Datasets:

AlidarAsvarov
/

lezgi-periodicals

text stringlengths 14 15.6k
Жуван Ватан, ватанэгьлияр, дидед чӀал хуьх!
Къе вагьши душманри, фашистри РагъакӀидай патай Россиядиз чпин кӀирер экъиснавайла, чи лекьерин иви ргазва, абур Ватан, халкь, къул, гьахълувал хуьз майдандиз экъечӀнава. Лекьер са чӀавузни душманриз муьтӀуьгъ хьайиди туш, я женни ийидач!
Украинада женгинин гьерекатар башламишунихъ галаз алакъалу яз, Кьурагь райондай къанни вадалай виниз жегьилриз армиядин жергейриз эвер гана. Абуру Донбассдин шегьерар миллетбазрикай хуьн ва азад авун патал женгера иштиракзава.
И йикъара Кьасумхуьрел, Дагъустан Республикадин Халкьдин Собранидин депутат Имам Яралиеван регьбервилик кваз, алай йисан майдиз Дагъустандин халкьдин шаир СтӀал Сулейман дидедиз хьайидалай инихъ 155 йис тамам хьун къейд авунихъ галаз алакъалу яз, тешкиллувилин комитетдин заседание кьиле фена.
Республикадин кьиблепатан райондин тӀебиатдин шартӀар Нижний Новгороддай тир карчидиз голубика гьасилун патал виридалайни кутугайбур яз акуна. Ада участок вирус акат тийидай жуьредин ва махсус лабораторияда арадал гъанвай 3,5 агъзур кул-кусдалди таъминарнава.
Аялриз тербияни чирвал гунин бязи терефрикай
ДИДЕ-БУБА аялдиз тербиядин кьилин чешне я. Гьар са аялдин тербиядай, чаз чеб, вилериз такуна, тийижиз хьайитӀани, гуьзгуьдай хьиз, адан диде-буба аквада. ДИДЕ-БУБАДИ кӀвалин къене аялдин «куруниз вуч куьткуьнайтӀа», уьмуьрдани къенин аялдин, пакагьан чӀехидан «тӀурунай» гьам аквада.
Играми ватанэгьлияр! Гьар йисан рамазандин вацра газет кӀелзавайбурун арада тухузвай диндин конкурс гатӀуннавайдакай хабар гузва. Шаз хьиз, цӀини и серенжем медениятдинни марифатдин А.Гьасанан тӀварцӀихъ галай центрадини “Лезги газетдин” редакцияди саналди тешкилнава.
2024-йисан 15-17-мартдин йикъара Россияда дуьньядин метлеб авай вакъиа - президентдин сечкияр кьиле фена. Абур вири терефрихъай кьетӀенбур, вилик квай йисара тухвайбурулай тафаватлубур, хейлин цӀийивилер ишлемишайбур ва нетижаярни гзафбуру гуьзет тавурбур хьана. Сиясатдин зурба мярекатда садрани тахьай кьадар сечкичийри - 77,44 процентди иштиракна. Абурун 87,29 процентди Владимир Путиназ сесер гана. Имни рекорд я. Эгер виликан йисарин президентдин сечкияр рикӀел хкайтӀа, 2000-йисуз В. Путиназ 51,95 процент сечкичийри, 2004-йисуз - 71,31 процентди, 2012-йисуз - 63,6 процентди ва 2018-йисузни - 76,69 процент сечкичийри сесер ганай. Аквазвайвал, 2024-йис неинки Россия, гьакӀ гзаф маса уьлквеяр патални кьетӀенди, гележег тайинарзавайди хьун гуьзлемишзава. Им, гьелбетда, анра кьиле фидай сечкийрин вахтунда государствойрин кьилериз атай регьберрин камаллу, тешкиллу, бегьерлу кӀвалахдилай, къенепатан ва къецепатан уьлквейрихъ галаз тухузвай сиясатдилай, яшайишдинни экономикадин хилер йигин еришралди вилик тухунилай аслу жеда. Россиядихъ галаз бягьс чӀугвазвай уьлквеяр тӀимил туш. Абурун макьсад, сечкийриз манийвал гана, уьлкведин Президентвиле Владимир Путин хкя тийидай гьалар арадал гъун тир. Амма, шадвилелди лугьун хьи, Россиядихъ галаз дуст тушир уьлквейрин регьберрин мурадар кьилиз акъатнач.
Россиядин Федерациядин Президент хкядай сечкийрин вилик квай кампания «Санал хьун чи къуват я – Россия патал сес гун» лишандик кваз кьиле фена. И лозунгдин метлеб лап екеди хьана. Политикри виликамаз лагьай ихтилатар тестикь хьана. Сечкийри Россиядин халкьар мадни сад, тупламиш хьуниз, абур чӀулав са къуватдивайни алцурариз, зайифариз тежедайди успатна. И гьакъикъатдин гьакъиндайни сечкийрин нетижайри шагьидвалзава. Венесуэладин президент Николас Мадуроди, гъиле-гъил аваз, и вакъиадиз лайихлу къимет гана, чи уьлкведин регьбер тебрик авунихъ галаз сад хьиз, лагьана: «Владимир Путина коллективный Западдин винел гъалибвал къазанмишна».
Эхь, Николас Мадуро гьахъ я. Россиядин Президент хкязавай сечкийриз манийвал гун, агьалияр гьукумдиз акси акъвазарун, Владимир Путиназ акси къуватар арадал гъун патал къецепатан уьлквейри гзаф алахъунар авуна. США-ДИН, Европадин хейлин уьлквейрин махсус къуллугъарни, душманрин жасусриз элкъвенвай къенепатан хаинарни, жуьреба-жуьре къуватриз къуллугъзавай хакерарни, блогерарни и кардик экечӀна. ЦИК-ДИН къурулушдал садрани тахьай жуьредин кибергьужумар авуна. Социальный сетар къундармайрив, тапаррив ацӀурна. Украинадихъ галаз сергьятламиш хьанвай Россиядин областрин агьалийрик кичӀ, къурху кутун патал миллетбазри ислягь хуьрерал гьужумарни авуна, шегьерар, хуьрер, яшайишдин имаратар, кӀвалер тупарай, ракетайрай яна. Амма алчах, инсансуз, инсафсуз вири и гьерекатри, амалри Россиядин халкьар мадни сад хьуниз, са къурхуни авачиз, сечкидин участокриз фена, сес гуниз мажбурна. США-ДИН таъсирдик кваз лагълагъарзавайбурун сивер гила агал хьун лазим я. Мидявилиз кьил янавай дестеяр, чинеба кӀвалах тухузвай органар В.Путинан чкадал чпин макьамрал кьуьлдай, чи зурба государство барбатӀунин карда куьмек гудай кас эцигун патал фадлай эгечӀнавай. И карда Украинадин миллетбазрикай, фашистрикай даях кьуна. Абурун фендигарвилин, хаинвилин планар анжах гьа планар яз амукьда.
Идан гьакъиндай 18-мартдиз Яру майдандал Крым Россиядик экечӀ хъувуна 10 йис тамам хьуниз талукьарнавай мярекатдиз кӀватӀ хьанвай кьван агъзурралди жуьреба-жуьре яшарин агьалийрини тестикьарна. Митингдал Владимир Путин рахана, ада крымвийриз, севастополвийриз ва чи уьлкведин вири халкьариз юбилей мубаракна. Россиядин Гимн вири майданди эзберна. Ахьтин фикирдал къвезвай хьи, сечкийра Путинан гъалибвал гьар са иштиракчиди вичин гъалибвал хьиз гьиссзава. Идаз халкьдин садвал лугьуз жеда.
19-мартдиз Сергей Меликова Дагъустан гатфарин призывдиз гьазур жезвай гьалариз талукьарнавай совещание кьиле тухвана. «Алай йисан гатфарин призывни хъсан гьалара кьиле фидайдак за умуд кутазва», - лагьана республикадин регьберди, совещанидин иштиракчийрихъ элкъвена. И месэладиз талукь яз алай вахтунда республикада кьиле тухузвай мярекатрикай РД-ДИН военкомдин везифаяр вахтуналди тамамарзавай Замирбег Куьрабегова малумат гана. Адан гафаралди, военный комиссариатди призывдик акатзавайбурун сиягьар гьазурнава ва абуруз виридаз и кардикай хабар гузва. Региондин сборный пунктни жегьилар кьабулун ва абур къуллугъ ийиз кьушунрин частариз рекье тун патал герек вири шартӀаралди таъмин я. С.Меликова муниципалитетрин кьилеривай чкайрал гатфарин призыв тешкилуниз кьетӀен фикир гун истемишна, гьикӀ хьи, шегьерра, районра авай призывдин комиссийрин кӀвалахдилай санлай призыв кьиле фидай гьал аслу я.
Россиядин Федерациядин президентвиле мад сеферда хкя хъувунвай Владимир Путинан тӀварцӀихъ дуьньядин кьуд патахъай тебрикдин телер, чарар къвезва. Амма коллективный Западда садбуру сиве яд кьунватӀа, масабуру Россияда президентвилин сечкияр гуя дуьздаказ, гъахълудаказ тухванач, агьалийрив гужуналди сесер гуз туна, участокра татугайвилериз рехъ гана лугьуз лагълагъарзава. МасакӀа тежедайла, вучда кьван, лугьудайвал, абур нек алахьай къарийриз ухшар я.
Владимир Путина сечкийрин вичин штабдал кьил чӀугуна ва Донбассда уьлкведин итижар патал женг чӀугвазвайбуруз, Россиядин вири агьалийриз рикӀин сидкьидай сагърай лагьана. Гуьгъуьналлаз ам СМИ-РИН векилрихъ галаз гуьруьшмиш хьана. Абурун суалриз жавабар гудайла, Владимир Путина лагьана: «Сечкийрин нетижайри зун тажубарнач. Гьич садрани тахьай хьтин нетижаяр арадал атун къе дуьньяда авай гьаларихъ галаз алакъалу я. Иллаки - къецепатан къуватри Россия басмишун патал ийизвай гьерекатрихъ галаз. Нетижайри мадни са кар - гьукумдин чешме чи халкь тирди тестикьарна. Россия экономикадин, яшайишдин рекьяй вилик тухун патал кьабулнавай вири къарарар кьилиз акъудда. Чи вилик пад кьаз алахъзавайбурун гьерекатрихъ са нетижани жедач. ГьикӀ лагьайтӀа, чаз виликди еримишдай вири шартӀар, къуватар ва чи Ватан кӀани, адахъ рикӀ кузвай агьалияр ава».
Дагъустан Республикада президентдин сечкияр кьиле тухун патал участокрин 1862 комиссия ачухнавай. Сечкидин участокра алай аямдин техника ишлемишна. 137 участок КОИБРАЛДИ (сечкидин бюллетенар гьисабдай аппаратар) таъминарнавай, 688 участокда сес гузвай гьалдал видеокамерайри гуьзчивалзавай. Амай участокрани видеорегистрациядин такьатар ишлемишна. ГьакӀ «Мобильный сечкичи» механизмни кардик кутунвай. Кьилинди ам я хьи, гьам Дагъустанда, гьам Россиядин вири регионра сечкияр ислягьвилелди, татугайвилериз рехъ тагана (икӀ хьана кӀанзавайбур авайтӀани), пара тешкиллу вилелди, вири халкьдин иштираквал аваз кьиле фена. Дагъларин уьлкведин 1708189 сечкидикай сечкийра 1547370 (90,59%) касди иштиракна. Мегьарамдхуьруьн райондин сечкичийрикай 89,74 процентди, Докъузпарадай 95,34, Кьурагьай 90 процентдилай виниз агьалийри Владимир Путиназ сес гана. Дагъустан Республикадин Кьил Сергей Меликова Владимир Путиназ гъалибвал тебрикна, гьа са вахтунда къейдна: «Дагъустанвийри сес гунал зун пара рази я. Яракьламиш хьанвай бандитрин кӀеретӀар Дагъустандай ахкъудай 1999-йисалай Владимир Путин чи халкьдив кӀанивилелди эгечӀзава. Адан иштираквал аваз, республика саки вири хилерай виликди физва. Дагъустанвийри Россиядин Президентдиз ийизвай ихтибар екеди я. Ам кьиле аваз, Россияди мадни еке агалкьунрихъ еримишда…» Сечкийра иштиракайбурун кьадардал гьалтайла, кӀвенкӀвечийрин жергеда Чечен Республика (96,4 процент), Кемероводин область (94,25), Тывадин Республика (94,05 процент) ава.
Дагъустанда тумчивилин (семеноводство) кьетӀен чка арадал гъунин месэла алай вахтунда федеральный дережада аваз веревирдзава. Идакай РД-ДИН хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводин телеграм-каналди хабар гузва.
Чешмеди, ВИР-ДИН (Всероссийский институт генетических ресурсов растений имени Н.И. Вавилова) филиал тир Дагъустандин тежрибадин станциядин директор Киштили Куркиеван гафарал асаслу яз, къейдзавайвал, тумчивилин кӀвалахар тухун патал Дагъустанда хьтин шартӀар авай мулкар вири дуьньяда авайди анжах са шумуд я. Адан гафаралди, ДОС-ВИР-ДИ РД-ДИН федеральный аграрный илимдин центрадихъ галаз санал гьар йисуз 1,5 агъзур тонндилай виниз техилдин ва хуьруьн майишатдин магьсулрин хъсан еридин тумар, 10 тонндив агакьна салан майвайрин тумар гьасилзава, 100 агъзурдав агакьна емишрин къелемарни арадал гъизва. РД-ДИН хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министр Мухтарбий Аджекова къейдзавайвал, Дагъустанда тумчивал йигиндаказ вилик фин давам жезва. ИкӀ, республикада жуьреба-жуьре магьсулрин хейлин тумар арадал гъанва. Чиновникдин гафаралди, ДОС-ВИР-ДИ ва РДДИН федеральный аграрный илимдин центради чара авур грантдин куьмекдалди, 2023-йисуз 9,2 тонн салан майвайрин, 1,6 агъзур тонндилай гзаф кьетӀен шартӀарин чкайра цадай зулун магьсулрин тумар арадал гъана.
Дагъустанди некӀедин малдарвал (молочное животноводство) вилик тухун патал 10 миллион манат чара авунва. Идакай, РД-ДИН хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министр Мухтарбий Аджекован гафарал асаслу яз, ведомстводин телеграм-каналди хабар гузва. Чиновникдин гафарай малум хьайивал, республикада калерин жинс хъсанарунин кӀвалах кьиле тухузва, и серенжем гьа са вахтунда махсус программадин сергьятра авазни уьмуьрдиз кечирмишзава. ИкӀ, и макьсадар патал республикадин бюджетдай РД-ДИН федеральный аграрный илимдин центрадиз, винидихъ къейднавайвал, 10 миллион манат чара авунва. Чешмеди кхьизвайвал, республикада гьакӀни некӀедин гьайванар хуьнин хиле еке инвестпроектар кьилиз акъудунин кардикни кьил кутунва. И серенжемрин сергьятра аваз, цӀийи жуьредин (инновационный) фермаяр арадал гъида.
Дагъустанда яшайишдин кӀвалер вахкунин ериш 2024-йисан эвел кьилелай уьлкведа виридалайни винизди я. Идакай, Росстатдал асаслу яз, «Дагъустан» РИА-ДИ хабар гузва. ИкӀ, алай йисан сифтегьан 2 вацра республикада вахканвай яшайишдин кӀвалерин майданрин кьадар 4,5 сеферда артух хьанва. Чешмеди къейдзавайвал, и рекъем, алатай йисан и муддатдив гекъигайла, хейлин гзаф я. Хабар гузвайвал, эгер 2023-йисан январь-февраль варцара республикада 131 агъзур кв.метрдин яшайишдин кӀвалер вахканвайтӀа, 2024-йисуз и рекъем 731 агъзур кв.метрдиз барабар я. Росстатдин делилралди, яшайишдин кӀвалер вахкунал гьалтайла, кӀвенкӀвечи чкадал алай 10 региондик Дагъустан, Татарстан, Москвадин ва Ленинграддин областар, Краснодардин край ва масабур акатзава.
РД-ДИН хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводин телеграм-каналди хабаря гузвайвал, къене цил авай культураяр гьасилун патал чара авунвай майданрин кьадардал гьалтайла, Дагъустан Республика уьлкведа кӀвенкӀвечи регионрин сиягьда ама. Ихьтин багълар регионда 11 агъзур гектардилай виниз мулкара экӀя хьанва. Республикада гьар йисуз саки 11 агъзур тонндив агакьна пӀинияр ва шурван пӀинияр кӀватӀ хъийизва.
19-мартдиз Махачкъалада РД-ДИН Кьил Сергей Меликован регьбервилик кваз кьиле фейи совещанидал веревирд авур месэлайрикай сад иесисуз кицӀерихъ галаз алакъалуди тир. Дагъустанда и месэла гьялун патал кьабулзавай серенжемрикай вице-премьер Нариман Абдулмуталибова суьгьбетна. Адан гафарай малум хьайивал, 2022-йисав гекъигайтӀа, шаз иесисуз кицӀерин кьадар тӀимил хьанва. Анжах им месэла амач лагьай чӀал туш. Эхиримжи 3 йисан къене ахьтин кицӀер кьун патал кьиле тухузвай мярекатриз республикадин бюджетдай 82 миллиондилай виниз пулдин такьатар чара авуна. Лагьана кӀанда, иесисуз кицӀерикай инсанар патал авай хаталувални фикирда кьуна (республикадин жуьребажуьре шегьерра ахьтин кицӀери инсанрал вегьей дуьшуьшарни малум я), и месэла гьялуниз регионда кьетӀен фикир гузва. Мисал яз, алай вахтунда Дербентда вахтуналди ахьтин кицӀер хуьдай махсус чка (приют) эцигна акьалтӀарнава. Ихьтинбур республикадин мад са шумуд муниципалитетда эцигдайвал я.
ГьакӀни чпин кицӀер, герек амач лагьана, куьчейриз ахъайзавайбур жавабдарвилиз чӀугун патал региондин дережада аваз кьабулнавай къанундик дегишвилер кухтада.
18-мартдиз Дагъустандиз РФ-ДИН экономикадин рекьяй вилик финин министр Максим Решетников мугьман хьанвай. Ина федеральный дережадин ведомстводин кьили ципицӀчивилин, туризмдин хилер вилик тухунин месэлайриз талукьарнавай совещанияр кьиле тухвана, Къизляр, Дербент шегьерриз, Дербент райондиз фена. Агъадихъ чна М.Решетникова кьиле тухвай совещанийрал веревирд авур месэлайрикай куьрелди гузва.
Максим Решетников Дагъустандин Кьил Сергей Меликовахъ галаз Къизлярдин коньякардай заводдиз фена ва карханадин мумкинвилериз къимет гана. Заводди РФ-ДИН экономикадин рекьяй вилик финин министерстводихъ галаз 2024-2026-йисара ципицӀчивал ва чехирчивал вилик тухун патал инвестицийриз талукь икьрар кутӀунна. Дагъустанда государстводи чара ийизвай такьатрин куьмекдалди ципицӀчивилин ва чехирчивилин хилера кӀвалахдай 900 чка арадал гъанва.
Дербент районда кьиле фейи совещанидал Дагъустандин экономикадин кар алай хилериз талукь месэлаяр веревирдна. 2025-йисуз республикада Каспий гьуьлуьн къерехда арадал гъидай кластердин сад лагьай объектар эцигиз гатӀунда. Махачкъаладин аэропортунинни Дербент шегьердин арада пассажирар санай масаниз тухудай улакьар кардик кутада. Дагъустанда аялрин центр эцигунин кӀвалахрин сад лагьай паюна кӀвалахдай 400 чка арадал гъида. Максим Решетникова республикада ЖКХ-ДИН хел цӀийикӀа туькӀуьр хъувунин жигьетдай кьиле тухванвай кӀвалахриз ва региондихъ авай мумкинвилериз еке къимет гана. Ада къейд авурвал, Дагъустанда вири уьлкведин экономика патал чӀехи метлеб авай проектар кьилиз акъудзава. Сергей Меликова Кеферпатан Кавказдин республикада экономика вилик тухунин карда санал кӀвалахунай Максим Решетниковаз сагърай лагьана. Гегьеншдиз - РД-ДИН Кьилин сайтдай кӀелиз жеда.
ун ягъалмиш жедач, лезги тӀвар алай гьар садаз СтӀал Сулейман мукьва, багьа, ала я лагьайтӀа. Са мус, са гьина ятӀани гьар сад халкьдин шаирдин ватандихъ, уьмуьрдин, яратмишунин ирсинихъ, ХХ асирдин Гомеран тӀвар алай яржарихъ, ктабрихъ,чкайрихъ галаз алакъалу хьана. Кьурагь райондин дагъларин, кӀамарин, булахрин къужахда авай Хпежрин хуьряй тир заз СтӀал Сулейманакай зи рагьметлу чӀехи буба Ибрагьимавай ван атанай. Ам камаллу, арифдар, дуьнья акунвай инсан, савадлу, Къуръан кӀелзавай динэгьли тир. Ругуд лагьай классда авайла, чун лезги чӀалан муаллим ва чи классдин регьбер Сагъид Вагьидова колхоздин пар чӀугвадай машиндаваз (шофер Физлидин Исмаилов тир) Агъа СтӀалдал Сулейманан музейдиз тухванай. А чӀавуз музейдин директор шаирдин хва Мирзе-Юсуф тир. Ада чаз вичин бубадин уьмуьрдикай, яратмишунрикай суьгьбет авунай, шиирар хуралай кӀелнай. Сулейманаз талукь экспонатри, шикилри, иллаки адан «Эмка» М-1 маркадин автомашинди чун гьейранарнай. Хуьруьз хтайлани, чун вилериз акур аламатрикай таяртуьшериз ахъайиз хьанай.
1988-йисуз гьич фикирдизни татай, амма зун патал пара маналу, итижлу вакъиа хьана. Республика СтӀал Сулейманан 120 йисан юбилейдиз гьазур жезвай. Амма ХХ асирдин Гомеран
ва аниз физвай рехъ хъсан гьалда авачир. Агъа СтӀалдал, руьгьдин и ибадатханадиз мугьман хьайибурун шадвал тамамди, гуьгьуьлар ачухбур жезвачир. Къулайсуз рекьи, музейдин куьгьне хьанвай дараматди, илимдин къайдадал амал тавуна эцигнавай экспонатри ва халис музейда хьиз безетмиш тавунвай залри кефияр серинарзавай. И кардикай райондин сагьибриз, республикадин культурадин министерстводиз ва талукь масабурузни хабар авай. Амма герек серенжемар кьабулун яргъал вегьезвай. ИкӀ са квел ятӀани вил алаз акъвазна виже къвезвачир. Халкьдин шаирдин
ремонт авунин гьакъиндай анин директор Лидия Стальскаяди 1986-йисуз талукь вири идарайриз чарар кхьена ва араба чкадилай юзана. СтӀал Сулейманан
бинедилай цӀийи хъувунив эгечӀна. Ам юбилей алукьдалди куьтягьун лазим тир. Редакцияди зун ана кӀвалахар гьикӀ кьиле физватӀа чирун ва макъала кхьин патал ракъурна. 1988-йисан майдин варз тир. Газетдин 18-майдиз акъатай 60-нумрада «Гьамиша багьа тӀвар» кьил ганвай макъалада за икӀ кхьенай:
«Чун Агъа СтӀалдал цӀийи дараматда, музейда ава. Вилик къацу векь экъечӀнавай багъ ква. Кьуд пад къушарин нагъмайри къачунва. ЦӀийи дарамат 1934-йисуз СтӀал Сулейманаз эцигай кӀвалер алай чкадал, гьа виликдай авайвал, амма мягькемдиз, эцигунрин цӀийи материалрикай хкаж хъувунва.
Дагъустандин государственный сад авунвай музейдин директордин заместитель К.Абушевахъ ва СтӀал Сулейманан литературадинни мемориальный КӀВАЛИН-МУЗЕЙДИН илимдин къуллугъчи Фейзудин Мамедовахъ галаз чун залра къекъвезва. Сифте зал. На лугьуди, вун экв ават тийизвай кӀвализ вегьена. Серинвал, шуьтруьвал, чӀулав рангар, къайивал… Эхь, ина туькӀуьрнавай экспозицияди ЧӀехи Октябрдин инкъилаб гъалиб жедалди виликан азгъун, гьахъсуз, зулуматдин девирдикай, са кьас фахъ къекъвез, Сулеймана алцумай рекьерикай, дагъвийрин бахтсуз, четин уьмуьрдикай суьгьбетзава. Сулеймана вичи гьавайда лагьаначир: «Виридалайни гзаф заз а кар чир хьана хьи, фяле инсандиз виринра ва вири чкайра сад хьиз четин я. Кесибар вири гьа сад хьиз бахтсуз я».
Мамедова чаз Сулеймана вичин уьмуьрдин юлдашдихъ галаз эцигай кӀвалин макет къалурзава. Шаирди гвенар гвейи мукал, яргъал мензилар атӀай шаламар, маса парталрихъ дегиш тавур чухва ва ВАЛЧАГЪ…КЬВЕ зал советрин девирдин вакъиайриз, шаирдин уьмуьрдиз талукьарнава. Музейдин экспозицияр цӀийи стендралди, документралди, шикилралди девлетлу я. Москвада, Кисловодскда, Махачкъалада, Агъа СтӀалдал уьлкведин тӀвар-ван авай инсанрихъ галаз санал янавай шикилрай шаирдин, арифдардин гьакъикъи къамат аквазва. Гьар садан патав яргъалди акъвазуниз мажбур жезва. Иллаки Сулейманан хизандиз талукьарнавай стенддин вилик. Белки, виридаз чизвач жеди, халкьдин шаирдихъ вад велед авай, пуд хвани кьве руш. Гитлеран фашистар себеб яз, Ватан дяведин цӀа гьатайла, сад-садан гуьгъуьналлаз шаирдин пуд хвани а алпандин цӀай туьхуьриз фена. Абуруз душмандихъ галаз лап къизгъин, ивияр экъичдай женгера иштиракун кьисмет хьана. Мегьамед-Юсуф, Керчь душмандикай хуьдайла, телеф хьана. Мусаиба Сталинград патал чан къурбандна. МИРЗЕЮСУФ хурудал женгинин орденар, медалар алаз хтана. Гзаф йисара ада хуьре колхоздин председателвиле кӀвалахна. Ахпа адакай бубадин музейдин директор хьана. Исятда и везифа адан руш Лидия Стальскаяди давамарзава. Алай вахтунда Сулейман бубадихъ вишелай виниз хтулар, птулар, штулар, ктулар ава. Абур гьар сад са пешедин иеси я. Абурук шиирар теснифзавайбурни ква.
ЧӀехи шаир яшамиш хьайи кӀвалин акунри бейнидиз таъсирзава, рикӀик са гьихьтин ятӀани гъалаба кутазва. АкӀ жезва хьи, гуя вун шаирдин кӀвале мугьманвиле ава. КӀвалин аваданлух 1937-йисан 3-ноябрдиз гьикӀ авайтӀа, гьа гьалдиз хканва. Гуьне патан цлав винел месер алай ракьун чарпай (кровать). Чилел жумарт, къени иесиди дуьзмишнавай суфра. Патав самовар. ЭрчӀи патан цлак къуьнуьз вегьедай чанта, чуьнгуьр… Столдал Мусаиба, Эффенди Капиева Сулеймана эзберзавай шиирар кхьей ручка, чернилдин къаб, лампа…
Музейда вири кӀвалахар гьеле куьтягьнавачир. УстӀарри, художникри (Шарафудин Мурзаев, Магьмуд Магьмудов, Евгений Шведов), К.Абушеван, Л.Стальскаядин гуьзчивилик кваз, санлай дараматдин къецепатар ва музейдин къенепатар безетмишун, герек къайдадиз хкун патал зегьмет чӀугвазмай. Абур чпин кардив пара мукьуфдивди эгечӀзавай. Гьар садаз чизвай, СтӀал Сулейман халкь, республика патал вуж ятӀа. Художникрихъ, устӀаррихъ галаз нянин хуьрекрикайни, самоварда рганвай чайдикайни дад акуна, чун багъдиз экъечӀна. Шарафудина, чина милайим хъвер аваз, лагьана: «Юлдаш журналист, гила вун чна санихъни ахъай хъийидач. Чахъ галаз йиф музейда акъудда. Са кар ава: ви бахтуни гъана, чна вун Сулейманан чарпайдал къаткурда». - Ам жедай кар яни мегер? музейдин экспонатдин саламатвал хуьникай фикир авуналди, хабар кьуна за. - Акьван кичӀе жемир, юлдаш, шаирдин чарпай мягькемди я. Гьа икӀ, за майдин йиф СтӀал Сулейманан чарпайдал акъуднай. Экуьнахъ зун билбилрин хуш сесери ахварай авудна. Билбил шаирдин рикӀ алай къуш тир. Абурун нагъмайрин авазрик низ чида ада гьикьван шиирар туькӀуьрнатӀа. Гьавиляй билбилдикай шиирни теснифнай. Акьахна са кьакьан тарциз, Бегьер гудай ичин, билбил. Вуч чӀал ава а ви ванциз, Гьарайиз я кӀвачин билбил. Мягькем кьуна вуна а тар, Тамам ян бес амай шартӀар? Саймиш тийиз чи жемятар, ХупӀ къенида ви чан, билбил».
СтӀал Сулейманан 120 йисан юбилейдин вилик, адан уьмуьрдиз, яратмишунриз, жемиятдин кӀвалахдиз талукь материалар гьазурдайла, чаз ам лап хъсандиз чидай инсанрихъ галаз суьгьбет авун хъсан акунай. И мурад рикӀе аваз, чун къумукьрин писатель, драматург, таржумачи, Дагъустандин халкьдин шаир Аткъай Акимович Аджаматовахъ галаз гуьруьш миш хьанай. Телефондай рахайла, ада хушвилелди чаз мугьмандиз атун теклифнай. 79 йисан яшда авай шаирди вичи чаз кӀвалин ракӀар ачухнай ва мугьманар кьабулдай кӀвализ тухванай. ХВАШ-БЕШ авурдалай гуьгъуьниз ам, яргъал тевгьена, чаз талукь месэладив гатӀунна. Ам хъвер-зарафат гвай итим тир. - Хва, акӀ хьайила, вун «Коммунист» газетдай я ман? Ана заз дустар авайди я гьа, виридаз саламар це зи патай. Лап хъсан кар авуна атана, - яцӀу сесиналди рахазва шаир. - Сулейман, Сулейман. - Аткъай Акимович столдихъай къарагъзава ва хуралай шиир кӀелиз башламишзава, чӀун галаз, мани хьиз. АРА-АРА ада, тӀуб хкажна (Сулеймана хьиз), эрчӀи гъил цавуз акъудзава. Аставилелди яваш-яваш, Яргъал рекьиз атана чун. Чи регьбер тир Ленин юлдаш, Гьам акваз кӀанз атана чун… - Им Сулейман дайиди Москвадин Колонный залда уьлкведин писателрин ва съезддин мугьманрин вилик экъечӀна лагьай шиир я, хва. Сулейман, Сулейман! тикрарзава ада мад.- Ахьтин кас хъжедач, хва. Ам вири тир: кесиб лежберни, викӀегь, жумарт инсанни, зурба арифдарни, тай авачир камалэгьлини, халкьдихъ рикӀ кузвай чӀалан устадни. Адахъ галаз хьайи суьгьбетар, гуьруьшмиш хьунар къени рикӀелай алатзавач. Ам Сулейман тир, Сулейман. Са тӀимил ял акъадарна хьиз, ада давамарна.
- 1934-йисуз Махачкъалада Дагъустандин писателрин сад лагьай съездди иниз Дагъустандин вири хуьрерай къелемдин, гьевесдин ва бажарагъдин сагьибар кӀватӀнавай. Агъсакъалар, чагъинда авайбур, жегьилар. Дишегьлияр лап тӀимил авай. Ихьтин зурба мярекатдиз атанвай жегьилрин гьейранвилихъ кьадар авачир. Чун гьар са затӀуниз, гьар са писателдиз итиждивди тамашзавай. Сулейман трибунадихъ экъечӀай вахтни заз исятдани кинодай хьиз аквазва. Гуьгъуьнлай са бязибуру рикӀел хкайвал, сифте легьзейра СтӀал Сулейман, тешвиш хьана, вуч лугьудатӀа чин тийиз амукьналдай.
Амма заз чидайвал, икӀ тушир. Шаирди, са бязибуру хьиз, вичин лежбервилин парталар дегишарнавачир, и карди адаз мадни къуват гузвай. Ам уьтквем инсан тирдини фикирдай акъудна виже къведач. Эхь, сегьнедиз экъечӀай Сулейманаз виридан вилер вичиз килигзавайди акуна. Амни, вичин бармак хтӀунна, залдиз килигна. Дикъетдивди, фагьумлувилелди. Белки, ада фикирна: «И махлукьатдиз за вуч ва гьикӀ лагьайтӀа хъсан я? Зун Сулейман тирди чир жедайвал». Шаир рахаз башламишайла, залда секинвал гьатна. Ахпа ада вичин саягъда шиир кӀелна. Идалди ам тух хьанач. Залдивай хабар кьуна: - «Мад кӀелайтӀа, жедани?» «КӀела», - разивал гана залди шаддиз. КӀелна Сулеймана... Гьа инал Сулеймана гьар садаз вич мукьва авуна, кӀанарна ва виридаз вич Агъа СтӀалдилай тир Сулейман тирди чирна. Ацукь хъувунвай Аткъай Акимович мад къарагъзава ва мад ада Сулейманан шиир хуралай кӀелзава. Малум хьайивал, адаз арифдардин гзаф шиирар хуралай чизвай.
Ингье чна СтӀал Сулейманахъ яб акалзава. (Адан шиир Алексей Суркова таржума авунай). Пластинкадихъ яб акална куьтягьайла, шаирди суьгьбет давамарзава.
- Эхь, гьа им чи Сулейман тир. Са бязибур Сулейманан лайихлувал, машгьурвал агъузариз алахъзава. Зун гьамиша ахьтинбуруз акси экъечӀай кас я. Сулейман гьа вахтундани, гилани ва гележегдани чи кьилин винизвал, Дагъустандин дамах я. Зи рикӀел са ихьтин кар хквезва. Чун поездда аваз Москвадиз физвай. Ростовдиз агакьдалди, Сулейман, къвалан скамейкадал ацукьна, дакӀардай къецел тамашиз хьана. Купедин кӀаник квай чка азад хьайила, ам, вичин кӀвале хьиз, кӀвачер кӀватӀна ацукьна. ПӀапӀрус чӀугунни акъвазарнач. Зунни даргийрин шаир, драматург Рабадан Нуров винел алай полкадал яргъи хьанвай. Са арада чаз кушкушдин ван къведа. КӀаник тамашайла, чаз акуна хьи, чапла гъиле пӀапӀрус ава, эрчӀи гъилин тӀуб виниз хкажнава, Сулейман вич вичив рахазва. Чун гьасятда гъавурда акьуна: агъсакъалди шиир туькӀуьрзава. Рабаданавай, хабар кьун тавуна, акъвазиз хьанач.
- Я Сулейман дайи, югъди вун полкадал ацукьна хьана, гила кьванни ксус, жуваз ял ягъа. Вун, начагъ итим…
За кьатӀайвал, шаирдиз хъел атай хьиз я. Ада жаваб гана: - Начагъди тиртӀа, зун, къаткана, кӀвале жедай. Поездда - ваъ. Бес шиирни тесниф тавурла, зи кар вуч хьуй? Зун съезддал рахун лазим я эхир.
- Я Сулейман дайи, ваз хъел къвемир. Съезддал рахадай инсанар гзаф жеда. Аниз кьуд патахъай тӀвар-ван авай писателар кӀватӀ жезвайди я. - Дуьз рахазвач вун, хва. Абур абур я, зун Сулейман я. Абурухъ чпин ихтилатар жеда, захъ зи гаф ава лугьудай. Москвада чун хьайи вири вахтунда чӀехи шаирди вич пара лайихлувилелди тухвана. Заз чидайвал, гьа и простойвили, инсанвилин ерийри ва тежер хьтин бажарагълувили ам съезддин вири делегатриз кӀанарна… Дагъустандин шаирдин кӀваляй чун кьил виневаз, чи арифдар шаирдал мадни дамах авунин гьиссер гваз эхкъечӀнай. Эхь, СтӀал Сулейман шииратдин цава садрани хкахь тийидай нурлу гъед яз амукьда.
Шииратдин цава - нурлу гъед
ВикӀегьвал, намуслувал, хайи чилел рикӀ хьун хьтин пак ерияр хас касдивай жеда вичин хивез уьлкведин таъсиб хуьнин жавабдарвал кьабулиз. Гьа ихьтинди тир полковник, РФ-ДИН Кьиблепатан военный округдин 18-армиядин командующийдин заместитель, женгинин гзаф орденринни медалрин сагьиб, хъуьлуьдви Мегьамеджанов Мегьамедали Камилович. М.Мегьамеджанов 1967-йисуз Рутул райондин Хъуьлуьдрин хуьре дидедиз хьана. Зигьинлу, дирибаш гадади мектеб агалкьунралди акьалтӀарна, колхозда кӀвалахна. 1986-1987-йисара Советрин Армиядин жергейра къуллугъна. Чешнелу аскер частунин командирдин теклифдалди Рязандин высший воздушно-десантный командный училищедик экечӀна. Анаг лап хъсандиз куьтягьай офицерди къуллугъдин рехъ Кеферпатан флотдин гьуьлуьн пияда кьушунрин 61-кьилдин бригададин 876-батальондин десантникрин взводдин командирвилин везифайрилай башламишна. КьетӀен алакьунриз килигна, командованиди адал ахпа гьа бригададин десантно-штурмовой ротадин, 1994-йисалай Каспийдин флотилиядин 332-нумрадин кьилдин батальондин ротадин командирвилин, са йисалай гьа батальондин штабдин начальниквилин жавабдар везифаяр ихтибарна. 2016-2018-йисара Мегьамедалиди Сирияда къуллугъна. Хсуси чешнедалди аскерар руьгьламишиз алахъдай офицерди Чечен Республикада, къизгъин гьалар арадал атай маса чкайрани ягъунра иштиракна. Са шумудра адал хирер хьана. Украинадин неонацистрихъни фашистрихъ галаз ам гьа сифте йикъалай женгерик экечӀна. Къуллугъдин везифаяр лап хъсандиз кьилиз акъудзавай, дяведин илим чирунал алахъзавай ва вичин гъилик квай аскеррин саламатвилин къайгъуда авай чешнелу офицерди гьам командованидин, гьам женгинин юлдашрин патай гьуьрмет къазанмишна. И кардин гьакъиндай адан чинерал артух жезвай гъетери ва гьакӀ шабагьрини шагьидвалзавай.
Эхиримжи вахтунда полковник Мегьамедали Камиловича Кеферпатан флотдин гьуьлуьн пияда кьушунрин Яру пайдах авай Кирнессдин 61-бригададин командирвилин, РФ-ДИН Кьиблепатан военный округдин 18-армиядин командующийдин заместителвилин (им генералвилин къуллугъ я ва командованиди ам генералвилин чин гун патал къалурнавай) жавабдар везифаяр тамамарзавай. Ам женгинин са жерге орденризни медалриз лайихлу хьана. «За военные заслуги» ордендиз, «За заслуги перед Отечеством I и II степени», гьакӀ «За от вагу», Жукован, Суворован медалриз (вири 15).
Уьмуьрдин юлдаш Муслимат Шагьпазовнади - старший прапорщикди, гьуьлуьн пиядин бригададин сирлу частунин начальниквиле, Кеферпатан флотдин кьушунрин канцелярияда делопроизводителвиле жавабдар къуллугъар тамамарна, адазни командованидин патай ганвай шабагьар ава. Донбасс азад хъувунин нубатдин женгина залан хер алаз Севастополдин госпиталдиз хкай викӀегь полковник Мегьамедали Мегьамеджановаз духтурривай, гьайиф хьи, куьмекиз хъхьанач. Женгинин викӀегь офицер, къени къилихрин гьуьрметлу инсан чавай вахтсуздаказ къакъатна. Вучда кьван, рагьмет хьурай, хизандиз, багърийриз сабурар гурай! Женгинин дустари ам 17-февралдиз хайи хуьруьз хкана. Кучукдайла, кӀватӀ хьун чӀехи митингдиз элкъвена. Ватандин ЧӀехи дяведа телеф хьайи баркаллу хъуьлуьдвийрин гьуьрметдай хкажнавай обелискдин (тарих тикрар жезва, адал чи игитдин чӀехи буба Мегьамедалидин тӀварни ала) вилик квай майдандал, игит полковник эхиримжи рекье тваз хуьруьн жемят, женгинин дустар, гьакӀ къунши хуьрерайни районрай, республикадин меркездай гзаф ксар атанвай. Пашманвилин митинг «Хъуьлуьдрин хуьр» СП-ДИН кьил Ревшан Ражабова ачухна. Ада сифте гаф бригададин командир, генерал-майор Сергей Витальевич Пушкиназ гана.
- Кьиблепатан военный округдин 18-армиядин командующийдин заместитель, батальондин командир Мегьамедали Камилович Дагъустандин лап лайихлу, викӀегь рухвайрикай сад тир. СВО-ДИН вакъиаяр башламишайла, ам вичи секиндиз къуллугъзавай Кеферпатан Заполярный округдай хтана, чӀехи бубадин кар давамарун яз, нацистрихъ галаз женгерик экечӀна. Гъилик агъзурдалай артух аскерар квай адавай, гьелбетда, хатасуз штабда ацукьна, женгиниз регьбервал ганайтӀа жедай. Амма адаз масабурун далудихъ чуьнуьх хьун чидачир. Гьамиша къайгъударвал ийиз, командирди ватанпересвилин буржи игитвилелди кьилиз акъудна. Кьегьал хва тербияламишай диде-бубадиз, муаллимриз, вири хъуьлуьдвийриз баркалла! Женгинин дуст Мегьамедалидин экуь къамат чи рикӀера эбеди яз амукьда, - лагьана генералди.
Теселли гудай башсагълугъвилин келимаяр РД-ДИН Кьил Сергей Меликован тӀварунихъай РД-ДИН энергетикадин министр Марат Шихалиева, женгинин юлдашрин патай 18-армиядин командирдин заместитель генерал Валерий Бойкоди, РФ-ДИН Игит, ВОЗДУШНО-ДЕСАНТНЫЙ кьушунрин командующий, генерал-полковник Михаил Теплинскийди, Мегьамедалидихъ галаз санал Рязандин военный училищеда кӀелай полковник Павел Чипюка, РД-ДИН Халкьдин Собранидин председателдин заместитель Камил Давдиева, Рутул райондин кьил Давуд Сулейманова, Ахцегь, Рутул ва Докъузпара районрин военный комиссар Рафик Мегьамедова, хуьруьн агъсакъалрин Советдин председатель Надир Акимова, хуьруьн мискӀиндин имам Сабир Магьмудова ва масабуру лагьана.
Лезгистандин рухвайри са чӀавузни душмандин вилик ажузвал авунач, я ийинни ийидач. Абурун дамарра къекъвезвайди Куьре Мелик, Гьажи Давуд, Михаил Лезгинцев, Валентин Эмиров, Эсед Салигьов, Асрет Алиев, Араз Алиев, Мирза Велиев, Абас Исрафилов хьтин игитрин иви я. «Эй лезги халкь, душман винел атана, Къарагъ кӀвачел, къул хуьз экъечӀ!» - эвер ганай Куьре Мелика ва вич кӀвенкӀве хьанай кьушунрин. Гьажи Давудакай Седакъет Керимовади кхьизва: «Тур гъилевай са кьвал тир ам, Садавайни тежедай рам. Са эл хуьзвай кӀватӀал тир ам, Чи дагълар хьиз - тагудай чам… Игитар са чӀавузни рекьидач. Абурун тӀварар чи мецел ала, чпикайни лекьер жеда. Гьавиляйни, белки, цавун аршда лекь акур кьван, заз акӀ жеда хьи, ам Валентин Эмиров тир хьиз. Гуржийрини лезги халкьдиз, дагъустанвийриз, «леки» лугьузвайди абур, лекьер хьиз, викӀегь тирвиляй тир. А викӀегьвал са чӀавузни квахьдайди туш, ихьтин ерияр асилрилай асилрал къвезвайди я. Къе вагьши душманри, фашистри РагъакӀидай патай Россиядиз чпин кӀирер экъиснавайла, чи лекьерин иви ргазва, абур Ватан, халкь, къул, гьахълувал хуьз майдандиз экъечӀнава. Лекьер са чӀавузни душманриз муьтӀуьгъ хьайиди туш, я женни ийидач! Алай вахтунда Украинада кьиле физвай серенжемдани чи лекьери чпин гужлувал къалурзава. Ингье мукьвара мад са лезги лекьрен игитвилиз Дагъустандин Кьил Сергей Меликова лайихлу къимет гана: «Россия - зи тарих я» паркуна кьиле фейи мярекатдал старший сержант Гьасанов Набир Серкеровичаз «Дагъустан Республикадин вилик лайихлувилерай» орден гана. 1988-йисуз Хив райондин Кашанхуьре дидедиз хьайи, ДГПУ-ДИН физкультурадин факультет акьалтӀарай Набир 2010-йисуз хушуналди армиядин жергейриз фенай. Сифтедай Волгоградда, ахпа Эрменистанда аскервал авуна. Гьамиша адан тӀвар Гьуьрметдин доскада авай. «Артиллериядин частарин отличник» знакдиз лайихлу хьана. 2020-йисуз Набираз «РФ-ДИН ВНГ 94 46 ОБРОН СКО полкунин 20 йис тамам хьунин» медаль гана. Набир Серкеровича Украинада кьиле физвай женгера сифте йикъалай гатӀунна гьунарлувилелди иштиракна. Херсондин ЦӀийи Каховка шегьердилай гатӀунна, Николаевка, ЦӀийи Каменка, Давидоброде ва маса хуьрерани шегьерра душмандихъ галаз дяве чӀугваз, 13 касдикай ибарат взводдиз регьбервал гана. Адан взводдин везифа, чка дегишариз, минометдай душмандиз цӀай гун тир. Командирди лугьузвайвал, взводда вирида стхавилелди, кичӀевал течиз, къуллугъзавай. Набира рикӀел хкизва: «ГьикӀ ятӀани, 2022-йисан 23-июлдиз, чун алай чка душмандилай дрондин куьмекдалди гуьзетиз алакьна ва тупарай къатидаказ цӀай гуз гатӀунна. И хаталу декьикьайра зи вилик взвод къутармишунин месэла акъвазна. Жувакай фикирдай мумкинвал амачир, юлдашар къутармишна кӀанзавай. Аллагьдиз шукур, вири взвод, цӀипуд кас (ротадин командирни галаз), са цӀархни тахьана, яракьар авай Урал машинни гваз, хаталу чкадивай яргъаз акъудиз алакьна. Амма къвалав хъиткьинай снарядди зун са шумуд метрдин яргъаз гадарна. ЖУВ-ЖУВАЛ хтайла, акуна хьи, гъил галамач. Къарагъиз кӀан хьана - юзаз хьанач, чапла кӀвач ханвай… Вахтунда агакьай, вич Сиртычай тир прапорщик Шихмегьамедов Шихмегьамедакай ва санинструктор, старший сержант Н.Байрамовакай заз сифте куьмек хьана. Абуру зун ЦӀийи Каховкадин госпиталдиз хкай ирид йикъалай самолетда аваз Москвадин патав гвай Балашихадин госпиталдиз агакьарна. Ана духтурар захъ лап хъсандиз гелкъвена, заз къуват хкана яргъал фенатӀани, зун сагъар хъувуна.
2022-йисан 29-сентябрдиз и госпиталдиз генерал-полковник Виктор Стригунов атана, ада зав «Жуьрэтлувиляй» медаль вахкана.
2023-йисан 2-августдиз генерал-полковник Захаров Сергей Юрьевич атана ва ада зав «ВикӀегьвилин орден» вахкана. Гьайиф хьи, сагъламвилиз килигна, завай зи взводдихъ галаз санал душмандихъ галаз дяве чӀугваз жезмач. Умудзава хьи, зи мурад чи дагъдин лекьери кьилиз акъудда…» Эхь, Набир стха, лекьери чпин лекьвал ийида. Вунани ви суьгьбетралди, насигьатралди абурук руьгь кутадайдал шак алач.
Садра тир вун акурди заз, НАМУС-ГЪЕЙРАТ, инсанвал гваз… Ихтияр це хцяй вун кьаз, Илгьамдалди рахаз, Набир. Акьулдизни кардиз зирек, Гьалал хьуй ваз дидедин нек! Ватан хуьз вун хьанач къерех, Ама къе тӀал чӀугваз, Набир. Бахтунал ви аламаз вил, Дяведин цӀу галудна гъил… Гужлу хьуй ви мурадрин гьуьл, Бахтун лепе къугъваз, Набир! ХьанатӀани рикӀел хирер, На туьхуьрнач руьгьдин гьиссер. Ви уьмуьрди гуй ваз бегьер, Ви кьилел рагъ ргаз, Набир! Мубарак ваз лайихлу тӀвар, Хкаж хьуй ви цавухъ яшар! Серкер буба, диде Сувар, Сагъ яз, кьилел алаз, Набир!
Тагьиров Мегьамед 1917-йисуз Куьре округдин Кьулан ЗахитӀрин хуьре лежбер Ханмегьамедан хизанда дидедиз хьана. Хуьруьн сифтегьан ва Цмуррин ирид йисан школаяр акьалтӀарай ада кӀелунар Буйнакскда ва Махачкъалада давамарна, адакай кьве пешедин сагьиб хьана. Техникадин ва педагогикадин рекьерай дипломар гвай жегьилди 1938-йисуз вичин зегьметдин рехъ Хив РОВД-ДА УРДИН отделдин начальниквилелай башламишна. Ватандин ЧӀехи дяве башламиш хьайи 1941-йисуз ам Докъузпара РОВД-ДИН начальниквиле тайинарна. И акьалтӀай четин, хаталу вахтунда ада партиядин ва гьукуматдин буйругъдалди чкадал жавабдар месэла гьялунин, Яру Армиядин жергейриз къуватар желб авунин, фронтдиз, оборонадиз куьмекар гунин ва партизанрин дестеяр тешкилунин кӀвалах тешкилна.
1943-йисуз Кьасумхуьруьн районда къанун-къайда мадни пайгардик кутун патал Мегьамед Тагьиров аниз РОВДДИН начальниквиле рекье туна.
Еке бажарагъ, къаш-къамат авай, адалатлу, къагьриман хьтин начальникди инани гьалар хъсанарна. Кьве йисалай ам Табасаран РОВД-ДИН начальниквиле тайинарна.
Ватан хаталувилик квай вахтунда садбуру чпин чанар къурбандзавайла, хаинар, дяведикай, жемятдин краривай кьил къакъудна, тамарани чуьллера гьатнавай. ЧӀуру рекьера авайбуруз гафуналди, кардалди таъсир ийиз алакьдай къуллугъчиди, райондин активистрин куьмекни галаз, са куьруь вахтунда инани къайда туна, чӀуру крарал эхир эцигна. Дяведилай гуьгъуьниз Мегьамед Ханмегьамедовичаз мад гьа и къуллугъдал Кьасумхуьруьн, Докъузпара районра РОВД-РИЗ регьбервал гун кьисмет хьана. 1954-1964-йисара кьвед лагьай сеферда Табасаран РОВД-ДИН начальник яз кӀвалахай ада райондин агьалийрин патай еке гьуьрмет къазанмишна. Полковникдин чинда аваз, Кьасумхуьруьн РОВД-ДИН начальниквиле кӀвалахзавайла, виридаз истеклу Мегьамед Тагьиров 1966-йисан апрелдиз чавай гьамишалугъ яз къакъатна. Ам масадан дердиникай хабар кьадай, кӀеве гьатайдаз куьмек гудай, дирибаш, мерд, вафалу хва тир. Гьукуматди адан лайихлувилериз еке къимет ганва. Ам цӀудалай виниз орденрин, медалрин, грамотайрин сагьиб тир.
Афгъанистандикай ихтилат кватайла, 1980-йисара ана кьиле фейи дяведин гьерекатрикай хабар авайбурун рикӀера пашманвал гьат хъийида. ГьикӀ лагьайтӀа, ана интернационалиствилин буржи тамамардайла, чи гзаф жегьилар элкъвена хтаначир. ИкӀ, 1985-йисан сентябрдиз Вини СтӀалдилай тир Фетилагьоврин хизандивни рикӀ къарсурдай чӀулав хабар агакьнай: спецназдин разведчик Селимов Гьажи къизгъин женгера телеф хьана.
Гьажи Селимов 1984-йисуз Афгъанистандиз рекье тунай. Адан юлдаш, командир лейтенант Пермякова рикӀел хкайвал, Гьажи буржидиз вафалу, гайи буйругъ ян тагана кьилиз акъуддай, викӀегь аскер тир. Вилик жергейра хьун адан макьсад жедай. Ада гуманитарный куьмекдин машинрин колоннаяр 6 сеферда саламатдиз тайин чкадиз агакьарна. 12 сеферда разведкадин серенжемар тамамарна. Исахейл, Кундуз, Кандагар, Саланг, Ишкамуш вилаятра маджагьедрихъ галаз кьиле фейи женгера уьтквемвилелди иштиракна.
Адахъ галаз санал къуллугъ авур аскерри тестикьарайвал, са йифиз душманди частуниз минометрай гуьлле гана. Гьажидин къвалав гвай кьве аскерни кьена. Адал вичел хер хьана. ЯтӀани ада цӀай кьунвай алачухрикай залан хирер хьайи юлдашар саламат чкадиз акъудун патал чалишмишвална. Амма кьвед лагьай мина хъиткьинайла, Селимован бедендизни еке хасаратвал гана. Ам госпиталдиз тухудай рекье куьтягь хьана. ВикӀегь аскердин грамотаяр, Яру Гъед орден, «Жуьрэтлувиляй» медаль Вини СтӀалрин юкьван школадин музейда хуьзва. Школадин цлал адан шикил алай кьул ала. Хуьруьн са куьчедиз Гьажи Селимован тӀвар ганва. Кьегьалар рекьидач, абурун экуь къаматар халкьдин рикӀера гьамишалугъ амукьда.
Украинада женгинин гьерекатар башламишунихъ галаз алакъалу яз, Кьурагь райондай къанни вадалай виниз жегьилриз армиядин жергейриз эвер гана. Абуру Донбассдин шегьерар миллетбазрикай хуьн ва азад авун патал женгера иштиракзава. Дяве кьиникь, дяве завал, каш-мекь я, - мукьвал-мукьвал тикрардай Ватандин ЧӀехи дяведин четин йисар акур чи дидейрини бубайри. Ингье саки кьудкъад йисалай чун мад дяведин гьерекатрин шагьидар хьанва. Женгера иштиракчияр хьайи са шумуд жегьилди азадвал патал чпин чанар къурбанднава. РикӀиз гьикьван туькьуьл келимаяр ятӀани, чун абур рикӀел хкуниз мажбур я. Чна игит рухвайрин экуь къаматриз икрамзава. Кьурагь райондай хейлин идарайрин работникри, месела, райадминистрациядин, райцентрадин сад ва кьвед лагьай нумрайрин юкьван школайрин, райбольницадин пешекарри, гьакӀ кьилди юлдашрини чпин патай миллетбазрихъ галаз женг чӀугвазвай чи аскерар патал чими парталар, недай шейэр авай посылкаяр рекье туна. Къуллугъзавай аскеррин диде-бубайри абуруз чухсагъул лагьана. Кар, белки, ракъурай шейэрал алач жеди. Кьилинди къайгъуда хьун, аскерри чпин далудихъ, дагълар хьиз, ватанпересар галайди гьисс авун я. Чаз женг чӀугвазвай кьегьал рухвайрин патахъай къайгъударвал ийизвай райондин дишегьлийрин Советдин председатель Эльмира Исаевадиз, агьалияр яшайишдин рекьяй хуьдай центрадин начальник Эльбрус Гьажиеваз, РД-ДИН Халкьдин Собранидин депутат Девлетхан Алиеваз, судья Насими Назаралиеваз, гьакӀ маса юлдашризни рикӀин сидкьидай сагърай лугьуз кӀанзава. Ватандин вилик чпин пак буржи намуслувилелди тамамарзавайбур абуру чпин хайи веледрай кьуналди, гьар са камуна аскеррин диде-бубайрин гуьгьуьл къачузва, чпин патай гъвечӀи-гъвечӀи савкьатар рекье твазва, гьакӀ аскеррин аялрин гуьгьуьларни шадарзава, хизанрин гьал-агьвални фикирда кьазва. «Чаз аскерар сагъ-саламатдиз чпин хизанрин патав хтана кӀанзава», - лугьузва вирида са сивяй.
Буржидиз вафалувал Игитрин крар амукьда
Махсус серенжемда миллетчийрихъ галаз кьиле физвай женгера къалурай кьегьалвилериз килигна старшина Мирзабег Заловаз «Багъри Дагъустан» жемиятдин тешкилатди, «Халкьдин фикир» фондуни чӀехи къимет ганва. Гзаф миллетрин векилрикай ибарат Дагъустандин халкьдин вилик кьетӀен лайихлувилерай «Къизилдин гъед» медални галаз «Дагъустандин Халкьдин Игит» лагьай тӀвар ганва. И йикъара Дербент райондин кьил Мавсум Рагьимова Мирзабег Залован буба Исабег, хала Имара Залова ва маса багърияр кьабулна. Игит махсус серенжемда хьуниз килигна, М.Рагьимова кӀватӀ хьанвайбуруз чӀехи шабагь тебрик авуна, Къизилдин гъед Игитдин буба Исабегав шад гьалара вахкана. Мирзабег Залов 1988-йисуз Дербент райондин Белиж поселокда СПТУ-ДА мастер яз кӀвалахай, вичин бинеяр Докъузпара райондин Къаракуьредай тир Исабеган хизанда дидедиз хьана. Ирид лагьай классдал кьван Г.Лезгинцеван тӀварцӀихъ галай школада кӀелайдалай гуьгъуьниз, ам поселокдин 1-нумрадин школадиз хъфизва. Ина 9-класс акьалтӀарай жаван Белиж поселокдин СПТУ-ДИК экечӀна.
18 йис тамам хьанмазди, адаз къуллугъ ийиз армиядин жергейриз эверна. Кьве йисуз Забайкальедин крайдин военный частара: сифте мотострелковый бригадада, ахпа пияда, гуьгъуьнлайни танкарин кьушунра къуллугъ авурдалай кьулухь ам, икьрар кутӀунна, армияда акъвазна. Ина ам вичин рикӀ ацукьай Анастасиядал эвленмиш хьана, кӀвал-югъ кутуна, ругуд аялдиз тербияни гуз, вичин военный къуллугъ са лекени квачиз давамарзава. Къуллугъдин рекьяй ам Китайдиз, Сириядиз командировкайриз ракъурна. Инра ада вичихъ авай алакьунар, кьегьалвилер къалурна, дуст халкьарин аскерриз вичин тежрибадикай пай гана. Пешекар военный яз, миллетчийрин вилик пад кьаз, кьве сеферда Украинада кьиле физвай махсус военный серенжемда иштиракна. Намуслу ва гьакъисагъ къуллугъдай, аскервилин буржи тамамардайла къалурай дирибашвиляй ам сад ва кьвед лагьай дережайрин «Аскервилин жуьрэтлувиляй», «Женгерин гьерекатрин ветеран», Жукован медалриз ва маса шабагьриз лайихлу хьанва.
Чна Мирзабег Исабеговичаз чӀехи тӀвар мубаракуналди, Ватандин итижар хуьнин карда мягькем сагъвални яргъи уьмуьр хьун алхишзава.
Россиядин социальный фондунин Дагъустандин отделенидин коллективди «Вири - гъалибвал патал» акциядин сергьятра аваз Вирироссиядин халкьдин фронтдин региондин отделенидив Украинада кьиле тухузвай дяведин махсус серенжемда иштиракзавайбур патал 6 автомашин вугана. - Чна рикӀин хушвилелди и жуьредин автомашинар халкьдин фронтдин отделенидиз багъишзава,- лагьана Дагъустанда авай ОСФР-ДИН управляющийдин везифаяр тамамарзавай Мегьамед Исаева.- Чун инанмиш я, абурукай махсус серенжемда авай чи ватанэгьлияр тир аскерри, герек парар сенгеррал агакьариз, гьар юкъуз менфят къачуда. Умуд кутаз кӀанзава хьи, чалай маса коллективрини, агьваллу дагъустанвийрини чешне къачуда. ОНФ-ДИН Дагъустандин отделенидин регьбер Жамалдин Шагьабудинова ОСФРДИН коллективдиз сагърай лагьана.
И йикъара Кьасумхуьрел, Дагъустан Республикадин Халкьдин Собранидин депутат Имам Яралиеван регьбервилик кваз, алай йисан майдиз Дагъустандин халкьдин шаир СтӀал Сулейман дидедиз хьайидалай инихъ 155 йис тамам хьун къейд авунихъ галаз алакъалу яз, тешкиллувилин комитетдин заседание кьиле фена. Анал тешкиллувилин месэлаяр, мярекатрин план, гьакӀни юбилей къейд авунихъ галаз алакъалу са жерге месэлаяр веревирдна. Идакай чаз райадминистрациядин пресс-къуллугъди хабар гана. Заседание райондин культурадин отделдин начальник Майрудин Бабаханова депутат лишанлу вакъиадин кьилин мярекатрин пландихъ галаз танишарунилай башламишна. ИкӀ, ада шаирдин юбилейдиз муниципалитетда кьиле тухудай гзаф кьадар конкурсрихъ, выставкайрихъ, гуьруьшрихъ, флэшмобрихъ галаз сад хьиз, СтӀал Сулейманаз бахшнавай шииррин ва шаирдин афоризмайрин ктабар, «СтӀал Сулейман - шикилра» пишкеш яз гуз жедай гуьрчег ктаб-альбом чапдай акъудун, «СтӀал Сулейман - шикилра ва кинохроникада» видеофильм, «Куьредин ярар» литературадин бюллетень гьазурун пландик квайди раижна. Кьилин мярекат лагьайтӀа, Агъа СтӀалдал, СтӀал Сулейманан КӀвалемузейда, 18-майдиз кьиле тухуда. Имам Яралиева, СтӀал Сулейманан медениятдин ирс хуьнин важиблувал къейд авунихъ галаз сад хьиз, оргкомитетдин членриз ва вири районэгьлийриз лишанлу вакъиа къейд авуниз талукь мярекатриз гьазурвал акунин ва кьиле тухунин крара активнидаказ иштиракуниз эвер гана. Ада мярекатрин бязи пунктарал кӀвалах хъувун патал са жерге теклифар гана, халкьдин шаирдин 155 йисан юбилей виниз тир дережада аваз кьиле тухунихъ ва ам республикадин дережадин вакъиадиз элкъведайдахъ инанмишвал къалурна. Идалайни гъейри, депутатди Агъа СтӀалдал СтӀал Сулейманан КӀвалихъмузейдихъ физвай рехъ, патарив гвай чкаярни дуьзарна кӀанзавайди, гьакӀни шаирдин тӀварцӀихъ галаз алакъалу тир маса объектар гуьрчегарунин месэлайризни кьилин фикир гун лазим тирди къейдна. Ада гьакӀни XX асирдин Гомеран уьмуьрдикай ва яратмишунрикай телефильм арадал гъунин теклифни гана. Имам Яралиева райондин кьиле авай ксарихъ ва активдихъ галаз гатфарин призывдин кампаниядин, гьакӀни Россиядин Яракьлу Къуватрин жергейриз икьрардин бинедаллаз агьалияр кьабулунин месэлаярни веревирдна. Райадминистрациядин кьилин жемиятдин хатасузвилин рекьяй заместитель Абуталиб Фатулаева хабар гайивал, гатфарин призывдиз пландин бинедаллаз гьазурвал аквазва. Ада къейд авурвал, райондин агьалийри военный къуллугъ хкягъуна чпин активвал къалурзава. ИкӀ, йисан алатнавай вахтунда райондай 11 касди военный къуллугъдин икьрар кутӀуннава. Имни хъсан делил я. Эхирдай кӀватӀ хьанвайбуру Имам Яралиеваз муниципалитетдин уьмуьрда активнидаказ иштиракунай, мергьяматлувилин серенжемрай, кьилди къачуртӀа, «Умуд» фондуни СВО-ДИН иштиракчийриз куьмекар гунай сагърай лагьана. Россиядин Яшайишдин фондунин Дагъустанда авай отделенидин муьштерийрихъ галаз кӀвалахдай къуллугъри, алай йисан мартдилай башламишна, агьалияр кьабулун патал алава мад са югъ тайинарнава. ИкӀ, алай вацра ам 30-мартдал ацалтзава.
Малум хьайивал, идаради гьафтедин кӀвалахдин вири йикъарани гьа виликдай хьиз кӀвалахзава. Гила - гьар вацран эхиримжи киш юкъуз - республикадин агьалийривай ва тешкилатривай фондунин вири къуллугърикай тамамвилелди менфят къачуз жеда. И ва гуьгъуьнин алава йикъарани муьштерийрихъ галаз кӀвалахдай къуллугъри пакаман сятдин 8-далай нисинин сятдин 2-далди (ва я 9-далай 3-далди) агьалияр кьабулда. ТӀимил агьалияр яшамиш жезвай, 1-2 пешекарди кӀвалахзавай хуьруьн чкайра алава юкъуз кӀвалах сятдин 8-далай 11-далди (ва я 9-далай 12-далди) кьиле тухуда.
Гьар вацра алава са югъ тайинаруни фондунин кӀвалах хъсанаруниз куьмекда. Идалайни гъейри, гьукуматдин кӀвалахрал алай агьалияр патал им еке къулайвал я, гьикӀ хьи, ял ядай юкъуз лазим месэлаяр гьялдай мумкинвал жезва.
РикӀел хкин: алай вахтунда Яшайишдин фондунин хиляй гзаф месэлаяр, алакъадин центрадиз (телефон: 8-8001-00000-1 ) ва я «ифей линиядиз» (телефон: 8-800-200-03-39 ) зенгна, кьилиз акъудиз жезва. Операторрин куьмекдалди лазим малуматар арада мензил аваз (дистанционно) агакьарда. Эгер агьали фондуниз атунин лазимвал аваз хьайитӀа, виликамаз адаз учир кьада.
Жуван кьил хуьн ва гьакӀни халкьдиз жувакай менфят хкатун патал чун гьар са кас са пешедин иеси хьун герек я. Пешеяр лагьайтӀа, кьуьк ядай кьванбур ава. Алай вахтунда мехъеррик, суварриз, шадвилин вири межлисра - хайи югъ, хизан артух хьун, уьмуьрда са гьихьтин ятӀани агалкьун къейдзавай мярекатра - суфраяр туькӀуьрун анжах са хуьрекралди дуьзмишуналди сергьятламиш жезвач. Технологияр артмиш жезвай девирда и хилен «искусствони» вилик фенва. Алай девирда ширинлухар торт, чранвай шейэр ва я маса затӀар алачир межлисдин суфра фикирдиз гъун четин я. Заз чиз, ширинлухар такӀан кас дуьньядал жеч. Абур алачир суфра кукӀва жедай гъед галачир ёлкадиз ва я варз алачир цава авай гъетериз ухшар я. Гьавиляй ширинлухар дуьзмишнавай суфрадин «шагь», и «шагьдин» устӀарарни, гьелбетда, кондитерар я. Зи ихтилатни гьа ихьтин са устаддикай, кондитер Хидирнабиева Наиятакай фида. Каспийск шегьердин «Пригородный» куьчедай физвай гьар са касдин ягъай вил гуьрчег рангаралди, вилик ишигъ тухудай хьтин нур гузвай «Кондитерская Марципан» кхьенвай кьулуна акьада. Гьа и «маканда» зун Наиятахъ галаз таниш хьана. Къецел патай цларал янавай гуьрчег рангаралди чӀугунвай десертринни чранвай ширинлухрин шикилри ва кондитерскийдин къене пата гьар са затӀ хъсандиз аквазвай витринадин дезгедал эцигнавай суьрсетди ам лап гьа выставкадиз барабар авунва. Шикилар, гьелбетда, живописдин гьунар я, амма витринадин дезгейрал алай кьван тортарин, десертрин суьретар «чӀугунвай» Наият художник туш гьикӀ лугьуда? Художник анихъ амукьрай, скульпторни тушни мегер! Махарик квай хьтин къушарин, гьайванрин, гьар жуьредин цуькверин статуэткаяр арадал гъунин гьайбатрикай за Наиятавай са кьве гаф лугьун тӀалабна. - Гьеле школада гъвечӀи классра амаз, - башламишна ада, - пластилиндикай гьайванрин, къушарин кӀалубар туькӀуьрун зи рикӀ алай кӀвалах тир. ЧӀехи хьайила, пластилиндив къугъваз жедач кьван, - хъуьрена хьиз, давамарна ада, - гьа ихьтин кӀалубар тинидикай ийиз, чраз эгечӀна зун. Ахпа тӀунутӀар, шуьреяр, цикӀенар… Жуван рикӀ алай пеше генани вини дережадиз акъудун патал зун Туьркменистандин НЕБИТДАГЪ шегьерда авай алишверишдин училищедиз гьахьна. Кондитердин кьилин везифа инсандин уьмуьр «тӀямлу» авун я. И рекьяйни гьар са устаддихъ вичин рецептура, «къайда» ава. Кьилинди ширинлухар чрун патал гьазурзавай къаришма устадвилелди гьазурун я. Эгер ам гьазурзавай няметрикай са затӀ артух ва я эксик хьайитӀа, на чӀугур зегьметдихъ тарифдай нетижа жедач. Гьавиляй и карди чирвал, гъавурда аваз ва гьакӀни мукъаятвилелди эгечӀун истемишзава. Идалайни гъейри, кьилин шартӀарикай мадни сад жува чразвай, я туькӀуьрзавай тортунин шикил хиялда, фикирда чӀугваз алакьуникай ибарат я. Имни анжах кьатӀунрин бажарагъвал авай касдилай алакьда. Хиялда туькӀуьрзавай, чразвай тортунин шикил чӀугун, ахпа гьа шикилдай статуэтка «хрун» анжах гьевесдал, ашкъидал бинеламиш жезвайди я. Наиятан суьгьбетдай зун гъавурда акьурвал, кондитервилин искусство, гуьрчег ва тӀямлу ширинлухар гьазу рунилай гъейри, са гьихьтин ятӀани кьетӀенвилер, артуханвилер авай пеше я. И пешеди кьуру хиялдиз (фантазиядиз) яратмишзавай затӀунин суьрет гъиз алакьун ва ахпа ам гьар жуьредин кӀалубралди, рангаралди гуьрчегарни хъувун истемишзава. Шаксуз, яратмишунин бажарагъвал хьиз, им технологиядин чирвилерни истемишзавай пеше я. Кондитерди яратмишзавай «эсерар» арадал къведалди ийизвай кӀвалахрин чӀехи пай гъилелди, махсус алатралди тамамарзава. Гьавиляй и пеше гьа са вахтунда художникдин, скульптордин, технологдин пешейрихъ галаз барабарзава. Эгер художникди арадал гъизвай шикил рангаралдини кистдин куьмекдалди арадал гъизватӀа, кондитерди - кремралдини и пешекаррин «чӀехи яракь» тир шприцралди… Ихьтин алакьунар авай, хъуьрез акъвазнавай, лугьудайвал, чина берекатдин нур авай чи лезги рушан уьмуьрдикайни талгьана жедач. Хидирнабиева (Агьмадова) Наият 1971-йисуз Мегьарамдхуьруьн райондин Уружбайрин хуьре тракторист Рамазананни Рамзиятан хизанда дидедиз хьана. 1986-йисуз 8-класс куьтягьай ам, чна винидихъни къейднавайвал, Небит-Дагъ шегьердин алишверишдин училищедин кондитервилин отделенидиз гьахьна. Кьисметди Наият сифте 1989-йисуз - Астрахандиз, ахпа 1999-йисуз - Нижневартовскдиз, 2022-йисузни Каспийскдиз акъудна. ИкӀ, алатнавай 35 йисуз, гьина хьанатӀани, чи ватанэгьлиди, инсанрин уьмуьр «ширинариз», кондитервиле кӀвалахна. Н.Хидирнабиева вафалу уьмуьрдин юлдаш, мегьрибан дидени я. ЧӀехи кьве рушахъ чпин хизанар, кӀвал-югъ хьанва. Гада Артем Каспийск шегьердин медколледждин 2-курсунин студент я. Наият, къуй гьамиша ваз рагъ «хъуьруьрай», гьа ракъинин нурарик ви устадвили цуьк ахъайрай, цуькведин атирдини миллионралди инсанрин иштагьар ачухаррай. Вахъ чандин сагъвал, хизанда мадни хушбахтвал, дуьньяни ислягь хьурай!
Дагъустандин промышленностдин хиле 1 агъзур касдив агакьна цӀийи пешекаррин игьтияж ава. РД-ДИН промышленностдин ва алишверишдин министр Низам Халилован гафаралди, и жигьетдай кьитвал арадай акъудун патал регионда «вакансийрин ярмаркаяр» тешкилзава. «Концерн «Къизлярдин электромеханикадин завод» АО-ДИН карханайра гьар йисуз 400-далай гзаф студентри тежриба къачузва. ГьакӀни карханадин бинедаллаз кардик квай учебный центрада заводдиз цӀийиз кьабулнавай ксарикай карханада игьтияж авай пешекарар гьазурзава. «Кьиблепатан Сухокумскдин электромеханикадин завод» АО-ДА «Кьилин образованидин программадай тайин макьсаддалди чирвилер гунин гьакъиндай» икьрарар кутӀуннава. “Завод «Дагдизель»” АО-ДА 2023-йисан 1-сентябрдилай «Чирвилер къачузвайбур кӀвалахдин рекьяй гьазурунин гьакъиндай» къайда кардик ква. Адан макьсад, чирвилерни тежриба сад авуналди, гележегдин пешекарар гьазурунин ери хкажун я», хабар гузва Н.Халилова. Гьа са вахтунда, 2030-йис алукьдалди, министерстводин гьисабунралди, региондин промышленностдин хилен игьтияж таъминарун патал тахминан 5 агъзур пешекар герек жеда. Дагъустандин промышленный карханайрикай рахадайла Низам Халилова гьакӀни къейд авурвал, 2023-йисуз Государстводин промышленностдин информациядин къурулушда тунвай карханайрин кьадар гзаф хьанва. РД-ДИН промышленностдин ва алишверишдин министерстводин делилралди, 2023-йисуз и къурулушда гьатнавай республикадин карханайрин кьадар 200-дав агакьнава, абуру ана чпи акъудзавай 1056 жуьре шейэрикай малуматар ганва. «Гьа са вахтунда 2022-йисуз и къурулушда анжах 108 кархана регистрация авунва, майдандиз акъуднавай метягьдин кьадар лагьайтӀа, 627 жуьредиз барабар тир», - лугьузва министрди. Ада гъавурда твазвайвал, и карди, виниз тир технологийрин са шей акъуддайла, пудратчийрин ва таъминчийрин алакъа гуьнгуьна тваз куьмек гузва.
Дагъустандин мелиорациядин хиле, 2023-йисан нетижайралди, 27 проект уьмуьрдиз кечирмишнава, хабар гузва РД-ДИН хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводи. Дигидай цин хиле кӀвалахар милли проектрин сергьятра аваз кьиле тухвана ва абуру 3,9 агъзур гектардин майданар кьуна. Нетижа яз, алатай йисуз 2 агъзур гектардилай гзаф чилера прунз гьасилун патал инженервилин цӀийи къурулушар туькӀуьрнава, 1 агъзур гектардин чиле абур цӀийикӀа туькӀуьр хъувунва. «И проектдин сергьятра аваз, дуьгуь ва лапагрин як гьасилдай 20 кластер тешкилнава. Ида лагьайтӀа, суьрсетдин кьадар артухарда ва ери хъсанарда. Идалайни гъейри, хуьруьн майишатдин хел еримлу авуни къецепатан уьлквейрай гъизвай суьрсетдин кьадар тӀимиларунал ва къецепатан уьлквейрихъ галаз алишвериш авун патал Россиядин мумкинвилер артухарунал гъизва. И проектар уьмуьрдиз кечирмишунин нетижада Дагъустандин хуьруьн майишатдин къурулушар авай гьал, чкадин агьалийрин агьваллувал хъсан патахъ дегиш жезва, кӀвалахдин цӀийи чкаяр арадал къвезва ва, санлай къачурла, региондин экономика виликди физва», - къейдзава министерстводи.
Дагъустандин хъвадай целди таъминардай къурулуш бинедилай цӀийи хъувунин ва ремонт авунин игьтияж арадал атанва. Россиядин Федерация дин виридалайни чӀехи республикайрикай сад тир Дагъустанда хъвадай цихъ галаз алакъалу гьалар муракаббур яз гзаф йисар я. Яд бес тахьун ва адан ери татугайди хьун - ибур агьалийрин тӀал алай месэлайрикай анжах бязибур я. Амма республикадин гьукумдарри гьалар хъсан патахъ дегишарун патал серенжемар кьабулзава ва мукьвал тир гележегда хъвадай целди таъминардай цӀийи объектар ишлемишиз вахкун лазим я. ИкӀ, РД-ДИН Гьукуматдин Председатель Абдулмуслим Абдулмуслимован гафаралди, мукьвал тир пуд йисан вахтунда и рекьиз тахминан 8 миллиард манат чара ийидайвал я. И такьатар цин къурулушдин талукь объектар эцигуниз ва цӀийикӀа туькӀуьр хъувуниз серфда. «Дагъустан Республикадин государстводин программайрин сергьятра аваз, алава финансар чара ийидай къарар кьабулдайвал ийиз алакьнава: 11 объектдин капитальный эцигунрин кӀвалахар тамамарун патал региондив 7,7 миллиард манат агакьда», - къейдна А.Абдулмуслимова. Хъвадай яд бес тахьунин месэла гьялун патал цин объектрал бинедилай ремонтдин кӀвалахар тамамарна кӀанзава. Ида и хиле жезвай аварийрин вилик пад кьадай, агьалияр хъвадай михьи целди таъминардай мумкинвал гуда. «Михьи яд» федеральный проектдин сергьятра аваз, хабар гузвайвал, 32 километрдин «Чиркей-Буйнакск» цин турба тухуз алакьнава. 2024-йисуз, малум хьайивал, целди таъминардай 4 объект ишлемишиз вахкудайвал я.
Дагъустан промышленный кьадарра голубика (винел мичӀи-вили пас (галет) алай, чӀулав ширин куьлуь емишар) гьасилзавай регионрин жергеда гьатнава. Республикада и емишдин сад лагьай плантация Мегьарамдхуьруьн районда Нижний Новгороддай тир карчи Леонид Обухова кутунва. Идакай РД-ДИН хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводи хабар гузва. Республикадиз хас тушир цӀийи жуьредин емиш гьасилун патал са гектар чил карчидиз Ярагъ-Къазмайрин хуьруьн майишатрикай сада чара авунва. Алай йисан зулалди голубика гьасилдай майданар вад сеферда гзафарда. Республикадин кьиблепатан райондин тӀебиатдин шартӀар Нижний Новгороддай тир карчидиз голубика гьасилун патал виридалайни кутугайбур яз акуна. Ада участок вирус акат тийидай жуьредин ва махсус лабораторияда арадал гъанвай 3,5 агъзур кул-кусдалди таъминарнава. Ада гъавурда твазвайвал, голубика гьасилун патал чилин «цурувал» винизди хьун лазим я, гьаниз килигна, абур торфдив ацӀурнавай махсус шешелра цанва. Гьар са кул-кусдин бегьерлувал 5 килограммдиз барабар хьун лазим я. Региондин хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министерстводи хабар гузвайвал, голубика гьасилунал Дагъустандин агьалиярни машгъул хьун мумкин я.
«Чкадин агьалийри хуьруьн майишатдин и хел еримлу авуниз итиж ийизва. Фикирзавайвал, и хел йигинвилелди вилик фида, - гьисабзава РД-ДИН хуьруьн майишатдин ва недай суьрсетдин министрдин сад лагьай заместитель Шарип Шарипова. - Чи республикада 2023-йисуз гьасилай вири жуьре мерейрин ва куьлуь емишрин культурайрин кьадар 7,5 агъзур тонндиз барабар хьана. Им СКФО-ДИН субъектри гьасилайдан 40 процент ва кьилди субъектрин арада виридалайни виниз кьадар я. Гила чавай ахтармишун патал битмишариз башламишнавай голубикадин агалкьунрикайни лугьуз жеда. Ида, са шакни алач, куьлуь емишар гьасилун патал чара ийизвай чилерин кьадарни артухарда. РикӀел хкин, госпрограмма уьмуьрдиз кечирмишунин сергьят
ра аваз, гзаф йисара экъечӀдай куьлуь емишар арадал гъуниз субсидияр гун фикирда кьунва. Дербентдин тежрибадин станциядин бинедаллаз микроклонарный жуьреда цадай кул-кусар (азарар акат тийидай жуьредин) арадал гъидай лабораторияни кардик ква. Яни и хилез инвесторар желб авун патал чахъ хъсан шартӀар ава».
ЦӀийиз гъиле кьазвай карда куьмек гун патал, малум хьайивал, министерствода машгьур алимрикай ва тежрибалу пешекаррикай ибарат десте тешкилзава. Идарадихъ тежриба раиж авунин, ам Мегьарамдхуьруьн, СтӀал Сулейманан ва са жерге маса районра чукӀурунин ният ава. «Мерейрин союздин» гендиректор Ирина Козийдин делилралди, Россияда голубика 1200 гектардин чилера гьасилзава. 200 гектардилай гзаф майданра и емишар Кабардино-Балкарияда цанва. И месэладиз еке итиж Краснодардин крайда ва Ростовдин областда ийизва.
Голубикадиз тайгадин мере лугьузва. Ам тундрада, тамун чкада, дагъларин вини патан зулара, уьленрин ва торфянникрин патарив экъечӀда. Ам акӀ арадал атанва хьи, и мередиз са кьадар къайи гьава авай мулкара къулай я. Амма эхиримжи йисара Россиядин кьиблепатан регионрай тир фермеррини адаз итиж ийиз башламишнава. Абуру гъавурда твазвайвал, Сибирдин мере адаз хас тушир тӀебиатдин шартӀара гьасилун патал бязи амалдарвилер чир хьана кӀанда.
Ахтармишунри къалурзавайвал, Дагъустанда яшайишдин цӀийи кӀвал эцигун патал лазим жезвай вахт 6 йисалай гзаф я. Ихьтин делилар кӀвалер эцигзавайбурун сад тир ресурсди (ЕРЗ) гъизва. И сиягьда Дагъустан, уьлкведин амай вири субъектрив гекъигайла, 75 лагьай чкадал ала. Малум хьайивал, республикада цӀийи кӀвал эцигун патал юкьван гьисабдалди тахминан 2000 югъ лазим жезва. Гьа са вахтунда Дагъустан, квадратурадал гьалтайла, виридалайни чӀехи цӀийи кӀвалер эцигзавай регион я (юкьван гьисабдалди 16 агъзур кв.метрдилай гзаф). Мертебайрин кьадар юкьван гьисабдалди 12-далай гзаф я. Къейд ийин, кӀвалер эцигунин йигинвилел гьалтайла, кӀвенкӀвечи чка Новгороддин областди кьунва - ина кӀвал юкьван гьисабдалди 303 юкъуз эцигзава, Коми Республикада - 384 юкъуз (2-чка), Томскдин областда -385 юкъуз. Яшайишдин кӀвалер маса гунал-къачунал машгъул ресурс тир ЦИАН-ДИН делилралди, уьлкведа кӀвалерин къиметар виридалайни йигиндаказ хкаж жезвай шегьеррин сиягьда сад лагьай чка Каспийскди кьунва. Эхиримжи 5 йисан вахтунда ина квартирайрин къиметар виридалайни йигиндаказ хкаж хьанва 4,4 сеферда. ИкӀ, эгер 2018-2019-йисарин сад лагьай кварталда кв. метрдин юкьван къимет 26 агъзур манатдиз барабар тиртӀа, 2023 ва 2024-йисарин сад лагьай кварталра ам 110 агъзур манатдилай алатна.
Аялриз тербияни чирвал гунин бязи терефрикай
Шайдабег Мирзоев, А.А Тахо-Годидин тӀварунихъ галай педагогикадин илимдинни ахтармишунин институтдин сектордин заведующий, ДГПУ-ДИН профессор (Эвел - 10-нумрада)
КӀелунин алатар, парталар ва масабур гьихьтин зегьметдалди арадиз къвезватӀа чируни аялар шейэрин къадир чирунал гъида. И тербия гунни диде-бубадин, хизандин везифа я, вучиз лагьайтӀа, тӀвар кьур шейэралди аял таьминарзавайбур гьабур я. Вичин шейэрин къадир тийижир аялдиз масадан, гьукуматдин шейэрин къадирни чир жедач. Адет яз, школадиз атай сифте йикъалай ихьтин аялрин къелем, карандаш фад гуьнгуьнай акъатда, ктабар, дафтарар, парталар ктад жеда, партайрал, столрал кхьинар, цӀарар арадал къведа. Гьеле кӀвале амаз диде-бубади гьар са алатди аялдин къуллугъдиз къведалди гьихьтин яргъи рехъ атӀузватӀа, гьадан гьакъиндай аялар гъавурда туна кӀанда. Школадин малдиз къаст ийизвай аял кӀвалин, хизандин шейэрив мукьуфдивди эгечӀзава эхир. Мектебдин дакӀардавай гуьзгуь хазвай, партадиз кьацӀ язавай аялди хайи кӀвалин дакӀардавай гуьзгуь, столдин кек хурай тӀун бес. Садрани хадач. КӀвалин мал жуванди хьана, школадин мал душмандинди туш кьван. КӀвалиндини, школадиндини, хуьруьн клубдиндини - вири диде-бубайрин зегьметдалди арадиз гъанвайди я. Эгер гьар юкъуз абур пуч хьуниз рехъ гуз хьайитӀа, пака ишлемишдайбурал затӀни гьалт хъийидач. Аялрин зигьиндив и месэлаяр агакьарун диде-бубадин, хизандин везифа я. Куьрелди, диде-буба аялдиз тербиядин кьилин чешне я. Гьар са аялдин тербиядай, чаз чеб, вилериз такуна, тийижиз хьайитӀани, гуьзгуьдай хьиз, адан диде-буба аквада. ДИДЕ-БУБАДИ кӀвалин къене аялдин «куруниз вуч куьткуьнайтӀа», уьмуьрдани къенин аялдин, пакагьан чӀехидан «тӀурунай» гьам аквада. ДИДЕ-БУБАДИХЪ галаз жезвай гьар са алакъади аялдин зигьинда вичин гел тазва. «Гьич фикир ийимир хьи, - лагьанай А.С.Макаренкоди, - тек са рахуналди, насигьат ва я буйругъ гуналди, куьне аял тербияламишзава. Уьмуьрдин гьар са декьикьада, гьатта куьн кӀвале авачирлани, куьне куь аял тербияламишзава. Куьне гьикӀ ва вуч партал алукӀзаватӀа, масадахъ ва я чарадахъ галаз гьикӀ рахазватӀа, гьикӀ хъуьрезватӀа, гьикӀ газет кӀелзаватӀа - вири и крарикай аял патал еке метлеб ава….». Гьеле 1930 лагьай, цӀийи школадин бине эцигнавай сифте йисара советрин машгьур педагог А.С.Макаренкоди лагьай и гафарин къуват къенин юкъузни вине амайди, гьамиша амукьдайди, тербиядин кьилин жавабдарар чеб тирди диде-бубайри рикӀелай алудна виже къведач. Гила тербиядин месэлайриз муькуь патахъай килигин. ДИДЕ-БУБАЙРИЗ аял тербияламишдай, чеб чешнелу яз бажармишдай къайдаяр чизвани, чизвачни? Аямдин гуьзгуьдай аквазвайвал, гзаф кьадар дидебубаяр тербиядин месэлайрив хайи халкьдин, алай девирдин педагогикадин илимдин чирвилерал амал авуна эгечӀзава. Чи хуьрерин хизанрай акъатнавай, Ватан, гьукумат ва халкь патал вафалудаказ зегьмет чӀугвазвай жегьилри и кардин шагьидвал ийизва. Амма са кьадар диде-бубаяр, чна винидихъ лагьайвал, тербиядин месэлайрин гъавурда жезвач. Ихьтин дидебубайрин арадай бязи вахтара чал хуьруьн майишатдин жуьреба-жуьре къуллугърал алай, лап вини дережадин чирвилер авай пешекарарни гъалтзава. Идан себебни гилани чӀехи пай колледжра ва вузра педагогикадин ва психологиядин илимриз бес кьадар фикир тагун я. Тербиядин месэлайрин гъавурда дидебубаяр тун муаллимдин ва школадин кьилин везифа жезва. Тарихдин илимрин доктор М.Ненашеван фикирдалди, гьар гьи дережадин хьайитӀани къуллугъчидиз тербиядин илим ва искусство чирун лазим къведа. Аялар тербияламишна, абуруз гьар са илимдай чирвал гана кӀандай чкадал муаллимар, школа бязи вахтара, диде-бубайри гъавурдик квачиз ганвай тербия себеб яз, аялрик акатнавай чӀуру къилихар хкуддай чкадал къвезва. Идани диде-бубайрин ва муаллимрин алакъаяр гьамиша сигъ туширдакай лугьузва. Муаллимди аялдиз гузвай тербиядал аял школадиз атайдалай гуьгъуьниз ваъ, ам гьеле хизанда амаз гуьзчивал тухвана кӀанда. Им иллаки чи хуьрерин, гьар са хизандай сад ваъ, гзаф аялар школадиз къвезвай чкайра гъиляй къведай кӀвалах я. ИкӀ хьайитӀа, хизандин тербияни школадин тербия сад садавай къакъатдач. Са гафуналди, муаллимди аялни, тербиядин гъавурда дуьз авачир диде-бубани тербияламишун герек къвезва. Гьаниз килигна, тербиядин кьилин жавабдарар муаллим, школа, кьвед лагьай дережадин - диде-буба я лагьайтӀа, чун ягъалмиш жедач. Кьилин тербиячи - муаллим диде-бубайриз тербиядин месэлаяр чирунив квелай эгечӀда? Сад лагьайди . К Ӏ валах нетижалу яз кьиле фин патал муаллимрин коллективди аялрин тербия агъа дережада эцигнавай гьар са хизан, дериндай ахтармишна, чирна к Ӏ анда. Ахтармишун кьиле тухун патал, чешнелу школайрин кӀвалахдай аквазвайвал, фагьумлувилелди, вири терефар: диде-бубадин къуллугъ, образование, ацукьун-къарагъун, дуллух, абуру жемятдиз гузвай хийир, к Ӏ ел-кхьинин дережа, масабурухъ галаз авай алакъа ва масабур - фикирда кьуна, гьар са хизандиз туьк Ӏ уьрнавай анкетайри еке куьмек гуда. Татугай тербиядин дувулар, себеб чир хьайила, диде-бубайрихъ галаз гьик Ӏ рахадат Ӏ а, абурун фикир квел желбна к Ӏ андатӀа, гьам якъин ашкара жеда. Ихьтин ахтармишунрал амал авурла, муаллимди диде-бубайрихъ галаз кьилдикьилди ва санал тухудай суьгьбетрихъни нетижа жеда, амал тавурла, иллаки жегьил муаллимрин гуьгъуьниз «цӀинин нуьк Ӏ вери шазан нуьк Ӏ вериз виц Ӏ -виц Ӏ ар ийиз чирзава» лугьудай гафар атун мумкин я. Герек гьам жегьил, гьам яшлу муаллимдиз, эгер чӀугвазвай зегьмет бада фена к Ӏ анзавачт Ӏ а, «вицӀ-вицӀар» квекай ийидат Ӏ а чир жен. Кьвед лагьайди . Масадаз тербия гун патал тербия гузвайди, муаллим вични тербиядин чешне хьун лазим я эхир. Муаллимвал тербиячидин къуллугъ я. Къуллугъдал тербиячи тир муаллим вичин хизандани, школадани, жемятдин арадани чешнелуди хьун лазим я. Муаллимдин аялар, хизан тербиядин чешнеяр хьун лазим я. Амма, гьайиф хьи, школада сад лугьуз, кӀвале, хуьре чпел «маса чинар» алаз къекъвезвай муаллимар гьеле чи школайра кими туш. Абуру куьчеда чиркин гафаралди сеперар гузвай аялриз, диде-бубайриз яб гузвач, нетижадиз фикир тагана, аялар, эрекь, пӀапӀрусар гъиз, туьквендиз рекье твазва, ачух кимел, халкьдин вилик къумарал къугъвазва. АРА-БИР эрекь хъвана кимерал, куьчейра, чпикай чпиз регъуьни тахьана, кьил-кьилел алачиз, гьатта школадизни къвез алакьзавай «муаллимар» ава. Ихьтин «муаллим» диде-бубайрин ва аялрин вилериз килиг гьикӀ хъувурай. Муаллим тек са тарсуналди, ийизвай краралди ваъ, гьакӀ винел патан акунралдини гьамиша хуьруьз, кӀвализ фад аквазва. КӀвачелай кьилелди муаллим виридаз чешне хьун лазим я. И кардин важиблувал чи школайрин муаллимри лап дериндай аннамишун лазим къвезва. Памбагди кьеж кужумдайди хьиз, вири кужумзавай аялри халисан чешнелу муаллимрин къилихриз кутугай къимет гузва. Сад лагьайди . «А муаллимдиз вири чида», «адаз гьим гъалатӀ ятӀа, гьим дуьз ятӀа, садлагьана аквазва», «ада акӀ баян гузва хьи, чун лап виридан гъавурда гьатзава», «вири суалриз жавабар гузва», «акӀ тарс ачухзава хьи, яб гун тавуна жеч», «вири крарин устӀар я». Кьвед лагьайди. «Строгий ят Ӏ ани, гьахълу я», «адахъ агъаз жеда», «ам регьимлу инсан я», «вун пашман тирла, тадиз аквада», «чӀуру к Ӏ валах авурла, адан вилик регъуь жеда». Амма, гьайиф хьи, бязи муаллимрикай аялар ик Ӏ гьич рахадач. Аялар к Ӏ анивилелди гьик Ӏ рахурай, абурувай гьатта школани куьче, кӀвални класс сад-садавай чара тежезвай. Эхь, эхь, чна гьавайда икӀ лугьузвач. Вичин парталдиз, кьацӀанвай шалвардин кикез, йикъаралди тун тавуна, эйбежер гьалда авай чурудиз, гьафтейралди михьи тавунвай к Ӏ вачин къапариз факир тагана, школада, классда авай аялривай тербияда чешне хьун т Ӏ алабзавай «муаллимрикай» бес гьихьтин фикир ийиз жен. И муаллимрин къимет, гьикьван зегьмет ч Ӏ угурт Ӏ ани, пуд шагьи жедайдал са шакни алач. Абур себеб яз, бязи вахтара диде-бубайри школадиз, вири муаллимриз санлай чаз виридаз ван къвезвай къимет гузва. Ахьтин муаллимриз педагогрин коллективди вирида санлай эсер авун лазим къведа. Тум кьац Ӏ ай са данади вири нехир кьац Ӏ урда лугьудайвал, халкьдин арада вири девирра гьуьрмет хьайи, гилани авай муаллим лагьай т Ӏ вар к Ӏ анел вегьедани! Тербиядин важиблу хилерикай сад диде-бубади муаллимриз ва муаллимри дидебубайриз гузвай къимет я. Месела, куь аялар школадиз фена. Са вахтунилай эгер квез аялри ийизвай гьуьрметдин заминдиз муаллимриз абуру ийизвай гьуьрмет атайт Ӏ а, инжиклу жемир. Им куьн себеб я? Сад лагьайди , квевай куь аялдин яшари истемишзавай т Ӏ алабунралди ам таъминариз хьанач. Женни ийидач. Квез куьмекдиз школа атанва. Кьвед лагьайди , школада муаллимди куь аялдиз тек са Муса,
Вели, Пери лугьузвач, лап сифте йикъалай куьне к Ӏ вале ишлемиш тийизвай адан фамилия кьазва: Мегьамедов, Гьасанов, Эмирова ва мсб. Идани аял классдин коллективдин арада жавабдар авунихъ галаз сад хьиз, муаллимдин патахъ алгъурзава. Къуй алгъурай. Ихьтин вахтара диде-бубайрин буржи вичин аялдин вилик муаллимдин, хизандихъ галаз санал аял тербияламишзавай инсандин къимет виниз хкажун я. Муаллимди вичини диде-бубайри хуьруьн майишатда ч Ӏ угвазвай зегьметдикай, хуьруьнвийрин к Ӏ валикай-къакай хабар кьун лазим къведа. Аялдин диде-буба к Ӏ вале, к Ӏ валахал, гьина ават Ӏ а хабар такьуна, аялар тарсунай акъудиз, «хъфена диде ва я буба галаз хъша» хьтин тербиядин «къайдайри» садрани хъсан нетижа гудач. Нетижасуз къайдаяр ишлемишуни тербиячидин къуватсузвал къалурзава, адан чирвилерин зайифвал тестикьарзава, муаллимдикай, ада гузвай тарсарикай, школадикай аялрин рик Ӏ хунал гъизва, диде-бубайрин вилик муаллимдин т Ӏ вар агъузарзава. Муаллимри гьамиша ихьтин фикирар рикӀел хуьн герек я: «Чи вилик квайбур тек са ученикар туш, чи вилик квайбур сифтени-сифте гьа чун хьтин инсанар я. Гьавиляй ша чун абуруз инсанвилелди инсанриз хьиз къимет, чирвал, тербия гуз алахъин». Хъсан жеда, эгер школадини хизанди аял тербияламишунин месэлаяр, ара дат Ӏ ана, сада-садан зегьметдикай хабар, сада-садакай далу кьаз, уртахдиз гьялайт Ӏ а. Гьа ик Ӏ школади хизандал аялдин кӀелунин зегьметдин агалкьунар, нукьсанар, къиметар къалурнавай малумат, классда, школада аялдин алакьунар, ада тапшуругъар тамамарунин малумат, аялдин юлдашрихъ, муаллимрихъ, школадин коллективдихъ галаз авай алакъайрикай малумат, аялди авур ва тавур бязи кӀвалахрин нетижа ва абурукай муаллимдин фикирар, тербиядин месэлайрай меслятар ва къалурунар агакьарун лазим я. Хизанди лагьайтӀа, школадал, муаллимри к Ӏ вализ ганвай к Ӏ валахар тамамарзавай къайда, серфзавай вахт, вичин къуватдалди тамамариз алакьзавани, авачни, гьалтзавай четинвилер, аялди йикъан режимдал амал авуникай малумат, школади, муаллимри аялдин зигьиндиз ийизвай таъсир, аялди школадиз ва муаллимриз гузвай вичин хсуси къимет, аялди хизанда вич тухузвай къайда, адан къилихрин дегишвал, гьевес, амалар къалурзавай малумат, муаллимривай, школадивай хизанди ийизвай истемишунар агакьарна к Ӏ анда. Гьелбетда, кьве патани гузвай и малуматри, гьакъикъатдинбур яз, четвертда садра кьванни гуз хьайит Ӏ а, менфятлу нетижадал гъида. Гьа ик Ӏ , гьуьрметлу к Ӏ елзавайбур, чун макъалада тербиядин бязи жигъиррикай рахана. Бязи жигъиррикай, вучиз лагьайт Ӏ а, тербиядин месэлаяр гзаф кьадар жигъиррикай ибарат я. А.С.Макаренкоди вичин «ДИДЕ-БУБАЯР патал ктабда» лагьанвайвал, гьар са аял гьик Ӏ тербияламишдатӀа, меслят гун патал гьар са хизан ва муаллимрин коллектив чир хьун герек я. Им кьиле фидай месэла туш. Гьавиляй зун чи хуьрерин гзаф кьадар хизанра ва школайра гьеле т Ӏ имил фикир гузвай тербиядин са кьадар месэлайрал газет кӀелзавайбурун ва гьакӀ кӀелунинни тербиядин нетижадихъ къекъвезвай вири лезги жемятдин фикир желб ийиз алахъна. Эгер чалай и к Ӏ валах алакьнат Ӏ а, макъалади куьне гьар юкъуз аялар тербияламишунин карда, галатун тийижиз, ч Ӏ угвазвай зегьметдиз менфят гайитӀа, чун пара рази я. Малум тирвал, алатайди Муаллимдинни Насигьатчидин йис тир. Алай 2024йис Хизандин йис я. Ида хизандинни школадин араяр мадни сих авуниз, акьалтзавай несилар тербияламишунин месэлайриз мадни артух фикир гуниз эверзава.
Дагъустандин халкьдин шаир СтӀал Сулейманан 155 йисан юбилейдиз гьазурвилер акунин мярекатра активвилелди иштирак авунай СтӀал Сулейманан райондин библиотекайрин центральный къурулушдин (ЦБС) художник-оформитель Лариса Рамазанова мергьяматлувилин «Умуд» фондунин патай Чухсагъулдин чарчиз ва пулдин пишкешдиз лайихлу хьана. ...Художник - им кьетӀен пешекарвал я. Инсанрин суьретар, тӀебиатдин гуьзел чкайрин шикилар чӀугун, чепедикай, хъенчӀикай кӀалубар арадал гъун, парчадал гъаларалди нехишар атӀун ва ихьтин маса алакьунар гьар кткай инсандихъ жедач. Ибур анжах чпихъ акьалтӀай бажарагъ авайбурун тӀем акакьдай крар я. Маса гафаралди лагьайтӀа, бажарагъ шукур хьайи Халикьди инсандиз кьетӀен пай яз гузва. Инал чаз вичикай ихтилат ийиз кӀанзавай Лариса Борисовнадихъни гьахьтин пай, кьетӀенвал ава. Л.Рамазановадин (Мороз) ери-бине Украинадай я. Ам Полтавадин областдин са хуьре дидедиз хьана. Школа 1991-йисуз Пирятина шегьерда акьалтӀарна. Ада ихтилат авурвал, гьеле школада кӀелзавай йисара ам шикилар, суьретар чӀугунал, чепедикай жуьреба-жуьре къапар, кӀалубар авунал машгъул хьана. Гьавиляй школа акьалтӀарай Лариса Пирятина шегьерда Гоголан тӀварунихъ галай керамикадин техникумдик экечӀна. Ина ада тежрибалу педагогрин-художникрин гъилик вичин рикӀ алай пешедай чирвилер ва тежриба къачуна, 1996-йисуз ада техникум акьалтӀарна, вичин пешедай кӀвалахна. Кьисметди инсан, гару ягъай пеш хьиз, вичиз кӀандай чкадиз акъудда. Лариса Борисовнани Дагъларин уьлкведиз, Агъа СтӀалдал акъатна. - Дагъустандиз, камаллу, мугьманперес лезги халкьдин арадиз аватунал зун кьадар авачир кьван шад я, - лугьузва Л.Рамазановади. - Захъ ина гьуьрметлу хизан хьанва, зун рикӀ алай пешедал машгъул я. Инсандиз бахтлу хьун патал мад вуч кӀанда? Лариса Борисовнади, чна винидихъ лагьайвал, 2000-йисалай райондин ЦБС-ДА художникоформитель яз кӀвалахзава. Ада кхьизвай плакатри, чӀугвазвай суьретрини шикилри, стендри неинки центральный библиотекадин, гьакӀни хуьрера кардик квай адан филиалрин къецел ва къене патар безетмишнава. Алай йисуз районда СтӀал Сулейманан 155 йис тамам хьунин мярекатар виниз тир дережада аваз тухуни Лариса Борисовнадин къайгъуяр артухарзава: ада ЦБС-ДИН хуьрера кардик квай филиалриз, ХХ асирдин Гомераз талукьарна, хейлин плакатар, стендар гьазурна. И кар давамарзава. Л.Рамазановади 2023-йисалай райондин художественный школадани художник-педагог яз кӀвалахзава, художниквилин сирер жаван гадайризни рушариз чирзава.
Адан гъилик суьретар ва шикилар чӀугунин рекьяй вердишвилер къачузвай, художниквилин сирер чирзавай са шумуд аялди мукьвара СтӀал Сулейманан яратмишунрай шикилар чӀугунай районда тухвай конкурсда приздин чкаяр кьуна.
- Лариса Борисовнадин кӀвалахдикай, пешекарвилин дережадикай хьиз, чавай адан инсанвилин ерийрикайни къилихрикай хуш келимаяр лугьуз жеда, - къейдзава ЦБС-ДИН директор Назиля Шихбабаевади. - Чи дуствилин коллективда хьиз, адаз хуьре-кӀвалени еке гьуьрмет ава. Лариса Борисовна пуд веледдин дидени я. Мадни шадвал кутадай кар ам я хьи, адан руш Эльвирадихъ, гада Абдулахъни шикилар чӀугунин рекьяй алакьунар ава.
Къенин юкъуз Дербент шегьерда алава образованидин (спортдин, музыкадин, искусствойрин, художественный) саки 25 школа кардик ква. И мукьвара чун 2014-йисалай инихъ чи ватанэгьли Мевлудин Гьамзабегович Хаирова регьбервал гузвай А.Аминтиевадин тӀварцӀихъ галай 1-нумрадин аялрин музыкадин школадиз фена, ана алава образованидин кӀвалах тешкилнавай гьалдихъ галаз таниш хьана. Мевлудин Гьамзабеговича чун хушдиз кьабулна. Школадин тарихдикай куьруь суьгьбет авуна, аялри конкурсра, фестивалра къазанмишнавай агалкьунрихъ галаз танишарна.
Аялрин музыкадин и школа 1956-йисуз ачухна. Шегьердин центрада (У.Буйнакскийдин тӀварцӀихъ галай куьче) хьуниз килигна, адахъ са жерге артуханвилер ава: школадин къвалав маршруткаяр акъваззава, умуми образованидин (вад школа) ва культурадин идарайриз мукьва я. Ида шегьердин агьалийриз школада кьиле тухузвай концертра, яратмишунрин мярекатра иштиракдай мумкинвал, аялризни диде-бубайриз школадиз къвез-хъфинин къулайвал гузва.
Дарамат куьгьнеди ятӀани, ина аялриз чирвилер гудай къулай шартӀар яратмишнава. Къенин юкъуз инаг музыкадин искусстводин хиле аялриз сифтегьан образование гузвай сад лагьай дережадин школа я. Мектебда фортепианодин, халкьдин алатрин, симерин алатрин, хордин ва гуьзелвилин (эстетикадин) тербия гузвай отделенийра аялриз фортепианодай, скрипкадай, гитарадай, синтезатордай, вокалдай, хордай, ял твадай алатрай, аккордеондай, баяндай, халкьдин алатрай (милли чӀагъан, тар, далдам), эстетикадай чпихъ кьилин ва кьудахъ 1-категория авай 23 муаллимди чирвилер гузва. Абурукай пуд кас РД-ДИН культурадин лайихлу работникар я.
Школадихъ вири 36 кабинет ава. Абурукай 27 кӀелунин классар я. Идалайни гъейри, теориядин предметрайни (сольфеджио, музыкадин литература, музыкадихъ яб гудай) чирвилер гузвай кабинетар ава. Алава образованидин музыкадин искусстводин (фортепиано, симерин алатар, халкьдин алатар, вокал, хор) хилерай школада 223 аялди чирвилер къачузва. Абурукай 190дав агакьна аялри гьар жуьре конкурсра, фестивалра, олимпиадайра ва концертра иштиракзава. Хъсандиз кӀелзавай аялрикай ина халкьдин алатрин, пианистрин, «НАРЫН-КЪЕЛЕ» тӀвар алаз вокалдин ансамблар ва гъвечӀи, юкьван, чӀехи яшарин аялрин хорар тешкилнава. Кардик кваз алатнавай 68 йисан къене школа чӀехи рекьиз фена. И йисара муаллимри чпин чирвилер, бажарагъ, тежриба ва вердишвилер яратмишунралди ва кӀанивилелди аялриз гана. Школадин коллективди саки 10 агъзур выпускник ахъайнава. Абурукай гзафбуру музыкадин образование давамарна, республикадин ва адалай къецени культурадинни образованидин идарайра агалкьунралди зегьмет чӀугвазва. Алай вахтунда школа мадни гегьенш камаралди виликди физва. МАТЕРИАЛЬНО-ТЕХНИЧЕСКИЙ база хъсан жезва, муаллимрин патахъай кьитвал авач, музыкадин алатрин кьадар 60дав агакьнава. Тарсар, репетицияр, пешекарвилин ва методикадин кӀвалах республикадин дережада ава. Алатай йисуз РД-ДИН культурадин министерстводи музыкадин школа РФДИН федеральный «Культура» программадай грант гуник кутуна. Грантдин кьадар вад миллионни вад виш агъзур манат я. Пул музыкадин алатар къачуз ахъайнава. - Кардик квай вири йисара школадиз гзаф акьуллу ва бажарагъ авай инсанри регьбервал гана, - къейдзава Мевлудин Гьамзабеговича. - Ийизвай кӀвалах гзаф кӀан хьаначиртӀа, школа къенин дережадив агакьдачир. Зун абурун баркаллу крар давамариз алахъзава.
Эхиримжи кьвед-пуд йисуз, международный, Вирироссиядин конкурсра ва фестивалра иштиракна, агалкьунар къазанмишнавай бязи аялрин тӀварар кьаз кӀанзава. ИкӀ, вокалдин искусстводай кьиле фейи «Magic Voces» международный конкурсда Бабаева Элина (муаллим - С.Багъирова), аяларни жаванар патал международный «Вири бажарагълу я» ва Вирироссиядин «Серпантин искусств» фестивальконкурсра Магьмудова Зулейха (муаллим - И.Шпирко.) - 1, Вирироссиядин яратмишунрин «Гатфар атана - 2021» конкурсда З.Къайтмазов, Н.Фейзиев ва М.Алиев (муаллим - Н.Заманов) 3-дережадин дипломриз лайихлу хьана. Пианистрин «Хайи Ватандин авазар» международный конкурсда фортепианодин ансамбль номинациядай З.Магьмудова ва Х.Агьмедова (муаллим - И.Шпирко), кьилди тамамарунин номинациядай З.Магьмудова (муаллим - И.Шпирко), А.Агъаева (муаллим - И.Русикова), А.Алиева (муаллим - Л.Ахундова), Дагъустандин пешекар композиторрин эсерар хъсандиз тамамарунай республикадин 3-конкурсда Сефибегова Людмила (7кл.) ва Исмаилов Назим (3кл.) (муаллим - С.Багъирова) кӀвенкӀве чкайриз лайихлу хьана. РФ-ДИН Халкьдин артист Рагьимат Гьажиевадин тӀварцӀихъ галай, районрин арада кьиле фейи жаван пианистрин ачух 3-конкурсда Мирзаметов Ратмир (муаллим - Л.Иванова), Агъаева Алина (муаллим - И.Русикова), Агьмедова Хадижа (муаллим И.Шпирко) кӀвенкӀве чкайриз, халкьдин ва милли алатрал къугъвазвайбурун арада республикадин конкурсда аккордеондай Мирзоев Марат (муаллим Л.Беликова) 2-дережадин дипломдиз лайихлу хьана.
Школадин коллективдин агалкьунриз, яргъал йисара чӀугур гьакъисагъ зегьметдиз, пешекарвилиз, акьалтзавай несилдиз дерин чирвилер ва тербия гуниз РД-ДИН культурадин министерстводи, Дербент шегьердин кьили виниз тир къимет ганва. Абурун арадай яз, школадин директор М.Хаироваз,
муаллимар тир Л.Ивановадиз, С.Багъировадиз, Л.Султановадиз, Н.Замановаз, Д.Султановадиз, Л.Беликовадиз, Л.Абасовадиз ва масабуруз гьуьрметдин грамотаяр ганва. - Мевлудин Гьамзабегович, алава образованидикай аялдиз вуч куьмек ава? - хабар кьуна за.
- Алава образованиди гьар са терефдихъай аялдиз виликди фидай алава чирвилер къачудай мумкинвал гузва. Ихьтин школайри аялдиз вичин кьилдинвални алакьунар, бажарагъ къалурдай мумкинвилер ачухзава. Алава образованиди акьулдин кӀвалах активлу ийизва, мотивация хкажзава. Ада гьакӀни аялдин сагъламвал мягькемаризни, яратмишунрин зегьмет ва пешекарвал хкягъунин шартӀар арадал гъизни куьмекзава. Ам къачуналди, кӀелзавайбур, гражданар хьиз, арадал къвезва, милли ва дуьньядин культурадиз шерик ийизва, аялдиз, вич хьтин муькуь аялрихъ галаз санал кӀвалахуналди, вич уьмуьрда гьикӀ тухудатӀа чир жезва ва икӀ мад.
Мевлудин Гьамзабеговичан гафарай мадни малум жезвайвал, и йисара Дербентдин музыкадин школади акьалтӀай хъсан яратмишунрин ва педагогвилин адетар кӀватӀнава, бажарагъ авай аялар раижнава, зигьин ва алакьунар авай цӀудралди музыкантриз тербия гана, кьилиндини, пешекарвилин кӀвалахдай гзафбуру культурадин ва искусстводин хел хкянава. Гьелбетда, им школадин директордин алакьунринни тешкиллувилин, чпин вири уьмуьр искусстводиз къуллугъ авуниз бахшнавай школадин коллективдин, кӀвалахдиз вафалу тир пешекаррин, жаванар музыкадин алем кӀанариз ва гьевеслу ийиз, кӀвалахдив рикӀ гваз эгечӀзавай муаллимрин са шумуд несилдин гьунар я. Чи мурад школади мадни цуьк акъудун, муаллимрихъ ва аялрихъ мягькем сагъвални яратмишунра мадни еке агалкьунар хьун я.
М.Гь.Хаиров 1956-йисуз Ахцегь райондин Хкемрин хуьре дидедиз хьана. Школа акьалтӀарай 1972-йисуз Махачкъаладин музучилищедик экечӀна. Ахпа Астрахандин консерваторияда кӀелна. Анаг акьалтӀарай жегьил пешекар кӀвалахиз Дербентдин музучилищедиз ракъурна. Ина 40 йисуз муаллим яз зегьмет чӀугуна. Советрин Армиядин жергейра къуллугъна. 2014-йисалай инихъ музыкадин школадин директор я. Композитор яз, ада лезги театрдин са шумуд тамашадиз музыка кхьена, халкьдин манияр хорди лугьудайвал туькӀуьрна ва яратмишунрин маса кӀвалахарни кьилиз акъудна. Ам Дагъустан Республикадин культурадин лайихлу работник ва гьуьрметдин хейлин грамотайрин иеси я. Хизанда кьве веледни кьуд хтул ава.
Майдин варз тир, сифте кӀекер рахайла, мал-къара чуьлдиз акъудиз, итимар, папар къарагъзавай, бязибур кимерик ацукь хъийизвай. Бирдан ибурун япарихъ са шумуд касди аваздалди лугьузвай манидин, гьарайвургьайдин ванер-сесер галукьна. Кимел ацукьнавай Кавхади вичин мал-къара, мулк жемятдин хсусиятдиз хъивегьнавай, «кимин Кавха» тӀвар ганвай касди хуьруьн чавушдиз эмирна:
- Эй! Чавуш! Тади ая, им вуч хабар ятӀа, килиг кван! - Башуьсте, башуьсте, Кавха - лугьуз, чавуш къудгъунна къарагъна, звер кваз, абурун къаншардиз гьерекатна. Инсанар лагьайтӀа, винелди ким галай патахъ къвезвай. Хуьрени са шумуд ким авай: Насура ким, Агъа ким, МискӀин ким, Булах ким. Ибур акуна, кичӀ ягъай чавушди, мез кьуна хьиз, лагьана: - Ч-Ч-ЧАН КАВ-КАВ-ХА, ву-вун са-сагърай, абур кьисас вахчуз атанвай къанчараяр хьтинди я: вилик жергеда кьилериз чалмаяр янавай дишегьлияр, араарада цӀун цӀукӀар гвай жегьилар, эхирдани кӀулариз са вуч ятӀани янавай къаралтуяр, балкӀанар, ламар ава. - Агьо! АкӀ ятӀа, тади гьалда гезмейризмилицийриз, къуватлу жегьилриз, пагьливанриз, иллаки хуьруьн Советдиз, колхоздин председателдиз - вири яракь гвайбуруз хабарна кӀанда. - Кавха! - ван хкажна колхоздин складчи Девлета. - Абур гьи кимихъди тепилмиш жезва, я кичӀе руьгь!? - гьарайна цурун спелар, кьунан чуру квай Бейбута. - МискӀиндин, - кичӀез-кичӀез, жавабна чавушди. - Ягь! Чун квай кимихъди? АкӀ ятӀа, тади гьалда гирведаллай кимин къапуяр агалрай, фасикьар чи вилик акъваздайвал! буйругъна тади кваз кимел акъатай советди. Вахт са акьван яргъал фенач. Кимел алайбурук къалабулух кутур къефле, манидал илигна, кимихъди атана, акъваз хьана. Ибурукай буйдиз кьакьан са жегьил итим, гаф къачуна, рахана: - Кавха, вун сагърай! Чун куь къунши хуьряй я. Ваз зун чизвай кас Я.ЧУН канбардин сурар, дармандин чӀутран цуьквер атӀуз Арбадиз физва, тӀалабзава гирведин къапуяр ахъаюн. И легьзеда, вири мягьтел яз, ажугъдивди чавушдин чиниз килигиз амукьна. Виридак хъел акатна, гуьгьуьлар ханвай арада Кавхади, кимик вил хуькуьрна, Семедаз ишара авуна: - Ашукь Семед, и зи вилик акъвазнавай Арбадин чархачи ашукьдиз мугъаматдалди суалар це, ада жавабар гудайвал, къуй гуьгьуьлар шад хьурай виридан! Ингье абуру куьруь бягьс башламишна: Семед: - Вуч ятӀа лагь, цавук гурар Кутаз акун - заз и ахвар? Вуч ятӀа лагь, чар булахар, Абукевсер - хъвадай ятар? Чархачи: - Ваз ахварай акур гурар Абур рикӀин хиялар я. Абукевсер - хъвадай ятар Абур чилин дамарар я. Семед: Вуч ятӀа лагь, кьакьан дагълар, Заз, ксайла, акур ахвар? Вуч ятӀа лагь, атӀуз цуьквер? Рагъ галукьна, катиз цифер? Чархачи: - Къадакьар я кьакьан дагълар, Чил хуьзавай залзаладкай. АтӀуз цуьквер, катиз цифер, Бахтлу несил аялар я. Семед: - Вуч ятӀа лагь, гьуьл хьиз дерин, Авай вичихъ къуват якъин? Вуч ятӀа лагь, гунагь чилин, Экуь югъни идай серин? Чархачи: - Ам акьул я, гьуьл хьиз дерин, Авай вичихъ къуват якъин. Чиркинвал я гунагь чилин, Ийидайдаз даим чиркин. Семед: - Вуч ятӀа лагь, чӀалан куьлег, Гьар уламда чаз тир герек? Вуч ятӀа лагь, мензил цӀилин, И кьил а кьил таквар чилин. Чархачи: - ЧӀалан куьлег тӀвар я вичин, Гьар гафуниз ганвай якъин. ЦӀилин мензил рехъ я чилин, И кьил а кьил таквар вичин. Ашукьрин акъажунар акьалтӀна, жемятдин гуьгьуьлар ачух хьана, МискӀин кимин къапуяр ахъайна, чархачидин арбачиярни, манидин ван ацалтна, Калухъ дагъдин уьруьшдал, там галай патахъ рекье гьатна. И чкаяр камбар сураринни атирлу цуькверин мяденар тир. Сурар, цуьквер атӀана, дагъдин къекъвей-къекъвей рекьерай агъадалди гьерекатзавай жегьилар, вирт гваз куьнуьдиз хъфизвай чӀижер хьиз, дугуниздуьзендиз эхвичӀна. Инал абур, адет тирвал, ченги-ченгияр къугъваз башламишна: гъили-гъилер кьуна, арада са цӀуд метрдин мензил туна, гадаяр, рушар кьве патал пай хьана, нубат гадайрал атана: - ЧЕНГИ-ЧЕНГИ, алад ченги, - эмирзава къугъунин шагьди гададиз. Ам майдандал экъечӀзава. - Вуж кӀанда? - суал гана руша. - Вун кӀанда, - жаваб гана гадади.

End of preview. Expand in Dataset Viewer.

Corpus of parsed pariodicals in Lezgian language.

Parse and scrapped with https://github.com/Alidar40/lezgi-text

Sources:

Алам журнал -- alam.txt -- https://www.alamjurnal.com/category/all/
Куьредин хабарар -- cure_habar.txt -- https://cure-online.ru/inova_block_issueset/41/card/
Дагъдин булах -- dagdin_bulah.txt -- https://mrkurahskiy.ru/press-tsentr/gazeta-gornyy-rodnik-
Эренлардин сес -- erenlardin_ses.txt -- https://erenlar.ru/rajonnaya-gazeta-golos-erenlara/
Лезги Газет -- lezgi_gazet.txt -- https://lezgigazet.ru/archives/project
Журнал "Литературный дагестан" -- lit_dag.txt -- https://litdag.ru/journals
Самурдин сес -- samurdin_ses.txt -- https://adminmr.ru/Район/СМИ_«Самурдин_Сес»
ЦIийи дуьнья -- tsiyi_dunya.txt -- https://akhtymr.ru/site/section?id=202

Downloads last month: 13

Size of downloaded dataset files:

209 MB

Size of the auto-converted Parquet files:

96.3 MB

Number of rows:

103,740