoak, bizitza estiloak eta ingurunearen eskaerek gehitu dezakete hipokanpoko neurogenesia eta neurogenesia sustatzen duen bizitza estiloak eragotz dezake neuronen endekatzea. Ariketa fisikoak eta dietak zelula amengan eta mikroglian eragiten dute. Bizitza estiloan egiten ditugun aukerek eragina dute hipokanpoaren neurogenesian eta mikrogliaren arteko harremanean. Harreman hori garrantzitsua da garunaren erreserba kognitiboari eusteko ( Valero, Paris eta Sierra, 2016) . Ondorioak Sinapsiei esker neurona batetik bestera seinale elektro kimikoak transmititzen dira. Inauste sinaptikoan alferrikako sinapsiak ezabatzen dira garunean. Inauste hori haurtzaroaren eta helduaroaren artean gertatzen da. Garunak sinapsi bat eratu eta aktibo mantentzen badu, indartu egingo da sinapsia. Etengabeki aktibatzen diren sinapsiak finkatu egiten dira. Aktibitate gutxi duten neuronak ahuldu eta kimatu egiten dira. Neuronen jarduera geneek eta inguruneak gidatzen dute. Bizitzaren hasieran sinapsien eraketa ugariagoa da, sinapsien ezabatzea baino. Sinapsi gehiegi ekoizten dira. Gero, ordea, sinapsien inaustea nagusitzen zaio sinaptogenesiari; inauste horri esker, sinapsiak eta neurona zirkuituak selekzionatzen eta heltzen dira haurtzarotik nerabezarora bitartean (Bruer, 1999; Tang et al., 2014). Bizitzako lehen urtean garuneko sinapsien kopurua asko hazten da. Garuneko ikusmen garun azalean sinapsien ekoizpena asko ugaltzen da lehen urtean. Bi hiru urte dituen haurraren neurona bakoitzak milaka sinapsi ditu. Garun azal prefrontalean ere lehen urtean lortzen da sinapsien gailurra. Bizitzako bigarren urtetik hamargarrenera bitartean ezabatu egiten dira gehiegizko sinapsiak. Bi urtetik zazpi urtera bitartean eskualde prefrontaleko neuronen dentsitatea arindu egiten da (Huttenlocher, 1979). Zazpi eta hamabost urte bitartean eskualde prefrontaleko dentsitate sinaptikoa murriztu egiten da. Nerabezaroan jarraitu egiten du inauste sinaptikoak, baina ez haurtzaroan bezain azkar ( Lidow, Goldman Rakic, Gallager eta Rakic, 1991). Inauste sinaptikoak nerabezaro berantiarrera eta helduaro goiztiarrera arte jarraitzen du. Inausteak garun azal prefrontalean jarraitzen du, hain zuzen ere, erabakimena kokatzen den gunean. Lotura berriak sortzen dira neuronen artean, gaitasunak eskuratu ahala eta oroitzapenak eratu ahala. Neuronen arteko loturak desagertu egiten dira, berriz, erabiltzen ez direnean edo indarberritzen ez direnean. Inaustea gerta liteke sinapsiak gutxi garatu eta egonkortzen direlako. Garai bateko neuronen sorreraren eredu deterministari gaur egungo eredu interaktiboa nagusitu zaio. Eredu berriaren arabera, faktore genetikoek eta ingurunetikoek hartzen dute parte neuronen garapenean. Garunaren garapenak genetik a eta epigenetika hartu behar ditu kontuan. Ezin dira ahantzi ingurunearen eraginak. Organismoaren barneko faktoreek eta ingurunetiko faktoreek, geneek eta ingurumeneko aldagaiek eragiten dute garunaren egituraketa eta funtzionamendua ( Stiles eta Jernigan, 2010). Neuronen garapena ez dago aurrez determinatua, baina garapen prozesuak patroi jakin batzuk jarraitzen ditu denboran zehar. Garunaren garapen prozesuaren erregulartasuna geneek eta bizitzaren hasierako esperientziek gidatuko dute (Farah, 2018; Luby, 2022). Ingurunearen txirotasunak edo aberastasunak eragin nabarmena du garunaren garapenean. Geneek determinatuko dute proteinen esku hartzea eta inguruneak esango du neuronen sareak hartuko duen bidea (Bolton et al. 2022). Eskizofrenikoen garuna gehiegi kimatua dagoela pentsatzen da. Eskizofreniaren moduko nahaste mentalak dituztenek eskualde frontalean sinapsi gutxiago dituzte, gehiegizko inauste sinaptikoa egin dutelako eta neurona zirkuituak ez dituztelako ondo egituratu ( Berdenis van Berlekom, 2020) . Eskizofrenia dutenek inaustea bizkortzearekin erlazionaturik dagoen osagai genetikoren bat edukiko lukete. Baina, hori konfirmatzeko ikerketa gehiago egin beharra dago oraindik. Eskizofrenia duten pertsonen azterketa neuropatologikoetan ikusi da neuronen galera baino areago fenomeno hauek gertatzen direla: neuronen dentsitatearen nahasteak, neuronen tamainaren txikitzea eta/edo dendritek, axoiek eta gliak osatzen duten neuropilaren murrizketa. Txikitze eta murrizketa horiek eragingo lukete eskizofrenikoen materia grisaren murrizketa. Feinberg en (1982) arabera, eskizofrenia gerta daiteke nerabezaroan arazoak izan direlako sinapsien inaustean. Eskizofrenikoen garun azaleko dendriten arantzek dentsitate txikiagoa dute kontrolekoenek baino. Era berean, ikerlariek erlazio bat ikusi dute funtzio sinaptikoari loturiko gene batzuen mutazioaren eta autismoaren artean. Autismoa dutenen garunak gutxiegizko inaustea erakutsiko luke. Ondorioz, autismoa duenak sinapsi gehiegi izango lituzke garunaren eskualde batzuetan. Lotura sinaptiko gehiegi agertzen dira, inauste sinaptiko gutxiegi izan delako haurraren garapen goiztiarrean. Garunaren gehiegizko loturek ondorio txarrak izan ditzakete garunaren funtzioetan eta kognizioetan. Saguetan inauste sinaptiko egokirik egiten ez denean, gehiegizko lotura sinaptikoak ikusten dira eta autismoaren tankerako nahasteak agertzen dira, hala nola, harreman sozialen defizitak eta portaera errepikatzaileak. Garuneko lotura gehiegi izateak mugak jartzen dizkio ikaskuntzari (Fernandez de Cossio, Guzman, van der Veldt eta Luheshi, 2017). Neurona piramidalen dentsitate sinaptikoa handitu egiten da autismoa duten haurren eta helduen garunetan (Tang et al., 2014). Baina, kontuz ibili behar da animalietatik gizakiengana ondorioak transferitzean. Hesteetako mikrobiotak gizakiaren organismoarekin harreman estuan funtzionatzen du. Digeritzen zailak diren landareen polisakaridoak mikrobiotako bakteriei esker digeritzen dira. Hesteetako mikrobiotak patogenoetatik babestu egiten du organismoa eta elikagaiak metabolizatzen laguntzen du. Hesteetako mikrobiotaren osaeran hainbat faktorek eragiten dute: amaren bularretik esnerik ez hartzeak, inguruneak, zesareaz jaiotzeak, amak edo haurrak izan ditzakeen infekzioak, antibiotikoen erabilerak, haurdun dagoenaren estresak. Estresa nagusitzen denean, disbiosiak hesteen iragazkortasuna gehitu egiten du eta hantura sortzen da, mikrobiotako bakteriak odolera pasatzen direlako. Nerbio sistemaren eta garunaren lesioek bakterien kopuruak aldatu, hesteen mugikortasuna nahastu, mikrobiota aldatu eta disbiosia sortzen dute. Ikerketek erakutsi dute hainbat bakteriak eragin onuragarria izan dezakeela barne hersturan, depresioan eta autismoan. Autismoa duten pazienteen mikrobiota aldatzeak alda dezake haien sintomatologia. Nahaste neuropsikiatrikoen tratamendu berriek prebiotikoak, probiotikoak eta mikrobiotaren transplantea baliatzen dituzte. Elikagai probiotikoak eta prebiotikoak hartzen dituztenek estres eta antsietate gutxiago izaten dute. Probiotikoek pertsonen aldartea eta gaitasun kognitiboak hobetzen dituzte eta depresio sintomak arintzen dituzte, garun azaleko serotonina eta metabolito dopaminergikoak modulatuz. Tratamendu horiek erabili izan dira autismoa, aldarte nahasteak eta eskizofrenia tratatzeko. Ikusi da probiotikoek eragin onuragarria dutela gizakien depresioa, antsietatea eta estresa tratatzeko ( Wallace eta Milev, 2017) . Tximinoekin egindako ikerketetan autismoaren antzeko sintomak arintzen zituzten probiotikoek ( Buffington et al., 2016). Hesteetako mikrobiotak heste garun ardatzean bitartekari moduan funtzionatzen du. Mekanismo elektrokimikoen bidez komunikatzen dira bakteriak elkarrekin, neuronak bezala. Zentzu batean, hesteetako mikrobiotak neuronen sarea aldatzen du eta, beste zentzuan, nahaste neurologikoak mikrobiotaren osaera aldatzen du ( Bonaz, Sinniger eta Pellissier, 2017) . Probiotikoak bakteria biziak dira. Prebiotikoak bakteriak elikatzen dituzten elikagaiak dira; batez ere, barazki zuntzak. Postbiotikoak bakteriek sortutako produktuak dira. Hesteetako mikrobiotaren modulatzaile moduan, prebiotikoek hesteetako bakteria osasungarriak estimulatzen dituzte; probiotikoek mikrobiota aldatu eta osasunerako efektu onuragarriak sortzen dituzte; sinbiotikoek probiotikoak eta prebiotikoak konbinatzen dituzte. Probiotikoak mikroorganismo bizidunak dituzten elikagaiak dira, bakteria onuragarriak dituztenak. Probiotikoek hantura jaitsi, immunitate sistema estimulatu eta neurotransmisoreen ekoizpena susta dezakete. Azido laktikoa sortzen duten laktobaziloek eragin onuragarria dute hesteetako eta urdaileko nahasteen tratamenduan. Onuragarriak dira barne herstura eta estresaren ondorioak tratatzeko. Probiotikoetan aberatsak diren elikagaiak: jogurta, kefirra, chucruta, tenpea, kimtxia, misoa, konbutxa, onttoa, gazta hartzitua, bananak, sagarrak, olibak, laranjak, mandarinak, arandanoak, ananak, granadak, aranak, mertxikak, masustak, erremolatxak, pepinoak, azenarioak, errefautxoak, babarrunak, soja, lekak, azalorea, piperrak, baratxuria, erramu hostoak, zilantroa. Prebiotikoak: pertsonak digeritu ezin dituen karbohidratoak, batez ere zuntzak. Bakteria onuragarriek zuntz hori jaten dute. Prebiotikoak ale integraletan, bananetan, barazki berdeetan, tipuletan, baratxurietan, sojan eta alkatxofetan aurkitzen dira. Prebiotikoak giza mikrobiotaren elikagaiak dira. Zuntz kantitate handia dute. Mikroorganismoen oreka hobetzeko balio dute. Gure hesteetako mikrobiotak elikadura behar du. Prebiotikoek organismoarentzat onuragarriak diren mikrobioen ugalketa sustatzen dute. Mendebaldeko dietak aldatu egiten du Bakteroidete eta Firmikuteen arteko ratioa. Dieta mediterranearrak (fruta eta barazkiak, ale osoak, lekaleak, intxaurrak, arraina, oliba olioa, haragi zuria) onura handiak ekartzen ditu gogamenaren osasunerako. Dieta hori darabilenak arrisku gutxiago du Alzheimerra edo depresioa izateko. Ikerketa anitzek diote mikrobiota heste garun ardatzak garunaren osasuna erregulatzen duela; garunean efektu negatiboak dituztela elikadura nahasteek; nerbio sistemako nahasteak tratatu behar direnean, hesteetako mikrobiota tratatu behar dela. Mikrobiotaren eta nahaste neuropsikiatrikoen (autismoaren espektroko nahasteak, AGHN, eskizofrenia, nahaste bipolarra) arteko erlazioak nabarmendu izan dira ikerketen ondorioetan. Mikrobiotaren aldaketek nerbio sistemaren nahasteetan eragina izan dezakete; mikrobiotaren desregulazioek mikrogliaren bidez inauste sinaptikoa eragin dezakete. Hesteetako disbiosiak eta hesteetako mikrobiotaren disregulazioak nahaste neurodegeneratiboak eragin ditzakete; patologia eta sintomak larritu ditzakete, odolaren eta garunaren arteko hesiaren iragazkortasuna nahastuz eta hantura sortuz. Mikroglia zelulak ugariegiak diren sinapsi edo loturak kimatu eta beste batzuk indartu egiten ditu. Eta inausketa funtzio hori betetzen ez duenean, nahasteak gertatzen dira sinapsietan eta neuronen garapenean. Mikroglia zelulek garunaren funtzioak erregulatzen dituzte, garunaren garapenean sortzen diren hondakinak detektatu eta ezabatzen dituzte, kalteak jasan dituzten edo hil diren neuronen hondakinak irentsi eta desegiten dituzte. Beraz, mikrogliak esku hartzen du material sinaptikoaren inaustean eta garuneko sinapsien heldutasunean. Kaltegarriak diren sinapsi egiturak irensten ditu mikrogliak, eta immunitate defentsa ziurtatzen du. Mikrobiotak garunaren funtzionamendua erregulatzen du, mikrogliak induzitutako inauste sinaptikoaren bidez. Hesteetako mikrobiota mikrogliaren egoerarekin eta neuronen garapenarekin elkartu izan da. Beraz, mikrobiotaren osaeraren aldaketa nahaste neuropsikiatrikoak dituzten pazienteentzat terapia egokia izan liteke. Hesteetako mikrobiotaren hobetzea erabili izan da nahaste neuropsikiatrikoen terapia moduan. Mikrobiotaren osaera aldatzeak sintoma neuropsikiatrikoak eta hesteetako nahasteak arintzen ditu. Probiotikoek ostalariaren osasunari onurak ekartzen dizkiote eta egoki administratzen direnean, eragin terapeutiko positiboa dute (Genedi, Janmaat, Haarman eta Sommer, 2019 ). Dietan aldatu beharreko osagaiak zuntzak, grasak eta karbohidratoak dira. Gure dietan koipeak, zuntzak eta karbohidratoak modu egokian konbinatzeak ekar ditzake mikrobiotaren osaeraren aldaketak (David et al., 2014). Dieta gehigarriek (Omega 3, bitamina gehigarriak) hobetu lezakete nahaste neuropsikiatrikoak dituzten pazienteen bizitza kalitatea, mikrobiotan eraginez ( Costantini, Molinari , Farinon eta Merendino, 2017; Ribeiro, Nicoli, Santos eta Lima Santos, 2019). Hesteetako mikrobiotaren osaera alda liteke probiotikoak neurri egokian emanez (Genedi et al., 2019). Neuronen biziraupena eta neurogenesiaren hobekuntza sustatzen duen faktore neurotrofikoa aktibatzen dute probiotikoek (Numakawa, Odaka eta Adachi, 2017), eta modu horretara garapen neurologikoan funtsezko eginkizuna betetzen dute ( Larroya Garcia, Navas Carrillo eta Orenes Pinero , 2019). Ikerketa klinikoek erakutsi dutenez, probiotikoak onuragarriak dira hainbat sintoma psikologiko tratatzeko: depresioa, barne herstura, estresa. Probiotikoek eraginkorrak dira aldarte nahasteak (Steenbergen, Sellaro, van Hemert eta Boscheta Colzato, 2015) eta idorreria sendatzeko. Probiotikoek gorozkiek hesteetatik pasatzeko behar duten denbora laburtzen dute, gorozkien maiztasuna handitzen dute eta bifidobakterien eragin onuragarria sustatzen dute (Dimidi, Christodoulides, Fragkos eta Scotteta Whelan, 2014). Orokorrean, dietaren kalitateak erlazio esanguratsua du gaixotasun mentalaren larritasunarekin (Mihrshahi, Dobson eta Mishra, 2015). Baina, gaixotasun mentaletan dietak duen eraginaz egindako ikerketa kontrolatu gutxi daude. Besteak beste, diagnostiko neuropsikiatrikoak dituzten pertsonek sarritan sendagai batzuk hartzen dituzte, mikrobiotaren osaeran eragina dutenak. Serotonina hesteetan sortzen da bati bat, hesteetako bakteria baten bidez. Probiotikoek eragina dute serotoninaren sorreran (Larroya Garcia et al., 2019). Probiotikoek eragin positiboa dute autismoaren espektroko nahastea dutenen garapen kognitiboan eta haien sintomen desagertzean ( Adams, Johansen, Powell, Quig eta Rubin, 2011; Sanctuary et al., 2019). Era berean, beste elikagai batzuekin konbinatuta probiotikoak eraginkorrak gertatu dira AGHNa duten pertsonen sintomak hobetzeko. AGHNa dutenak probiotiko bidez tratatzea metilfenidatoarekin tratatzea bezain eraginkorra dela ikusi da. Ikerketa kliniko aleatorizatu batek erakusten du probiotikoen eragina eraginkorra dela AGHNaren sintomak arintzeko (Partty, Kalliomaki, Wacklin, Salminen eta Isolauri, 2015). Prebiotikoen erabilerak mikrobiota onuragarria gehitu eta estres portaera murrizten du karraskariengan (Burokas et al., 2017). Gizakiengan ere dieta gehigarriek estres erantzunak modulatu egiten dituzte eta emozioen afektua hobetu egiten dute. Dieta zaintzeak eta prebiotikoak erabiltzeak hesteen mugimendua hobetzen du eta portaera soziala ere bai (Grimaldi et al. , 2018). Gorotzetako mikrobiotaren transplantea ere erabili izan da, hesteetako mikrobiota disbiotikoa aldatu eta mikrobiota orekatua sustatzeko ( Evrensel eta Ceylan, 2016) . Ikusi da gorotz mikrobiotaren transplanteak barne herstura egoera eta autismoaren espektroko sintomen modukoak hobetzen dituela. Mikrobiotaren transplanteek epe luzerako eraginkortasuna erakutsi dute autismoa eta urdail hesteetako arazoak dituzten haurrak tratatzeko. Hesteetako sintomen eta autismoaren sintomen hobekuntza mantendu egiten da bi urteko tratamenduaren ostean; bakterien dibertsitatea ugaldu egiten da (Kang et al., 2019). Deprimituriko pertsonen mikrobiotaren transplanteak depresio moduko portaerak eragiten ditu saguetan (Gareau et al., 2011). Oro har, mikrobiotaren transplanteak emaitza onak eman ditu, baina ikerketen emaitzak kontuz hartu beharrekoak, entseguak kontrol talderik gabeak, itsutu gabeak eta aleatorizatu gabeak zirelako. Entsegu gehiago egin behar dira onura terapeutikoak egiaztatzeko eta epe luzera onuragarriak direla frogatzeko. Hesteetako bakteriek, florak edo mibrobiotak funtzio garrantzitsuak betetzen dituzte gorputzean. Hesteetako mikrobiotak eragina izan lezake inauste sinaptikoan, mikrogliaren aktibazioa erregulatuz. Inauste sinaptikoa aldatuz trata litezke sintoma neuropsikiatrikoak. Gehiegizko sinapsiak modu kontrolatuan kimatu behar dira. Inauste sinaptikoaren desregulazioak eginkizun garrantzitsua betetzen du hainbat nahaste neuropsikiatrikotan. Mikrobiotaren osaera hobetzeak alda dezake inauste sinaptiko nahastua. Hesteetako mikrobiota hobetzeko esku hartzea onuragarria izan liteke eskizofrenia, nahaste bipolarra edo autismoaren espektroko nahastea dutenekin. Mikrobiota osasungarria berrezartzeko bide posibleak: gehigarri probiotiko eta prebiotikoak hartzea, dieta aldatzea, gorozki materiaren transplantea. Probiotikoak, prebiotikoak, gorozkien transplantea eta dieta aldaketa egokiak dira nahaste neurologikoak desagerrarazteko ( Larroya García, Navas Carrillo eta Orenes Piñero, 2019). Bibliografia Adams, J. B., Johansen, L. J., Powell, L. D., Quig, D. eta Rubin, R. A. (2011). Gastrointestinal flora and gastrointestinal status in children with autism comparisons to typical children and correlation with autism severity. BMC Gastroenterology, 16 , 11: 22. doi: 10.1186/1471 230X 1122. PMID: 21410934; PMCID: PMC3072352. Andreasen, N. C., Nopoulos, P., Magnotta, V., Pierson, R., Ziebell, S. eta Ho, B.C. (2011). Progressive brain change in schizophrenia: a prospective longitudinal study of first episode schizophrenia. Biological Psychiatry, 70, 672–679. Belmonte, M. K., Allen, G., Beckel Mitchener, A., Boulanger, L., Carper, R. A. eta Webb, S. J. (2004). Autism and Abnormal Development of Brain Connectivity. The Journal of Neuroscience, 24 , 9228 9231. Benes, F. M., Turtle, M., Khan, Y. eta Farol, P. (1994). Myelination of a key relay zone in the hippocampal formation occurs in the human brain during childhood, adolescence, and adulthood. Archives of General Psychiatry, 51, 477–484. Bercik, P., Park, A. J., Sinclair, D., Khoshdel, A., Lu, J., Huang, X. et al. (2011). The anxiolytic effect of Bifidobacterium longum NCC3001 involves vagal pathways for gut brain communication. Neurogastroenterology and Motility, 23 (12):1132 9. doi: 10.1111/j.1365 2982.2011.01796.x. Epub 2011 Oct 11. PMID: 21988661; PMCID: PMC3413724. Berdenis van Berlekom, A., Muflihah, C.H., Snijders, G., MacGillavry, H.D., Middeldorp, J., Hol EM, et al. (2020). Synapse pathology in schizophrenia: a meta analysis of postsynaptic elements in postmortem brain studies. Schizophrenia Bulletin, 46 , 374 –86. Berger, I., Slobodin, O., Aboud, M., Melamed, J. eta Cassuto, H. (2013). Maturational delay in ADHD: Evidence from CPT. Frontiers in Human Neuroscience, 7, Article 691. https://doi.org/10.3389/fnhum.2013.00691 Bialystok, E. eta Craik, F. I. M. (arg.). (2006). Lifespan cognition: Mechanisms of change. Oxford University Press. https://doi.org/10.1093/acprof:oso/9780195169539.001.0001 Bienenstock, J., Kunze, W. eta Forsythe, P. (2020). The microbiome gutbrain axis and the consequences of infection and dysbiosis. The American Journal of Gastroenterology Supplements , 3, 3340. Birnie, M.T., Kooiker , C. L., Short, A. K., Bolton, J. L., Chen, Y. eta Baram, T. Z. (2020). Plasticity of the reward circuitry after early life adversity: mechanisms and significance . Biological Psychiatry, 87, 875 –884. Bloomfield, P. S., Selvaraj, S., Veronese, M., Rizzo, G., Bertoldo, A., Owen, D.R., Bloomfield, M.A., Bonoldi, I., Kalk, N., Turkheimer, F., McGuire, P., de Paola, V. eta Howes, O.D. (2016). Microglial Activity in People at Ultra High Risk of Psychosis and in Schizophrenia: An [(11)C]PBR28 PET Brain Imaging Study. The American Journal of Psychiatry, 173 (1), 44 52. doi: 10.1176/appi.ajp.2015.14101358. Boksa, P. (2012). Abnormal synaptic pruning in schizophrenia: Urban myth or reality? Journal of Psychiatry and Neuroscience, 37 (2), 5 7. doi: 10.1503/jpn.120007. PMID: 22339991; PMCID: PMC3297065. Bolton, J. L., Short, A. K., Othy, S., Kooiker, C. L., Shao, M., Gunn, B.G. et al. (2022). Early stress induced impaired microglial pruning of excitatory synapses on immature CRH expressing neurons provokes aberrant adult stress responses. Cell Reports, 29 , 38 (13):110600. doi: 10.1016/j.celrep.2022.110600. PMID: 35354026; PMCID: PMC9014810. Bonaz, B., Sinniger, V. eta Pellissier, S. (2017). Vagus nerve stimulation: a new promising therapeutic tool in inflammatory bowel disease. Journal of Internal Medicine, 282 (1), 46 63. doi: 10.1111/joim.12611. Epub 2017 Apr 18. PMID: 28421634. Bonnechère, B., Amin, N. eta van Duijn, C. (2022). What Are the Key Gut Microbiota Involved in Neurological Diseases? A Systematic Review. International Journal of Molecular Sciences . 23 (22), 13665. https://doi.org/10.3390/ijms232213665 Bremner, J. D., Moazzami, K., Wittbrodt, M.T., Nye, J. A., Lima, B. B., Gillespie, C. F. et al. (2020). Diet, Stress and Mental Health. Nutrients, 12 (8): 2428. doi: 10.3390/nu12082428. PMID: 32823562; PMCID: PMC7468813) Bruer, J. T. (1999). The Myth of the First Three Years: A new understanding of early brain development and lifelong learning. Free Press. New York. Buffington S. A. , Di Prisco G. V. , Auchtung T. A. , Ajami N. J. , Petrosino J. F. eta Costa Mattioli, M. (2016). Microbial reconstitution reverses maternal diet induced social and synaptic deficits in offspring. Cell, 165, 1762 1775. Burokas, A., Arboleya, S., Moloney, R. D., Peterson, V. L., Murphy, K., Clarke, G., et al. (2017). Targeting the microbiota gutbrain axis: prebiotics have anxiolytic and antidepressant like effects and reverse the impact of chronic stress in mice. Biological Psychiatry, 82, 472–487. doi: 10.1016/j.biopsych.2016.12.031 Calabrò, M., Drago, A., Sidoti, A., Serretti, A. eta Crisafulli, C. (2015). Genes involved in pruning and inflammation are enriched in a large mega sample of patients affected by Schizophrenia and Bipolar Disorder and controls. Psychiatry Research, 30 ; 228 (3): 945 9. doi: 10.1016/j.psychres.2015.06.013. Epub 2015 Jun 26. Erratum in: Psychiatry Res. 30; 238:165. Cameron, H. A. eta McKay, R. D. (2001). Adult neurogenesis produces a large pool of new granule cells in the dentate gyrus. The Journal of Comparative Neurology . 435, 406 17. PMID 11406822 DOI: 10.1002/Cne.1040 Cenit, M. C., Sanz, Y. eta Codoñer Franch, P. (2017). Influence of gut microbiota on neuropsychiatric disorders. World Jounal of Gastroenterology, 23 (30): 5486 5498. doi: 10.3748/wjg.v23.i30.5486. PMID: 28852308; PMCID: PMC5558112. Clarke, G., Grenham, S., Scully, P., Fitzgerald, P., Moloney, R. D., Shanahan, F., Dinan, T. G. eta Cryan, J. F. (2013). The microbiome gutbrain axis during early life regulates the hippocampal serotonergic system in a sex dependent manner. Molecular Psychiatry, 18 (6), 666 73. doi: 10.1038/mp.2012.77. Collins, J., Borojevic, R., Verdu, E. F., Huizinga, J. D. eta Ratcliffe, E. M. (2014). Intestinal microbiota influence the early postnatal development of the enteric nervous system. Neurogastroenterology and Motility, 26 (1), 98 107. doi: 10.1111/nmo.12236. Epub 2013 Oct 8. PMID: 24329946. Costantini, L., Molinari, R., Farinon, B. eta Merendino, N. (2017). Impact of omega 3 fatty acids on the gut microbiota . International journal of molecular sciences, 18 (12), 2645. Courchesne, E., Carper, R. eta Akshoomoff, N. (2003). Evidence of brain overgrowth in the first year of life in autism. JAMA. 290 (3), 337 44. doi: 10.1001/jama.290.3.337. PMID: 12865374. Craik, F. I. M. eta Bialystok, E. (2006a). Cognition through the lifespan: Mechanisms of change. Trends in Cognitive Sciences, 10 , 131 –138. doi:10.1016/j.tics.2006.01.007 Cryan, J. F., O'Riordan, K. J., Sandhu, K., Peterson, V. eta Dinan, T. G. (2020). The gut microbiome in neurological disorders. The Lancet Neurology, 19 (2), 179 194. doi: 10.1016/S1474 4422(19)30356 4. Epub 2019 Nov 18. PMID: 31753762. Damisah, E., Hill, R., Rai, A., Chen, F., Rothlin, C., Ghosh, S., et al. (2020). Astrocytes and microglia play orchestrated roles and respect phagocytic territories during neuronal corpse removal in vivo. Science Advances , 26, 6 (26). doi: 10.1126/sciadv.aba3239. PMID: 32637606; PMCID: PMC7319765. David, L., Maurice, C., Carmody, R. et al. (2014). Diet rapidly and reproducibly alters the human gut microbiome. Nature, 505, 559–563. https://doi.org/10.1038/nature12820 De Picker L. J., Morrens, M., Chance, S. A. eta Boche, D. (2017). Microglia and Brain Plasticity in Acute Psychosis and Schizophrenia Illness Course: A Meta Review. Frontiers in Psychiatry, 8, 238. doi: 10.3389/fpsyt.2017.00238. PMID: 29201010; PMCID: PMC5696326. Dekaban, A. S. (1978). Changes in brain weights during the span of human life: relation of brain weights to body heights and body weights. Annals of Neurology , 4, 345–356. Diaz Heijtz, R. (2016). Fetal, neonatal, and infant microbiome: Perturbations and subsequent effects on brain development and behavior. Seminars in Fetal and Neonatal Medicine, 21 , 410–417. Dickerson, F., Severance, E. eta Yolken, R. (2017). The microbiome, immunity, and schizophrenia and bipolar disorder. Brain, Behavior, and Immunity , 62, 46–52. Dimidi, E., Christodoulides, S., Fragkos, K. C., Scott, S. M. eta Whelan, K. (2014). The effect of probiotics on functional constipation in adults: a systematic review and meta analysis of randomized controlled trials. American Journal of Clinical Nutrition, 100 (4), 1075 1084. Dinan, T. G., Stanton, C. eta Cryan, J. F. (2013). Psychobiotics: A Novel Class of Psychotropic. Biological Psychiatry , 74 (10), 720 726. ISSN 0006 3223, Dinan, T. G. eta Cryan, J. F. (2017). Brain GutMicrobiota Axis and Mental Health. Psychosomatic Medicine, 79 (8), 920 926. doi: 10.1097/PSY.0000000000000519. PMID: 28806201. Drachman, D. (2005). Do we have brain to spare? Neurology, 64 (12): 2004 –5.doi:10.1212/01.WNL.0000166914.38327.BB. Emoto, K. Hensch, T. K. eta Yuzaki M. (2021). “Scrap & build” functional circuits: molecular and cellular basis of neural remodeling. Neuroscience Research, 167, 12. Espinosa, J. S. eta Stryker, M. P. (2012). Development and plasticity of the primary visual cortex . Neuron, 75 (2), 230 249. https://doi.org/10.1016/j.neuron.2012.06.009 . Evrensel, A. eta Ceylan, M. E. (2016). Fecal microbiota transplantation and its usage in neuropsychiatric disorders. Clinical Psychopharmacology and Neuroscience, 14, 231 –237. doi: 10.9758/cpn.2016.14.3.231 . Faludi, G. eta Mirnics, K. (2011). Synaptic changes in the brain of subjects with schizophrenia. International Journal of Developmental Neuroscience, 29, 305309 doi:10.1016/j.ijdevneu.2011.02.013, pmid:21382468. Farah, M. J. (2018). Socioeconomic status and the brain: prospects for neuroscience informed policy. Nature Reviews. Neuroscience, 19, 428 –438. https://doi.org/10.1038/s41583 0180023 2 Feinberg, I. (1982). Schizophrenia: Caused by a fault in programmed synaptic elimination during adolescence?. Journal of Psychiatric Research , 17 (4), 319 334, ISSN 0022 3956, (82)90038 3. PMID: 7187776. Fernández de Cossío , L., Guzmán , A., van der Veldt , S. eta Luheshi , G. N. (2017 ). Prenatal infection leads to ASDlike behavior and altered synaptic pruning in the mouse offspring . Brain, Behavior, and Immunity, 63, 88–98. Florez, K. R., Dubowitz, T., Ghosh Dastidar, M.B., Beckman, R. eta Collins, R.L. (2015). Associations between depressive symptomatology, diet, and body mass index among participants in the supplemental nutrition assistance program. Journal of the Academy of Nutrition and Dietetics, 115 , 1102 1108. doi: 10.1016/j/jand.2015.01.001 Foster, J. A. eta McVey Neufeld, K. A. (2013). Gut brain axis: how the microbiome influences anxiety and depression. Trends in Neurosciences. 36 (5), 305 12. doi: 10.1016/j.tins.2013.01.005. Epub 2013 Feb 4. PMID: 23384445. Foster, J. A., Rinaman, L. eta Cryan, J. F. (2017). Stress & the gut brain axis: Regulation by the microbiome. Neurobiology of Stress, 7, 124–136. Furusawa, K. eta Emoto, K. (2021). Scrap and Build for Functional Neural Circuits: Spatiotemporal Regulation of Dendrite Degeneration and Regeneration in Neural Development and Disease. Frontiers in Cellular Neuroscience, 14, 613320 . ISSN 1662 5102 Furusawa, K., eta Emoto, K. (2021). Spatiotemporal regulation of developmental neurite pruning: Molecular and cellular insights from Drosophila models. Neuroscience Research, 167, 54–63. Gareau, M. G., Wine, E., Rodrigues, D. M., Cho, J. H., Whary, M. T., Philpott, D. J., … Sherman, P. M. (2011). Bacterial infection causes stress induced memory dysfunction in mice. Gut, 60 (3), 307 –317. https://doi.org/10.1136/gut.2009.202515 Gars, A., Ronczkowski, N. M., Chassaing, B. Castillo Ruiz, A. eta Forger, N. G (2021). First encounters: Effects of the microbiota on neonatal brain development. Frontiers in Cellular Neuroscience , 15, 682505. Genedi, M., Janmaat, I. E., Haarman , B.B.C.M. eta Sommer, I.E.C. (2019). Dysregulation of the gutbrain axis in schizophrenia and bipolar disorder: probiotic supplementation as a supportive treatment in psychiatric disorders. Current Opinion in Psychiatry. 32 (3), 185 195. doi: 10.1097/YCO.0000000000000499. PMID: 30920970. George, K. eta Das, J. M. (2022). Neuroanatomy, Thalamocortical Radiations. 2023 Jul 24. In: StatPearls [Internet]. Treasure Island (FL): Stat Pearls Publishing; 2023 Jan –. PMID: 31536305. Gerhardt, S. eta Mohajeri, M. H. (2018). Changes of Colonic Bacterial Composition in Parkinson's Disease and Other Neurodegenerative Diseases . Nutrients. 10 (6): 708. doi: 10.3390/nu10060708. PMID: 29857583; PMCID: PMC6024871. Gogtay, N., Sporn, A., Clasen, L. S., Nugent, T. F. III, Greenstein, D., Nicolson, R., et al. (2004). Comparison of progressive cortical gray matter loss in childhood onset schizophrenia with that in childhood onset atypical psychoses. Archives of General Psychiatry, 61, 17–22. Grimaldi, R., Gibson, G. R., Vulevic, J., Giallourou, N., Castro Mejía, J. L., Hansen, L. H., et al. (2018). A prebiotic intervention study in children with autism spectrum disorders (ASDs). Microbiome, 6, 133. doi: 10.1186/s40168 0180523 3 Gur, R. E., Turetsky, B. I., Bilker, W. B. eta Gur, R. C. (1999). Reduced gray matter Vol. in schizophrenia. Archives of General Psychiatry, 56 (10), 905 –911. https://doi.org/10.1001/archpsyc.56.10.905 Haijma, S. V., Van Haren, N., Cahn, W., Koolschijn, P. C., Hulshoff Pol, H. eta Kahn, R. S. (2012). Brain volumes in schizophrenia: a meta analysis in over 18 000 subjects. Schizophrenia Bulletin, 39 (5): 1129 38. doi: 10.1093/schbul/sbs118. Epub 2012 Oct 5. PMID: 23042112; PMCID: PMC3756785. Harada, C. N., Natelson Love, M. C. eta Triebel, K. (2013). Normal Cognitive Aging. Public Access. Clinics in Geriatric Medicine, 29 (4), 737 –752. https://doi.org/10.1016/0022 3956(82)90038 3. Hu L., Xiao M., Ai M., Wang W., Chen J., Tan Z., et al. (2019). Disruption of resting state functional connectivity of right posterior insula in adolescents and young adults with major depressive disorder. Journal of Affective Disorders, 257, 23–30. 10.1016/j.jad.2019.06.057 Hu, X., Wang, T. eta Jin F. (2016). Alzheimer’s disease and gut microbiota. Science China. Life Sciences, 59 (10), 1006 23 Hugon, P., Lagier, J. C, Colson, P., Bittar, F. eta Raoult D. (2017) . Repertoire of human gut microbes . Microbial Pathogenesis, 106, 103–12. doi:10.1016/j.micpath.2016.06.020. Hutsler, J. J. eta Zhang, H. (2010). Increased dendritic spine densities on cortical projection neurons in autism spectrum disorders. Brain Research, 1309 , 8394. Huttenlocher, P. R., De Courten, C, Garey, L. J., Van der Loos, H. (1982 83). Synaptic development in human cerebral cortex. International Journal of Neurology, 16 17, 144 54. PMID: 6765658. Huttenlocher, P. R. (1990). Morphometric study of human cerebral cortex development. Neuropsychologia, 28, 517–527. Huttenlocher, P. eta Drabholkar, A. (1998). Regional differences in synaptogenesis in human cerebral cortex. Journal of Comparative Neurology, 387 (2), 1 3. Huttenlocher, P. R. (1979). Synaptic Density in Human Frontal Cortex: Developmental Changes and Effects of Aging. Brain Research, 163 , 195 205. http://dx.doi.org/10.1016/0006 8993(79)90349 4 Huttenlocher, P. R. eta Dabholkar, A. S. (1997). Regional Differences in Synaptogenesis in Human Cerebral Cortex . Journal of Comparative Neurology, 387, 167178. doi: 10.1002/(sici)1096 9861(19971020)387:2<167::aid cne1>3.0.co;2 z. PMID: 9336221. Josephs, K. A., Murray, M. E., Tosakulwong, N., Whitwell, J. L., Knopman, D. S., Machulda, M. M. et al. (2017). Tau aggregation influences cognition and hippocampal atrophy in the absence of beta amyloid: a clinico imaging pathological study of primary age related tauopathy (PART) . Acta Neuropathologica , 133, 705–715. 10.1007/s00401 0171681 2 [PMC free article ] [PubMed ] [CrossRef ] [Google Scholar ] Kang, D. W., Adams, J. B., Coleman, D. et al. (2019). Long term benefit of Microbiota Transfer Therapy on autism symptoms and gut microbiota. Scientific Reports, 9, 5821. https://doi.org/10.1038/s41598 01942183 0 Keshavan , M. S., Anderson, S. A. eta Pettegrew, J. W. (1994). Is schizophrenia due to excessive synaptic pruning in the prefrontal cortex? The Feinberg hypothesis revisited. Journal of Psychiatric Research, 28 (3), 239 –265. https://doi.org/10.1016/0022 3956(94)90009 4 Kigerl, K. A., Mostacada, K. eta Popovich, P. G. (2018). Gut microbiota are disease modifying factors after traumatic spinal cord injury. Neurotherapeutics, 15 , 60 67 Kim, Y. K. eta Shin, C. (2018). The Microbiota GutBrain Axis in Neuropsychiatric Disorders: Pathophysiological Mechanisms and Novel Treatments. Current Neuropharmacology, 16 (5): 559573. doi: 10.2174/1570159X15666170915141036. PMID: 28925886; PMCID: PMC5997867. KimCohen, J., Caspi, A. Moffitt, T. E. et al (2003). Prior juvenile diagnosis in adults with mental disorder. Archives in General Psychiatry, 60, 709–17. Kroken, R. A., Sommer, I. E., Steen, V. M., Dieset, I. eta Johnsen, E. (2018). Constructing the Immune Signature of Schizophrenia for Clinical Use and Research; An Integrative Review Translating Descriptives Into Diagnostics. Frontiers in Psychiatry , 31, 9: 753. doi: 10.3389/fpsyt.2018.00753. PMID: 30766494; PMCID: PMC6365449. Larroya García, A., Navas Carrillo, D. eta Orenes Piñero, E. (2019). Impact of gut microbiota on neurological diseases: Diet composition and novel treatments. Critical Reviews in Food Science and Nutrition, 59 (19), 3102 3116. doi: 10.1080/10408398.2018.1484340. Epub 2018 Jul 12. PMID: 29870270. Lawson, L. J., Perry, V. H. eta Gordon, S. (1992). Turnover of resident microglia in the normal adult mouse brain. Neuroscience, 48 , 405 415. doi: 10.1016/0306 4522(92)90500 2. PMID: 1603325. Lenroot, R. K. eta Giedd, J. N. (2006). Brain Development in Children and Adolescents: Insights from Anatomical Magnetic Resonance Imaging. Neuroscience & Bio behavioral Reviews, 30 , 718 729. Levitt P. (2003). Structural and functional maturation of the developing primate brain. The Journal of Pediatrics, 143, S35–S45. Lidow, M. S. , Goldman Rakic, P. S. , Gallager, D. W. eta Rakic, P. (1991). Distribution of dopaminergic receptors in the primate cerebral cortex: quantitative audioradiographic analysis using [3H]raclopride, [3H]spiperone, and [3H]SCH23390. Neuroscience, 40, 657671 Liu, P. Z. eta Nusslock, R. (2018). Exercise Mediated Neurogenesis in the Hippocampus via BDNF. Frontiers in Neurosciences, 7 , 12:52. doi: 10.3389/fnins.2018.00052. PMID: 29467613; PMCID: PMC5808288. Lloyd Price, J., Abu Ali, G. eta Huttenhower, C. (2016). The healthy human microbiome. Genome Medicine, 8, 51. https://doi.org/10.1186/s13073 0160307 y Luby, J. L. (2022). Editorial: Environmental conditions for growing healthy children. The Journal of Child Psychology and Psychiatry, 63 (9), 961 962. doi: 10.1111/jcpp.13674. PMID: 35950532. Luo, L. eta Craik, F. I. M. (2008). Aging and memory: A cognitive approach. Canadian Journal of Psychiatry, 53 , 346 353. Ma, Q., Xing, C., Long, W., Wang, H. Y., Liu, Q. eta Wang, R. F. (2019). Impact of microbiota on central nervous system and neurological diseases: the gut brain axis. Journal of Neuroinflammation, 16, 1–14. doi: 10.1186/s12974 0191434 3. Mackie, S., Shaw, P., Lenroot, R., Pierson, R., Greenstein, D. K., Nugent, T.F. Sharp, W.S., Giedd, J. N. eta Rapoport, J. L. (2007). Cerebellar development and clinical outcome in attention deficit hyperactivity disorder. The American Journal of Psychiatry, 164 (4), 647 55. doi: 10.1176/ajp.2007.164.4.647. PMID: 17403979. Martin, C. R., Osadchiy, V., Kalani, A. eta Mayer, E. A. (2018). The Brain GutMicrobiome Axis. Cellular and Molecular Gastroenterology and Hepatology, 6 (2), 133 148. Martínez González, Agustín Ernesto eta Andreo Martínez, Pedro (2020). Prebióticos, probióticos y trasplante de microbiota fecal en el autismo: una revisión sistemática. Revista de Psiquiatría y Salud Mental. 13 (3), 150 164. https://doi.org/10.1016/j.rpsm.2020.06.002 Mattai, A., Miller, R., Weisinger, B., Greenstein, D., Bakalar, J., Tossell, J., David, C., Wassermann, E. M., Rapoport, J. eta Gogtay, N. (2011). Tolerability of transcranial direct current stimulation in childhood onset schizophrenia. Brain Stimulation, 4, 275 –280. Mihrshahi, S., Dobson, A. J. eta Mishra, G. D. (2015). Fruit and vegetable consumption and prevalence and incidence of depressive symptoms in mid age women: Results from the Australian longitudinal study on women’s health. European Journal of Clinical Nutrition, 69 , 585–591. doi:10.1038/ejcn.2014 Miyamoto, A., Wake, H., Ishikawa, A.W., Eto, K., Shibata, K., Murakoshi, H., Koizumi, S., Moorhouse A. J., Yoshimura Y. eta Nabekura, J. (2016). Microglia contact induces synapse formation in developing somatosensory cortex . Nature Communications, 7, 12540. 10.1038/ncomms12540 Morange, M. (2001). La construction du gène. Sciences et Avenir , hors série. Mordelt, A. eta de Witte L. D. (2023). Microglia mediated synaptic pruning as a key deficit in neurodevelopmental disorders: Hype or hope ?. Current Opinion in Neurobiology, 79, 102674. doi: 10.1016/j.conb.2022.102674. Moya, Carlos J. (2006). Filosofía de la mente . Valencia: PUV. Moral responsibility. Nueva York: Routledge. Moya, Carlos J. (2011). Mind, brain, and downward causation. In Juan J. Sanguineti, Ariberto Acerbi eta José A. Lombo (arg.). Moral behavior and free will , 185 200. Morolo, Italia: IF Press. Muñoz, J. M. (2016). Causalidad mental y neurociencia: el modelo de la poda semántica . Theoria, 33 (3), 379 399. Murciano Brea, J., Garcia Montes, M., Geuna, S. eta Herrera Rincon, C. (2021). Gut Microbiota and Neuroplasticity. Cells, 13; 10 (8): 2084. doi: 10.3390/cells10082084. PMID: 34440854; PMCID: PMC8392499 Neniskyte, U. eta Gross, C.T. (2017). Errant gardeners: glial celldependent synaptic pruning and neurodevelopmental disorders . Nature Reviews Neuroscience, 18 (11), 658 670. doi: 10.1038/nrn.2017.110. Numakawa, T., Odaka, H. eta Adachi, N. (2017). Actions of brain derived neurotrophic factor and glucocorticoid stress in neurogenesis. International Journal of Molecular Sciences , 18 (11): 2312. doi: 10.3390/ijms18112312. Osimo, E. F., Beck, K., Reis Marques, T. et al. (2019). Synaptic loss in schizophrenia: a meta analysis and systematic review of synaptic protein and mRNA measures. Molecular Psychiatry, 24, 549 –561. https://doi.org/10.1038/s41380 0180041 5 Pakkenberg, B. eta Gundersen, H. J. (1997). Neocortical neuron number in humans: effect of sex and age. Journal of Comparative Neurology, 384, 312 –320. Paolicelli, R. C., Bolasco, G., Pagani, F., et al. (2011). Synaptic pruning by microglia is necessary for normal brain development. Science, 333, 1456 –8. Pärtty, A., Kalliomäki, M., Wacklin, P., Salminen, S. eta Isolauri, E. (2015). A possible link between early probiotic intervention and the risk of neuropsychiatric disorders later in childhood: a randomized trial. Pediatric Research, 77 (6), 823 8. doi: 10.1038/pr.2015.51. Epub 2015 Mar 11. PMID: 25760553. Petanjek, Z., Judas, M., Simic, G. et al. (2011). Extraordinary neoteny of synaptic spines in the human prefrontal cortex. Proceedings of the National Academy of Sciences of the USA, 108, 13281 –13286. Plaza Zabala, A., Sierra Torre, V. eta Sierra, A. (2017). Autophagy and Microglia: Novel Partners in Neurodegeneration and Aging. International Journal of Molecular Science, 18 (3): 598. doi: 10.3390/ijms18030598. PMID: 28282924; PMCID: PMC5372614. Requena, T. eta Velasco, M. (2021). Microbioma humano en la salud y la enfermedad. Revista Clínica Española, 221 , 4 233 240, ISSN 0014 2565, Ribeiro, R., Nicoli, J. R., Santos, G. eta Lima Santos, J. (2019). Impact of vitamin deficiency on microbiota composition and immunomodulation: relevance to autistic spectrum disorders. Nutritional Neuroscience ,1–13. Sancho, L, Contreras, M. eta Allen, N. J. (2021). Glia as sculptors of synaptic plasticity. Neuroscience Research, 167 , 1729. doi: 10.1016/j.neures.2020.11.005, Sanctuary, M. R. et al. (2019). Pilot study of probiotic/colostrum supplementation on gut function in children with autism and gastrointestinal symptoms . PLoS ONE 14, e0210064 (10.1371/journal.pone.0210064). Sarkar, A., Lehto, S.M., Harty, S., Dinan, T. G., Cryan, J. F. eta Burnet, P. W. J. (2016). Psychobiotics and the Manipulation of Bacteria GutBrain Signals. Trends in Neurosciences, 39 (11), 763 781. doi: 10.1016/j.tins.2016.09.002. Epub 2016 Oct 25. PMID: 27793434; PMCID: PMC5102282. Schumann, C. M., Bloss, C., Barnes, C. C., Wideman, G. M., Carper, R., Akshoomoff, N., Pierce, K., Hagler, D., Schork, N., Lord, C. eta Courchesne, E. (2010). Longitudinal MRI Study of Cortical Development through Early Childhood in Autism . The Journal of Neuroscience, 30 (12), 4419 –4427. Schafer, D. P. , Lehrman, E. K., Kautzman, A. G., Koyama, R., Mardinly, A. R., Yamasaki, R., et al. (2012). Microglia sculpt postnatal neural circuits in an activity and complement dependent manner, Neuron, 74, 691705 Selemon, L. eta Zecevic, N. (2015). Schizophrenia: a tale of two critical periods for prefrontal cortical development. Translational Psychiatry, 5, e623 –e623. doi: 10.1038/tp.2015.115 Sipe, G. O., Lowery, R. L., Tremblay, M. E., Kelly, E. A., Lamantia, C. E. eta Majewska, A. K. (2016). Microglial P2Y12 is necessary for synaptic plasticity in mouse visual cortex. Nature Communications, 7, 10905. https://doi.org/10.1038/ncomms10905 (PMCID: 4786684). [PubMed: 26948129] Sowell, E. R., Thompson, P. M. eta Toga, A. W. (2004). Mapping Changes in the Human Cortex throughout the Span of Life. The Neuroscientist , 10 (4), 372 92. Steenbergen, L., Sellaro, R., van Hemert, S., Bosch, J. A. eta Colzato, L. S. (2015). A randomized controlled trial to test the effect of multispecies probiotics on cognitive reactivity to sad mood. Brain, Behavior and Immunity, 48, 258 264. Available from: https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/25 862297/ Stevens, B. R., Goel, R., Seungbum, K., Richards, E. M., Holbert, R. C., Pepine, C. J. eta Raizada, M. K. (2018). Increased human intestinal barrier permeability plasma biomarkers zonulin and FABP2 correlated with plasma LPS and altered gut microbiome in anxiety or depression. Gut, 8, 1555 1557. doi: 10.1136/gutjnl 2017 314759 Stiles, J. (2008). The fundamentals of brain development: Integrating nature and nurture. Cambridge, MA: Harvard University Press. Stiles, J. eta Jernigan, T. L. (2010). The Basics of Brain Development. Neuropsychology Review, 20, 327 348. doi: 10.1007/s11065 0109148 4. Epub 2010 Nov 3. PMID: 21042938; PMCID: PMC2989000. Strakowski, S. M., Adler, C. M., Almeida, J, Altshuler, L. L., Blumberg, H. P., Chang K. D. et al. (2012). The functional neuroanatomy of bipolar disorder: a consensus model. Bipolar Disorders, 14 (4), 313 25. doi: 10.1111/j.1399 5618.2012.01022.x. PMID: 22631617; PMCID: PMC3874804. Tang, G., Gudsnuk, K., Kuo, S. H., Cotrina, M. L., Rosoklija, G., Sosunov, A. et al (2014). Loss of mTOR dependent macroautophagy causes autistic like synaptic pruning deficits. Neuron, 83, 1131 –1143. Tapia, J. C. eta Lichtman, J. W. (2008). Synapse elimination. In Larry R. Squire, Darwin Berg, Floyd E. Bloom, Sascha du Lac, Anirvan Ghosh eta Nicholas C. Spitzer, (arg.), Fundamental Neuroscience, 469490. (New York: Elsevier). Tau, G. Z. eta Peterson, B. S. (2010). Normal development of brain circuits. Neuropsychopharmacology Review 35 , 147 –168. https://doi.org/10.1038/npp.2009.115 Tognini, P. (2017). Gut microbiota: A potential regulator of neurode velopment. Frontiers in Cellular Neuroscience, 11 , 25. Vainchtein, I. D. eta Molofsky, A. V. (2020). Astrocytes and Microglia: In Sickness and in Health. Trends in Neurosciences. 43 (3), 144 154. doi: 10.1016/j.tins.2020.01.003. Epub 2020 Feb 7. PMID: 32044129; PMCID: PMC7472912. Valero, J., Paris, I. eta Sierra, A. (2016). Lifestyle shapes the dialogue between environment, microglia, and adult neurogenesis . ACS Chemical Neuroscience , 7, 442 –453. 10.1021/acschemneuro.6b00009 Vuong, H. E., Yano, J. M., Fung, T. C. eta Hsiao, E. Y. (2017). The Microbiome and Host Behavior. Annual Review of Neuroscience, 40 , 2149. doi: 10.1146/annurev neuro 072116 031347. Epub 2017 Mar 8. PMID: 28301775; PMCID: PMC6661159. Waddington, C. H. (1939). An introduction to modern genetics . New York: Macmillan. Wallace, C.J.K. eta Milev, R. (2017). The effects of probiotics on depressive symptoms in humans: a systematic review. Annals of General Psychiatry , 20, 16:14. doi: 10.1186/s12991 0170138 2. Wang, H. Y., Liu, Y., Yan, J. W., Hu, X. L., Zhu, D. M., Xu, X. T. eta Li, X. S. (2018). Gene polymorphisms of DISC1 is associated with schizophrenia: Evidence from a meta analysis. Progress in Neuro Psychopharmacology and Biological Psychiatry, 81 , 64–7 Wang, X., Christian, K. M., Song, H. eta Ming, G. L. (2018). Synaptic dysfunction in complex psychiatric disorders: From genetics to mechanisms. Genome Medicine, 10 (1), 9. https://doi.org/10.1186/s1307 3 0180518 5 Wang, X., Kery, R. eta Xiong, Q. (2018). Synaptopathology in autism spectrum disorders: Complex effects of synaptic genes on neural circuits. Progress in Neuropsychopharmacology and Biological Psychiatry, 8 , 84, 398 415. Weinhard, L., Di Bartolomei, G., Bolasco, G., Machado, P., Schieber, N. L., Neniskyte, U., et al. (2018). Microglia remodel synapses by presynaptic trogocytosis and spine head filopodia induction. Nature Communications, 9, 1228. doi: 10.1038/s41467 01803566 5 Yakovlev, P. I. eta Lecours, A. R. (1967). The myelogenetic cycles or regional maturation of the brain. In A. Minkowski (arg.). Regional development of the brain in early life . Or. 3 70. Oxford: Blackwell. Yildiran, H., Macit, M. S. eta Özata Uyar, G. (2020). New approach to peripheral nerve injury: nutritional therapy. Nutritional Neuroscience, 23, 744–755.

2023-12-01